1

Bibliografia

Begg D., Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2003

Beksiak J. red., Ekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001

Zofia Dach, Mikroekonomia, Kraków 2002

I. Podstawowe pojęcia ekonomiczne 1. Ekonomia jako nauka

Ekonomia jest nauką o gospodarowaniu, czyli podejmowaniu decyzji, w jaki sposób

wykorzystać ograniczone zasoby do zaspokojenia jak największej ilości nieograniczonych potrzeb.

Ekonomia dzieli się na dwie gałęzie:

Mikroekonomia bada proces gospodarowania z punktu widzenia pojedynczego podmiotu

gospodarczego czyli producenta lub konsumenta,

Makroekonomia bada proces gospodarowania z punktu widzenia całego społeczeństwa. Jest

to nauka o gospodarce jako całości.

Inny podział to:

EKONOMIA POZYTYWNA - zajmuje się opisywaniem rzeczywistości gospodarczej,

przedstawia fakty w sposób maksymalnie bezstronny, przy użyciu naukowych metod.

Ekonomia pozytywna nie analizuje w żaden sposób i nie poddaje żadnej ocenie zjawisk

ekonomicznych. Mówi jak jest.

EKONOMIA NORMATYWNA – powołuje sądy, (opinie) wartościujące o stanie gospodarki.

Mówi jak powinno być.

EKONOMIA - pochodzi od greckiego OIKOS- dom i NOMOS- przepis, prawo.

Pierwszy użył tego słowa gr. filozof Ksenofont /400 lat p.n.e./ - który w swoim dziele

"OIKONOMIKUS" opisał sprawy dotyczące prowadzenia gospodarstwa domowego- jego zarządzanie

i gospodarowanie. Jednakże dopiero Arystoteles w pełni rozwinął ten termin, u którego termin

ekonomia oznaczał wiedzę o prawach rządzących gospodarstwem domowym.

Ekonomia pełni szereg funkcji, z których najważniejsze to: poznawcza i aplikacyjna. Funkcja poznawcza ekonomii polega na tym, że dostarcza wiedzy o zjawiskach i procesach gospodarczych,

o rządzących nimi prawidłowościach oraz o ich przyczynach i skutkach. Analizując zjawiska i procesy

gospodarcze oraz interpretując je, ekonomia odsłania panujące w danej gospodarce mechanizmy

rozwiązywania podstawowych problemów społeczno-gospodarczych, w tym problemów typu: co

(należy produkować i w jakich ilościach), jak (się powinno produkować dobra) i dla kogo

produkować.

2

Z kolei funkcja aplikacyjna ekonomii polega głównie na tym, że ustalenia i wynikające z nich

wnioski dostarczają wskazówek przydatnych w działalności gospodarstw domowych, przedsiębiorstw,

państwa (w tym rządu) itd. Wskazówki te ułatwiają podejmowanie decyzji, a tym samