· i" d/ jkl m0n˚ 9( :’2˛e% 2/j v" (vd $e - c0 ^ ˛(, $˛# c ˝c c #,#( %d ^ n j v,...

$: · i" D/ JKL M0N˚ 9( :’2˛E% 2/J V" (VD $E - C0 ^ ˛(, $˛# C ˝c C #,#( %D ^ N j V, $V˛$V@ N CV0 # 3V\8 F3%H˛ .,O () C ."%$
نامة پژوهش فرهنگي

فصلنامة تحقيقات فرهنگي

1387تابستان، دومةسال نهم، دورة سوم، شمار

پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات

وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمي

پژوهش فرهنگيةنامفصلنامة تحقيقات فرهنگي

1387تابستان، دومةسال نهم، دورة سوم، شمار

فرهنگ، هنر و ارتباطاتپژوهشگاه وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمي

دكتر محمدهادي همايون:مدير مسئول

دكتر محمد سپهري:سردبير

:هيئت تحريريه

علي رضائيان، حميد موالنا:استادان

ابراهيم برزگر، اصغر مشبكيرضا اكبري،:دانشياران

مرضا خواجه سروي، غالمصطفي اديب، اصغر افتخاري، ناصر باهنر،:استادياران

حسين كچوئيان، محمدهادي همايوناكبري، ابراهيم فياض،صباغيان، حسن عليعلي

:مشاوران علميفر،دكتر زهره روحدكتر فرح تركمان، نژاد، بهراميعلي دكتر مصطفي اديب،

، دكتر مرتضي گودرزي ديباج، دكتر عباس گوهريدكتر علي صباغيان،اكبر عليخاني،دكتر عليكني، دكتر محمدهادي همايوندكتر سعيد مهدويدكتر ابراهيم فياض،

كتايون قهرماني:مدير داخلي

آزيتا ارشادي: ويراستار زباني

محمدرضا عبداللهي و هاجر هوشمندي: انگليسياننويسچكيده

جاسم قريب:آرايي و صفحهنگاريحروف

9ة، شمارتر از ميدان وليعصر، خ دمشق تهران، پايين:نشاني88893076: دورنگار88902213ـ16 و 88919177: تلفن

Email:[email protected] ريال12000: شماره تكيبها

دربارة مجله●اي اسـت كـه تحقيقـات نظـري و تجربـي در حـوزة علـوم اجتمـاعي و پژوهش فرهنگي مجله ة نام

ردازان در اين رشته را معرفـي كنـد و پهاي نظريهكوشد آخرين يافته نامه مي . كندفرهنگ را منتشر مي

مند است كه ديدگاه نقادانـه در ايـن نامه عالقه . هاي مربوطه را منتشر سازد تحقيقات تجربي در حوزه

.رساند سه تا چهار شماره به چاپ مي،نامه در سال. حيطه را بسط و گسترش دهد

اشتراك●منـدان بـه اشـتراك، ايـن مبلـغ را بـه هالقـ ع. هزار ريال است 48مبلغ اشتراك ساليانه در ايران

نـام پژوهـشگاه بـه 63420دمـشق، كـد . خ ة بانـك ملـت، شـعب 9/6066حساب جاري شمارة

واريـز و اصـل فـيش را بـه ) سراسـر كـشور شعب قابل پرداخت در (فرهنگ، هنر و ارتباطات

، پژوهـشگاه 11ةنشاني تهران، خيابان وليعصر، نرسيده به ميدان وليعصر، خيابان دمشق، شـمار

. اول ارسال كنندةفرهنگ، هنر و ارتباطات، طبق

يادآوري به نويسندگان●. تجاوز نكندA4 صفحة 25، تايپ شود و از Word XPها بايد با مقاله○

. نه كپي يا تصوير آن،اصل مقاله براي درج در مجله فرستاده شود○

) واژه 5حـداكثر (و واژگـان كليـدي ) كلمـه 150حـداكثر (چكيدة فارسي و انگليسي مقاله ○

.همراه مقاله فرستاده شود

.خانوادگي در پايان مقاله آورده شودها و مĤخذ به ترتيب الفبايي ناميادداشت○

در متن مقاله، هرجا كه الزم بود، نام مؤلف، سال انتشار منبع و صـفحة مـوردنظر در داخـل ○

.ل خارجي آنها در پايين همان صفحه آورده شودمعاد) التين(پرانتز و در مورد منابع خارجي

بايـد شـده بـه فارسـي هـاي التـين ترجمـه ها و گزارش ها، رساله ها، كتاب شاني كامل مقاله ن ○

.ضميمة مĤخذ شوند

هاي خارجي و اصـطالحات مـورد اسـتفاده را در پـايين صـفحه مؤلف بايد معادل التين نام ○

.بنويسد

ا آموزشي، نشاني كامل محل كـار و نـشاني پـست الكترونيكـي مؤلف بايد سمت پژوهشي ي ○

(e-mail)مقاله كندة خود را ضميم .

پذيرش نهايي مقاله و چاپ آن در مجله منوط به تأييد هيئت تحريريـه و داوران متخـصص ○

.است» نامة پژوهش فرهنگي«

. شده باشدزبان داخل و خارج كشور چاپهاي فارسيهاي رسيده نبايد در مجلهمقاله○

. بدون تغيير در مفاهيم آن، آزاد است،مقالة رسيده» ويرايش«مجله در ○

هايي را چاپ كند كه نتيجة تحقيقات ايرانـي در دهد مقاله ترجيح مي » پژوهش فرهنگي ةنام«○

.زمينة علوم اجتماعي است

رسـيده پـس داده هـاي ارسال دو نسخه از مقاله به همراه فالپي مربوطه الزامي است و مقاله ○

.شودنمي

. نويسندگان آنهاستةهاي مندرج در فصلنامه برعهدمسئوليت مطالب مقاله○

مطالبفهرست

7............................................................................دكتر محمد سپهري/ سخن نخست

سپتامبر11ي غربي بعد از تصوير اسالم به روايت كاريكاتورها

9............................................................................ـ مرتضي جاسبي دكتر حسن بشير /

53... .................................فر دكتر مهناز شايسته/ اي مسجدجامع قزوينيينات كتيبهزت

ه شهر تهران، سال29 تا 14جوانان اد ر اعتيدبررسي عوامل مؤثر

79..................................................................رضا عبدالرسولي/ آگنيونظريةبراساس

115..............................................دكتر محمدرحيم عيوضي / مديريت فرهنگي كشور

145 ...............................................................................ناصرالدين غراب / بدن و دين

171........حسن كالكي/ در ايرانپيشينهاي مذهبي دو نسل جديد و مقايسة ارزش

199......ميثم موسايي ـ يوسف كرميدكتر / تأمين اجتماعي وجوهات شرعي درنقش

نخستسخن

انداز بيست ساله، افقي روشن براي نظام جمهوري اسالمي ايران در سـال ند چشم س

ربـط مأموريـت دارنـد بـه هـاي ذي در اين سند، همه دسـتگاه . ترسيم كرده است 1404

انـداز ساله، همـه اهـداف چـشم ريزي كنند تا در پايان چهارمين برنامه پنجاي برنامه گونه

هنگـي از دو جهـت قابـل تأمـل و داراي اهميـت در اين ميان، پـژوهش فر . محقق شود

ترين ابزارهـاي توسـعه در حوزه پژوهش كه از مهم . »فرهنگ«و » پژوهش«: شايان است

گذاران و ويژه در قانون بودجه توجه سياست هاي اخير به جانبه كشور است، در سال همه

هـا بـه آن اهتـوجهي از بودجـه دسـتگ ريزان كالن را جلب كرده است و سهم قابل برنامه

اختصاص يافته است؛ جداي از اينكه چه ميزان از اين اعتبارها از سوي نهادهاي مسئول

طلبد ـ بـه نظـر اي را مييابد ـ كه بحث جداگانه جا تخصيص ميجذب يا به موقع و به

.شودهاي نخست با قدري ترديد برداشته ميرسد هنوز گاممي

توانـد بـدون اي نمـي هـيچ جامعـه . رقي اسـت تحقيق و پژوهش نقطه آغاز پيشرفت و ت

گذاري الزم و كافي در اين حوزه با كاروان رو به رشد بشري همراهي كنـد و خيلـي سرمايه

تالش براي كسب مرجعيت علمي كه يـك آرمـان . زود از گردونه رقابت خارج خواهد شد

ح شـده هاي برجـسته نظـام مطـر متعالي و يك هدف مقدس است و بارها از زبان شخصيت

هاي بنيادي و كـاربردي را هرچـه بيـشتر نمايـان است، توجه به حوزه تحقيق، بسط پژوهش

تنها خـرج از جيـب نرفتـه اسـت، بلكـه شود، نه اعتباراتي كه در اين ميان هزينه مي . سازدمي

.تري در آينده خواهد بودوري افزونگذاري براي كسب ثروت هنگفت و بهرهسرمايه

هاي مختلف حيات بشري و نظم اجتماعي جايگاهي بس مهـم صهفرهنگ نيز در عر

گـذار هـاي واالي بنيـان رشد و تعالي فرهنگي جامعه يكي از آرمان . و شايان توجه دارد

و از جمله اهداف برجـسته نظـام ) ره(كبير جمهوري اسالمي ايران، حضرت امام خميني

. وجـه خاصـي شـده اسـت انداز بيست ساله نيز به آن عنايـت و ت است و در سند چشم

هـاي مختلـف سياسـي، تعالي فرهنگ جامعه بستر مناسبي براي توسعه كشور در حـوزه

هاي گوناگون آورد و به تحقق اهداف نظام در حوزه را فراهم مي ... اقتصادي، اجتماعي و

هاي ترقي م آن، چنان كه بايد و شايد پله اتا زماني كه فرهنگ به معناي ع . رساندمدد مي

اي نرسد، تالش بـراي توسـعه در سـاير سر نگذارد و به جايگاه واال و شايسته ترا پش

رو اسـت كـه بـر از ايـن . معنا و بلكه ناشدني و حتي انحراف از مسير اسـت ها بي حوزه

اين رسـالت » پژوهش فرهنگي«تأكيد داريم و نامه » فرهنگ«در حوزه » پژوهش«اهميت

كنـد دنبال مي » در حوزة علوم اجتماعي و فرهنگ تحقيقات نظري و تجربي «را با انتشار

ديـدگاه نقادانـه را «، »پردازاننظريهپژوهشي هاي آخرين يافته «و درصدد است با معرفي

.بسط و نشر دهد» در اين حيطه

محمد سپهري ـ سردبير

غربيهاي تصوير اسالم به روايت كاريكاتور

سپتامبر11از بعد

∗دكتر حسن بشير

∗∗ جاسبيمرتضي

چكيده

اي در ارتباطـات سـهم عمـده ،هـاي ديگـر مـستقل يـا از طريـق ارائـه از رسـانه ايه رسان همچونكاريكاتور

. ده اسـت كـر ي جـد ياهـ هـا را دسـتخوش تغيير دولتها، اقوام وبسا مناسبات ملتفرهنگي داشته و چه ميان

بر ايـن اسـاس . هاي موهن دانماركي مشاهده كردتوان در بحث كاريكاتور هايي از اين تأثيرگذاري را مي نمونه

بـرداري اسالم، اين مقاله در صدد آن است كه با بهـره ةو با هدف شناخت بيشتر از كاريكاتورهاي غربي دربار

.كندها را مطالعه و بررسي هاي موجود در آن اسالم و انگارهة كاريكاتورهاي غربي دربار، تحليل محتواةاز شيو

مبناي نظـري تحقيـق قـرار ،سازي و تئوري اقناع و متقاعدسازي برجسته ة نظري ،در اين زمينه

دهد كه نتايج اين بررسي نشان مي . استاي گيري نيز غيراحتمالي سهميه روش نمونه . گرفته است

هـاي دين خـشونت و دشـمن غـرب و ارزش رامسلمانان اسالم و مؤكدانهكاريكاتورهاي غربي

ويـژه هراسي در جهـان، بـه اي در گسترش پديدة اسالم د و تأثير عمده انمعرفي كرده تمدني غرب

.اندغرب داشته

هاكليدواژه

.سازيهراسي، انگاره سپتامبر، اسالم11كاريكاتورهاي غربي، اسالم،

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

)ع(عضو هيئت علمي دانشگاه امام صادق∗

ارشد دانشكده صدا و سيمادانشجوي كارشناسي∗

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

دومةسال نهم، شمار فرهنگي، نامة پژوهش��10

لهئطرح مس

ينـد عمليـات اهـا در فر نقـش رسـانه ة دربار،مريكايياپرداز سرشناس الوين تافلر، نظريه

گيـران و هـا، پيـام فرستنده و رسانه ة نبرد فردا را گستر ةعرص«: گويدنده، مي رواني در آي

ـ . دهندسازان شكل مي پيام تكنولـوژي ارتباطـات ةبه نظر كارشناسان، انقالبي كه در زمين

هـا ها انـسان و تأثيرگـذاري بـر آن رخ داده است، باعث شد تا دسترسي به افكار ميليون

سترسي است كه ميزان تلفات را در اين جنگ ارتباطي، آسان شود و همين سهولت در د

بـه عبـارت بهتـر وسـايل ارتبـاطي از . در قياس با نبردهاي نظامي گسترده كـرده اسـت

.)85: 1383شكرخواه،(» هاي جنگي بسيار مرگبارترندهاي سالحگلوله

ـ ه ب ،غرب فنـون ةخصوص بعد از جنگ جهاني دوم و ايجاد نظام دو قطبـي، در زمين

متكـاملي از ةاينـك بـا پيـشين است و هم تحقيقات وسيعي كرده ليغاتي و جنگ رواني تب

ريـزي و اي پايـه خود را بر مبنـاي تبليغـات رسـانه ةگرانتجارب تبليغاتي، اهداف سلطه

هـاي اسـتراتژيك ناپذير از سياسـت ي تفكيكئها جزواقع امروز رسانه در.سازدمحقق مي

هـاي استراتژي امريكا در جنـگ «اي تحت عنوان من در مقاله ادوارد كاف .آيندشمار مي به

اي امريكـا و بعـضي مـصاديق آن جنـگ رسـانه ايجـاد سيرة به بحث در زمين »ايرسانه

المللي پس از جنـگ سـرد، امريكـا قـصد وي تأكيد دارد كه در منازعات بين . پردازدمي

هـا نيـز معطـوف ات و رسانه بر نقش اطالع ،دارد كه توجه خود را عالوه بر ابعاد نظامي

.دارد

ة ريگان، در اشاره بـه حملـ ةسازي در كابين مايكل ديور، مسئول انگاره عنوان مثال به«

اصـلي عمليـات ةصحن«: گويدمريكا و متحدانش به عراق در ماجراي اشغال كويت، مي ا

كه هاي نوشتاري بود دوم، رسانه ةبراي جنگ اطالعاتي ما، نخست تلويزيون و در مرحل

.)همان(» البته نتوانستيم به خوبي اين جبهه را كنترل كنيم

��11...تصوير اسالم به روايت كاريكاتورهاي غربي

خـواهي بـا و رشد جريان اسـالم 1990ةپس از فروپاشي بلوك شرق، در ابتداي ده

بـه ، امريكـا ةويژه اياالت متحد ه ب ،م كه بلوك غرب يالگوگيري از انقالب اسالمي، شاهد

تـأثير هـا ، رسـانه راهدر ايـن . اسـت نان آلود از اسالم و مسلمااي هراس چهره ةدنبال ارائ

هـاي هـا اعـم از رسـانه هاي فراواني از اين عملكرد رسـانه نمونه. دارندياساسي و مهم

اين . توان باز نماياند و شنيداري را مي ) سينما و تلويزيون (هاي ديداري مكتوب و رسانه

گيري جهاني و جهت هاي تجارت ويژه بعد از يازده سپتامبر و فروريختن برج هسياست ب

. تازه يافته است ي ابعاد ، تروريسم و حمله به افغانستان و عراق ةغرب در مبارزه با پديد

اي، بـا هاي تلويزيوني، انتشار مقاالت، كتب، محصوالت رايانه ها و برنامه رشد توليد فيلم

اي افـزايش اي خشن و بدوي از اسالم و مسلمانان بـه شـكل گـسترده چهره ةهدف ارائ

اسـالم و ةهـاي غربـي دربـار در اين ميان كاريكاتورهاي ارائه شده در رسانه . يافته است

اي كه انتشار كاريكاتورهاي مـوهن به گونه ؛اند نقش و جايگاهي خاص داشته ،مسلمانان

.ط ميان غرب و اسالم پديد آوردي در رواب جدياهدانماركي تغيير

نقش كاريكاتور در انتقال پيام

هاي ديگر بـراي انتقـال پيـام، بـا اي مستقل و گاه همراه رسانه رسانه همچونكاريكاتور

ـ دارد، نقـش پيـام كـه شـكل فرازبـاني و فراملـي ةتوجه به ويژگـي خـاص آن در ارائ

.تاثيرگذاري در مخاطبان دارد

گرايـي اين رسانه چنانچه رمزگان خاص خود را بر مبناي توهين به اعتقادها و تقليل

توانـد بـه گـسيختگي و واگرايـي روابـط انـساني و گـران بگـذارد، مـي هـاي دي فرهنگ

.فرهنگي بيانجامدميان

كاريكاتور، در تحوالت چند سال گذشتة روابـط ميـان مـسلمانان و غـرب، تـأثيري

بسياري از موانع فرهنگي كنوني ميان آنان را ،پرداختن به اين نقش . حساس داشته است


كارگيري كاريكاتور بـراي رسـيدن مورد استفاده در به هايكند و بررسي شيوه روشن مي

توانـد ابعـاد سياسـي، به اهداف خاص در حوزة ديپلماسي عمومي و جنگ روانـي مـي

.اي را توضيح دهدالمللي اين شيوة رسانهفرهنگي و بين

تحقيقمحورهاي

بـا تحقيق صورت گرفته دربارة كاريكاتورهاي غربي به دنبال كشف رابطـة ايـن رسـانه

اهداف غرب در تصويرسازي جهان اسالم براي خلق ذهنيـت جهـاني دربـارة اسـالم و

.شوددر اين زمينه به محورهاي ذيل توجه مي. مسلمانان است

؛مسلمانان اسالم وةفرهنگي در تخريب چهراي ميان رسانههمچونتبيين نقش كاريكاتور

؛يض مسلمانان در غرببخشي به اعمال تبعتبيين نقش كاريكاتور در مشروعيت

؛ كاريكاتورهاي غربيكار گرفته شده درههاي تبليغاتي بتبيين شيوه

؛ مسلمانانةهاي غربي درباركار گرفته شده در كاريكاتورتبيين مفاهيم به

.هراسي و كاريكاتورهاي غربي اسالمة ميان پديدةتبيين رابط

و فرعي اصليهايپرسش

كاريكاتورهاي غربي چه تـصويري ال اين كشف است كه دنبپرسش اصلي اين تحقيق به

در تبليغـات غربـي عليـه تـأثيري كنند و اين تصوير چه مسلمانان عرضه مي از اسالم و

اسالم دارد؟

:دان فرعي نيز مورد توجه دو پرسش،بر مبناي پرسش اصلي اين تحقيق

بـا تكيـه بـر چـه هاي مورد تأكيد كاريكاتورهاي غربي چيست و عناصر يا انگاره . 1

د؟شونمستنداتي ارائه مي

هراسي چيست؟ اسالمةپديد ميان كاريكاتورها وةرابط. 2


پيشينياهتحقيق

جهان ة كاريكاتورهاي غربي دربار ة كه تحقيق مستقلي دربار دهدميمطالعات اوليه نشان

ـ تلويزهـا از جملـه راديـو، ديگر رسـانه ة اما در حوز است؛ اسالم صورت نگرفته ون و ي

كه البته به نوعي نتايج آن تحقيقـات ، است مفصل و مهم صورت گرفته يتحقيقاتسينما

.راهبرد اين تحقيق مؤثر باشددرتواندهم مي

بـه ،هاي غربـي ويژه رسانه ه ب ، نگاه غربيان ةمهمي كه دربار يكي از تحقيقات جامع و

پوشش خبري جهان ا نام اثر ادوارد سعيد ب است، مسلمانان صورت گرفته جهان اسالم و

ـ ايـن اثـر . سـت هااسالم رسانه يا باسالم در غر بـا او و شناسـي شـرق كتـاب ة در دنبال

ـ امريكا ةسفارت اياالت متحد ـ جاسوسيةمحوريت پوشش موضوع بحران تسخير الن

سعيد تـا . شده است خلقهاي غربي دانشجويان ايراني پيرو خط امام در رسانه به دست

ـ يشد چنـدين بـار ايـن اثـر خـود را ويـرا پايان عمر خـو ادوارد سـعيد .روز كـرد ه و ب

ميـان ر د متروريـس «: اى خاورميانه يافـت زير را در پوشش رسانه » موضوعى يهادسته«

»بازگـشت اسـالم «اى ذاتى است، بنيادگرايى اسالمى متـرادف اعراب و مسلمانان پديده

اى، مذهبى يـا قـومى قـديمى قبيله هاىهاى معاصر در خاورميانه به كينه است؛ خشونت

ة منازعـات خاورميانـه، نماينـد ةمريكـا و اسـرائيل از صـحن اگردد، اياالت متحده بازمى

ابـراز ةاند و خاورميانه عرصـ شدت ضديهودى ه هستند، اعراب و مسلمانان ب »جناح ما «

.)1379سعيد، (»هاستخشونت فلسطينى

تـصوير اعـراب در ةدربـار )1948 (شـاهين تـوان بـه تحقيـق مي تحقيقاتاز ديگر

اعـراب » هاى اصـلى افسانه«فهرست مختصرى از شاهين.هاي غربي اشاره كرد تلويزيون

ها بـسيار ثروتمنـد، آن ةهم«: كند كه تلويزيون باعث احياى آن شده است، عرضه مى ،را

بسيارى به بردگـان سفيدپوسـت ةاند و عالق ند، دچار جنون جنسى اگفرهنوحشى و بى


ها چـارچوب از قرون وسطى اين انگاره . برندهاى تروريستى لذت مى دارند و از فعاليت

.)125: 1383كريم،(»ها را از اعراب و مسلمانان تشكيل داده استاصلى برداشت اروپايى

ـ ، تصوير اسالم در سـينماي غـرب ة مقاالت متعددي در بار همچنين ويـژه امريكـا ه ب

و حـسن بلخـاري اشـاره حسيني به آثار مجيد شاه توانا مي در اينج منتشر شده است كه

حـسيني را مجيـد شـاه ة نوشت»غرب، سينما و آخرالزمان «ةتوان مقال از آن جمله مي . كرد

پردازد كه غرب چگونه بـا مـصادره اين مقاله به توضيح مصداقي اين مطلب مي . نام برد

نياز دنيـا بـه منجـي، مقـدمات آويز قرار دادن به مطلوب كردن مفاهيم خيروشر و دست

ـ .ه اسـت رويارويي نهايي با اسالم را فـراهم آورد ديگـر در ايـن زمينـه بـا عنـوان ةمقال

بلخاري در اين مقالـه بـه . حسن بلخاري است ة نوشت »مريكايي و مهدويت افيلمسازان «

م ابزاري غرب از سينما براي تربيت اذهان در مقابل مفهـوم موعـود و اسـال ةبيان استفاد

.دپردازمي

مباني نظري

كاريكاتورهاي غربي دربارة اسالم و مسلمانان، ريـشه در نظريـات تأثيرگذاريهاي شيوه

و » سـازي نظريـة برجـسته « به دو نظرية مهم يعني ، فقط گوناگوني دارد كه در اين زمينه

.كنيماشاره مي» نظرية اقناع و متقاعدسازي«

سازي برجستهةنظري

ـ سـازي از جملـه نظريـه برجسته ةنظري« ارزيـابي عملكـرد و ةهـايي اسـت كـه در زمين

سازي در واقع بخشي از فرايند انگاره . ها بر مخاطب كاربرد بسيار دارد تأثيرگذاري رسانه

.)1384:337بروجردي،(»گيردميسازي شكلاز طريق برجسته.... هارسانه


اي اسـت نظريه ،سازيبرجسته«:دگوي در تعريفي ديگر، چنين مي ، ارتباطات ةنامواژه

. شـود اصلي در رسانه به مخاطـب عرضـه مـي ةلئكه براساس آن موضوعي به عنوان مس

در نمــايي يــك يــا چنــد رويــدادســازي در واقــع طبيعــي جلــوه دادن بــزرگبرجــسته

گوينـد بلكه مـي ،ندگويند چه فكر كن مردم نمي هها ب طبق اين نظريه رسانه .هاسترسانه

.)8: 1381شكرخواه،(»چه فكر كنندراجع به

هـا و نويـسندگان روزنامـه «:نويـسند سـازي مـي مك كامبز و شـاو در تعريـف برجـسته

هاي تلويزيوني نقش مهمي در شكل دادن بـه واقعيـت اجتمـاعي دارنـد و كنندگان برنامه پخش

.دهنـد مـي باشد انجام خويش كه انتخاب و نمايش خبر ميةاين نقش را از طريق وظايف روزان

بـه تفكـر يعني توانايي اثر و تغيير شناختي در ميان افـراد و سـاخت دادن ،هااين نقش رسانه

.)30: 1378ديگران،دهقان و(»شودهاي جمعي خوانده ميسازي رسانهافراد، برجسته

ةكنند كـه مـا دربـار هاي جمعي تعيين مي فرايندي است كه در آن رسانه ،سازيبرجسته«

باره شروع به اظهار نظر كرد والتـر ليمـپن اولين كسي كه در اين .يم و نگران باشيم چه بينديش

هـا باعـث ليمپن بعدا اظهار داشـت كـه رسـانه . متوجه اين مطلب شد 1920بود كه در سال

ة او معتقـد بـود كـه عمـوم مـردم دربـار .شـوند ما مـي ةايجاد يكسري تصاوير در اذهان هم

بلكـه بـه تـصاويري كـه در ذهنـشان از ،دهندلعمل نشان نمي اعكساز خود حوادث واقعي

سـازي به همين دليل فرايند برجسته .دهندالعمل نشان مي مسائل و واقعيت نقش بسته، عكس

تـر كـه دهد به يك مـدل سـاده براي تغيير دادن تمامي وقايع كه در محيط اطراف ما روي مي

.(Wilson, 2001: 112)»كندقابل بحث براي ما باشد عمل مي

:داندازي را مديون سه اولويت ميسدنيس مك كوييل هم موفقيت فرايند برجسته«

؛اولويت سياسي.1

؛هااولويت رسانه. 2

.اولويت مردم. 3

هم بر اولويـت سياسـي تـأثير و بر اولويت مردم ، هم هابه اين ترتيب اولويت رسانه

خاصـي دارد و باعـث بـاال رفـتن تـأثير چينـي، جايگـاه در اين ميان مفهوم زمينـه . دارد

وينـدال و (»شـود ها بر مخاطب و مهيا كـردن راه بـراي پـذيرش آسـان پيـام مـي رسانه

.)353: 1378ديگران،

افكـار ة رابطـ ،1983نام كورت لنگ و گالدميس انگل لنگ در دو محقق امريكايي به

ه بـراي فراينـد عمومي و مطبوعات را در بحران واترگيت بررسي كردند و شـش مرحلـ

هـا را پـر بعـضي از رويـدادها يـا فعاليـت ، مطبوعات .1«:سازي در نظر گرفتند برجسته

ذهنـي ةهـاي مختلـف بـا توجـه بـه سـابق موضوع .2.دهنداهميت و شاخص نشان مي

اي گونـه ها بايـد بـه رويدادها و فعاليت .3.مخاطبان به پوشش خبري متفاوت نياز دارند

توانـد بـر درك زبان مـورد اسـتفاده مـي .4.م به مخاطبان انتقال يابند دار و قابل فه معني

ها را بـه نمادهـاي آن ،هاتر كردن موضوع براي ملموس .5.اهميت موضوع تأثير بگذارد

يعني زماني . گيردسازي با اعتبار منبع، شتاب بيشتري مي برجسته .6.زنندثانويه پيوند مي

تـر نـگ رسـازي پر كند برجسته معروف مطرح مي كه موضوعي را يك شخصيت معتبر و

.(Severin & Tankard, 1993: 3-48)»شودمي

اقناع و متقاعدسازي

كاربرد كنوني اصـطالح در متـون سياسـي، ...مفهومي غربي است) تبليغات (1حاصطال«

از زمان جنـگ جهـاني اول، . گرددشناختي و بازرگاني، به ابتداي قرن بيستم برمي جامعه

هـاي ملـي و اصطالح به ابزار اقناع و جهت دادن افراد و رفتـار جمعـي در صـحنه اين

تبليغـات «، شناس فرانـسوي جامعه،2رو به نظر ژاك الولازاين.كردالمللي داللت ميبين


1. Propaganda2. Jacques Ellul


خواهـد كار گرفته شده توسط يك گروه سازمان يافته است كه مي ههاي ب روش ةمجموع

و در قالب يك سـازمان اندق تدابير رواني با هم متحد شدهاي از افراد را كه از طريتوده

1السـول ....» وارد يك مشاركت فعـال يـا گـسترده در عملكـردش نمايـد ،اندگرد آمده

هـا در موضـوعات ابـزار تأثيرگـذاري بـر برداشـت ةمثابكارگيري نمادها به هتبليغات را ب

.)150: 1384موالنا،(» كندانگيز تعريف ميبحث

فراگـرد پيچيـده، «:اندگونه تعريف كرده اقناع را اين ،وريا اودائل و جون كي بل ويكت

نمادهـاي كالمـي و ةمستمر و داراي تأثير متقابل كه در آن فرستنده و گيرنده بـه وسـيل

كوشد اقناع شـونده را بـراي گر مي خورند و طي آن اقناع غيركالمي به يكديگر پيوند مي

زيـرا ن تحت نفوذ و تأثير خود درآوردگرايش يا رفتاري معيانطباق با يك دگرگوني در

يابـد و يـا دگرگـون اقناع شونده نيز احساس و ادراكاتي داشته كه اكنون يـا تحقـق مـي

.)23: 1379آشنا، (»شودمي

ايـن . اي را در گرايش يا رفتار مخاطب برانگيـزد كند دگرگوني ويژه اقناع تالش مي «

سـه بـه شد كه ممكن اسـت اب خاصي از سوي مخاطب مي واكنش ،دگرگوني مورد نظر

كه شـبيه يـادگيري اسـت و ، واكنشي شكل داده شده ، نخست .نوع متفاوت رخ بنماياند

گر ممكن است بكوشد واكنش مخاطب را از طريـق آمـوزش دادن چگـونگي يك اقناع

،ده واكنـشي تقويـت شـ ، دوم .هايي براي تقويت آموزش شكل دهد توصيه ةرفتار و ارائ

گـر اقنـاع ،اگر مردمي كه مخاطب هستند قبال گرايشي مثبت به يك موضوع داشته باشند

شود و با تجلي بخشيدن به اين گـرايش در هاي مثبت را به آنان يادآور مي همان گرايش

.كنـد تر تحريك مـي تر و قوي ها را به سوي احساسي پرتوان آن ،هاي رفتاري ويژه شكل

خواهـد زيرا از مردم مـي ،باشدده كه دشوارترين نوع اقناع مي واكنشي دگرگون ش ،سوم


1. Harold D.Lasswell


طرفانه تغييـر حالـت داده از يك موضوع بي ،از يك گرايش به گرايش ديگر روي آورند

گر بايد مردم در برابر اين دگرگوني مقاوم هستند و اقناع .و گرايشي مثبت يا منفي بيابند

ايـن باورهـا لنگـر .ارتباط دهـد هايشين آن هاي پ اين دگرگوني را به يكي از باورداشت

لنگرهـا ممكـن اسـت باورهـا، ، زيرا قبال از سوي مخاطب پذيرفته شده ،شودناميده مي

.)25ـ26:همان(» رفتارها يا اصول مورد اعتماد يك گروه باشدها،ارزش

ةتقويـت عقيـد . 1سـعي در رسـانه است كه بيش از تغيير عقيـده، ژان كازنو معتقد

عقيـده و ديگري كه باةو گرايش به عقيد ه تغيير عقيد .3، تازه ة ساختن عقيد .2،دموجو

ةتـأثير رسـانه بيـشتر تقويـت عقيـد «:گويـد او مـي .دارد)اقناع(نظر قبلي متفاوت باشد

هـا بـراي جلـب رضـايت زيرا انسان ميل به ثبات دارد و ازآنجاكه برنامـه ،موجود است

در ايـن صـورت هـيچ نـوع ،شـود ها ساخته مي آن ةليقاكثريت تماشاگران و براساس س

مگـر آنكـه گـرايش بـه ، تماشاگران وجود ندارد ةامكاني براي ايجاد دگرگوني در عقيد

هاي همگـاني رسانه ،ين ترتيب ه ا ب .تغيير عقيده به طور نهان در مردم وجود داشته باشد

بـراي تـأثير بـر ،ايجـاد شـد هنگامي كه اين ميل .توانند ميل به تغيير را تقويت كنند مي

اسـتدالل . ها ايجاد كنندنظر گرفتن نياز افراد به آناي با درهاي تازهمخاطبان بايد نگراني

افراد معتبـر مطـرح شـود در اثرگـذاري روي مخاطبـان به دست تر باشد و هر قدر قوي

.)102ـ108: 1364كازنو،(» مؤثرتر است

رد نظـر تـأثيري گذاشـته تـا ويا افراد مـ فردطوركلي هدف اقناع اين است كه بر به«

آنجا كه ممكن است اقناعي و ترغيبي براي اينكه يك نوشته تا . خاصي را بپذيرند ةعقيد

ن يكند كه مخاطب استنباط كند كه بـه بهتـر اي سازماندهي ميگونهه رسانه آن را ب ،باشد

كننـده دارد كـه بـه يغـات نحو در خدمت منافع اوست تا نهايتا بپذيرد اين بستگي بـه تبل

هريـك از ...داليل عملي و منطقي متوسل خواهد شد يـا داليـل احـساسي و عـاطفي؟


كننـده از مخاطبـان هـدف شـناخت تبليـغ ها به ميزان سلطه بر فنون اقناع و تبليـغ و راه

).28ـ 29: 1377مير سعيد قاضي،(»بستگي دارد

همـواره بـر مطـرح شـده اسـت، در تعاريف مختلفـي كـه از فراينـد متقاعدسـازي «

مفهـوم . رسـان تأكيـد شـده اسـت هـاي پيـام فعاليـت ةهاي كوشـمندي و هـشياران جنبه

يـافتگي آن متـضمن نظـام ،آن اسـت »هدفمنـدي « گرچه متضمن ،»هاي عمدي كوشش«

هاي شخـصي مبلـغ و تبليـغ بـر نيست و اين تفاوتي است كه ميان تبليغ بر مبناي سليقه

هـا را تبليغةطوركلي همبه.توان قائل شد متخصصان ميةن كارشناسانها و فنو نظريه ةپاي

ـ يافتـه و بـر هـا نظـام آن ة اما الزاما هم ،هاي عمدي شمرد توان كوشش مي اصـول و ةپاي

هاي تبليغات متقاعدگرانـه هدفداري كوششمندي ونظام. شناختي نيستهاي روان روش

زمـاني و ةها كدام است و در هر مرحلـ اليت شروع و پايان اين فع ةدهد كه نقط نشان مي

.)100ـ101: 1379حكيم آرا،(» ايمازي قرار گرفتهسدر كدام نقطه از مراحل متقاعد

چارچوب مفهومي

چارچوب مفهومي اين تحقيق مبتني بر سه مفهوم است كه در ايجاد بحث تـأثير فـراوان

شناسـي نـشانه «و » بـاني زهدروا«، »سـازي انگـاره «اين چارچوب عبارت اسـت از . دارند

.دهيمكه هر يك را به اختصار توضيح مي» تصوير

سازيانگاره

ايـن مفهـوم . شناسندهاي جمعي مي به عنوان يكي از كاركردهاي رسانه سازي را انگاره«

و رويـدادها و اسـتفاده از هـا ها با شيوة پرداختن به واقعيت حاكي از آن است كه رسانه

ذهنيت مـوردنظر خـود را در مخاطـب شـكل ،سازيگذاري و اسم شگردهايي چون نام

.)332: 1384بروجردي،(» دهندمي


ها، اشياء ها، مكان اي از شخصيت انگاره ةارائ«شكرخواه در اين زمينه معتقد است كه

سازي با بازتاب واقعيت سروكار در انگاره . سازي نام دارد انگاره ،و رويدادها به مخاطب

سـازي انگـاره .شـوند م با تفسير پنهان ارائـه مـي وأها دستكاري شده و ت عيتواق. نداريم

.)21: 1374شكرخواه،(»جهان خبر استسازي درشاي معنيگتكنيك كليد كار

اصـوال . اي برخـوردار اسـت عامل بيان و شيوة گفتار در فرايند اقناع از اهميت ويـژه

ـ . ديگـران اسـت بـراي اقنـاع 1 فن استفاده از بيان ،تئوري بيان « بيـان از ابزارهـاي ةنظري

كند را در اخبار بررسي مي »بيان« به »واقعيت« تبديل ةاين نظريه نحو . سازي است انگاره

.)18: 1380مهديزاده،(»دهد رويدادها را مورد ارزيابي قرار مي»اي شدنرسانه«ةو شيو

» انگـاره «مفهـوم داند كه ريـشه در سازي را فرايندي چندبخشي مي موالنا انگاره

ادراك و احـساسات، . از سـه قـسمت تـشكيل شـده اسـت ،انگاره يا تصوير «. دارد

عملكرد در بعد احساسي يا ارزشي دوست داشتن يا نداشتن يك موضـوع آگاهي و

بعد . موردنظر است و اغلب با موافقت يا عدم موافقت ادراكي سروكار دارد ءيا شي

ما از طبيعت هميشگي يـا مـوروثي موضـوع يـا دانش ،ادراكي يا آگاهي يك انگاره

اما بعد عملكردي يـك . كندرا بيان مي مورد نظر است و خصايص مستقل آن ةپديد

ـ انگاره با جنبه ةهاي رفتاري فرد، چگونگي برخـورد بـا موضـوع مـورد نظـر و كلي

المللــي بــراي مثــال، بعــد در ســطح بــين. تركيبــات و مشخــصات آن ســروكار دارد

ك فرد يا گروه بيانگر دوست داشتن و يا نفرت آن شخص و گروه بـه احساساتي ي

قـدرت يـا ،كه بعـد ادراكـي درحالي ،هاي مختلف است فرهنگ و سازمان كشورها،

»كنـد ها بيان مـي ها را از نظر افراد و گروه سازمانها و ها، فرهنگ ضعف اين كشور

).1382موالنا،(


1 .Rhetoric


وخـوي فـرد و واكنش تأثيرپذيري معموال به خلق المللي،هاي بين نظر انگاره از نقطه «

يا فرهنگ كلي آن جامعه بستگي دارد كه يك كشور خارجي را دوست بدارد و يا از آن

توانـد هاي شناختي به قدرت تشخيص بستگي دارد كه اين قدرت، مي مؤلفه. متنفر باشد

.)11: 1375موالنا،(»خطر باشدتهديدكننده و يا بي

هـاي تبـديل واقـع كليـشه كـه در ...آشوب نظم،رو، تندرو، مچون ميانه هايي ه واژه«

اي رويدادها هستند كه نتيجـه ةاي شد محصوالت رسانه اند،مسائل پيچيده به وجود ساده

هـا اطالعات ما از جهان واقعي كه در جهـان رسـانه ندارند جز دست دوم شدن دانش و

اي، هـاي شخـصي و رسـانه ا و برداشـت هـ عواملي همچون دريافت .پيونددبه وقوع مي

اهميـت و يا بيگيرد پردازش خبر و تأكيدهايي كه بر عناصر مختلف خبر انجام مي ةنحو

»رويـداد «ها و جبرهاي ناشي از تبديل شـدن نشان دادن آن عناصر و همچنين ضرورت

هـاي زمـاني و مكـاني نقـش ي رقبـا و بـاالخره محـدوديت اه پيام »تصوير « و »واژه«به

.)53: 1386مهديزاده،(»اساسي دارند

بانيدروازه

اگر يك رويداد توسط .هاي اجتماعي است فرايند خلق واقعيت ،باني خبر فرايند دروازه «

هـاي واقعيـت ء آن رويداد جـز ،كنيم رد شود اي كه ما از آن استفاده مي بان رسانه دروازه

تنها براي مـا نه ،بگذرد و منتشر شود ولي اگر رويداد از دروازه .اجتماعي ما نخواهد شد

بينـي بلكه به شدت بر جهـان ،شودهاي اجتماعي مي به عنوان مخاطب تبديل به واقعيت

هاي اجتمـاعي بـر بانان از واقعيت هاي دروازه تأثير برداشت .ما نيز تأثير خواهد گذاشت

بينـي دهي جهاناني بر شناخت مخاطبان و شكلبترين تأثير دروازه بديهي ،روي مخاطبان

ــت ــان اسـ ــوع . آنـ ــن موضـ ــشه«ايـ ــناختي نقـ ــاي شـ ــي »هـ ــده مـ ــودناميـ . شـ


شـود و توانـايي آن را هاي اجتماعي ميي از واقعيت ئاطالعاتي كه از دروازه گذشت جز

سـازي نـشان تحقيقـات برجـسته . هاي مخاطبان را تحت تأثير قرار دهـد دارد كه نگرش

تـر بـه نظـر مخاطبـان مهـم گذرنـد ها مي وازهدهد مطلبي كه به دفعات بيشتري از در مي

ها و افكـار عمـومي اثـر ر نگرش د بايد به اين نكته توجه داشت كه فرايند خبر .آيندمي

بـسياري از ...كننده و متضاد هر دو از دروازه بگذرند هاي حمايت شرطي كه پيام گذارد به مي

ة اي بـسياري از اعـضاي جامعـ گيرنـد بـر ها يا رويدادهايي كه تحت پوشش قرار نمـي مقوله

ايـن ةپايـ وجود يك صنعت تبليغاتي گسترده در ايـاالت متحـده بـر . مخاطبان وجود ندارند

موقعيــت و اعتبـار را بــه آن افــراد و قــدرت،اي،فـرض اســتوار اسـت كــه پوشــش رسـانه

.)70ـ71: 1384بروجردي،(»ها باز كننددهد كه راه خود را در رسانههايي ميسازمان

شناسي تصويرشانهن

هـاي اي بسيار مفصل و پيچيده است و عرصـه ترديد خود حوزه شناسي تصوير بي نشانه«

هـاي گرافيكـي و از عكس و نقاشي گرفته تا كاريكاتور و طرح گيرد،متفاوتي را دربرمي

سـجودي، (»سـينما و تلويزيـون و مـشابه آن شناسي تئاتر، هايي از نشانه همچنين بخش

1382 :191(.

نظام زبان نوعي رمزگان يـا :بردكار كد يا رمز را به ةسوسور اولين فردي بود كه واژ

همـين رمزگـان اسـت كـه رود و يكار م هاست كه براي ارتباط متقابل به نظامي از نشانه

.سازدپذير ميهاي گفتار را امكانخلق پيام

اي خنثـي و ه مـتن و مخاطـب رابطـ ة تعامـل بـين توليدكننـد ،در هر كنش ارتباطي «

اي پيچيـده اسـت مبتنـي بـر شـرايط بلكـه رابطـه ،غرض نيـست اصطالح هاوكس بي به

فرايندي كه به قول بارت با ساختار به همـان انـدازه ؛سياسي و حتي اقتصادي اجتماعي،


كننـد كـه چـه از رمزگـان در حكـم نهادهـايي عمـل مـي . رمزگان سروكار دارد ةپيچيد

. پردازنـد تر توليد معنـي مـي به تعديل، تعيين و از همه مهم ـ وجودشان آگاه باشيم يا نه

كنيم هر متني چنانچه به درستي تحليل شود، صرفا بازتاب واقعيت در نتيجه مشاهده مي

) 132: 1382سجودي،(» واقعيت استة بلكه توليدكننده و تكثيركنند،نيست

او .دانـد نوعي انتقال پيام مـي رمزگان خود با تأكيد بر داللت، ارتباط را ةاكو در نظري

اگر مخاطبان پيام را درك كنند به معنـي ايـن اسـت كـه در پيـام ...«:نويسددر ادامه مي

ولي اگر به درك يـك پيـام موفـق نـشويم بـه معنـي فقـدان . نوعي رمزگان وجود دارد

ا بلكه به اين معناست كه ما از آن رمزگـان ناآگـاهيم و يـا بايـد آنـر فـر ،رمزگان نيست

توان بـراي خلـق مفـاهيم تلـويحي سـود ني مي حد معي از هر رمزگاني فقط تا ...بگيريم

.)232: 1378نيكولز،(»...جست

براي شناخت بيشتر دربارة چگونگي رمزگشايي انواع كاريكاتورها، ضـروري اسـت

ي گونـاگون هـاي بنـدي دسته،رمزگان. هاي مرتبط با رمزگان اشاره شودبنديكه به تقسيم

ـ «.كنـيم بنـدي ژان پـل سـيمون اشـاره مـي شده است كه در اينجا به دسته ه نظـر ايـن ب

: نوع رمزگان وجود دارد3انديشمند

ـ كار ميهآن كدهايي كه در بازتوليد موضوع ب:رمزگان فني . 1 خـود ةرونـد و بـه گفت

اسـت همچون صدا كه ابزار درستي. تابانند را باز مي‘نسبت درست با ابزار بيان ’سيمون

فراشد فنـي تبـديل موضـوع بـه تـصوير و دريافـت تـصوير از سـوي . براي بيان گفتار

.تماشاگر در هر رسانه متفاوت است

شـود و كدهايي كه به فرهنگ و دانش مخاطب مـرتبط مـي :شناسيرمزگان انسان . 2

هـا را از راه ارتبـاط دادن بـه كنـد و آن رمزگاني از اثر را درك مـي ،يمخاطب چنين اثر

.شناسداش باز ميرمزگان زندگي روزمره


فنـي ةهـم سـوي انـد و رمزگاني كه هم به تأويل مخاطب وابـسته :رمزگان تركيبي . 3

.هاي تبليغاتيمثل رمزگان عكس، دارند

:شودبندي كدهاي تصويري نيز استفاده ميبندي در دستهاز اين تقسيم

؛يابند ميرا خارج از تصويررمزگان فرهنگي كه داللت خود.1

؛زير رمزگان.2

.)1381:127احمدي،(» بيان تصويريةرمزگان ويژ.3

تعريـف يـك .تعريـف يـك موقعيـت اسـت تصوير،اي،كلي در مطالعات رسانه طوربه«

چنـين فراينـدي . پذير نيست مگر از طريق دروني كردن يك واقعه و درك آن موقعيت امكان

هـا بـه طـور ازآنجاكـه ايـن بيـنش . پـذير نيـست مكانهاي بنيادين فرد ا بدون احتساب بينش

شـماهاي ذهنـي را ، شرايط اجتماعي خاصـي اسـت ة بلكه شكل گرفت،كندروزمره تغيير نمي

يا دگر فرض كرده و بخـش ديگـر » دشمن«دهد كه بعضي از نيروهاي اجتماعي را شكل مي

نـسبت بـه ،هـا يعني خودي ،»ما« نسبت به افعال و رفتار ،بينش.آوردميشماربه» خودي«را

»دشـمنان « يعنـي ،هـا ن نسبت به افعـال و رفتـار آ ،ها بسيار متفاوت از بينش افعال و رفتار آن

ة بازسازي شـده بـه وسـيل ةواقعتصوير،.شود تفكيك مي »بينش« از »تصوير«در اينجا .است

مـتن را شود كه چـشم مؤلـف محسوب مي » ايفيلتر كوركننده « حال آن كه بينش ،متن است

»ذات«باشـد بـه » مثبت«رفتارهاي جمع دوستان اگر معموال...نسبت به واقعيات بسته است

و رفتارهـاي خـوب دشـمنان بـه تحميـل » شرايط تحميل شـونده «ها و اگر منفي باشد به آن

.)5: 1380ميرفخرايي،(»شودربط داده ميهاي ما ايجادكرده،شرايطي كه واكنش

هاي تحقيقهفرضي

هـاي ضـيه و چارچوب مفهـومي، فر تحقيق و مبتني بر مباني نظري هايپرسشبراساس

:توان مطرح كردذيل را مي


اصليةفرضي

اسـالم ة به تخريب چهر، دشمن غرب در حكم اسالم ة چهر ةكاريكاتورهاي غربي با ارائ

.كنندكمك مي

فرعيهايهفرضي

ـ يهـا رسانه ةشدهاي ساخته انگاره ،عناصر مورد تأكيد كاريكاتورهاي غربي . 1 ي غرب

اسالم است كه با تكيه بر رفتار و عملكرد بخشي از جهان اسـالم ارائـه و تعمـيم ةدربار

. شودداده مي

. متقابل وجود داردة و كاريكاتورها رابط1هراسيبين اسالم. 2

شناسيروش

روش مبتنــي بــر ،اطالعــات مــورد نيــاز در تحقيقــات پيــشين و مبــاني نظــري تحقيــق

ه در مطبوعـات شد آماري اين تحقيق كاريكاتورهاي منتشر ةجامع.اي بوده است كتابخانه

همـراه در تعريف غربي به كـشورهاي طرفـدار امريكـا يـا (هاي اينترنتي غربي و سايت

كـه بـا ،بـود 2001بعد از سپتامبر در مقطع زماني ) توجه شدنيز هاي اين كشور سياست

. كاريكاتور با موضوع اسالم استخراج شد267 تعداد،حذف موارد تكراري

حجم نمونه

اي گيـري سـهميه كاريكاتور بـا روش نمونـه 38 تعداد ، آماريةبراساس حجم جامع

بررسـي انتخـاب و ، اسـالم ةبراساس ميزان كاريكاتورهاي كشورهاي مختلف دربار

.شد


1. Islam Phobia


ني از معروفيـت هاي مهمي كه در سطح جهـا آوري اين كاريكاتورها از سايت براي جمع

ـ اهـاي اينترنتـي عبـارت اين سـايت . زيادي در اين زمينه برخوردارند، استفاده شد :د از ن

www.politicalcartoons.com ، http://editorialcartoonists.com

بــديهي اســت بــه دليــل فيلترينــگ . com.wittyworld.www://httpيتســاو

ة آنچـه دربـار ة متأسفانه دسترسي به همـ ، كاريكاتورها ةهاي منتشركنند بسياري از سايت

.اسالم منتشر شده است ميسر نبود

بـا بررسـي ،ورالعمل كدگـذاري دسـت ةپس از تهي ، 1با استفاده از روش تحليل محتوا

هـاي خـام هاي كدگذاري وارد شد و آنگاه داده اطالعات در برگه ،كاريكاتورهاي نمونه

دست آمده توصيف ه بعدي و دوبعدي ب پردازش و جداول يك SPSS2ة با ورود به برنام

.تحليل شدو

بنديمقوله

در اين راستا سعي . بود بندي كاريكاتورها شيوة مقوله ،يكي از مراحل سخت اين تحقيق

بنـدي جـامع شده، بـه يـك تقـسيم آوريكرديم با مطالعة دقيق همة كاريكاتورهاي جمع

. مقوله طراحي شد9بندي در مقوله،هاي ذيللذا براساس انگاره. دست يابيم

؛)اين انگارهنبود يا ،بنيادگرايي مستقيم به اسالم راديكال،ةاشار(»افراطياسالم«. 1

در جهـاد ةتأكيد بر مقول مستقيم به تروريست بودن مسلمانان، ةاشار(»روريسمت«. 2

؛) اين انگارهنبود يا ، تروريستدر مفهوم تروريسم و مسلمانان مفهوم


تعريف رسد كه تعريف برنارد برلسونده است به نظر ميشدر بين تعاريفي كه براي تحليل محتوا عرضه . 1

تحليل «نويسد برلسون مي. كنندها، پژوهشگران به آن استناد مي زيرا هنوز هم با گذشت سال،تري استجامع

.رودكار ميهاي ارتباطي بهمحتوا يك شيوة تحقيقاتي است كه براي تشريح عيني، منظم و كمي محتواي آشكار پيام

.)7: 1380، بديعي(» دهدتعريف برلسون را تشكيل ميچهار مفهوم عيني، منظم، كمي و محتواي آشكار مبناي

2. Statistical Package Social Sciences



به دسـت، مـسلمانان بـا وجود مظاهر خشونت در مسلمانان شمشير (»خشونت«. 3

؛ )ن مظاهر اينبود يا غيره،هايي خشن و در حال فرياد كشيدن وچهره

هـا آرايش چهـره نوع لباس و پوشش مسلمانان، مظاهر زندگي ابتدايي، (»بدويت«. 4

؛) به اين مظاهرنكردن يا اشاره،به شكلي ابتدايي يا نهايتا روستايي

ناديده گرفتن حـق آزادي ها به هر نحو، پايمال كردن حقوق انسان (»حقوق بشر «. 5

؛ ) اين انگارهنبود يا غيره،بيان و

هـايي كـه اهـل فكـر و انديـشه انـسان در چهرة نشان دادن مسلمانان (» حماقت«. 6

؛) اين مظاهرنبودكنند يا ا و غيرعقالني عمل ميهبيشتر براساس احساسو نيستند

؛)شده يا در نشرياتهاي اينترنتي منتشرسايتاعم از اينكه در(منبع. 7

؛ ) تك فريم و چند فريم بودنبه تفكيك(هاي كاريكاتورهافريمتعداد. 8

.وسفيد بودن كاريكاتورهابررسي و ارزيابي رنگي يا سياهتفكيك،. 9

)آمدهدستبهجداول (هاي تحقيقيافته

جداول يك بعدي

»اسالم افراطي«توزيع كاريكاتورها بر حسب :1ةجدول شمار

درصد تجمعي درصد معتبر درصد فراواني اسالم افراطي

4/68 4/68 ــ ــ ندارد

0/100 6/31 6/31 12 ندارد

0/100 0/100 ــ مجموع

هـا محتـواي آن) درصـد 4/68( مـورد 26 نمونـه، رايشده ب كاريكاتور انتخاب 38از

.دينفاقد اين محتوا) درصد6/31( مورد ديگر 12اسالم افراطي دارند و


»تروريسم«توزيع كاريكاتورها برحسب : 2ةجدول شمار

يدرصد تجمع درصد معتبر درصد فراواني تروريسم

0/50 0/50 0/50 19 ندارد

0/100 0/50 0/50 19 دارد

0/100 0/100 38 مجموع

ـ كاريكاتور انتخاب38از هـا محتـواي آن) درصـد 50( مـورد 19 نمونـه، رايشـده ب

.نديفاقد اين محتوا) درصد50( مورد ديگر 19و تروريسم دارند

»خشونت« كاريكاتورها برحسب توزيع: 3ةجدول شمار

درصد تجمعي درصد معتبر درصد فراواني خشونت

8/36 8/36 8/36 14 ندارد

0/100 2/63 2/63 24 دارد

0/100 0/100 38 مجموع

ـ كاريكاتور انتخاب 38از هـا محتـواي آن) درصـد 2/63(مـورد 24 نمونـه، رايشده ب

.ندياين محتوافاقد ) درصد8/36( مورد ديگر 14خشونت دارند و

»بدويت«توزيع كاريكاتورها برحسب : 4ةجدول شمار

درصد تجمعي درصد معتبر درصد فراواني بدويت

723/0 723/0 723/0 9 ندارد

0/100 3/76 3/76 ــ دارد

0/100 0/100 38 مجموع

هـا محتـواي نآ) درصـد 3/76(مـورد 29 نمونـه، رايشده ب كاريكاتور انتخاب 38از

.نديفاقد اين محتوا) درصد7/23( مورد ديگر 9 دارند و بدويت


»حقوق بشر«توزيع كاريكاتورها برحسب : 5ةجدول شمار

درصد تجمعي درصد معتبر درصد فراواني حقوق بشر

7/44 7/44 7/44 17 ندارد

0/100 3/55 3/55 21 دارد

0/100 0/100 38 مجموع

ـ كاريكاتور انتخاب 38از ـ رايشده ب هـا محتـواي آن) درصـد 3/55(مـورد 21ه، نمون

.نديفاقد اين محتوا) درصد7/44( مورد ديگر 17دارند و حقوق بشر

»حماقت«توزيع كاريكاتورها برحسب : 6ةجدول شمار

درصد تجمعي درصد معتبر درصد فراواني حماقت

928/0 928/0 928/0 11 ندارد

0/100 1/71 1/71 27 دارد

0/100 0/100 38 عمجمو

هـا محتـواي آن) درصـد 1/71(مـورد 27 نمونـه، رايشده ب كاريكاتور انتخاب 38از

.نديفاقد اين محتوا) درصد9/28( مورد ديگر 11حماقت دارند و

»تك فريم يا چند فريم بودن«توزيع كاريكاتورها بر حسب : 7ةجدول شمار

درصد تجمعي درصد معتبر درصد فراواني فريم

9/7 9/7 9/7 3 د فريمچن

0/100 1/92 1/92 35 تك فريم

0/100 0/100 38 مجموع


3ها تك فريم و آن) درصد1/92(مورد 35 نمونه، رايشده ب كاريكاتور انتخاب 38از

.نداچند فريم) درصد9/7(مورد ديگر

»وسفيد بودنرنگي يا سياه«توزيع كاريكاتورها برحسب : 8ةجدول شمار

درصد تجمعي درصد معتبر درصد فراواني وسفيدرنگي يا سياه

5/39 5/39 5/39 15 رنگي

0/100 5/60 5/60 23 وسفيدسياه

0/100 0/100 38 مجموع

23هـا رنگـي و آن) درصـد 5/39(مورد 15نمونه، راي شده ب كاريكاتور انتخاب 38از

.وسفيدندسياه) درصد5/60(مورد ديگر

»منبع«ب توزيع كاريكاتورها برحس: 9ةجدول شمار

درصد تجمعي درصد معتبر درصد فراواني منبع

4/68 4/68 4/68 26 مطبوعات

0/100 6/31 6/31 12 هاسايت

0/100 0/100 38 مجموع

وها هها از نشري آن) درصد4/68(مورد 26 نمونه، رايشده ب كاريكاتور انتخاب 38از

.اندفت شده درياهاي اينترنتياز سايت) درصد6/31(مورد ديگر 12


جداول دو بعدي

تفكيكبهمحتواي اسالم افراطي:1ة جدول شمار

تك فريم يا چند فريم بودن

اسالم افراطيفريم

نداردداردمجموع

033تعدادچند فريم

05/119/7درصد

122335تعدادتك فريم

1005/881/92درصد

122638تعدادمجموع

100100100درصد

220=Sig1=df503/1=X

تفسير درصدي

درصد 5/11 تك فريم و ،درصد از كاريكاتورهايي كه محتواي اسالم افراطي ندارند 5/88

.اند چند فريم، تمام كاريكاتورها با محتواي اسالم افراطي.دانديگر چند فريم

داريتحليل معني

تـوان بـين محتـواي نمـي ،درصـد 5اري دآمده و سطح معني دستهبا توجه به خيدوي ب

آمـاري ةاسالم افراطي و تك فريم بودن يا چند فريم بودن كاريكاتورها براي كل جامعـ

.متصور شدداري تفاوت معني


محتواي اسالم افراطي به تفكيك:2ةجدول شمار

وسفيد بودنرنگي يا سياه

اسالم افراطيوسفيدرنگي يا سياه


31215تعدادنگير

252/465/39درصد

91423تعدادوسفيدسياه

758/535/60درصد


100100100درصد

215/0=Sig1=df538/1=X


درصـد 2/46وسـفيد و سـياه درصد از كاريكاتورهاي فاقد محتواي اسالم افراطـي، 8/53

د دارنـ ي كه محتواي اسـالم افراطـي يدرصد از كاريكاتورها 75 طرفي از. دنامابقي رنگي

.انددرصد رنگي25وسفيد و سياه


تـوان بـين محتـواي نمـي ،درصـد 5داري آمده و سطح معني دستهبا توجه به خيدوي ب

فـاوت ت آمـاري ةوسفيد بودن كاريكاتورها براي كل جامعـ اسالم افراطي و رنگي يا سياه

.متصور شدداري معني


محتواي اسالم افراطي:3ةجدول شمار

تفكيك منبعبه

اسالم افراطيمنبع


91726تعدادمطبوعات

754/654/68درصد

3912تعدادهاسايتوب

256/346/31درصد


100100100درصد

553/0=Sig1=df351/0=X


ــشريات و 4/65 ــي از ن ــالم افراط ــواي اس ــد محت ــاي فاق ــد از كاريكاتوره درص

درصد از كاريكاتورهايي كـه 75.اند گرفته شده هاي اينترنتي از سايت ،درصد6/34

هاي اينترنتـي از سايت،درصد مابقي25 و هاهند از نشريدارمحتواي اسالم افراطي

.اندگرفته شده



. متصور شدداري تفاوت معني آماريةاسالم افراطي و منبع براي كل جامع


محتواي تروريسم به تفكيك:4ةجدول شمار


تروريسمفريم


213تعدادفريمچند

5/103/59/7درصد


5/897/941/92درصد


100100100درصد

547/0=Sig1=df362/0=X


درصـد 7/94 چنـد فـريم و ،درصد از كاريكاتورهايي كه محتواي تروريـسم ندارنـد 3/5

چنـد فـريم و ،درصد از كاريكاتورهاي بـا محتـواي تروريـسم 5/10.دانتك فريم ديگر

.دانها تك فريم درصد آن5/89



آمـاري ةتروريسم و تك فريم بودن يا چند فريم بـودن كاريكاتورهـا بـراي كـل جامعـ

. متصور شدداريتفاوت معني


محتواي تروريسم به تفكيك:5ةجدول شمار


تروريسموسفيدرنگي يا سياه


7815تعدادرنگي

8/361/425/39درصد


2/639/575/60درصد


100100100درصد

740/0=Sig1=df110/ 0= X


،درصـد مـابقي 9/57رنگـي و درصد از كاريكاتورهـاي فاقـد محتـواي تروريـسم، 1/42

،نـد داري كـه محتـواي تروريـسم يدرصـد از كاريكاتورهـا 8/36از طرفي .وسفيدندسياه

.وسفيدنددرصد سياه2/63رنگي و



تفـاوت آمـاري ةوسفيد بـودن كاريكاتورهـا بـراي كـل جامعـ تروريسم و رنگي يا سياه



محتواي تروريسم به تفكيك منبع:6ةجدول شمار

تروريسممنبع



9/579/784/68درصد


1/421/216/31درصد


100100100درصد

163/0=Sig1=df1949/1=X


درصد نيز 1/21درصد از كاريكاتورهاي فاقد محتواي تروريسم از نشريات و 9/78

درصد از كاريكاتورهـايي كـه محتـواي 9/57.اند گرفته شده هاي اينترنتي از سايت

هـاي اينترنتـي گرفتـه از سـايت ،درصـد مـابقي 1/42 و ه از نشري ،نددارتروريسم

.اندشده



.شد متصور داري تفاوت معني آماريةتروريسم و منبع براي كل جامع


محتواي خشونت به تفكيك:7ةجدول شمار


خشونتفريم


123تعدادچند فريم

2/43/149/7درصد


8/957/851/92درصد


100100100درصد

264/0=Sig1=df245/1=X


درصـد 7/85 چنـد فـريم و ،درصد از كاريكاتورهايي كه محتواي خشونت ندارنـد 3/14

چنـد فـريم و ،درصـد از كاريكاتورهـاي بـا محتـواي خـشونت 2/4. نداتك فريم ديگر

.نداها تك فريمدرصد آن8/95


ـ نمـي ،درصـد 5داري آمده و سطح معني دستهبا توجه به خيدوي ب وان بـين محتـواي ت

آمـاري ةخشونت و تك فريم بودن يا چند فريم بـودن كاريكاتورهـا بـراي كـل جامعـ

.متصور شدداري تفاوت معني


محتواي خشونت به تفكيك:8ةجدول شمار


خشونتوسفيدرنگي يا سياه


9615تعدادرنگي

5/379/425/39درصد


5/621/575/60درصد


100100100درصد

744/0=Sig1=df106/0=X


درصــد مــابقي 1/57رنگـي و درصـد از كاريكاتورهــاي فاقـد محتــواي خــشونت، 9/42

رنگـي و ،محتواي خشونت درصد از كاريكاتورهاي داراي 5/37،از طرفي .وسفيدندسياه

.وسفيدنددرصد سياه5/62



تفـاوت آمـاري ةوسفيد بـودن كاريكاتورهـا بـراي كـل جامعـ خشونت و رنگي يا سياه



كيك منبعمحتواي خشونت به تف:9ةجدول شمار

خشونتمنبع



8/703/644/68درصد


2/297/356/31درصد


100100100درصد

675/0=Sig1=df175/0=X


درصـد نيـز از 7/35وونت از نـشريات درصد از كاريكاتورهاي فاقد محتواي خـش 3/64

درصــد از كاريكاتورهــاي داراي محتــواي 8/70.انــد گرفتــه شــدههــاي اينترنتــيســايت

.اندهاي اينترنتي گرفته شدهدرصد مابقي از سايت6/31 از نشريات و ،خشونت


حتـواي تـوان بـين م نمـي ،درصـد 5داري آمده و سطح معني دستهبا توجه به خيدوي ب

.متصور شدداري تفاوت معني آماري ةخشونت و منبع براي كل جامع

گيري و نتيجهبحث

ـ آنچه در كاريكاتورهاي غربي از اسالم به خوبي مشخص اسـت، تـصويري از ةارائ

تـوان آن را هـاي تمـدني غـرب اسـت كـه مـي دشمن و نافي ارزشدر حكماسالم


عمليات «،هاي تبليغات اساس تئوري بر.چارچوب نظام تفكر امروزين غرب دانست

اهي و يا فآشكار، ش ه صورت مخفي، بعقيده است خواه همان جنگ كلمه و ،رواني

عقل او توجـه دارد و هرگـاه امكـان سالحي است كه به انسان و اساساكتبي باشد،

»به اعمـاق او نفـوذ كنـد تواند مي،برقراري ارتباط عاطفي با مخاطب را داشته باشد

.)14: 1376زي،شيرا(

فرهنگـي را كـدر تمدني و ميان ساحت تفاهم ميان اي اساسا سازي رسانه انگاره

وآميـز هـا در خـدمت خلـق ذهنيتـي تبعـيض هاي رسـانه شيوهزيرا.ساخته است

بـه هـا را ها و تمـدن از نگرش ملت مهمي كه بخش طوريبه. نگر بوده است منفي

بـه .اندايجاد كرده المللي هاي ملي و بين انهسازان جهاني يعني رس انگارهيكديگر،

رسد كاريكاتورهاي غربي نيز در چارچوب نظام فكـري حـاكم بـر غـرب نظر مي

ز اافتـاده هاي جا كليشه ،در كاريكاتورهاي غربي . كنند و عمل مي اندطراحي شده

ـ گونه به ،خورد به انواع گوناگون به چشم مي در غرب مسلمانان مثـال راياي كه ب

مسلمانان همگي در اين كاريكاتورها افرادي هـستند كـه در پوشـش خـود هنـوز

هيچ مظهري از تمدن جديد در ايـن وهاي خاص روستاييان را به تن دارند لباس

هـاي ويژه رسانه ها، به رسانهسازي مطبوعات و انگاره. شوديكاريكاتورها ديده نم

ا از شـناخت واقعـي و درك هـا ر هـا و دولـت ملت ،هاي اخير سده ي در ط ،غربي

گو اينكه ؛ جو كرده استآلود و كينهبغضها را به هم،يكديگر بازداشته و نگاه آن

هـاي سياسـي در هاي ساموئل هانتينگتون عالوه بر تشكيل زيربناي فعاليت انديشه

اگر بربرها «:گويداو مي . اي را نيز در برگرفته است وجوه ارتباطي و رسانه ،غرب

جهان در مفاهيم متضاد، بهتـر . ها باشيم جي ندارند بايد در پي خلق آن وجود خار

امـروز ايـن بربرهـا بـراي ».توهم خطرناكي است همسازي طبيعي، . شوددرك مي


ةات خود را درباريها همواره نظررسانهدر دنياي غرب،. دان مسلمانان،جهان غرب

اي ها، اين نگـاه كليـشه ين رسانه كنند و به دليل تأثير بسيار زياد ا اسالم منتشر مي

در كاريكاتورهاي غربي به تبع همين . يافته است يگسترش بيشتر غرب به اسالم،

نـاقض حقـوق بـشر بـدوي و تروريسم،اي خشن، اي، اسالم با چهره نگاه كليشه

دهـد كـه تفـاوت چنـداني ميـان هاي تحقيق نـشان مـي يافتهمعرفي شده است و

. ها وجود نداردسايتكاريكاتورهاي نشريات و

هـا و اسـالم را در خـالل جنـگ ،هاي غربـي كاريكاتورهاي غربي مانند ديگر رسانه

ءگو اينكه شمشير يا بمب جز ؛ كنندزدوخوردهاي مسلمانان به بينندگان خود معرفي مي

.رودشمار ميالينفكي از زندگي مسلمانان به

اسـالم افراطـي اسـت كـه در ،اهاي مطرح در كاريكاتورهـ انگارهيكي از مقوالت و

رسـد ايـن انگـاره براسـاس بـه نظـر مـي .درصد كاريكاتورها بر آن تأكيد شده است 31

بـه ؛دهنـد هاي غربي همـواره از مـسلمانان انجـام مـي تفكيك هميشگي است كه رسانه

غربـي ةند كه سر ستيز با جامع ا اسالمي ةگرايان افراطي بخشي از جامع اي كه اسالم گونه

هـاي ارزشند كه در مقابل غـرب و اها و كشورهايي البته اين دسته همان گروه .رندرا دا

. حاكم غربي قرار دارند

اي كـامال اسالم را مجموعه ،ها و از جمله كاريكاتورهاي غربي البته بسياري از رسانه

ـ بينند كـه متفـاوت و حتـي متخاصـم واحد از جوامع و نيروهايي مي ا تماميـت غـرب ب

اثـر برخـي دربينـي ايـن تماميـت . ا سكوالر و حتي ليبرال و دمكـرات اسـت مسيحي ي

» امـت « كه بـر وحـدت و يكپـارچگي ، بعضي مسلمانان طرفدار رويارويي هاياظهارنظر

.اسالم در معناي سياسي و مذهبي آن تأكيد دارند، تقويت شده است


بارور از گفتمـان ها كه اذهان آني غربيها رسانهيهاكاريكاتوريسترسدبه نظر مي

اسـت، عـالوه بـر ) شـرق در غـرب ي نظام بازنمـاي در حكم (يشناس شرقيو ايدئولوژ

غـرب، در بازتوليــد آن ينظـام معرفتـ ط در و گفتمـان مــسل ي از ايـدئولوژ يتأثيرپـذير

ةرابطـ وي و فرودستي و گفتمان و نهايتا بازتوليد و استمرار مناسبات فرادستيايدئولوژ

همـان ديـدگاه طـور عمـوم ها بـه رسانه. كنندي معمل، يالمللى و جهانين بيآقا و بندگ

ايـن ؛آيندبرمى آنانةبخشى به سلطصدد مشروعيتگزينند و درمىنخبگان قدرت را بر

يمناطق جغرافيايالمللى كه بين كشورها و روابط بينةها دربارموضوع در ديدگاه رسانه

.برقرار است، صحت دارد

هـا در مهـار مـشى ها و تفاوت خطنظرها، جنجالاختالفها، تضادها،قابلبا وجود ت

ـ هـا ب از جمله كاريكاتوريـست هاى غربى ورسانهعمومى و رفتار اجتماعى،افكار ذات ال

آن . نـد اكنـد، سـهيم مـى در ايجاد اجماع عقيدتى كه قدرت نخبگان و فرادستان را حفظ

بـر ) غـرب (شـمال سفيدپوست كـشورهاى اقليت كوچكة مردانةنيز يعنى سلطاجماع

» ديگرانـى «يا اكثريت بزرگ مردمان غيرغربى، غيرسفيدپوست، زنان، طبقات پايين، فقير

نخبگـان، تقريبـا ةبازنمايى همين نـوع سـلط . شوندمحسوب مى» غريبه«كه به هر دليلى

عمـل «كنـد مـى دهـد و آشـكار اى را توضـيح مـى ساختارها و تدابير توليد رسـانه ةهم

هاسـت، امـا گفتمـان هـا و بازنمايى امور پنهان و نهفته يا باورها و ايـدئولوژى » هارسانه

هـايش را پوشـيده نگـه فعاليت،»آزاد«منظور حفظ و تأمين اجماع و تظاهر به انتخاب به

همـان ،ساختارهاى بنيـادين . سازدمىها و ساختارهاى بنيادين را پنهاندارد يا ارزشمى

بـه . شوندو درست و صحيح فرض مىمانندد كه پنهان مىانييهاها و گفتمانايدئولوژى

از ايـن .يابنـد سليم اشاعه مـى ها در گفتار روزمره و در قالب عقل آن،بيان ديك هبدايج

اى اسـتوار اسـت كنندهبازنمايىهاىشيوههاى غربى بر دولت» سياست خارجى«ديدگاه،


، »هـا آن«بـر ) غـرب (» مـا «ةو سـلط سـازد برمى» ما«مايز از اى متگونهرا به» ديگران«كه

.كندرا بازتوليد مى» شرق«

شـده از نظم جهانى نظـامى، اقتـصادى و سياسـى طراحـى اين اساس، اجراىبر

هاى متمايز غربى وجود وابسته است كه ارزش به اين بحث يا استدالل،سوى غرب

كـه تهديـد » ديگرانـى «برابـر ها درآناز ند و بايدا جهان متحدانةدارند كه مشخص

زنـدگى آن، بـا ةويـژه شـيو هجهان اسالم و بجا،اينتا . ، دفاع كردشوندمحسوب مي

اسـت و تـا حـد يـك نظـام گـرا در تعـارض اصطالح كثرتغرب دموكراتيك و به

در . يابـد مـى تقليل يـا تحويـل ،ايدئولوژيكى ضددموكراتيك، دگماتيك و يكپارچه

جهـان متـصور معتبر بـراى ايتوان گزينهرا نمى» ديگر شرقى«ندگى زةنتيجه، شيو

. شد

مـدركي دال بـر هراسي و كاريكاتورهـاي غربـي، اسالم ة ميان پديد ة رابط ةدربار

اما با دقت در ؛ وجود ندارد ،هراسي منجر شوند به اسالم ااينكه كاريكاتورها مستقيم

كه كاريكاتورهـاي غربـي بـا همـان است پذيرمضامين كاريكاتورها اين نكته اثبات

تصويري نمايشي از اسـالم ؛دكننميها ترس خود را از اسالم بيان ها و انگاره كليشه

.شـود هراسي در غـرب محـسوب مـي منابع اسالم تريناي كه يكي از متداول رسانه

امــا ،هراســي در غــرب دانــسترا عامــل مــستقيم اســالمتــوان كاريكاتورهــانمــي

عامـل ، اسـالم و پيـروان آن ة باورهاي نادرسـت دربـار ة اشاع ةواسطبهكاريكاتورها

اينكه ترس گو؛ شوند جهاني محسوب مي ةهراسي در جامع آميز اسالم تبعيض ةاشاع

هاي هاي غربي وجود دارد كه آن را در طرحاز اسالم و مسلمانان در كاريكاتوريست

.سازندخود آشكار مي


كاريكاتورهاي نمونه: ضمائم

1. Last Resort: 2. Muslim Cleric Calls for JihadBy: Mike Lester - The Rome DeathsNews - Tribune (USA) By: Paul Zanetti - Australia

3. Gassed Up Jihad 4. Twin TowersBy: Parker - Florida Today By: Tab - The Calgary Sun

5. Terorism 6. Rest in PeaceBy:Werner Wejp-Olsen – By: Tab The Calgary SunDenmark, Politicalcartoons.com


7. Door To Door 8. Bush Called Them FascistsBy: Mike Lester - The Rome By: Yaakov Kirschen – TheNews – Tribune Jerusalem Post, Dry Bones

9. Madrasah 10. French Satiric Newspaper By: Huffaker- Cagle Cartoons Wins Trial – Color

By: Frederick Deligne - Nice-Matin, France

11. A Cutting Comment 12. Cartoon StruggleBy Peter Lewis - Australia, By: Rainer Hachfeld – Neues Politicalcartoons.com Deutschland, Germany


13. Western Pillar 14. Galileo GalileiBy: Cardow - The Ottawa By: Michael Kountouris – Citizen Greece

15. Palestine Broke? 16. The LunatoonaticsBy Patrick Chappatte – Le By: O'Farrell - The Illawarra Temps, Switzerland Mercury, Australia

17. Freedom and Dogma 18. Bad ReligionBy: Simanca Osmani – Cagle By Brian Adcock - The Prague Cartoons, Brazil Post


19. Free Speech 20. Muhammad PortraitistBy: Olle Johansson – Sweden By: Rainer Hachfeld – Neues

Deutschland, Germany

21. Freedom of Expression 22. Five Years LaterBy: Simanca Osmani – Cagle By: Yaakov Kirschen – The Cartoons, Brazil Jerusalem Post, Dry Bones

23. Terror Junk Food 24. Upside KoranBy: Simanca Osmani – Cagle By: Olle Johansson - Sweden Cartoons, Brazil


25. Extremists 26. HezbollahBy: Bob Gorrell, Creators By: Nate Beeler, WashingtonSyndicate Inc. Examiner

27. Blood Brothers 28. Radical IslamBy: Nate Beeler, Washington By: Tom Stiglich, JournalExaminer Register Newspapers

29. Fundamentalist Intolerance 30. Vicious Circle about CartoonBy: Dario Castillejos – Dario By: Petar Pismestrovic - Kleine

La Crisis Zeitung, Austria


31. Angry Muslims 32. Clash of Civilizations?By: Bob Englehart - The Hartford By: Patrick Chappatte – NZZCourant am Sonntag

33. Christian Infidels and Jewish 34. PC AirlineDogs By: Huffaker - Cagle CartoonsBy: Yaakov Kirschen - The Jerusalem Post, Dry Bones

35. The Extreme Extremist 36. Mercy and CompassionBy: Chris Slane - New Zealand By: Cardow - The Ottawa Citizen


و مĤخذمنابع

منابع فارسي)الف

.مركز:تهران،هاي تصويري تا متناز نشانه،)1381 (بابكاحمدي،ـ

.تبليغات كل ة ادار:تهران،تحليل محتوا،)1380( نعيمبديعي،ـ

ةفـصلنام ،»بررسي ساختار و محتـواي اخبـار ايرنـا «، )1384 (مهدختبروجردي،ـ

.41 ش،پژوهش و سنجش

بـا همكـاري حميـد ،نهرسارابطه ميان افكار عمومي وبررسي،)1378 (عليرضادهقان،ـ

.ها مركز مطالعات و تحقيقات رسانه:تهران،زادهعبداللهيان و نورالدين رضوي

.قصه:تهران،شناسي كاربردينشانه،)1382 (فرزانسجودي،ـ

.طوس: تهران،اكبر افسرية ترجم، هااسالم رسانه، )1379 (ادواردسعيد،ـ

.ها مركز گسترش آموزش رسانه: تهران،خبر،)1374 (شكرخواه، يونسـ

نگاهي ارتباطي به جنگ رواني، مجموعه مقاالت همايش جنگ ،)1377 (ـــــــــــ

.)ع( دانشگاه امام حسين: تهران،نيروا

.1 ش ،عمليات روانيةفصلنام، »ها و جنگ روانيرسانه«،)1383 (ـــــــــــ

:تهـران ،كاركردهـا جنـگ روانـي و تبليغـات مفـاهيم و ،)1376 (محمدشيرازي،ـ

.بررسي نقش تبليغات در جنگ همايش علمي

.اميركبير: ، تهرانلي اسدي عةترجم، قدرت تلويزيون، )1364 (ژانكازنو،ـ

ليدا ة ترجم ،»هاى مسلمان هاى اصلى از غيرخودى انگاره«،)1383 (كريم. ح ،كريمـ

.57، ش رسانهة فصلنام،كاووسى


ةروزنامـ ، »هاي غربيسازي رسانه انتفاضه فلسطين و انگاره «، )1382 (حميدموالنا،ـ

. 513 ش ،جام جم

.سروش: تهران، ت جهاني درحال گذارارتباطا، )1384 (موالنا، حميدـ

، غالمرضـا تاجيـك ةترجمـ ، »سـازي هـا و انگـاره رسـانه «، )1375 (حميـد موالنا،ـ

.20ش،رسانهةفصلنام

هاي غرب از جهان اسـالم تصويرسازي منفي رسانه «، )1380 (سيدمحمدمهديزاده،ـ

.3، ش رسانهمة فصلنا،»ملل شرقو

.سيماو صداةدانشكد،درسية جزو، انتقاديمطالعات،)1386 (سيدمحمدمهديزاده،ـ

ـ هـاي رسـانه تحليل گفتمان «، )1380 (تژاميرفخرايي،ـ 11ةاي غـرب در پـي حادث

.3، شرسانهمةفصلنا، »سپتامبر

، عالالدين طباطبـايي ةترجم، شناسي سينما ساختارگرايي نشانه ، )1378 (بيلنيكولز،ـ

. هرمس:تهران

عليرضـا ةترجم، هاي ارتباطات كاربرد نظري ، )1376 (وسيگ نيترز بي اس . ويندالـ

.هامركز مطالعات و تحقيقات رسانه، دهقان

منابع التين)ب

- Agha,DrolfatHassan. http://bertie.la. utexas.edu/ research/ mena/ acpss/english/ ekuras/ ek25.html# Heading 5. Islamic Fundamentalism and Its Image in the Western Media.

- Ba-Yunus, Ilyas. http://www.geocities.com/ CollegePark/ 6453/ myth.html. The Myth of Islamic Fundamentalism.

- Emerson, Steven (1995), "The Other Fundamentalist", New Republic. June 12.

- Hassan, Anser. http://psirus.sfsu.edu/IntRel/IRJournal/sp95/hassan html.Invitation to Islam: Islamic Stereotypes in Western Mass Media.


- Kaufman Edward (2002), A Broadcasting Strategy to Win Media Wars. THE WASHINGTONQUARTERLY-SPRING.

- Martinez, Pricilia. http://chuma.cas.usf.edu/~rfayiz/media.htm. Muslim Culture, Religion Misrepresented by Media.

- Muzaffer, Dr. Chandra. http://www.peg.apc.org/ ~newdawn/ misc2.htm# top. Dominant Western Perception of Islam and The Muslims.

- Sevrin,Werner, J. and Tankard, J. (1992), Communication Theories origins, Methods and uses in the mass media, university of Texas Austin, p.3, 48.

- Washington, DC. http://www.twf.org/Releases/Fears.html. Why The West Fears Islam: The Enemy Within.

- Wilson Jamses R . and Rosy,Wilson (2001), Mass media, mass calture, ed. fifth, .MC Grow Hill.

ناي مسجد جامع قزوييينات كتيبهزت

∗فرمهناز شايسته

چكيده

اين مـسجد از .از ابهت خاصي برخوردار است ، جد جامع كشور ا ساير مس مانندمسجدجامع عتيق قزوين هـاي كتيبـه . اي داردمـستطيل، شـرقي ـ غربـي و گنبـدي، خربـزه نوع مساجد چهار ايواني است و شكل مربع

.ويسي و معماري جايگاه خاصي داردمفاهيم، در هنر خوشن و ، نگارش هنريسبكاز نظر ، آنخاص طـور عـام و شبـستان هاي مسجدجامع بـه كتيبه ،با هدف بازشناسي و بررسي زيباشناختي اين مقاله

.دهد مورد مطالعه قرار ميطور خاصبهرا مسجد ، فصاحت كالم، محتوا و توان به زيباييهاي مسجدجامع قزوين ميبا مطالعه و تجزيه و تحليل كتيبه

.ها پي بردهاي هنري بكر و اصيل كتيبهادبي آنها دست يافت و به واقعيتصنعت و در تحليلي مبـسوط بـه معمـاري دوران شودمي بررسي پيشينة تاريخي شهر قزوين ،در اين مقاله

هـاي مـسجد، هر يك از كتيبـه همچنين . شودپرداخته مي صفويه و معرفي توصيفي مسجدجامع قزوين .دشواحاديث و ادعيه معرفي و بررسي ميو قرآن اعم از آيات

صورت تاريخي، تحليلي و توصيفي بوده و اطالعات از بررسـي اسـناد و همچنـين روش تحقيق به . گردآوري شده استيصورت ميدانبه

هاكليدواژه.اي، مفاهيم و مضامينمسجدجامع قزوين، تزيينات كتيبه

مقدمه

اجتمـاعي و ، يـدادها و حـوادث سياسـي مـساجد در دوران اسـالمي، در رو شك بي


دانشيار گروه هنر اسالمي دانشگاه تربيت مدرس∗



احداث و تعمير مـساجد، مـدارس و . اندداشتهآفرين تحولنقشي سازنده و فرهنگي

كـه ،در اهميت مـسجد . شودالهي تلقي شده و مي ات واجب عمومي يكي از هاي عمارت

از بـار وپـنج پنجـاه ، اسـت قرآن بـدان اشـاره شـده ة شريفه از سيزده سور ةدر پانزده آي

هـاي ، انـسان ايـن واژه اهميـت و ارزش . استفاده شده اسـت »سجد«ةي از ريش يهاژهوا

، صمساجدي را بنا كنند كه بدون نقـ با اعتقاد راسخ خود تااست مؤمن را ترغيب كرده

كتـب، ة پژوهش با استفاده از مطالع اين مقاله و . بخش باشد ماندگار، زيبا و روح ، محكم

تنظـيم نظران در منطقه و بررسي حـضوري در مكـان، صاحبمصاحبه با ، منابع مكتوب

ارزش و اهميت مـسجد در فرهنـگ اسـالمي، بـه ةئ، پس از ارا حاضر ةمقال. است شده

كـه هـايي ، حكومـت طوركلي به و هاي مختلف مسجد هاي تاريخي بخش سوابق و زمينه

ايـن .تپرداختـه اسـ انـد، اي داشـته اين مسجد نقش عمده مرمت و تكميل ، احداثدر

الرشـيد، هـارون و در زمـان انـد شده آغازمروان امويان بن از زمان عبدالملك هاحكومت

همچنـين .هاروني بنا شده اسـت تحت عنوان طاق ، در ضلع شرقي مسجد كنوني اماكني

را فرمانـدار قـزوين بناي چهار ايـواني و شبـستان جعفـري ،شاه سلجوقي ملك ةدر دور

هايي از اين مسجد تخريـب شـد كـه در امان مغوالن، بخش ي با هجوم ب .دكناحداث مي

يينات زها، ايوان و ت ضلع جنوبي، مناره ة گنبد، ايوان دو اشكوب ،زمان شاه سليمان صفوي

ايـن بـه اين زمـان در محـل جا مانده از ه ب هايكتيبه؛شد و مرمت حداث ا ،ضلع شمالي

ييناتي را با سبك و سـياق زر، ت در زمان حاكميت قاجا فتحعليشاه. كندمياشاره نكته

به اجزا در نهايت . اشاره خواهد شد به آن مبسوططور به كهافزودي به مسجد اويژه

هـا و شبـستان ضـلع جنـوبي مـسجد و ي همچون سردرها، حياط، ايوان يهاو بخش

يـك پرداختـه ها، اعم از نوع، كيفيت، تكنيـك اجـرا و مـضامين هـر جزئيات كتيبه

.خواهد شد

��55اي مسجد جامع قزوينتزيينات كتيبه

مسجد در فرهنگ اسالمينقش

مكـان نيـايش معبـود و آفريـدگار، از ارزش و اهميـت از ديرباز در هر آيين و مذهبي،

اي مبـذول در ساخت و حفظ شرايط و آداب آن، اهتمـام ويـژه و خاصي برخوردار بود

و متعهـد مساجد در كشورهاي اسالمي، يكي از مراكز تجلي هنر مـذهبي . شده است مي

. و فرهنگ بوده است علومبه تعالي

كـشتي مطمئنـي در دريـاي . اسـت شـرك و پايگاهي در برابر تهـاجم كفـر ،مسجد

گونـه كـه همان. هاي مضطرب و مشوش است بخش دل خروشان هواهاي نفساني و آرام

مردم از عموم خدا و مأمن مردم، براي ناس، يعني براي ةخاندر قرآن مطرح شده است،

. اسـت »اهللاواعتصموا بحبل «تجليمسجد . باشدكه و قشري از هر صنف، طبقه نژاد، هر

1.يابند و وحدت ميشدهبا هم يكي يعني به عبارتي، مردم از طريق مسجد

محـل ؛ه غيرخداست چپرهيز از هر آن و گاه تقوي جماعت و تجلي ةخان، مسجد

يم شم واالمر اطاعت از خدا و رسول و اولي تجلي،هاها و كشمكش دوري از تفرقه

اشداء علي «ي است كه در آن معناي اخانه،مسجد. نواز وحدت است خوش و روح

رحمـاء «،در مـسجد . اسـت قلوب عشق و رحمت بين ةخان. گيرد قوت مي »الكفار

خواننـد و و يكي را مـي شوندمييكي ، آميزند در محملي عاشقانه در هم مي »بينهم

ـ ،مـسجد .نـشينند برگرد يكي به گردش معنادار مـي و اصـالح دوري از گنـاه ةخان

اهللا الـي المستقيم و طريق سـير صراط ، مسجد .) انفال ةسور، يك ةآي(البين است ذات

نـاهللا و انااليـه ي از امـسجد تجـسم ؛ »اهللاقل سيروا الـي «فرمايندخداوند مي است كه

2.راجعون است


.36ص ، طه، قزوين، سيماي استان قزوين،)1377 (حاجي آقامحمديعباس .1

گذشته، حال، ، مقاالت معماري مسجد ةجموعم، »هاي جمال در مسجد جلوه ةمقال«،)1378 (آباديعليمحمد .2

.311ص ، معاونت پژوهشي دانشگاه هنر:تهران، دانشگاه هنر، آينده



دات، كـانون مهـم عبـا باسـتاني و تـاريخي قـزوين ة در منطقـ از جمله مساجدي كه

در مسجد جامع كبيـر اسـت كـه رود، شمار مي به كشوري و لشكري تصميماتمناسك،

هـا، از جمله ايـوان ي شاهد مرمت و تكميل واحدها و قطعات آن بناي ،هاي اسالمي دوره

عشق و عالقه بـه و بررسي اين دوران، نشانگر توجه . استها بوده سرداب و هامقصوره

. است مسجديعنيكانون مذهبي اسالم

مسجد جامع قزوين

زيـرا اي وجـود نـدارد، ، هيچ نظريه شده است نخستين مسجدي كه در قزوين بنا ةدربار

براي گـزاردن نمـاز، ها آيا آن ، مشخص نيست كه مردم قزوين به اسالم گرويدن پس از

آوردند؟به جاي مي در محل آتشكده نماز را ياساختند وعبادتگاهي

ةخليف، مسجد در قزوين در زمان خالفت عمربن عبدالعزيز نخستينبنابر روايات،

ولي روايات شده است؛ بنا جامع كبير كنوني كه آتشكده بود، ة در محل مقصور ،اموي

دهد كـه نخـستين مـسجد تدوين امام رافعي نشان مي البلدان ابن فقيه كتاب منقول در

از عمربن عبدالعزيز و پيش ) 279- 705/86- 892(بن مروان قزوين در زمان عبدالملك

والي عراق و جبال، پسر خود ،بن يوسف ثقفي كه حجاج ترتيباين ه ب.شده است بنا

به قزوين بازگشت .او كاري از پيش نبرد، اما محمدبن حجاج را به جنگ ديلم فرستاد

انـد يـا ثـور نوشـته يـا تـوت ، يا ثـوب ، ا مسجدي بنا كرد كه نام آن را توث جو در آن

.)475: 1337گلريز، (

بـه قـزوين در راه خود بـه خراسـان، 192/806 عباسي در سال ةالرشيد، خليف هارون

و مـستقالتي خريـداري و كـرد كبيـر بنـا ع در كنار مسجد جام مسجد جامعي را آمد و

بـه را روايت ديگري بنـاي مـسجدجامع . شدكه به رشيديات مشهور كرد وقف آن بقعه

كه سمت امامت و قضاوت قزوين را برعهـده ،ريابن زك يقاضي ابوالحسن محمدبن يحي


ايـن مـسجد از نمونـة .سـت ا هاروني معـروف د كه اكنون به طاق كنمنتسب مي ، داشت

بسيار ساده و عـاري از هـر گونـه تكلـف بناي آن كه است اسالمي دوران اولية مساجد

1.ست اديوارهاي آن با آجر و مسقف به طاق آجريبناي وبوده

زكريـا سـاخته نـام فردي بـه ،الرشيدهارونكوچكي كه در زمان مسجدمتري در سي

، بن عبـاد ابوالقاسم اسماعيل صاحب ، چهارم هجري سدةاي كه در نزديك مدرسه است،

كـرده احـداث ـ يدالدولـه و فخرالدولـه ؤمـ وزير معروف دو نفر از سـالطين آل بويـه

ن گنبـدداري را كـه معـرف طـرح شبستا بن عبداهللا العمادي اميرمنصور خمارتاش ، است

2. اسـت كه متعلق به قبل از اسالم بـوده احداث كرد روي بنياد بنايي اولية مسجد است،

ـ 509/1115ال و در س آغاز500/1106ل اين بنا در سا مـسجد در ايـن .رسـيد پايـان ه ب

هـاي مجـاور و اين مطلب از معمـاري قـسمت 3.نداشتجز شبستان گنبد هي ب ي بنا زمان

به 1658/1069سال بعدها در . مشخص است نيز شود كه در آنجا مشاهده مي ييهاكتيبه

احـداث شـد ايوان بزرگي در قسمت شمالي شبستان خمارتاش ، ر شاه عباس دوم دستو

4.سازدكه مسجد را به صحن حياط مرتبط مي

اجزا و عناصر مسجد جامع كبير

وواقـع ) سـپه ( غربي خيابان شـهدا ةيدر كنار حاش، اي به نام دباغان در محله اين مسجد

هاي بعـد يك از حكومت هر. شده است ادواري شهر ةموز، جامع اصفهان ،مانند مسجد

تنهـا از لحـاظ ايـن مـسجد نـه .افزودنـد ، به جمال و عظمت آن منطقهاز اسالم در اين


.475 دانشگاه، ص :، تهران قزوينهالجنمينودر يا باب،)1337 (گلريزمحمدعليسيد. 1

.دهدل مي درجه در جهت جنوب غربي به امتداد شمال مغناطيسي تشكي5ةيك زاوي، محور اصلي بنا.2

كـه احداث شـد سپس شبستاني . مسجد زكريا واقع بود ، آن جنوب شرقي ة بعدا صحني ساخته شد كه در گوش .3

بـه قـدري در مـسجد ، ش بـود ا شاه طهماسب كه قـزوين پايتخـت .كرداين مسجد متصل ميبه بناي خمارتاش را

.دانندميصور مسجدسسينؤمن او را يكي ازااي از مؤلفد كه پارهكربناهاي تازه احداث مزبور

.483ص، الجنهمينودر يا باب، گلريز سيدمحمدعلي.4



توان ادعا كـرد كـه در سراسـر بلكه مي ، است بودهدر قزوين چشمگير و نمايان عظمت

هـاي بـري گـچ بلنـد، هـاي ايـوان ، هاي مجلـل مناره، گنبد باشكوه . ستهمتابيايران نيز

بهتـرين سـبك معمـاري و هنرمنـدي عـصر سـلجوقي و گر ساختار آن نـشان وبديل بي

.ست اصفوي

اصلي هر بخش از اين مسجد و كـساني كـه در تجديـد گذاراننيانببه معرفي اينك

.پردازيم، مياندشتهبنا و تعميرات پياپي آن سهمي دا

درها و سردرهاي مسجد

ة پـس از حملـ امـا ، داشـت ي درهاي متعدد ق. هفتم ه ةمسجد جامع كبير قزوين در سد

. در دسـت نيـست درسـتي سجد و درهـاي آن اطـالع وضع م صفويه از ةتا دور ، مغول

. دارد درب ديگـري در شمال غرب و تودرتودردودر مشرق داراي اكنون مسجدجامع

كـه شـكوه و مجلـل دارد با ي، سردر است خيابان شهدا واقع شده مقابلشرقي كه بدر

زيرا كتيبة آن ريخته شده و فقط يـك سـطر آن بـاقي مانـده مؤسس آن ناشناخته است،

».تمام رسيد، به ا شريفهةبركاري كيخسرو غالم خاص«: شوداست كه خوانده مي

ايوان جنوبي مسجد از بناهـاي نندهما) 1074/1663 (كتيبة حاج محمدصالح قزويني

تاريخ سـردر ، است )1069/1658(و تاريخ بناي آن بوده ) 1052ـ1077(دومشاه عباس

سردر مسجد نيـز از است و احتمال دارد كه سال پس از تاريخ بناي ايوان پنجبور هم زم

تخريـب بـود، مسجد در حـال سال كه سردر صدوهفدهپس از .بناهاي آن پادشاه باشد

بـه تجديـد ) 1191/1777(سـال ، در از مردم قـزوين ، خان نامي محمدصادقنام ردي به ف

1.حاوي اشعاري است كه كردي از كاشي در آن نصب ابناي آن پرداخت و كتيبـه


ـانــفيـض رحمـپيوستـه بود محل امعي كه از حسن مقــام ـاين مسجد ج. 1

رانـكـه گردد ويــنزديك رسيـد آنـون و فســـاد ــ از مقتضيــات عالـم ك

انـادق خـــشد شامل حال ميرزا صدـرصه نديــ توفيق چو قابلي در اين ع



هـزاده شـا . شـد مرمـت نيازمنـد مجـددا سـردر مزبـور ،شصت سـال پس ازگذشت

ـ ، والي شاه پسر فتحعلي ،الدولهركنميرزاينقيعلي ـ ق ، آن را 1251/1835سـال ه زوين ب

د كه اشعاري با خـط نـستعليق ممتـاز در كراي از سنگ مرمر بر آن نصب مرمت و كتيبه

حاج مهدي معمار قزوينـي ، آخرين بار كه سردر مزبور رو به ويراني بود 1.آن منقور بود

نا كرد ي بيصورت مجلل و زيبا هب، تراشرا با آجر سردر و هشتي آن ، »سنمار«معروف به

:دادرسم كتيبه قراره ب آن، و اين رباعي را در كاشي منقوش

اش روي زمينهـرينـود قـق نبــالحد جامع كه بود در قزوينـن مسجـاي

ـنـاخت متيـنو سزسنماردي ــمهكه ياس درش خراب شد از بنيــان

)1353/1934(

ن كوتاهي وجود دارد كه دري بـه رواق داال) برابر ايوان شرقي ( پشت ايوان غربي در

هـم از شـمال بـه حيـاط يك در. شودجنوبي و در ديگري به رواق شرقي آن منتهي مي

، تر از در شرقي است باالي اين در كوچك .ست ا كه در شمال داالن شود باز مي كوچكي

ر آن د كـه ،انـد الجوردي به خط نسخ قـرار داده از نوع معرق، به رنگ اي از كاشي كتيبه

. توبه منقوش استة از سور18ةآي

انـــحيا كنـد اين بنـاي عـالـي بنياـال بلنــد ـكه به محمودي اقبـ تـــا آن

كانـباعث محموري اين طرفه مشدت ـ آن خــان ملك رفعت حـــاتم منـ

مسجد است و محراب نشانمادام زـييعـمـــر دولتش افزاهـو بـ يا رب تـ

)1911(ادان ـان آبـاب خـ شاه از جنجدـمسدالغفــار ـي تـاريـخ وي عبـ گفت از پـ

ور خاقانيـده منشــرش الهش آمـكه از عت محمدشـاهـت داراي جم شوكـعهــد دوله ب. 1

ـيدش ثانــــم بينـينه جـيمگر بينند در آخديــو جم خرم فرمانـده ملك عجـم كـار را

ش تاييد سبحانيــهم، همش اقبال خاقانيآمدخت و تاج يارـه در تسخير تـشهنشاهي ك

خاقانيورد الطافـــبديع العصر سلطان مه فخر دو ده خاقــانــالدولنــمهين فرزند رك

وفيـق يزدانـيـزن تـچه از مخـزاهللا تعاليالـي بنا نهـــادــن در عـي ايانام ايــزد بنــهب

رح فكرت مانـيـطارـقصور صنعت سنممقصور آمد اندروي، كهي درگاه مقصوريـزه

شانيـ برخاك پيملك كردار قومي را همهي بيني كه اندروياهـي كعبيچون درآدرايناز

)1251(ي جز دوام دولت بانـــي ـينتمناشان نه بر در طاعت معبـودـر در سجده مسجود گــاگ


حياط مسجد

مـساحت آن بـوده و درازاي آن از شرق بـه غـرب ،شكل مربع مستطيل هحياط مسجد ب

ايـوان . دارد قـرار مرتفـع چهار ايوان ، جهت آن در چهار .متجاوز از چهارهزار متر است

بـه سـر ، يوان شـمالي ادو طرف در زيباة دو منار .هاي ديگر است جنوبي بلندتر از ايوان

هاي اشكوب كه طاق قرار دارد ايوان جنوبي دو طرف دو گوشواره ؛آسمان كشيده است

و روي آن را اي گذاشـته جـاي پنجـره راي آن از نيمه بـه بـاال اند،ساختهاول را با آجر

ـ هست كه دو رواق طوالني ، در دو سوي هر ايوان . اندسفيد كرده نـام امـام ه هر رواق ب

.گذاشتميها در آنجا نماز كه سالبود نمازي يا پيشجماعت

هـاروني كـه بنـاي آن يكي بـه نـام طـاق ، هستدو صفه ، هاي جنوبي در بين رواق

1.نام داردطاق احمديه يا طاق حالج كه و ديگري است الرشيد هارونمنسوب به

هاي مسجدايوان

ايـوان از وضـعيت پيـشين . دارد چهـار ايـوان ، مسجد جـامع طور كه گفته شد همان

باقرخـان 1894-1312/1895اي هـ در بـين سـال .اطالع درستي در دست نيست شرقي

ميـرزا علـي اصـغرخان اتابـك آن را دستور و هزينة ه ب ،سعدالسلطنه، والي وقت قزوين

.ازي آن انجام نشد و ناقص ماندولي روس، كردسازينو

ايوان شمالي

هـاي با كاشـي ، كه همچنين دارد آن قراردو طرفي كه در شكوه باةبا دو مناراين ايوان

اغلـب .است از بناهاي شاه طهماسب صفوي زياداحتمال هب، است آذين شده رنگارنگ

يا با اسـامي و ها از ميان رفته هاي آن و كتيبه است شده تغيير بناهاي آن زمان دستخوش


.489ص ، الجنه قزوينبابيامينودر، سيد محمدعلي گلريز.1



، تـر اسـت ف حيـاط مرتفـع اين ايوان كه قدري از ك . جديد مكتوب شده است مؤسسان

مرحوم سيدرضاي رضوي، ة بنابه گفت .استمتر 5/11متر و عرضش 11 آن حدود ةدهن

آيـات كـه بـه چهارحاشـيه دارد ، ايـوان دو طرف .اند نوشته 23حدود ها را ارتفاع مناره

قرآني و احاديث مزين بـوده اسـت و هنگـام فرمانـداري سعدالـسلطنه در سـال ةكريم

ـ �لوي الـص ل ع يح منقوش ةجملدو با كاشي معرق ةقطعدو ، 1312/1895 و ح ي ـ ع ي ل

ةاكنون دو قطعـ . استشده قيمت گزافي فروخته ه و ب جدا از اين قسمت هاالح در آن الف

.)1تصوير (هللا است ركشل هللا و ديگري ا�ردقل كه يكي اهستديگر

ايوان غربي

دو راهـروي شـمالي و دو طرف، در است كه قي واقع شده ايوان شر مقابلاين ايوان در

طـرف در ، مـسجد اوليـه ب در .راه داشـته اسـت كه به هشتي پشت ايوان دارد، جنوبي

ةاين ايوان هـم از آثـار دور . معلوم نيستكه دليل آن است ايوان مسدود بوده غرب اين

دو فقـط ، اسـت ه از كتيبة آن كه به خط نستعليق در كاشي الجوردي بـود .صفويه است

: از استعبارتبيت آخر آن محفوظ مانده كه

طـاق دل ـ بود ،ين طاق گل نبودـ اگفتا به تاريخش خرد ـ حدفيضش چو ديد افزون ز

.پزغالم شاه واليت شريف كاشيس مصوروكتيبة الفقيركاو) 1081/1670(ن روشندال

از بناهـاي زيـاد احتمال ه ده و ب در زمان شاه سليمان صفوي ساخته ش ، رو بناي مزبور از اين

ايوان يك راه بـه رواق اين از. است متر 12 و طول آن متر 9 اين ايوان ةدهن. همان پادشاه است

.شودچشمه هم از ايوان به رواق شمالي باز مي سه و يك ارسيشودختم ميجنوبي

ايوان جنوبي

، بلندي ين ايوان از لحاظ عظمت ا. ايوان جنوبي است مسجد، ايوانترين و زيباترين مهم

آن شـاه عبـاس بـاني . رودشمار مي بهنظير از بناهاي كم ، يينات متناسب زاسلوب و ت ، بنا


15 ايـوان ةدهان. است شدبه اتمام آن موفق ، 1069/1658 سال دردوم صفوي است كه

بقيـه هاي ايوان با سـنگ و ازاره. ستمتر ا 22 تا 21 ارتفاعش و متر 13 و عرض آن متر

هـاي باريـك آجرها به جاي بندكشي با گچ، كاشي فاصلة در . است با آجرتراش بنا شده

اشـكوبه اسـت دوةاسلوب ساختمان ايوان به گون . خوردبه چشم مي الجوردي به رنگ

و وروديكـه اسـت، چـشمه در جنـوب واقـع شـده سـه صـورت به و اشكوب زيرين

است كه بـه غرب و شرقو چشمه هم در د و رودشمار مي ه شبستان زيرگنبد ب خروجي

هـاي چـشمه بـاالي اشـكوب اول، مطـابق . يابـد انـشعاب مـي گنبد دو طرف هاي رواق

ايوان و ، پلكاني بين ديوار ها از آن يكه راهرو است ده ش فوقاني بنا ة، پنج غرف تحتاني

كتيبـة ، بـين اشـكوب اول و دوم . اسـت كه در حال حاضـر مـسدود است، گنبد بوده

تصوير (1رنگ وجود دارد كي به خط نستعليق به رنگ الجوردي در كاشي ليمويي باري

2(.

ة سـور اسـت و به خط نسخ عالي شود كه ديده مي كتيبة ديگري ، باالي اشكوب دوم

غـالم : ي در كاشي الجوردي منقوش و آخر آن چنـين اسـت يرنگ طال ه جمعه ب ةمبارك

.)8 الي 3تصاوير(پز شاه واليت شريف كاشي


مان نواب سپهر كاميـاب افرمان قضا جريان قدرت تو ه نما ب به توفيق حضرت رباني اين بنا فيض اساس آسمان «.1

كشورستاني اختر برج سعادت و حـشمت گـوهر درج ) ترأي) (ب(باني فرازنده سرير جهان ةهمايون اعلي برازند

چراع عدل و داد فارس معناي سروري حارس مذهب حـق ة خرمن ظلم و فساد فروزند ةجاللت و عظمت سوزند

قاطعـان ة پشت مخالفان دين مبـين و بـرهم زننـد ةبدر منير زمين و زمان و ابرمطير جود و احسان شكنند ،جعفري

آدم اصـناف بنـي ةالقاب مستطاب ظل الهي كحل الجوهر ديد ، بواب شاهنشاهي زيبنده مفتاح ا ، طريق سيدالمرسلين

تأييدات سبحاني ابـوالمظفر ه بن الخاقان مؤيد ب بن السلطان الخاقان بن السلطان مولي ملوك العرب و العجم السلطان

مين عدله و احـسانه مطـابق شاه عباس الحسيني الموسوي الصفوي الثاني خلداهللا ملكه و سلطانه و افاض علي العال

انجام رسيد ـ الهي پيوسته اين مقام مجمـع عبـاد و ه سنه تسع و ستين و الف من الهجره النبويه عليه افضل التحيه ب

بخش كام عمر دولت و اقبـال آن صـاحبقران و منبت بخيل دعوات اجابت قرين بوده اثمار آثار آن حالوت مؤمنان

بـن مغلوب و غالـب و آن نهـال برومنـد حديقـه علـي يجالل و آن مطاع و ملجا سايه حضرت ذوال فال و آن فرخ

محمـد صـالح س نقاش غفرله ذوبه مـشقه حـاجي وكتيبه العبد المذنب كاو . و آله الي مجاد محمده طالب باد ب ابي

.1069مذهب قزويني سنه



شبـستان خروجـي و ورودي كه هستييراهروه، چشمقسمت جنوبي ايوان سه در

يـك هـر قطـر كـه دارد دو ستون عظـيم همچنين آيد و شمار مي هزيرگنبد ب ) گنبدخانه(

هاي مرمر صـيقلي هايي از سنگ لوحه، ها هريك از ستون ةدر جبه . استمتر سانتي5/95

.)9تصوير (ته شده است به خط نستعليق نوشكه سطور آن نيزنصب شده

در زمـان شـاه سـليمان ،هشت قطعه سنگ مرمـر ست از ا عبارتكه دست راست ةلوح

.)10تصوير (1است1081/1670سال شده و تاريخ آن ساختهفرمان او و به صفوي


واي وزن ليـل و نهـار بـه مـصداق خالقي را گزارش سپاس كه هرساله شاهين ميـزان را در اسـت ـ العادل الباذل .1

تعديل آفتاب منيـر انتـصاب فرمـود درود صـاحب شـريعتي را كـه ة در پنج»سانح اال ولدالع برمأ ب اهللا ان«ةكريم

سـوق عناصـر بـا عيـد خريـداري چاررلما خلقت االفالك صاع بيمي را د فزاي لوالك صالي جان همعامل ايجاد ب

آلـه و اهـل بيتـه صـلوات اهللا و سـالمه سـيما علـي ابـن عمـه و نفـسه و طهـره و طهـره شفاعتش گشود عليه و

غرض از تسطير و تصوير اين سـطور ايـن اسـت كـه در ، اما بعد. اميرالمؤمنين و امام المتقين عليه افضل الصلوات

انـد كـه مـوده عـرض ن بـه سال سابق نصيب آقا و غيـره و قورچيـان ديـوان اعلـي ) پيچين ئيل( پيچي ئبلي ةمعامل

قپانداري دارالسلطنه قزوين ابوابجمع نيست و به مبلغ پانزده تومان تبريزي به همه ساله ايشان مقرر شـده بـود واز

مزبور پروانچه شـريف نـواب خاقـان جمجـاه ة مذكوره بر طبق عرض بقاالن و كاروانسراداران دارالسلطن ةابتدا سن

عزا اصدار يافتـه كـه چـون بـه 1048العظيم سنه تاريخ شهر شعبان ه آشيان فردوس مكان مورخ ب فلك بارگاه خلد

سـت و ا رسـم محـدث و بـدعت قزوين هرگز قپانداري معمول و متعارف نبوده و ةعرض رسيد كه در دارالسلطن

استدعا نمودند كه رسم محدث معمول نگردد و كالنتران سـابق دارالـسلطنه مزبـوره تـصديق نمـوده كـه در ايـام

خان وزير و داروغه و متصدي دارالسلطنه مزبوره بوده و چـه مزبـور را تي ستان كه مرحوم سلمان جلوس نواب گي

بـه ديـوان اعلـي فرسـتاده ، شخصي اجاره نموده بود وزير مزبور مشاراليه را دخل نداده محضري در دست داشـته

ـ مذكور را بر طرف نموده و وةاجار، چون رسم محدث بود ؛حقيقت رسيده ه ديوانيان ب شـرح ه زير و كالنتر حال ب

بنابراين مقرر فرموديم كه مستوفيان عظام وجه مزبور را از دفاتر اخراج نموده من بعـد يـك .اندفوق عرض نموده

هرسـاله حكـم مجـدد طلـب ، حاكم و وزير و كالنتر كه امداد حسابي نموده ةعهدهب. دينار حواله و اطالق ننمايند

كه كمترين بندگان درگاه خاليـق پنـاه سـپهر دسـتگاه عـرش 1081يت ئيل مطابق هذه السنه ا ةندارند و در معامل

دست از پي برده بعد از تحقيق و تشخيص ظاهر و محقق كردنـد ) معرب زنگنه يا رنجنه (قلي زنجنه اشتباه عباس

داران و قپانمطاع آفتاب شعاع الي آالن جماعت بقاالن و كياالن ميدان و محالت كه از تاريخ غرو رود حكم جهان

اند از هر شـتري آوردهغله و ساير حبوب كه يوزن در مي ) باري(سراداران دارالسلطنه مذبوره از هروقري و كاروان

انـد و گرفتهي مييعلت قپانداري و هوا همبلغ چهل دينار واالغي بيست دينار و پنجاه دينار و هشتاد دينار كمابيش ب



نقي ميرزاي ركـن الدولـه شاه و فرمانداري علي عليح دست چپ مربوط به زمان فت ةلوح

.)11تصوير (1دار بوده استفرمانداري قزوين را عهده، برادرخودبه نيابتكه بوده

اند بعد از آنكه همگي حضرات اهالي شرع شريف و عمـال خجـسته اعمـال و آوردهعمل مي ه هرساله مبلغ كلي ب

سراداران و ساير ارباب ميزان جمعيت نمودند قـرار اعيان و كدخدايان اجالس و جماعت بقاالن و كياالن و كاروان

برايا و تخفيف و تصديق مقرر شده بود كه موجب رفاهيت رعايا و ه يافت كه چون وجه قپانداري از ديوان اعلي ب

ضعفا و مساكين و برطرف شدن بدعت و رسم محدث بوده باشد و جماعت اشرار كياالن و غيـره مـذكوران فـوق

اند من بعد اليوم جماعت مذكوره از هر وقري شـتري گرفتههاي خطير از رعايا و مساكين مي در لباس مذكوره مبلغ

داري از مشتري و از روغن و خرمـا و سـاير دينار قپان من تبريز بوده باشد مبلغ ده غله و ساير حبوبات كه يكصد

ي از خريدار و فروشنده بالمناصفه بازيافت نمايند و از يعلت هوا هاجناس مبلغ پنج دينار قپانداري و بيست دينار ب

كـه در اصـطالح چاشـني گوينـد برندارنـد و ) بچش(اجناس مذكوره سيما از روغن و انگور و غيره چيزي بحس

ي دوام دولـت ابدمـدت ولـي نعمـت عـالم و عالميـان يدعاگوه ل ضعفا و مساكين نشده بگذارند كه ب متعرض حا

اشتغال نمايند و اگر برخالف مسطور عمل نمايند به غضب و سـخط اللهـي و نفـرين حـضرت رسـالت پنـاهي و

مگـي جماعـت طاهرين گرفتار گشته مرد و دو مغضوب ابدي بوده باشند و نيـز در ايـن بـاب از ه ةحضرات ائم

دينـار اضـافه طمـع مذكوره فوق التزام بازيافت شده كه هرگاه خالف مسطور ظاهر شود و احدي از ايـشان يـك

ذلـك فـي شـهر حاكم دار السلطنه قزوين دادني باشد و بمافيه االجـالس و كـان همبلغ دوازده تومان ب . نموده باشد

.1081ربيع االول سنه

گيــنــلت دين افتخار تــاج و نـه مپناــه دهـــري شهنشـــعلعهد دولت فتحه ب.1

لت و دينـچو ممـظام پذيرفت هــازو نرــه عادل كه مسجد و منبـعلــي نقــي ش

قزويــنيهفرم نظم خراسان زخطــه ببزرگ ريارـشه چو يافت رخصت نهضت ز

نيوم و برگزيد امـن بـگزين برادرش ايـــردي انـكـ زعدل فال و فرشه امــام و ي

نـمهين وــنژاد وي از كهيكه آفرين بهاهــاه واالجــــ پي دعاي شهنشـــــاه شــ

جهان رسول امينازكفرچوبت زكعبه و بدعت ستــرد ظلمت ظلــميه ز دود دود

االمينرود روحــيل و آمين سعرش ماه بد ذكر دعــاشـ نگاشت حكم رفيع و رسان

فرقدوم ميمنت لزوم نواب كامياب شاهزاده واالگهـر نامـدار ه قزوين ب ةچون مدت زماني بود كه ساحت دارالسلطن

مقدار علي نقي ميرزا غيرت بهشت برين گشته سحاب عطوفت و آفتاب رحمـتش در شـهر صاحب بلند اختر عالي

هل اين بلد از نيك و بد به مقتضاي قابليت فطـري كـه در جبلـت ايـشان و بلوكات ريزان و تابان است هريك از ا

كمون داشت از فيض تربيت مباركشان رموز خدمت آموختند و كنوز قدمت اندوختند مصدرخدمات اليقـه شـدند

ـ . االمثال سايق گـشتند هاي شايعه شدند هرگونه خدمات شايق و بين و مرجوع گفته مكافـات و تالفـي خـدمات هب

ساله مورد و مستحق رفاهيت گرديده بنا برعدل و داد نواب واال صـاحب نيكونهـاد را رأي مبـارك و ميـل چندين


معروف به طاق جعفري1شبستان

معلـوم درآيـد، مسجد صورت بهكه ن پيش از آ ،آنباني تاريخ بناي اوليه و اصلي گنبد و

نيـز اسلوب بنا . سامانيان بوده است ة از بناهاي دور اين بنا ،شناسان باستان از نظر .نيست

در زمـان ، كـه مـشهور اسـت آتشكده بوده و چنان برده از پيش نام ةبقعدهد كه مينشان

استحصال دعاي خير به جهت دوام و بقـاي عمـر و دولـت جاويـد مـدت ه ظهور آسايش خلق و ب هاشرف مايل ب

ـ هميون پادشاه جمجاه ظل ان بـود كـه درخـت اهللا روحي و من يروح فداه توفيـق جـسته مقـصود آن مطلـوب چن

آن باعث توحش و تزلزل عباد است برافكنـده و بـن و بـيخ آن بـه نيـروي بـازوي همـت ةهرگونه مفاسد كه ساي

ـ ه شان ب رفيعشان بركنده شده نام نيك سـمت خراسـان كـه ه يادگار ماند چنانچه بعد از نهضت نواب معظـم اليـه ب

ي و حكمراني اين واليت منظور و نظـم مهمـات يز فرمانفرما عالم و عالميان قامت اعتبار ما به طرا ةاالمر قبل حسب

كردار و رفتـار صـاحب ه كف كفايت و كفالت ما مرجوع آمد ما نيز تأسي به واالگهر ب نيابت برادر ه اين صفحات ب

اليه در مقام استرفاه اهل اين بلد از نيك و بد برآمده عموم سكنه محـالت االمر نواب معظمنامدار فرموديم و حسب

المبـارك مزبور را از هر گونه تحميالت ديواني كه از روي بينجه در عهد قديم مخترع بود از تـاريخ شـهر رمـضان

القلـم فرمـوديم كـه نامه ابـدي مرفـوع امتثال امر نواب صاحب كامياب به قيد لعنت ه و ما بعد معاف و ب 1238سنه

ت اعم از حواله نقدي يـا صـادر و وارد واليتـي از ن سركاري و مملكتي و كدخدايان محال اديگر مابعدها از مباشر

مقوله هنگام ورود اردوي شاهي و خروج ميهماني و مترودين و نزول ميهمان و مطالبه فروش و اواني و ظـروف و

ـ علـت كـروي ه عمله و كشيك عمارت و بر خررجي و تحميالت باغبانان باغات عمارات سركاري و خانه نزول ب

سم و رسم كه در محالت معمول مي داشته اند موقوف قلم و قـدم را از حوالجـات مرفـوع را ه كان به ايشيباي

الخاقـان ميـرزا بـزرگ و زيرسـركار و جايگـاه مجـدت و نجـدت همـراه مقـرب جاه رفيـع كه عالي دارند مقرر آن

ن و قاطبـه س سـفيدا ئـي كالنتر و عمال خجسته اعمال و كدخـدايان و ر عاليجاهان مستوفيان و مباشران سركاري و

گوش عبوديت نيوش اصقاع و ثبت دفاتر خلود كرده از شايبه تغييـر ه قزوين مضمون حكم محكم مطاع را ب ةسكن

مصون و تخلف از حكم واال را موجب تنافي رأي واال و باعث غضب و نفرين و لعنت ابدي و عدم رضاي خـالق

ن و توبيخ دنيوي و اخروي را برخود نه پـسنديده به نقض اين قرارداد لع چون دانسته در هيچ عصري از اعصار بي

قد اتفق علماء الشيعه بل جميع الفرق و الملل علـي 1238المبارك سنه و در عهده شناسند تحريرا في شهر رمضان

ان باني هذه البناء الخير في جوار اهللا و رحمه و مبدليه و مخربيه كاالبليس المرود في لعنه اهللا و مالئكتـه و كتبـه و

و 498-499ص، صـ الجنه قزوينيا بابمينودر،سيدمحمدعلي گلريز (رسله ـ حرره محمد المتولي المتخلص بمايل

501-500.(

امـا ،امكان داشت مساجد مقـصوره داشـته باشـند . بود مقصوره جايي براي قدرتمندان . شبستان مقصوره نيست . 1

.حتما شبستان دارند


دوران متفـاوت، طـي . تبـديل شـد بـه مـسجد )717-101/719-99 (عمربن عبدالعزيز

الدين ديلمي، مرمت، احداث و تكميل بناي الرشيد و وزير فخر هارونحاكماني همچون

عبـداهللا بنزاهد خمارتاش امير1106/500ال س كه در شوال نتا اي ، دادندانجام را مذكور

د كـر آغـاز ه اين مسجد را مدرسه و خانقا ، صحن، گنبد، بزرگ ة مقصور ، ساخت عمادي

بناهـاي ، اسـت قيـد شـده 508/1114 ديگـري در كتيبة كه 509/1115و در رجب سال

غالتي نيـز ها و مـست ديهوي . و خطيب به اين جامع انتقال يافت را به پايان رساند مزبور

همچنـين . ذكر شده اسـت مسجد ةهاي مقصور د كه در برخي از كتيبه كروقف اين بناها

مجلس تفسير و حديث ، آنبه قبله بنا كرد كه در ديگري رو ةگاناجد) سراپيش (ةسراچ

در اين بنا با حملة مغول، .پايان رسيد ه عمارت آن ب 1152/548شد و در سال منعقد مي

ي شد كـه شـرح كامـل آن در كتـاب يهاويرانيدستخوش 617/1220ال شعبان س هفتم

. منظور شده استحمداهللا مستوفياثره، ظفرنام

ـ از آن ياد شـده اسـت، قبه به شبستانهاي شكل گنبد كه در كتيبه صـاحب ةگفتـ ه ب

مرتفع است؛گنبد مزبور بسيار عظيم و . داردايخربزهفرم يعني ، بطيخي است ، آثارالبالد

اسـت هاي رنگارنگ زينـت يافتـه و با كاشي بوده آن از كاشي الجوردي ةزمينروسازي

و ارتفاعش از كـف مقـصوره 55محيط آن متر، 9مساحت هر ضلع گنبد ). 12تصوير (

هاي ديـوار پي بررسي طبق.ست متر ا 31 و تا زيرطاق در حدود متر46بالغ بر ، تا نوك

مربـع متر97 نيـز مساحت مربع طاق جعفري. است متر61بالغ بر ، مقصوره براي مرمت

ـ متـر 4عـرض ههريك ب ، مزبور دو راهرو ة از مقصور .شودمي دو طـرف هـاي رواقه ب

در ديوار غربي يـك ارسـي نيز چشمه و سهارسيدو، همچنين در ديوار شرقي . رودمي

.شودهاي شرقي و غربي باز ميرواقبه كه شودديده ميچشمه هس

هاي مرمر صـيقلي و كه از سنگ وجود دارد محرابي ، شبستان جنوبيدر وسط ديوار

در منصوبي يك قطعه از مرمرها . است مزين شده هاي رنگارنگ كاشي ه بنا و ب ،شفاف


از پـشت محـراب ماننـد خورشـيد، كـه هنگـام تـابش استوسط محراب چنان شفاف

نقـي شاهزاده علـي دستوره كتيبة مختصري است كه ب ، در جبة محراب . ستا روشن يچراغ

شـده بـري با خط نستعليق در مـتن سـاروجي گـچ 1238/1822الدوله در سال ميرزاي ركن

اسـت تعميراتـي شـده شاهزاده در اين محـراب همين ه دستبمذكور، ظاهرا در سال . است

.استتاريخ آن ، مبين متولي مسجد، رباعي زير اثر شيخ محمد مايلكه

ينيي چو بگرفت آـي نقـزاده علـــشهنــاج و نگيــا تـر شه بـه امـن كعبـاي

دينةاي شد كعبـپه ـه بـت شــاز هم تاريخش گفتةسجدهمايل چه ملك ب

)1238/1821(1

جامعنگاري در شبستان مسجدكتيبه

به الزم است مانده در شبستان جامع، هاي باقي كتيبه ةقبل از بازخواني و توضيح مجموع

در. شوداشاره نگار از اين فن گيري معماران و هنرمندان كتيبه و هدف بهره تيبه ك تعريف

ـ «: شودميچنين معنا كتيبه اين ، رهنگ نفيسي ف نـسخ و يـا ، خـط جلـي همأخوذ از تازي ب

امـاكن متبركـه و ، مقـابر ، مـساجد ةخط كوفي بر دوره خط طغري و يا بهنستعليق و يا ب

،و بـه اصـطالح 2»يسند و يا نقش كنند و كتابه نيز گوينـد امرا و بزرگان نو ةسردر درواز

انتقـال ها يا سـنگ كاشي بنديصفحهبر از كاغذ آن را كه به خط درشت است اي نوشته

شـامل ، ها كه در بناهاي ايران فراوان است مضمون كتيبه . كنند و منقور و منقوش مي داده

ها، دسـتورات نامهتاريخ بناها، وقف اطهار، شعر، ةآيات قرآن كريم، احاديث نبوي و ائم

.استحكومتي و امثال آن


.505ص ، الجنه قزوينابمينودر يا ب، گلريزسيدمحمدعلي. 1

.27-63ص، 4ج ، فروشي خيامكتاب:تهران، فرهنگ نفيسي،)1343 ()االطباءناظم(اكبر نفيسيعلي. 2



مساجد، تكايـا و بلند در جايگاه ي با چنين مضامين مقدس ييها چنين كتيبه خلقهدف از

در حقيقـت معـرف مؤمنان بـا كـالم خـدا در ارتبـاط باشـد؛ اين است كه روح ،بقاع متبركه

كه براسـاس چنان. بوده است دستورات الهي ها و واكنش روح عرفاني هنرمند مسلمان به پيام

كلمات و آيـات قـرآن ، حروف.» روح استةهندس، نويسيخوش « قديمي اسالمي ةيك گفت

قالـب اسـت و وجـود و شخـصيت داراي صرفا عناصـري از زبـان مكتـوب نيـست، بلكـه

كارگيري خط و خوشنويـسي در مـساجد هب. هاستمظروف مادي و بصري آن ، خوشنويسي

ها و داخل و خارج بناي مـساجد، اشـاره بـه ها، شبستان لطيف و تحسين فضا، رواق ضمن ت

گـوي ذات تـسبيح ، ، در تمـامي لحظـات افالكـي موجـودات خـاكي و همةاين معناست كه

مـا ومواتي الـس ما ف حبيس: فرمايد حشر مي ة سور 1ةدر آي خداوند طور كه همان ؛انداقدس

گـو بـودن تمـامي عناصـر طبيعـت و بـر واقعيـت تـسبيح ه به وضوح ين آي ا .»...ضري اال ف

.رساندگذارد و ما را در درك اين واقعيت ياري ميموجودات صحه مي

هاي نادري است كه اهميت طاق يا شبستان خمارتاشي، گذشته از بلندي بنا، به كتيبه

در اين گنبـد .ر داده است معظم را در شمار يكي از آثار مهم دوران باستاني قرا ةاين بقع

.بري شده است ظرافت و زيبايي گچپنج نوع كتيبه با نهايت

امـا اين مقالـه خـارج اسـت؛ ةبحث پيرامون اين واقعيت الهي، بسيار فراوان و از محدود

هـاي مـسجدجامع شود، درج متون فارسي يا عربـي كتيبـه آنچه كه در اينجا بدان پرداخته مي

:شودكه به شرح ذيل بيان ميها روش اجرا و مفاهيم كتيبهنوع خط،از جمله ؛است

كتيبة كوفي مسجد

68كاررفته در كتيبة مسجدجامع قزوين از انواع مورق است كه عـرض آن خط كوفي به

متر است، كه به طرزي بـديع و سانتي2 خطي باال و پايين آن، به قطر ةمتر و حاشي سانتي

1.هكارهاي هنري استز شااي ابري شده و نمونهظريف گچ


5ة منبع شمار. 1



و از طـول ديـوار شـود مـي آغاز ،تر از كتيبة نخستين اين كتيبه در ضلع غربي، پايين

اين كتيبة يـك رديفـه، سـه ضـلع مربـع . يابدغربي تا مقداري از ديوار جنوبي امتداد مي

كتيبـة صورت يـك به) عقودها (ةدنبالة كتيبه بعد از كلم . گيردديوار شبستان را در بر مي

. ادامه يافته استا پايان كتيبهو تشده آغاز » وسجالتها «ةدو رديفه با كلم

گذرگاه ايوان به گنبد، چند متر بريدگي وجود دارد؛ مجددا ةواسطدر ضلع شمالي به

در دو طرف اين بريـدگي، . يابدشود و تا انتهاي ديوار شرقي ادامه مي از شرق شروع مي

متـر سـانتي 34و بـه عـرض دارد ) دو سـطر ( طرف، دو رديـف خطوط ريزتر و هر دو

ايـن قـسمت . متـر اسـت سـانتي 68رسد و در نهايت جمع عرض كتيبه در دو سطر مي

چند قسمت مختـصرا ريختـه . متر است سانتي 6 خطي جمعا به عرض ةداراي سه حاشي

.ة ناخوانايي نيز ندارد كلم، ولي بقيه سالم مانده است و هيچ استشده

متن فارسي كتيبه

هـا را نـزد فرسـتيد، آن هايي كه براي خود پيشاپيش مي خداي واال گفته است خوبي

پـسر عبـداهللا ،خمارتـاش . هاي ديگر بهتـر اسـت خدا خواهيد يافت و آن از پاداش

:گويدمي

سـهم 15آبـاد و هراس ة متصل بدان سه ربع قري ةوقف نمودم بر اين گنبد و مدرس «

هـاي امامـان در راه جوسـق و بـستان ) جـيالن ( بـستان جـيالز ة و همـ جبوران ةاز قري

هاي گسترده در راه دو طرف رود ابهر و پايين آن كه مشتمل اسـت بـر و تاك ) كوشك(

اي كـه در هجده بستان و يك سهم از دو سهم آسياي معروف بـه قاسـمان بـا دو بيـشه

وقـف صـحيح ... وين قز هاي آسياب ة ذيزج واقع شده و هم ةاطراف آن است و در دور

.»بر طبق عقدنامه


متن عربي كتيبه

بسم اهللا الرحمن الرحيم«

اهللا تعالي و ما تقدموا ال انفسكم من خير تجدوه و عنداهللا هـو خيـر و اعظـم اجـرا ـ قال

ي اربـاع لها ثالثـه المالصفه و المدرسه بقول خمارتاش بن عبداهللا وقفت علي هذه القبه

) جـيالن (ي جبوران و جميع بستان جيالز عشر سهما من قريه و خمسه هراس آباد قريه

نهر ابهر و ) بطريق( بطرف و جميع بستان امامان بطريق الجوسق و جميع الكروم واسطه

ي عشر بستانا و سهما واحدا من سهمين من جميـع الرحـي مادونه و يشتمل علي ثمانيه

تين بخلفهما و هـي علـي وادي ديـزج و جميـع بقاسمان مع جميع الغيضين الل المعروفه

»... يحا علي ما تنطق به عقودهاوقفا صح... الحوانيت التي بقزوين تكاد و مع اال

كتيبة اول

بـه شـروع و ) ضـلع جنـوبي (صورت محرابي از باالي محراب به خط ثلث و قلم درشت به

بـدون و متـر سـانتي 40ود عـرض كتيبـه حـد . يابدبري انتقال مي گنبد گچ ةهشت ضلع ساق

1.صورت زيبايي تكرار شده استدور ديوارهاي شبستان به است و يينات درونيزت


علي نبيه محمد سيد المرسلين و امـام المتقـين و رسـول رب بسم اهللا الرحمن الرحيم ـ الحمدهللا رب العالمين و الصلوه . 1

ع االفتخار و معدين الوقار و علم المهاجر و االنصار علم اتبع االعلـي بـه و ب اهللا علي من خلق اجمعين و رحمه العالمين الي ال

علي نور ناظلما يوم الـدارين علـي ر و اعلي جو واال و سرو االسرار ثم علي الشيخ المعمر و االمير المنو همن آمن هللا و العال

م رسول و زوج البتول ابي الحسنين مظهر العجائب و مظهر الغرائب الـشهاب الثاقـب منين و امام المسلمين و ابن ع ؤامير الم

الملـك العـادل الـسلطان ) يولـه ( فـي ايـام دولـه يهبن ابي طالب تعيينـ يلي المطالب ع ي دايره و غالب كل غالب و نقطه

امراللـه )اعـزه (منين ؤ قسيم اميـر المـ والدين ابي شجاع محمد بن ملكشاه ) غياث(المعظم مالك العرب و العجم عماد الدنيا

اللعـوس ) اسـقاطي ( االمير االسفسالر مجد الدين اتبع الوصي اال باهللا عليكم و لله لعزته و اعلي في االقدار قدره و في واليه

الموفـق ذلـك علـي يـد االميـر . تعـالي ) تبـارك (امير المومنين پناه الدنيا والدين و قـد اجـري اللـه ) 2(بن بوران نصر ) 1(

لمرضين االفعال المجاهد في اهللا ابومنصور خمارتاش بن عبدالله عمادي ابتفاء لمرضات الله و طلبا لثوابـه و هربـا فـي الـيم



مضامين كتيبة اول

) ع(مرتبـت و امـام علـي هاي روحي حضرت ختمـي ابتداي متن در خصوص مناقب و ويژگي

. نـد ك اوامـر و نـواهي خداونـد يـاد مـي نـاظر بـر در حكم شاه سلجوقي سپس از ملك است و

كنـد مجاهد در كسب رضايت خداوند معرفي مي نيز حاكم شهر قزوين را ،ابومنصور خمارتاش

ايـن . كنـد سال منظور مـي 9 به مدت 106/700 را با قيد تاريخ اوبه دستور و بناي ساخته شده

.كتيبه به آيات قرآني مزين است كه در داخل گيومه مشخص شده و اعراب دارد

كتيبة دوم

و بـا طـرزي است متر 5/0به خط كوفي جلي و بسيار زيبا كه عرض آن در حدود يبه اين كت

همتـاي ارهاي هنرهاي زيبا كـه هك شا اي از هنموناست؛ بري شده بديع و اسلوبي ظريف گچ

تر از كتيبة نخستين آغـاز شـده اين كتيبه از ضلع غربي پايين. آن در سراسر ايران معدود است

جلـوي در ايـن قـسمت، . يابـد ا مقداري از ديوار جنوبي امتـداد مـي و از طول ديوار غربي ت

آن از سمت شرق محراب و تا انتهاي ديـوار شـرقي ةادام است و شده قطعرمحراب چند مت

اي در كتابـت فاصله، در ديوار شمالي قسمت وسط كه معبر ايوان به گنبد است . يابدادامه مي

سـه سـطر ، در هـر طـرف .استخطوط ريزتر شده ، اين بريدگي در دو طرف افتاده و كتيبه

و سـرانجام كتيبـه در انتهـاي ضـلع شـمالي بـه پايـان است بري نگارش يافته صورت گچ به

البتـه .استاما بقيه سالم ، است دو قسمت مختصر ريخته و از بين رفته كتيبهاين از . رسدمي

تـسع سـنين اولـه ة ربه و جنه عرضها السموات و االرض اعدت للمتقين فـي مـد ةعذابه و وسل عقابه و متسارعا الي مغفر

انتها سنه ثمان و خمسمائه و هو بحمدالله علي ذلك حق حمـده و نـشكره و كفـا شـكره و شهور سنه خمسمائه و آخرها

اهللا ان و نـسئل »هذا من فضل ربي ليبلونيء اشكرام اكفرو من شكر فانما يشكر لنفسه و من كفر فان ربي غنـي كـريم «يقول

و يجعل من الذين يتو فـيهم المالئكتـه طيبـين يقولـون ةيتناقشه في محاسب يجعل ذلك خالصا لوجه و تغمده برحمته و ال

اهللا من نظرفي يوم لغده قبل خروج االمر مـن يـده فانـه ال بـد منقـو ال و رحم» بما كنتم تعلمون�ـسالم عليكم ادخلوا الجن «

.من الدنيا الي االخره

.شايد نصير باشد) 2(. ران باشدشايد اين كلمه اللقفست بن توران يا پو)1(


.)13تصوير (1 در آن وجود ندارديي ناخواناة كلمهيچ

و ايـن بـوده كـار نيـك ة قرآني كـه مـضمون آن دربـار ةبا ذكر اين آي كتيبه، در اين

موقوفات خمارتاش بـه مـسجدجامع است، حقيقت كه اجر و پاداش آن در نزد خداوند

از اطراف قزوين مناطقها و ، آبادي هاقنات، نهرها، باغاتمواردي همچون . شودبيان مي

.استموقوفات مسجدجامع

كتيبة سوم

مانند قرار دارد كه از شرق محـراب مارپيچ و گلدسته ايبه خط كوفي بر زمينه كتيبه اين

بقره است كـه خـط آن ة مبارك ةآيات سور كل و شامل يابدميپايانغرب آن و در آغاز

.)14تصوير ( آيدشمار ميبهاز نوادر صنعت خط ، از حيث ظرافت و زيبايي

كتيبة چهارم

ثلث است كه از جانب شرقي محراب شروع و در انتهاي ضـلع ـبه خط نسخ اين كتيبه بـن عبـداهللا يابد و شرح موقوفـاتي اسـت كـه خلـد آشـيان خمارتـاش شمالي پايان مي

2.ها را نيز معين كرده است آنموارد مصرفه از خود باقي گذارده و يلعاهللا�حمـر


را «. 1 اجـ ظـماع خيـر و والله هه عندووا النفسكم من خير تجدـ يقـول »بسم اهللا الرحمن الرحيم ـ قال اهللا تعالي و ما تقدم

خمـسه عـشر سـهما مـن آبـاد و المالصقه بها ثلثه ارباع قريه هراس ةخمارتاش بن عبداهللا وقفت علي هذه القبه و المدرس

( و جميع بـستان امامـان بطريـق الجوسـق و جميـع الكـروم الباسـطه بطـرف ) جيالن(قريه جيوران و جميع بستان جيالز

نهرا بهر و مادونه و يشتمل علي ثمانيه عشر بستانات و سهما واحـد امـن سـهمين مـن جميـع الرحـي المعروفـه ) بطريق

ها و هي علي وادي ديزج و جميع الحوانيت التي بقزوين و قفا صـحبا علـي مـاينطق بقاسمان مع جميع الغيظين اللتين بخلف

سته عـشر سـهما مـن سـهام قريـه ملـوالن و وقفـت علـي ) ص(به عقودها و سجالتها و وقفت علي مساكين مدينه النبي

غـرض فـي هـذا الكتابـه قطـع ي الخمارتاش علي ما ينطق به العقود شربا نظما و جريا المتنوع في ديـوان الـسلطان و الفتاه

عليهـا و علـي مدرسـتها ]شـده ريختـه [ علي هذه المدرسه ايضا سهما واحدا من سهمين من كـروم البـستان ]ريخته شده [

.» و الناس اجمعينة اهللا و المالئكةسهمين و نصف و ليس الحد تغييرها و تبديلها فمن ذلك فعليه لغن

ليبلوني اشكرام اكفر و مـن شـكر فانمـا هللا الرحمن الرحيم ـ هذا من فضل ربي بسم ا: مزبور چنين است ةعين متن كتيب. 2

يشكر لنفسه و من كفر فان ربي غني كريم ـ يقول العبد الضعيف الفقير الـي رحمـه اللـه خمارتـاش بـن عبـداهللا العمـادي



ـ از نعمـات الهـي شـروع اري بنـده ز مـشهور شـكرگ ةمضمون كتيبه با نام خدا و آي

. شـود بن عبـداهللا، شـرح داده مـي قزوين، خمارتاش واليشود و سپس اقدامات خير مي

شـود و قزوين نام بـرده مـي ةهاي منطقاراضي و آبادي، عمارات، بناهاموقوفاتي از قبيل

ئها و عمارتهـا بمكـه حماهـا اهللا مـن بنا) به(اعطاءاهللا مسؤله و بلغه في الدارين مأموله وقفت و تصدقت علي الدويره امرت

اكنـون ايـن آبـادي را كـه جـشن [سهما من قريه تدعي بـه شـشين ) ستين( و عشيرين المافات في حرم اهللا تعالي بخمسه

و تصدقت ايضا بـالكروم التـي هـي فـي ايـدي الـسكان بهـا و غيـرهم علـي التفـصيل ]گويندمعروف بود سلطان آباد مي

اهـل التـصوف الـذين تـأديو بـĤداب اللـه ]و سكانها من اهل التصوف [طق بالوقفيه و السهم سهام المكتوب في السجل النا

ي تـدعي بـصا مغـان و سهما من سهام قريـه ]اثني و عشرين[تعالي االخيار منهم و االبرار المتقين به جميع اثنين و عشرين

و به جميع الماراضـي المعروفـات ]باكاريه[عرف باكارسه في يد الخطيب ابي طاهر و ب ] اللواتي [به جميع الماراضي اللواي

ي تـدعي بـاروچين و تصدقت ايضا به جميع خمـسه عـشر سـهما مـن سـهام قريـه ) ناحيه و لسكري (]باكاريه[باكارسه

الموعوه بششين و تصدقت ايضا بنـصف جميـع الرحـي �ـي عشر سهام القري و تصدقت ايضا بخمسه ])ملوالن(باروجين [

بـستانات اكـرام بقـزوين يعـرف بدسـكه �ي بقاسمان التي هي علي وادي ديزج و تصدقت ايضا بجميع اثني عشر هالمعروف

ممايلي النهدا الذي يجري فيه الماء الي البستان منها اربع قطاع علي يمين الداخل في البـستان مـن مجـري المـاء ]سبسيكه[

متصله بها و علي شمال الداخل في البستان فيه من مجـري المـاء اربـع و ثالث قطاع ] ورده [ي منها بعرف بكار درده قطعه

]يزيـر چـوب لپـه [ قطعـه منهـا يعـرف ]الزيبقـي [ بالدهخـدا محمـد الزينقـي ]دهخـدا [قطاع ممايلي البستان المعروف به

ـ مـن سـها ] افتـاده [ي سهام مـن سـهام واحـد ايضا بكل عشره ) ايضا بسهم واحد و واحد (و تصدقت ) يزرجون( �ـم القري

المدعوه بجيوران علي البئرا الذي امرت بحفره في هذا القريه و علي عمارته و عمـار بيـت البئـر و علـي عمـارت المـسجد

الي ثمن الدلو و الرسـنا و الكـده ةالذي هو فوق ـ هذا لبيت و علي المتولي السقي الماء فيه ليصرف فاضل دخل هذه الصدق

و آالالت المحتاجه اليها و قد امرت المنـولي بالـدويره ) دمه آهنگري (و الكيزات ) ريظرف آبخو (و الشرب ) كده اسقاطي (

ان يـشتري ) افـضيت (التي ينسبها علي باب الجامع العتيق التي ينسبها علي باب الجامع العتيـق الـصوفيه و المـضيت اليـه و

ان و يـذبح فـي كـل شـهر بقـره و يتـصدق ثلث من البقور السلمان في الشهور الثلثه رجـب و شـعبان و رمـض ]ثلثه بقور [

بلحومها علي الفقراء و المساكين و االرامل و يتصدق مع كل واحد مـن البقـور اكـف رغيـف واحـد علـي الفقـراء حـسب

فـي عقـود الوقفيـه ابتغـاء ماجرت عادتي في حال حيوتي وقفت بجمع ذلك وقفا صحيحا شرعيا مويدا بالـشروط المـذكره

ا لنوابه و هو بالعقابه فال يحل للو الي و ال الظالم و ال المتقلب و ال غيـرهم تبـديل و تغييـره فمـن فعـل لمرضات اهللا و طلب

ي اهللا و المالئكه و الناس اجمعـين و اجـرا لواقـف علـي اهللا تعـالي و قـد عهـد الواقـف المتـصدق بهـذه ذلك فعليه لعنه

و فيـه مـن المقـصوره قوم بامر هـذه االوقـاف و المواضـع المـذكرره الصدقات عهدا الي اهللا و ميثاقه الي كل قيم و متولي ب

و الخانقاهات و القنات و اهل الحرم و غيرها موجدا من اهللا تعالي من عشرو توابع علـي مـا قـال اهللا تعـالي و آتـو المدرسه

فـي رفها الي الوجـوه المـذكوره ي اليها فما زاد عليها يص فما فضل من ذلك يبدء بعمارتها المحتاجه ) يوم حصاده (حقه يوم

. و الرضوان ليغفرلهعقود الوقفيه فرحم اهللا امرا نظر في االثار خمارتاش بن عبداهللا و دعا له بالفرو المغفره و الرحمه


مـصرف آب و ةهـا و عمـارت مـسجد و نحـو هـاي حفرشـده در خانـه ها و قنـات چاه

توزيع قرباني بـراي خمارتـاش، . شودات مسجد جامع توضيح داده مي قن ةچگونگي ادار

.استاز متون اين كتيبه شعبان ودر سه ماه رمضان، رجب

كتيبة پنجم

شـروع و در آخـر همـان ضـلع ، كه از ضلع غربي است كوفي و به خط نسخ اين كتيبه

كتيبه در بـاالي اين. استنامه و شرح تقسيم آب خمارتاش وقف ةيابد و دربار پايان مي

بنـدي شـده يينات خاصي از نوع كـوفي مزهـر تركيـب زكتيبة چهارم قرار دارد و بدون ت

چگونگي تقسيم آب قنات مسجدجامع بين اهـالي 1.استنظير در نوع خود كم كه است

.استقزوين از مضامين اين كتيبه

نتيجه

. هميت و قابل تأمل اسـت مطالعه و بررسي مسجدجامع قزوين از جوانب مختلف داراي ا . 1

بـرداري از يـك مـوزه و گنجينـة پابرجـا و مانـدگار از دوران اسـالمي، مطالعة آن مانند پرده

توانند در مـورد طـرح، معماران مي . شودهاي اول اسالمي تا دورة قاجاريه، محسوب مي سده

عي كارشناسـان تـاريخ اجتمـا . فضاسازي و سير تحـول معمـاري و مـصالح، بـدان بپردازنـد

هـا و اعتقـادات آن ها به روابط اجتماعي حاكم و رعيت و عالقه توانند با مطالعة مفاد كتيبه مي


بسم اهللا الرحمن الرحيم ـ يقول العبدا الضعيف المستظهر بعفور به خمارتـاش بـن عبـداهللا مـاء القنـات الخمـار تاشـيه «. 1

شريح و سد سه الهـل رسـتق القطـن ةته قسمتاا بين اهل القزوين فربعه الهل طريق ابهر يأخذون حظهم من رأس سك جعل

ي العتيقه يأخذون نصيبهم من موضـعين مـن زأس و ربعه الهل المدينه ]دوكته[يأخذون شربهم من رأس ديوكته ) القطب(

لعتيق النافذ الي رستق الصباغه فاليحل الحـد تغييـر هـذه الجملـه عند المسجد و من باب الجامع ا ]االكافين[سكه اال كافير

وان طالـت � و لمن قال آمـين المـد �اهللا من دعا له بالمغفر�ـاهللا و المالئكه و الناس اجمعين فرحم�ـفمن فعل ذلك فعليه لعن

و االول لالوسـط جـايز و قصيره و الماصي للمقيم عبده و الميت الهي عظه و ليس ال مس عوره و للمرء من غد علـي ثقـه

آن آثار ناتدل علينا فانظروا بعدنا الي آالثار تمـت عمـارت هـذه . االوسط لالخير قائه و كل لكل ال حق و الموت لكل سائق

.)327-334 سروش، ص :تهران، مساجد ايرانحاج سيدجوادي، (»البقعه في آخر سنه تسع و خمسمائه



هـا بـه توانند بـا مطالعـة متـون كتيبـه همچنين كارشناسان ادبيات عرب مي . زمان دست يابند

تواننـد هنرمندان خطاط نيز مي. ها دست يابند زيبايي، فصاحت كالم، محتوا و صنعت ادبي آن

هـا، خطـوط را هاي گرافيكي و نوشـتاري خطـوط متفـاوت كتيبـه با مطالعة اسلوب و روش

. برندها پيوتحليل كنند و از اين طريق به واقعيات هنري بكر و اصيل كتيبهتجزيه

گانة شبـستان جعفـري ماننـد كتـابي تـاريخي و ارزشـمند هاي پنج در اين مقاله، كتيبه . 2

يق مقاصر حاكمان متوليان امور مساجد آن دوره كه بـر ديوارهـا از اين طر . مطالعه شده است

از اهم اهداف متوليان، لطافـت فـضاي شبـستان . شود بررسي مي ،منقور و منقوش شده است

به آيات كريمه و از سويي معرفي افراد خير، نيكوكار و عاشـق اسـت كـه باعـث تـشويق و

هـا و معرفـي نجش درجـة زيبـايي شناسايي خطوط اسـالمي، سـ . شدترغيب ساير اهالي مي

.ر اهداف تحقيق در اين زمينه استهاي آن در اين مسجد از ديگويژگي

هـاي مـسجد جـامع قـزوين نقـل شـد، با توجه به آنچه در اين مقاله در مورد كتيبه

:توان نتايج زير را استنباط كردمي

محتواي يج و فرهنگي موجود در هر جامعه در ترو و هاي اجتماعي، سياسي زمينه. 1

.ها تأثيرگذار استكتيبه

.يت و محل كاربرد آن مطابقت داردها با تعيين موقعمحتواي كتيبه. 2

.بر محتوا، داراي خصوصيات زيباشناختي و هماهنگي در عناصر بصري استها عالوهكتيبه. 3

كـات و نهـي از هاي مسجدجامع قزوين به مفاهيمي از جمله نماز، ز در اكثر كتيبه . 4

.ريا تأكيد شده است

.است) نام، كالم و معنا(قت الهي كامل تجلي حقية نمون،مساجد. 5

،اثر هنري (ها دارند محتواي كتيبه ر مفاهيم و داي نويس تأثير عمده هنرمندان كتيبه . 6

).ة وجودي مؤثر خود استآيين

كـرده هنري جوامع اسـالمي فـراهم ةهاي مناسبي براي رشد و توسع اسالم زمينه . 7

مـسجدجامع قـزوين . بررسي است درخوركه اين رشد و توسعه در مساجد جامعاست

. آشكار از اين توسعة هنري استاينمونه



.بحرالعلوم: قزوين،قزوين در گذرگاه هنر، )1374(زاده، محمد باقرآصفـ

. طه:تهران،سيماي استان قزوين، )1377 (محمدي، عباسآقاـ

وزارت فرهنـگ و :، تهـران )مـتن عربـي (مساجد ايران ، )1373(حاج سيدجوادي ـ

.ارشاد اسالمي

وزارت فرهنـگ و : تهران،كتيبة كوفي مسجد جامع قزوين ، )1373(اهللا زارعي، باب ـ

.ارشاد اسالمي

، معماري مـسجد ةنامويژه، »هاي جمال در مسجد جلوه«، )1378(آبادي، محمد عليـ

.311ص معاونت پژوهشي دانشگاه هنر،:، تهرانآيندهگذشته، حال،

دانـشگاه تهـران، :تهران، قزوين هالجنيا باب مينودر،)1377 (گلريز، سيدمحمدعلي ـ

.60ص

ـ ،»هنر مقدس، علم فراگيـر «،)1379(فيروزه ، دردشتيـ ، 327، ش انتخـاب ةروزنام

. 6 ص ،خرداد

.فروشي خيامكتاب:تهران، فرهنگ نفيسي، )1343() ناظم االطباء(اكبر نفيسي، عليـ


.نمايي از ايوان جنوبي) 2(.ايوان شمالينمايي از) 1(

)3 ( )4(

)5 ( ) 6(

)7 ( ) 8 ( جمعه در كاشي آبي الجورديهايي از ايوان جنوبي با كتيبة سورة ـ بخش8 تا 3تصاوير


شاه قاجـار ورودي ايوان جنوبي سمت چپ با فرامين فتحعلي ) 11( ..اي در خط نستعليقبا كتيبه

.اي در خط نستعليقورودي ايوان جنوبي سمت راست با فرامين شاه سليمان صفوي با كتيبه ) 10 (

اي با كتيبه ورودي ايوان جنوبي با فرامين پادشاهي ) 9( .در خط نستعليق

.نمايي از گنبد شبستان اصلي يا ايوان جنوبي ) 12(

ــوفي مزهــ ) 13( ــدار (رك از ) گلمسجد اصلي شبستانهاي بريگچ

.جامع

كتيبة سوم به خط كوفي بر ) 14( .اي مارپيچزمينه

شهر تهران، ه سال29 تا 14اد جوانان ر اعتيدبررسي عوامل مؤثر

براساس نظرية آگنيو

∗رضا عبدالرسولي

چكيده

پيچيدگي علل گرايش بـه به دليل تعدد عوامل اعتياد و . شودب مي اعتياد از جمله مسائل اصلي كشور محسو ، زمينـه ح در ايـن رهاي مط نظريه ،رغم اهميت به در خصوص تبيين اين عامل شكل نگرفته و ي منسجم ةآن، نظري

از اهميـت ، آگنيو با طـرح بحـث متفـاوت دربـارة منـابع انحـراف ةنظري. از قابليت تبيين بااليي برخوردار نيستند ـ . اي برخوردار است يژهو آگنيـو و ميـزان توانمنـدي آن در ةبنابراين هدف اصلي اين پژوهش آزمون تجربي نظري

از جمله اعتياد است و اين عامل منحـصر بـه ،عامل اصلي انحراف » فشار «، آگنيو ةبراساس نظري . تبيين اعتياد است بـدون در نظـر گـرفتن (اتي ندارد و هـر فـردي منابع فشار ماهيت طبق ،ديگرعبارتبه. طبقه يا قشر خاصي نيست

افـراد ةآگنيو در پاسـخ بـه اينكـه چـرا همـ . در معرض فشار قرار دارد ) اينكه به چه طبقه يا قشري منسوب باشد نفـس بـه داري، اعتمـاد مانند دين (گر عوامل مداخله اي از مجموعه،آورندتحت فشار به انحراف يا اعتياد روي نمي

.دهدكند كه احتمال كشانده شدن جوانان را به انحرافات از جمله اعتياد تقليل مييرا مطرح م...) و نفـر 189 نفر را معتادان و 185 نفر براي نمونة تحقيق برگزيده شدند كه از اين تعداد، 374در اين مطالعه

ـ نتايج نشان مي . دهندديگر را غيرمعتادان تشكيل مي ادان و غيرمعتـادان دهد كه توزيـع فـشار در دو گـروه معتبدين معني كه معتادان در مقايسه با غيرمعتادان بيـشتر در معـرض انـواع . و روند معكوس دارد است متفاوت

گر در دو گروه معتادان و غيرمعتادان به ايـن نتيجـه رسـيديم كـه با بررسي متغيرهاي مداخله . فشار قرار دارند ميـزان ،ديگـر عبـارت داري برخوردار است؛ به تاد از تفاوت معني توزيع اين متغيرها در دو گروه معتاد و غيرمع

.داري در گروه غيرمعتادان به مراتب باالتر از گروه معتادان استديننفس واعتمادبه

هاكليدواژه.نفس، انحرافعزتداري،گر، دينمتغيرهاي مداخلهاحساسات منفي، عام فشار،ةاعتياد، نظري


نشگاه عالمه طباطبائي و كارشناس گروه علوم اجتماعي سازمان مطالعه شناسي از دا جامعهةكارشناس ارشد رشت∗

).سمت(ها و تدوين كتب علوم انساني دانشگاه



مقدمه

مـواد مخـدر و اعتيـاد ةلئتوان يافت كـه بـا مـس ه ندرت كشوري را مي در عصرحاضر ب

اندركاران مواد مخدر همواره سودهاي كالني را از توليـد دست.شهروندان مواجه نباشد

رغم عزم جهاني براي جلوگيري از ابتالي مـردم بـه زنند و علي و توزيع آن به جيب مي

بـراي . اسـت ين راستا كامال موفق نبـوده جهاني در اةرسد جامعمواد مخدر، به نظر مي

گـذاري، سرمايهريزي، برنامه ،الملل و هم در سطح ملي هم در سطح بين ،مبارزه با اعتياد

ر دتحقيق حاضر بـا بررسـي عوامـل مـؤثر .تالش و تحقيقات بسيار بيشتري الزم است

.دكند بررسي هاي علل اعتياد جوانان را با رويكردي جدياعتياد در صدد است تا ريشه

و اهميت موضوعلهئطرح مس

حل مـسائل كـشور، . شوندترين و پوياترين نيروهاي هرجامعه محسوب مي جوانان فعال

سـالم و مطلـوب نيازمنـد داشـتن نيروهـاي سـالم، ةتداوم پويايي آن و رسيدن به جامع

كـالن هـاي ريزيبرنامهكند در به همين منظور هر كشور سعي مي .بانشاط و فعال است

نظـام فرهنگـي، نظـام اجتمـاعي، نظـام (ة جامعه گذاري در ابعاد چهارگان خود با سرمايه

هـا به پرورش نيروهـاي جـوان و حفـظ نـشاط و شـادابي آن ) سياسي و نظام اقتصادي

موجبـات ضـمن جلـوگيري از اخـتالل در كاركردهـاي جامعـه، بپردازد و از اين طريق

تـرين و ضمن تهديد جـدي سـازنده اعتياد .ندكهم هاي جامعه را فرا تداوم سالمت نسل

پوياترين نيروهاي جامعه يعني جوانان، سالمت، انسجام و پيشرفت جامعـه را نيـز بـه خطـر

:كندشود، مختل ميهاي چهارگانة جامعه را، كه در ادامه تشريح مياندازد و نظممي

ـ ايـن نظـام يكـي از :)نظم فرهنگي ( فرهنگ )الف تحليلـي پارسـونز ةابعـاد چهارگان

).54: 1375چلبـي، (هاسـت هـا و ارزش فرهنگ معادل انديشه ،رود كه درآن شمارميبه

و كـاركرد آن احيـاي هاسـت توليد انديـشه معرفت و ةحوز) فرهنگ(پذيرينهاد جامعه

��81...بررسي عوامل مؤثر در اعتياد جوانان

ة درآينـد ي جـوان نيروهاي خالق و پويا .فرهنگي است هاي افراد و الگوهاي انگيزه

دارشـدن عهـده وگونـاگون هـاي آنها با تصدي نقش.كنندايفا مينقش مهمي هر جامعه

به سالم ة جامع ،ازطرفي.سازندميپذير تداوم حيات جامعه را امكان ،وظايف بزرگساالن

دارد تا بتواند به تنظيم و تنسيق امورخـود بپـردازد و افراد شاداب، نيرومند و متفكر نياز

الگوهـاي هـا و با تخريب انگيـزه ) ويژه اعتياد جوانانبه(اد اعتي. رو بردارد مشكالت را از پيش

تبعيـت از هنجارهـا و الگوهـاي علم، در توليد معرفت و در ضمن اختالل مطلوب فرهنگي

.داندازي خطر مهحيات جامعه را باستمراروكند مياختالل ايجاد مطلوب فرهنگي

ةجوهر. كرد آن انسجام است تعامالت عيني و كار ة حوز :)نظم اجتماعي ( اجتماع )ب

اجتماعي و تعهدات مشترك و نسبتا پايدار بين تعـدادي كنـشگر بـا ةعلق«اصلي اجتماع

ةدر حـوز اعتيـاد ). 67: همـان (» سـنتي اسـت سـوگيري تعامالتي گرم تـوأم بـا ةپشتوان

تنهـا اعتيـاد نـه . زندكند و انسجام اجتماعي را بر هم مي تعامالت عيني اختالل ايجاد مي

اعتنايي به تعهدات ارزشي، اجتمـاعي، اقتـصادي و تعهـدات بـه اهـداف جمعـي موجب بي

بـه بـرهم كنـد كـه ايـن امـر منجـر ارتباطي فرد نيز اختالل ايجاد مـي ةشود، بلكه در علق مي

. شـود اجتماعي مي ةها و علق بستانخوردن فهم روابط بين ذهني، تنسيق اجتماعي محيط، بده

آشـنايان و فت كه اعتياد نظم خانوادگي، نظم كاري، روابط بـا دوسـتان، توان گ به عبارتي مي

.انسجام اجتماعي استاختالل درآن ةنتيجكند و ميرا مختلتنسيق امور زندگي تنظيم و

جهت قدرت براي تخصيص منابع در بسيج نيرو و ة حوز :)نظم سياسي (سياست) ج

بسيج منابع جامعه »ظرفيت«قدرت را ،دارندرف به نقل از پارسونز . اهداف جمعي است

كنـد آمده اسـت، تعريـف مـي وجودبراي تحصيل اهدافي كه تعهد همگاني براي آنها به

بـراي بهبـود وضـع كـارگيري نيروهـاي جامعـه بهمنابع و اعتياد با مصرف ). 73: همان(

مرزهـا و درماني، حفـظ نگهداري و بازپروري، مراكز هاي آنها، مراكز معتادان يا خانواده

جلوگيري از ورود مواد به داخل كشور، جلـوگيري از توزيـع مـواد مخـدر در داخـل و


كاركرد نظام سياسي كـشور شـده و مـانع رسـيدن بـه اهـداف موجب اختالل در ،غيره

.دشومطلوب و جمعي مي

برداري از منابع و داراي كاركرد انطبـاق اسـت بهره ة حوز :)نظم اقتصادي (اقتصاد) د

كـه را كند و منابعي هاي زيادي را بر مردم تحميل مي هزينه ،اعتياد). 230: 1373، رزريت(

ريـزي، بهبـود شـرايط زنـدگي، برنامه(انطباق با محيط بايد براي پيشامدهاي خارجي و

مـصرف شـود بـه خـود ) غيرههاي عمراني و وپرورش و فعاليت بهبود وضعيت آموزش

.كند ميا مختلرده و از اين طريق كاركرد آن كرجلب

پيشينة تحقيق

نـشده كشور تحقيقـي در بدان پرداخته است، اين پژوهش ي كه موضوع با اعتياد ةدربار

مهمي كه در ساير كـشورها و براسـاس نظريـة آگنيـو تحقيقاتبرخي از رو ازاين است،

.شودميبررسي به اجمال است انجام شده

،4 راتگـرس و 3دانـشگاه امـوري از به ترتيـب 2 و راسكين وايت 1رابرت آگنيو ) الف

ـ «بـا عنـوان تحقيقي :دادنـد انجـام بـه شـرح ذيـل » عـام فـشار ةبررسـي تجربـي نظري

يـك بررسـي در، نفري از نوجوانان نيوجرسـي امريكـا 1380ة اطالعات از يك نمون .1

نتـايج . نددشـ احبه مـص نفر از گروه اول مجددا سه سـال بعـد 540دست آمد و طولي به

مخـدر ر بزهكـاري و مـصرف مـواد د تأثير نسبتا اساسـي ، فشار يزاند كه م دهنشان مي

گوياني كه سه سـال بعـد نفر از پاسخ540( دوم آمده از گروهدست و اطالعات به داشتند

عوامـل دهد كـه نشان مي) نفري1380نمونة (و مقايسة آن با نمونة اول )مصاحبه شدند

.در اين سه سال تغيير اندكي داشتندي ر مصرف مواد مخدر و بزهكاردتأثيرگذار


1. Robert Agnew2. Heler RaskinWithe3. Emory University4. Rutgers University


تمركز اين تحقيق بيشتر بر روي مصرف مواد مخدر، مـصرف الكـل و بزهكـاري . 2

،داشـتند تأثير مثبـت ر بزهكاري و مصرف مواد مخدر د كه متغيرهاي فشار يهاين فرض وبود

روابط منفـي ، مشكالت زندگي وهاي منفي با پديده تحقيقغيرهاي فشار در اين مت. يد شد يتأ

نـزد جـنس مخـالف، نداشـتن با بزرگساالن، منازعه با والدين، مسائل همسايگي، محبوبيـت

محبوبيـت (جز سه مورد آخـر هفشار شغلي و فشار مرتبط با پوشش ظاهري سنجيده شد و ب

قـوي و ة رابطـ هامتغيرةبقي) جنس مخالف، فشار شغلي و فشار مرتبط با پوشش ظاهري نزد

و» دوسـتان «كـه متغيرهـاي يه اين فرض . زهكاري و مصرف مواد مخدر داشتند با ب يدارمعني

مـصرف مـواد ميـزان فـشار، بزهكـاري و كـه استي گر متغيرهاي مداخله ،»خود كارآمدي «

دهد وقتي كه نوجوانان بـا نتايج تحقيق نشان مي . تأييد شد ،دهدمخدر را تحت تأثير قرار مي

رفتـار در سـوق دادن فـشارهاي اجتمـاعي و روانـي ،نددوستان بزهكار زيادي در تعامل باش

تـري دارد، ضـمن آنكـه خودكارآمـدي موجـب ثير قـوي أبزهكارانه و مصرف مواد مخدر ت

).475ـ490: 1992آگنيو و وايت،(دشور بزهكاري مي دفشاركاهش تأثير

ن عمومي، جوانـا ةنظري« با عنوان،1ها و نتايج مهم تحقيق بارون برخي از ويژگي ) ب

اطالعـات از . 1: ذيـل اسـت از قـرار » آگنيـو ةشد بازبيني ةبررسي نظري :خياباني و جرم

گويـان پاسخ(اساس چهار ويژگي ر ب و)نفر زن135 نفر مرد و 265 (ي نفر 400اينمونه

ـ ساله و كمتر باشند،24 تـازگي بيكـار ه مدرسه را ترك كرده يا به اتمام رسانده باشند، ب

بگذراننـد يـا هاي عمومي مكان ي مشخص در يداشتن جا را بدون وقتشان و شده باشند

از بـين ) سومين شهر بزرگ كانـادا (2در ونكوور) ماه اخير در پناهگاه زندگي كنند 12در

كه شـكل خاصـي دهدنشان مي اين تحقيق .2؛ دست آمده است سال به 24تا 13جوانان

خانماني و قربـاني ي جسمي، بي بدرفتاري احساسي، بدرفتار مانند فشارهاي اجتماعي از

به ارتكاب جـرم ، اقتصادي نارضايتي محروميت نسبي، بيكاري و خشونت،دزدي شدن،


1. Stephan Baron2. Vancouver


هـاي االن، گـرايش سهاي هم با گروه ، فشار د و اينكه شوو استفاده از موادمخدر منجر مي

جه نتي .3؛ نفس و خودكارآمدي مرتبط است هاي نارواي بيروني، اعتمادبه نسبتمجرمانه،

يـا گرتعامل با متغيرهاي مداخله مورد بررسي وقتي در انواع فشار ةدهد كه هم نشان مي

گيرند بـه كـاهش رفتـار قرارمي)نفسداري، خودكارآمدي و اعتمادبه مانند دين (مشروط

داري معنـي ة رابط ، نوع فشار 10 مورد از 6و نكتة آخر اينكه . 4شوند؛ مي مجرمانه منجر

نـد از بـدرفتاري احـساسي، ااين متغيرهـا عبـارت .شتندداواد مخدر و مصرف مبا خشم

محروميت نسبي و نارضـايتي وجرح شديد، ضرببدرفتاري جنسي، بدرفتاري فيزيكي،

).1ـ30: 2004بارون،(مالي

نفري از 2107، تحقيقي را روي يك نمونة 2003 در مارس 1جانسونجانگ و ) ج

.انـد انجـام داده گيري احتمالي نمونه و 2 مقطعي ةالع مط ة به شيو ،پوستان امريكايي سياه

اعمـال بـا احـساسات منفـي و فـشار ةرابطـ (شـده مطـرح هايه فرضي ، اين تحقيق در

تأثير مثبـت و قـوي ،دهد كه فشارهاي اجتماعي نتايج نشان مي . شدنديد ي تأ )انحرافي

احـساسات (د گـرايش دار به بيرون شانهايي كه احساسات منفي آن. ر انحراف دارد د

صـورت پرخاشـگري بـروز ه شان ب به احتمال بيشتر رفتار انحرافي )3سويهمنفي برون

احـساسات (سازندشان را متوجه درون خود مي هايي كه احساسات منفي كند و آن مي

ي به احتمـال بيـشتر بـه سـمت رفتـار انحرافـي ماننـد اعتيـاد رو )4سويهمنفي درون

خودكارآمـدي فـس، نگـر ماننـد اعتمادبـه يرهاي مداخلـه متغ ،از طرف ديگر .آورندمي

شـوند و اعتقاد ديني موجب كـاهش فـشار بـر احـساسات منفـي مـي ) كارايي فردي (

).79ـ105: 2003جانگ و جانسون، (


1. Sung Joon Jang & Byron R. Johnson2. Cross Section3. Outer-Directed Emotion4. Inner-Directed Emotion


مباني نظري تحقيق

) كلـووارد و اهلـين و كـوهن مرتون،(هاي كالسيك فشار يندي از نظريه ا آگنيو بر ةنظري

از جمله اعتياد به مواد مخدر ، وسيعي از انحرافات اجتماعي ةراي دامن نظريه ب اين . است

شـود؛ است كه اعتياد نوعي انحراف اجتمـاعي محـسوب مـي گفتني. قابل استفاده است

اي از هنجارهايي كه مورد قبول اكثريت اعضاي جامعه واقع هنجارها يا مجموعه «زيرا با

هاي انحراف در قالب نظريه اعتياد ةو مسئل رازاين.)2000كندال،(» شده در تعارض است

.شودكه در ادامه بررسي مي،استقابل طرح

هـا تـرين نظريـه مهميكي از ) 1992( عام فشار آگنيو ة نظري : عام فشار ةنظري و اهميت 1آگنيو

ـ بـه وي كـار . طول ده سال گذشته اسـت در] انحرافات[شناسي يا حوزة جرم در ةتوسـع «ةمنزل

موجـب گـسترش مفـاهيم كليـدي و كهشود تكميل كارهاي پيشينيان تلقي مي و2»فشارة نظري

ـ . تبيين انحرافات اجتماعي شده است افزايش دقت در بـه جـاي مربـوط ة وي براي مثال، نظري

ـ ،عـالوه به. طبقات اجتماعي كاربرد دارد ةمورد هم دره، طبقشدن به يك آگنيـو بـا وارد ة نظري

هـاي پيـشين از نظريـه ،در مدل نظري خـود ) احساسات منفي ندمان(كردن متغيرهاي احساسي

تحقيق پيرامـون فـشار را احيـا و اهميـت و ) 1992( آگنيو ة نظري .فشار متمايز است ) كالسيك(

ـ .دهدطور انحراف نشان مي همينر احساسات منفي و دتأثير آن را عـام فـشار ةدر واقـع نظري

كردن احساسات منفي ناشـي از فـشار ر، مشخص فشامفهوم با تعريف مجدد از 3(GST)آگنيو


در . در آتالنتيك سيتي واقع در نيوجرسي متولد شد1953در اول دسامبر سال )Robert Agnew(رابرت اگنيو . 1

درجة1975 نيوجرسي درجة ديپلم و در سال )New Brunswick(اش ابتدا در كالج نيو برونسويكطول زندگي

ليسانس را اخذ كرد و سپس مطالعاتش را در دانشگاه كارولنياي شمالي واقع در كاپل هيل ادامه داد و درآنجا به

اي را كه در آگنيو بيشتر ايده. ل شدي ناPhD به درجة 1980اخذ مدرك كارشناسي ارشد و پس از آن نيز تا سال

عرضه كرده بود )Emory(در دانشگاه اموري » ن با بزهكاريبازبيني نظرية فشار و رابطة آ«اش با عنوان پايان نامه

سازي نظرية فشار نوشته شناسي مقاالت متعددي را دربارة بهينهدر طول دوران كارش در جامعه. گسترش داد

.ترين مقاالت وي استترجمة مهمكه اين مبحث) 2: 2003ميشل كالينز،(است

2. Elaboration Theory3. General Strain Theory



نظريـه بـراي تبيـين در) گـر مداخله( منبع تحريك انحراف و واردكردن عوامل شرطي در حكم

ـ هاي فردي در انطباق با فـشار، بـه تفاوت كلـووارد و (هـاي سـنتي فـشار مـدل ة توسـع ةمنزل

).80-81: 2003 جانسون،جانگ و(شودتلقي مي) 1938 مرتون، و1955كوهن، ؛1960اوهلين،

عام فشار آگنيوةنظري

: 1992آگنيـو، (ديگران تعريف كـرده اسـت باانگيزرا به معناي روابط منفي يا نفرت فشارآگنيو

خواهد بـا او رفتـار شـود، گونه كه فرد مي ند كه ديگران آن اروابط منفي با ديگران روابطي ).60

يـك گنيو به سه نوع اصلي فشار اشاره شده است كه هر آ ةدر نظري ). 50: همان(كنند رفتار نمي

اي كه فـرد را از رسـيدن بـه يـك هـدف بـاارزش بـاز روابط منفي ) 1. (تفاوت دارد ا ديگري ب

د و يـا نـ كن خفه مي ، باارزش را كه متعلق به شخص است ةاي كه انگيز روابط منفي ) 2(.داردمي

ـ كنانگيـزه مـي شخص را بي [كنند مي) باارزش ةانگيز(شخص را تهديد به ازبين بردن آن و ]دن

ايـن انـواع اصـلي فـشار . كننـد ناخوشايندي را بر فرد تحميل مـي ةاي كه انگيز روابط منفي ) 3(

در ادامـه . زا را نـشان دهنـد هـاي تـنش پديـده كاملي از ةه شده است كه دامن عرضبدين منظور

.دهيمبيشتر توضيح ميتر شدن اين مفاهيم براي روشن

ناتواني در دستيابي به اهداف باارزشةمثابفشار به●

:گيرددر اين طبقه قرار ميكم سه نوع فشار دست

هـاي كالسـيك فـشار نظريـه : بين آرزوها و دستاوردهاي واقعي ة فاصل ةمثاببهفشار) الف

كنـد اند كه نظام فرهنگي، هر فرد را تشويق مـي مرتون، كوهن، كلووارد و اوهلين بحث كرده

با وجـود ايـن، . متوسط دست يابد ةهاي طبق هاي پولي و منزلت موفقيتا به اهداف ايدئال، ت

.نـد اهـاي مـشروع محـروم پايين اغلب از دستيابي به چنـين اهـدافي از طريـق راه ةافراد طبق

عمومـا از لحـاظ فاصـله ) نوجوانان،جوانان و بزرگساالن ( فشار وارد به افراد ،هادراين نظريه

).51-52: 1992،آگنيو(شود گيري مياندازه)ل و انتظاراتااهداف ايدئ(هابين آرزو


طـور كـه در بـاال اشـاره همان: بين انتظارات و دستاوردهاي واقعي ة فاصل ةمثابفشار به ) ب

ل و اشناسـي، نـاتواني در دسـتيابي بـه اهـداف ايـدئ در جـرم هـاي پيـشين فـشار شد نظريه

اين رهيافت بر فاصلة بـين انتظـارات و . اندبررسي كرده اص طور خ دستاوردهاي واقعي را به

،انتظـارات طور خاص بحث كرده است كه متمركز است و به ) هاپاداش(دستاوردهاي واقعي

نـاتواني در . شـود فرد با مراجع ديگر يا ديگران ناشي مـي ة فرد يا از مقايس ةاز تجارب گذشت

، خـشم، تنفـر، غـضب ماننـد ،ساسات منفـي دستيابي به چنين انتظاراتي ممكن است بـه احـ

شـوند كـه عالوه افراد بـه شـدت برانگيختـه مـي به. نارضايتي، نوميدي و بيماري منجر شود

دركـه عمـدتا اين مفهـوم . بين انتظارات و دستاوردها را با اعمال انحرافي تقليل دهند ةفاصل

:ت است به چند دليل حائز اهمي،شناسي مورد غفلت قرار گرفته استجرم

آورتـر بين انتظارات و دستاوردهاي واقعي از نظر احساسي رنج ةاول اينكه فاصل

.انـد لا غالبا اهداف ايـدئ ،آرزوها در تعريف . ست بين آرزوها و دستاوردها ةاز فاصل

دسـتيابي بـه دردارند و بـه ايـن دليـل شكـست شهري آرمانهاي ها گاهي جنبه آن

اما شكست در دستيابي به انتظارات احتماال ؛ ممكن است جدي تلقي نشود ،آرزوها

افراد چنين انتظاراتي را قبال . ها در واقعيت ريشه دارند زيرا آن ،شودجدي تلقي مي

انتظـارات ،دوم اينكـه . اندها را در ديگران مشاهده كرده يا مشابه و مانند آن ،تجربه

، انتظـارات افـراد گيـري اجتماعي در شـكل ة اجتماعي است و مقايس ةحاصل مقايس

.كند ايفا مينقش محوري

اين مفهوم از ادبيات :حق و نتايج واقعي ه بين نتايج منصفانه يا ب ة فاصل ةمثابفشار به ) ج

قوانين عدالت تـوزيعي .كندشود و بحث ديگري را مطرح مي عدالت ناشي مي برابري و

روابـط عادالنـه آن در ايـن قـانون . كنند كه چگونه منابع بايد توزيع شـوند ميمشخص

وسيعي ة دامن ]ادستاورده[نتايج يا . ها برابر باشد دادهوردها با درون ااست كه نسبت دست

هاي مثبت و ها شامل هزينه دادهكه درون گيرد؛ درحالي از عواقب منفي و مثبت را دربرمي


]هـا زينهه[هاي خود داده و درون ]آمدهدستبه[ نتايج ،افراد. منفي فرد براي مبادله است

اهـ نـسبت ايـن مقايـسه، دراگر. كنند ديگران مقايسه مي ]هاي و هزينه ادستاورده[را با

هايي آورند با هزينه و نتايجي كه به دست مي دهند،هايي كه خود انجام مي نسبت هزينه (

آنهـا ،با يكـديگر برابـر باشـد ) آورنددست مي دهند و نتايجي كه به كه ديگران انجام مي

پـردازان براسـاس ديـدگاه نظريـه . كنند كه نتايج خوشايند يا عادالنـه اسـت اس مي احس

اگر . صادق است ]خوشايندي[ پايين هم باشد اين ]اين برابري [نتايج حتي اگر ،عدالت

كنند كـه نتـايج عامالن احساس مي،نباشند برابر ]هايا هزينه [ها دادهنسبت نتايج با درون

.دشوجب فشار رواني بر آنها ميناعادالنه است و اين مو

باارزش در فردة از بين رفتن انگيزةمثابفشار به●

چيـزي 2شـود كـه فـشار ميو پرخاشگري اظهار 1 پيرامون استرس ،شناسيمنابع روان در

ةكننـد بينيپيش،شدن راه دستيابي به هدف از تعقيب اهداف باارزش است و اينكه بسته فراتر

ويژه وقتي كـه هـدف از قبـل تجربـه نـشده باشـد به ، پرخاشگري است ةي دربار يف ضع نسبتا

عمـدتا شناسـي شود كـه در روان مشخص مي مطالباز اين ). 1979؛ زيلمن، 1937باندورا، (

بـرعكس، چنانچـه . اسـت شـده يك منبـع فـشار غفلـت در حكمتعقيب اهداف باارزش از

يم، كنـ شناسي بررسي خاشگري در روان زاي زندگي را پيرامون انحرافات و پر هاي تنش پديده

بـاارزش و تحميـل ةهايي مانند از دست رفـتن انگيـز در خود اين منابع پديده كه يابيم درمي

هبـراين، مطالعـ عـالوه . منبع انحرافات مورد توجـه و تأكيـد بـوده اسـت ةمثابانگيزة منفي به

زاي زنـدگي هـاي تـنش يـده دهد كه فهرستي از پدپيرامون فشار نوجوانان و جوانان نشان مي

مانند ازدست دادن دوست پسر، دوست دختر، مرگ يـا بيمـاري شـديد دوسـتان، انتقـال بـه


1. Stress2. Strain


اي از شـرايط جديد، طالق، جدايي از والدين، نـاراحتي از مدرسـه و تحميـل دامنـه ةمدرس

. انـد دهكـر هاي باارزش افراد و منبع انحرافـات عمـل انگيزهة عوامل نابودكنند ةمثاب به ،كاريبد

هـاي بـاارزش در از بـين رفـتن انگيـزه : ند ازابنابراين با توجه به منابع، نوع دوم فشار عبارت

وقتـي كـه . باارزش ممكن است به بزهكاري و انحراف منجر شود ةدست رفتن انگيز از. فرد

رفتـه را بازسـازي ازدست ة باارزش شود، يا انگيز ةكند مانع از دست رفتن انگيز فرد سعي مي

آيد و براي مقابلـه بـا كـساني در صدد انتقام برمي ،اي جايگزين دست يابد كند و يا به انگيزه

دسـت ماننـد مـصرف مـواد مخـدر ، منفـي ةند يا به تهاجم و يا به مقابل اكه مسئول اين اتفاق

).58: 1992آگنيو، (زند مي

منفية تحميل انگيزةمثابفشار به●

نيز متمركـز واقعي و انتظاري هاي منفي بر تحميل انگيزه منابع جديد پيرامون پرخاشگري

حتـي . است شدهشناسي غفلت اين نوع از فشار در جرم از ، )1985(جز كار آگنيو هب. اندشده

نـاتواني بلكه بـر متمركز نشده،]كنندهناراحت[ ناخوشايند ة بر تحميل انگيز مستقيماآگنيو نيز

با وجود ايـن، اطالعـات بـسياري . ده است كركيد أوشايند ت ناخ ةر گريز قانوني از انگيز دفرد

هـاي منفـي وجـود داشـته باشـد، امكان گريز قانوني از تحميل انگيزه اگر حتي دهدنشان مي

.شـود مـي پيامدهاي منفي در شرايط خـاص منجـر ايي به پرخاشگري و ديگر ههچنين انگيز

: است ممكن]كنندهناراحت[ ناخوشايندةفرد در معرض انگيز

در [ منفـي را ةانگيـز تالش كند ) 2؛ برآيد منفي ةاجتناب ازانگيز در صدد گريز يا )1

منفـي يـا اهـداف ةدر صدد انتقـام از منبـع انگيـز ) 3 دهد يا پايان بخشد؛ كاهش] خود

. غيرقانوني مواد مخدر برطرف كندپيامد آثار منفي را با مصرف) 4 و؛مرتبط برآيد

است و مطالعـات شده ناخوشايند در منابع بررسي ةيل انگيز اي از تحم گسترده ةدامن

اي را بـا انحـراف نـشان ارتباط چنين انگيـزه ،آزمايشياي مشاركتي، پيمايشي و مشاهده


مجرمانه شدن، تنبيهات بدني، روابط منفي با والدين، روابط منفي با قرباني رفتار . اندداده

زا در هـاي تـنش وسيعي از پديده ةسه، دامن همساالن، تجارب منفي و ناخوشايند در مدر

ـ هاي جسماني و غيره از جمله عواملي هاي زباني، ناخوشي زندگي، تهديدها و توهين د ان

.شوند ناخوشايند بر فرد ميةكه موجب تحميل انگيز

، آگنيـو شـواهدي را )1989آگنيـو، ( طـولي ةآمده از يك مطالع دستدر اطالعات به

ة منفي و انحراف، ناشي از تأثير علي انگيـز ة بين انگيز ةدهد رابط ييافته است كه نشان م

ةبنـابراين شـواهد زيـادي تحميـل انگيـز . ر انحرافدمنفي بزهكاري منفي است تا تأثير

).58 ـ 59: 1992آگنيو، (اند منفي يا ناخوشايند را سومين منبع اصلي فشار نشان داده

هاي تحقيقفرضيه

درميزان فـشار :اولة فرضيبنابراين،. رابطه دارد ،ز جمله اعتياد ا ،فشار با انحراف . 1

.معتادان استافراد منحرف و معتاد به مراتب بيشتر از غير

. كند و اين احساسات منفي با اعتيـاد رابطـه دارد ميايجاد احساسات منفي ،فشار. 2

. غيرمعتـادان اسـت ميزان احساسات منفي در بين معتادان بيشتر از : دوم ةبنابراين، فرضي

.بر خشم و نفرت ناشي از فشارهاستمصرف مواد مخدر راهي براي فائق شدن

شـوند بـه دو افرادي كه دچار احساسات منفي مـي ،گرفتهبراساس تحقيقات انجام . 3

كه احساسات منفي خود را بـه بيـرون بـروز اند اول كساني ةدست. دنكنصورت رفتار مي

.سازندند كه احساسات منفي را متوجه خود ميا دوم كسانيةدهند و دستمي

سازند بيـشتر بـه مـصرف آنهايي كه احساسات منفي را متوجه خود مي : سوم ةفرضي

.آورندمواد مخدر روي مي

فـشارهاي ،2 و احتـرام بـه خـود 1داريمانند دين،گر عوامل مداخلهاي ازمجموعه.4

افـرادي كـه بـه ه، دهنـد و در نتيجـ ل مـي يا تقليكنندميزا را خنثي ناشي از عوامل تنش


1. Religiosity2. Self-Esteem


آورنـد؛ روي مـي ) اعتيـاد (ها برخوردارند، كمتر به انحـراف ميزان باالتري از اين ويژگي

اگر ميزان احترام به خود و اعتقاد مذهبي در افراد باال باشـد، در : چهارم ةبنابراين، فرضي

.كسد و بالعنآورروي مي) اعتياد(ها كمتر به انحراف نتيجه آن

چارچوب نظري تحقيق

كنيم چارچوب نظري تحقيق سعي ميقسمتاين درمباحث مطرح شده، با توجه به

عامل اساسي گـرايش » فشار« آگنيو اين است كه ةاصل اساسي نظري . يمكنرا تدوين

خـاص ة منحصر به يك گروه، طبقه، يا جامع ،به انحراف و اعتياد است و اين عامل

تضاي وضعيت زندگي خود به نحوي در معرض فشار قـرار نيست و هر فردي به اق

انگيز با ديگـران در نظـر منفي يا نفرتة فشار به معناي رابط، آگنيو ةطبق نظري . دارد

ةپـرداز در حـوز دهـد كـه آگنيـو يـك نظريـه گرفته شده است و اين نكته نشان مي

. شناسي اجتماعي استروان

و متغيـر وابـسته را » فـشار «ر ايـن تحقيـق آگنيو، متغيـر مـستقل را د ةبراساس نظري

زيرا پژوهشگر براساس عاليق تحقيقي خود به نوع خاصـي از . گيريمدر نظر مي » اعتياد«

بـين فـشار و اعتيـاد ةاين تحقيق رابطـ بنابراين در . استمند يعني اعتياد عالقه ،انحراف

.دشوميبررسي

شـود و ايـن افـراد منجـر مـي آگنيو معتقد است فشار به ايجاد احساسات منفـي در

احـساسات منفـي بـه دو ،بـراين عـالوه .ارتباط دارد ) اعتياد(احساسات منفي با انحراف

يـا معطـوف بـه واحساسات يا معطوف بـه درون اسـت : كندصورت در افراد بروز مي

» معطـوف بـه درون « در معتـادان بيـشتر احساسات منفـي ،شدهطبق موارد مطرح . رونبي

، بين احساسات منفي معطوف به درون و گرايش بـه اعتيـاد ةن بررسي رابط بنابراي. است

.دهديكي ديگر از اجزاي مدل نظري اين تحقيق را تشكيل مي


آورنـد، پاسخ به اين سؤال كه چرا همة افراد تحت فشار بـه انحـراف روي نمـي در

نـد و معتقـد ك را مطـرح مـي 1گـر كننده يا مداخلهتغيرهاي مشروط اي از م مجموعهآگنيو

گـر بـه ديگر، متغيرهاي مداخله عبارتبه. تنگاتنگ دارند ةاست اين متغيرها با فشار رابط

دهند كه چرا فقط بعضي از افـراد تحـت فـشار، منحـرف يـا معتـاد اين سؤال پاسخ مي

كننـده عوامل مـشروط ةمثابنفس به حرمت و داريبر اين اساس متغيرهاي دين . شوندمي

. دنددر نظر گرفته ش

و انتقـاد كـرده ،اند اجتماعي پيوند داده ةپردازاني كه انحراف را به طبق نظريه از آگنيو

هـاي پديـده ، تواند ماهيتي طبقاتي داشته باشد، زيرا منابع فـشار معتقد است انحراف نمي

موارد در ادامه با توجه به . خورند طبقات و قشرها به چشم مي ةطبقاتي نيستند و در هم

.كنيممطرح مي نظري تحقيق را مدلفوق

آگنيوةمدل نظري تحقيق براساس نظري: 1شكل

)قيقتحچارچوب نظري (


1. Conditioning Variables

فشار

داريدين

عزت نفس

احساسات منفي معطوف به درون

اعتياد


...)تعريف مفاهيم، حجم نمونه و(شناسي تحقيق روش

عملياتي مفاهيمتعريف

پس از تعريف نظري، مفاهيمي كه نياز به تعريف عملياتي داشـتند بـا گويـه و سـؤاالت

و تعاريف مربـوط بـه شـرح ترين مفاهيمبرخي از مهم . بط با موضوع سنجيده شدند مرت

:ذيل است

ة رفتاري است كه در مقابل هنجارهاي غالب يك گروه يـا جامعـ ،انحراف: 1انحراف

. انحـراف مفهـومي اجتمـاعي اسـت شـناختي، از ديـدگاه جامعـه . گيـرد مـي معين قـرار

جوامـع ة جهاني و در هم ةا غيرطبيعي و يا در گستر اعمالي نيستند كه ذات ،ديگرعبارتبه

: 2000توني و جان، (ند اي بافتي و موقعيتي يهاها محكوم شده باشند، بلكه پديده و زمان

رفتـاري در نظـر ةرا شـيو » انحراف اجتماعي «شناسي كالسيك نيز غالبا درجامعه«. 2)67

اي ي با هنجار يا مجموعه ي همنوا اند كه برخالف وفاق جامعه است و آن را به عدم گرفته

ي كه مورد قبول اكثريـت اعـضاي يـك جامعـه واقـع شـده اسـت تعريـف ياز هنجارها

فـرد خـالف بنـابراين اگـر رفتـار ). 4: 1384نقل از احمـدي، ،2000كندال،(» اندنموده

از ديـدگاه فرهنگ عمومي جامعه تعريف شده است، درهايي باشد كه هنجارها و ارزش

بـه بـدون آنكـه چنـين رفتـاري لزومـا ـ شودانحراف اجتماعي تلقي مياسي،شنجامعه

.)13ـ14: 1384احمدي،(شكني منجر شود قانون

حالتي ازمسموميت دائم يا متناوب كه با تداوم مصرف طبيعي يـا مـصنوعي «:3اعتياد

افـزايش بـه ... و)براي مثال اجبـار (در آن نياز يا ميل شديد شود و مواد مخدر ايجاد مي

ي از مقاومـت، اجتنـاب و تـرك وجـود دارد كـه هميـشه بـا يهـا مقدار مصرف و نشانه

).12: 1966شناسي،المعارف روان�داير(»وابستگي فيزيكي و رواني مصرف مواد همراه است


1. Deviance2. Tony & Joan3. Addiction


،ييشـناس معـروف امريكـا انـسان ،)1901ــ 1978(2»مارگارت ميد«ه نظر ب :1جواني

ويژگـي خـاص اي كه بـا دو تعريف كرد، دوره» آيا،اگر«ةتوان دور جواني را ميةدور«

،رهـاي عميـق از سـوي ديگـ ت گسترده از يك سـو و ناكـامي اشود؛ انتظار مشخص مي

جـواني ةدور. »انـد نشده اجتماعي و رواني كامل هاي اقتصادي، اي كه هنوزدستيابي دوره

تحـصيل و ة شـدن دور تـر طوالنيدليل به ،جامعهاقشارهاي گذشته براي بيشتر در دهه

بـا اسـتعانت از ).24ــ 25: 1383شفر،(وپرورش، واقعيتي اجتماعي شده است وزشـآم

.كنيم سال اطالق مي29 تا 13 افراد ة مفهوم جواني را به كلي،مذكورتعاريف

روابط منفـي «معنايآگنيو فشار را به. متغير مستقل اصلي اين تحقيق است،»فشار«: فشار

ند كـه ديگـران بـا فـرد اروابطيروابط منفي نيز .تعريف كرده است » با ديگران انگيزيا نفرت

).60: 1992آگنيو،(كنند رفتار نمي،خود فرد دوست دارد با او رفتار شودكه گونه آن

آگنيو، وي تعريف مشخـصي ةرغم اهميت اين مفهوم در نظري علي: 3احساسات منفي

گنيو و برخي محققان ديگـر در بررسـي مفهـوم با وجود اين، آ . ه است عرضه نكرد ازآن

انـد كـه فشار، مصاديق عيني احساسات منفي ناشي از فشار را نيز برشمرده و نـشان داده

هـاي شـديد ذهنـي ناشـي احساسات عموما از حالـت .منظورشان از اين مفهوم چيست

را هاهيجاناحساسات و يا انرژي شديد، انگيزوقايع هيجان معموال درگيري در . شودمي

زدگـي، وجـد يـا شـدن، شـگفت متعجـب ؛ ند يا منفي احساسات مثبت ا. دهدافزايش مي

كـردن از مـصاديق و گريـه ) اضـطراب (شادي، غم و اندوه، نگراني، خشم، ترس، دلهره

هاي ذهنـي و حالتشوند ميادراك ناشي احساسات از .روندشمار مي مهم احساسات به

پاسخ ،هاي ذهني بحث كرده است كه ارزيابي 4آرنولد. كنندميها تعيين در واقع پديده را

.5)1996كورسيني و آورباخ، (كند احساسي را تعيين مي


1. Youth2. M. Mead3. Negative Emotions4. Arnold5. Corsini & Auerbach


داري را نظام عملي مبتني بـر اعتقـادات توان دين در يك تعريف مي :داريدين

دانست كه در قلمرو ابعاد فردي و اجتمـاعي از جانـب پروردگـار بـراي هـدايت

باورهـا، عقايـد، و شـامل، اسـت مسير رشـد و كمـال فرسـتاده شـده ها در انسان

ها و رفتارهاست كه با هم پيوند داشته و يك جامعيت را براي فرد تـدارك نگرش

دار كسي اسـت دين، درتعريفي ديگر . )14- 15: 1381اسماعيلي بهبهاني، (بيندمي

پيروي از يك نظر و عمل،از اصول و شعاير يك دين) اگرچه اندك(كه با آگاهي

زنـدگي اجتمـاعي و غيردينـي او ر، د به نحوي كه اين پيـروي ،د كن دين را اتخاذ

).56: 1374انوري،(تأثير گذارد

اينكه فرد به چه ميـزان خـود ؛ احساسات فرد به خود است ،حرمت نفس : احترام به خود

بتي اسـت كـه احترام به خود از لحاظ فـردي ارزش و رقـا . شمارد و قبول دارد را محترم مي

نفس با جريان خودشـكوفايي عزت ،به نظر آبراهام مزلو . كندافراد را با مفهوم خود مرتبط مي

داوري انسان در مـورد ،احترام به نفس ).1996شناسي،المعارف روان �داير(فرد مرتبط است

يـدة يـك بـرآورد و بازتـاب يـك يهر انـسان زا . نفس خويش و ارزشيابي از خويشتن است

لياقـت نفس است كه بر حرمت نفس در مجموع حس شرف نفس واعتمادبه . ابي است ارزشي

.)161ـ164: 1371براندان،(شخص براي زيستن داللت دارد

روش تحقيق

از چـه روشـي كند كه هر پژوهشگر مقتضيات مسئله و امكانات عملي تحقيق تعيين مي

و از پيمايـشي ،يـن تحقيـق روش مورد استفاده در ا . دكنبراي شناخت و تحقيق استفاده

افرادي كـه ةاين روش نوعي تحقيق كمي است كه با مقايس . است ايـ مقايسه نوع علي

جستجوي كـشف درويژگي،د، با افراد فاقد آن انواجد الگوي رفتاري يا ويژگي شخصي


به اين دليـل اي روش مقايسه ).656: 1383ديگران،گال و (هاست و تأثيرات آن بالقوهعلل

هـاي مـشابه بـين معتـادان و بـا بررسـي ويژگـي شـود كـه ميدرتحقيق حاضر استفاده

ت و به بينشي دربارة علـل اعتيـاد دسـ كندگيري ها را اندازه غيرمعتادان، وجوه افتراق آن

.يابد

...گيري، حجم نمونه و، روش نمونهجمعيت آماري

شـده هر تهـران تـشكيل سـال شـ 29 تا 14مرد جوانان ازجمعيت آماري در اين تحقيق

كـه دهنـد سـالي تـشكيل مـي 29 تـا 14 جوانان ةكلي معتادان اين تحقيق را ةنمون. است

ـ منظور ترك اعتياد به يكـي از به مجتمـع شـهيد (تهـران » خـودمعرف «ةمراكـز چهارگان

هارسـتان، مركـز شـهيد فـاميلي در بردوسـت د آباد، مركز شهيد ملت نازيها در خوئيني

پـذير منظور مقايـسه به .اندكردهمراجعه ) ركز احيا و تندرستي در شهر ري تهرانپارس و م

اي برخوردار سازي دو نمونه از اهميت ويژه همگن ، جمعيت معتادان با غيرمعتادان شدن

از شد كه آيـا از وي سؤال مي پس از مصاحبه با هر معتاد، ،براي نيل به اين هدف . است

محـل سـكونت، شـرايط اجتمـاعي و ،ز نظـر سـن شناسـد كـه ا كسي را مي غيرمعتادان

گونه افراد در حين مراجعه به مراكـز خـودمعرف، معموال اين . او مشابه باشد ااقتصادي ب

قرار داشتند و از سـاير 14ـ29كه همراهان آنها در محدودة سني درصورتي .دارندهمراه

ها از آن ...) وصادي مشابهت در وضعيت اجتماعي، اقت (شرايط ديگر نيز برخوردار بودند

شد ها تقاضا مي آناما چنانچه فاقد همراه بودند، از . شدمي مصاحبه ،گروه مقايسه در نيز

هـا شـبيه تا كسي را كه بيش از همه به لحاظ وضعيت اقتصادي، اجتماعي و سن بـه آن

بـدين . شـود ها مصاحبه بعدي به اين مراكز همراه خود بياورند تا با آن ةاست در مراجع

معتاد در اختيار محقق قرارگرفت كه از بيـشترين مـشابهت رغيصورت دو گروه معتاد و


انتخـاب گـروه دسترس و گيري در معتادان، نمونه ةروش انتخاب نمون . ند بود برخوردار

. برفي استةگيري گلولغيرمعتادان تقريبا شبيه انتخاب نمونه به روش نمونه

حجم نمونه

نفـر در نظـر 400،نظـران صـاحب ةانات موجود و بنابه توصـي در پرتو امك حجم نمونه

هـاي داراي پرسـشنامه و بـازبيني مجـدد، هـا كـه پـس از تكميـل پرسـشنامه ه شد گرفت

نفــر از 189از معتــادان و نفــر185،هــاي غيرواقعــي را حــذف و از ايــن ميــانپاســخ

تخـاب و اطالعـات پرسـشنامه ان 374بنابراين در مجموع . يرمعتادان وارد تحليل شدند غ

.وتحليل شدندتجزيهآن

توجـه بـه اهـداف تحقيـق و الزامـات نظـري، در ايـن بـا :ابزار گردآوري اطالعات

. استفاده شده است1افتهي ساختةپژوهش از پرسشنام

هاي پژوهشيافته

توصيف متغيرها

و03/23ميانگين سـني . سال است 29 تا 14، تغييرات سني جمعيت نمونه ةدامن: تركيب سني

و اشتباه استاندارد ميـانگين آن نيـز 25/3؛ انحراف معيار اين توزيع است سال 68/23 آن ةميان

29درصد از بيـشترين فراوانـي و افـراد داراي 15سال با 25در اين نمونه افراد . است 168/0

تـر ازتركيـب براي داشتن تصويري روشن . از كمترين فراواني برخوردارند ،درصد8/4سال با

،14ــ 18معتاد به سه گـروه سـني رني نمونه، افراد را به لحاظ سني و به تفكيك معتاد و غي س

.ديمكر گزارش 1تقسيم و در جدول 24ـ29 و 19ـ23


1. Structuralized


بر حسب سن) معتاد و غيرمعتاد(ن ياگو توزيع پاسخ:1جدول

زمان، سابقه و اولين مادة مصرفيانواع مواد مصرفي، مدت●

، مـصرف مـواد مخـدر ة دامنـ ،)جدول صفحة بعد(2ةبراساس گزارش جدول شمار

درصـد از بيـشترين فراوانـي و 9/45مـصرف تريـاك بـا . متنوع و درحال افزايش است

كراك درصد،6/28ين با هروئ.درصد از كمترين فراواني برخودار است 6/1دي با .اس.ال

درصـد، حـشيش بـا 3/10 يـا شيـشه بـا 1درصـد، آيـس 8/10درصـد، شـيره بـا 1/15با

ـ بـه ترتيـب ،درصـد 7/2 مـرفين بـا ودرصـد 3/10 س از تريـاك از بيـشترين فراوانــي پ

سـاير مـواد مـواد مخـدر، ةكنار انواع ذكر شـد معتادان نيز دردرصد از 3/4.ندبرخوردار

گـزارش شـده 2كه در جـدول طورهمان. كردندصرف مي مرا ) و غيره زاهاانواع توهم (

درصـد مـواد مـصرفي 7/110رقـم مجمـوع در ،مخـدر مـادة است، مـصرف پـنج نـوع


1. Ice

جمعسن

18-1423-1929-24

ايهزمينمتغير

درصدتعداددرصدتعداددرصدادتعدوابستههايرمتغيدرصدتعداد

113696/181053/281859/49معتاد

267696/18915/241861/50غيرمعتاد

37101382/371968/52371100كل

38/0-مفقوده

Max 25 = Min 29 =

Mean 03/23 = Median 68/23 = Standard error 25/3 = Standard error of mean 68/1 =


قابل تأمل درجدول مذكور آن است كه تعداد و ةنكت. دهدكنندگان را تشكيل مي مصرف

بـه ترتيـب ودرصد بيـشتر 100 نفر يا185كنندگان از به تبع آن فراواني درصدي مصرف

كننـدگان مـصرف دهداين امر نشان مي.درصد گزارش شده است 7/129 نفر و 240رقم

.كنندمي مصرفي استفاده ةبيش ازيك ماداز

مصرفيةگويان برحسب نوع ماد توزيع پاسخ:2جدول

تجمعي متغيرهاي

وابسته

درصدتعداد

درصدتعداد

ترياك

هروئين

كراك

شيره

)شيشه(آيس

حشيش

مرفين

دي. اس. ال

ساير

85

53

28

20

19

19

5

3

8

9/45

6/28

1/15

8/10

3/10

3/10

7/2

6/1

4/4

85

138

166

186

205

224

229

231

239

9/45

5/74

6/89

4/100

7/110

121

7/123

3/125

7/129

2407/1292407/129جمع

مـواد ود از اصـلي خـ ةكنار مـصرف مـاد درصد معتادان در 7/29مذكور جدول طبق

.كنندميديگر نيز استفاده

مصرف معتادان برحسب ماهةسابق●

كننـد برحــسب مــاه بــه زمــاني را كــه معتـادان مــواد مــصرف مــي مــدت،3جـدول

درصـد آنهـا 9/24و 12 تـا 1درصد معتادان بين 3/37مصرف ة سابق.استتصويركشيده


درصـد 8/37مـصرف زمـان همچنـين مـدت . ماه گزارش شـده اسـت 1/36تا 1/12بين

مـصرف ة سـابق ،طـور كـه اشـاره شـد همـان . اسـت مـاه 160 تـا 2/36معتادان نيز بين

دهـد كـه اين نكته نشان مـي . گزارش شده است ماه 12گويان كمتر از درصد پاسخ 3/37

. انـد سوم معتادان ظرف مدت يكسال اخير و كمتر به اعتياد گرايش پيدا كرده بيش از يك

با توجـه بـه . ماه است 36 ماه تا 1گويان بين درصد پاسخ 2/62 مصرف ة سابق ،درمجموع

بـه ،ين دارنـد ي مصرف پا ة اين تحقيق و نظر به درصد افرادي كه سابق نةجوان بودن نمو

معرض ابتال به مـواد مخـدر بـسيار رسيم كه احتمال خطر جوانان در مهم مي ةاين نتيج

. روند افزايشي نيز خواهد داشتزياد است و احتماال

سابقة مصرف مواد برحسب ماه: 3جدول

فراواني مصرف مواد برحسب ماهةسابق

درصدتعداد

1ـ12

1/12ـ1/36

2/36ـ160

پايين

متوسط

باال

69

46

70

3/37

9/24

8/37

185100جمع1 = Min150 = Max

8/37 = Std.Deviation

9/41 = Mean33 = Median

12 =Mode8/2 = Std.Error of mean

اولين مادة مصرفي●

مـصرفي ة اولـين مـاد ،گويـان درصد پاسخ 4/52دهد كه نشان مي 4اطالعات جدول

درصـد نيـز 5/0. اند كه از بيشترين فراوانـي برخـوردار اسـت دهكرخود را ترياك اعالم


. ند كه از كمتـرين فراوانـي برخـوردار اسـت كرد مصرفي خود را شيره اعالم ةاولين ماد

درصـد، شـيره، آيـس و 9/4درصـد، هـروئين بـا 5/39مصرف حشيش با ، كپس از تريا

درصـد 8/3.برخوردارنـد بـه ترتيـب از بيـشترين فراوانـي ،درصد7/2كراك هر كدام با

كنـيم كـه مالحظـه مـي . نـد كردخود اعالم مادة مصرفي گويان ساير مواد را اولين پاسخ

دهـد كـه ارقـام نـشان مـي ايـن . درصد است 100 نفر و 185گويان بيش از تعداد پاسخ

.اندكردهگويان بيش از يك نوع ماده را در اولين مصرفشان تجربه بعضي از پاسخ

مصرفيةتوزيع معتادان برحسب اولين ماد: 4جدول

فراواني مصرفيةاولين ماد

درصدتعداد

ترياك

شيره

مرفين

حشيش

دي.اس.ال

آيس

كراك

ساير

97

5

1

73

0

5

5

7

4/52

7/2

5/0

5/39

0

7/2

7/2

8/3

2022/109جمع

بررسي روابط بين متغيرها

قبـل از ،پژوهشگر. دهدگويان را برحسب شاخص فشار نشان مي توزيع پاسخ 5جدول

بـا توجـه بـه ايـن .ده اسـت كـر گزارش جدول فوق، از نرمال بودن آن اطمينان حاصل


ل حـاكي از آن اسـت كـه گزارش جـدو . مكنيميوتحليل را تجزيه 7توضيحات، جدول

و ان معتـاد را درصـد آن 9/13 كـه ، برخوردارنـد »ينيپا «گويان از نمرة درصد پاسخ 1/36

ة نمـر از نيـز گويـان درصد پاسـخ 3/54.دهندان تشكيل مي غيرمعتاد را درصد ديگر 2/22

درصـد 6/9 فـشار ةنمر. )درصد غيرمعتاد 5/26درصد معتاد و 8/27 (برخوردارند» متوسط«

درصـد ديگـر 8/1درصد آن را معتادان و 8/7 گزارش شده است كه »باال«يزگويان ن پاسخ

.دهندرا غيرمعتادان تشكيل مي

دو گـروه معتـاد و غيرمعتـاد رونـد هـاي ه توزيع نمر ،آيد برمي 5طور كه از جدول همان

از ين فـشار برخوردارنـد ي پـا هـاي هبدين معني كه درصد معتاداني كه از نمـر . معكوس دارد

). درصـد غيرمعتـاد 2/22درصـد معتـاد در مقابـل 9/13(ان بـه مراتـب كمتـر اسـت غيرمعتاد

درصـد معتـادان از 8/7،ديگـر عبارتبه. باال معكوس استهايهكه اين نسبت در نمر درحالي

هـاي هاگـر نمـر . درصد است 9/1 باالي فشار برخوردارند كه اين رقم درغيرمعتادان هايهنمر

طـور مـساوي توزيـع اين نسبت تقريبا بين دو گروه به،گيريمگويان را در نظر ب متوسط پاسخ

گويان را با هم تركيب كنيم به نكتـة متوسط و باالي فشار پاسخ هايه چنانچه نمر .شده است

متوسـط از گويـان درصد پاسخ 9/63يش از فشار ب هايهنمررسيم و آن اينكه مهم ديگري مي

. دهنـد را غيرمعتادان تشكيل مي درصد ديگر 4/28درصد آن را معتادان و 5/35 كه ،به باالست

كه اوال بين معتـادان و غيرمعتـادان در ميـزان فـشار تفـاوت كرد استنباط توان مي از اين نكته

هاي نـسبتا فشارتحت تأثير ن اعم از معتاد و غيرمعتاد گويااري وجود دارد و ثانيا پاسخ دمعني

رسيم كه احتمال كشانده شدن افـراد ميموع به اين نتيجه ها در مج از اين گفته . دقرار دارن باال

.ست ادار قوي و معني،ر اثر فشارهابه اعتياد د

دار بـين تفـاوت معنـي ةدهندنشانSig=000/0و235/0 كرامرز با ضريب Vةآمار

دار است كه معني Sig=000/0در سطح ، 3 آزادي ة و درج 646/20 با X2. دو گروه است


يـا H0گيريم كـه بنابراين نتيجه مي . دست آمده تصادفي نيست د كه نتايج به دهنشان مي

. يا فرضية تحقيق تأييد شده استH1 رد و ،فرضية مقابل

توزيع فشار بين دو گروه معتاد و غيرمعتاد: 5جدول

فشار

2/26-6/144/37-31/26-5/14 فشارةدامن

باالمتوسطينيپاجمع

فشارسطح

درصدتعداددرصدتعداددرصدتعداددرصدتعدادمتغير وابسته

529/131048/27298/71855/49معتاد

832/22995/2678/11895/50تادعغيرم

1351/362033/54366/9374100كل

Sig 000/0 = Df 3 =

Cramer’s V 235/0 = X2 = 646/20Sig 000/0=

نفي ناشي از فشار و اعتياد بين احساسات مةرابط••••

5 بـين ، احساسات منفي ناشي از فشار ةآن است كه دامن حاكي از 6گزارش جدول

ة نمـر ،درمجمـوع . تغييـر اسـت در) فـشار ةباالترين درج (25تا ) فشار ةكمترين درج (

درصد 8/7درصد آن را معتادان و 9/1 كه است ين گزارش شده يگويان پا درصد پاسخ 6/9

گويـان نيـز از احـساسات منفـي درصد پاسخ 7/41. دهندمعتادان تشكيل مي ديگر را غير

درصـد 7/48درصد غيرمعتادند و 3/27درصد آن معتاد و 4/14 كه ،اند متوسط گرفته ةنمر

درصـد را معتـادان و 2/33 كـه ،برخوردارنـد گويان نيـز از احـساسات منفـي بـاال پاسخ

.دهندغيرمعتادان تشكيل ميدرصد را5/15


ــع ــادان توزي ــادان و غيرمعت ــي درصــدي احــساسات منفــي در دو گــروه معت فراوان

از ،طوركه درجدول مشخص است همان.دار بين دو گروه است تفاوت معني ةدهندنشان

،دهنـد را غيرمعتادان تشكيل مـي 8/7،»ينيپا «ةنمرگويان داراي درصد پاسخ 6/9مجموع

بدان معني است كه درصـد غيرمعتـادان اين . است 9/1كه اين رقم براي معتادان درحالي

طـور اگـر همـين . معتادان به مراتب بيشتر است ، از »ينيپا«برخوردار از احساسات منفي

شـويم كـه ايـن رقـم متوجه مي ،مالحظه كنيم » باال«هايهنمردرصدهاي دو گروه را در

گيريم كه مياز اين سخن نتيجه . درگروه معتادان بيش از دو برابر گروه غيرمعتادان است

» بـاال «احـساسات منفـي از ) بـيش از دو برابـر (معتادان به مراتب بيـشتر از غيرمعتـادان

.برخوردارند

مالحظـه . اسـت » متوسـط «ة ارقام مربوط به نمر،اين جدول قابل تأمل ديگر در ةنكت

)درصد4/4(تقريبا دو برابر رقم معتادان ) درصد2/27(كنيم رقم مربوط به غيرمعتادان مي

گويـان غيرمعتـاد احـساسات پاسخاين سخن بدان معني است كه درصد بااليي از . است

اگر اين ارقام را با ارقام كل جدول در نظـر بگيـريم، بـه ايـن مطلـب مهـم . دارندمنفي

احساسات منفـي در مجموع از،)4/90( تحقيقةگويان نمونرسيم كه اوال بيشتر پاسخ مي

را غيرمعتــادان تــشكيل 8/42آن را معتــادان و 6/47كــه برخوردارنــد »متوســط و بــاال«

.دو گـروه معتـاد و غيرمعتـاد نـسبت معكـوس دارنـد دهنـد، و ثانيـا ايـن ارقـام در مي

شدت بين دو گروه مذكور، رغم باال بودن ميزان احساسات منفي در علي ،ديگرعبارتبه

ن است؛ زيـرا توزيـع فـشار احساسات منفي در بين معتادان به مراتب بيشتر از غيرمعتادا

. مراتب بيشتر از غيرمعتادان است باال در گروه معتادان بهةدر نمر

آمـارة . هاي مرتبط با سطح سنجش نيز آزمـون شـد با آماره،مطالباين يد صحت يتأ

V 000/0در سطح 373/0 كرامرز با ضريب =Sig دار بـين حاكي از رابطة مثبت و معني


ـ df = 3 و 111/52با رقـم نيز X2آمارة. استاحساسات منفي و اعتياد دهـد شان مـي ن

بنـابراين نتيجـه .دار اسـت معنـي Sig= 000/0سـطح مذكور تصادفي نبـوده و در ةآمار

كـه مبـين رابطـة بـين ، يـا فرضـية تحقيـق H1 رد و، يا فرضـية مقابـل H0گيريم كهمي

.يد شده استي تأ،احساسات منفي و اعتياد است

احساسات منفي ناشي از فشار بين دو گروه معتاد و غيرمعتادتوزيع : 6جدول

احساسات منفي

6/18ـ8/1125ـ 55/18ـ7/11 احساسات منفيةدامن

باالمتوسطينيپا

جمعسطح فشار

درصدتعداددرصدتعداددرصدتعداددرصدتعدادوابستهمتغير

79/1544/141242/331855/49معتاد

298/71023/27585/151895/50غيرمعتاد

366/91567/411827/48374100كل

Sig 000/0 =

Df 3 =

Cramer’s V 373/0 =

X2 = 111/52

Sig 000/0=

و اعتياد)بعد عملي(داري بين دينةرابط●

گويان به دو بعد عملي و بعد نظري تقـسيم داري پاسخ دين،1 تحليل عاملي ياربا اج

ة نمر .يمكرداعتياد را بررسي و) بعدعملي(داري بين دين ةرابط،7جدولدر . ستشده ا

بـه اسـت كـه تغييـر در )باالترين نمـره (20و) ترينينيپا(4بين،گويانداري پاسخ دين


1. Factor Analyses


در.ديمكـر تقـسيم »بـاال «و»متوسـط «، »ينيپـا «ة به سه نمرآن را تر،منظور تحليل دقيق

،ايـن تعـداد گزارش شـده اسـت كـه از » ينيپا«گويانپاسخدرصد 3/25ة نمر، 7جدول

درصـد 4/37. دهنددرصد ديگر را غيرمعتادان تشكيل مي5/8درصد آن را معتادان و 8/16

درصـد 4/21درصد آن را معتـادان و 16اند كه متوسط دريافت كرده ةگويان نيز نمر پاسخ

گـزارش » بـاال «،گويـان پاسـخ 3/37داري دين ةنمر. دهندغيرمعتادان تشكيل مي ديگر را

. دهنـد ديگر را غيرمعتادان تـشكيل مـي 7/21درصد آن را معتادان و 6/15شده است كه

هـا داده ،ديگـر عبـارت انـد و بـه گويان نيز به اين سؤاالت پاسـخ نگفتـه درصد پاسخ 2/6

ـ داري پاسـخ داري بين ميزان ديـن دهد كه تفاوت معني ها نشان مي يافته.اندمفقوده ان گوي

اگـر فراوانـي گـزارش شـده اسـت، 7جـدول طور كه در همان.در دو گروه وجود دارد

هـا بـين دو گـروه نـسبت تفـاوت ، متوسط و باال را باهم جمع كنـيم هايهدرصدي نمر

بـاال متوسـط و ةنمـر داري، هاي ديـن از گويه معتادان 6/31،مجموعدر. شودبارزتر مي

از . درصد گزارش شده است 1/43قم براي غيرمعتادان كه اين ر درحالي ،انددريافت كرده

بـه مراتـب بيـشتر از داري ديـن »ينيپـا «ةنمـر فراواني درصدي معتادان در ،طرف ديگر

.غيرمعتادان است

داري هرقـدر ميـزان ديـن نوع رابطه معكـوس اسـت، يعنـي دهد اين نتيجه نشان مي

V2ة آمـار .كمتـر اسـت و بـالعكس ميزان گرايش به اعتياد آنها ،گويان بيشتر باشد پاسخ

ةآمـار . دار بودن رابطة مذكور است ، بيانگر معني Sig=000/0 و 217/0 ضريب باكرامرز

X2 000/0 و 661/17 با ضريب=Sig دو گـروه تفـاوت يادشـده در دهـد كـه نشان مـي

داريهرچـه ديـن دهـد نـشان مـي ايـن جـدول هـاي يافته ،مجموعدر. تصادفي نيست

احتمال گـرايش بـه اعتيـاد تقليـل ، بيشتر باشد )دستورات ديني به افراد پايبندي عملي (

يـد ي يا فرضية تحقيق تأH1 رد و، يا فرضية مقابلH0گيريم كه بنابراين نتيجه مي . يابدمي

.شده است


دو گروه معتاد و غيرمعتاد)بعد عملي(داري بين توزيع ميزان دين: 7جدول

داريدين

8/14ـ 4/920ـ47/14ـ9/3

باالمتوسطينيپاجمع

رتبه

درصدتعداددرصدتعداددرصدتعداددرصدتعدادوابستهمتغير

598/165616556/151704/48معتاد

305/8754/21767/211816/51غيرمعتاد

893/251314/371313/37351100كل

107/2107/238/0232/6مفقوده

Sig 000/0 =

Df 3 =

Cramer’s V 217/0 =

X2 = 661/17

Sig 000/0=

)بعد اعتقادي(داري و اعتياد بين دينةرابط●

جـدول اين . دهدرا نشان مي به خداوند گويان نظري پاسخ اعتقادميزان باور و ، 8جدول

ةنتيجه نمـر دانند و در گويان خداوند را آفرينندة جهان نمي درصد پاسخ 2/3دهد كه نشان مي

درصـد بـين دو 6/1درصدهاي مربوط به اين نمره به نسبت مـساوي . اندين دريافت كرده يپا

گويان نيز در آفرينندگي جهان توسط خداوند ترديـد درصد پاسخ 6/5. گروه توزيع شده است

.انـد گرفتـه متوسـط ةانـد و بنـابراين نمـر اي اين صفت خداونـد را پذيرفتـه دارند و تا اندازه

.دانند و به وجود او اعتقاد كامل دارنـد گويان نيز خداوند را خالق جهان مي درصد پاسخ 2/91

دهد كه بين دوگروه در بعـد در دو گروه معتاد و غيرمعتاد نشان مي ارقام توزيع نسبتا مساوي

درصـد و در سـطح 079/0 كرامرز با ضريب Vة آمار.داري وجود ندارد اعتقادي تفاوت معني

. داري و گـرايش بـه اعتيـاد اسـت بيانگر رابطه بين بعد اعتقادي دين Sig= 314/0داري معني

دهد كـه نشان ميSig= 314/0داري در سطح معني2 آزادي ة و درج362/2 نيز با X2آزمون

.نيستدار فوق معنيةرابط


:شود مهم استنباط ميةاين مطلب چند نكتاز

داري از نظر اعتقاد به خداوند وجود وت معني اوال بين دو گروه معتاد و غيرمعتاد تفا

عامل اول كـه بعـد عملـي مقايسه با در بعد اعتقادي در باالي افراد هايهنمرثانيا.ندارد

گويـان نظري پاسخ دار در رفتار عملي و دهندة تفاوت معني سنجد، نشان داري را مي دين

مشابه امـا ،بعد نظري و اعتقادي در ) اعم از معتاد و غيرمعتاد (گويان نظرات پاسخ . است

خداونـد را آفريننـدة جهـان گويـان اسـخ ، پديگـر عبارتبه. متفاوت است ،در بعد عملي

ابعـاد زنـدگي فـرد همـة كه بايد دروني نشده است تـا در اما دستوراتش چنان دانند،مي

هـاي دهداري و پديـ شود كه در بررسي رابطة بين دين از اين نتايج استنباط مي .نمود كند

.گوناگون بايد به اين نكتة مهم و ظريف توجه شود

بين دو گروه معتاد و غيرمعتاد) بعد اعتقادي(داري توزيع ميزان دين: 8جدول

داريدين

8/3ـ 4/25ـ17/3ـ3/2

باالمتوسطينيپاجمع رتبه

وابستهمتغيردرصدتعداددرصدتعداددرصدتعداددرصدتعداد

66/179/1172461855/49معتاد

66/1147/31692/451895/50غيرمعتاد

122/3216/53412/91374100كلSig 314/0 = Df 2 =

Cramer’s V 079/0 = X2 = 362/2Sig 314/0=

بين احترام به خود و اعتيادةرابط•

احترام بـه . كندميرسي گويان را بر پاسخنفس عزت ميزان احترام به خود يا 9جدول

نـشان اطالعـات . در واقع احساسات فرد به خـود و ميـزان پـذيرش خـود اسـت ،خود

توزيـع ايـن ين برخوردارند كـه يگويان از احترام به خود پا درصد پاسخ 6/39كه دهدمي


احتـرام ة نمر .استدرصد 8/12درصد و در گروه غيرمعتادان 7/26 در گروه معتادان رقم

درصد آن را معتـادان 2/18 كه ،گويان متوسط گزارش شده است د پاسخ درص43به خود

ةگويان نيـز از نمـر درصد پاسخ 4/17. دهنددرصد ديگر را غيرمعتادان تشكيل مي 9/24و

درصـد ديگـر را 8/12درصـد آن را معتـادان و 5/4احترام به خود باال برخوردارنـد كـه

روشني تفاوت ميزان احترام بـه ه ب9ارقام مندرج در جدول . دهندغيرمعتادان تشكيل مي

را در دو گـروه هـاي هاگر فراواني درصدي نمـر . دهدخود را در بين دو گروه نشان مي

بـين دو گـروه هـاي هشويم كه اوال توزيع نمر متوجه مي ،معتاد و غيرمعتاد مالحظه كنيم

ازو بـاال، متوسـط هـاي ه بـراي معتـادان در نمـر ميزان احترام بـه خـود معكوس و ثانيا

بيشتر معتـادان در مقايـسه ،ديگرعبارتبه. غيرمعتادان به مراتب كمتر گزارش شده است

و 314/0ضـريب كرامرز باVة آمار.با غيرمعتادان از احترام به خود كمتري برخوردارند

آزمـون . دهـد داري را بين دو گروه نشان مي تفاوت معني ،Sig= 000/0داريسطح معني

X2 دهد كـه تفـاوت بـين دو گـروه تـصادفي نشان مي 3 آزادي ة و درج 898/36نيز با

كـه ، يا فرضـية تحقيـق H1 رد و، يا فرضية مقابل H0گيريم كه بنابراين نتيجه مي . نيست

. تأييد شده است،نفس و اعتياد استمبين رابطة بين اعتمادبه

)عامل اول( عتاد توزيع ميزان احترام به خود بين دو گروه معتاد و غيرم:9جدول

احترام به خود

2/9ـ1/612ـ31/9 ـ6باالمتوسطينيپا

جمع فشارسطحوابستهمتغير

درصدتعداددرصدتعداددرصدتعداددرصدتعداد

1007/26682/18175/41855/49معتاد

488/12939/24488/121895/50غيرمعتاد

1486/3916143654/17374100كل

Sig 000/0 = Sig 000/0= Df 3 =

Cramer’s V 314/0 = X2 = 898/36


تحليل چند متغيري

يـك اسـت، شـده كه تاكنون بررسي را هاي تحقيقي شود فرضيه در اين مبحث سعي مي

رگرسيون چندمتغيره روشي اسـت . وتحليل شود بار ديگر با رگرسيون چندمتغيره تجزيه

در تغييـرات متغيـر (Xi)ليل مشاركت جمعي و فردي دو يا چند متغير مـستقل براي تح

).384: 1384كرلينجر، (Yوابسته يا

4هاي مطرح در مبحـث مدل فوق در واقع مؤيد فرضيه ،آيدطور كه از نمودار برمي همان

. دهـد روابط را نـشان مـي 1بتاهايها، ارقام مندرج در كنار پيكان . است) مباني نظري تحقيق (

و 258/0نتايج مبين اين است كه اوال به ازاي يك واحد فشار و احساسات منفي به ترتيـب

منبـع ،همچنـين فـشار . واحد تأثير در احتمال كشانده شدن افراد به اعتياد وجود دارد 323/0

ترتيـب گويان هم به نفس پاسخ داري و عزت دين. ايجاد احساسات منفي است در مهم و مؤثر

نفـس و ديگـر، هرچـه عـزت بـه عبـارت . تأثير كاهنده در فشار دارنـد -198/0 و -327/0با

كمتر تحت تأثير فشارها كه عامل اساسي و مهـم ابـتال بـه ،گويان بيشتر باشد داري پاسخ دين

توانـد يداري مـ نفس و دين دهد كه تقويت عزت گيرند و اين يافته نشان مي قرار مي ،اعتيادند

.در جلوگيري از كشانده شدن افراد به اعتياد عامل مهم و تأثيرگذار باشد


1 .Beta

فشار

داريدين

نفسعزت

احساسات منفي معطوف به درون

اعتياد

198/0-

327/0-

258/0

512/0

323/0


گيرينتيجه

آيد شمار مي هاي جديد و مهم در حوزة انحرافات اجتماعي به نظرية آگنيو يكي از نظريه

آگنيو معتقـد اسـت كـه . كه به تبيين رفتارهاي انحرافي جوانان و نوجوانان برآمده است

است و فشار را به معني رابطة منفـي و » فشار «،انحراف نوجوانان و جوانان عامل اصلي

گونـه كـه فـرد ند كـه آن ا روابطي ، روابط منفي .انگيز با ديگران تعريف كرده است نفرت

افتد و اين امر زمينة بروز انحراف را در نوجوانـان تمايل دارد با او رفتار شود، اتفاق نمي

. رودشـمار مـي بـه ) انحرافـات (ه اعتياد نيز يكـي از انـواع آن ك ،كندو جوانان فراهم مي

بنابراين زمينة بروز انحرافات را بايد در روابط منفي با ديگران جستجو كرد كـه ممكـن

هـاي اجتمـاعي، است اين روابط منفي در خانواده، رابطه با دوستان، محيط كار، مقايـسه

به قشر يا طبقة خاصي اختصاص نـدارد اين مسائل . اتفاق بيفتد و غيره محروميت نسبي

و زمينة بروز و ظهور آن در همة طبقات يا قشرهاي اجتماعي وجـود دارد و بـه همـين

پژوهـشگر بـا . دليل نظرية وي براي همـة طبقـات يـا قـشرهاي اجتمـاعي كـاربرد دارد

علـل اعتيـاد نوجوانـان و جوانـان را بررسـي كـرده و نتـايج ،استعانت از نظريـة آگنيـو

دهد كه اوال تعـداد نتايج نشان مي . هاستيد فرضيه يآمده از اطالعات حاكي از تأ دستبه

انـد، كـه ايـن در يك سال اخير به اعتياد مبتال شده ) 3/37(زيادي از نوجوانان و جوانان

اي است؛ ثانيا فشار و احساسات منفـي بـا اعتيـاد رابطـه دارد و هرچـه مالحظهرقم قابل

احتمال كـشانده شـدن ،متحمل فشار و احساسات منفي شوند ن بيشتر نوجوانان و جوانا

در پاسخ به اين سؤال كه چرا همة افراد تحـت فـشار آگنيو . شودآنان به اعتياد بيشتر مي

گـر را وارد مـدل اي عوامل مداخله مجموعه ،شوندو احساسات منفي به اعتياد مبتال نمي

عوامـل ةمثاببه» داريدين«و » نفساعتمادبه« كه در اين تحقيق از ،نظري خود كرده است

داري با اعتيـاد نفس و دين دهد كه اعتمادبه روابط نشان مي . گر استفاده شده است مداخله

نفـس و پايبنـدي عملـي ديگر، هرچه ميـزان اعتمادبـه عبارترابطة منفي داشته است؛ به

.انده اعتياد مبتال شدهبوده است، افراد كمتر بگويان به دستورات ديني بيشترپاسخ



فارسيمنابع) الف

.سمت: ، تهرانشناسي انحرافاتجامعه، )1384(احمدي، حبيب ـ

داري و ســعادتمندي بررســي رابطــة بــين ديــن«، )1380(ـــ اســماعيلي بهبهــاني، منيــژه

.اه تهرانارشد، دانشگنامه كارشناسي، پايان»هاي دولتي شهر تهراندانشجويان دانشگاه

. اقبال هاشمية، ترجمشناسي حرمت نفسروان، )1371(براندان، ناتانيل ـ

.ني: ، تهرانشناسي نظمجامعه، )1375(ـ چلبي، مسعود

.انتشارات علمي: ، تهرانشناسي در دوران معاصرنظريه جامعه، )1373(، جورج زرـ ريت

.سمت: ، تهرانيقتحقگيري دراي بر نمونهمقدمه، )1372(سرايي، حسن ـ

اهللا راسـخ، كرامـت ة، ترجمـ شناسـي جوانـان مباني جامعـه ، )1383(شفرز، برنهارد ـ

.ني: تهران

با اضـافات و (رگرسيون چند متغيري در پژوهش رفتاري، )1384(ان.كرلينجر، فـرد ـ

.سمت: تهران،1 حسن سرائي، چة، ترجم)تجديد نظر

علـوم تربيتـي و تحقيق كمي و كيفي در ايهروش، )1383(گال، مرديت و ديگـران ـ

.1، ج سمت: احمدرضا نصر و ديگران، تهرانة ترجم،شناسيروان

منابع التين) ب

- Agnew‚ Robert & Helen Raskin White (1992), An Empirical Test of General Strain Theory, Criminology‚Vol.30‚ No.4.

- Agnew, Robert (1985), “A Revised Strain Theory of Delinquency”‚ University of North Carolina press.


- --------------- (1992), “Foundation for a General Strain Theory of Crime and Delinquency”‚ Criminology‚ Vol.30‚ No. 4.

- Baron, Stephen W. (2004), “General Strain‚ Street Youth and Crime: A Test of Agnew’s Revised Theory”‚ Criminology‚ Vol.24‚ issue 2 .

- Bernard, T. J. (1990), “Angry Aggression Among the Truely Disadvantaged”, Criminology, 28: 73-96.

- Corsini J. Raymond‚ and Alan .Auer Bach (1996)‚ Concise Encyclopedia of Psychology‚ 2nded‚ USA: John Wiley & sons.

- Hastings, James & John A. Selbie (2003), Encyclopedia of Religion, Vol.20, New York: Charles Scribners Sons.

- Joon Jang‚ Sung & Byron R. Jonson (2003),”,Strain‚ Negative Emotions‚ and Deviant Coping Among African Americans: A test of General strain Theory”, Journal of Criminology ‚ Vol.19, No.1. March.

- Karen‚ Michelle Collins (2003); “Anomic and Strain Theory”; International Encyclopedia of Justice Studies.

- Law son‚ Tong & Johan Garro D. (2001), Dictionary of Sociology‚Chicago: Fitzrog Dearborn.

- http://www.doit now.org /web stuff.- http://www.street drugs.Org/crack.htm.

مديريت فرهنگي كشور

∗دكتر محمدرحيم عيوضي

چكيده

گيري فرايندهايي شده است كه عرصة فرهنگ را بيش از رونـدهاي شدن باعث شكلتأثير و تأثر متقابل جهاني كه رويكرد فرهنگي جوامع بشري اشكال متنـوعي بـه خـود گرفتـه طوريبه. عادي گذشته متحول كرده است

يـا بـه عبـارتي ،نخستين تحول همگونگي فرهنگي با نفي هرگونه مقاومـت در برابـر فرهنـگ جهـاني . استشدن فرهنگـي، كـاهش تنـوع و تفـاوت با برخوردي منفعالنه بر يكپارچه ،مريكايي ا فرهنگ ليبرالي يا فرهنگ

مـدرن سـعي در طـرح گيري از امكانات ارتبـاطي گرايي فرهنگي با بهره سپس خاص . فشاردفرهنگي پاي مي شـدن بـا عنـوان تحـول سومين نوع واكنش به فرايند جهاني . هاي قومي، مذهبي يا ملي دارد همه جانبة هويت

بلكـه تعـديل، اصـالح و بازسـازي و ،دنبال نفي فرهنگ جهاني نيـست اين واكنش به . فرهنگي ياد شده است شـدن، در چنين شرايط محيطي متأثر از جهـاني ،روينازا. همسوكردن آن را با الزامات و منافع ملي مدنظر دارد

در . شـود نقش دولت در جايگاه نهاد متولي فرهنگ و تأثير آن در نهادهـاي غيردولتـي فرهنگـي برجـسته مـي نهايت، آنچه در اين زمينه حائز اهميت است طرح مهندسي فرهنگي و مـديريت كـالن راهبـردي در شـرايط

.شودها پرداخته مي در اين مقاله به آن كه،شدن استخاص تحوالت جهاني

هاكليدواژه.شدنفرهنگ، مهندسي فرهنگي، جهاني

مقدمه

شكي نيست كه براي ترسيم جايگـاه مهندسـي فرهنگـي يـا نقـشة فرهنگـي كـشور

بايد وضع آرمـاني فرهنـگ، . هاي فرهنگي را شناخت نخست بايد راهبردها و زمينه


)ره(خمينيالمللي امامشيار و عضو هيئت علمي دانشگاه بيندان∗



وضعيت فرهنگي موجود را بررسي كـرد، همچنـين كليات آن، نوع نظام فرهنگي و

هـاي ـ اسالمي را برشمرد و رابطـة فرهنـگ و ارزش هاي نظام فرهنگ ايرانيارزش

.مدرنيته و نسبت آن را با وضع فرهنگي موجود و آرماني بررسي كرد

شود مگر با طراحي راهبرد فرهنگي و بسترسازي كلي در اما اين امور ميسر نمي

اعم ،هاي مشخص با توجه به امكاناتي كه در اختيار داريميدن به آرمانجامعه تا رس

لذا مهندسي يـك سيـستم . هاي فرهنگي، منابع موجود و امكان اجراي آن از سازمان

يعني انقالب مستمر، بازسازي، نوسازي مطابق با زمان كه مستلزم تخريب، تـرميم و

كه اگـر ايـن ،دي و غيره است هاي سياسي، اقتصا بازسازي برخي ساختارهاي حوزه

هـاي رود، چراكه سـاختار كـشور براسـاس مـدل امر اتفاق نيفتد كاري از پيش نمي

فرهنگ كهنه و ليبرالي هفتاد سال پيش سـاخته شـده و نيازمنـد جـدي بازسـازي و

تـوان قطعـا بـين جامعة كنوني ما در حقيقت جامعة شتاب است و نمي . ترميم است

كرد و نقطة اتصالي يافت، زيرا ايـن لحظـه بـا لحظـة قبـل گذشته و حال آن توقف

.تفاوت دارد

نـد كـه مـديريت فرهنگـي و اگيـري لحظـات دخيـل عوامل گوناگوني در شكل

هرگونه اقدام مهندسي . پشتيباني از آن و عرضة راهبردها را بسيار دشوار كرده است

ناشـي از شـرايط شده انجام شود، چراكه اين تغييـرات فرهنگي بايد دقيق و حساب

هـاي جهاني و تحوالت سريع در ساية امكان ارتباطات سريع با اسـتفاده از فنـاوري

هژمـوني ،امـروزه . هاي خاص خـود را دارد نوين بوده و گريزناپذير است و ويژگي

فرهنگي غرب و آثار آن در همه جاي دنيا مشهود است و بـسياري از جوامـع را از

مـديريت فرهنگـي ،بنـابراين . را بر جا گذاشته است خود متأثر كرده و ردپاي خود

كشور بايد با تدوين استراتژي مبتني بر نقشة مهندسي فرهنگـي و بـا لحـاظ جميـع

��117مديريت فرهنگي كشور

مطـابق بـا ،هـاي فرهنـگ اسـالمي جهات اعمال شود تا بتواند ضمن رعايت آميـزه

.خواست و نيازهاي واقعي مخاطبان باشد

مفهوم فرهنگ

و اعتقاداتي ) تكنيكي، اقتصادي، ديني و سنتي (ها و رفتارها دانستني ة مجموع ،فرهنگ

ـ كه است فرهنـگ عبـارت اسـت از «. دارداختـصاص انـساني معـين ةه يـك جامعـ ب

هاي تفكـر يـا انديـشيدن كـه ها، باورها، درك و استنباط و شيوه اي از ارزش مجموعه

ـ منظـور از ف ،بنابراين.»اعضاي سازمان در آنها وجوه مشترك دارند آثـار ةرهنـگ، كلي

از فرهنـگ در ايـن مقالـه عبـارت مقصود ،طور خاص به. است فكري و مادي جامعه

الگوهاي رفتاري و باورهاي مشترك افراد يك جامعه كه در تعامل با محـيط «:است از

: نـد از اسه عنـصر اساسـي ايـن تعريـف عبـارت . »شودايجاد مي ) طبيعي و اجتماعي (

اين سه عنـصر . شترك و محيط اعم از طبيعي و اجتماعي الگوهاي رفتاري، باورهاي م

فرهنگ ناشي ،ديگرعبارتبه. در طول زمان نوعي تعادل و سازگاري با يكديگر دارند

متناسب بـا محـيط طبيعـي و ،از فرايند ايجاد سازگاري و تعادل بين رفتارها و باورها

.اجتماعي است

مهندسي فرهنگي كشور

و ) فرهنگ مهندسي شده (حقيقت بر مبناي مهندسي فرهنگ مهندسي فرهنگي كشور در

دهي كـالن نظـام كـشور مـشتمل بـر ، طراحي و سامان )مديريت فرهنگي (تفكر فرهنگي

ـ ةهاي چهارگان نظام هـا، سـازمان ة اقتصادي، سياسي، اجتماعي و فرهنگـي كـشور و كلي

.دشوميها بازنگري آنةهاي زيرمجموعنهادها، مراكز و دستگاه


ةبـديهي اسـت الزمـ . كردن پيش برود به سوي آرماني بايد نظام اجتماعي ،ديگرعبارتبه

هـاي كـشور و تحقق اين امر تدوين ساختار كالن نظام و تعيين جايگاه هـر يـك از دسـتگاه

هـاي هـا و دسـتگاه يعني اجزا، نهادها، عناصر، مراكز و سازمان . هاستتقسيم كار ملي بين آن

هـا تعريـف روابط افقي، عمودي، مورب، رسمي و غيررسمي بين آن شود و كشور شناسايي

اي كـه كـاركرد گونـه بـه ،اشـد ببرقرار شده نظم منطقي، موزون و پايدار بين اجزا ؛شده باشد

هاي اقتصادي، سياسي، اجتماعي و فرهنگي كشور هماهنـگ بـا اهـداف نظـام نهايي دستگاه

. كارايي و اثربخشي باشدمقدس جمهوري اسالمي بوده و داراي حداكثر

هـاي اصـلي فرهنـگ كـشور هاي مختلف كشور حول مؤلفـه دستگاه ،ديگرعبارتبه

، پـشتيباني ...)هـا و اريذگـ سياسـت ( راهبري ةتقسيم كار ملي در سه حوز و يابدسامان

. صورت گيرد...) سازي وپياده(و اجرايي...) قانونمندسازي(

سي فرهنگيهاي مهندسي فرهنگ و مهندتفاوت

و دادنبخـشيدن، جهـت كـردن، سـامان كـردن، مـديريت مهندسي فرهنگـي يعنـي مهندسـي

فرهنـگ و ةاز زاوي اينجا .كردن از نوع فرهنگي با معيارهاي فرهنگي و درقالب فرهنگي اندازه

در اين عبـارت نيامـده ، متعلق چه چيزي را مهندسي فرهنگي كنيم است؛ نيامدهسخن متعلق

منظور ايـن اسـت . خود مهندسي فرهنگ است ، متعلق ،كه در مهندسي فرهنگ درحالي. است

. مطلوب ما را بگيردةپذير باشد و انداز فرهنگ بايد هندسهةكه خود مقول

مهندسي فرهنگي كشورةنقش

وسـو ها و كاركردهاي آنـان در جهـت فرهنـگ مطلـوب سـمت دستگاه ةبراي اينكه هم

مـدل . هنگي يا همان مـدل فرهنگـي ترسـيم شـود مهندسي فر ة نخست بايد نقش ،بگيرد


قابليـت ارزيـابي، «ريزي فرهنگـي فرهنگي روشي است كه بر مبنايي مشخص، به برنامه

تـر نيـز گونه كه پـيش همان. دهد مي »گيري و قدرت كنترل و تصميم بهينه امكان تصميم

. شوراي عالي انقالب فرهنگي استة وظيفه اين نقشة تهي،اشاره شد

اعمـال مـديريت راهبـردي ، فرهنگي كـشور ةشدن نقش براي اجرايي ،وي ديگر از س

: عمده بر عهده داردةمديريت راهبردي دو وظيف. استضروري فرهنگي

. هاي روشن و مشخصي براي هدف فرهنگي مشخص كند شاخص.1

در ايـن مـورد مقـام معظـم رهبـري . نرخ موجود و نرخ هدف را تعيين كنـد .2

دهـيم مـشخص كنـيم و بايد تأثير مجموعه كارهايي را كـه انجـام مـي «: فرمايندمي

فرهنـگ چگونـه ةبتوانيم بسنجيم كه خروجي كارمـان در مجمـوع نظـام، در حـوز

».است

كشوري جامع علمةنقش

ـ ر اسناد برنامـه ة مجموع ، كشور ي جامع علم ةنقش ةجانبـه در حـوز همـه ي راهبـرد يزي

انـداز كـشور، به اهـداف چـشم يابيمنظور دست به ندهي با نگاه بلندمدت به آ يوفناورعلم

. از منابع موجود استيريگهمراه با بهره

حـوزه و نيـ وضـع مطلـوب در ا نيي تع ،يوفناور علم ة وضع موجود در حوز نييتع

كـشور از ي جـامع علمـ ة نقـش يـة مطلـوب در ته ةندي به آ دني رس ي راهبردها برا نيتدو

ـ اولو نيـي تع همچنـين . نقشه اسـت يردها برخوردار و از كارك فراوانيتياهم يهـا تي

ـ ز، در حـال حاضـر . اسـت ي علمة نقشي كاركردها گري از د يوفناورعلم ،يفنـاور ستي

ـ اولو ،ستيزطي اطالعات، هواوفضا و مح ي فناور ،يا هسته ي فناور ،ينانوفناور يهـا تي

.نديآيشمار م كشور بهي فناورةشده در حوزنييتع


نقشة فرهنگي

فرهنگـي رهنگ اگر فقط به مفاهيم كلي پرداخته شود و به چگونگي مديريت در حوزة ف

در حقيقـت بـه حـوزة اصـلي و بـستر اصـلي مهندسـي فرهنگـي ،كشور پرداخته نـشود

هاي تعامل مناسب و مؤثري را براي اجـزاي كـشور پيـشنهاد چراكه اگر راه . ايمنپرداخته

كنند و يـا بـه سـمت هـدف نثي مي هاي نهادهاي فرهنگي يا همديگر را خ نكنيم، تالش

. كننـد هاي تزلزل و اضمحالل را فراهم مي روند و زمينه يافته پيش نمي مشخص و جهت

كـشي و نقـشه . كارهاستهر نقشه شامل سه جزء كالن، يعني كاركردها، ساختارها و راه

خصوص براي نقشة كالن كـشور، تـا خواهد، به دانش و مهارت فراواني مي ،خوانينقشه

اي سيستماتيك برقرار كاركردي رابطه هايه واسطة آن بين ساختارهاي كشور با دستگاه ب

شـود كـه عنـصر تحـول در در اين نقشه بايد لحاظ . شود و به شكل يكپارچه عمل كند

هـاي بيرونـي و كدام بخش سيستم است و كدام عنصر ثابت است؛ نقش مردم و سيستم

جـرا باشـد، در غيـر ايـن صـورت ماننـد بـسياري از اشده و قابل بينيجهاني كامال پيش

هـاي صـحيح و درسـتي از ارزش ، در ابتداي حركت ،هاي اجتماعي ها و حركت انقالب

انقـالب ،بنـابراين . شودشود و پس از مدتي از مسير منحرف مي ديد رهبران تعريف مي

شناسـي تر خـود نيازمنـد بـه خويـشتن اسالمي در نهايت براي رسيدن به اهداف سازنده

از . هاي واالي خود دور نشود فرهنگي است تا در مسير درست هدايت شود و از ارزش

سال باالترين تغييرات و تحـوالت اقتـصادي، سياسـي، 29 كشور ما در اين ،سوي ديگر

. اجتماعي و فرهنگي را تجربه كرده و تحقيقات جهاني نيز شاهد بر اين تغييـرات اسـت

ه در دهة اخير كه تغيرات و تحوالت عظيمي از لحاظ ارزشي ويژ ساله و به 29در تجربة

و فرهنگي مواجه بوديم و خواهيم بود، سؤال اساسي ايـن اسـت كـه نقـش مهندسـي و

نظران، سازي در برابر اين تحوالت چيست؟ در عرصة عمل، آن چيزي كه صاحب برنامه


هايي است كـه تناقضند، تضادها وامداران با آن مواجه مديران بخش فرهنگي و سياست

. هاي كلي و كالن غافل كرده است ها ما را از پديده نگرينگري و بخشي در نتيجة جزئي

هـاي ايـم و بـا طـرح وكار دچار مـشكل شـده لذا در عرصة اقتصادي و در دنياي كسب

ايم، از مديريت مـشاركتي تـا مـديريت شـورايي تـا گوناگوني كه وارد نظام اداري كرده

مهندسي ة چون از قبل نقش يم،ا، توفيق چنداني نداشته ... ها نظام پيشنهاد طرح تكليف و

پـس از انقـالب نيـز تغييـر .بـوده اسـت و ساختار ما، ساختار وارداتـي فرهنگي نداشته

هوشـمندي مـديران بـوده ةو حفظ وضع موجود نيـز بـه واسـط اساسي صورت نگرفته

. ت اقتصادي است با مشكل مواجه است است، چراكه مثال نظام اداري ما كه موتور حرك

هاي ما شكل نگرفته است و نظام مديريتي براسـاس شايد به اين دليل كه براساس ارزش

. كه آن هم مربـوط بـه قبـل از انقـالب اسـت است فردگرايي و وارداتي، مهندسي شده

كشي مهندسي فرهنگي براساس دانـش روز و متناسـب بـا بنابراين لزوم طراحي و نقشه

مان بايد تعريف شود كـه هاي فرهنگي وري نگرش، گرايش و هدفي متناسب با ارزش تئ

،از سـوي ديگـر . ها، هويت و الگوي رفتاري يك جامعه باشد شامل نظام باورها، ارزش

كنـد و در نقشة فرهنگي بايد به شرايطي توجه شود كـه اقتـضائات جهـاني فـراهم مـي

چـون برخـي . كندلوازم و لواحق آن تعيين مي تكليف ما را در برابر تمدن جديد و كلية

معتقدند كه در برابر معيارهاي زندگي تمدن جديد بايد مقاومت ورزيد، آنهـا را يكـسره

لـيكن از همـان آغـاز . رفع كرد و به سنن تاريخي حيات اجتمـاعي خـويش بازگـشت

نكتـه تأكيـد گران بـر ايـن اي از انديشه عده،پيدايش روند صدور كاال و سرمايه به ايران

تنها نبايد مقاومت كرد، بلكه بايـد از طـرق گونـاگون كردند كه در برابر اين پديده، نه مي

اي اقتـصادي زيـرا ايـن پديـده صـرفا مقولـه . گذاري خارجي را تسهيل كـرد راه سرمايه

بلكه راهيابي سرماية خارجي مقدمة تـأمين نهادهـاي مـدني اسـت كـه مخـتص . نيست


ازآنجاكه محور تمدن در دورة جديد، غرب بود و با توجه بـه . است داريجامعة سرمايه

اينكه ذات اين تمدن مبتني بر شناخت و سپس تـصرف در عـالم بـود، گريـز از چنبـرة

در تمايــل طبيعــي جهــان ،شــد؛ زيــرا جوامــع غيرغربـي قـدرت آن ممتنــع دانــسته مـي

ت ندارنـد و ترقيـات تـاب مقاومـ ،داري بر بسط مناسبات ويژة خويش در جهان سرمايه

آيـد مانند مسيل از كوهستان فرهنگستان رو به اطراف جهان مـي «ها عصر كه به تعبير آن

هـا بـا كنـد كـه بـه تبعيـت از آن نـاخواه مـا را مجبـور مـي خـواه » السير است بسيار سريع و

).1379 آنتوني، وآربالستر(نوايي نشان دهيم هم» در اطوار عمل ملك جهان«هايشان برنامه

نقش دولت و حكومت در مديريت و مهندسي فرهنگي

نقـش دولـت در مهندسـي فرهنگـي ، اصـلي هايعدر مديريت فرهنگي، يكي از موضو

كه آيا دولت در اين زمينه نقش حداكثري يا حداقلي و يا بينابيني را بايد ايفا كنـد ،است

.و بسترسازي و مديريت فرهنگي كشور را متولي شود

مهم دولت و حكومت در موضوع مهندسي فرهنگي، تبيـين اهـداف يكي از وظايف

چراكه براي اتخاذ مواضع سياسي و فرهنگي و مقابله بـا . سياسي ـ فرهنگي كشور است

هـاي فرهنگـي را تبيـين كـرد تـا هاي فرهنگي بايد اهداف و سياست انحرافات و تهاجم

در . ن موضـع مناسـبي گرفـت هاي ديگرا واسطة آن بتوان در مقابل انحرافات و تهاجم به

هاي سكوالر كه نگاهي حداقلي به موضوع فرهنگ دارد، نظام اسالمي برخالف حكومت

تواند بـه تحـوالت فرهنگـي و رشـد و ارتقـاي جامعـة فرهنگـي حكومت اسالمي نمي

مĤبانه دربارة فرهنـگ مـردم البته اين بدان معنا نيست كه دولت نقش قيم . تفاوت باشد بي

بلكه منظور اين است كه مسئوليت خود را در قبال مـسائل فرهنگـي ارتقـا داشته باشد،

هـاي مختلـف اعـم از گـذاري در ايـن زمينـه را بهبـود بخـشد، در حـوزه دهد، سرمايه


بسترسازي فرهنگي كنـد و مـسئوليت و اجـراي اهـداف ... اقتصادي، سياسي، حقوقي و

در اين اسـت كـه بـين جامعـه و شكوفايي واقعي فرهنگي . فرهنگي را به مردم واگذارد

.حكومت، ماهيت و هويت فرهنگي معناداري برقرار باشد

اعـم ،رود به معني ايجاد زمينهشمار مي بسترسازي فرهنگي كه از وظايف دولت به

آفرينـي خودجـوش اسـت كـه آحـاد براي نقش ، سياسي و حتي حقوقي ،از اقتصادي

در . با انحرافات و مفاسـد يـاري كنـد جامعه را براي رشد و ترقي فرهنگي در مبارزه

گيري از جرايم و مفاسـد يك بعد براي پيش : توان بررسي كرد اين زمينه از دو بعد مي

فرهنگي بسترهايي ايجاد كنيم تا مردم با حـداكثر مـشاركت تـالش كننـد و در مقابـل

هـاي انحرافات و جرايم مقاوم شـوند؛ بعـد ديگـر اينكـه در مقابـل جـرايم و مفـسده

ولـي ايـن بـه معنـاي . العمل نشان دهد و مـسئوليت بپـذيرد رهنگي، حكومت عكس ف

سازي دولت نيست، چراكه نخبگان و مراجـع علمـي بايـد در دخالت و القاي فرهنگ

دهي فرهنگي و توليد فرهنگ پايه نقش اصلي را داشته باشند هدايت فرهنگي و سامان

كلـي جامعـه تـا رسـيدن بـه تا رشد و ارتقاي فرهنگي صورت پـذيرد و بـسترسازي

ها و امكاناتي كه در اختيـار دولت در اين مسير با دستگاه. هاي آن مشخص شودآرمان

دارد، نظارت و حمايت را به جاي اقدام مستقيم برگزيند تا بتواند هماهنگي الزم براي

دولت براي رسيدن به اين مهـم بايـد بـه مهندسـي . بسترسازي فرهنگي را فراهم كند

ي بپردازد و براساس تفاهم و توافق با نخبگان سياسـي و فرهنگـي و اجتمـاعي فرهنگ

ــت الزم، از ــوع مركزي ــه يــك ن ــه منظــور دســتيابي ب ــات، ب كــشور در اصــول و كلي

واسـطة حركتـي اصـولي و هـا جلـوگيري كنـد تـا بـه هـا و ناهمـاهنگي كـاري دوباره

كلي، تحوالت جهـاني از در يك نگاه. حركتي رو به جلو را شاهد باشيم ،يافتهسازمان

ربع آخر قرن بيستم تاكنون، با توجه بـه پهنـا و گـسترة آن بيـشتر نقـاط جهـان را در


هـاي هاي گوناگون جوامع، كه اين هر دو از ويژگي برگرفته است و تعميق آن در اليه

شود ميروند، موجب كاهش نقش دولت و ظهور شرايطي تازه شمار ميشدن به جهاني

ابزاري براي عمل ارادي انسان جهت تـأمين نظـم و امنيـت در ،قش دولت ن كه در آن

هايي بـراي محدودسـازي دولـت از لحـاظ كـاركرد گرچه گرايش . شودمينظر گرفته

ناپـذير اسـت، لـذا بازتوزيعي، وجود دولت و ترجيحا دولت بزرگ همچنـان اجتنـاب

ماعي است، از جملـه هاي اجت كاركرد دولت به شكل مكانيسمي عمده براي بازرساني

وصول درصد مناسبي از درآمـد كـل اقتـصاد معمـوال در قالـب درآمـدهاي عمـومي،

بازتوزيع آن ميان مردم مطابق با مالك منافع عمومي، رفاه مشترك، نيازهاي اجتمـاعي

هـاي بهداشـتي، حفـظ درآمـد و و فرهنگي؛ و در لزوم فراهم كردن آموزش، مراقبـت

گونـه اهـداف ز ضرورت وجود نوعي اقتدار عمومي براي اينمواردي از اين قبيل و ني

.همگاني جاي هيچ پرسشي نيست

گونـه درواقع پس از بيست سال مخالفت ايدئولوژيك با امـر بـازتوزيع، ميـزان ايـن

دولتي، حتي در كشورهايي مانند انگليس و اياالت متحدة ) تغيير ساختار (بازساختارهاي

نياز از فعاليت دولتـي هاي طرفدار اقتصاد باز و بي حكومتامريكا، كه ادارة آن به دست

هـاي برخـي از كاركردهـاي سـنتي حكومـت را كـارگزاري . است، كاهش نيافتـه اسـت

امانوئـل (تواننـد امـا كـاركرد تـوزيعي را نمـي ،توانند انجام دهند خصوصي، يا بازار مي

).1378والرشتاين،

زاري ساختة دست انـسان بـراي تنظـيم اب كه اشپس دولت ملي، در مفهوم مكانيكي

رسد كه هنوز هم بهترين واحدي است كه بدان ، به نظر مي است امور سياسي و فرهنگي

تواند بـا مـسائل فرهنگـي، سياسـي و چراكه امروزه دولت است كه مي . دسترسي داريم

.شدن در تقابل يا تعامل باشديند و فرهنگ ارتباطات در عرصة جهانيافر


هاي غيرفرهنگيهنگي به سرپرستي دستگاهمهندسي فر

ـ ريزي و مهندسي فرهنگـي تشكيالت غيرفرهنگي متولي برنامه ،در برخي از كشورها د، ان

تشكيالت فرهنگـي ،درصد5/71 يعني ، كشور 120اي كه از كشورهاي غيرغربي، گونهبه

بـراي اي تشكيالت و وزارتخانـه ،درصد65 كشور، يعني 11، كشور غربي 23دارند و از

را در ايـران نيـز توليـد فرهنـگ از سـوي نهادهـايي غيرفرهنگـي . نـد دارتوليد فرهنگ

،گفـت مـاركس مـي . گـردد يم، كه شايد اين عملكرد به نوع نگاه به فرهنگ برمـي شاهد

تغييـر را ابـزار پـول و زيربنـاي پذير و تغييرپـذير اسـت و پذير، كنترل فرهنگ، سياست

يعنـي مـردم بـه گويد؛ سخن مي ورت از صنايع فرهنگي مكتب فرانك .دانستسرمايه مي

ديگري نيـز هايديدگاه. سازي كردفرهنگبراي آنان توان اند كه ميهايي تشبيه شده توده

.در اين زمينه مطرح است

نكته درخور توجه است كه در قبال فرهنگ و امور فرهنـگ، بـا چهـار سيـستم اين

فرهنـگ داراي ، و اجتمـاع؛ و از سـوي ديگـر حوزة اقتصاد، سياست، فرهنگ : يمامواجه

ها برخـي از تخصصي، سازماني، ملي و عمومي، كه در هر يك از حوزه : چهار بعد است

انـد و برخـي ديگـر مقاومـت از خـود نـشان ها و عناصر قابل دستكاري و كنتـرل مؤلفه

هـاي ه نظـام توان به نكتة ديگري نيز رسيد و آن اينكه روابـط پـار بنابراين، مي . دهندمي

هـا ممكـن اسـت لذا به واسطة ايـن ويژگـي . اي سيستمي است فرهنگ با يكديگر رابطه

.هاي غيرفرهنگي نيز طراحي و اجرا كنندمهندسي فرهنگي را دستگاه

شدنمهندسي فرهنگي و جهاني

گذارد، چـه بـر سـر ر اقتصاد و سياست مي دشدن چنين تأثير شگرفي اگر فرايند جهاني

سازد يـا ورد؟ آيا مرزهاي فرهنگي را نيز مانند مرزهاي سياسي مستهلك مي آفرهنگ مي


كه بـه انـدازة يـك » فشرده«انجامد؟ در جهاني بسيار به بازسازي و تقويت آن مرزها مي

انـسان چگونـه بـه بازسـازي فرهنگـي و مهندسـي ،كوچك تعبير شده اسـت » دهكدة«

شـدن چـه هندسـي فرهنگـي و جهـاني بين م ،پردازد؟ به بياني ديگر فرهنگي خويش مي

هاي متفاوتي بيان شده است كه بسته به شـرايط اين پرسش پاسخ براياي هست؟ رابطه

معين اجتماعي، اقتصادي و سياسـي و همچنـين نحـوه و ميـزان تأثيرپـذيري از فراينـد

ها، در طيفي از افعال مطلق تا واكنش سـتيزآميز ها و انسان شدن و واكنش فرهنگ جهاني

توان رابطة فرهنگ و اي، مي بنابراين، با وجود چنان تفاوت و تنوع گسترده . گيردرار مي ق

: بنـدي كـرد هاي فرهنگي به اين فرايند در قالب سه دسته طبقـه شدن را با واكنش جهاني

.گرايي فرهنگي و آميزش و تحول فرهنگيهمگوني فرهنگي، خاص

همگوني فرهنگي) الف

كـه در چنـين ،گي عبارت است از نوعي انفعال و استحاله وجه تمايز همگوني فرهن

شـوند و بـسياري از شـدن، منفعـل مـي ها در برابر فرايند جهاني اي معموال فرهنگ رابطه

هـا قـصد پـردازي برخـي نظريـه ،به بيان ديگر . دهندهاي فرهنگي را از دست مي ويژگي

يـر سـلطة نظـام جهـاني گونـه تعبيـر كننـد كـه جهـان ز شدن را بـدين دارند كه جهاني

ــرمايه ــركتس ــصود از داري و ش ــابراين مق ــرار دارد و بن ــدمليتي ق ــد چن ــاي قدرتمن ه

شـدن را در خـدمت شدن همان نظرية امپرياليسم فرهنگي است كه فرايند جهاني جهاني

.دانندگسترش نوعي فرهنگ مصرفي مي

هنگي و كاهش تنوع و ها بر يكپارچه شدن فر البته چند ديدگاه وجود دارد كه در همة آن

شـدن يعنـي يك روايت بسيار آشـنا ايـن اسـت كـه جهـاني . شودتفاوت فرهنگي تأكيد مي

شدن و بر اين باورند كه فرايندهاي جهاني در خدمت تحميل فرهنگ غربي بـر دنيـاي غربي


داري، اقتـصاد سـودمحور بـازار، انـد از سـرمايه هاي غربـي عبـارت اين ويژگي . نداغيرغربي

دموكراتيك و انديشة سكوالر فردگرايي و حقوق بشر كـه بـار هنجـاري و ارزشـي سياست

نظران خوشايند اسـت و برخـي ماننـد ادوارد سـعيد و اين فرايند براي برخي صاحب . دارند

).140: 1993هلتن، (دانستند بار ميفاطمه مرنيسي آن را نادرست، نامناسب و حتي زيان

سازي فرهنگي، امريكـايي كـردن فرهنـگ ارچهتري از همگوني و يكپ روايت خاص

هـاي واسـطة رسـانه محور بحث در ايـن روايـت، همگـوني فرهنگـي بـه . جهاني است

كننـد كـه كيـد مـي أپردازان پايبند به چنين ديدگاهي بر اين نكته ت نظريه. امريكايي است

اي، ههـاي مـاهوار ها بر منابع اصلي توليد و توزيـع فرهنـگ، از جملـه سيـستم امريكايي

هـاي هاي خبري، صنعت تبليـغ، توليـد و توزيـع برنامـه ساخت فناوري اطالعات، بنگاه

اياالت متحـدة امريكـا ،بنابراين. اي بالمنازع دارند سازي سلطه تلويزيوني و صنعت فيلم

هـا امريكـايي . دهدنقاط جهان رواج مياي در اقصيخود را به صورت گسترده » فرهنگ«

هــاي ماتي بــه منظــور حفــظ فرهنــگ ملــي، مبــارزه بــا تــالشكــردن اقــدابــراي خنثــي

هاي يونسكو بـراي فـراهم انحصارشكنانة كشورهايي مثل انگلستان و خنثي كردن تالش

ساختن زمينة ارتباطات جهاني غيرتجاري، بـه ابزارهـا و شـگردهاي گونـاگون متوسـل

زي و ســاهمگــون. شــوند تــا از ورود رقبـاي جديــد ايــن عرصــه جلـوگيري كننــد مـي

شود و حتـي رساني محدود نمي سازي و اطالع كردن فرهنگ به صنعت فرهنگ امريكايي

در بحـث از مكدونالديزاسـيون، 1ريتـرز مثال . يابددر رفتار و آداب روزمره نيز نمود مي

،گويـد صرفا دربارة گسترش جهاني صنعت غذاي سريع و آمادة امريكـايي سـخن نمـي

براسـاس . سـازمان و زنـدگي شخـصي اشـاره دارد بلكه به رسوخ فرهنگـي خـاص در

ميالدي گشايش يافت و شـمار 1991هزارمين شعبة مكدونالد در آمارهاي ريترز، دوازده


1. Riterze


او . هـزار رسـيد 5 مـيالدي بـه 1994مريكا در سال اهاي مكدونالد در خارج از رستوران

ننده در جهـان ك ميليون مصرف 20، مكدونالد حدود 1995دهد كه در همچنين نشان مي

المللي به دسـت آمـده بـود هاي بين درصد سود شركت مورد نظر از فعاليت 45داشت و

).2003ريترز، (

دانـد كـه اي از فرايند عقالنيت جهاني مي گرچه ريترز اين واقعيت را نمونة برجسته

نظران آن را با گـسترش برخي صاحب،يابددر عقالني و استانداردشدن مصرف نمود مي

ــ ــياگ فرهن ــرادف م ــدمريكــايي مت ــة برخــي ديگــر هــم در . دانن ــة زمين ــصاد نظري اقت

نـه فرهنـگ ،شودداري است كه جهاني مي اند كه اين نظام سرمايه كردن، مدعي امريكايي

امريكايي و علـت و زمينـة ايـن گـسترش هـم در اصـول و منطـق مـديريت و اقتـصاد

هاي نفوذ فرهنگـي بـسيار زارها و شيوه منابع، اب ،از ديدگاه آنان . داري نهفته است سرمايه

).250: 1993هلتن، (كردن فرهنگ سخن گفت تر از آن است كه بتوان از امريكاييمتنوع

.ناپذير استكردن فرهنگ كشور مالحظة اين امر اجتناببنابراين در فرايند مهندسي

گرايي فرهنگيخاص) ب

گرايـي ن زيـر عنـوان خـاص تـوا شدن و فرهنـگ را مـي نوع ديگري از رابطة جهاني

سـازي فرهنگـي، برخـي سازي يـا يكپارچـه در نقد نظرية همگون . فرهنگي بررسي كرد

شـدن بـه هـيچ وجـه ند كه واكنش فرهنگي در برابر فرايند جهـاني اپردازان مدعي نظريه

هـا بـا مقاومـت و واكنش فرهنگ،در بيشتر موارد . صرفا انفعال، استحاله و تسليم نيست

بخش زباني، لة پر تنش همراه است كه معموال در قالب توسل به عناصر هويت حتي مقاب

حـال كـه شـدن درعـين به بيان ديگر، فراينـد جهـاني . يابدديني، قومي و نژادي نمود مي

هـاي فرهنگـي و هـويتي را نيـز كند، تفـاوت دست ميهايي از زندگي مدرن را يك جنبه


شـدن را آغـاز عـصري جديـد دين تجـدد، جهـاني منتق ،روازاين. كندتقويت و احيا مي

هـاي گونـاگون اجتمـاعي ترشـدن هويـت شدن زندگي و برجسته دانند كه با فرهنگي مي

همة مدافعان تجدد هم در قالب مفاهيمي مانند ضـديت بـا دموكراسـي، . يابدويژگي مي

.كنند به اين واقعيت اعتراف مي،گرايي و بنيادگرايياحياي قبيله

تـوان از هـاي فرهنگـي نمودهـاي پرشـمار و گونـاگوني دارنـد و مـي گرايـي خاص

وجديـد بـودن، هاي گوناگون، مانند نوع و شدت واكنش، ميزان تأثيرگذاري و قديم جنبه

قوميت، مليت و اند از زبان، نژاد، اين عناصر عبارت . بندي و توصيف كرد ها را تقسيم آن

.ها مدنظر استرايج آن كه در اين مورد معنا و مفهوم كلي و ،دين

بـرخالف . انـد هـاي قـومي گرايـي هـاي فرهنگـي، خـاص گرايـي از خـاص اي دسته

هاي قومي، هاي ماركسيستي و ليبرالي مبني بر افول و نابودي گريزناپذير هويت بينيپيش

هاي قـومي بـوده هاي اخير شاهد احيا و گسترش انواعي از هويت دنياي معاصر در دهه

تنها احساسات قومي فروكش نكرد، بلكه گسترش نيـز يافتن جنگ سرد، نه با پايان . است

دهـد كـه از آمارها نـشان مـي . يافت و حتي در موارد زيادي به مرحلة ستيز قومي رسيد

كم هـشتاد بـار بـه جنـگ انجاميـده جنگ جهاني دوم به اين سو، ستيزهاي قومي دست

) ميليــون30(ش از نــصف مــيالدي علــت پناهنــدگي بــي1990اســت و در آغــاز ســال

هـاي جنـبش ). 142: 1999جـي الـر، (پناهندگان جهـان، سـتيزهاي قـومي بـوده اسـت

محور تحت شرايط متنوعي پديدار شـده و اشـكال گونـاگوني پيـدا گرايي قوميت خاص

گرايـي در هاي قـومي، تقويـت و احيـاي ملـي گراييسطح باالتري از خاص . كرده است

هـاي اخيـر و در منـاطقي ماننـد گرايي كه در سال ه خاص گوناين. جوامع مختلف است

نـوعي ،اروپاي غربي، بالكان، آسياي مركزي، آفريقا و امريكاي التين برجسته شده است

نظران، از ديدگاه صاحب . شودشدن قلمداد مي از مقاومت فرهنگي در برابر فرايند جهاني


هاي مصرفي استاندارد، شيوهشدن با گسترش فرهنگ خاص خود در قالب فرايند جهاني

، پيوندها و تعلقات خاص با تـاريخ و سـرزمين را نـابود »كوكاكوال«يا » مكدونالد«مانند

خـاص، «شوند، چراكـه هاي ملي تقويت و احيا ميرو احساسات و فرهنگ ازاين. كندمي

ال، سـي واكنـشي فرهنگـي بـه فراينـد ،درواقع احياي ناسيوناليسم . »نددارزمانمند و معني

).202: 1990اسميت، . اي(شدن است آفرين جهانيزدا و نابرابريغيرشخصي، هويت

كـه ،گرايانه هم بوده اسـت هاي ملي حال عصر خيزش درعين ،شدنپس عصر جهاني

. يابـد اي موجود و بازسازي هويت بر پاية مليت نمود مـي ـه ـ ملت ارزه با دولتـدر مب

محـور؛ مـدار اسـت تـا سياسـت دارد و بيشتر فرهنـگ اين ناسيوناليسم، ماهيتي واكنشي

بـه . بيشتر به دفاع از فرهنگ معطوف است تا ساختن يك دولت يا دفـاع از آن ،بنابراين

شـدن، زبـان و فرهنگي حاصـل از جهـاني ي در دنياي تسليم شده به همگون ،بيان ديگر

گـي خـويش قوميت، چونان نمود مستقيم فرهنگ به آخرين سنگر دفاع از هويـت فرهن

).148: 1997كاستل، (شود تبديل مي

هـاي دينـي شـكل هاي فرهنگي بر محور دين و سـنت گرايياي ديگر از خاص دسته

اي عـام گرايانه بـودن، مقولـه بخشي و خاص البته ازآنجاكه دين درعين هويت . گيرندمي

اكنش نشان گرايانه و گرايانه و عام شدن به دو صورت خاص است، در برابر فرايند جهاني

گراهاي فرهنگي در واقع واكنشي است به بحـران هويـت، خاص جنبةبحث از . دهدمي

هـاي غيرشخـصي قـدرت و ثـروت كـه شـدن و شـبكه يقيني و ابهام، سياليت، نسبي بي

در چنـين فـضايي، شـماري از افـراد بـراي . آيندشمار مي شدن به محصول فرايند جهاني

شـدن فرهنگـي بـه ديـن متوسـل در برابر جهاني بازسازي فرهنگي خويشتن و مقاومت

.هاي ديني ـ دفاعي استشوند كه نتيجة آن پيدايش و گسترش جنبشمي

بخـش كـه در ادبيـات معاصـر تحـت عنـوان هويـت گرايانـة هاي خاص اين جنبش

امروزه دنياي اسالم . نداهايي پرشمار و گوناگون شوند، پديده بنيادگرايي ديني بررسي مي


گيـرد؛ ايـاالت متحـدة امريكـا شـاهد انـواعي از ميهاي ديني را دربر جنبش شماري از

مـسيحيت نوبنيادگرايانـه ،هاي نوبنيادگرايانه است؛ در برخي كشورهاي آفريقايي جنبش

گيـري تـوان بـستر شـكل گيرد؛ آسياي جنوب شرقي را هم تا حدود اندكي مي شكل مي

).53: 1995اكر، فودر(شمار آورد هاي ديني بهگونه جنبشاين

رسد كه بـه مورد مي 2600يني در جهان به هاي جديد د گونه جنبش اكنون شمار اين

).86: 1999ون، سلوي(شوند منطقة خاصي از جهان محدود نمي

» گيـدنز «آيـد كـه هاي ديني به عمل مي گراييالبته تبيين و ارزيابي متفاوتي از خاص

آنها را » هابرماس«داند؛ مي» دفاع سنتي از سنت « را آنها را نوعي بنيادگرايي و بنيادگرايي

دهد و واكنشي بـه گرايانه قرار مي هاي اجتماعي واكنشي، دفاعي و خاص در ردة جنبش

هـايي را واكـنش چنين جنـبش » كاستل«آورد؛ شمار ميعقالنيت فزايندة زندگي مدرن به

هـم بنيـادگرايي » پيتر پير «داند؛ اي مي شدن و جامعة شبكه به نوع ترس حاصل از جهاني

بـر » گيـدنز «كند؛ شدن در اديان توصيف ميسازانة جهانيرا واكنشي و ستيزآميز به تأثير نسبي

هـاي گرايـي ها آن است كه خاص ها و ارزيابي اين باور است كه وجه مشترك همة اين تبيين

).98: همان(ند اشدنهرحال واكنشي به فرايند جهانيديني به

توان دسـتة شدن، مي گرايانة فرهنگي به فرايند جهاني سه نوع واكنش خاص عالوه بر

ايـن . سـتيز نـام دارنـد هاي اجتماعي نظمها را شناسايي كرد كه جنبش ديگري از واكنش

كنند، مانند برداري مي بخش فرهنگي بهره ها كه به ميزاني متفاوت از عناصر هويت جنبش

شدن و ستيز با نظم جهاني در برابر فرايند جهاني براي مقاومت ،هاي پيشين گراييخاص

هاي جهاني ثروت، فنـاوري شدن به واسطة شبكه ازآنجاكه فرايند جهاني . اندشكل گرفته

كند و از ميـزان تـسلط مـردم بـر و قدرت، قابليت توليد و آفرينندگي انسان را سلب مي

ـ زندگي و محيط زندگي خودشان مي هـاي گونـه جنـبش نكاهد، آنـان نيـز در قالـب اي

.پردازنداجتماعي به مقابله با وضع موجود مي


جملگـي ،هايي دارندـ فرهنگي ناهمسانيها از لحاظ بستر تاريخي گرچه اين جنبش

شـدن را بـه مبـارزه در راستاي بازسازي فرهنگي هويت پيـروان خـود، فراينـد جهـاني

شود كه مصداق و تجـسم سايي مي ها معموال دشمن معيني شنا در اين جنبش . خوانندمي

سازي ها، نوعي هويت در همة اين جنبش . آيدشمار مي شدن نظم موجود به فرايند جهاني

سـازي بـر اصـالت و گيرد و در ايـن هويـت مبتني بر تاريخ و فرهنگ معين صورت مي

همچنـين در . شـود خاصيت فرهنگي و افزايش امكان كنترل هويت خويشتن تأكيـد مـي

هـاي ارتبـاطي بـراي عرضـة خـود و برداري بهينـه از فنـاوري ها به بهرهجنبشگونه اين

هـاي جنـبش زاپاتيـست . شـود تـوجهي ابـراز مـي توجه افكار عمومي، عالقة قابـل جلب

هـاي شـاخص ايـن توان نمونه مكزيك، ميليشياهاي امريكا و جنبش آئوم در ژاپن را مي

).107ـ108: كاستلز(گرايانه دانست هاي خاصدسته جنبش

آميزش و تحول فرهنگي) ج

شدن با عنوان آميـزش و تحـول فرهنگـي تعبيـر سومين نوع واكنش به فرايند جهاني

گرچــه در دنيــاي معاصــر مكدونالديزاســيون، كوكاكوالنيزاســيون و . شــده اســت

هاي فرهنگي قومي، ملـي و دينـي و گراييسازي فرهنگي واقعيت دارد و خاصيكپارچه

تـوان وجـه نمـي اند، بـه هـيچ يارويي با فرايند همگوني فرهنگي برخاسته اجتماعي به رو

،بـه بيـان ديگـر . دنياي پيچيده و متنوع فرهنگي را صرفا عرصة تسليم يا سـتيز دانـست

زا در عرصة فرهنگي جهاني، بخـشي از واقعيـت زدا و تفاوت عملكرد دو نيروي تفاوت

يـا هـيچ نيـست و نـوعي همزيـستي، بازي فرهنگي در صحنة جهاني، بازي همه . است

.اختالط و تعالي فرهنگي هم امكان دارد

سـاختن فاصـله، شـدن، بـا نزديـك فرايند فشردگي فـضا و زمـان و فراينـد جهـاني

هـا را در بـستري تر ساختن ارتباطات، انـسان بسترزدايي روابط اجتماعي و هر چه آسان


سازي فرهنگـي، هم در عين جهانياز لحاظ فرهنگي. سازدجهاني به يكديگر نزديك مي

شدن به دهد كه نتيجة آن نوعي نسبي هاي موجود را كنار هم قرار مي ها و هويت فرهنگ

هـا هـا و هويـت در چنـين شـرايطي، فرهنـگ ،به بيـان ديگـر . همزيستي و رقابت است

ر د. گيرندشوند و در صحنة جهاني كنار يكديگر قرار مي زدايي مي زدايي و سرزمين بستر

شـدن انفعال و تسليم در برابـر جهـاني : روي دارند ها سه راه پيش چنين فضايي، فرهنگ

شـدن فرهنگـي و شـدن و نـسبي هاي رقيب، مبارزه با فراينـد جهـاني فرهنگي و فرهنگ

شـدن فرهنگـي بـا نـوعي شـدن و نـسبي هاي رقيب، مبـارزه بـا فراينـد جهـاني فرهنگ

دو واكـنش نخـست بررسـي شـدند و .ولهمزيستي، رقابت سالم و حتي آميزش و تح

توصـيف 3 و غيردفـاعي 2 تحـول ،1واكنش سوم نيز تحت عناويني چـون روش پيونـدي

ها يا گونه نيست كه، فرهنگ شدن اين توان گفت كه در عصر جهاني مي ،بنابراين. شودمي

تواننـد بايد به خلوص و ريشة خود توسل جويند يا ادغام و ناپديد شوند، بلكه آنها مـي

در . هاي ديگر به حيات خود ادامـه دهنـد ها و هويت شدن و آميزش با فرهنگ با متحول

اين رهيافت بر دادوستدهاي بين فرهنگي و آميزش فرهنگي براي ايجاد اشكال فرهنگي

معناهـا و اشـكال معنـادار «بـه بيـان هنـرز، در چنـين شـرايطي . شـود تركيبي تأكيد مي

تفاوت، كه در اصل از لحاظ فضايي جـدا از يكـديگر سرچشمه گرفته از منابع تاريخي م

).448: 1999هنرز، (» آميزندبودند به صورتي گسترده با هم در مي

هايي است كه از مرزهـاي ها و انسانگر هويت چنين واكنش و روشي بيشتر توصيف

رونـد، ولـي تعلـق خـود را بـه مـيهن خـود حفـظ زادگاه خود فراتر مي طبيعي و معين

هـاي آنها مجبورند با فرهنگ . ، بدون آنكه دچار توهم بازگشت به گذشته بشوند كنندمي


1. Hybridization2. Transition3. Offensive


هاي اصلي خود را كامال از دسـت جديد محل زندگي خود كنار بيايند بدون آنكه هويت

كـم بـا دو هاي پيوندي تعلق دارند و بايد بياموزند كـه دسـت درواقع، به فرهنگ . بدهند

.فرهنگ زندگي كنند

شـود، تـأثيرات نوع سوم در آميزش و همزيستي فرهنگي خالصـه نمـي البته واكنش

گيـري شدن، وابستگي متقابل فزاينـدة جوامـع جهـان و شـكل سازانة فرايند جهاني نسبي

گرايانة آنها را تقويت ها را دچار تحول كرده و جنبة عام مشكالت جهاني، برخي فرهنگ

چنانچـه پـيش از . ل عرضـه كننـد ئمساها و گونه چالشكند تا واكنشي مناسب به اينمي

و انـد بخـشي ژه اديان، هم مقولة خاص و هويـت ويها به اين نيز ذكر شد، برخي فرهنگ

محـور واكـنش در ،هابخشي آنگرايي و هويتدر برخي موارد، خاص . اي عام هم مقوله

گرايانه مگيرد؛ در مواردي هم واكنشي عا شدن و پيامدهاي آن قرار مي برابر فرايند جهاني

).94: يربي(گيرد به اين فرايند صورت مي

شدن نيستند، بلكه تعديل، اصالح و بازسـازي ها درصدد نفي جهاني گونه واكنش اين

درواقع دنياي مطلوب . آن را مدنظر دارند تا كمترين آسيب را به انسان و طبيعت برساند

هاي تجـددخواهان و ز افراط هاي موردنظر، دنيايي عاري ا بخش واكنش هاي الهام فرهنگ

.هاي تجددستيزان استتفريط

شدنما و جهاني

گيـري شدن اقتصاد و متعاقب آن فرهنگ، باعث شكل تأثير و تأثر متقابل ناشي از جهاني

. هـا بايـد تأمـل فراوانـي مبـذول داشـت فرايندهايي شده اسـت كـه در مواجهـه بـا آن

امروز تبديل به ابزاري براي دستيابي ،ودندهاي سنتي كه جزئي از حيات ايرانيان ب ارزش

هاي فنـي در كـشور، با توجه به انتظارات ناشي از پيشرفت . اندبه مناصب اجتماعي شده


جوانان در جستجوي جايگاه مناسب شغلي و اجتماعي براي خود، از ابزارهاي گوناگون

و (د انـ ي دنيـايي مندي از مواهب زندگ وجوي بهره بسياري در جست . كنندبرداي مي بهره

منـدي از ايـن ازآنجاكـه بهـره ). البته منظور دست يافتن به كلية ابعاد اين زنـدگي اسـت

مراتبي طبيعي است كه بايد طي شود، كه البته در ايـران بـه مواهب مستلزم وجود سلسله

توانند از طريق معقول ها هميشه نمي شكل كامل وجود ندارد و با توجه به اينكه شايسته

هـاي اهي درخور شأن داشته باشند، از وسايل ديگري به منظور رسيدن به خواسـته جايگ

شـان تظاهرات بيروني بسياري از افراد بـا آنچـه خواسـتة حقيقـي . كنندخود استفاده مي

نمـود ايـن . شـود سبب تعارض با خود و حتي در مواقعي سـبب تـضاد نيـز مـي ،است

تـوان بـه شـرايط ست كـه از جملـه مـي تضادها در طول حيات اجتماعي قابل مشاهده ا

جغرافيايي و اوضاع و احوال طبيعي و تبليغات خواسته و يـا ناخواسـته كـه بـسياري از

تواننـد جايگـاه عمـدة ايـن افـراد نمـي . روستاييان را به شهر كشانيده است، اشاره كـرد

نـشيني و اشـتغال بـه مـشاغل كـاذب و حتـي مناسبي بـراي خـود پيـدا كننـد؛ حاشـيه

كساني كـه از . چهرة بسياري از شهرها را دگرگون كرده است ،وفروش مواد مخدر خريد

توانند جايگاهي مناسب بيابند، براي استمرار اند و در شهر هم نمي زادگاه خود كنده شده

توانند بـا شكل نمي هاي بي زنند؛ اين توده حيات در تالش معايش دست به هر كاري مي

كـاري و سـرقت و تبـه ،نشيياز ديگر تبعات حاشيه . بندالزامات زندگي شهري تطبيق يا

. كنـد هاي اجتماعي است كه به شكل روزافزوني جوامع شهري را تهديـد مـي ناهنجاري

داري راهـي آن هاي زندگي در غرب و جهان سرمايه بخشي از جوانان تحت تأثير جاذبه

رفا بـراي يـافتن اي بيـشتر صـ ند و عده دارشوند، گروهي از افراد تخصصي سرزمين مي

مانند، تحت تـأثير برخي از آنها كه در وطن مي. كنندشغل، هر چه باشد، جالي وطن مي

فايده بـودن احساس بي ،نااميدي، اضطراب . گيرندروش و زندگي و منش غربي قرار مي


و ناامني از عواقب اين زندگي است و انتظارات بيش از حد ناشـي از الزامـات زنـدگي

در چنين جوامعي معموال تركيب جوانان . زند همه به اين بحران دامن مي شهري بيش از

آهنگ سريع رشد جمعيت در كشور مـا، خـود از ،ساالن است و به عبارتي بيش از ميان

هـاي اعتنايي به تجـارب گذشـتگان و انتقـال آن بـه نـسل بي. عوامل توليد بحران است

هـاي چنـين جمـاعتي ت تـاريخي و سـنت هاي بروز وقفه در ذهني از ديگر زمينه ،بعدي

كنند بـدون اينكـه چيـز مردم با سنن و وقايع تاريخي گذشتة خود قطع ارتباط مي . است

تـدريج صـورت شـدن بـه شدن و شهري چراكه فرايند صنعتي . جديدي جانشين آن شود

گيرد و به شكل تاريخي در جوامع پيراموني انجام نگرفته است و در حقيقـت بيـشتر مي

پـشتوانة ،از سوي ديگر . از تحميل ساختارهاي اقتصاد جهاني بر اين جوامع است ناشي

فرهنگي الزم براي آن هم وجود ندارد، لذا فرايند عقالني نيز به شكل سـريع و مطلـوب

پذيرد و در نتيجه منابع فرهنگي اين جوامع براي توجيـه ايـدئولوژيك فراينـد انجام نمي

مگام با رشد زندگي شهري و احـداث نهادهـاي صـنعتي، ه. شودكار گرفته مي مزبور به

هـايي بـراي هايي كه پيش از اين اهميت ديني و به عبارتي قدسي داشتند به پديده ارزش

هـاي سـنتي، بـه ابـزاري بـراي شوند؛ برخي از برداشـت توجيه زندگي جديد تبديل مي

. شـوند تبديل مـي پيراموني با ظواهر صنعتي توجيه وضعيت اجتماعي و فرهنگي جامعة

شـوند و صـرفا نقـش توجيـه امـور ها هـم اسـتحاله مـي در چنين حالتي است كه سنت

ايـن فراينـد در . شـوند هاي خويش تهـي مـي گيرند و از اصالتاجتماعي را بر عهده مي

دهد و ربطي به شرق و غرب هم نـدارد داري رخ ميهمان ابتداي ورود به جهان سرمايه

،هـا طبق اين ايـدئولوژي . شودن و ايدئولوژيك كردن سنت ياد مي شدو از آن به عقالني

اي كـه رنـج و شـوند، دوره دغدغه و آرام در آينـده اميـدوار مـي مردم به يك زندگي بي

بينانـه ها باورهاي خوش ايدئولوژي. حرمان جاي خود را به خوشي و خرمي خواهد داد


ر اركان باورهـا و نويـدها اخـالل بـروز كنند و هرگاه به هر دليلي د را در مردم بيدار مي

هـاي جديـد رخ كند و امكان برآوردن مواعيد وجـود نداشـته باشـد بـار ديگـر بحـران

.نمايندمي

شـدن عظيمي بـا تبعـات ناشـي از جهـاني چالشرگير ايران امروز از نظر فرهنگي د

بلكـه بـه كنـد، است؛ از طرفي دستاوردهاي دنياي صنعتي ايران را به حال خود رها نمي

دليل موقعيت ژئوپولتيك وجـود منـابع و ذخـاير فـراوان اقتـصادي مـورد طمـع جهـان

تنهـا داري است، و از طرفي الگوهاي فرهنگي برخاسته از آن با تمـام وجـود نـه سرمايه

اي نـامعلوم را در برابـر آن بلكه بسان جاهاي ديگر، آينـده ،ايران را هم دربرگرفته است

ة انفجار اطالعات ناشي از مجهز شدن به سيستم ماهواره و اينترنت پديد. قرار داده است

وكشور ما با يـك سيـستم بـسيار پيـشرفته . خورددر اطراف و اكناف ايران به چشم مي

هـاي اطالعـاتي ايـن را ممكـن و كه دسترسي به بانك مواجه است، رساني مجهز اطالع

هاي تحـت تـأثير و متأثر از فرهنگ لذا ايران هم جزئي از دهكدة جهاني . سازدميسر مي

معيارهـا و الگوهـاي زنـدگي را ،المللي است و بازارهاي جهـاني هاي بين گذاريسرمايه

روز اخالق فردي در برخـي مـوارد روزبـه . براي نسل جوان دستخوش تغيير كرده است

. رشد زايدالوصـفي پيـدا كـرده اسـت ،شود و سطح انتظارات و توقعات تر مي اهميتكم

ثريت تقاضاها و انتظارات موارد جديدي است كه در بين طبقات جامعـه ظهـور پيـدا اك

كه همـين امـر ،در دورترين نقاط ايران در دسترس است اينترنت و ماهواره . كرده است

شـدن اسـت و بـه خـودي خـود به دليل الزامات زندگي جديد و ناشي از فرايند جهاني

لـذا . اسـت ها را به چالش طلبيـده شده و سنتمنجر به تغيير در آداب زندگي اجتماعي

كنند و از نظر خـوي و خـصلت شده تبعيت ميها از آخرين مدهاي تبليغ برخي از جوان

از سوي ديگر، خانواده در . شود رنگي از معاشرت سنتي در بين آنها ديده نمي ،اجتماعي


كـه از ترين واحد اجتماعي، دستخوش تهديـدهاي جـدي اسـت، افـرادي حكم كوچك

دهند و در شهر نيـز اند، پشتوانة فاميلي و خانوادگي را از دست مي روستا وارد شهر شده

زيرا خصلت جوامع پيراموني اين است كه گرچه تحت تأثير . توانند حامي پيدا كنند نمي

پيماينـد، امـا نهادهـاي مـدني شدن را ميشدن و صنعتي فرايندهاي جهاني، آهنگ شهري

احـساس . ا وجود ندارند و يا كاركردي براي رفع اين معضالت ندارنـد برخاسته از آن ي

شـود و مقـدمات پشتوانگي باعث تزلزل روحي و سرخوردگي اجتماعي مـي خالء و بي

هـا اي كه در آن انـسان درواقع جامعه . آوردهاي كور را فراهم مي اعتراضها و نارضايتي

هـاي آن جامعـه آبـستن بحـران ،اشنداحساس پشتوانة محكمي براي تأمين آتيه نداشته ب

.اجتماعي است

اي اجتمـاعي و شـاغلين بـه مـشاغل كـاذب و انبـوه اقشار حاشـيه ،از نظر فرهنگي

شـوند؛ كردگاني كه جايگاهي براي خود متصور نيستند، دچار بحران هويت مـي تحصيل

ايـن بـديهي اسـت كـه . بافي و ناامني از مختصات اين بحران اسـت يأس، بدبيني، منفي

شدن و رفتـار ناشـي از تأسـي بـه رفتارهـاي ها را بايد در آهنگ نامتوازن صنعتي بحران

اعتمادي بـه بي،دنبال خودهاي فرهنگي بهبحران. جهاني و شرايط جهاني اقتصاد دانست

ـ اي فرهنگي ـهوامل باعث رواج بحران ـمجموع اين ع . آورديـان م ـه ارمغ ـها را ب سنت

توان بـراي نميلبتها. هويت ناشي از همين مقوله است، پديدة بحرانشود واجتماعي مي

طور قطـع اي ثابت يافت، چراكه جامعه در حقيقت جامعة شتاب است و به هويت ريشه

زيرا اين لحظه با لحظـة قبـل تفـاوت . توان بين گذشته و حال آن نقطة اتصال يافت نمي

هرچند به شكل ظاهري بر آنهـا ،اندلگيري لحظات دخيدارد و عوامل نامتناهي در شكل

.وقوفي نيست

و شدن اندر بقاـر از نـخببيشود دنيا و ماهر زمان نو مي


در هـر دوره . انداند كه ديروز بودهتوان گفت كه جوامع كنوني همان با اين تعبير نمي

و شــوداز منظــري ديگــر، ادوار تــاريخي، صــورت تــاريخ، مــادة تــاريخي جديــد مــي

فرهنگ غالب جديد، فرهنگ غربـي اسـت كـه . دهدهاي خاص خود را بروز مي ويژگي

اين فرهنگ كلية جوامع را از خود متأثر كـرده و . آثار آن در همه جاي دنيا مشهود است

ديگر، صورت اصلي تمدن جديد، غربـي عبارتبه. ردپايي از خود برجاي گذاشته است

. كننـد ياس با آن حدومرز خود را مـشخص مـي هاي ديگر در نسبت و ق است و فرهنگ

غربـي اسـت كـه ،يعني اينكه معيارهاي غالب حاكم بر حيات بـشري در عـصر جديـد

شـدن زنـدگي در جوامـع پيرامـوني از ترين بعد آن زندگي صنعتي است و صـنعتي مهم

.وار و غيرمنظم استترين عوامل پيدايش جوامع تودهمهم

نظمي اجتماعي در ارتباط است، بـه ايـن با بي شدن در اين جوامع درجة صنعتي

شدن را دستخوش مفهوم كه تداوم و استمرار سامان اجتماعي در دورة ماقبل صنعتي

ها و ديگر نهادهاي مدني مثل سنديكاها، اتحاديه ،با اين وصف . كندتغييروتحول مي

و ها، به عكس جوامـع صـنعتي كـه رونـدي منطقـي عناصر حائل بين دولت و توده

شـود گيرد و اين مقوله باعث بـروز بحـران هويـت مـي اند، شكل نمي معقول داشته

).102: 1382توحيدفام، (

اي در شهرها، پيدايش بيكـاري پنهـان و گـسترش هاي حاشيه زندگي ،از سوي ديگر

احساس زايدبودن و ناآگاهي از جايگاه اجتماعي خود در زنـدگي نـوين از نتـايج تـأثير

هاي سنتي مبدل به ابزاري براي چراكه وقتي ارزش . در فرهنگ است شدنشرايط جهاني

هايي رخ رسيدن به اهداف اجتماعي شوند، در سامان ايدئولوژيك اين جوامع هم بحران

،نـد كـه معنـي زنـدگي را بـراي پيـروان اترين منـابعي منابع سنتي فرهنگ، مهم . دهدمي

آواز بـا زنـدگي ها هماهنـگ و هـم ارزشتشريح، تبيين و يا توجيه كردند، اما وقتي اين

.نمايد دوگانگي در شخصيت رخ مي،شهري نباشند


اي از برنامـه ،گويي به نيازهـاي جديـد فرايند بهتر شدن منابع سنتي فرهنگ از پاسخ

پيش تعيين شده نيست، بلكه شهرنشيني و گسترش ارتباطات و مبادالت است كه مبنا و

هـاي جهـاني قـرار دارد و از اي كه در معرض سـرمايه هجامع. دهدمنشأ آن را شكل مي

دادن به آن ناگزير است، اگر از بنا نهادن نهادهاي مـالزم بـا آن اجتنـاب كنـد، دچـار تن

تـن دادن بـه . شود كـه ممكـن اسـت اركـان آن را نيـز متزلـزل كنـد بحراني فزاينده مي

اگر از نظر اقتصادي در . الزامات ايدئولوژيك و فرهنگ خاص خود را دارد ،شدنجهاني

جامعـه ،برابر آن مقاومت نشود، اما از نظر فرهنگي با الزامات آن معارضه صورت گيـرد

داري جهـان سـرمايه ،از طرفـي . دچار بحران و دوگانگي در ذهن و عـين خواهـد شـد

هاي اقتضائات فرهنگي خاص خود را دارد كه بخشي از آن را نهادهاي مدني مثل رسانه

در يـك جامعـة پيرامـوني ،از طرفـي . دهنـد هـا و مـدارس پوشـش مـي اهجمعي دانشگ

هـايي ورسوم منجـر بـه زايـش پديـده هاي جديد براي حفظ اصالت سنن و آداب تالش

در چنـين حـالتي اسـت كـه از ذخـاير سـنتي . است كه اجتناب از آن غيرممكن اسـت

.شودبرداري مي ابزاري براي حفظ هويت بهرهةمثابفرهنگي به

يجهنت

نظران، توسعه و پيشرفت هر كشوري مبتنـي بـر بنابه تجربه و نظر انديشمندان و صاحب

هاي اقتـصادي، سياسـي و اجتمـاعي بدين معني كه توسعه در همة عرصه . فرهنگ است

هـاي ارتباط ناگسستني، متقابل و استواري بـا مقولـة فرهنـگ دارد؛ چـون ديگـر حـوزه

توسعه ارتباط وثيقي بـا عوامـل فرهنگـي دارنـد و غيرفرهنگي در فرايند تغييروتحول و

مديريت و مهندسي در طراحي و معمـاري هـر نظـام ،از سوي ديگر . ندامتأثر از فرهنگ

نفسه از اولويت اصلي برخوردار است، اما ايـن مهـم بايـد بـا سـنگ بنـاي اجتماعي في


م اجتمـاعي فرهنگ شكل گيرد؛ چراكه كاركردهاي سياسي، اقتصادي، اجتماعي هـر نظـا

دهندة هويت، رنگ، بو و ماهيت فرهنگي باشـد كـه نظـام اجتمـاعي در آن بايد انعكاس

رود كـه به همين منظور در كاركرد نظام سياسي يك جامعه انتظار مي . شكل گرفته است

وجهـة فرهنگـي نظـام ،وجهة فرهنگي نظام سياسي منعكس شود و در كاركرد اقتصادي

،بنابراين. عي آن وجهة فرهنگي نظام اجتماعي برجسته شود اقتصادي و در كاركرد اجتما

بـا توجـه بـه (اگر بپذيريم كه چالش اساسي در اين زمان تهديد و چالش فرهنگي است

و اگر بپذيريم كه زيرساخت توسعه و تحول هر نظام اجتمـاعي، فرهنـگ ) سازيجهاني

هر نظـام اجتمـاعي را آن جامعه است و اگر ديدگاه نخبگان در طراحي و معماري كالن

بپذيريم، مديران استراتژيك كشور كه عامالن اساسي تغيير، تحول و توسعه بـه حـساب

آيند بايد بار ديگر مديريت استراتژيك فرهنگي، مفـاهيم و مبـاني دينـي، اعتقـادي و مي

كار گيرند تا بتواننـد در تغييـر، تحـول و توسـعة سـازماني ارزشي فرهنگ اسالمي را به

ايـن مهـم مـستلزم تبيـين . و اعتقادات، مباني ديني و فرهنگـي را لحـاظ كننـد هاارزش

هـاي با لحاظ عوامل و مؤلفـه (واسطة ترسيم نقشة فرهنگي كشور راهبردهاي فرهنگي به

اســت كــه در مقــام عمــل بــا حمايــت و ) گونــاگون و تــأثيرات پيچيــده و گــستردة آن

نيروهاي مردمـي و (هادهاي غيردولتي پذيري دولت و با متولي شدن نيروها و ن مسئوليت

.قابل عرضه خواهد بود) خودجوش

فرهنگي نياز به شناخت عوامل چندگانـة ة اجراي مهندسي، مديريت و نقش ،بنابراين

در اين مقاله به برخـي . مؤثر در فرهنگ دارد كه بايد به هر يك وقوف كامل فراهم شود

ا نگاهي اجمـالي بـه تحـوالت جهـاني شكي نيست كه ب. ها اشاره شده استاز آن مؤلفه

هاسـت كـه تـأثيري شدن خود يكي از ايـن عوامـل و مؤلفـه توان دريافت كه جهاني مي

كه در اين بين تحـوالت و تـأثيرات اقتـصادي و ،شگرف در زندگي مردم گذاشته است

شدن چنين تأثير شگرفي در اقتصاد و حال اگر فرايند جهاني . سياسي بسيار مشهود است


شدن ماعي، اقتصادي و سياسي و همچنين نحوه و ميزان تأثيرپذيري از فرايند جهاني اجت

مطلـق تـا واكـنش سـتيزآميز قـرار ها در طيفي از انفعـال ها و انسان هاي فرهنگ و واكنش

تـوان رابطـة فرهنـگ و اي مـي با وجود چنـان تفـاوت و تنـوع گـسترده ،بنابراين. گيرندمي

گرايـي ي به اين فرايند را در قالـب همگـوني فرهنگـي، خـاص شدن با واكنش فرهنگ جهاني

.بندي كردفرهنگي و آميزش و تحول فرهنگي دسته

در چنـين . وجه تمايز همگوني فرهنگي عبـارت اسـت از نـوعي انفعـال و اسـتحاله

شـوند و حتـي ضـمن شدن منفعل مـي ها در برابر فرايند جهاني اي معموال فرهنگ رابطه

هاي خود را از دسـت شدن اقتصادي حامل آن است، ويژگي جهانيپذيرش فرهنگي كه

شـدن را در دهند كه همان نظرية امپرياليـسم فرهنگـي اسـت و ايـن فراينـد، جهـاني مي

.داندخدمت گسترش نوعي فرهنگ مصرفي مي

پــردازان ســازي فرهنگــي، برخــي نظريــهســازي بــا يكپارچــهدر نقــد نظريــة همگــون

شـدن بـه نـد كـه واكـنش فرهنگـي در برابـر فراينـد جهـاني اگرايي فرهنگي مدعي خاص

هـاي بـرداي بهينـه از فنـاوري روي صرفا انفعال، استحاله و تسليم نيست، بلكـه بهـره هيچ

اما آميزش و تحول فرهنگـي . ارتباطي براي عرضة خود و جلب توجه افكار عمومي است

جهـاني در ربـع آخـر قـرن شدن تحـوالت به فرايند فشردگي فضا و زمان و فرايند جهاني

شـدن جهـان و تقويـت هـا و كوچـك هاي افول دولت رغم نظريه بيستم تا عصر حاضر، به

وليكن اين بـه معنـي پايـان نقـش دولـت در . ها و نهادهاي غيردولتي، معتقد است سازمان

اند و خروج از اين حالـت و هاي ملي براساس منافع مليزندگي انسان نيست، چون دولت

مستلزم رجحـان و برتـري ايـن ... هاي غيردولتي و نام تمدن، تشكل ي به ي واحدها تأكيد بر

. توان از سه بعد بررسـي كـرد مبنا بر واحدهاي ملي است، لذا تحوالت دنياي جديد را مي

در ايـن . حاكي از تحول مفهوم ارگانيكي دولت به مفهـوم مكـانيكي اسـت ،وجه مفهومي

ان ارگانيسمي است كه اجزاي آن بـاهم ارتبـاط دارنـد و سمثابة هدف و به مفهوم، دولت به


منزلة ابـزاري دولت به ،اما در مفهومي ديگر . جدا كردن آن از انسان و جامعه ناممكن است

حاصل عمل ارادة انسان براي تأمين نظم و امنيت جهاني تدوين شده است و ايـن دولـت

وجـه ،اين وجـه از مفهـوم دولـت . نه انسان براي دولت ،است كه براي انسان وجود دارد

ازآنجاكه سـاختارهاي دولـت براسـاس . ساختاري يا تحول ساختاري دولت كوچك است

شـدن شوند، فرايند تحول مذكور بيـانگر كمرنـگ هاي دولت تعريف مي وظايف و فعاليت

هـاي گرانة دولت، تجديد قدرت دولـت و تجديـد بنيـاد آن بـر روش هاي مداخله كارويژه

هـاي حـداكثرگرا يعني تحول از نظريه . وجه سوم، تحول در نظريه است . استدموكراتيك

اي اسـت كـه آنچه در اينجا حائز اهميت است، تفـوق نظريـه . هاي دولت حداقل به نظريه

كارويژة آن به اموري چون اعادة نظم، پاسداري از امنيت ملي، نظارت بر تعامـل و تهـاجم

خود با واقعيت گسترش روزافزون جامعـة مـدني فرهنگي و غيره محدود شده است كه اين

.در عرصة جهاني و مشاركت هر چه بيشتر افراد در تعيين سرنوشت خود همخوان است

مĤبانـة دولـت در بحـث مهندسـي طوركلي صحبت از نقش قـيم در اينجا به ،بنابراين

ـ پـذيري او در مقابـل حقـوق ست، بلكـه صـحبت از مـسئوليت فرهنگي كالن كشور ني

شهروندي و اجتماعي افراد است؛ با نزديك ساختن فاصله، بسترزدايي روابط اجتمـاعي

ها را در بـستري جهـاني بـه يكـديگر نزديـك تر ساختن ارتباطات، انسان و هرچه آسان

هـاي هـا و هويـت سازي فرهنگي، فرهنگ از لحاظ فرهنگي هم در عين جهاني . سازدمي

شـدن فرهنگـي، نـوعي آن نـوعي نـسبي ةدهد كـه نتيجـ موجود را در كنار هم قرار مي

،بنـابراين . همزيستي، رقابت سالم و حتـي آميـزش و تحـول را در پـي خواهـد داشـت

هاي واالي فرهنگي وجـود هاي بسياري از ارزش نطفه ،ازآنجاكه در جوهرة تمدن ايراني

مندي از تفاسـير جديـد و هاي واال و با بهره گيري از اين ارزش دارد، برماست كه با بهره

.هاي امروزي منطبق و آشنا سازيمها را با مقتضيات و ضرورتپوياي عصر كنوني، آن



منابع فارسي)الف

مجموعـه مقـاالت فرهنـگ در ، »هاها و فرصتچالش «،)1382(ــ توحيدفام، محمد

.روزبه: ن، تهراشدنعصر جهاني

، ترجمة پيروز »ول جهاني ـظام متح ـرهنگ در ن ـسياست، ف «. انوئلـرشتاين، ام ـــ وال

.6، ص 9/2/1378، پنجشنبه همشهريايزدي،

منابع التين)ب

- Barber B. & Jihadrs (1995), Me world, New york: Ballantine Books,p.308.

- Eller, J. (1999), From culture?? Ethnicity to conflict, Michigan: Michigan university press, pp.1-7.

- Foweraker, J. (1955), Theorizing Social Movements, London: Pluto press, p.15.

- Holton (1993), Mernisi, Islamand Democracy, london: Virago. p.141.- Ritzer, G. (1992), The Big Mac Attack, lecington Book, p.204.- R-Jala I an S. M Lipeeta Racia and Ethniccon flicts: 1998, p 318 A Globa perepective in new Trbalisms

- Wilson, B. (1999), Introduction in New Religious Morements, ed. By B wilsonan d J G ress well, London, p.15.

بدن و دين

∗دين غرابناصرال

چكيده

هـايي هـا و ارزش هدف براساس جامعه . و جمعي باشد ي زندگي فرد هاي مهم بخش يكي از بدن شايد امروزـ مـي اوگذارد كه مي فردهايي در اختيار ها و مهارت تكنيك ي معين يها به شيوه ،معين خـود را از طريـق دتوان

ل و ابزارها و كاالهاي خاص خود را دارد كه از سـوي ها و فنون، وساي اين تكنيك .كندبدن به ديگران معرفي كاالهايي براي حفـظ سـالمتي، . شوندهايي ديگر مصرف ميهايي توليد و از سوي افراد و گروهافراد و سازمان

اي مطلوب، كاالهايي براي زيبايي، كاالهايي بـراي پوشـش مناسـب، داشتن قيافه و اندامكاالهايي براي تناسب هـاي خاصـي از ابعـاد اجتمـاعي بـدن در حـوزه ايـن هـر يـك از . غيـره بط با رژيـم غـذايي و كاالهايي مرت

ميان ديـن و بـدن ة كه در آن رابط،شناسي دين است جامعه،ها يكي از اين حوزه .شودميشناسي مطالعه جامعهسـت، كـه اهـا و هنجاره هـا، باورهـا، ارزش اي از آمـوزه ديـن مجموعـه . شـود در بستر اجتماعي مطالعه مـي

حيـات تـاريخي خـود بـه يهاي خاصي براي بدن در طـ ها و دستورالعمل گيريهاي ذهني، جهت چارچوب.شودپرداخته مي در اين مقاله به برخي از ابعاد آن ارمغان آورده است كه

هاكليدواژه.هاي بدنبدن، بدن آگاهي، دين و تكنيكبدن، دين، ابعاد اجتماعي

مقدمه

موجوديتي مـستقل ةمثاب به 1»خود«ايجاد ظهور و ، مدرن ةهاي مهم جامع گييكي از ويژ

ظهور ايـن خـود در جهـان مـدرن بـه . است) اجتماع و طبيعت (در برابر جهان بيروني


شناسي گرايش نظري ـ فرهنگيي جامعهدانشجوي دكتر∗

1. Self



معناي تأكيد بر نقش فاعليت و عامليت انسان در مناسبات خود با چيـزي غيـر از خـود

، يـست پـذير ن اما ظهور خـود امكـان . ستا) چه متعلق به عالم انساني و چه غيرانساني (

است 2 خود ةدر واقع حاصل تجرب » خودفهمي«. باشد1»خودفهمي«مگر اينكه قبل از آن

گونـاگون، هـاي خود به معناي حضور و بازتاب آنچه ما در اشكال و در عرصه ةو تجرب

:يابد به سه شكل حضور مي»خود«رسد به نظر مي. ناميممي» خود«

يندهاي تفكر و احساسي و نيز اراده اسـت، كـه ااي از فر ؛ كه مجموعه من ذهني )الف

شـفاف و روشـن ،»من«آگاهي بر اين . همان من فاعلي است 3به قول جرج هربرت ميد

.نيست

هاي خود در نزد ديگران و نيـز ؛ شامل آگاهي فرد از منزلت و نقش من اجتماعي )ب

فرد را به داشـتن هويـت اجتمـاعي ،عي اجتما »من«اين آگاهي از . استاز نگاه ديگران

.داردوامي

و مـن »ذهنـي «رسد حايل ميان مـن كه به نظر مي »من«؛ اين 5 يا جسمي 4 من تني )ج

،يافتـه مـن تجـسم . اسـت »يافتـه خـود تبلوريافتـه و تجـسم « در واقع ، است »اجتماعي«

.تواند فرديت خود را به نمايش گذارد مي»فرد«اي است كه حوزه

اي اسـت هاست و اولين آستانه آغازين و ملموس ارتباط ميان انسان ة نقط ،بدن آدمي

اي يابيم و نيز اولين رسـانه را در خود مي ) هاها و قضاوت ارزيابي(كه ما حضور ديگران

بـدن كـه تـوان گفـت مـي ،بنـابراين . كنـيم است كه ما خود را بـه ديگـران معرفـي مـي

. است»ديگران« و »من« ميان ترين مكان تالقيترين و اساسيبنيادي


1. Self-Understanding2. Self-Experience3. Mead4. Bodily5. Material

��147بدن و دين

و جمعي باشد كه در يك زمان و در ي زندگي فرد هاي مهم بخش يكي از بدن شايد

و بـا كنـيم سازد كه خود را به ديگران معرفـي يك مكان اين امكان را براي ما فراهم مي

هـاي جامعه به شيوه . ديگران وارد تعامل شويم، بدون آنكه كالمي بر زبان جاري سازيم

تـوانيم خـود را از طريـق گذارد كه ما ميهايي در اختيار ما ميها و مهارت تكنيك ،عينم

احساس خوشايندي در خـود و و پذيرش ديگران را بطلبيمكنيم،بدن به ديگران معرفي

ها و فنون، وسايل و ابزارها و كاالهاي خاص خود را اين تكنيك . كنيمدر ديگران ايجاد

هايي ديگـر مـصرف هايي توليد و از سوي افراد و گروه و سازمان دارد كه از سوي افراد

. يميروهكننده با كاالهايي مرتبط با بدن روب مصرف در حكم اينجاست كه ما در. شوندمي

كاالهايي براي حفظ سالمتي، تناسب اندام، زيبـايي، پوشـش مناسـب، مـرتبط بـا رژيـم

. غيرهغذايي و

ي يهـا ارزش. كنـد هايي را دنبال مي ها و ارزش هدف،جامعه نيز از طريق اين ابزارها

بـه . غيـره اي مطلوب و مناسب، آراستگي ظـاهري و چون زيبايي، سالمتي، داشتن قيافه

، خـود »بـدن « رفتار كنـشگران بـا ة براي نحو ،شناسانه، جامعه به مدد فرهنگ بيان جامعه

مداخله در قلمرو بدن خـود، اي كه افراد با به گونه .كندتنظيم مي ها و هنجارهايي ارزش

. كننـد شمارند و هم ساختارهايي را توليد و بازتوليد مـي خود را محترم مي »فرديت«هم

دهـد كـه در آن اين اجازه را به فرد مـي فردي بيشتر از منابع ديگر »بدن«،ترتيبنه اي ب

تبط دخل و تصرف كند و بازيگران اجتماعي به نحوي خود را در ايجاد ساختارهاي مـر

بـه نقـش نيزالبته اين امر به حس مالكيت فرد به بدن خود و . ساز بدانندبا آن سرنوشت

.گرددبسيار مهم بدن در هويت فردي و در تصور فرد از خودش برمي

مـدرن ةسوژ ظهـور دليل به فقطاي مدرن نيست كه توجه به بدن پديده ،حالدرعين

اجتماعي ضـروري تلقـي دةي پد بدن را يك شناسان از پيش مردم. به وقوع پيوسته باشد


بسيار مهم و همه جـا ةنشان يك هدف و ةمثاب بدن به ، در جوامع قبل از مدرن .كردندمي

كوبي، داغ كردن و خال. (Turner, 1991: 6)شد حاضر براي نمادگرايي عمومي تلقي مي

شـده قديمي محـسوب مـي ي سنت ، يا حتي نقاشي به روي آن نشانه گذاشتن روي جسم

شـد كـه در آن شناسان در ابتدا نوعي بيمـاري تلقـي مـي اين امر براي جامعه البته. است

هفرض بر اين بود يك نفر با مداخله در ظاهر بدن خود، هنجارهاي اجتمـاعي را ناديـد

ـ به ،بنابراين. كندها را نقض مي انگارد يا اينكه آن مي يـك بيمـاري پنهـاني معرفـي ةمثاب

يكي اينكه بدن سالم، بدني اسـت كـه . دو فرض اوليه استوار بود رع ب اين موضو .شدمي

بر روي آن شكلي نباشد و ديگر اينكه ظاهر و سطح بـدن، محلـي اسـت كـه در آنجـا،

مداخلـه در ظـاهر ،در ايـن شـرايط . شـود حقيقت روح و روان فرد آشكار و پديدار مي

.شدشناختي تلقي مي امري آسيب،بدن

انـداز بـدن را در چـشم ،شناسي معاصـر هاي جامعه تر نوشته بيش ،در حال حاضر

ةا در فرهنگ و جامعـ ه يعني آن را با توجه به تغيير كنند؛ميفرهنگي مدرن بررسي

تـدريجي زنـدگي اجتمـاعي، فرسـايش و تحليـل هنجارهـاي »زداييتقدس«مدرن،

اسـتا ردر ايـن . كننـد تحليـل مـي گراييسياسي متعالي و ظهور فردگرايي و مصرف

هـا را بـدن ،شناسي بدن اين اسـت كـه چگونـه جوامـع در جامعه هاترين سؤال مهم

چگونه براسـاس آن كنند؟تعريف مي دهند و براي آن معناهاي اجتماعي سازمان مي

هاي خاصي بر بـدن نيـز ها و طرح كشيدن نقشه ؟شودترجيحات اجتماعي تنظيم مي

هـاي خـاص دسـت بـه افراد و گـروه اينكه چرا. شناسي است ل جامعه ئيكي از مسا

. كننـد ها را تفـسير و معنـا مـي زنند و چگونه اين عمل و آن طرح چنين فعاليتي مي

كنند ها به چه چيزي داللت مي اينكه اين بدن . ها نيز مهم است رمزگشايي بدن ةنحو

. يابنـد دست مـي افراد براي تغيير شكل بدن خود ةانگيز، به شناسانو چگونه جامعه


ةهـا در جامعـ كه چگونه اين معناهـا و نـشانه پي آنند شناسي در هاي جامعه ررسيب

شناسي مهم است كه چـرا و چگونـه براي جامعه ،حالدرعين. شودتر معنا مي بزرگ

از ديگـر مـسائل مهـم در . شـوند مقايسه مـي هاي ديگر بدنباها در جوامع اين بدن

هاي بدني و تكنيك 1 جامعه به ورزش شناسي بدن اين است كه چرا افراد يك جامعه

، سـوراخ 4كـوبي ، خـال 3سـازي ، بدن 2هاي زيبايي خاصي مانند رژيم غذايي، جراحي

البتـه ورزش در . دهنـد مـي اهميـت غيرههاي مختلف بدن، پوشش و قسمت 5كردن

بلكه منظـور تمرينـات بـدني خـاص و معمـوال ؛اي آن نيست اينجا به معناي حرفه

انـدام، الغـر شـدن و د عادي براي مقاصد خاصي چون تناسـب سبكي است كه افرا

ةنكتـ چنـد ، ايـن مـوارد همةدر . دهند به شكل مستمر يا غيرمستمر انجام مي ،غيره

هـاي در واقع تكنيـك . شودهاي بدن تعقيب مي ها و سياست ارزش در حكم اساسي

را تأييـد و هاهايي است كه جامعه آن ارزش ها و ارزش بدن براي دستيابي به هدف

ي چون مراقبت از يهاهايي چون سالمتي، زيبايي و سياست ارزش. تثبيت كرده است

. بدن7 و اصالح6بدن، در كنترل داشتن آن، حفظ

بيـشتر بـه رويكردهـاي ،شناسـي بـدن شود در ادبيـات جامعـه اين گفته مي با وجود

نــداينــي تجربــي و عةشــود كــه بــدون پــشتواننظــري در بــاب ايــن مقولــه توجــه مــي

(Davis, 1997; Watson, 2002; Wacquant, 1995) .شود كـه برخـي بيان ميهمچنين

هاي آن، شيوه ةاند از ثنويت ذهن و بدن فراتر روند، كه در نتيج ها كمتر توانسته از نوشته


1. Exercise2. Cosmetic Surgery3. Body Building4. Tattooing5. Piercing6. Maintenance7. Modification


مثـال بـراي . شـوند مـي بررسـي بيـشتر يافتـه تجسم شده و عقالني خود بسيار اجتماعي

. كننـد انگاشتن ابعاد شهواني تجسم خود محكوم مـي هيدنز را به ناديدشيلينگ و ملور، گ

؛انـد ها را اشـغال كـرده پندارد كه جسم هايي مي گيدنز افراد را اساسا ذهن ،به اعتقاد آنان

ةلئمـس . (Shiling & Mellor, 1996)نداهايي كه تحت استثمار جامعههايي و بدنجسم

اين موضوع هنـوز در چـارچوب ،ويكردهاي جديد سوم در اين است كه در برخي از ر

.شودل مربوط به بيماري مطالعه ميئمسا

. شودمياساسي مطالعه ةشناسي، بدن در قالب چند مقول كلي در جامعه طوراما به

. شـود يك ميانجي و رسانه در نظر گرفته مـي در حكم مطالعاتي، بدن ةدر يك حوز

ون زبان داراي قواعد و گرامر خاص خود بدن همچ شود تصور مي در اين مطالعات

در رويكـرد . بدن پل ارتباطي ميان فرد و ديگـران اسـت زبان ،در اين ديدگاه . است

تصوري كه هر كسي از بدن خـود . ساز مدنظر است عامل هويت در حكم دوم، بدن

در اين رويكرد با توجه به موضوع . است آغازين آگاهي فردي از خودش ةدارد نقط

بـه ،در رويكرد سـوم . شودبررسي مي دن، نقش بدن در ايجاد هويت فردي تصور ب

هايي كه بدن ها و هدف بررسي شيوه . شود سياست و تكنولوژي بدن توجه مي ةمقول

در ايـن . كـانون اصـلي ايـن رويكـرد اسـت ،سازدها خود را آشكار مي به كمك آن

شـود و در مصرف ميشود كه از سوي افراد رويكرد بدن همچون كااليي متصور مي

،بنابراين. شود امر جنسي نگريسته مي ةمثابنهايت، رويكردي است كه در آن بدن به

بـه صـورت چهـار مقولـه مطالعـه »بـدن «شناسي، توان چنين گفت كه در جامعه مي

، بـدن »سازعامل هويت «ةمثاب، بدن به )رسانه (»ميانجي و زبان «ةمثاب بدن به ؛شودمي

شـود و در هاي خاصي مـصرف مـي ها و تكنولوژي سياستپاية كه بر »كاال«ةمثاببه

.»امر جنسي «ةمثاب بدن به،نهايت


شناسيابعاد بدن در مطالعات جامعه

امر جنسي امر مصرفي

ساز امر هويت) رسانه( امر ارتباط

هـاي توان گفت هر يك از ابعاد اجتمـاعي بـدن در حـوزه ، مي با توجه به اين مقدمه

استشناسي دين جامعه ،ها كه يكي از اين حوزه شودميشناسي مطالعه خاصي از جامعه

اي از ديـن مجموعـه . شـود ميان دين و بدن در بستر اجتماعي مطالعه مي ة در آن رابط و

هـا و گيـري هاي ذهنـي، جهـت ها و هنجارها، چارچوب ارزشست كه باورها و هاآموزه

، حيات تاريخي خود به ارمغـان آورده اسـت يهايي خاصي براي بدن در ط دستورالعمل

. پردازيمعاد آن ميكه در اين مقاله به برخي از اب

2 و تصور بدن1آگاهيبدن

آگاهي هاي مهم دين در حيات اجتماعي و فرهنگي آدميان، نقش آن در بدن يكي از نقش

عنايـت »بدن«ترين نهادهايي بوده است كه به دين از اولين و مهم ،عبارتي ديگر به. است


1. Body-Conscious2. Body Image

بدن

ايز و غرةمثاببدن بهنيازها

بدن كاالةمثاببه

بدن خودةمثاببه

ةمثاببدن بهزبان


يكـي از پيامـدهاي مهـم . خاصي داشته و آن را در كانون توجهات خود قرار داده است

كـه در گذشـته و در جوامـع ابتـدايي و ماقبـل آگاهي اسـت بدنة مقولايجاد،اين توجه

،امروزين، بيشتر نمايشي جمعي داشته و امـري جمعـي بـوده اسـت و در حـال حاضـر

تـوان گفـت كـه مـي ،بـه بيـاني ديگـر . امري فـردي اسـت وفرديآگاهي، نمايشي بدن

آگـاهي كـه امـروز بـدن هويت جمعي همراه بوده است، درحاليآگاهي در گذشته با بدن

رسد توجه دين به بدن و نقـش آن در ايجـاد به نظر مي . هويت فردي است ايجادعامل

ورد آن چيـزي نيـست جـز اهاي ديني باشد كه ره آموزه مهم وردهاياآگاهي از دست بدن

خـود در خـصوص ياه و دستوردين توانسته است از طريق مناسك . خودپنداري ايجاد

يـك همچـون بدن را غيره، رعايت نظافت شخصي و ة نحو پوشش، ةآرايش، نحو ةنحو

د كه انسان بتواند از بيرون بـه نزمينه را ايجاد كو روي فرد قرار دهد موضوع و ابژه پيش

آگـاهي بـدن . است آدمي خود در بهسازي آگاهي خود بنگرد، كه اين امر به معناي زمينه

دنبال آن موضوع هويـت و تـصور از شود كه به دستاوردهاي دين محسوب مي از اولين

.شدبدن آغاز مي

معاصـر و ةجامعـ در. هويت اجتماعي و هويت شخصي اسـت ساز زمينه تصور بدن

تصويري از بدن متعلـق ،تصور بدن . در دوران مدرن، بدن يك طرح هويتي جديد است

اي است كـه جـسم و اين به گونهكنيم؛ ويخلق مبه خودمان است كه ما آن را در ذهن

در . اي شخـصي و فـردي نبـود درگذشته، بدن حوزه. كندبدن ما خود را به ما عرضه مي

بـدن را نـه در قلمـرو مالكيـت و ،هـاي آن و آموزه اديان ابتدايي در جوامع بدوي واقع

رفـي اي جمعي و امري متعلق بـه حيـات جمعـي مع تعلقات شخصي، بلكه آن را مقوله

آگاهي و تصور بدن، امري نبود كه در فرد و بـه صـورت فـردي بدن ،بنابراين. ندردكمي

يـك . يافـت مـي اي فرافردي بود كه در حيـات جمعـي جريـان اتفاق بيافتد، بلكه مقوله


هاي فردي بـه نمـايش داران، خود را در قالب بدن باورهاي دين ةواسطه ي جمعي ب »ما«

اگرچه مبتني بر حركـات ، چنين حاالتي دارند امروزي نيز نيمناسك دي اكثر . گذاشتمي

ها و اعمال ديني، چه در اديان ابتدايي و چـه در اديـان پيـشرفته، آموزه كال. ندبدني فرد

جمع شـدن افـراد بـراي انجـام . دهندرفتارهاي جمعي را به رفتارهاي فردي ترجيح مي

بـه غيـره، مراسم قرباني، مراسـم دعـا و ها، ها، عبادت ديني، مانند نيايش يعمل و رفتار

چراكه بـه . شود شمرده مي تر و پسنديده برتري دارد انجام همان اعمال به صورت فردي

براسـاس ،بنـابراين . رسد، دين در جستجوي وحـدت ميـان كثـرت و اجزاسـت نظر مي

هاي مربوط به بدن، اگرچه ممكن اسـت ديني، اعمال و سياست ياهبيني و دستور جهان

در غيـر ايـن . يك هدف و ارزش جمعي است ةها در بردارند آن همةري فردي باشد، ام

ـ ،صورت ممكن است آن عمـل گرايانـه و و شـايد ماهيـت جمـع شود؛ دينـي قلمـداد ن

،اجتماعي بودن دين باشد كه دوركيم را به اين تصور واداشـت كـه جامعـه و جماعـت

رحان او، جماعـت همـان ديـن ديني است و از نظر برخـي از شـا ةخود فرهنگ و مقول

.است

اي كــه ديــن از مرزهــاي يعنــي در جامعــه، ســكوالرةدر دوران مــدرن و در جامعــ

طريـق گذشـته خـود را از افراد بيـشتر از ،نشيني كرده است قبلي خود عقب ةشدتصرف

ها بين تنگنااي از تضادها و حوزه به سطح و ظاهر بدن ،ترتيباين به .كنندبدن تجربه مي

فرد در ،درجامعة سكوالر . تبديل شده است يت فيزيكي فرد و تصور ذهني از خود وضع

بـه مـدد تصور بدن از طريق مـصرف نظـام نمـادين جامعـه يجستجوي بهبود و ارتقا

. اسـت فـرد ظـاهر درخـدمت هاي تكنولوژي ومووسايل آرايش، اسباب پوشش، شكل

اسـتنباطي از ظـاهر و نمـايش اين تـصور، فهـم و . استتصور بدن يك بازنمايي ذهني

بينند فيزيكي است و با نحوه و كيفيت انديشيدن يك فرد به ديگراني كه او را چگونه مي


تصور خود به شـدت بـا حـس . آيد، در ارتباط است و او در نزد آنان چگونه به نظر مي

امر طبيعـي و ثـابتي نيـست، بلكـه ، هويت ،حال درعين .فردي از هويت در ارتباط است

تـصوير فـرد از بـدن . (Stevenson, 2002: 228)رون متن فرهنگي رشد كـرده اسـت د

پـذير و حساس و انعطـاف ،تصور بدن. اجتماعي استةخود، به شدت تحت تأثير تجرب

اي امروز در ايجاد ايـن تـصور تصويرهاي رسانه . متأثر از دانش و اطالعات جديد است

ها دريافـت و »بدن«اي است كه وير رسانه در چارچوب تصا امروزه .اي دارند نقش عمده

.شوندارزيابي مي

تـصور از « بـدن ركـن اساسـي ، سـكوالر ة در دوران معاصر و در جامع ،ترتيباينبه

از رهگذر . فرد بودن است فرديت و منحصربه بيانگر ويژگي ،صور از خود ت. است »خود

در حكـم خود ديدن نايي كه آن به معناي توا ،شودايجاد مي »خودپنداري«بدن است كه

خـود بارة قدرت ارزيابي و قضاوت كردن در ،در امتداد اين توانايي. است 1يك موضوع

هـا و تغييراتـي كـه مـا از طريـق روش . گيـرد شـكل مـي و جايگاهمان در بين ديگـران

. دهـد را تغييـر مـي هـا ، خودپنـداري كنـيم ايجاد مـي هاي مربوط به بدن در خود تكنيك

رو آن را بـه ازاين .كنند خودپنداري آنان، آرماني باشد ها سعي مي انسان همةپيداست كه

.كنند جستجو مي، يعني بدن، بيروني خودةاي آرماني در ظاهر و در اليگونه

سـوژه و در حكـم يعني تمايزي ميـان بـدن ،»مرا« و »من«در اين ميان تمايزي ميان

هـايي و هم بدن) سوژه(هايمانيم م بدن ما ه،در اين سطح . ابژه وجود دارد در حكم بدن

. يك امـر بازتـابي و نـه ذاتـي ضـروري اسـت ةمثاببازشناسي اين تمايز به ). ابژه(داريم

دستيابي به يك منظـر ،توانايي اكتسابي ما در پنداشتن نقش ديگري براي خود و بنابراين

ن حـسي در بـاب خودمان و نيز دسـتيابي بـه فراينـدي كـه در آ ازانداز بيروني و چشم


1. Object


طريـق مـا خودمـان را در برابـر آن شود، متمايز از كيفياتي است كه از مي خلقخودمان

قبوالنـده اسـت كـه شناسـان اي از جامعـه عدهبه اين نكات . كنيم شناسايي مي »ديگري«

ارزيـابي ديگـران ةكننـد بلكه حامل و مـنعكس ،نيست1 شناختي ةتصور از بدن يك ساز

.است

آگـاهي داشـته اسـت، يعنـي اينكـه مـا در بـدن ايعمدهرچه دين سهم هرحال اگ هب

رسد كمتـر توانـسته اسـت نقـش سـوژگي را در فـرد ، به نظر مي )ابژه(هايي داريم بدن

ها و باورهاي خود، كمتر به وجـه فاعليـات و ا، آموزههدين از طريق دستور . كندتقويت

ديـن اگرچـه بـه . اسـت كرده تقويت عامليات انسان در اين ارتباط توجه داشته و آن را

هايي دارد، كمتر به اين امر تأكيد دارد كه انسان برابر است با انسان گفته است كه او بدن

گويد انسان بدن دارد، به اين امـر كمتـر اعتقـاد دارد دين اگرچه مي . هاي خودمختار بدن

ـ فـرد ،روازاين. است »بدن«كه او صاحب بدن خود يا برابر با اعمـال و بـه كمـك دباي

ايـن امـر تـأثير . يك ابژه كنترل، اداره و مديريت كنـد همچون احكام ديني، بدن خود را

. در تصور فرد از بدن خود داردايعمده

، شـود سـاخته مـي تصور از بدن از همـان دوران كـودكي ،شودگونه كه استنباط مي همان

بـه همـان . گيـرد قرار مي »ديگري«منزلةاي كه فرد در برابر پدرومادر به يعني از همان مرحله

تـري بـه خـود كند و اشكال پيچيده كند اين تصور نيز رشد مي شكلي كه جسم فرد رشد مي

شدن، آثار خـود را بـر تـصوير دين در همان آغاز رشد شخصيت از طريق اجتماعي . گيردمي

:ستطوركلي تصور از بدن شامل دو جزء ااما به. گذاردفرد از بدن برجا مي

دريافت ما از بدن خود چگونه است؟)الف

اين دريافت چيست؟از احساس ما )ب


1. Cognitive Construct


شود؛ در يك حالـت فـرد بدن خود دارد به چند حالت ظاهر مي ازاحساسي كه فرد

در چنين حالتي بدن و تصوير . استكند كه واقعا صاحب و مالك بدن خود احساس مي

ـ ا. براي فرد نيست سازمشكلبدن يك موضوع وجهيو به برداشت و تـصور ديگـران ت

دانـد كـه حال مـي درعين. بدنش تأثيري ندارد ازندارد و ارزيابي ديگران در احساس او

بدن كالدر حالت دوم، فرد شكل و قيافه و . كنند به ظاهر بدن او توجه مي ،ديگران مهم

ظاهر و بدن او . دوست دارد بدن خود را سالم، قوي و زيبا نگه دارد و پذيردخود را مي

كـل بخشي از زندگي اوسـت و نـه فقط كه اين باور دارد حال ، درعين استبرايش مهم

وسـواس بـه . شـود در واقع به كيفيات ظاهري خودش در نزد ديگران خالصه نمـي ؛آن

كند شـديدا تحـت در اين حالت فرد احساس مي . ديگري از تصور بدن است بدن شكل

احـساس شـرايط گونـاگون او در . بط به بدن آرمـاني اسـت تأثير هنجاري اجتماعي مرت

، بنابراين به شدت تحت تأثير ظاهر بدن خودش استكند كه مثال چاق و غيرجذاب مي

اين حالت، همواره با تـشويش و . كند صرف ظاهر خود مي زيادي وقت ،روازاين. است

كنـد بـدقواره مـي شديد، فرد كامال احساس ةگوندر شكل وسواس . نگراني همراه است

براي تغيير شكل هاي جراحي، ، حتي از عمل ها و فنون تكنيك همةكه از طوري به ،است

هايش در چنين شخصي معتقد است كه ظاهر او در ناكامي كال. كنداستفاده مي بدن خود

در نهايـت بـه ،اين حالت بيمارگون و مرضي . نقش اساسي داشته است اجتماعي روابط

كند كه بدن او متعلق بـه فرد احساس مي،اوضاعاين در. رسد از بدن مي»رتنفر و انزجا «

،رو ازاين؛ نگاه كردن ديگران متنفر است ةاو از شيو . بلكه به ديگران تعلق دارد ؛او نيست

در بـدن خـود مـشاهده ايامـر طبيعـي هـيچ او .گريـزد از ديگران و نيز از خودش مـي

.كندنمي

ـ . جوامع رايج و شايع است همةور از بدن، در تص ةهاي چندگان اين حالت ةامـا نكت

بينـي غربـي، چنـين تـصور خـصوص در جهـان بهمهم در اينجاست كه در حال حاضر،


سرنوشت و تقدير افراد نيست، بلكه حاصل عوامل تـاريخي ـ ةجيشود كه بدن ديگر نتمي

سـكوالر شـدن اين نيز تـا حـدودي حاصـل . اجتماعي است كه در تعامل با يكديگرند

گراست كه معموال با باورهاي ديني آميختـه جامعه و نيز سست شدن باورهاي سرنوشت

تقدير و سرنوشـت نباشـد، بـدن بـه ة نتيج ، و شكل و شمايل آن »بدن«زماني كه . است

اما معيارهـاي . آن باشد در جستجوي تكميل دباي كه فرد شودتبديل مي اي طرح و نقشه

هـاي مربـوط بـه رسانه و صنايع زيبايي، بلكه در رژيم باتنها نه ،كامل شدن و تكميل آن

عـواملي وجـود دارد كـه ،ديگرعبارتيبه. شوده مي عرضبهداشت و سالمتي جسمي نيز

فـرد د كـه كـر خاطرنشان ددر ابتدا باي . آورند از بدن را به وجود مي گوناگونتصورهاي

ر از بـدن در طـي رشـد جـسمي در تصو. ندارد خود تصوري از بدن چدر بدو تولد هي

اين تصور تحت تـأثير اطالعـاتي اسـت كـه مـا روزانـه دريافـت . شودزندگي ايجاد مي

. اين اطالعات در فرهنگ ما قرار گرفته است . م و چقدر نه ي اين كه چقدر جذاب ،كنيممي

امـا . كنـد زمـان تغييـر مـي ييابد كه در ط هايي براي زيبايي انتقال مي ئال ايد ،در فرهنگ

تـصور ايجاد كنندة ترين عوامل ها و دين از مهم ها، رسانه ها، افسانه بازيخانواده، اسباب

:ندبدن در فرد

هـاي در سـال . خانواده اولين نهاد مؤثر بر چگونگي تصور از بدن اسـت :خانواده

هـا و ا، ارزشهـ ا را از طريـق اعتقاد هـ خود اين تأثير ة ما دائما در حضور خانواد ،اوليه

هـاي مـا را دريافـت ،گيـرد كار مي زباني كه خانواده به . بينيمشنويم و مي مي هارايشگ

زمـاني كـه خـانواده، خويـشاوندان و . عمل ما تأثير دارد ةر ما و نحو دوكندخلق مي

تيپي، قدرت، قوت يا فعـال بـودن خوش دليل پسر جواني را به ،حتي دوستان خانواده

هاي مطلـوبي گويند يك جوان چه ويژگي تقيم به ما مي طور غيرمس ، به كنندتحسين مي

ها در خصوص زيبايي، شيرين بـودن يـا رفتـار متـين يا زماني كه آن . داشته باشد دباي


اشته دهاي خوبي چه ويژگي بايد گويند كه يك دختر كنند به دخترشان مي صحبت مي

متقابـل خـود تزريـق هـاي ممتـاز را در جامعـه و در روابـط ما نيز اين كيفيـت . باشد

گيـري هـا بـر توسـعه و شـكل ها از تأثير قوي اين گفتـه خانواده ،حالعيندر. كنيممي

.خبرنددريافت خود در نزد فرزندانشان بي

دريافت خود از خلقهاي كودكان به بازي اسباب :هاي پريان ها و افسانه بازياسباب

ـ . نظر فيزيـك مطلـوب و نـامطلوب تـأثير دارد ، يكـي از 1ل، عروسـك بـاربي مثـا رايب

هـة زمـاني كـه ايـن عروسـك در د . از اين نوع است ، در تاريخ ي پر فروش هاعروسك

چـه در همـان . وارد بازار شد، خيلي عجيب بود كه عروسك داراي پستان باشـد 1950

آنكـه چنـين شـد بـي هايي براي دختران و پسران نوجـوان طراحـي مـي عروسك ،زمان

شـد كـه اي طراحي مي بخشي از بازي كودكان به گونه . ه باشند هاي ظاهري داشت ويژگي

دختران كوچكي كه با عروسـك . شدندهايشان وارد بازي مي بازيخود كودكان با اسباب

شـد حين بازي اين امر به اين خواست تبديل مـي .شدندكردند، خود باربي مي بازي مي

ايـن . كه خود را شبيه بـاربي ببيننـد يا اين،شوند، باربي شوند ها وقتي كه بزرگ مي كه آن

بـاربي تنهـا ،حـال عـين در.پـذير نيـست موضوع از طريق نگاه كردن به عروسك امكـان

هـاي اكـشني ماننـد سـوپرمن، عروسكي نبود كه به تصور از بدن تأثير گذاشـت، چهـره

هايي عـضالني بودنـد نيـز پهن، پاها و دست ةهاي ديگري كه داراي سين من و چهره بت

هـايي دارنـد كـه هـاي كـارتوني بـدن معموال چهره . ها داشتند ن تأثيراتي در پسربچه چني

كـدام اينكهبرآورد، مبنيفراهم ميها اي از استانداردها را براي اعتقاد و فكر بچه مجموعه

همگي الغر، ... قهرمانان ديسني مانند سيندرال، سفيدبرفي و .بدن مطلوب و مساعد است

،هـاي كودكـان در بـسياري از داسـتان . نداهاي ظريف و دست بلند يجذاب، داراي پاها


1. Barbie


كـه شخـصيت منفـي و حـالي در ؛شـود قهرمان داستان به لحاظ فيزيكي جذاب ظاهر مي

ها بـا بازيها و اسباباين داستان. شود غالبا بدقواره، غيرجذاب و چاق معرفي مي ،شرور

براي ظـاهر را ا ه از معيارها و گرايش ايشوند و مجموعه هاي خانوادگي جمع مي آموزه

.دنسازجسمي و بدني خوب براي پسر و دختر فراهم مي

خانواده، تحـت تـأثير دوسـتان ياه در كنار تأثير و دنشو فرزندان بزرگ مي :دوستان

ها و ا و ويژگي ه گرايش ،اين دوستان . نوجواني ةخصوص در دور به ،گيرندخود قرار مي

هاي تعلق به گـروه در نوجواني اين امر يكي از بخش . كننديت مي را تثب هاي برتر ارزش

به ،دنهايي كه به گروه آنان تعلق ندار ها شاهدند كه آن در همين زمان، آن .شودتلقي مي

اطـوار وپوشـند و از ادا رسند يا لباس خاصي مي به نظر مي طور ديگري لحاظ فيزيك جسمي

.كنندخاصي پيروي مي

ديدند كه در اطـراف جهـان از ظهور تلويزيون و رسانه، اكثر مردم نمي قبل :هارسانه

ـ . نداچگونهيا حتي در نزديك شهر يا روستايشان ديگران هـا، فـيلم ةواسـط ه امروز مـا ب

قـرار ها تحت تـأثير هـزاران تـصوير ها، اينترنت و نماآهنگ ، روزنامه هاهتلويزيون، نشري

كـه تـصاوير واقعـي را بـه است فراوان ياهتقادرسانه از اين جهت در معرض ان . داريم

هـاي مناسـب ما زنان جوان، بلندقد با شـانه ،در همه جا و همه وقت . گذاردنمايش نمي

اگر مردي بدون پيراهن و لباس زير در سـينما . اي الغرند طور باورنكردني هبينيم كه ب مي

آيـا ايـن . جوان خواهيم ديد مو، بلندقد و و رسانه ظاهر شود، احتماال او را عضالني، بي

ها در زنـدگي چيزي است كه آن آن ةدهند انعكاس ،بينندتصاويري كه مردم از رسانه مي

در واقع درصد كمي از زنان استعداد دستيابي به معيارهاي . وجهبينند؟ به هيچ روزمره مي

د كـه بـدن مـا كنعلم توارث تعيين مي . شودها تبليغ مي رسانه در دارند كه را بدن زناني

توانـد بـه ورزش و رژيم غذايي مـي . و غيره يمتوانيم بلندقد شو چقدر مي . باشدچگونه


هـاي ها اسـتعداد فـرد را بـراي دسـتيابي بـه ويژگـي وضعيت بدن ما كمك كند، اما ژن

يد، ورزش باشـ هـاي باريـك اگر شما مردي بـا شـانه . كند محدود و معين مي ،مشخص

ها، سرگرمي و انباشت سـرمايه و پـول هدف رسانه . را پهن كند هاي شما تواند شانه نمي

ل ئـا كه زن ايدكنندتبليغ مي ها به كمك تصاوير رسانه. استاز طريق فروش محصوالت

اي در خصوص شكل و هاي رسانه پيام. دارد عضالني انداميل، ئا الغر، و مرد ايد ياندام

. سازند كـه مـا آن را بپـذيريم مي متأثر احساس ما را از بدن خود فقط زماني ، بدن ةانداز

يك شيوه براي حفظ و پاسداشت حرمت نفس و تصوير از بدن خود در برابر تعـاريف

.هاستاي از زيبايي، داشتن نگاه نقادانه به پيامخام رسانه

بارة اديان در همةبيني ديني و در الهيات كه در جهان ة كلي و رايج اولين نكت :دين

در تفكـر دينـي، . تمايز ميان بدن و روح يا بدن و ذهن است ،شود مي بدن ديده ةمقول

باطـل تلقـي وتمايز ميان بدن و روح، تمايز ميان مقدس و نامقدس، خيروشـر و حـق

بندي تحليلي ميان ذهن و بـدن، بـين فهم وجود انسان براساس يك تقسيم . شده است

رويكرد فرض بـر ايـن اسـت در اين. اعمال بدني استة تفكر و انديشه و سلط ةسلط

اين تفكـر بـا تفكـر متـافيزيكي از اخـالق در . ذهن باشد ة برعهد دبايكه هدايت بدن

بـه دليـل بدن . است و بدن يك امر دنيوي ات ذهن منبع مقدس ،ارتباط است كه در آن

د كه اگر از طرف وشهاي شيطان تلقي ميكاريمنبعي براي فريبوجود غرايز و اميال،

بيني غالـب در جهان . يابد انسان به سطح حيواني تنزل مي ،ل و هدايت نشود ذهن كنتر

چراكـه ذهـن ؛ تمايز ميان بدن و روح به نحوي تمايز ميان ذهـن و بـدن اسـت ،اديان

. روح استةجايگاه و خان

كنتـرل و هـدايت افـراد و جامعـه، بـه كه در تفكر ديني فرض بر آن است ،روازاين

زندان روح و هاي نفساني بدن محل خواهش . هاستهاي آن دنمعناي كنترل و هدايت ب


ذهن است كه ةاين هدايت برعهد . انسان و نيز مانعي براي دريافت الهامات روحي است

.استاتجايگاه مقدس

در طي هاي او، اساسا كاري محل و جايگاه شيطان و فريبدر حكمتصور بدن

روحاني كردن ،روازاين. ن واداشته است به بديگير سختاعمالرا به تاريخ، دين

در . اسـت و كنترل هر چيز مربوط به جسم و بدن در مركز تاريخ تقـواي مؤمنـان

بـدن . لمس و مشاهده براي انواع گناهان انسان است قابل بدن مكاني ،تفكر ديني

بنابراين خود مانعي بـراي رسـتگاري و رهـايي ،هاستخاستگاه اميال و خواهش

.دوشتلقي مي

البته رهبران ديني و يـاران وفـادار بـه ديـن و نيـز قديـسين معمـوال از ايـن قاعـده

خـون و . شـود و اساسا همچون افراد عادي تلقي نمي است ها مقدس بدن آن . نديامستثن

جسم آنان وجود دارد با امر قدسـي و روحـاني در ة سازند يترين اجزا آنچه در كوچك

هاي روحـاني و قدسـي د كه ويژگيناي ديني اعتقاد دارهدر برخي از نحله . ارتباط است

ها و بدن فردي كه خود را در راه آرمان . يابدهاي بعدي آنان انتقال مي به فرزندان و نسل

، ديـن ازي ي باورهـا چنـين . شـود نيز گرامي داشته مي استهاي دين از دست داده هدف

پـست و جايگـاه شـرارت و در ابتـدا امـري دنيـوي، »بـدن «اند كـه تأكيد داشته همگي

ة دينـي و رابطـ ياه با اجرا و اعمال دستور و بشر است و در مراحل بعدي ياهانحراف

.شوددائمي با عالم روحاني، به امر قدسي و معنوي تبديل مي

انـد كـه فرهنگ غرب نـشان داده ةتوسعبدن را در از ملور و شيلينگ سه نوع تصور

بـه نظـر آنـان، در قـرون . باروكة پروتستان، دورةر قرون وسطي، دو ةند از دور اعبارت

شدند ، تنها علومي محسوب مي هجادو و خراف . پذير بودند ها لطيف و آسيب وسطي، بدن

ـ كرها حفـظ مـي ها را از تهديدهاي بيروني و بيماري كه بدن ايـن ،از سـوي ديگـر . ددن


ر گـرفتن آنـان نيـز شد و در معرض نابودي و خطر قرا هاي لطيف، دنيوي تلقي مي بدن

كاتوليـك روم . شـت در كل شيطاني در ذات خود دا داشت؛ و بدن ضعف اين داللت بر

انـسان را از شـر شت اعمال و قواعد خاصي، از طريق دين سعي داخلققرون وسطي با

داري زنـده داري، امساك در امور جنسي، نمازهاي شبانه، شـب روزه. بدن خود رها سازد

هـاي نفـساني هاي شيطان و خواهش فريبكاريرهايي براي تسلط ب ه شيو ،و تطهير دائمي

اي از پيـروزي در اين تفكر، كنترل بدن و به انضباط درآوردن بـدن، نـشانه . بودو بدني

ايـن موضـوع همـواره بـراي مـسيحيت . شدمسيح بر مرگ و گناهان انساني قلمداد مي

سم گناهكار خود خالص شـود و تواند از ج اساسي است كه چگونه انسان مي ايلهئمس

رفته شاهد فاصله گرفتن بدن از امر نامقـدس در رفته. در نهايت به رستگاري دست يابد

ميـان ،پروتـستان . مايـ مواجـه تري از بـدن در اين آيين، با الگوهاي منعطف . ميين پروتستان يآ

بـه بـاروك بيـشتر ةدر نهايت در دور . قايل است ا، استقالل ها و الهام هذهن و بدن، احساس

اوضـاع بـين د كه اين دوره، پلـي شوتوجه مي ابعاد نمادين حيات فرهنگي، اجتماعي و ديني

.(Mellor P.A, Shilling E. C, 1997)شود مدرن محسوب ميپست مدرن و ةجامع

بـدن مـرد جايگـاه و محـل ،شود كـه در الهيـات مـسيحي در همين ارتباط گفته مي

. هـاي او شده است و بـدن زن، جايگـاه شـيطان و اغـواگري روحانيت و معنويت تلقي

روست كه ازدواج براي زنان در گذشته برابر با مرگ و بكارت يك ارزش حقيقـي ازاين

.شده استفرض مي

هاي بدندين و تكنيك

كار بههايي است كه فرد براي حفظ، تغيير يا اصالح تصور از بدن شيوه ،هاي بدن تكنيك

، چـاقي، قـد وزن،( قيافه و شكل، اندازه :گيرداز بدن در سه زمينه صورت مي تصور . گيردمي


تـصور .(W.D. Hoyt & L.R. Kogan, 2001)شـناختي و در نهايت امور زيبـايي ...)الغري و

.دارداش وا مـي فرد را به انديشه در خصوص ظاهر و عمل در ساختار بيولـوژيكي ،بدن

را به يك وجود اخالقي، زيباشناختي، حساس و كنـشگر فرد ،»بدن« گفت د باي ،روازاين

آن كـار يـة هاي بدن آن دسته از فنوني است كه قـصد اول تكنيك در واقع . كندتبديل مي

آرايش مو، كار بـر روي . مراقبت، حفظ يا اصالح بدن است به منظور كردن با خود بدن

ديگري يا به دست زيكي طور في است كه به »يبدن« مستلزم ،هاي زيبايي جراحي و دندان

ايـن فنـون در ميـان ،روازايـن . شـود كـار مـي بر روي آن گروهي از بازيگران اجتماعي

طور مـستقيم و غيرمـستقيم مختلف، به هايها و پايگاه بازيگران اجتماعي از طريق نقش

كننـده و ديگـري در كند؛ يكي در مقام توليدكننده، يكي در مقام مصرف ايجاد مي تعامل

. نـد اهاي بـدن، مربـوط بـه اعمـال روزانـه يبخش اعظمي از تكنولوژ . كننده توزيع مقام

روزمـره در زندگي همگي غيره،كردن، لباس پوشيدن، عطر زدن، آراستن و شستن، شانه

اي معين و در هاي ديگري هستند كه در دوره اما فراتر از اين اعمال، تكنيك . دهدرخ مي

مثل سوراخ كردن برخـي از يهاي تكنيك ؛دنافتاق مي فواصلي خاص از زندگي فردي اتف

ديگري چون رژيم غـذايي يها نيز تكنيك غيره و هاي جراحي و ، عمل كوبيخالاعضا،

اجرا خويش ةدر زندگي روزمر طور مستمر بهو بدنسازي و ورزش كه افراد يك جامعه

.شوندط ميمربوهاي فرهنگي خاصي برخي از اين فنون زودگذر به گروه. كنندمي

ديگـران بـا نمـايش . شودهاي خاصي به نمايش گذاشته مي بدن با استفاده از تكنيك

آن را رمزگـشايي و تفـسير يهـا عالئـم و نـشانه و كنند آن را مصرف مي ،گذاشتن بدن

كند و بندي مي هاي بدن، افراد جامعه را طبقه جامعه با تفسير و رمزگشايي نشانه . كنندمي

هـا، جامعـه تكنيـك ،از سوي ديگـر . گرداندشان برمي طبقاتي ضاع و احوال اوها را به آن

بدن صرفا يك ،رو ازاين .سازدهايي را براي عرض اندام بدن فراهم مي ها و مهارت دانش


ــدن محــصول ــست، بلكــه ب ــروض ني ــر مف ــك ام ــراي اوضــاعداده و ي اجتمــاعي و ب

ها و مثال، طرح برايمدرنيستي، در نظريات پست . هاستها، محصول گفتمان مدرنپست

هـاي هـويتي در دوران و درون بحران ،استفردي ها بر روي بدن در واقع تالشي نقشه

كننـدگان متغيــر و مــصرف،آنــان بـر ايــن اعتقادنـد كــه افـراد . مـدرن پــستةجامعـ در

هـا و ال آنـان بـدن حدرعين. انددار وابسته هاي ريشه ند كه كمتر به هويت امزاجيدمدمي

هـاي فرودسـت تحليـل هاي مـسلط و گـروه هاي بدن را در متن ارتباط ميان گروه طرح

.كنندمي

چگونـه ، متـأخر ةمدرنيتـ دهد كـه در دوران گيدنز و كريس شيلينگ نشان مي آنتوني

هاي طرح« است و با هاي سنتي و ثابت جغرافيايي فاصله گرفته هاي افراد از نقش هويت

طـور نمـادين خـود را در برابـر و بـه خود را بـشناسد ند كه ك كه به فرد كمك مي »بدن

هاي بـدني همـه جـا وجـود دارد و چنين نقشه. كند، پيوند خورده استديگران تعريف

ي چون اصالح، تغيير و پيرايش بدن و اعمال جراحـي بـر روي يهاها و تكنولوژي شيوه

كي به يك فنـاوري پيـشرفته پزش ،راستادر اين . باال، رو به فزوني است هايبدن با نرخ

رودررو هـا و مناقـشات متنـوع منازعهاي از شده و دين و الهيات بدن با مجموعه تبديل

كالبدشـكافي . مĤبانـه داشـت پزشكي به بدن نگرش مقدس ،در قرون گذشته . شده است

هاي بـسيار خـصوصي بـدن، بـسياري از بدن، لمس كردن بدن زنان، لمس كردن بخش

بـراي پزشـكي در گذشـته، بـدن . ساختكي را با محدوديت مواجه مي هاي پزش فعاليت

ـ بـا توجـه بـه تفكـر پيونـد اعـضا و تغييـر . دوامري مقـدس و آميختـه بـا مقدسـات ب

تـوان گفـت كـه در كـل مـي درامـا ؛ها، بدن از حالت مقدس خود خارج شدبينيجهان

.شود بدن امري خصوصي شمرده مي،پزشكي


همراه »بدن«اي از سابقهسازي بي وران مدرنيته با يك فردي شيلينگ معتقد است كه د

ةجامعـ در . شده اسـت هاي نمادين است كه در آن معناها خصوصي و بدن حامل ارزش

به اين معنا كـه ؛دشو نمادين تبديل ميةسرماي به منبعي از بدن، 1به قول بورديو مصرفي،

بـه بـدن ، بلكه از ايـن جهـت استي ه بدن قادر به انجام چه كار شود ك توجه مي كمتر

به نمـايش و اوضاع در اين يعني. آيدكه چگونه و چطوري به نظر مي شود نگريسته مي

حـال مـا درعـين . هـاي اصـلي آن شود تا به كاركردها و توانايي بدن توجه مي ياهتظاهر

خـاص تعلـق ةطبقـ بدن و نمادهاي بدني صـرفا بـه يـك ياهامروز شاهديم كه تظاهر

كـار . كـارگر نيـست ةهاي قوي و رشديافته متعلق بـه طبقـ مثال، ديگر بدن برايرد، ندا

بـراي . كنـد هوشيار مي 2 فهم موضوع تجسم حيثبورديو ما را به اهميت دائمي طبقه از

نـد؛ از طريـق موقعيـت اهـا و عالئـم طبقـاتي ها به سه طريـق حامـل نـشانه بورديو بدن

مديريت بدن مركز اصـلي در كـسب . هاي آن ئقه ذا ة عادات و توسع خلقاجتماعي فرد،

,P. Bourdieu) طبقاتي است ياهمنزلت و در حفظ تمايز 1984).

ين و يـ خـود بـه آ ، هستيم كه در آن توجه بيش از پيش به بـدن شرايطيامروز ما در

. مناسكي خاص تبديل شده است كه گويي بدن محلي بـراي عبـادت و پرسـتش اسـت

كننـد كـه گـويي از اي رفتـار مـي شهري به گونـه ةجامعاد در گافمن معتقد است كه افر

ـ از طريـق ايـن آ خواهند مي ايها تا اندازه آن. ين خاصي برخوردارند يسلوك و آ هـا يني

شهري امـروزين ةفرد در جامع. (Goffman, 1967)مقدس نمايش دهند خود را پاك و

وضـعيت بـدني ،وركليطـ توجه به پوشش، وضع ظاهري و به . درگير رفتار آييني است

خود دقيقا مقابل آن تصور مربوط به الهيات سنتي است كه در آن بدن جايگاه شـيطان و

رسـد اي است كه به نظر مي عنايت به بدن به گونه ،در حال حاضر . شدپست شمرده مي


1. P. Bourdieu2. Embodiement


اي پـاك و مقـدس اسـت و حتـي راه رسـتگاري آن از طريـق پـاك و منـزه بدن مقولـه

توجه به بهداشت شخـصي، اسـتفاده از لـوازم بهداشـتي . پذير است انداشتن آن امك نگه

داشتن آن همگي به نـوعي براي حفظ نرمي و شادابي پوست و حفظ حيات و زنده نگه

اگـر . حيات اسـت داللت بر اين دارد كه بدن متعلق به خالق هميشه جاويدان و صاحب

حيات و زنـدگي ةجوهراي به ونه داريم به گ پوست و بدن را سالم، با نشاط و زنده نگه

بيروني حفظ كـرد، ياهها و خطر از شر آسيب بايداين تصور كه بدن را . ايمتوجه كرده

ـ . استداشتن آن و پاك انگاشتن آن در حقيقت به معناي حرمت نگه هرحـال در ايـن هب

اي براي به نمـايش روح و پردهة بلكه جلو، ديگر بدن قفس و زندان روح نيست گرايش

. هاستدرآمدن مكنونات دروني انسان

انـد هايشان بودهها در آرزوي داشتن نقش خدايي بر بدنفرويد معتقد است كه انسان

فرويد، پيشرفت فني از نظر . مسيري براي دستيابي به اين آرزو بوده است ، فني ةو توسع

يافتـه بيانگر اجرا و تكميل اين آرزوي پنهاني است كـه انـسان نـوعي از خـداي تجـسم

ـ ةبـا توسـع . رسـيم اي از كنتـرل مـي ما بـه درجـه ،از طريق تكنولوژي . است وري و ا فن

اعتماد ما به توانـايي خـود در كنتـرل عوامـل بيرونـي و در فـائق آمـدن بـه ،تكنولوژي

،راسـتا در ايـن . شـود هايمان و به خدمت گرفتن طبيعت و بدن خـود بيـشتر مـي ترس

هـايي چـون سـالمتي، زيبـايي و قـدرت ق هدف هاي بدن در جستجوي تحق تكنولوژي

. است

بهداشـت فـردي و جمعـي ارتقـاي ها و شواهد تجربي فراواني از نقش دين در داده

فراوانـي آثـار ةمتغيـر مطالعات طولي و چنـد . (Ellison & Levin, 1998)شود ديده مي

دهـد مـي نـشان را هاي ديني بر پيامدهاي بهداشتي و حتي اخالقيات بـدن مثبت جنبش

(Sherkat & Ellison, 1999) .مـرتبط بـا بـدن از طريـق ياهها و گرايشبدن و ارزش


يك ميانجي ميـان ديـن همچون كم كردن وزن، واندام چون تناسب،هاي بدن تكنولوژي

انـدام را در ،هـاي خداشناسـي و ديـن از نظـر زنـان، آمـوزه . كنـد و اخالقيات عمل مي

هاي كاتوليك بـه آموزه. كند حفظ مي ،برابر چاقي مفرط حداقل در ،تريوضعيت مناسب

. هـا پرهيـز شـود كند كه در مصرف زياد از حد خوراكي پيروان خود همواره گوشزد مي

كنـد كـه دائما به پيروان خود سفارش مي، و چه از طريق سنت قرآناسالم چه از طريق

در آيـين . دنسمي باش غذايي خاصي پيروي كنند كه همواره در سالمت ج ياهاز دستور

،روازايـن . (Coakly, 1997)شود ن شمايلي از خدا تصور ميهمچو بدن انسان ،يهوديت

دينـي بـه ياهتأكيد دسـتور . شود توجه مي غذاهاي مناسب با مصرف به پاسداشت بدن

هـاي خـاص هاي تازه و نيز استفاده از برخي از ميـوه استفاده از سبزيجات، خوردن ميوه

اي خـاص هاي هر ديني آمده است، شـيوه ان از سوي پيامبران در كتاب و سنت كه نام آن

كـه از دارد هـاي بـدن تنگاتنگي با تكنولوژي ةكند كه رابط از توجه به بدن را ترويج مي

. شودسوي علم پزشكي و صنايع مربوط به بدن تجويز مي

. نـد كنو مشخص مياي پيروان خود را معرفي گونه به ،اديان نيز از طريق پوشش بدن

در بسياري از موارد، پوشش و لباس يك اجتماع بيانگر هويت ديني آن اجتمـاع اسـت،

گذشـته ،لباس و پوشـش . دكن متمايز ميها اجتماعات و فرهنگةكه آن را از بقي طوريبه

،براي مثـال : بيانگر يك وضعيت اعتقادي خاصي است شرايط در برخي ،از هويت ديني

نوع، رنگ و شـكل لبـاس . هاي ديني از اين جمله استياه در عزاداريپوشاندن لباس س

در برخي از مـوارد، لبـاس و . مقياسي براي وفاداري افراد به يك آيين و باور ديني است

. شـود كار گرفته مي ابزار و سياستي براي كنترل وجه جنسي بدن به همچوننوع پوشش

ـ از پوشش خاصي پيـروي دبايالمي زنان مسلمان براساس اعتقادات اس ، مثال براي ،دكنن

هـا و تحريكـات جنـسي در كه اين پوشش به معناي كنترل و مديريت رفتارهـا، انگيـزه

(B. Lind, 1999).تعامالت اجتماعي است


بـدن، در مطالعـات آمـده اسـت كـه افـرادي كـه هاي خـاص سياسـت زمينه بارةدر

بيشتر به سمت مواردي چـون ،راد مذهبي در مقايسه با اف هاي ديني اندكي دارند، گرايش

در .(Morgan, 1999)د نـ كنكوبي و سـوراخ كـردن اعـضاي بـدن سـوق پيـدا مـي خال

مواردي كه بـدن در معـرض كال كوبي و خصوص مداخالتي چون سوراخ كردن و خال

انـدام و هاي الغـري، تناسـب ي چون رژيمقعو نيز در موا گيرد قرار مي هاي جدي آسيب

رسد كـه در د، به نظر مي كنميرو هآوري روب رنج شرايط با را روزانه كه بدن هايورزش

ـ . براي رستگاري است ي و مكاني قربان ، بدن ،اوضاعاين ه گويي رنج كـشيدن جـسمي ب

هايي است كه در قرون گذشته بدن براي رسـيدن ها مشابه همان رنج اين سياست ةواسط

قـراردادن رسـد گفتمـان رنـج دادن و ه نظر ميدر واقع ب. به رستگاري مواجه بوده است

ـ دليـل هـاي جـدي، بـه در معـرض آسـيب بدن شـكل ديگـري از طريـق ه گناهـانش ب

كـار گرفتـه شـده بـراي هاي بـه بيشتر دستورالعمل. هاي بدن بازتوليد شده است سياست

داشتن بدني سالم، زيبا و قدرتمند، رنـج و مـشقت فراوانـي را بـر كنـشگران اجتمـاعي

هـاي روزمـره، پرهيـز از خـوردن برخـي از بدني، ورزش هاياز تمرين . كندل مي تحمي

هاي غذايي مشخص گرفته تـا دسـتكاري در بـدن از طريـق غذاها و نيز عادت به رژيم

اعمـال سـخت و همگيغيره،هاي جراحي، سوراخ كردن برخي از اعضاي بدن و عمل

توانـد نوي به بدن خود نمـي س روحاني و مع حپرزحمتي است كه كنشگر بدون داشتن

هايي اسـت كـه متفاوت از هدف ،داشتن حس روحاني و معنوي . تن به اين اعمال دهد

سـالمتي ،اندام، الغريهايي چون زيبايي، تناسبكند؛ هدف ها را دنبال مي فرد شخصا آن

دبايـ كند كه بخشي از بدن خـود را احساس مي اين شرايط بازيگر اجتماعي در . غيره و

هـاي اميـال و خـواهش ة در واقع آن قسمت از بدنش را كه براساس سـيطر ؛قرباني كند

بار در واقع مبارزه بـا اعمال سخت و مشقت. سرنوشت ايجاد شده استگاهينفساني و


ي قعدر مـوا . است معنوي اي مبارزه ،اين تالش . هاي نفساني و سرنوشت است خواهش

ر بدن به حدي است كه فرد را با قطـع عـضو ناشي از مداخله در شكل و ظاه ياهخطر

جدي و احتمـالي، از طـرف ياهرو شدن با اين خطر هروب. سازدو حتي مرگ مواجه مي

گونـه خصوص اديان صاحب كتاب را در خصوص اين اديان، به ةمداخلهاي ديگر، زمينه

سه نكته آميز بدن دين در اعمال مخاطره ة مداخل بارةدر. سازدهاي بدن فراهم مي سياست

هاي درك دقيق و صحيح از آن چيزي است كه از طريق سياست نخستضروري است؛

، دانـش و شـناختي الزم راسـتا در اين . بدن امروز در جوامع معاصر در حال وقوع است

عرضـه است كه تفسير و فهم ديني روشني از واقعيت جهاني، سكوالر و دنياي معاصـر

ـ . كند ـ بـارة خـودش در از ي تفكـر دينـي دوم، تقويـت وجـه انتقـاد ةنكت بـدن و ةمقول

تفكـر خلـق ،هاي مربوط به آن است و در نهايت فرضبازانديشي در مفروضات و پيش

. حاضر مفيد باشداوضاعديني قدرتمندي است كه براي



- Bourdieu, P. (1984), Distinction: A Social Critique of the Judgement of Taste, London: Routledge.

- Coakly, S. (1997), Religion and the Body. Cambridge University press.- Davis, K. (ed.) (1997), Embodied Practices: Feminist Perspectives onthe Body, London: Sage.

- Ellison, C, G. Levin J, s (1998), The Religion – Health Connection;Evidence, Theory and Future Direction, Health Educ Behaviour, vol 25: 700-720.

- Giddens, A. (1991), Modernity and Self – ldentity: Self and Society in the Late Modern Age, Cambridge: Polity.

- Goffman, A (1967), Inleruction Rilual; Essags on Face – to – FaceBehaviour, Doubledge Anchor.

- Hoyt, W.D. & Koyan, L.R. (2001), Satisfaction with body Image and Peer Relationships for males and females in a college environment, Sex Roles 45 (314), 122-215.

- Lind, B. Arthur (1998), Religion, Dress and Body: Berg Publisheros.- Mead, G.H. (1967), Mind, self and Society, Chicago university Chicago press.

- Mellor, P.A, Shilling, C. (1997), Reforming the Body (in) Religion,Community and Modernity, London: sage.

- Morgan, K. (1999), Tattoing, Branding, Scarring and Non-mainstreamPiercing.

- Sherkat, D.E. Ellison, (1999), Recent Developments and CurrentControversies in the Sociology of Religion, Annu Rev social vol 25. 363-394.

- Shilling, C. (1993), The Body and Social Theory, London: Sage.- Shilling, C. and Mellor, P. A. (1996), “Embodiment, Structuration Theoryand Modernity: mind / body dualism and the repression of sensuality”,Body and Society, Vol. 2, No. 4, PP. 1-15.

- Stevenson, Nick (2002), Understanding Media Cultures, London: sage.- Turner, B.S. (1991), The Body and Society. Oxford: Blackwell.- -------------- (2000), “The Possibility of Primitiveness: towards a sociology of body marks in cool societies” in Featherstone (ed.) Body Modification, London: Sage.

- Wacquant, L.D.J (1995), “Pugs at work: bodily capital and bodily labour among professional boxers”, Body and Sociey, vol 1, 1 pp 65-94.

- Watson, J. (2002), Male Bodies: Health, Culture and ldentity, Milton Keynes, Open University Press.

در ايرانپيشينهاي مذهبي دو نسل جديد و مقايسة ارزش

∗يحسن كالك

چكيده

رو هـستيم، تفـاوت نـسلي و اخـتالف نـسلي اهميـت ازآنجاكه در جامعه با جمعيت حجيم جوان روبه

خانواده را به محـل هم ها و هنجارهاي اجتماعي، زيرا تفاوت نسلي بيش از حد در ارزش . شاياني دارد

هاي جوانان رها و ارزش در مواجهه با هنجاجامعه راهم كند و والدين و فرزندان تبديل ميبين اختالف

و مرج در جامعه كه پيامد اين شكاف نسلي و ارزشي بيش از حد، به هرج طوريكشاند؛ به به چالش مي

با استفاده از » هاي مذهبي در كشوربررسي شكاف نسلي از حيث ارزش « هدف اين مقاله .شودمنجر مي

توان به پايايي اين ر ارتباط با اين موضوع، ميهاي موجود است و با استناد به نتايج مشابه و مكرر د داده

هاي مـذهبي در جامعـة مـا وجـود دارد يـا خيـر؟ در برد كه آيا شكاف نسلي از حيث ارزش تحقيق پي

صورت پاسخ به اين سؤال، نحوة برخورد با اين پديده چگونه خواهد بود؟

و وسـيع ناشـي از آن و نوسـازي براساس مباني نظري مطرح شده در مقاله و با توجه به تغييرات سـريع

امـا آيـا . هاي مذهبي داشـت رسد كه بايد انتظار اختالف نسلي قابل توجهي از حيث ارزش جامعه، به نظر مي

اخـتالف نـسلي بـه دو نـوع ،هـا گويي به اين پرسشكند؟ براي پاسخهاي موجود چنين امري را تأييد مي داده

نتيجة اين بررسي مقدماتي نـشان .شدهاي ثانويه بررسي ناي دادهارزشي و هنجاري متمايز شد و موضوع بر مب

هاي مذهبي بين دو نسل وجود ندارد، ولي اخـتالف نـسلي داد كه اختالف نسلي قابل توجهي از حيث ارزش

كه از شـدت هنجارهـا، اعمـال و رفتارهـاي شودميلذا پيشنهاد . از حيث هنجارهاي مذهبي قابل توجه است

.هاي اساسي اسالمي بودنظر كرد و بيشتر در پي تقويت ارزشانان صرفديني بر روي جو


.هاي مذهبي، هنجارهاي مذهبي، اختالف نسلي ارزشي، اختالف نسلي هنجارياختالف نسلي، ارزش


كارشناس ارشد مطالعات فرهنگي∗



مقدمه

در حال گذار به شرايط نـوين اسـت ،فرايند نوسازي در ايران همانند ساير جوامع سنتي

جانبة اقتصادي، اجتمـاعي، فرهنگـي و سياسـي ا دستخوش تغييروتحول همهكه جامعه ر

هـاي جانبـه، اعتقـادات و ارزش طبيعي است كه در اين تغييروتحوالت همـه . كرده است

به گفتة هانتينگتون، نوسازي روندي چند بعدي دارد كه . كنداجتماعي مردم نيز تغيير مي

اگر نوسازي را در سـطوح . مل انسان است هاي انديشه و ع متضمن تغيير در همة عرصه

شناختي، اجتماعي و اقتصادي تعريف كنيم، بايد بگوييم كه شناسي، فكري، جمعيت روان

هـا، ايـستارها و انتظـارات شناختي، نوسازي متضمن تغيير بنيـادي ارزش در سطح روان

ا و هـ بنـابراين عامـل اساسـي در تغييـر ارزش ). 109-110: 1379عـالم، (مردم اسـت

هـا و هنجارهـاي بالتبع اين تغييـرات در ارزش . يند نوسازي است اهنجارهاي جامعه، فر

اما برخي از فاكتورهاي موجود در جامعه روند نوسازي را تـسهيل . دهدديني نيز رخ مي

ينـد اانقالب، تحوالت اقتصادي، رشد فزاينـدة جمعيـت جـوان و نظـاير آن، فر . كنندمي

هاي اجتماعي و فرهنگي جامعه، تحت تـأثير خـود و عرصه نوسازي را در همة جوانب

. دهدقرار مي

هـاي اقتـصادي، فرهنگـي، رشـد جمعيـت بعد از انقالب اسالمي، تجربة دگرگـوني

هـاي جوان، شتاب نيازها و نظاير آن تا حدود زيادي باعث شده است كه جامعه، سـبك

هـا، امل اخـتالف در نگـرش حال، اين پديده ع اما درعين . زندگي جديدي را تجربه كند

سـازگاري . ها، رفتار و كنش متقابل بين نسل قديم و جديد در ايران شـده اسـت ديدگاه

ورسـوم و سـنن گذشـته خـو تر يا پيران كه بـا آداب نسل قديمي با سبك زندگي جديد

امـا نـسل جـوان بـه راحتـي . اند، تا حدودي، آنان را دچار مشكل سـاخته اسـت گرفته

اگرچه زيـستن (ا اشكال مادي زندگي جديد آشنا شود و به آن خو گيرد توانسته است ب

رو، رونـد نوسـازي ازاين). به شيوة جديد، مسائل گوناگوني را نيز با خود به همراه دارد

��173...هاي مذهبي دو نسل جديد ومقايسة ارزش

نظرها و ساليق گوناگوني را در كنش متقابل بين نسل قبلـي و جديـد در ايران، اختالف

اوج رسيدن اين روند، فرزندان عليه والـدين كه با به طوريبه وجود آورده است؛ به

ها و اختالفات خانوادگي تبديل شده كنند و خانواده به محل دعوا، چالش طغيان مي

رشد جامعه، اين اختالفات تا حدي طبيعي است؛ اما اگـر اگرچه با روند روبه . است

و اين روند از كنترل خارج شود ممكن است شكاف نسلي عميقـي را بـين والـدين

هـاي امعه و خانوادهفرزندان به وجود آورد كه پيامد آن، ايجاد شرايط آنوميك در ج

.ايراني باشد

هاي ارزشي دو نسل والدين و فرزندان يا نسل بزرگـسال ها و شباهت بررسي تفاوت

در جامعة ما نيز طـي . داراي قدمت طوالني است ،و جوان در قلمرو مطالبات بين نسلي

روابـط (ويژه در سطح خـرد ه نسبتا زيادي به بررسي اين روابط، به چند سال اخير، توج

مثال، عليخاني، (شده است ) فرزندان ـ اي والدينـهبين نسلي در سطح خانواده در نقش

بخـشي از ايـن مطالعـات در حيطـة شـناخت .)1381؛ و تاجيك، 1380؛ شيخي، 1382

ان بـوده و مقالـة حاضـر نيـز هاي ارزشي دو نسل والـدين و فرزنـد ها و تفاوت شباهت

.دار بررسي همين مسئله استعهده

طرح مسئله

به چگونگي تداوم فرهنگ يـك جامعـه از نـسلي بـه نـسل ديگـر 1مفهوم شكاف نسلي

اگر در فرايند اجتماعي كردن كودكان، نوجوانان و جوانان، فرهنگ يـك . شودمربوط مي

شـود و بازتوليـد فرهنگـي بـه نحـو جامعه تا حد مطلوبي از نسلي به نسل ديگر منتقل

رود و اخـتالف احسن انجام پذيرد، ميزان اشتراك فرهنگي بين دو نسل بـسيار بـاال مـي


1. Generation Gap


در مقابـل، اگـر فراينـد ). 2: 1383پنـاهي، (آيـد فاحشي بين دو نـسل بـه وجـود نمـي

طور نـاقص انجـام كردن بنابه علل داخلي و خارجي دچار مشكل شود و به پذيريجامعه

يرد و فرهنگ جامعه در حد مطلوبي به نـسل بعـد منتقـل نـشود، تـداوم فرهنگـي و پذ

نمـود . افتـد شود و بين نسل جديد و قديم، فاصله و شكاف مي ارزشي دچار مشكل مي

چنين وضعي در خانواده، ضعف در رابطة فكـري، عـاطفي و احـساسي بـين والـدين و

طبيعي است كه در جامعة ما كه در ،هدر نتيج . هاستفرزندان و تفاهم و درك متقابل آن

بـرد و بـا جمعيـت عظـيم جوانـان سـر مـي فرهنگي بـه ـشرايط تغييروتحول اجتماعي

مراتـب بـيش از شود كـه نـسل جـوان بـه ها به اين سو متمايل مي روست، قضاوت روبه

.بزرگساالن تحت تأثير فرايند تغيير ارزش است

تعهـد موجود ي به نظم اجتماع معموال،وامع جة است كه جوانان در هم نياعتقاد بر ا

در مقابـل، بزرگـسال . ندا نظام ي در و دگرگون ريي تغ جاديتر مستعد ا يش و ب كمتري دارند

يهـا و هنجارهـا ارزش ي اسـت و بـا منـابع سـنت يكارتر و حافظ نظم اجتمـاع محافظه

انتظـار داشـت تواني مبي ترتني بد.)189: 1373الور،( دارد يتر محكموندي پ ياجتماع

.ردي شكل گي نسلني بة دو گروه فاصلني اانيكه م

پور در مطالعات خود در ايران نشان داده اسـت كـه بعـد از انقـالب بـا شـروع رفيع

نظام اجتمـاعي جامعـه و بـه تبـع آن نظـام ارزشـي ،)فرايند نوسازي (هاي توسعه برنامه

ييـر ارزشـي، چرخـشي بـه جامعه دستخوش تغييروتحول شده است و در اين فرايند تغ

هـاي مـذهبي صـورت گرفتـه هاي مادي و نابرابر و تضعيف ارزش سوي تقويت ارزش

رسد مسئوالن و عامـة مـردم نيـز به نظر مي ،از سوي ديگر ). 27: 1378پور، رفيع(است

هـاي اجتمـاعي جامعـه طـي دو دهـة پور اعتقاد دارنـد كـه ارزش همسو با ديدگاه رفيع

.ر يافته استنقالب اسالمي تغييا


هـاي مـذهبي، ايـن ويـژه ارزش هاي اجتماعي به حال در صورت تغييروتحول ارزش

هاي سني شده اسـت؟ و آيـا گير چه گروه ها دامن شود كه تغيير ارزش پرسش مطرح مي

اند؟ طرح اين پرسـش الشعاع قرار گرفته جوانان و بزرگساالن هر دو به يك اندازه تحت

سئوالن، مربيان و كارشناسـان تربيتـي غالبـا در ايـن شـرايط از آن حيث مهم است كه م

پندارند و بـا مـشاهدة رفته مي يافته، نسل جوان را قرباني تحوالت و لذا ازدست دگرگون

كنند كه تعهد ديني جوانان رو بـه افـول هاي اخالقي و فرهنگي چنين ادعا مي نابهنجاري

).22ـ23: 1379طالبان، (است هاي مذهبي در آنان متزلزل شده گذاشته و ارزش

هـا چنـدان گونـه قـضاوت هاي تحقيق، ايـن البته بدون اتكا به شناخت علمي و يافته

ويـژه هـاي نـسل جـوان بـه درخور اعتنا نيست و جاي پرسـش دارد؛ آيـا واقعـا ارزش

هـاي ديگـري از نظـام هاي مذهبي آنان تغيير يافتـه اسـت؟ يـا تغييـرات در اليـه ارزش

يافتـه طـي دو دهـة انقـالب صورت گرفته است؟ آيا در شرايط تحـول شخصيت جوان

توان سخن گفت يا نسل بزرگـسال هـم فقط از تغييرات ارزشي نسل جوان مي ،اسالمي

تحت تأثير تغييرات ارزشي بوده است؟ و آيا وضـع جوانـان از حيـث تعلـق خـاطر بـه

سي اين مسائل نيـاز بـه ويژه مذهبي، اسفناك است يا خير؟ برر هاي اجتماعي و به ارزش

خواهيم به اين سؤال پاسخ با همة اين تفاسير، در اين تحقيق مي . تحقيقات بيشتري دارد

هاي مذهبي بين نسل جديد و قبلي در ايران، شكاف عميقـي دهيم كه آيا از حيث ارزش

وجود دارد يا خير؟

مروري بر ادبيات موضوع

ـوالدين و يا نسل جوان ـ ل فرزند هاي دو نس هاي ارزش وص بررسي شباهت ـدر خص

بزرگسال تحقيقات متعددي شده است كـه بـه تعـدد آراء در ايـن خـصوص دامـن زده

.افكنيملذا، نخست به نتايج حاصل از برخي از اين تحقيقات، نظري مي. است


تحقيقات داخلي) الف

در اختـصار بـه دو تحقيـق آقـاي تيمـوري و خـانم تـوكلي در تحقيقات داخلي بـه

.شودهاي مذهبي والدين و فرزندان اشاره ميخصوص مقايسة ارزش

.هاي پسران و پدران و عوامل مؤثر در آن، در شهر تهرانبررسي و مقايسة ارزش. 1

كاوه تيمـوري در . اين تحقيق به وجود اختالف ارزشي و شكاف نسلي اشاره دارد

اين نتيجه رسيده است كـه تحقيق خود در بررسي نظام ارزشي دو نسل پدر و پسر به

يعنـي ،گانـه هـاي شـش شكاف هنري، اجتماعي و سياسي در آخرين دسـته از ارزش

هاي درصد و ارزش08/45هاي مذهبي پدران ارزش :شودهاي مذهبي، داخل مي ارزش

بـا وجـود . اسـت درصـد 45/5 اختالف ارزشي بين آنها ودرصد 36/39مذهبي پسران

تـوان ين دو نسل، بديهي است كـه بـه آسـاني نمـي درصد اختالف ارزشي ب 5بيش از

شـكاف نـسلي هاي مذهبي بين پـدران و فرزنـدان پاسخ قطعي داد كه از حيث ارزش

.وجود دارد

.هاي مذهبي دو نسل دختران و مادران؛ شكاف نسلي يا پيوستگيارزش. 2

موضـوع اصـلي ايـن مقالـه، بررسـي . اين موضوع مقالة خانم مهنـاز تـوكلي اسـت

هاي ارزشي دو نسل دختران و مادران و ميزان پيوستگي يـا شـكاف ها و تفاوت تشباه

محقق در بخش نظري، بحث شكاف يا پيوستگي نسلي را تـا . ارزشي اين دو نسل است

فرضية اصلي محقـق بـا نظريـة پيوسـتگي تفاضـلي . كندآنجا كه امكان دارد، بررسي مي

شي اسـت و جامعـة آمـاري آن عبـارت تحقيق حاضر از نوع پيماي . ها منطبق است نسل

وپرورش منطقة پنج در سـال تحـصيلي آموزان مقطع دوم متوسطة آموزش است از دانش

نفـر 101آمـوز و دانـش 102 نفر شـامل 203حجم نمونه معادل . ها و مادران آن 77ـ78

هاي مذهبي، مقياسي متشكل ابزار سنجش متغيرهاي ارزش . مادران آنها تعيين شده است

:اند ازهاي اين تحقيق عبارتترين يافتهپانزده گويه بوده است كه مهماز


هـاي هايي كه در خصوص كاهش تعلق خـاطر جوانـان بـه ارزش رغم نگراني به

) 5/58(ها نسبتا مطلـوب مذهبي وجود دارد، شاخص تعلق خاطر آنان به اين ارزش

د پايبندي اين دو نسل به اختالفات ارزشي ميان مادران و دختران بيشتر به بع . است

هاي به ارزش كه هر دو نسل عموما احكام يا پيامدهاي ديني معطوف است؛ درحالي

لذا از . معطوف به بعد رستگاري يا به بعد اعتقادات ديني به شدت تعلق خاطر دارند

تـوكلي، (خـورد هاي مذهبي، فاصلة عميقي ميان دو نسل به چشم نمي حيث ارزش

).97ـ124: 1380

تحقيقات خارجي) ب

و اينگلهارت دربارة 1همچنين در تحقيقات خارجي به اختصار به دو تحقيق استرمن

.دشوها و هنجارهاي مذهبي اشاره مياختالف نسلي از حيث ارزش

.اختالف بين نسلي و تداوم دين و رفتارهاي مربوط به دين: ها در كشمكشنسل. 1

هـا و عقايـد اخالقـي ، انتقال بين نسلي ارزشهر چند يكي از عاليق ابتدايي دوركيم

بود، اين موضوع يكي از موارد مغفول در تحقيق است كه دربارة آن اظهـارات متـضادي

.شده است

لـوتري مـذهب، يكـي از 5000جانسون در مـورد . ل. مطالعة دو رسالة استرمن و ا

شان است كـه دينهاي مذهبي جوانان و وال تحقيقات دقيق در مقايسة اعتقادات و ارزش

استرمن با استفاده از يك نمونة چنـد بعـدي، . ها اجرا شده استدر رابطه با شكاف نسل

در ايـن . را بررسـي كـرد ، قضاياي اصـلي كـشمكش بـين نـسلي 1968ـ1969در سال

. آيتم در پرسشنامه گنجانده شد43مطالعه


1. Strommen


171،)درصد زن 69درصد مرد و 31( دانشجوي جديد دانشگاه ايالتي ايلي نويز 220

طيـف وسـيعي از عقايـد، . پدر، عمدتا از طبقة متوسط، شركت داده شـدند 168مادر و

ها و نظرات، نظير ترس از مرگ، شعائر و مراسم مذهبي و غيره مورد سـؤال قـرار ارزش

آميـز ، مبالغه )هاشكاف نسل (كند، ولي در مورد هاي قبلي را تأييد مي ها يافته داده. گرفت

. شان شكاف وجود دارد فقط در بعضي مسائل بين جوانان و والدين . كننده است اهو گمر

ها فقط با يكي از والدين برجـسته اسـت و در برخـي ديگـر در برخي از مسائل، تفاوت

كننـده اسـت كـه در اين يافته قدري نگـران . جوانان و والدين، هر دو با هم توافق دارند

سل جـوان بـه زنـدگي كمتـر اسـت، كمتـر از زنـدگي مقايسه با نسل والدين، اطمينان ن

).51: 1377تيموري، (ترسد رضايت دارد و بيشتر از مرگ مي

؟استهاي مذهبي رو به افول آيا ارزشـ2

بـه نظـر : گويـد وي مـي . اينگلهارت در جوامع اروپايي تحقيق ديگري كـرده اسـت

آيا تحول مـشابهي در . تها رخ داده اسهاي مادي در ميان نسلرسد تحولي از ارزش مي

مسيحي سنتي روي داده است؟ ـ هاي مذهبي و اجتماعي يهوديارزش

هـايي از مجموعـه زيـرا هنـوز داده ،تـوان جـواب قطعـي داد به اين سؤال آخر نمي

هـاي در امـا داده . فرامـادي نـداريم / هـاي مـادي مشاهدات زمـاني در خـصوص ارزش

.توجهي رخ داده استدهند تحول بين نسلي قابلدسترس نشان مي

اي بـا ميزان كاهش اهميت به خدا در ميان جوانان در مقايسه با بزرگترهـا از جامعـه

رسد اين پديـده در اروپـاي غربـي و ژاپـن به نظر مي . جامعة ديگر بسيار متفاوت است

بـار ديگـر اينگلهـارت يـك . مراتب بارزتر از امريكاي شمالي و آفريقاي جنوبي اسـت به

هـاي مجموعـة مـشاهدات زمـاني، كند كه تا در دست داشتن پايگـاهي از داده تأكيد مي

ليكن شواهد موجود قويـا مبـين ايـن اسـت كـه . استخراج نتايج قطعي غيرممكن است


ايـن افـول در بعـضي از . مشهود اسـت كاهش اهميت ذهني خدا در زندگي اين جوامع

آور ايـن كـه تعجب. ي است ليكن در اروپاي غربي و ژاپن قطع ،كشورها تدريجي است

شويم، قطعيت افول ديـن كمتـر تر دور مي هاي سني بزرگ در مجارستان، هرچه از گروه

هاي اينگلهارت معتقد اسـت طور خالصه، ارزش به. از بسياري از كشورهاي غربي است

هـا شـكاف نـسلي از توان با قطعيت گفت كه در بين نـسل كه در پاسخ به اين معما نمي

).212ـ213: 1382اينگلهارت، (هاي مذهبي رخ داده است حيث ارزش

دهـد همچنين نتايج تحقيقات آقاي تيموري و خانم توكلي در داخل كشور نشان مي

شـود، امـا در بعـد هاي مـذهبي مـشاهده نمـي كه اختالف نسلي عميقي از حيث ارزش

.هنجارهاي ديني اين اختالف تا حدي قابل توجه است

مباني نظري تحقيق

شناسـان بـا جامعـه . در خصوص موضوع شكاف نسلي، نظريات گوناگوني وجـود دارد

شناختي خرد و كالن به بررسي اين موضوع پرداختـه و بـه استفاده از دو رويكرد جامعه

.اندنتايج قابل توجهي رسيده

اند، غالبا با عنايت به بحـث شناختي كالن را اتخاذ كرده دانشمنداني كه ديدگاه جامعه

هـا هاي مهم زيادي دربارة روابط ميان نـسل پرسش فرهنگي ـيير و تحوالت اجتماعي تغ

: هـاي مختلـف اشـاره دارد، مطـرح نمودنـد كه به عدم پيوستگي ناشي از تـوالي گـروه

ازجمله اينكه آيا شكاف نسلي وجود دارد؟ و اين كه شكاف نـسلي در جامعـه بـه چـه

توانـد شـكاف نـسلي در جامعـه مـي شود؟ و همچنين تـا چـه حـد صورت پديدار مي

گشاي تحوالت فرهنگي جامعه شود؟ساز يا راهمسئله

شدن كـودك بـا گذشـتن از چنـد فرايند اجتماعي ،)1863ـ1931(براساس آراي ميد

. مرحلة بازي گروهيـ3 مرحلة بازي و ـ2 مرحلة آمادگي ـ1: گيردمرحله شكل مي


به عبـارتي، همـساالن در . وناگوني ايفا كند هاي گ گيرد نقش در اين مراحل كودك ياد مي

هـا ها، نگرش لذا خانواده در اجتماعي كردن ارزش . كردن كودكان نقش مهمي دارند اجتماعي

تري خواهد داشت؛ به همين دليل كودك با ديدگاه خانوادة خود بـه و عقايد كودك، نقش كم

ويـارويي بـا فرزنـد و ايفـاي اساسي اين است كه والـدين بايـد در ر مسئلة . نگردجامعه نمي

در غيـر ايـن صـورت تعارضـي بـه وجـود ،نقش والديني خود آمادگي الزم را داشته باشند

).116ـ120: 1355طوبي، (شود آيد كه عامل شكاف نسلي والدين و فرزندان تلقي ميمي

شناس معروف، از اولين كساني بود كه به بحـث فاصـلة نـسلي خانم مارگارت ميد، مردم

، در كـشورهاي غربـي ،1960هاي جمعي دانشجويي در دهة وي با بررسي حركت . ختپردا

ادعا كرد كه علت رفتارهاي غيرمتعارف و حتي ضد فرهنگي جوانان وجود فاصلة نسلي بـين

. اندآنهايي است كه قبل و بعد از جنگ جهاني دوم متولد و بزرگ شده

انـد، زنـدگي دوم بـزرگ شـده كساني كه پس از جنگ جهاني ،به نظر مارگارت ميد

در . اند كه كامال با دنياي قبـل از آن تفـاوت دارد خود را در دنيايي شروع و تجربه كرده

گفت كه نسل قبل از جنگ ديگر هرگز تكرار نخواهـد شـد، چراكـه آنهـا در واقع او مي

ي، المللـ هاي جمعي بـين دنياي بدون بمب اتمي، بدون تلويزيون، بدون ماهواره و رسانه

نورد و بدون خيلي از وسايل مـدرن ديگـر بـزرگ بدون كامپيوتر، بدون فضاپيماهاي ماه

نتيجتا بـين نـسل قبـل و . توانند تجربة نسل جديد را درك كنند اند و در نتيجه نمي شده

بعد از جنگ جهاني دوم در كشورهاي غربي و حتي در كشورهاي ديگر، فاصـلة نـسلي

همانند آن نه هرگز بوده و نه هرگز تكـرار خواهـد شـد عميقي به وجود آمده است كه

شود، ميد علت ايجاد فاصلة نسلي را طور كه مالحظه مي همان). 84ـ85: 1380پناهي، (

داند كه در دنيا اتفـاق افتـاده اسـت و دنيـا را وارد تغييرات اجتماعي وسيع و عميقي مي

ز ميد وجود فاصـلة نـسلي اما ديگران پس ا . عرصة جديدي از رشد و تحول كرده است


هـا و جوامـع را خاص دو نسل قبل و پس از جنگ جهاني دوم ندانسته و آن را به نسل

هـاي وسـيع، بر اساس اين مطالعات، هرگاه در جامعه دگرگـوني . اندمختلف تعميم داده

تربيـت فرزنـدان بـسيار وشـود كـه شـرايط رشـد سريع و مهمي اتفاق بيفتد سبب مـي

يط نسل قبل، يعني والدين آنها شود؛ در نتيجه فاصـلة نـسلي بـه وجـود متفاوت از شرا

.شودآيد كه سبب اختالفات مهمي بين دو نسل ميمي

بشيريه نيز در خصوص موضوع شكاف نسلي سخن گفتـه و معتقـد اسـت گـذار از

جامعه را ) نيمه مدرن يا در حال گذار ـ جوامع نيمه سنتي(جامعة سنتي به جامعة مدرن

كنـد كـه عامـل مـؤثر در ايجـاد اي مـي وش تحوالت اجتماعي و فرهنگي گسترده دستخ

دستي فرهنگي در جوامع سـنتي را مـانعي بـر وي همبستگي و يك . هاستشكاف ميان نسل

).100ـ101: 1376بشيريه، (ها دانسته است هاي نسلسر راه پيدايش شكاف در نگرش

ست كه در نظرية خـود تحـت عنـوان رونالد اينگلهارت از ديگر متفكران اجتماعي ا

وي به بحث تغييروتحـول . به بحث شكاف نسلي توجه كرده است » هادگرگوني ارزش «

هـاي اولويـت كـه ارزشي طي فرايند جايگزيني نسلي توجه خاص كرده و معتقد اسـت

هـاي گيرد كه در طول سـال اجتماعي شكل مي ـ ارزشي فرد تحت تأثير محيط اقتصادي

اجتمـاعي، ـ زيسته است، و بـا تغييـر شـرايط محـيط اقتـصادي ر آن ميپيش از بلوغ د

گذارد، متفاوت بـا هاي ارزشي نسل جوان كه دورة پيش از بلوغ را پشت سر مي اولويت

دو فرضية مورد بررسي اينگلهارت، در مجموع قادر است . نسل پيشين خود خواهد شد

داللـت بـر ايـن دارد كـه رونـق و ،فرضية كميـابي . بيني كند ها را پيش دگرگوني ارزش

،شـدن انجامد و فرضية اجتمـاعي هاي فرامادي مي شكوفايي اقتصادي به گسترش ارزش

طـور نـامرئي و بلكه بـه ،كندشبه تغيير نمي هاي يك جامعه، يك مبين آن است كه ارزش

آيد كه نسل اين دگرگوني هنگامي در مقياس وسيع پديد مي . شوندتدريجي دگرگون مي


وي معتقـد اسـت . شـود تر در جمعيت بزرگسال جامعه مي تر جايگزين نسل مسن انجو

هـاي رود بين اولويت پس از يك دورة افزايش سريع امنيت جاني و اقتصادي، انتظار مي

ايـن . هـاي محـسوسي مـشاهده شـود تـر، تفـاوت تر يـا جـوان هاي بزرگ ارزشي گروه

ها شـكل گوناگوني باشند كه در گذر سال هاي تأثير تجربه هاي ارزشي بايد تحت اولويت

).76: 1373اينگلهارت، (اند گرفته

. كنددوركيم، جوامع را براساس همبستگي به دو نوع مكانيكي و ارگانيكي تقسيم مي

در ديدگاه وي، جوامع سنتي و ماقبل صنعتي داراي فرهنـگ نـسبتا پايـدار بـا باورهـا و

ابت اسـت و خـانواده اصـالت محـوري دارد و وسنن قومي و مذهبي ث اعتقادات و آداب

. نيازهاي فردي و رضايت او در برابر خانواده و گروه خويشاوندي چندان اهميتي نـدارد

شكاف ارزشي بين نسل والدين و فرزندان وجود نخواهـد : توان گفت مي ،ديگرعبارتبه

و والـدين قدر است كه خـانواده هاي جوانان همان ارزش ،داشت، چون در جامعة سنتي

گيـري تقـسيم كـار، بـه ولي با شروع فرايند صنعتي شـدن و شـكل .از آنها انتظار دارند

گيـرد كـه بخـشي از در اين حالت نهادهايي شـكل مـي . شوندتدريج نهادها تفكيك مي

وتربيـت از خـانواده جـدا گيرند؛ يعنـي اشـتغال و تعلـيم كارهاي خانواده را به عهده مي

لت دادن بـه خـانواده بـه سـمت فردگرايـي و اصـالت دادن بـه شود و جامعه از اصا مي

.دهدكند و از اينجاست كه شكاف نسلي خودش را نشان مينيازهاي فرد حركت مي

كييهمبستگي ارگانهمبستگي

متفاوت شدن ي دو هاارزش

نسل

گيري نهادهاي آموزش جديد و شكلكاهش نقش خانواده در اجتماعي

هاي فرزندانكردن ارزش

تأكيدي بر خانواده و ها اجتماعي كردن ارزش

در فرزندان


لة نسلي، نوسازي و يكي از عوامل مهم اثرگذار در تغيير فرهنگي و فاص،بنابراين

هـر دوي ايـن عوامـل بـا شـتاب ). 357ـ361: 1380شيخي، (رشد شهرنشيني است

در اثـر ايـن . روي داده اسـت ، سال اخير، خاصه پس از انقالب 40زيادي در ايران

تغييرات، ايران با شتاب زيادي از يـك جامعـة سـنتي بـه يـك جامعـة شـبه مـدرن

: 1380توسلي، (قشربندي آن متحول شده است تغييريافته و ساختار جمعيتي و نظام

كـه در درحـالي . شود كه نمود بارز آن در شهرهاي رو به رشد ديده مي ،)198ـ211

كردنـد، اكنـون درصد جمعيت كـشور در شـهرها زنـدگي مـي 31 حدود 1335سال

در ). 322ــ 329: 1372مـساواتي آذر، (نسبت جمعيت شهري دو برابر شـده اسـت

كـه در تبديل شده است كه غالبا ريشة روستايي داشت به نسلي شهرها، نسل قديم

هـاي حجـم خـانواده . شهر متولد شده يا بيشتر عمر خود را در شهر گذرانده اسـت

كـه روابـط اي شـدن گرويـده اسـت، طـوري تـر شـده و بـه هـسته شهري كوچـك

).34ــ 43: 1372سالنامة آماري كشور، (خويشاوندي در شهرها رو به ضعف نهاده است

هاي وسيع و سريع، رابطة نوجوانان و جوانان بـا خويـشاوندان در اثر اين دگرگوني

شـده محـدود اي كاهش يافته و بيشتر به والدين خود و همساالن محلـي و مدرسـه

.زنداست كه اختالفات نسلي را دامن مي

توان دريافت كه در بررسي و مطالعـة حـوزة روابـط از آنچه گذشت مي ،طوركليبه

هـاي مربـوط بـه روابـط بـين شود و نظريه ين نسلي دو رويكرد خرد و كالن اتخاذ مي ب

):1377 و تيموري، 1380توكلي، (ند شوبندي مينسلي در سه دستة ذيل طبقه

؛اعتقاد به وجود شكاف نسلي. 1

؛اعتقاد به پيوستگي نسلي. 2

.اعتقاد به وجود پيوستگي تفاضلي. 3


دند كه شكاف بين جوانـان و بزرگـساالن نـسبتا عميـق و طرفداران ديدگاه اول معتق

انـد نظر، افرادي كه پـيش از جنـگ جهـاني دوم متولـد شـده از اين نقطه . گسترده است

از سوي ديگر، آنهايي كه پـس از جنـگ . كنندكماكان بقاياي گذشته را حفظ كرده و مي

بـين ايـن دو قـشر از فهمنـد و در نهايـت اند، زمان حاضر را مي جهاني دوم متولد شده

در كل، اين ديدگاه خيلـي ذهنـي . گيردها تضاد روي داده و باال مي لحاظ پذيرش ارزش

.و تئوريك بوده و اثبات نشده است

بيشتر در زمينة قابليـت ،جداييكه ند و معتقدند اطرفداران ديدگاه دوم مدعي شكاف

ديگـر، عبـارت بـه . هاستزشهاي هنجاري براي تحقق دادن به ار كاربرد موقعيتي توصيه

هاي مورد قبول يكسان و كار گرفته شده براي تحقق ارزش ها بيشتر به ابزار به تضاد نسل

كه تا حدودي براي ايـن درحالي. هاي گوناگون شوند، نه به قبول ارزش مشابه مربوط مي

. ديدگاه تأييد تجربي وجود دارد

ها وجـود تضاد اندكي بين نسل،هاشدر مورد ارزطرفداران ديدگاه سوم معتقدند كه

هـاي مـورد قبـول همچنين معتقدند كه ارزش . يد كردند يدارد و فرضية ديدگاه دوم را تأ

مشكل اين . توانند در قالب الگوهاي رفتاري، خودشان را نشان دهند يكسان و مشابه مي

نـه هـا كدامنـد، چگو كنـد كـه ايـن تفـاوت ديدگاه در اين است كه دقيقا مشخص نمـي

توانـد هـايي چـه مـي عواقب وجود چنين تفاوت ،آيند و در آينده ها به وجود مي تفاوت

).36ـ37: 1377تيموري، (باشد

طوركلي اعتقاد بر اين است كه فاصلة نسلي از لحاظ كيفي به دو نـوع تقـسيم به

. نامنـد يكي را فاصلة نسلي هنجاري و ديگري را فاصلة نسلي ارزشـي مـي . شودمي

هاي يك نسل بـا توجه بين ارزش سلي ارزشي وجود اختالف و شكاف قابل فاصلة ن

معمـوال ،تـر و پايدارترنـد تر، مهم ها، زيربنايي ازآنجاكه ارزش . نسل بعدي آن است


هـاي اجتمـاعي ها بـر روي ارزش كنند و ميزان اشتراك بين نسل راحتي تغيير نمي به

نـد يتر از هنجارهاها عامابراين ارزشبن. بيشتر است، حتي اگر در ظاهر چنين ننمايد

د، ـها ماهيت ذهني دارنطور، ارزشهمين. روندو مبناي توجيه هنجارها به شمار مي

و اينگلهـارت، 104ـ106: 1380پناهي، (ند اابل رؤيت ـكه هنجارهاي خاص ق درصورتي

توان نتيجه گرفت كه وقتي از فاصلة نـسلي مـذهبي صـحبت مي. )212ـ213: 1382

اگر فاصلة نسلي مذهبي از نوع هنجاري باشد، . شود بايد نوع آن را مشخص كرد مي

.ديگر، فاصلة نسلي ابتدا از نوع هنجاري است عبارتبه. بايد آن را طبيعي تلقي كرد

درستي برخورد نشود، به فاصلة نسلي مـذهبي از نـوع كه با اين فاصله به درصورتي

تـر و بـراي تـداوم فرهنگـي و اساسـي تـر شود كـه بـسيار جـدي ارزشي تبديل مي

.تر استآفرينمشكل

طرح فرضيه

رسد كه فاصلة نسلي موجود در كـشور مـا از نـوع با توجه به شواهد تجربي، به نظر مي

هـاي دهد كه نسل جوان امروز كشور به غالـب ارزش تحقيقات نشان مي . هنجاري است

ها يعني در هنجارهاي اجتماعي بـا اساسي اسالمي پايبند است، ولي در تحقق اين ارزش

). 106: پنـاهي، همـان (نظر دارد؛ البتـه ايـن رونـد نيـز طبيعـي اسـت نسل قبل اختالف

براساس مباحث و مطالعات انجام شده، مطابق با موضـوع تحقيـق، فرضـية مـا ،بنابراين

:شودگونه مطرح مياين

ـ احتماال شكاف نسلي عميق ارزش از ،عبـارتي دارد؛ بـه هاي مذهبي در ايران وجود ن

هاي مذهبي، شكاف نسلي عميقي بين نسل جديد و قديم در ايـران وجـود حيث ارزش

.ندارد


روش تحقيق

تعاريف نظري و عملياتي متغيرها

هـاي توجـه بـين ارزش وجود اختالف و شـكاف قابـل ؛هاي مذهبي فاصلة نسلي ارزش

تحقيقـاتي از مـا، ي تحقيـق لذا در تعريف عمليـات . است مذهبي يك نسل با نسل بعدي

.هاي مذهبي را عملياتي كردندكه فاصلة نسلي ارزششود استفاده مي

اند، نه انـواع آن را از هـم متأسفانه كساني كه تاكنون دربارة شكاف نسلي بحث كرده

اند تا معلوم شود چه مقـدار و اند و نه تعريف عملياتي مشخصي از آن داده تفكيك كرده

توان شكاف يا فاصله يا انقطـاع نـسلي ف بين نسل فعلي و قبلي را مي چند درصد اختال

هـايي ضـرورت گيري علمي، چنين تعريـف كه براي رسيدن به نتيجه درصورتي. دانست

.دارد

تفاوت نسلي، مفهوم عامي است كه به نبود انطباق فرهنگي بين دو نسل متوالي يا به

در اين . شودلي به نسل ديگر گفته مي ميزان گسستگي و تداوم فرهنگ يك جامعه از نس

هـاي مـذهبي سـنجيده پژوهش، اين تفاوت نسلي براساس تعـدادي از باورهـا و ارزش

فاصـلة «تر موضوع، مفهوم كلـي تفـاوت نـسلي بـه دو نـوع براي بررسي دقيق . شودمي

فاصلة نسلي به ميزانـي از اخـتالف عناصـر . تفكيك شده است » شكاف نسلي «و » نسلي

مفهوم شكاف نـسلي بـه . درصد باشد 10 تا 5شود كه بين بين دو نسل گفته مي فرهنگي

بـديهي اسـت كـه ايـن . شـود درصد بين دو نسل اطـالق مـي 10تفاوت نسلي بيشتر از

هـا را اخـتالف درصد اختالف در اين زمينه 10درصدها قراردادي است و شايد بتوان تا

درصد بـين دو نـسل 25يش از مثال اختالفات ب رايجزئي تلقي كرد و شكاف نسلي را ب

هاي نسلي نيـز بـر مبنـاي ايـن تفاوت» معنادار بودن يا نبودن « بحث ،عالوهبه. كار برد به

).16: 1383پناهي، (» معناداري آماري« نه به معناي ،درصدهاست


هاي آن، با رجـوع بـه نظرهاي زياد در خصوص نسل و تعداد سال با وجود اختالف

هـاي يـك نـسل را توان به وجوه مشترك رسيد و حداقل تعداد سال يمطالعات پيشين م

سال را هم يـك نـسل تلقـي 25 و 20 سال گرفت؛ اگرچه از اين مقدار بيشتر، يعني 15

سـال 15توان اين گزاره را پذيرفت كه براي پذيرفتن يك نسل، حداقل بايـد كردند، مي

.را در نظر گرفت

هاي ثانويهروش استفاده از داده

براي بررسي . شودهاي ثانويه اجرا مي هاي توصيفي و داده اين تحقيق با استفاده از روش

اي ـهـ وضعيت فاصلة نسلي، بين نسل جوان و نسل قبلـي در ايـران، بـا اسـتفاده از داده

فرزنـدان ـ دينــل والـديم يا نسـبي نسل جديد و قـاي مذهـهثانويه به مقايسة ارزش

كنيم؛ سپس نتيجـه ختالف ارزشي ميانگين دو نسل را با هم مقايسه مي ابتدا ا . پردازيممي

خورد يا خير؟گيريم كه آيا شكاف نسلي عميقي بين آنها به چشم ميمي

آزمون فرضيه

:كنيم كه شامل موارد زير استهاي چهار تحقيق استفاده ميبراي اين منظور ما از داده

پيمـايش (نيان در سطح شهرسـتان سـاري هاي ايراها و نگرشپيمايش ملي ارزش . 1

اتفـاق، مركـز اسـتان مازنـدران را ملي در سطح كشوري در دسترس نبـود، بنـابراين بـه

).انتخاب كرديم

.هاي مذهبي دو نسل دختران و مادران، به كوشش مهناز توكليارزش. 2

. كاوه تيموري، به كوششهاي مذهبي پدران و پسرانبررسي ارزش. 3

.داري پدران و فرزندان، به كوشش محمد يغماييينمقايسة د. 4


هاي ايرانيانها و نگرشهاي پيمايش ملي ارزشآزمون فرضيه با استفاده از داده: الف

با استفاده از ،در اينجا براي بررسي وضعيت فاصلة نسل جوان و نسل قبلي در ايران

بـراي مقايـسة . كنـيم يهاي دو نـسل را بـا هـم مقايـسه مـ هاي ثانويه برخي ارزش داده

به بـاال 50 و 15ـ29هاي سني به ناچار گروه ،هاي دو نسل از ميان سه گروه سني ارزش

هاي ايرانيان كه در سال ها و نگرش هاي آن را از تحقيق ارزش يم و داده اهرا انتخاب كرد

.ايم در شهر ساري گردآوري شده است، استخراج كرده1381

هاي مذهبي نسل جوان و نسل قبليهاي ارزشفقت با گويهدرصد موا: 1جدول شمارة

به 1550ـ29هاگويهرديف

باال

اختالف

هاميانگين

بعضي معتقدند كه دين و ايمـان يكـي از بهتـرين 1.هاي غلبه بر مشكالت استراه

4/839/975/14

اعمال خـوب و بـد انـسان در روز جـزا محاسـبه 2.شودمي

3/967/956/0

امري شخصي است و مربـوط ،ايد مذهبي افراد عق3وآمد و دوستي با كساني به خودشان است و رفت

.كه عقايد مذهبي ندارند، اشكال ندارد

1/388/293/8

هايي كه با عقايد ديني تضاد دارند، نبايـد به كتاب 4.اجازة چاپ داد

2/434/442/1

يـد پذيرنـد، نبا به افرادي كه عقايـد دينـي را نمـي 5.اجازة سخنراني داد

6/37376/0

داري به قلب پاك است؛ ولو اينكه آدم، اعمال دين6.را انجام ندهد...) نماز و روزه و(مذهبي

355/255/9

8/351/347/1.ماندتر مياگر دين از سياست جدا باشد، پاك7انـد به كساني كه معتقد به جدايي دين از سياسـت 8

.ام دولتي دادنبايد پست و مق318/378/6

.176ـ181، صص 1381، هاي ايرانيانها و نگرش ارزش:مأخذ


هاي مذهبي نسل جديـد و دهد كه بيشترين اختالف بين ارزش جدول فوق نشان مي

3 و در گويـة شـمارة )دين و ايمان، حالل مـشكالت زنـدگي (1قبلي در گوية شمارة

نـشان 9 و همچنـين شـمارة 6گويـة شـمارة در . اسـت )اعتقادات ديني، امر شخـصي (

دهد كه اختالفات ارزشي بين نسل جديد و قديم وجود دارد، ولـي در مـوارد ديگـر مي

توان گفت كه شكاف نـسلي بنابراين به سادگي نمي . اختالفات ارزشي بسيار پايين است

.هاي مذهبي وجود داردعميق در مورد ارزش

هاي مذهبي پدران و پسرانهاي ارزشدهآزمون فرضيه با استفاده از دا: ب

آمـوزان پـسر سـال سـوم از دانش 1376در تحقيق ديگري كه كاوه تيموري در سال

هـاي پـدران و پـسران را هـاي ارزش هاي تهران به عمل آورده اسـت، تفـاوت دبيرستان

.بررسي كرده است

:دهدها را نشان ميجدول زير اين تفاوت

هاي مذهبي پدران و پسرانانگين ارزشمقايسة مي: 2جدول شمارة

.122ص : 1377تيموري، : مأخذ

هاي مذهبي پـدران و دهد كه اختالف بين ارزشي آماري جدول فوق نشان مي بررس

كاوه تيموري در مقايسة ميانگين نظام ارزشي پدران و پسران، شش . پسران معنادار است

هايميزان ارزش

مذهبي

هاي مذهبي ارزش

پدران براساس درصد

هاي مذهبي ارزش

پسران براساس درصد

هااختالف ميانگين

براساس درصد

165/185/2پايين

5/85605/1متوسط

5/255/214باال

1001008جمع


هاي علمي، اقتصادي، اجتماعي، سياسـي و در ارزش. ها را بررسي كرده است نوع ارزش

هاي مذهبي پـدران، هاي مذهبي؛ ارزش ارزشگانه يعني هاي شش آخرين دسته از ارزش

45/5دسـت آمـده درصد است و فاصـلة بـه 63/39هاي مذهبي پسران، و ارزش 08/45

هـاي اين فاصله نيز از توجه بيشتر پـدران نـسبت بـه پـسران آنهـا در مـورد ارزش . شودمي

درصـد 5آيا با اين اختالف كمي بـيش از ). 110ص: تيموري، همان (كند مذهبي حكايت مي

تـوان پاسـخ توان گفت شكاف نسلي وجـود دارد؟ بـديهي اسـت كـه نمـي بين دو نسل مي

.شوددرستي به اين سؤال داد و با قاطعيت گفت شكاف نسلي بين اين دو نسل ديده مي

هاي مذهبي مادران و دخترانهاي ارزشآزمون فرضيه با استفاده از داده: ج

هـاي مـذهبي دو نم مهنـاز تـوكلي دربـارة ارزش هاي تحقيقي خا جدول سوم براساس داده

از يـك 1373ايـن تحقيـق در سـال . تهران تهيه شده اسـت 5نسل دختران و مادران در منطقة

ابـزار . نفر مادران آنها تعيين شده اسـت 101آموز و دانش 102 نفري، شامل 203نمونة منتخب

).1380: رك، توكلي ( گويه بوده است15هاي مذهبي، مقياسي متشكل از سنجش ارزش

هاي مذهبي مادران و دخترانهاي ارزشآزمون فرضيه با استفاده از داده: 3جدول شمارة

هايارزش

مذهبي

تعداد

هاپرسش

ميانگين

نظري

ميانگين

مشاهده شده

انحراف

معيارFSig FEta

15451/634/6مادران

154546/587/8دختران

4/18000/029/0

هـاي دست آمده يا شاخص منفرد ارزش دهند، ميانگين به شده نشان مي رقام محاسبه ا

در جمعيـت مـادران، . اسـت 46/58 و بـراي دختـران 1/63 معادل ،مذهبي براي مادران


گويان كمـي كمتـر از سـه انحـراف معيـار بـاالتر از پاسخهايهشدة نمرميانگين مشاهده

هاي مـذهبي مـادران بـسيار قـوي ارزيـابي ، ارزش ترتيباينبه. ميانگين نظري آن است

و شده بيش از يـك انحـراف معيـار در جمعيت دختران، نمرة ميانگين مشاهده . شودمي

اي كـه تفاضـل ايـن دو ميـانگين در گونـه باالتر از نمرة ميـانگين نظـري آن اسـت؛ بـه

بي در هاي مذه دختران نيز اگرچه از حيث ارزش . درصد است 46/13هاي مذهبي ارزش

. گيرنـد تري جـاي مـي وضعيت نسبتا خوبي قرار دارند، نسبت به مادران در سطح پايين

.مذهبي دختران بيش از مادران استهاي ميزان پراكندگي آراء در ارزش

هاي مذهبي، دست آوردن تفاوت ارزشي دو نسل مادران و دختران در ارزش براي به

: صورت زير محاسبه شده استنسل بههاي مذهبي دو تفاضل ميانگين ارزش

هاي مذهبي مادران ارزشـهاي مذهبي دختران ارزش= تفاوت ارزشي دو نسل

1/63ـ46/58 = 64/4

هاي مـذهبي ميـان دو نـسل، از لحاظ ارزش،دهدطور كه رقم حاصل نشان مي همان

واحد از حيث تعلق خاطر به 64/4به عبارتي، مادران به ميزان . جود دارد تفاوت و 64/4

.تري قرار دارند نسبت به دختران در وضعيت مطلوب،هاي مذهبيارزش

هاي مذهبي در كل جمعيت مـادران و دختـران به آنكه انحراف معيار ارزش توجهبا

)203 = n( مذهبي مادران و دختـران هاي لذا اين مقدار تفاوت ارزش ، است 9/7 معادل

دهندة نبود فاصلة عميق ميان دو گـروه كمتر از يك انحراف معيار است كه نشان ) 64/4(

محاسـبه 4/18 معـادل F،براي تعيين معنادار بودن اختالف نمرة بـين دو آزمـون . است

در واقع، نتايج اين آزمـون نـشان داد . معنادار است 000/0در سطح باالي آماري و شده

. دهنـد هـاي مـذهبي اهميـت مـي طور معناداري بيشتر از دختران بـه ارزش مادران به كه

بين دو متغير نسل و ( بيانگر ضعيف بودن اين رابطه 29/0 معادل Etaضريب همبستگي

).111: 1380توكلي، (است ) هاي مذهبيتفاوت ارزش


فرزندانهاي مذهبي والدين و هاي ارزشآزمون فرضيه با استفاده از داده: د

داري والـدين و فرزنـدان كنيم، مربوط به اختالف ديـن آخرين پژوهشي كه مرور مي

هـاي شـهر يـزد، آقـاي نفري از دبيرستان 400اي براساس نمونه . آنان در شهر يزد است

انجام داده اسـت كـه در آن 1380اي را در سال يغمايي با راهنمايي دكتر پناهي، مطالعه

. دران در سه سطح ضعيف، متوسط و قـوي سـنجيده شـده اسـت داري فرزندان و پ دين

داري قـوي را در دو هاي ايشان استخراج شده اسـت، سـطح ديـن جدول زير كه از داده

).235ـ237: 1380يغمايي، (دهد نسل متفاوت پدران و فرزندان نشان مي

) درصدبه(داري قوي داري پدران و فرزندان در سطح دين دينةمقايس: 4جدول شمارة

درصد اختالففرزندانپدراندارينوع دين

5/922/947/1داريبعد اعتقادي دين

2/957/875/7داريبعد احساسي دين

7/395/372/2داريبعد مناسكي دين

7/950/507/45داريبعد پيامدي دين

0/868/592/26داري كليدين

داري دو نسل پـدران قادي و مناسكي ديندهد، بين بعد اعت نشان مي 4جدول شمارة

در بعد . ، اختالف كمي وجود دارد استداري ترين ابعاد دين و فرزندان، كه در واقع مهم

بيشترين اخـتالف در . شوددرصدي ديده مي5/7داري، اختالف قابل توجه احساسي دين

. صد اسـت در7/45شود و بعد پيامدي است كه به هنجارها و رفتارهاي ديني مربوط مي

انـد بسا اين اختالف ناشي از اين باشد كه نوجوانان دبيرستاني هنوز به سني نرسـيده چه

بيني كرد كـه بـا افـزايش سـن توان پيشكه خود را مقيد به هنجارهاي ديني بدانند و مي

داري كلـي ناشـي از اخـتالف درصـدي ديـن 26اخـتالف . آنان اين اختالف كاهش يابد


هر چند اين تحقيق قابل تعميم به كل كشور نيست، ولي نـشان . داري پيامدي است دين

هـر چـه از . دهد كه در ابعاد اساسي ديني اختالف چنداني بين دو نسل وجود نـدارد مي

رسـيم، اختالفـات افـزايش بعد اعتقادي و مناسكي به رفتارهاي ناشي از اعتقـادات مـي

.ديابمي

هـاي فرهنگـي را در همة زمينـه مجموعة مطالعات فوق، وجود شكاف نسلي بارزي

در موارد قبلي، محقـق بـا تفكيـك . دهدبين نسل فعلي و نسل قبل از انقالب نشان نمي

هـاي اجتمـاعي و شـكاف در هنجارهـاي شكاف نـسلي بـه دو نـوع شـكاف در ارزش

اجتماعي نشان داده است كه وجود فاصلة نسلي بين دو نـسل فعلـي و قبلـي، فقـط در

هـاي زش چنين اختالفي دربـارة ار ؛ارهاي اجتماعي قابل اثبات استمورد بعضي از هنج

.شودبين دو نسل ديده نمي

هـاي عينـي و بدون تكيه بـر داده 1رغم اين شواهد، متأسفانه بعضي از نويسندگان به

هاي قبل و تنها وجود شكاف نسلي بين نسل تجربي و صرفا براساس تصورات ذهني، نه

كننـد، بلكـه حتـي صـحبت از وجـود ور ضمني يا صريح تأييد مي طبعد از انقالب را به

بايـد توجـه ). 15: 1383پنـاهي، (آينـد كنند و در پي تحليل آن بـر مـي انقطاع نسلي مي

داشت، موضوع اختالف يا شكاف نسلي، موضوعي مهم و حساس اسـت و اظهـارات و

حتـي ممكـن .باشـد سياسي مهمي داشته تواند تبعات اجتماعي و هاي مربوط، مي نوشته

هـاي اجتمـاعي غيرمنتظـره و رفتارهـاي هـا حركـت است در شرايط خاصي، اين نوشته


: وع كنيد به آثاررج. 1

اكبر عليخاني، ، به كوشش عليهاگسست نسل، »هاهاي سيالن يا انقطاع نسلمالك«، )1382(ـ داود فيرحي

).75-79جهاد دانشگاهي، صص : تهران(

.81-106، صص همان، »هاشناسي سياسي انقطاع نسلروان«، )1382(ـ محمدرضا جاللي

.177-182 صص ،همان،»ها؛ انقالبي كاملانقطاع نسل«، )1382(ـ حاتم قادري



را سبب شود كـه ناشـي از 2 و هراس اخالقي 1اجتماعي نامناسبي چون هراس اجتماعي

.اضطراب و فشار اجتماعي است و عواقب وخيمي دارد

گيري و پيشنهادنتيجه

ايم كه آيـا شـكاف نـسلي عميـق ند، به اين مهم رسيده االتي چ ؤ از طرح س ،در اين مقاله

هاي مذهبي بين دو نسل جوان و قبلي و يا نسل والدين و فرزنـدان در ايـران بـه ارزش

خورد؟چشم مي

براساس اين نظريـات، علـت . كنندة فاصلة نسلي مطرح شد سپس مباني نظري تبيين

كـه هـر طوريوسيع است؛ به هاي اجتماعي سريع و اصلي ايجاد فاصلة نسلي، دگرگوني

. كندتري را ايجاد مي ها بيشتر باشد، فاصلة نسلي عميق چه عمق و وسعت اين دگرگوني

تحقيقـي در سـطح آمارهـاي ،البته در قسمت روش تحقيق، توضيح داديم كه اين مقالـه

كـه علـت شـكاف نـسلي نيستيمهاي ثانويه است و به دنبال اين توصيفي و بر پاية داده

لذا پس از بررسي وضعيت فاصلة نسلي . از حيث مذهبي را در ايران كشف كنيم ارزشي

فاصلة نـسلي .2 فاصلة نسلي ارزشي و .1،در ايران، بررسي شد كه دو نوع فاصلة نسلي

دهـد كـه فاصـلة ها و مطالعات دكتر پناهي نـشان مـي بررسي داده. وجود دارد ،هنجاري

هـاي حال حاضر بسيار كم است؛ مطابق با يافته نسلي از نوع ارزشي موجود در ايران در

هاي مذهبي، فاصلة عميقـي بـين دو نـسل بـه چـشم خانم مهناز توكلي، از حيث ارزش

خورد؛ همچنين كاوه تيموري هم به اين نتيجه رسـيد كـه فاصـلة ارزشـي در ايـران نمي

اي ايرانيان هها و نگرش هاي پيمايشي طرح ملي در مورد ارزش يافته. اي عام است پديده

خـورد؛ هرچنـد از هاي مذهبي به چشم نمـي د كه فاصلة نسلي عميق ارزش دهمينشان


1. Social Panic2. Moral Panic


در . هاي مذهبي، اختالف ارزشي بين نسل جوان و نسل قبلي مشهود است جهت ارزش

،هـاي مـذهبي پايان، نتايج تحقيق آقاي محمد يغمايي در خصوص تفاوت نـسلي ارزش

در ،انـد بنابر آنچـه تحقيقـات فـوق نـشان داده . ده است مشابه با نتايج تحقيقات فوق بو

هـاي مـذهبي، رسيم كه از حيث ارزش مان به اين نتيجه مي پاسخ به سؤال فرضية تحقيق

.خوردفاصلة عميقي ميان دو نسل در ايران به چشم نمي

:شود نيز عرضه ميهاييضمن يادآوري نكاتي از بحث، پيشنهاد

كـه جوانـان را معه، فرهنگ جوانان است و در پي آنندن جاهاي مسئوليترين دغدغهمهم

بينند كه به لحـاظ جوانان را مي ، هاي اسالمي سوق دهند؛ از طرف ديگر به سمت ارزش

بدتر از وضـع گذشـته در صـحنة زنـدگي اجتمـاعي عمـوم ظـاهر ،دينياعمال و رفتار

شـان را دربـارة گيـري دارد كـه سـخت همين مطلب مسئولين جامعه را وا مـي . شوندمي

هـاي اين پديده تا حد زيـادي در خـانواده . اعمال و رفتارهاي ديني جوانان تشديد كنند

. افزاينـد ها نيز بر شدت كنترل اعمال ديني جوانان مي مذهبي نيز مشهود است و خانواده

گيـري بـسا سـخت ازآنجاكه اعمال و رفتارهاي ديني منوط به هنجارهاي ديني است، چه

هـاي هـا، روي ارزش چه از طرف مسئولين جامعـه و چـه از طـرف خـانواده ازحد بيش

در . هاي ديني بـدبين كنـد اسالمي جوانان اثر منفي گذارد و جوانان را به اصول و ارزش

هاي مخـصوص بـه خـود را دارنـد، چـون فاصـلة هر صورت، جوانان نيز حدود آزادي

شـود كـه توصيه مي ، بنابراين .نسلي از حيث هنجارهاي ديني تا حد زيادي طبيعي است

نظر كـرد و بيـشتر در پـي از شدت هنجارها، اعمال و رفتار ديني بر روي جوانان صرف

.هاي اساسي اسالمي بودتقويت ارزش



، دفتـر طـرح هاي پيمـايش در سـاري يافته، )1381(هاي ايرانيان ها و نگرش ارزشـ

.ملي، وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمي

، ترجمـة مـريم تحول فرهنگي در جامعة پيشرفتة صنعتي ، )1382(اينگلهارد، رونالد ـ

.كوير: وتر، تهران

شناسي سياسي و نقش نيروهاي اجتماعي در زنـدگي جامعه، )1376(بشيريه، حسين ـ

.ني: ، تهرانسياسي

فاصلة نـسلي و اختالفـات خـانوادگي و چگـونگي «، )1378(پناهي، محمدحسين ـ

ـ علميفصلنامة ، »رد با آنبرخو ،11، س )س( پژوهشي علوم انساني دانشگاه الزهـرا

.، بهار و تابستان38 و 37ش

، »شكاف نسلي موجـود در ايـران و اثـر تحـصيالت بـر آن «، )1383 (ــــــــــــــــ

.، پاييز27، ش ترويجي علوم اجتماعي دانشگاه عالمه طباطبائي ـعلميفصلنامة

هاي نفـوذ عناصـر فرهنگـي دگرگوني فرهنگي و زمينه «، )1376 (ــــــــــــــــ

.، تابستان و پاييز23 و 22، ش فرهنگ،»بيگانه

، 26، ش راهبرد. »هـا جامعة ايران و شكاف ميان نسل«، )1381(تاجيك، محمدرضا ـ

.زمستان

هاي مذهبي دو نسل دختران و مـادران؛ شـكاف يـا ارزش«، )1380(توكلي، مهناز ـ

.، بهار و تابستان21 و 20، ش 5، س نامة پژوهش، »پيوستگي

.سمت: ، تهرانشناسي كار و شغلجامعه، )1380(عباس توسلي، غالمـ

هاي پسران و پـدران و عوامـل بررسي و مقايسة نظام ارزش ، )1377(تيموري، كاوه ـ

، دانـشگاه شناسـي نامة كارشناسي ارشد رشتة جامعه، پايانمؤثر بر آن در شهر تهران

.عالمه طباطبائي


.شركت سهامي انتشار: ، تهرانآناتومي جامعه، )1378(پور، فرامرز رفيعـ

، هـا گسست نسل ، »هاشناسي سياسي انقطاع نسل روان«، )1382(جاللي، محمدرضا ـ

.جهاد دانشگاهي: اكبر عليخاني، تهرانبه كوشش علي

، بـه هـا گسـست نـسل ، »هاانقطاع نسلهاي سيالن يا مالك«، )1382(فيرحي، داود ـ

.جهاد دانشگاهي: اكبر عليخاني، تهرانكوشش علي

، بـه كوشـش هاگسست نسل، »ها؛ انقالبي كامل انقطاع نسل «، )1382(قادري، حاتم ـ

.جهاد دانشگاهي: اكبر عليخاني، تهرانعلي

معـه و جا، »هـا و دوري از وفـاق اجتمـاعي فاصـلة نـسل «، )1380(شيخي، محمدتقي ـ

.آرون: ، تدوين فردرو، حميدي و يعقوبي، تهران3ج . )مجموعه مقاالت(فرهنگ

.شركت سهامي انتشار: ، تهرانتوسعه و تضاد، )1377(پور، فرامرز رفيعـ

نامـة ،»پـذيري مـذهبي خـانواده، دانـشگاه و جامعـه «، )1378(طالبان، محمدرضـا ـ

.، بهار و تابستان13، ش پژوهش

: ، تهـران اجتماعي شدن و سه عامل اولية اجتمـاعي ، )1355(ن رودلف طوبي، ژاكلي ـ

.2، ش 2نامة علوم اجتماعي، دورة

.ني: ، تهرانبنياد علم سياست، )1379(عالم، عبدالرحمن ـ

جهـاد : تهـران . هـا نگـاهي بـه پديـدة گسـست نـسل ، )1382(اكبـر عليخاني، علي ـ

.دانشگاهي، پژوهشكدة علوم انساني و اجتماعي

، ترجمـة كـاووس هايي دربارة دگرگوني اجتماعي ديدگاه، )1373(الور، رابرت اج ـ

.مركز نشر دانشگاهي: سيد امامي، تهران

.احرار: ، تبريزشناسيمباني جامعه، )1372(مساواتي آذر، مجيد ـ

مطالعة موردي : داري نوجوانان و عوامل مؤثر بر آن دين، )1380(يغمايي، محمدتقي ـ

.دانشگاه عالمه طباطبائي: تهران. زددر شهر ي

تأمين اجتماعي وجوهات شرعي درنقش

∗ميثم موسايي

∗∗يوسف كرمي

چكيده

مانع از تـأمين درآمـد الزم بـراي وجود دارد كه ي اعم از طبيعي يا غيرطبيعي در جامعه گوناگونعوامل ترين محمل براي ها اصليآنتعادل درنبود؛شودها مي خانوادهزهاي برخي ا هزينهكمترينپوشش حتي

انـداز چـشم ،محدوديت منابع و گسترش انتظـارات روزافـزون در دنياي امروز، . زايش فقر خواهد بود وجـودي وجوهـات ةفلـسف .سازدهاي صورت گرفته در اين عرصه را با موانع متعدد مواجه مي فعاليتاز ضروريات دين و واجبات اوليه تشريع و خصوصا نوع واجب آن، كه از جانب شارع مقدس ،شرعي

.طوف به ترميم اين شكاف بوده است مع در نظام اسالمي عمدتا،دشوبعد از نماز محسوب مي بلكـه اسـت، هت نداشـ توفيـق تنها در ترميم شكاف موجود بـين فقـر و غنـا نه ما ةجامعنه اسفأاما مت ) توزيع صحيح درآمدها(ا راه مقابله با اين بحران تنه .يمشاهددر آن را روز عمق و پهناي بيشتري روزبه.هاي مختلف جامعه استههاي بومي موجود در حوزگيري از فرصتهبهر

مـالي بـسيار كـه منبـع ،توان از آن بهره گرفت وجوهات شـرعي اسـت كه مي ييهاهاز جمله حوز . بهره جستو رفع فقري شكاف طبقاتميمدر ترها از آنتوانكند كه ميتأمين ميتوجهي را قابل

ميـزان بـالقوة ، اسـت قـزوين از اسـتان در شـهر شـال كه حاصل يك بررسي ميداني مقاله،ايندر نشان داده است كه اين منبع بـراي تـأمين شده و بررسي با تأكيد بر خمس با فروضي شرعيوجوهات

را ، خط فقـر آن در جهت رفع فقر كارگيري كند، بلكه با به تنها كفايت مي اجتماعي به معناي رفع فقر نه . خواهد بخشيدبهبوددرصد60نيز تا قريب


.اجتماعي، وجوهات شرعي، خمس و زكات و فقرمين أت


ريزي اجتماعي دانشگاه تهراندانشيار گروه برنامه∗

ريزي اجتماعيكارشناس ارشد برنامه∗∗



مقدمه

ةعمـد پاسـخ بـه آن، تـالش در وشـد نيـاز نيـز همـراه بـا او متولـد ،با خلقت انـسان

كه در زنـدگي انـسان بـه چـشم پيشرفتي ة با هم .هاي انسان را سامان داده است فعاليت

تغييـر بنيـادي در تـأمين نيازهـاي نبـود انكاري مبني بـر خورد، يك واقعيت غيرقابل مي

هنـوز . كنـد اساسي بخشي از جمعيت جامعه، از ابتدا تا به حال همچنان خودنمايي مـي

همـة امـروزه در . دارنـد ها در تأمين آن مـشكل اساسـي توجهي از انسان هم تعداد قابل

هاي اجتماعي، رويكرد پيشگيري بر درمان پيشي گرفتـه و ابعـاد سـالمتي انـسان صهعر

هاي حيات فردي و شود تا نظام نوين سالمتي را به حوزه و تالش مي استتعريف شده

اجتماعي وارد سازند، اما اين رشد كيفي در تأمين بخشي از نيازهاي جامعه دليـل كـافي

آنها براي تأمين حداقل نيازهاي فيزيولـوژيكي . نيست آنها ةبر تأمين نيازهاي اساسي هم

انديـشي ره هـا بـراي چـاره تالش آن وبرند سر مي بهآوري خويش در تنگناهاي مشقت

چـون علـل متعـددي از قبيـل محـدوديت منـابع، تفـاوت اسـتعدادها، . بردميجايي ن هب

كـه اسـت ه موانعي هم،ها و ساير عوامل طبيعي و غيرطبيعي نابرابري امكانات و فرصت

ة بـا توسـع .پـذير نيـست عبور از آنها براي خيلي از افراد يا جوامع بـه سـهولت امكـان

كيفي جمعيت، افزايش انتظارات و پيچيـدگي عواملي چون رشد فناوري اطالعات عمال

بـا . دهي اوضاع نيازمنـدان جامعـه را دو چنـدان سـاخته اسـت دشواري سامان زندگي،

ازگـويي بـه آنهـا از يك طرف و محدوديت توان دولت در پاسخ زندگي ةافزايش هزين

گويي به اين نيازها و يا حداقل بخشي پاسخ براي يافتن منابع جديد ةانديش، طرف ديگر

ه شـد بسياري از متوليـان ةاز آنها از مجراي مشاركت هر چه بيشتر و بهتر مردمي، دغدغ

از نظـام مزايـاي «قول اسپينگ اندرسن رو را به نظام رفاهي پيش فقطي كه يجاتا.است

انـد كـه جـز بـا حـضور تصور كرده »تعريف شده به سمت نظام مشاركت تعريف شده

��201نقش وجوهات شرعي در تأمين اجتماعي

از 2»بهينـه «ة كـردن مـديريت و چـه اسـتفاد 1»شسته و رفتـه « آحاد مردم چه در ةآگاهان

گيري هره ب بر اسالمي عالوه د اما در اقتصا . منطقي نيازها نخواهد بود ةكنندامكانات، تأمين

وجوهـات شـرعي اعـم از واجـب و منابعي مانند ،هاي خاص مديريت كيفي فرصت از

با شناسايي و اخـذ و فرهنگ و سازكار الزم تكوينمستحب وجود دارند كه در صورت

كه حاصـل رفتـار تكليفـي و اخالقـي ،تواند منبع بسيار عظيم و مهمي و سازماندهي مي

ـ د ،افراد متمكن و منـصف جامعـه اسـت مين نيازهـاي نيازمنـدان أر اختيـار صـندوق ت

افـراد ضـعيف جامعـه ةساز يك زندگي آبرومند بـراي همـ اجتماعي قرار گيرد تا زمينه

.دباش

لهئطرح مس

مبارزه با فقر و نيازهاي اجتماعي به منظور حفظ كرامت انساني، آسـايش اجتمـاعي،

قابل انكار ري از بديهيات غي امنيت اقتصادي، آرامش روحي و رواني و انجام تكاليف دين

شـود حاصـل كارگرفته مـي هرفع آن ب ي كه در ي سازكارها .استييد هر منطقي أ مورد ت و

،هاي دينـي و سـنتي درجوامع داراي ارزش . تجارب طوالني بشر درزندگي جمعي است

بـرخالف جوامـع پـذيري، احساس مسئوليتمشاركت عوامل مرتبط با مداخله و غالبا با

ة ما در جامعـ .يابد اين معضل سامان مي ند،امتكيقانوني به ابزار فقطكه دينيمدرن غير

از قبيل اعتياد، سـرقت، طـالق، قتـل و ، بسياري از معضالت اجتماعي يم كه خود شاهد

تحمـل . ريـشه دارد بـه فقر و نياز مادي افراد مبتال درطور مستقيم يا غيرمستقيم به،غيره

د و تـاب و تـوان صـبورترين افـراد را شو غيرممكن مي عمالفقر و نياز از حدي به باال

جمعيت كـشور درصد 20 قريب به دد،شده از مراكز متع هعرضامروزه بنابر آمار . دگيرمي


1. Mean and Lean2. Optimum


از ايـن رقـم بـا درصد 50برند و سر مي هترين شرايط در ذيل خط فقر ب ما در خوشبينانه

يي دولت در تـأمين ايـن افـراد نيازمنـد توانا .)78: 1384، داناسرئي (اندفقر مطلق مواجه

بسيار محدود و ناكـافي اسـت و ،چه از محل منابع عمومي و يا از محل بازتوزيع ثروت

ي مانند تغذيه، بهداشـت، يهابازتاب اين ناتواني در كاهش متوسط برخورداري در حوزه

گونـه اينمتأسفانه فراگير شدن «. درمان، آموزش و تفريح به سهولت قابل مشاهده است

خوردن نـسبت همهبها و مهاجرتتشديدزندگي اجتماعي، معضالت در جامعه با فشار

عـادي مسيردرراهاانسانانحراف برخي از موجبات روستاهاوتراكم جمعيت بين شهرها

.)63: 1373ستوده،(» طبيعي فراهم آورده استو

شرط الزم ،ريزييند برنامه ا بهينه از امكانات با مديريت صحيح منابع در فر ةاستفاد

برنامگي و يـا فقر موجود در جامعه را حاصل بي ةتوان هم اما نمي .براي رفع فقراست

ه نيز بـا مرفهاي اي كه امروز غالب دولت زيرا عامل عمده . تدبيري به حساب آورد بي

ي هـاي حمـايت ند مشكل تأمين منابع مالي الزم براي اجراي برنامه اآن دست به گريبان

ه از نظـام مزايـاي مرفـ هـاي تغيير در رويكرد دولت ةاست و همين تنگناست كه زمين

،بر اين اسـاس . شده را فراهم ساخته است شده به سمت نظام مشاركت تعريف تعريف

تـوان بـه حـل ايـن معـضل اجتماعي كه منبع كنش جمعي است مي ةتقويت سرماي با

انـساني و ةبـر وظيفـ ما عالوه ةامعج. به حداقل رساند اثرات آن را همت گماشت و

داراي يك پتانسيل بـسيار قـوي و ست، دنيا ة كه از مشتركات انساني در هم ،اجتماعي

فردي تحت عنوان تكليف و وظايف شرعي تحت عنـاوين زكـات، كارآمد و منحصربه

. هـاي مـستحبي اسـت و سـاير انفـاق خمس، كفارات، نذورات و برخي از موقوفـات

ار واقعي اين منابع و مشخص كردن تعداد افـراد نيازمنـد برحـسب بررسي وجود مقد

توانـد شده از سوي دولـت و تعيـين تناسـب حـاكم بـين آن دو، مـي خط فقر تعريف


سازي مردم به اين آگاه براي الزم را ةمتوليان امر را به اين واقعيت واقف سازد تا زمين

ة عالوه بر تزكي فراهم سازند تا آن نپرداختن و يا ن مهم شرعي و تبعات پرداخت ةوظيف

فقر نيز از حلقوم ةرحماناموال مردم و تعميق باورهاي ديني آنها در جامعه، چنگال بي

.شودمستمندان قطع

روش تحقيق

مراجعه به منابع وحياني و روايي و بررسـي اسـتنباطات ودر اين مقاله از روش اسنادي

اسـتفاده شـده مربوط به وجوهات شـرعي يابي به مباني نظري مطمئن دست برايفقهي

ميـداني بـا ةيـك مطالعـ اين منبـع عظـيم در ةبالقو ميزان بالفعل و ةبراي مطالع و است

وتحليـل شـده تجزيـه اطالعـات گـردآوري و ،استان قزوين شال از شهر ةانتخاب جامع

دهـد از خانوارهاي جامعة اصلي را تشكيل مي درصد10 مورد مطالعه حدود ةنمون. است

.ن قابل تعميم به جامعة اصلي است، نتايج آدرصد95كه با احتمال

بررسي ادبيات موضوع و چارچوب نظري

هـاي دينـي عجـين شـده بـا آمـوزه گوناگون زندگي افراد به عناوين ،در جوامع اسالمي

توانـد خـارج از رفتار افراد معتقد و ساكن در سـاحت آن نمـي همة به نحوي كه ،است

زيـرا . مجال بروز كارآمد داشـته باشـد ،ها و يا حداقل مالحظات ديني هدستورات، توصي

طـوركلي يـا تحـت الزامـات اعتقـادي خـويش از قبيـل محرمـات، ه ديني ب ةافراد جامع

دينـي ة و يا تابع اقتضائات اجتماعي جامعـ دارندواجبات و مستحبات و مكروهات قرار

اهي از كليات حاكم بر جامعـه و به هر صورت آگ .)31: 1385حسين قافي، (نداخويش

عـدالت و ة توجه وافر غالب اديان به مقول ،تر از آن هاي فكري مطرح در آن و مهم نحله


طلبد تـا بررسـي هرگونـه سياسـت پايين جامعه مي ةها در رفع مشكالت طبق اهتمام آن

ر داسـالمي، ةجامعـ در . هاي ديني صورت پـذيرد امرونهيبا هماهنگي دررفاهي در آن

احكـام چون فـروع و ، وجود دارد تمايزات خاصي ها ساير نحله در مقايسه با اين زمينه

گرجـي، (تـدريج اسـتوار اسـت تقليـل تكـاليف و سه اصل عدم حرج، براسالمي خود

توزيـع ،)50: 1385مطهـري، ( اديان تربيـت انـسان اسـت ةكه هدف هم ازآنجا .)18: 1375

برخالف جوامـع مـدرن، كـه چنـين .ف استقالب وجوهات شرعي يك تكلي درمجدد

احكام تكليف متناظر به حكـم دينيدر جامعة ، شودمسئوليتي به شكل قانون تعريف مي

نوعي جرم قانوني ،ضمان شرعي برشرعي، حكم قانون خواهد داشت كه ترك آن عالوه

وامـع جترين وجه تمايز جوامع اسـالمي بـا مهم ،آن گذشته از.بودخواهدقابل پيگرد و

درهـا هاي آن بينش بازتابآن جوامع و هاي افراد ها و بينش گرايشتوان در ميراديگر

حـت ت در دين مبين اسالم اين تكاليف .)109: 1378انصاري،(كردجستجواعمال افراد

و كه خود در دو بخش واجـب و مـستحب شوند اسم برده مي ن وجوهات شرعي اويعن

.تنفاق يا صدقه اسدر بيشتر منابع تحت عنوان ا

هـاي وضـع وجـوه شـرعي و دسـتورات اخالقـي اسـالم در مـورد يكي از حكمت

هـا و آنچه تأثير توزيعي ماليات . رفع نيازهاي فردي و اجتماعي در جامعه است ،انفاقات

سـاز بـراي بخشد، اين است كه يكي از عوامـل زمينـه ها را در جامعه استحكام مي انفاق

بدين معنا كه براي فقرا و درمانـدگان از درآمـد و است؛ياز افراد ن، اسالم درمالك شدن

دارايي ثروتمندان سهمي در نظر گرفته شده است كه آنان را با صاحبان آن اموال شريك

همانا خداوند تبارك و تعالي بين اغنيا و فقـرا در امـوال، «: فرمايدامام صادق مي . دكنمي

) به سوي غيرشركايشان (يا جايز نيست كه روي پس براي اغن ، است هدكرشركت برقرار

،البته با وجود اشتراك مال بين صـاحب آن و فقـرا . )6:150 ج ،الحر العاملي (»برگردانند


كـه سـهم را دارد به اين صورت كه اين حـق ، تسهيالتي در نظر گرفته شده است شرعا

شـركت مزبـور از شـود كـه هرحال چنين حقي موجب نمـي ولي به ،فقرا را او جدا كند

در اينجا توجه به ايـن نكتـه الزم اسـت كـه اسـالم تـأمين . حقيقت شركت خارج شود

شـده بـه فقـرا بلكه آن مقدار از منابع تعيين است، حداقل معيشت فقرا را در نظر نگرفته

د تـا بـه شـو د كه هم فقر شديد آنان زايل و هم كمبود درآمد آنان تأمين شوپرداخت مي

نقـل )ع(در روايتي ديگر از امام صادق . عارف زندگي اجتماعي برسند سطح معمول و مت

همانا خداوند عزوجل براي فقرا در اموال اغنيا آن مقدار قرار داده «: كه فرمود است شده

مبنـاي فلـسفي چنـين اشـتراكي، مالكيـت .)5:همـان (».كنداست كه آنان را كفايت مي

و سـت قـدرت او ةوق او و در حيطـ همه چيـز مخلـ .خداوند بر موجودات جهان است

نـور ةدر سـور . دهد اجرا كند بايد هر چه را او دستور مي است و انسان امانتدار خداوند

.»بدهيد) فقرا(از مال خداوند كه به شما اعطا فرموده است به آنان «: فرمايد مي32ةآي

عديل ثـروت در تأمين عدالت اجتماعي، رفع نياز نيازمندان و ت ،اثر توزيعي اين وجوهات

،هـاي عرفـي در حكومـت ). 342ـ1380:349،دفتر همكاري حوزه و دانشگاه (است جامعه

تأمين نيازها براساس قـوانين خـاص . گيري منابع درآمدي، قوانين موضوعه است مبناي شكل

ـ در اين . گيردخود در قالب ماليات صورت مي ةگونه جوامع ماليـات را بـه نـوعي بايـد هزين

هـاي يكي از سياست . هايش دانست متناسب با برخورداري ،ضور فرد در جمع مشاركت و ح

عمـل ةهـاي دولـت جامـ هاي مالي است كه از طريق هزينـه سياست ،توزيع مجدد درآمدها

هاي فعال را با توجـه بخشي از درآمد عامل ،ا براساس نظام مالياتي تبعيضي هدولت. پوشدمي

كـه معمـوال ،هـاي عمـومي را هـا نيازمنـدي ه كمـك آن كنند و ب ها برداشت مي به اهميت آن

در .)1354، منتظـر ظهـور (كنند برطرف مي ،نداصاحبان درآمدهاي كم با آن دست به گريبان

ـ سقف پرداختي ،گونه جوامع اين ي تعريـف شـده اسـت و ها مبتنـي بـر تـأمين نيازهـاي كم


دمات است، يعني به نـوعي نيازمند تعريف سقف جديدي از خ ،هرگونه افزايش در پرداخت

اما در حكومت ديني ايـن . ثابتي وجود دارد ةشده رابط هعرضبين ماليات اخذشده و خدمات

.است متفاوت قضيه كامال

گـذاري و سرمايه.2اداي حقوق فقيران .1،وظايف اغنيا ،هاي اسالمي براساس آموزه

.استيز از اظهار تنگدستي پره.2كار و تالش .1،وظايف فقيراناست وايجاد اشتغال

هرگاه تـوانگر از بخـشيدن مـال خـود بخـل «: فرمايدمي) ع(عليدر اين رابطه موال

داران بايـد سـرمايه . )53ة نام،البالغهنهج(»ورزد، فقير آخرتش را به دنيا خواهد فروخت

نـد توا مـي ، اين پرداخت اگر با رضايت و آگاهي باشد .كنند نيازمندان را پرداخت ةهزين

واال در صـورت پرداخـت ،دشـو قبـول همـراه وري باال و قابل با بهره ايدر قالب برنامه

شك داراي تالي ناخوشـايند از قبيـل سـرقت، و يا پرداخت پراكنده و ناقص، بي نكردن

خداوند سبحان غذا «: فرمايدمي)ع(چنانكه موالعلي . كاري خواهد بود كاري و خراب كم

پـس هـيچ فقيـري گرسـنه . اموال ثروتمنـدان معـين كـرده اسـت و نياز نيازمندان را در

اند و خداونـد آنـان را مند شده اينكه ثروتمندان از حق آنان بهره ةماند مگر به واسط نمي

. )320 حكمت ،البالغهنهج (»اخذه خواهد كردؤبراي اين عمل م

امعـه در جاولويت پوشـش فقـر تابرنامه توزيع شود بانظام ديني بايد وجوهات در

اگر امام از كسي زكات را مطالبه كند و او به امام نپـردازد و بـه ديگـري . دشوآن لحاظ

بلكـه عبـادت هـم ، زيرا زكات فقط ماليـات نيـست .ستاوة زكات بر ذم ،پرداخت كند

چون خـود فـرد و و قصد قربت صورت گيرد اختيارعبادت بايد با شود و محسوب مي

. شـود الذمـه نمـي ء لذا بـري ،قربت پرداخت نشده است قصداختيار و با، است نپرداخته

هـم بـاز ،به اجبـار باشـد ولي قصد قربت نداشته باشد يا ،خودش هم بپردازد حتي اگر

شود تا افراد خود داوطلبانه عبادي بودن آن باعث مي ،نظام ديني در .شودالذمه نمي ءبري


ي هم پرداخت شود و فرار ماليـاتي مقدار واقع ،آوري آن صفر باشد جمع ةهزين، بپردازند

هرحـال به.دهدنشان مياين كارايي نظام مالياتي اسالم را ؛ترين سطح خود برسد به نازل

در صورت از بين رفتن عين آن دگر بـار بايـد از مـال ،اگر كسي زكات خود را نپردازد

.)15:421 ج ،جواهر كالممحمدحسن نجفي، (خود جدا و به امام پرداخت كند

عدالت اجتماعيدولت اسالمي و

درحـدي كـه جميـع . سـنگيني دارد ةجامعه وظيفـ مين نياز أترابطه با دولت اسالمي در

ماليـاتي كـه دولـت .شـود متكفـل مـي از همه لحاظ راكاربازارحاجات فروماندگان از

:نوع استدوكند، اخذ ميافرادازهامين هزينهأتبراي اسالمي

ـ ،وليهاي ا ماليات )الف ثابـت اسـالم معـين شـده و ة يعني مالياتي كه دراحكام اولي

.زكات و مثل خمساست،

هـاي اولـي ماليـات كـافي نبـودن صورت كه در حكومتي،هاي ثانوي يا ماليات )ب

.شوداخذ ميتعيين و

ـ ،»ضمان اعاله «مسئوليت و ضمانت دولت در اين موارد ل و لـوازم ي وسـا ةيعني تهي

نـسبي و قابـل انعطـاف ، مفهومي وسيع ،مفهوم مكفي . مكفي است دازةانزندگي افراد به

دليـل به همين .شودبه تناسب حداكثري تعيين ميامكانات حداقلي شروع و است كه از

چون به تناسـب سـقف ،بردكارهحداكثري ب ياطورمطلق براي آن حداقلي و هتوان ب نمي

بدين معنـي كـه .شودر مشخص ميحداكثفاصل حداقل تاحدسطح آن در رفاه جامعه،

، بنـابراين .يابد مفهوم فوق گسترش مي ، رفاه و آسايش عمومي بيشتر شود ةهر چه درج

امثـال .تـأمين كنـد مثل غذا، مسكن و لباس را ،هاي اصلي و عمومي دولت بايد حاجت

ها بايد از لحاظ كميت و كيفيت با توجه به شرايط روز كافي و شايسته اين حاجت


ـ را دوم ةهاي درج عالوه حاجت د؛ به باش بـاال رفـتن سـطح زنـدگي پيـدا ة واسـط ه كه ب

ـ پرداخت بايد بـه انـدازه . )293: 1350، صدر(د كن برطرف ،شودمي ةاي باشـد كـه هزين

، يك سال باشـد ة اگر زكات بيشتر از هزين، را تأمين كندنفر زندگي هر ةمتوسط يك سال

حـاكم ، آنها بـود ةات تحصيلي كمتر از نياز ساالن اگر زك .شودبه حاكم برگشت داده مي

اجتمـاعي ةفلـسف نظـر از .)5: 1413، منتظـري (المال جبـران كنـد بايد كمبود را از بيت

ةجامعه يك وظيفـ دراستيفاي حقوق را ومقابل مردم مسئوليت دارد حاكم در ،اسالمي

.)180: 1356،مطهري(كندالزم شرعي معرفي مي

كه مشموالن زكات تـا آنجـا كـه ندين اصل حقوقي اعتقاد داشت به ا )ع(حضرت علي

ايـن اصـل بـه حـاكم امكـان .نياز شوند بايد زكـات بپردازنـد مردم بي ةفقيران مانند بقي

با استفاده از اختيارات قانوني خـود ،هاي ثابت مالياتكافي نبودن صورت دهد كه در مي

اين نوع ماليات را در اصطالح امـروزي . هاي بيشتري وضع كند الفراغ، ماليات ةدر منطق

ست كه مالك اصـلي در ا منظور آن .)340ـ350: 1350، صدر(نامند ماليات حكومتي مي

حدنـصاب وجوهـات اگـر زيرا ، شرعي نيست ةشد حدنصاب تعيين ،پرداخت وجوهات

مكلـف متمـولين را تواندحاكم مياشد، نيازمندان آن كافي نب ايل شدن فقر زجامعه براي

ايـن زمينـه مطهـري در شهيد. كندحدنصاب از محل اموال خويش پرداخت بيش از به

براساس مقتضيات زمان كه بايد مصالح عمومي بر مـصالح شخـصي تـرجيح «:فرمايدمي

الـشرايط دسـتور بـه اخـذ ماليـات دهـد و حتـي داده شود، ايرادي ندارد كه فقيه جـامع

.)35: 1381، مطهري(» دهدتواند دستور به اخذ ماليات تصاعدي نيز بمي

اهميت پرداخت زكات

،انـد حق فقرا و محرومين در اموال اغنيـا ذكـر كـرده را وجودي آن ة فلسف ، كه زكات را

ة نقـش مهمـي در ادار زكـات . شـمار آورد ترين منبع درآمد تعاوني اسالم به توان مهم مي


شـماري روايـات بـي .كندميريزي آنان را پايهةهاي آيند و موفقيت دارد مسلمين ةجامع

در زكـات بـه در اسالم بيش از آنكهكه حاكي از ايناستدر فضيلت صدقات وارد شده

.)1363:315، اجتهادي(دانندمييك منبع درآمد تعاوني ، آن را ماليات توجه كنندحكم

شود؟گانه است يا با تحول نياز جامعه متحول ميآيا زكات محصور در موارد نه

زكـات ،نظـر اكثـر فقهـاي شـيعه يكي اينكه بـه : رابطه دو نظريه مطرح است در اين

اما بـه . گانه در روايات است گانه است و دليل آنها نيز ذكر موارد نه محصور در موارد نه

: زكات محصور در موارد مذكور نيست،رسد به داليل زيرنظر مي

.ت در آنها معين نشده استفيت زكاست كه كميت و كيا آيه در قرآن 20 حدود ،اوالـ

گانة زكات آمده بيان موارد نه به دنبال الشيعهوسايل در سيزده روايت در كتاب ،ثانياـ

در واقع اگر زكات فقط . است كه پيامبر وجوب زكات را در ساير موارد عفو كرده است

.بر موارد مذكور بود معنا نداشت كه در بقية موارد عفو كنند

شود كه فلـسفة تـشريع زكـات بـراي تـأمين اجتمـاعي وايات فهميده مي از ر ،ثالثاـ

توانـد مـصاديق حاكم اسالمي مـي ،بنابراين اگر مقدار آن براي رفع فقر كافي نبود . است

.آن را توسعه دهد تا هدف مذكور تأمين شود

گانـة مـذكور ست كه زكات بر مواردي غير از موارد نه ا در برخي از روايات ،رابعاـ

).33: 6، جوسايل الشيعه(اجب بود، اما رسول اكرم بقية موارد را عفو كرده است و

و ايـن خـود ) همـان (ها هم زكات وضع كـرده بـود بر اسب ) ع( امام علي ،خامساـ

.گانه نيستقرينه است كه زكات محصور در موارد نه

احصار زكـات ، بنابه نقل كليني،عبدالرحمنبن برخي از بزرگان مانند يونس،سادساـ

).41: همان(اند گانه را مخصوص صدر اسالم دانستهدر موارد نه

).همان( در روايتي حضرت امام صادق فرمودند كه برنج زكات دارد ،سابعاـ


گانـة مـذكور نتوانـست احتياجـات جامعـة توان گفت كه اگر زكات موارد نه بنابراين مي

.تواند موارد ديگري را مشكول زكات قرار دهدامر مسلمانان مي ولي،اسالمي را رفع كند

آيا زكات و خمس و وجوهات ديگر بودجة حكومتي است يا نه؟

گردد كه آيا خمس و انفـال اين سؤال در رابطه با خمس به اين مسئلة اختالفي برمي

است يا متعلق به منصب امام؟ در هر صورت تكليف مسلمانان در ) ع(ملك شخص امام

در ايـن رابطـه دو . و يا بدون تشكيل حكومت اسالمي قابل بررسي اسـت غيبت امام با

در ايـن . يكي اينكه خمـس و وجوهـات شـرعي ملـك امـام اسـت : ديدگاه وجود دارد

اما چنانچه از مطالعـة شـواهد . رسدصورت ملك شخصي، پس از فوت او به وارثان مي

ـ ،آيدتاريخي برمي ك از امامـان بـه همـة انفال و خمس پس از فوت و يا شهادت هـر ي

بنابراين خمـس . نرسيده و فقط در اختيار جانشين او قرار گرفته است ) وارثان(فرزندان

و انفال، ملك شخصي امام و يا شخص پيامبر نبوده، بلكه ملك منصب امامت و واليـت

نيز به دليل وجود الم بـراي خـدا ...) و اعلموا ما غنمتم (از آية خمس . بالفعل بوده است

رسـاند شود و اين ملكيت مـي سول خدا و خويشاوندان او، مطلب مذكور فهميده مي و ر

رسد كه خمس، بودجـة حكومـت اسـت بنابراين به نظر مي. االماره استكه خمس، حق

طور طبيعي در زمـان غيبـت به. كه البته اولويت استفاده از آن در آيه مشخص شده است

واردي كه شرع مشخص كـرده اسـت، مـصرف امام بايد به دست نواب او برسد تا در م

يك از فقها بسط يد براي تـشكيل حكومـت پيـدا نكـرد، در اگر هيچ ،طور مسلم به. كند

توانند آن را اخذ و در مواردي كه آيـة قـران زمان غيبت، همة فقيهان در حكم نايبان مي

شخصي االماره است، چراكه ملك اما چون حق . صريحا تعيين فرموده است، صرف كنند

خمس بايد به حاكم اسالمي پرداخـت ،امام نيست، در صورت تشكيل حكومت اسالمي


حتي پرداخت سهم سـادات آن نيـز بـدون اجـازة فقيـه ) ره(شود و به نظر امام خميني

.كندالذمه نميحاكم، شخص را برئ

از لحاظ تاريخي نيز بايد گفت كه آية خمس پس از جنگ بدر نازل شـد كـه غنـايم

اما سـاير مـصاديق . ي به دست مسلمانان افتاد و لذا قدر متيقن آن در غنايم جنگي است زياد

مـشخص شـده اسـت و بنـابر يـك قـول در ) ع(و امام صـادق ) ع(آن در زمان امام باقر

).19: 1373شـاهرودي، (انـد ها به حكم واليي تشريع كـرده آن ،مواردي مانند ارباح مكاسب

گرفت و خمس اربـاح مـذكور را بيـان نكـرد و گي را مياما چرا پيامبر خمس غنايم جن

نگرفت؛ شايد به اين دليل كه وضع مسلمانان در زمان او به حدي خوب نبود كه قادر به

االماره اسـت و پـس از دادند كه چون اين ماليات حق پرداخت آن باشند و يا احتمال مي

وء استفاده از آن وجود خواهـد ، امكان س افتددست افراد ناصالح مي او جامعة اسالمي به

.داشت

زكـات تـا سـال . از لحاظ تاريخي مسئله كمي متفاوت اسـت ،اما در رابطه با زكات

هشتم هجري واجب و اخذ نشد؛ به احتمال زياد به دليل اينكه وضع مسلمانان از لحـاظ

اقتصادي در حدي نبود كه مشمول پرداخت زكات شوند و به قول عايـشه پـس از فـتح

). 3999 حـديث ،155: 4، ج صـحيح بخـاري ( بود كه توانستيم سير خرما بخـوريم خيبر

گرفتند و در مواردي كه به صراحت در قرآن پيامبر و جانشينان او از آن تاريخ زكات مي

. كردنـد پرداخت مي) ها فقر دايم و يا موقت استكه مالك همة آن(مشخص شده است

هـا جنگيدنـد و آن كردند ميداخت زكات امتناع ميپس از پيامبر، خلفا با كساني كه از پر

تـرين رساند كـه زكـات از مهـم كردند اين ماليات را بپردازند و اين خود مي را وادار مي

ـ (منبع تأمين منابع مالي حكومت بـوده ) ودخصوصا در زمان صلح كه غنيمتي در بين نب

).1362اجتهادي، (است


؟ معادن استپنجم زكاتخمس همان يكازمرادآيا

مصرف مستقل از زكـات ة زمين ،نظري وجود دارد كه با استناد به روايات و احاديث

نـام عـددي از كـسور فقـط جاي اصطالح شرعي، آن را هرا براي خمس قائل نيست و ب

خمـس كـه مـراد از آن ةشايد كلمـ .دشوداند كه بر زكات معادن اطالق مي متعارف مي

دهمي كه در مقابل يك ،شود مستخرجات دريا گرفته مي پنجمي است كه از معادن و يك

ايـن اشـتباه را پـيش آورده ،شـود چهلمي كه از ساير اموال گرفته مـي از غالت و يا يك

است كه خمس را چيزي مستقل در مقابـل زكـات بگيرنـد و آن را بـه مـصرف خـاص

ست كه مـراد و خلفا معلوم ا ) ص( پيامبر ة حال اينكه در احاديث و روي . دهند اختصاص

پـنجم از آن مقـدار يـك ، زكـات معـادن در حكـم اسـت كـه » مايخرج منه «از آن مقدار

و از معادن طـال آنچه از دريا آيا در ال شد ؤس) ع(از امام موسي كاظم . شودپرداخت مي

: مرواريد و ياقوت و زبرجد، زكات است؟ حـضرت فرمودنـد ، مثل آيدبيرون مي و نقره

و1367:158صـدوق، (پنجم اسـت ست دينار رسيد در آن يك كه ارزش آن به بي همين

،كه چيزي معنون باشد در رديف زكـات » خمس «ةاصطالح كلم .)1352:394،منتظري

فـالن چيـز زكـات و بـر بـر در آن زمان مانند عصر ما معمول نبوده است كه گفته شود

�انند صـال م ، زكات يك اصطالح شرعي است ة زيرا كلم .فالن چيز خمس واجب است

خمس نـام عـددي ةكه كلم در صورتي .و حج كه متضمن حقيقتي معلوم و معين است

فقـط در آيـد و و حج و زكات در نمي�از كسور متعارفي است كه هرگز در رديف صال

بـاز كـه م يپـنجم غنـا اصطالح خمس يعني يك . استعمال شده است مورد غنايم جنگي

از . )1352:396،همـان ( شـرعي ه يك حقيقت ن ، عددي از كسور متعارف است ةنمايند

المال مسلمين بـوده و يدات اينكه خمس معادن همان زكات است كه جزء بيت ؤجمله م

مصارف آن به اصناف هشتگانه اسـت كـه حـد نـصاب آن همـان حـد زكـات اسـت و


، حديثي از )4:138 ج ،تهذيب(شيخ طوسي . مبين همين معناست صراحت احاديث نيز

ال كـردم آنچـه از ؤسـ ) ع(گويد از امام رضا ميآورده است كه نصر ابيمدبنمحاحمدبن

:حضرت فرمودند در آن واجب است؟ چيزي كم يا زياد باشد، آيا ،آورممعدن بيرون مي

يعنـي بيـست ،در آن چيزي واجب نيست تا برسد به آن مقداري كه در آن زكات است «

) ع(ضـمن نقـل حـديثي از امـام رضـا شـيخ مفيـد .)1352:397منتظري، (»استدينار

، پـس از وضـع مؤونـه اگر،مقداري استخراج شدهكه از گنج يا معادن بنويسد همينمي

خارج شـود پنجم آن زكات است كه بايد از آن يك،مبلغ بيست دينار رسيد ه بآن قيمت

.)1352:398همان،(

درآمد كسب يا مطلق درآمد

، در تعريف و حـدود درآمـد اخـتالف نظـر دارنـد فقها . درآمد كسب است ،موضوع خمس

داننـد و سود و درآمد حاصل از هر نوع كـسب را موضـوع خمـس مـي فقطها بعضي از آن

ناشـي از ةبر مورد مذكور هـر نـوع فايـد عالوهاند وتر ديده بعضي ديگر موضوع آن را وسيع

كـه ييهااما آن . )521: 1390، طباطبائي حكيم (دانندكسب و غيركسب را مشمول خمس مي

خمـس بـر مـازاد سـودهاي تجـارت و «: معتقدند ،دهندخمس را به مطلق درآمد تسري مي

ها نظير صنايع، كشاورزي، اجاره، خياطي، نويـسندگي، نجـاري، صـيد، حيـازت ديگر كسب

، آمـوزش كودكـان و )روزه، نماز، حـج و زيـارت : مانند(مباحات، اجرت عبادات استيجاري

،بلكه احتياط، وجوب خمس در مطلق درآمد اسـت . واجب است ،اراي اجرت دساير اعمال

، طباطبايي يـزدي (»دست آمده باشد ه هبه، هديه، جايزه، وصيت و غير آن ب حتي اگر از طريق

درآمـدي كـه از «:نويسد خود مي ةوسيلالتحريرطور امام خميني در همين. )398: 2ج ،1381

هـا ولـو از طريـق حيـازت ي و همچنين ساير كـسب صناعات و كشاورزي سودهاي بازرگان


هـر ،طـوركلي آيد و بـه افزايش قيمت به دست مي ةمباحات يا پرورش و توليد و يا به واسط

در اخـراج خمـس .شود مـشمول خمـس اسـت كسب نصيب انسان مي ةواسطهچيزي كه ب

كـه دور از انتظـار مانند هبه، هدايا، جوائز، ميراثـي ،باشند كه داخل عنوان كسب نمي مواردي

. شوند، شايسته نيست احتياط تـرك شـود مستحبي مالك مي ة صدق ةواسطهباشد و مالي كه ب

كـه اقـوي تعلـق چنان. گرچه عدم تعلق خمس به غير از ارباح مكاسب خالي از قوت نيست

» گرچه احتياط در اين موارد نيز نيكو اسـت ،خمس به مطلق ارث و مهر و عوض خلع است

).356: 1374ميني، امام خ(

متفاوت در سهم امامهايديدگاه

اختالف ايـن دو ديـدگاه ايـن ة سهم امام در خمس دو ديدگاه وجود دارد و ريش بارةدر

؟ اگـر اسـت منصب امامـت متعلق به است يا اماماست كه آيا سهم امام از خمس، ملك

ايـن صـورت يـا بايـد در نـد، كه مشهور فقها بر ايـن نظر چنان ، ملك امام دانستيم آن را

،كه گروهي از پيشينيان معتقد بودنـد طور ، همان نداريم در آن را كه حق تصرف يمپذيرب

اما اگر سهم امـام را .يا اگر تصرف را مجاز شمرديم آن وقت دليل بر تصرف الزم است

در ايـن صـورت هـر كـسي كـه ، نه ملك شخص امـام ، منصب امامت دانستيم متعلق به

ـ تواند در آن تـصرف داشته باشد مي عنوان نيابت را بـاره در ايـن )ره(نـي امـام خمي .دكن

ازآنجاكـه .باشـد مالكيت خداوند به معناي مالكيت در تصرف و واليت مـي «:فرمايدمي

پيامبر و بعد از وفات او ائمه جانشين خدا در زمين هستند ايـن واليـت بـراي آنهـا نيـز

ملك ،خمس. صب امامت و حكومت است وجود دارد و اين مالكيت جعلي به خاطر من

اش بـه ارث شخصي پيامبر و امام نيست و اگـر چنـين بـود بعـد از وفـات بـه خـانواده

).1359، همان(» رسيدمي


سهم سادات از خمس

در ،سبيل تعلـق دارد سه سهم ديگر از خمس كه به يتيمان و مسكينان و ابن در مورد اما

:وجود دارددو بعد مصداقي و مقداري تفاوت نظر

) سـادات (بيـت سـبيل اهـل يك نظر نيمي از خمس را سهم يتيمان و مسكينان و ابن

نظر.ها در استفاده از زكات است شان مانع بودن شأن و منزلت آن اي دليل ةدانسته و عمد

فقـر السـبيل را او ديگر مبناي توزيع سه سهم ديگر خمس بين يتيمان، مـسكينان و ابـن

اي حق سادات را نيز همانند ساير فقرا دانـسته و حـق ويـژه گر و ثانيا داند نه چيز دي مي

اينكـه از زكـات به با توجه ،ها را فقط در توزيع اين بخش آن ،شودل نمي يها قا براي آن

در مورد «:فرمايددر اين رابطه امام خميني مي .دهد در اولويت قرار مي ،كننداستفاده نمي

) امـا (رد؛ در اينكه سادات از مورد مصرف خمس اسـت سهم سادات ترديدي وجود ندا

» زيرا شرط دريافت خمـس، فقـر اسـت ،ها مالك جميع سهام سه گانه باشندنه اينكه آن

از حيث حد استحقاق هيچ تفاوتي بين اهل زكات و خمس وجود نـدارد . )490: همان(

در .دشـو و تأمين ونه و مخارج ا ؤتوان به اهل استحقاق داد كه م و زكات را به قدري مي

از .اين عدل محـض اسـت و توان به مستحق داد نه بيشتر خمس هم به همين مقدار مي

هاشـم اسـت، منتهـي در ايـن كسي نگفته است كه خمس مخـصوص بنـي ،اين گذشته

).374: 1377، موسوي غروي(نداهاشم مقدمقسمت بني

از سـود ددرصـ 10 كـه ، بايد اگر ما بپذيريم كه نصف خمس ملك سادات است

را ههـا و غيـر نفت، گاز، طال، نقره،گنج، مانند معادنةكلية افراد جامعه به اضاف همة

شود كه سادات بدون كار و زحمت اين پرداخت باعث مي . به سادات فقير بپردازيم

پـروري و ايـن تنبـل . داراني تبديل شوند كه نظيرشان در جامعه كم باشـد به سرمايه

موجب اختالل در نظام اجتماعي ،سازي توزيع امكاناتدالنهگسترش نابرابري و ناعا


ايـشان در دوران حكومـت )ع( امـام علـي ة سـير ).2:395 ج ،الخمسامام خميني، (شود مي

بلكـه آنهـا را ،شـناختند تنها نصف خمس را حق سادات نمي دهد كه آن حضرت نه نشان مي

هايـشان مقاومـت و در برابـر خواسـته ندتابيدبرنمي مورد مصرف ممتاز و اولي نيز در حكم

).13:الخمسخميني،امام (» امام با برادرش عقيل بود بارز آن رفتارة نمون؛ندكردمي

در حكـم واسـطه اي و بـي وجوهات واجب و مستحب شرعي در دو مسير واسطه

واحدي از نيازهاي اجتمـاعي واريـز ة به حوز ه،مين نيازمندان جامع أ ت برايمنابع الزم

االدا وجوهات شرعي واجب كه به محـض تحقـق شـرايط نـصاب، واجـب .شوندمي

گونـه پرداخـت ايـن .ندشو جامعه بايد پرداخت ينيازبينظر از نياز يا شوند صرف مي

تواند در افزايش كيفيـت خـدمات موجـود در مي بر كميت آن عالوه وجوهات مستمر

را متناسـب بـا رشـد نيازمنـد جامعـه ةثر باشـد تـا وضـعيت زنـدگي طبقـ ؤجامعه م

كـه را بـاالي جامعـه ةهاي متمولين جامعه افزايش دهد؛ يعني پويـايي طبقـ توانمندي

تـر منتقـل به طبقات پايين، به خودي خودتر است مياني و پايين سريع ة طبق ازمعموال

مكانيسم ديگري كه در نظام مالي . شود تعادل و مانع شكاف طبقاتي بيشتر ة و ماي كند

ثر در تأمين نيازهاي موجود در جامعه با آزادي عمل بيـشتري ؤ م ي منبع ونهمچديني

برداشـت غيرواقـع از ايـن نـوع . وجوهات شرعي مـستحب اسـت است،مورد تأكيد

اسـتجاب در زيـرا اكثـرا ، اهميت آن است نشدن وجوهات در جامعه، عامل مهم افشا

كـه هرگـز چنـين درحالي كنند،اين نوع وجوهات را اختياري بودن اداي آن تفسير مي

با عنايت به آيات و روايـات زيـادي كـه در ايـن رابطـه . شود از اين ايفاد نمي يمعناي

قرآن كـريم .بستكاره فقرزدايي ب ي براي راهكار همچون راآنهاتوان مي وجود دارد،

توجـه خـاص بـه دسـتگيري و درسفارشات مؤكـد ازمنابع روايي مسلمانان مملو و

در واقع بايد وجوهات مـستحب .)يمامطلعهاآناز ما ةكه هم (ه است محرومان جامع


زيرا ساقط شدن تكليـف .را به جاي وجوهات اختياري، وجوهات واجب كفائي ناميد

ات زماني و مكاني اسـت كـه در صـورت اقـدام ئ موكول به شرايط و اقتضا ،از مكلف

آن بـر مكلـف واجـب ديگري در اداي آن، تكليف ساقط و در غير اين صـورت اداي

احكام وجوهات واجب و مستحب ديني متكفل رسالت و مبين كـاركردي زيرا.است

حيات فردي را به زيباترين نحو ممكن در تشريك مساعي جمعي بـه ةست كه چرخ ا

هـا در وسيع تأثيرگذاري آن ةتواند دامن ها مي گذارد و بررسي هر يك از آن نمايش مي

قول به ،به بهترين نحوتا جمعي را به تصوير بكشدزة حوسازي شرايط فردي دربهينه

و )50: 1381، فيتزپتريـك ( كنـد جـايگزين برابـري كمـي برابري نسبي را ،توني فيتزپتريك

روح حاكم ماهيت و ، قول تافلر و به ديني را مهيا سازد ةثروت در جامع توزيع مجدد

. )369: 1377تـافلر، (كنـد بـراي مبادلـه تحميـل توليـد بـر براي مـصرف را توليدبر

تخـصيص ةدينـي، در رابطـه بـا شـيو ة انديشة رويكردها در حوز ةبندي مجموع جمع

بـا درآمـد دهي و تأمين نياز افـراد سامان راستايمنابع حاصل از وجوهات شرعي، در

برخـي از مل در نظـرات أت: در قالب اشكال ذيل نشان داد توان، مي جامعه پايين را در

جوهـات و وستند و پرداخـت نيـ ل به تـشكيل حكومـت در زمـان غيبـت يكه قافقها

ها با رعايت اولويتي كـه خـود دانند و رد آن فردي مي يدستگيري از نيازمندان را امر

روند كـه اين . توان در قالب نمودار ذيل نمايش داد اين نگاه را مي .دهندتشخيص مي

كـه گيـرد دگاه سنتي نشأت مـي از دي ،دشونميسه ناحيه حمايت درمستحقين جامعه

ـ . داراي نقاط قوت و ضـعفي اسـت مـصرف ةآزادي عمـل مكلفـين در انتخـاب زمين

كه ها مجاز و مختارندآن. ها بايد دانستترين نقاط قوت آنوجوهات در ذمه را عمده

اداي ديـن بـراي بين افراد مستحق بدون توجه به اولويت، افراد مورد نظر خويش را،

ةتـر جامعـ اين نوع توزيع آن است كه ارتبـاط گـسترده ديگر از محاسن .ندكنانتخاب


بر تعامالت مثبت، بستر سازد و اين ارتباط عالوه مستحق فراهم مي ةمكلف را با جامع

زنـدگي هـاي موجـود بـراي يـك اوتفـ تحمـل ت ةبسيار مناسـبي در افـزايش آسـتان

تا بخـشي سازد مي فراهم نفي اعتمادي را در طر ،تعميق اين تعامل . آميز است مسالمت

راســتايايــن اعتمــاد در د وشــو كمــك واگــذار ةكننــداز كارهــا بــه افــراد دريافــت

دست بـسيار بدتر شدن وضعيت افراد پايين ازتوانمندسازي و يا حداقل در پيشگيري

م ناشي از وابستگي را هـم بايـد بـه آن ح نوعي احساس تر تقويتمؤثر خواهد بود و

هـا تضميني، يكنواخت و يكسان نبودن مقدار كمك ، اين سبك ةعمداما ضعف . افزود

بعضي از نيازمندان ممكن است مجال برخـورداري را درحـد . نيازمندان است ةبه هم

.دشونمند شان از امكانات بهره و بعضي ديگر بيش از سهم باشندكفاف نداشته

ات مبتني بر ديدگاه سنتيروند توزيع وجوه: 1ةنمودار شمار

جامعة مكلف به پرداخت

وجوهاتواجب

نهادواسطة خير

وجوهاتبازارمستحب

جامعة مستحق دريافت


هـا بـا اولويـت نكـردن عايـت ر كنترل و آمار است و ،آن فقدان نظارت ضعف ديگر

. شـود جامعـه بخشي از رفتاردراسراف ساززمينهتواندمي خود ،توجه به منابع محدود

در رابطـه ، امـام خمينـي صخالا ب ،قائلين به تشكيل حكومت اسالمي در زمان غيبت اما

فرمايـد اگـر حكومـت اسـالمي آنجاكه مـي تا.تري دارند د وجوهات نظر موسع با كاركر

؛ اداره شـود ، يعنـي خمـس و زكـات ،ي كه داريم يهاتحقق پيدا كند بايد با همين ماليات

خـدمات جـراي حوايج مـردم و ا ةبراي عمد كه ي كشور ة تشكيل حكومت و ادار يعني

قرار داده اسـت ها را اين ماليات ،نيعمومي اعم از بهداشتي و فرهنگي و دفاعي و عمرا

وصول ةتوان چارچوب چرخ ميات شرعي، هبا اين نگاه به وجو . )34ـ35:واليت فقيه (

. ترسيم كرد2در نمودار اسالميةمصرف وجوهات را در جامعو

روند توزيع وجوهات مبتني بر ديدگاه جديد: 2نمودار شمارة

جامعة مكلف به پرداخت

وجوهاتواجب

نهادواسطة خير

وجوهاتبازارمستحب

جامعة مستحق دريافت

توليد كاالهاي عمومي از محل مازاد درآمد

ز تأمين كسري منابع امحل درآمد عمومي


بر داشتن بخـشي از عالوه ، ديني است ةكرد كه مبتني بر ديدگاه جديد انديش اين روي

امـا قـوت . سـت ارتب بر آن نيـز تهاي م توزيع سنتي، به نوعي فاقد ضعف ةمزاياي شيو

منـابع نيازمنـد بـا ة منـابع درآمـدي طبقـ ةشـد اين رويكرد همان ارتباط تعريف ةبرجست

درآمدي در حد تأمين نيـاز متعـارف ،يهعمومي جامعه است كه در آن پس از تعريف پا

و مازاد بـر نيـاز عرفـي آن نيـز در شود تأمين مي نيازمندان و كسري آن از منابع عمومي

تواند عامل مهمـي در اين خود مي .شودبستر توليد كاالهاي عمومي به جامعه تزريق مي

كـات را ز كه خمس و)ره(نظر حضرت امام. دشو طبقاتي جامعه محسوب ةتعديل فاصل

زيـرا در .شودداند كامال در اين الگو محقق ميمنبع و ماليات اصلي حكومت اسالمي مي

، برهمين اساس . شرعي فردي ة جامعه مدنظر است تا يك فرد يا وظيف ة ادار ،اين رويكرد

بـه بهينـه از وجوهـات را ةاسـتفاد ه،تعامل اصولي بين منابع وجوهي و نيازهـاي جامعـ

.)35:واليت فقيه (رساندحداكثر مي

طريـق بررسـي ازجامعه وجوهات در ةبرآورد منابع بالقو با توجه به آنچه گفته شد

نيازهـاي با را هتناسب وجوهات بالقو تاكندكمك مي به ما درآمدهاي خانوار ها و هزينه

ةبا عنايت به دو ديدگاهي كه تحـت عنـاوين سـنتي و جديـد در حـوز . بسنجيمجامعه

معيـار تعلـق تـوان مـي ديـدگاه سـنتي در بـه نـوعي ،ابل مشاهده اسـت فقهي ق ةانديش

هـا قائـل خانوار دانست كه حدي براي هزينـه ةوجوهات را نصاب درآمد مازاد بر هزين

هاي خانواده معيـاري بـراي معافيـت درآمـد آن خـانواده از تعلـق نيست و سقف هزينه

بـه اسـت، لت بـا جامعـه اصـا اما در نگاه جديد كه بـه نـوعي تقـدم و . وجوهات است

لـذا . داننـد مـي عمومي جامعهةبه اداررا متعلق و آن شود نگاه ميمنظر فقر وجوهات از

همان خط فقر ، وجوهات ةچنين برداشت كرد كه مالك و مبناي محاسب توان احتماال مي

شـود و مـازاد بـر آن سـطح، ها تعريف مي خانواده ةيعني سطح يكساني براي هم . است


ازآنجاكه هدف اين نوشته داوري ايـن دونظـر نيـست و . تخميس و تزكيه است مستلزم

، اسـت هـاي نيازمنـد آن مـدنظر جامعه با نياز خانواده ة وجوهات بالقو ة تعيين رابط فقط

يعنـي درآمـد ، هر دو منظربه ميزان كفايت اين وجوهات براي رفع فقر از دستيابي براي

. پرداخته شده استنبه آ،مطالعهردو مةجامعو هزينه در

هايافته

آمارية نمونةمشخصات جامع

براسـاس آخـرين بـرآورد . آمـاري انتخـاب شـده اسـت ة نمون ة جامع ،شهر شال قزوين

3350 هزار نفر در قالـب 15 داراي جمعيتي به تعداد ، اين شهر جمعيتي مركز آمار ايران

بـه و تفكيكد در آنجا مشاغل موجو ، آماري ة نمون ةدر اين پژوهش جامع . خانوار است

. تصادفي از هر گروه شغلي انتخاب شده استصورت كامال

، در شـال .اندسرپرست خانوارهاي ساكن در شال بررسي و پرسش شده از درصد 10

مقطعـي ،دهنـد ها كه نيمي از جمعيت جامعه را تشكيل مي سرپرستي خانوار براي خانم

درصـد از 6/1فقـط دهـد ول نـشان مـي اجدهاي مندرج در يافته. ندارد و استمرار است

.دهنددرصد را مردان تشكيل مي 4/98 آماري ما زن و ة نمون ةسرپرستان خانوار در جامع

مـشاغل . توان به سه بخش سنتي، صنعتي و عمـومي تقـسيم كـرد مشاغل را در شال مي

بـسيار درخـشاني ة از پيـشين اسـت سنتي شال كه عمومـا شـامل باغـداري و دامـداري

مهـم را بـا ة گذشته فعاليت ايـن حـوز ة اما عوامل و تحوالت چهار ده ،ردار است برخو

درصـد بـه 100نزديـك بحران جدي تا مرز نابودي مواجه ساخته است و سهم آن را از

هـاي آن بـه دهـة مشاغل صنعتي در شال كه اولـين جرقـه . درصد تقليل داده است 3/29

مربوط هاي هوفمن توليد آجر فشاري كورهبرداري از گردد به احداث و بهره پنجاه برمي


درصـد جمعيـت 6/19فقطاين بخش تعلق دارند به كه 10 و 9 و 6يهايفدر. شودمي

بخش سوم كـه بـه مـشاغل عمـومي مربـوط . دهند ما را تشكيل مي ة مورد مطالع ةجامع

آمـد و فاقـد حساب مـي ه مشاغل سنتي ب ةدر حاشي فرعياز مشاغل ، در گذشته ،شودمي

مقتـدر و يط زماني به صنفي شرايكه امروزه به اقتضا درحالي ،بقه يا صنف مستقل بود ط

بـه ،شـود مي 11 و 8 و 7 و 1هاي اين صنف كه شامل رديف .تأثيرگذار بدل شده است

.دهد ما را تشكيل ميةدرصد جمعيت جامع1/48تنهايي

انـد و تعـداد رفتهاي قرار نگ درصد خانوارها هنوز تحت پوشش هيچ بيمه 4/57تعداد

آماري ما نيز هماننـد سـاير ةدر جامع . خدمات درماني دارند ة بيم فقطها درصد آن 9/18

ظ پوشش آتي خانواده از لحا حكمدر، فرزند زياد خصوصا فرزندان ذكور ،جوامع سنتي

امـا فقـدان آگـاهي .تأثير نيست ت كردن خانواده بي ي در پرجمع ،نيروي كاري يا حمايت

گسترده با توجه به شرايط موجود را نيز بايد به آن ة مشكالت يك خانواد ةمينالزم در ز

مادرهـا دوران كهولـت خـود را بـا فرزندانـشان و بسياري از پدر ، اساس اين بر. افزود

با همـسر و فرزنـدان خـود بـا ،كنند و يا بعضي از فرزندان ذكور پس از تأهل سپري مي

.ندشـو پدري محـسوب مـي ة از اعضاي خانواد و عضوي كنندمي پدري زندگي ةخانواد

تـأثير آن در وهاسـت اين فرهنگ عامل مهمي در پرجمعيـت بـودن بعـضي از خـانواده

البته ايـن فرهنـگ . است ما كامال مشهود و ملموس ة مورد مطالع ةوضعيت مسكن جامع

نـشيني فاقـد طلبد كه عموما مجتمـع مهندسي خاص خود را مي ،از لحاظ محل سكونت

ونفـر 6خـانوار ميـانگين تعـداد ، آماري مـا ةجامعدر.هاي چنين مهندسي است يژگيو

. استنفر6تا4لق به خانوارهاي عبيشترين فراواني مت

تـر از شـهرهاي بـزرگ مشكل مسكن در مناطق كوچك بسيار كمتر و قابـل تحمـل

و ار دارد ترين سطح خود قـر يني ما مشكل مسكن در پا ة مورد مطالع ةاما در جامع . است


ايـن فرصـت ناشـي از . درصد جمعيت با مشكل مسكن مواجـه اسـت 10 كمتر از فقط

بـسياري از . بـه آن اشـاره شـد اجمـاال ماسـت كـه ة مورد مطالعـ ةفرهنگ خاص جامع

شـوند و پدري خـود سـاكن مـي ةفرزندان ذكور متأهل خانواده پس از تأهل نيز در خان

. حاد نيست خيليمشكل مسكن برايشان

وضعيت پرداخت وجوهات:1ةدول شمارج

درصدتعدادخمس

13545بلي

16555خير

300100جمع

كننـد، پرداخـت مـي وجوهـات خـويش را انـد كه اعـالم كـرده را افرادي تعداداگر

در اين صورت بايد بدانيم، در اين رابطه به وظايف شرعي آنهاعملي اعتقاد ةدهندنشان

بقيـه يـا .كننـد اد مورد مطالعه وجوهـات خـود را پرداخـت مـي درصد از افر 45بگوييم

امـا . مشمول نبوده و شرايط تعلق آن را ندارند يا به ايـن وظيفـة شـرعي التـزام ندارنـد

از افراد در جامعه محسوس نيست و اين بيانگر اين حقيقت است كه درصد45پرداخت

توزيع آن دچار ياوشودميذمه پرداخت ن تمام وجوهات در يا،در جامعة مورد مطالعه

.نقص جدي است

ةل دهـ يـ شـال تـا اوا ،قبيل گاو، گوسفند، بـز و اسـب پرورش حيوانات از ةدر زمين

چـون صـدها هـزار رأس . شـد ترين مناطق كشور محـسوب مـي يكي از پر آوازه ،پنجاه

ة امـا همـ .شـد گوسفند شال كه شهرت جهاني داشت در آنجا پرورش و نگهـداري مـي

تجارب پرورش و ن اعم از ، عظيم و ارزشمند ةدست هم داد تا آن سرماي هبستعوامل د


فراموشـي و خطـر انقـراض در ورطـة ،فرد گوسفند شـال گهداري دام و نسل منحصربه

.قرارگيرد

وجوهاتةمبنا قرار گرفتن درآمد در محاسب

كاركنـان اگر خط فقر را مطابق با اعالم دولت جمهوري اسالمي كه در اعطاي مستمري

بهـرام (هزار تومـان تعريـف كنـيم يعني مبلغ دويست ،كار گرفته است هب خود ةبازنشست

از رديف 2ة آماري ما درآمد خانوارها طبق جدول شمار ة در جامع ،)164: 1385، پناهي

تـشكيل آمـاري مـا را ةدرصـد جامعـ 7 معـادل اسـت خانوار 20 كه شامل تعداد 4 تا 1

ـ ، بـه بعـد 5 از رديـف .دارندر از خط فقر ت درآمدي پايين كهدهدمي خانوارهـا بـا ة كلي

با مبنا قرار دادن خط فقـر در . گيرندميدر باالي خط فقر قرار متفاوت هاي درآمدي رده

خـانوار مواجـه 20تومان كسري درآمد در تعـداد 1043331 با مبلغ ، آماري خود ةجامع

بايـد ،يم تومان در نظـر بگيـر 000/200 درآمدي خانواده را مبلغ ةزيرا اگر پاي . شويممي

كـه كـل درآمـد درحـالي . تومان باشد 000/000/4 خانوار برابر با مبلغ 20ةدرآمد ماهيان

خانوار 20 و كسري درآمد است تومان 2956669 خانوار در حال حاضر مبلغ 20ةماهان

بـا تقـسيم . تومان خواهد بود 1043331 مبلغ ،التفاوت اين دو رقم هتا سطح خط فقر ماب

52167 آماري مـا مبلـغ ة خانوارهاي جامع ة كسري درآمد ماهيان ة سران ، خانوار 20آن به

تومـان 000/200 درصد از خانوارها درآمدي بيش از مبلغ 93كه درحالي.دشوتومان مي

اگر ، خانوار است 280زيرا اين جمعيت كه شامل . و در باالي خط فقر قرار دارند نددار

ـ 000/200 يعني همان مبلغ ، درآمدي ةپاي خـود كـسر ة تومان در ماه را از درآمـد ماهيان

با ايـن . تومان خواهد شد37758332ها ماهيانه بالغ بر مبلغ مبلغ مازاد درآمدي آن كنند،

، خانوار117 يعني ،7 آماري ما تا رديف ة درآمدي را در جامعةتوان پايوصف مي


درصـد 9/58 تومـان بهبـود بخـشيد و سـهم 322383درصد جامعه تا مبلـغ 1/41معادل

نگـاه بـه وجوهـات از منظـر . ها را صرف توليـد كاالهـاي عمـومي كـرد مابقي خانواده

تنها تأمين كسري درآمـد خانوارهـا تـا سـطح آن است كه نه ةدهنددرآمدي جامعه نشان

.خط فقر بلكه بسيار باالتر از آن به سهولت ممكن خواهد بود

خانوارةماهيانزان در آمد مي:2ة جدول شمار

ميانگينمبلغدرصدتجمعيدرصدتعداد)هزارتومان(ميزان درآمد5010,30,35000050000 تا 110020,7117333386666 تا 51150623800000133333 تا 101200113,76,71933336175758 تا 151

2505919,726,414058328238277 تا 201300113,730,13216669292454 تا 25135027939,18999991333333 تا 3014006241,12266667377778 تا 3514503511,652,714583345416667 تا 401500165,3588000000500000 تا 45155010,358,3541667541667 تا501600113,7626416663583333 تا 55165020,762,71250000625000 تا 601700134,3678666671666667 تا 65175020,767,71500000750000 تا7018000067,700 تا75185021774,717499993833333 تا 801

90010,375875000875000 تا 85195031762750000916667 تا 9011000113,779,7110000001000000 تا 951

10006120,31001431666672346994بيش از 300100247748330825827جمع


وجوهاتةمحاسبدرهاقرارگرفتن هزينهمبنا

هاي ضروري خانوارها محك و معيار ديگري است تا درآمدهاي خـانوار را بـه آن هزينه

اين روش كه بـا ديـدگاه سـنتي در. مول وجوهات دانست آن را مش مازاد بر معطوف و

اصالت فرد از غلظت قابـل تـوجهي برخـوردار ،پرداخت وجوهات انطباق بيشتري دارد

) مـازاد هزينـه (ةچون مالك و معيار محاسبه و پرداخت وجوهات را فاضل موون . است

بت بـه وجوهـات اگر از اين منظر نيز وضعيت نيازمندان جامعـه را نـس . داندخانواده مي

آماري مـا ة درآمدي خانوارهاي جامع ةقبولي در پاي م باز هم رقم قابل كنيشرعي بررسي

ايـن واقعيـت ةدهنـد هاي ضروري نشان هزينه ،2ةدر جدول شمار . دست خواهد آمد هب

تـا انـد جـويي و امـساك الزامـي شـده آماري ما دچار صـرفه ة درصد جامع 25است كه

بـا . دكننـ حفظ ،ا در حد درآمد خويش كه زير خط فقر است هاي ضروري خود ر هزينه

افـزايش و سـطح را آنهـا ةتوان هزين مي ،افزايش درآمد اين خانوارها از محل وجوهات

ـ ،در ايـن جـدول . داخلـي رسـاند زندگي را به استاندارد خـانوار مبلـغ ة ميـانگين هزين

مبلـغ ،خـانوار قـرار دهـيم ةاي سـران هزينهةاگر همين مبلغ را پاي . است تومان 339435

تومان خواهد بود كه با كـسر 101830500 مورد بررسي ما ةمورد نياز براي تأمين جامع

تـوان وجوهات مازاد آن مي ةو پس از محاسب ) 2ة جدول شمار (آن از درآمد كل جامعه

247748330اگـر از مبلـغ . درآمد مورد نياز آنها را از محل وجوهات متعلقه پوشش داد

،شـود تفـاوت آن تخمـيس البهها كسر و ما تومان هزينه 101830500 مبلغ ،ن درآمد توما

سطح زندگي ةكه افزايش هزين درحالي . تومان خواهد شد 29183566 مبلغ وجوهات آن

بـه مبلـغ فقـط سـطح زنـدگي ي ارتقـا بـراي آماري مـا ةدرصد از خانوارهاي جامع 49

. تومان درآمد نيازمند است20082629

ة كه در جدول شمار ، درآمدي خانوارها ة تومان پاي 322383ميانگين مبلغ بااين رقم

.قبولي داردقابل تطابق معقول و، استدست آمدهه ب2


خانوارةهاي ضروري ماهيان هزينه:3ةجدول شمار

ميانگينمبلغدرصد تجمعيدرصدتعداد)هزار تومان( ضروريةهزين

10082,72,757450171812تا1

2006722,32510684333159468تا100

30072244918560333257782تا200

4006120,369,323333500382516تا 300

4009230,710048677833529107بيشتر از

101830500339435ــ300100جمع

ندان بـه هاي مـستحبي شـهرو كمك ، ديني ةيكي از منابع دستگيري از نيازمندان در جامع

هـا وجـود گونـه كمـك گونه آمار و ارقام دقيقي براي ايـن هيچشايد. است گوناگونعناوين

امـا آنچـه محـرز اسـت ايـن كمـك در .دشوي ثبت و ضبط نمي يجا چون در ،نداشته باشد

آمـاري مـا كـه ةهاي مستحبي جامع زيرا كمك ،دهدتوجهي را تشكيل مي ما مبلغ قابل ةجامع

هاي زيـر خـط در آن مشاركت دارند به صورت سرانه نسبت به خانواده درصد خانوارها 70

كـل كـسري ،2ة جدول شمار طبق.آنهاستفقر بيش از كسري درآمد الزم براي پوشش نياز

تومـان بـود كـه بـا 1043331 مبلـغ فقط ما ة مورد مطالع ةپوشش نيازمندان جامع براي اعتبار

كـه درحالي .آمددست مي ه تومان ب 52167اي به مبلغ درآمد، سرانه خانوار كم 20آن بر تقسيم

تومان بود كه با تخـصيص آن 8806 ما مبلغ ة مورد مطالع ةهاي مستحبي جامع ميانگين كمك

د كه اين موضـوع بيـانگر رسمي تومان 132083 رقم سرانه به مبلغ ،هاي كم درآمد به خانواده

. پژوهشي ماستةها در جامعگونه كمكوجود مشكل جدي در توزيع اين

بيـانگر ايـن واقعيـت ،ايهزينـه چه از منظر درآمدي يا ،تحقيق انجام شده بررسي و

مـا پـس از وصـول كامـل و توزيـع ة مورد مطالع ة درآمد خانوارهاي جامع ةاست كه پاي

.شد تومان خواهد000/300 باالي ،دقيق وجوهات شرعي


هاي مستحبي كمكة هزين:4ةجدول شمار

ميانگينمبلغدرصد تجمعيدرصدتعداد)هزار تومان( كمكةهزين

8327,727,700توانايي كمك ندارند

72,33000كنندكمك نمي

20568,398,3212250010354 هزار50 تا 1

51,7100519167103833 هزار50بيشتر از

26416678806-300100جمع

گيرينتيجه

وظايف حكومت را به حفاظـت از مـردم در مقابـل ،ود از امنيتدر گذشته تعريف محد

،امـا تعريـف موسـع از امنيـت امـروزه .سـاخت تجاوز بيگانگان و راهزنان محدود مـي

تـا اسـت ها گـسترش داده حوزه همةوظايف حكومت را در تأمين حداقل امكانات در

ر زنــدگي افــراد فــارغ از جــنس، نــژاد، رنــگ و گــرايش خــود بتواننــد بــا طيــب خــاط

حكومـت دينـي ةتحقق اين امنيت براي شهروندان در سـاي . داشته باشند يآميزمسالمت

. دشـوار اسـت هـم سـهل و هـم بـرد، جمهوريت بهره مـي هم از اسالميت و ازكه هم

دشواري آن ناشي از مسئوليت سـنگين مربـوط بـه ديـن و دنيـاي مـردم و سـهولت آن

تـا از ،دهـد ه در اختيار حكومت قرار مـي ك است هاي متعدد و غني بوده حاصل فرصت

تـرين معـضل و كـور مهـم ة دينـي بتـوان گـر ةاز دل انديـش فرصت غني بيـرون آمـده

گـسترش مـشكالت .گـشود را يعني رفاه اجتماعي ،ترين موضوع امنيت جامعه محوري

درآمد با افزايش شكاف بين فقر و غنا مستلزم نگاه جديدي است تـا قشرهاي كم ةفزايند

هـا وفـصل آن منظري ديگر به اين مشكالت نگريست و راهكار نـويني را بـراي حـل از

، تحقيقـات ميـداني وهـاي فقهـي با بررسي منابع وحياني و روايـي و برداشـت . برگزيد

جديدي را براي پرداختن به اين موضـوع گـشود و صـورت مـسئله را از ةتوان زاوي مي


تي به سـمت حـق و حقـوق افـراد در دوسات سياسي و اجتماعي و يا حس نوع ظمالح

حتـي بـدون ، از تـأمين اجتمـاعي قبـولي قابـل سطح ه عمومي سوق داد تا افراد ب ةحوز

بـر قـوانين در حكومـت اسـالمي عـالوه . در جامعـه برخـوردار باشـند ،حاجت به كـار

هـاي بستري بـسيار مهـم و مـؤثر تحـت عنـوان ارزش ،هاي اخالقي موضوعه و پشتوانه

دارد كه در رعايت و تـأمين حقـوق حاجتمنـدان جامعـه نقـش كليـدي اعتقادي وجود

هاي مثبت بـازار نـدارد، بلكـه گونه تضاد و تناقضي با بخش تنها هيچ نه وخواهد داشت

معنـاي كـه عـدالت بـه دارد بسيار ظريفي ةهاي اقتصادي افراد نكت نگاه اسالم به فعاليت

از وجوهات شرعي كه ناشي از سهم افـراد زيرا منابع حاصل .يابدواقعي در آن تبلور مي

ادغـام ةهـا زمينـ دست آمده از فعاليت خـود آن هدر منابع عمومي است همراه با درآمد ب

از نظـر اسـالم ، سـطوح همـة منابع عمومي در . سازداجتماعي را هر چه بهتر فراهم مي

جوينـد مـي اي ي كه از اين فرصت عمومي بهـره يهاآن. افراد جامعه است ةمتعلق به هم

ايـن و به ديگر صاحبان آن تعلق خواهد داشت ،يقينا سهمي از دستاوردشان از آن منابع

مزايـا مندي از بهره ةمسئل «راگونه موارد كه اين ، جوامع غيرمسلمان جامعة مسلمان را از

در . سـازد مـي متمـايز ال كـام ،)220: 1384، راجرتريـك (دانندمي» بدون پرداخت هزينه

در درآمـد سهمي را براي قشر كـم ،شيرنج خو اي كه شهروندانش از دست معهچنين جا

بينند و خـود را خويش مي ها در خلق درآمد سهمي از عوامل عمومي متعلق به آن حكم

روي تـرين چـالش پـيش كه از مهـم ، مشكل منابع ،دانندديه آن مي أموظف و مكلف به ت

و هيچ الزامي بـراي شود مي رفع ،استهاي رفاهي نظام رفاهي جهان در اجراي سياست

ـ آ تأمين منابع الزم، خارج از اداي حق ديگران پديد نمي برايقشر خاصي پرداخـت . دي

بر افزايش سطح كمي خدمات، كيفيت آن را نيز تحت تـأثير قـرار قيدوشرط آن عالوه بي

نسبي و شناور خواهـد سـاخت، تـا وضـعيت زنـدگي ، و خط فقر را در جامعه دهدمي


يعنـي ؛هاي متمولين آن جامعه ارتقا بخشد نيازمندان جامعه را متناسب با رشد توانمندي

باالي جامعـه ةي كمي و كيفي طبق يتر جامعه را از پويا طبقات پايين ،طور سيستماتيك هب

مطالعـة ميـداني حاضـر .شـود تعادل و مانع شكاف طبقاتي در جامعه ةسازد تا ماي متأثر

كنـد كـه اگـر دهد و تأييد مـي در جامعة مورد مطالعه نشان مي صحت فرضية مذكور را

دهـي شـود، منابع مالي بالقوة مربوط به وجوهات شرعي شناسايي، گردآوري و سـازمان

بديهي است نتـايج ايـن تحقيـق . كندبراي تأمين اجتماعي به معناي رفع فقر، كفايت مي

ازاد بر خط فقر را مـشمول صورت قراردادي درآمد ميعني به(مشروط به فروض تحقيق

اسـت و ) خمس دانستن و صرف آن صرفا در راستاي رفـع فقـر و نـه مـصارف ديگـر

. نتايج كمي متفاوت خواهد بود،بديهي است با تغيير فروض تحقيق


و مĤخذنابعم

. كيهانةمؤسس:، تهراناسالمياقتصادامام و،)1374 (آژيني، محسنـ

ة، ترجمـ من ال يحضره الفقيـه ،)1367 (ابي جعفر محمد ، )صدوق(ابن بابويه قمي ـ

.صدر بالغي

.سروش: ، تهرانوضع مالي و ماليه مسلمين،)1362 (اجتهادي، ابوالقاسمـ

محمد سـياهپوش، ةترجمچاپ دوم، ، نابرابري اجتماعي ،)1373(، ادوارد گرب. جـ

.ميعاد: تهران

.آگاه: تهرانگيتي خوشدل،ة ترجم،هفت عادت مردان موفق،)1380 ( كاوي،استفانـ

علـي هاشـمي گيالنـي، ة، ترجمـ شناسي نظام جهاني جامعه،)1381(اسكلير، لزلي ـ

.هامركز مطالعات و تحقيقات رسانه:تهران

، وسايل الشيعه الي تحصيل مسائل الـشريعه ،)1367 (الحر العاملي، محمدبن الحسن ـ

.مكتبة اسالميه: زي، تهرانتحقيق و پاورقي شيخ عبدالرحيم رباني شيرا

درآمدي بر مباني اقتصاد خـرد بـا نگـرش ،)1378 (ديگرانانصاري، محمدجواد و ـ

.سمت: ، تهراناسالمي

دكتر سيد اكبـر ميـر حـسني و سـيد ة رفاه اجتماعي، ترجم ،)1380 (نورمنباري،ـ

.سمت: مرتضي نوربخش، تهران

هرمـز ة، ترجمـ هـاي اجتمـاعي يـت دولـت رفـاه و حما ،)1383 (برانت، كريستينا ـ

. عالي پژوهش تأمين اجتماعيةموسس: پور، تهرانهمايون

، 7چ محـسن ثالثـي، ة، ترجمـ شناسـي درآمدي به جامعـه ،)1378 ( كوئن ،بروسيـ

.توتيا: تهران

پـور، هرمز همايونة، ترجماروپادولت رفاه در،)1380 (بونولي، جوليانو و ديگرانـ

.پژوهش تأمين اجتماعي عالي ةموسس: تهران


.سمت: تهران، 5چ ، درآمدي بر اقتصاد اسالمي).1380 ( حوزه و دانشگاهةپژوهشكدـ

.مهارت: تهران، 12چ شهيندخت خوارزمي، ة، ترجمموج سوم،)1370 (تافلر، الوينـ

.ني: شهناز مسمي پرست، تهرانة، ترجمفهم علم اجتماعي،)1384 (تريك، راجرـ

.چاپ مهر: ، قمكتاب البيع،)1359 (اهللا، روح)ماما(خمينيـ

: ، ترجمة سـيدمحمدباقر موسـوي همـداني، قـم تحريرالوسيله،)1374 (ـــــــــــ

.مؤسسة انتشارات دارالعلم

. تنظيم و نشر آثار امام خمينيةمؤسس: ، تهرانواليت فقيه، ــــــــــ ـ

. دفتر انتشارات اسالمي:قم، 2چ ، زكات در اسالم،)1378 (دهقان، اكبرـ

.تابان: تهران، 2چ ، مباني توسعه اقتصادي،)1374 (روز بهان، محمودـ

حـسن نـورائي ة، ترجم شدن و جهان سوم جهاني،)1380 (ري كيلي فيل مار فيلت ـ

.وزارت امورخارجه:بيدخت، تهران

.مازيار:تهران،توسعه ونابرابري،)1382 (محمدجوادزاهدي،ـ

.آواي نور:تهران،شناسي اجتماعيآسيب،)1373 (اهللا هدايتستوده،ـ

، 4چ مصطفي ازكيـا، ة، ترجمشناسيهاي نوين جامعه هديدگا،)1381 (شرمن و وود ـ

.كيهان: تهران

. محمدكاظم موسوي، تهرانة، ترجماقتصاد ما،)1350 ( سيدمحمدباقر،)اهللاآيت(صدر ـ

، النجف الوثقي �مستمسك العرو ،) ق 1390 (سن، سيدمح )اهللاآيت(طباطبائي حكيم ـ

. مطبعه االداب:االشرف

غايه القصوي قـي ترجمـه ( الوثقي �عرو،)1381 (طباطبائي يزدي، سـيدمحمدكاظم ـ

.صبح پيروزي: شيخ عباس قمي، قمة، ترجم)عروه الوثقي

ي و ، دانشگاه علوم بهزيـست رفاه اجتماعي ،)1384پاييز ( پژوهشي ـ علمي ةفصلنامـ

.18توانبخشي، س پنجم، ش

ةمؤسـس : پور، تهـران هرمز همايون ة، ترجم نظريه رفاه ،)1381 (فيتز پتريك، توني ـ

.عالي پژوهش تأمين اجتماعي


.پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت: ، تهراناصول فقه كاربردي،)1385 (ي، حسينفقاـ

محمـود طلـوع ة، ترجم نوينمعيارها و قواعد جديد در اقتصاد ،)1378 (كوين كلي ـ

. خدمات فرهنگي رساةمؤسس: مكانيك، تهران

.توسعه: ، تهرانجهان سومداري وسرمايهشدن جديدجهاني). 1376 (كيوان، وحيدـ

.سمت: تهران، 2چ ، تاريخ فقه و فقها،)1377 (گرجي، ابوالقاسمـ

منـوچهر ة، ترجمـ ينظريه اجتماعشناسي و جامعهسياست،،)1378 (گيدنز، آنتـوني ـ

.ني: صبوري، تهران

.كوير: تهران، 2چ اصغر سعيدي، علية ترجم،معناي مدرنيت،)1384 (ـــــــــــ

ايـرج ة، ترجمـ هاي اجتماعي ها و حمايت بيمه،)1380 (ماينوني دينتينيانو، بئاتريس ـ

. عالي پژوهش تأمين اجتماعيةمؤسس: آبادي، تهرانعلي

.صدرا: قم، 19چ ، اسالم و نيازهاي زمان،)1381 (مطهري، مرتضيـ

.صدرا: قم، 48چ ، تعليم و تربيت در اسالم،)1385 (ـــــــــــ

.صدرا: قم ، 8چ ، علل گرايش به ماديگري،) ق1398 (ـــــــــــ

.دانشگاه تهران: تهران، 4چ ،خردوكالناقتصاد،،)1354 (منتظر ظهور، محمودـ

.التفكر:قم،الزكاهكتاب،) ق1413 (منتظري، حسينعليـ

.لفؤماقبال و:، ناشرمسائل خالفيفقه استداللي در،)1377 (محمدجوادموسوي غروي،ـ

: ، تهـران جواهر الكالم في شرح شرايع االسالم ،) ق 1398 (نجفي، شيخ محمدحسن ـ

.دارالكتب اسالميه

شـركت : ، تهـران )زكات( مسائل اقتصادي اسالم ةبحثي دربار ،)1352 (هيربد، علي ـ

.سهامي طبع كتاب

.2، ش البيتفقه اهل،)1373(ودي، سيدمحمودهرهاشمي شاـ

religious values in the society. To answer to this query will define our strategy to handle the phenomenon.

According to the theory mentioned here, considering the fast and vast changes it brings and the renewal of society, it is expected to see a significant generation gap in terms of religious values. Do the existing data approve this? To answer the question, the generation gap was classified in two types: in values and in norms; and the subject is studied based on secondary data. The result shows that the gap in religious values is not considerable, but in religious norms it is critical. Then, it is suggested to avoid putting pressure on youths for religious activities and norms, but to focus on enriching Islamic basic values.

The role of religious taxes in social welfareMeisam Musaei, Ph.DYusef Karami

There are different natural and unnatural social factors that hinder obtaining enough income to cover even the least needs of a family. Gathering together, the factors are the main generator of poverty. Today, resource limitations and increasing expectations makes it difficult to do proper actions. In Islam, the logic of religious taxes, specially the obligatory ones, which are legislated by religious law and are religious main obligations after prayer, is subject to the repair the gap between poor and wealthy class.

Unfortunately, our society not only is failed in the repair, but also the gap is increasingly got deeper and bigger. The only way to combat the crises is to utilize the existing local opportunities of different aspects of society (precise distribution of income).

Religious taxes are one of the helpful resources that can provide significant financial supply to repair the gap between social classesand to remove poverty. In the article, which is the report of a field study in the city of Shal, Qazvin, the amount of religious taxes (especially one fifth) will be studies. The research result shows that this resource is able to remove poverty, and can remove the poverty line up to 60%.

NAME PAJOOHESHE FARHANGEE Vol.9, No.2


is known as cultural diversity. This reaction is not looking for denying global culture, but seeks adjustment, improvement, renovation and coordination with national interest. In the situation influenced by globalization, the government has a prominent as the responsible authority over culture and its influence on non-governmental cultural organizations. Finally, what is important is the cultural engineering and strategic macro management in the crucial situation of globalization. The article will explain more.

Body and ReligionNaser Al-Din Qorab

Today, body may be an important part of one’s individual and collective life. According to certain objectives and values, the community provides a person skills and techniques in determined ways so that he/she can introduce himself/herself to others through the body. The techniques have their own tools and equipments made by manufacturers and producers and consumed by customer groups; products for health, fitness/good look, beauty, clothing, diet and etc. Each of these social aspects can be studied through certain branches of sociology such as theo-sociology. Theo-sociology studies the relations between body and religion within a social context. A religion is a set of believes, values, lessons and norms that enacts certain mental frameworks, advices and instructions to body. The article will explain more.

Comparison between the religious values of past and present generations in IranHasan KalakiAs we have a large population of youths, the generation gap is an important issue because a big gap in values and social norms between generations will change the family into a battle ground for both parents and children. It also puts the society in a state of chaos in which the authorities can not bear on youths’ values and norms. The article aims to “study the generation gap in terms of religious values in the country” using the existing data. Similar and frequent researches will challenge our need to a research about generation gap in terms of


abnormality, including drug addiction, is "strain" and this does not belong to a specific group or class. In other words, the sources of pressure are not bound to the class and each person, regardless of his or her class or group, is exposed to this pressure. In response to this question that why not every person under this pressure turns into abnormality or addiction, Agnew theory proposes a body of interfering factors such as religionism, self confidence,... that reduce the probability of the youth's abnormalities like addiction. Based on the theoretical framework of this study, the survey method (the type of causal-comparative in the method of referring to reality) has been used. To collect data, a questionnaire with high reliability and creditability has been filled out by 400 people. The questionnaires without answers and those with contradictory answers were excluded. Finally, 374 questionnaires were chosen as samples for this study from which 185 were the addicts' and 189 were the non-addicts'.

The results show that the distribution of strain in the two groups of addicts and non-addicts is different and moves in opposite directions, namely, addicts, compared to non-addicts, are more likely to beexposed to different types of strain. Looking into the interfering variables in the two groups of addicts and non-addicts, we have come to this conclusion that the distribution of these variables among the groups of addicts and non-addicts reflects a meaningful difference; in other words, we can see a much higher degree of self confidence and religionism in the non-addict group than the addict one.

Cultural Management of the CountryMohammad Rahim Eivazi, Ph.DGlobalization interactions have generated the processes which have caused transformation in culture realm more than previous trends. This has lead to variations of cultural approaches of human communities. Rejecting any resistance to global culture, liberal /American culture, the first cultural change focuses on cultural integration, decreasing cultural diversity and difference by a passive behavior. Then, it is cultural specialism that introduces ethnic, religious and national natures in all aspects, utilizing the modern communication potentials. The third reaction to the globalization trend


Imam Ali (P.B.U.H); it also names Malek-Shah the observer of God's imperatives and prohibitions. The second inscription is finely plaster-moldered in Kufic script whose width is half a meter. It starts from thelower west side of the first inscription and continues to the south wall. This inscription is all about Khomartaash's endowments. The third inscription is in Kufic script too. Set on a background that is like a spiral nosegay, it starts from the east of the prayer niche (mihrab) and ends to its west; its content is the whole surah of Al-Baqareh.The fourth inscription, in naskh-sols script, starts from the east of the prayer niche (mihrab) and ends at the north side. It includes the list of endowments that the diseased Khomartaash has left and specified how to be used. The fifth inscription is in naskh-Kufic and starts from the west side and continues to end of the very same side. Its content itemizes how endowed water (of Khomartaash) shares out.

Scrutinizing and analyzing the inscriptions of Ghazvin Friday Mosque, we can realize their literary value, eloquence, and content and also notice their artistic features as well as their originality. In this paper, the historical background of Ghazvin is reviewed and, in a comprehensive analysis, the architecture of Ghazvin in the Safavid time and the Friday Mosque of Ghazvin in particular are studied. The content of all inscriptions including Koranic verses, hadiths, and prayers. The method of research has been descriptive-analytic and the data has been collected through fieldwork as well as documents.

A study of the influential factors in the drug addiction of the youth(aged 14 to 29) based on Agnew Theory Reza AbdorrasuliDrug addiction is one the major problems in our country. Since the causes of drug addiction are numerous and the inclinations toward it are complicated, there is not a coherent theory to clarify those causes and inclinations; the theories we know, though very important, are not able to explain them. Agnew theory is very significant because it puts forward a new approach toward the sources of abnormality. Therefore, the main purpose of this study is to try out Agnew theory practically and to find out how this theory can explain the causes of drug addiction. According to Agnew theory, the main factor in each type of

The Image of Islam according to the Western Caricatures after September 11Hasan Bashir, Ph.DMorteza Jasbi

Caricatures, as independent media or through other media, play an important role in cross-cultural communications and possibly bring about substantial changes to tribes, nations, and states. Examples of this influence can be seen in the Danish insulting caricatures. Based on this event and with the intention of knowing more about the Western caricatures on Islam, this paper, using the method of content analysis, seeks to examine the Western caricatures, and their concepts about Islam.

In this regard, the theories of foregrounding and convincing are deemed as the theoretical basis for this study. The results show that the Western caricatures have emphatically depicted Islam and Muslims as violent, anti-West, and hostile to the Western civilization values; they have made a profound impact on the growth of Islam-phobia around the world and particularly in the West.

Inscriptional Decorations of the Friday Mosque of GhazvinMahnaz Shayestefar, Ph.D

The Ancient Friday Mosque of Ghazvin, like the other Friday Mosques of Iran, is magnificent. Having four eyvans(vaulted halls), this mosque is shaped rectangular and spread east-west with a melon-like dome. Its distinct inscriptions are of great importance in architecture and calligraphy due to their art, style of writing, and concepts.

This article scrutinizes the inscriptions of the mosque (main prayer hall in particular) so as to rediscover it aesthetically. The main prayer hall, called Ja'fari arch, is believed by archeologists to be built in the Samanid era. The significance of Ja'fari arch (or Khomartaashi maqsurah), apart from its height, is owing to its four inscriptions that are plaster-moldered in beautiful and fine textures.

The first inscription is written in sols script with the big reed pen (qalam) starting from the south side and branching off the stem of the dome which is plaster-molded in eight sides. This script tells about the spiritual characteristics of the Prophet Mohammad (P.B.U.H) and

Editorial Office:No.9, Dameshgh St. Valiasr Square,Tehran, Islamic Republic of IranTel: (021) 88919177 – 88902213-16Fax: (021) 88893076Email:[email protected]

Nameh-Pejoohesh Farhanghee magazine is published by Institute for Culture, Art and Communication (Ministry of Culture and Islamic Guidance). The ain of this journal is to provide a forum for professional communication and discussion of cultural issues. The statements and opinions given in this journal do not necessarily reflect the views of the publisher.

In the name of God

Nameh-Pejoohesh Farhanghee(Cultural Research Journal, A Quarterly)

Institute for Culture, Art and CommunicationMinistry of Culture and Islamic Guidance

This Issue: A Selection of Research PapersVol.9, 3 Series, No.2, Summer 2008

Managing Director: Dr. Mohammad Hadi HomayunEditor in Chief: Dr. Mohammad SepehriEditorial Board: Dr. Mostafa Adib

Dr. Reza AkbariDr. Hasan Ali-AkbariDr. Naser BahonarDr. Ebrahim BarzegarDr. Asghar EftekhariDr. Ebrahim FayyazDr. Mohammad Hadi HomayunDr. Hosein KachuianDr. GholamReza KhajehsarviDr. Asghar MoshabbakiDr. Hamid MoulanaDr. Ali RezaieyanDr. Ali Sabbaghiyan

Scientific Advisers: Dr. Mostafa AdibDr. Ali-Akbar AlikhaniAli Bahrami nejadDr. Ebrahim FayyazDr. Morteza Goodarzi DibajDr. Abas GohariDr. Mohammad Hadi HomayunDr. Sa'id MahdavikaniDr. Zohre RoohfarDr. Farah TorkamanDr. Ali Sabbaghiyan

Production Manager: Katayun GhahramaniPersian Editor: Azita ErshadiTranslator: Mohammad-Reza Abdollahi & Hajar HooshmandiTypesetting Layout: Jasem Gharib

· i" d/ jkl m0n˚ 9( :’2˛e% 2/j v" (vd $e - c0 ^ ˛(, $˛# c ˝c c #,#( %d ^ n j v,...

Documents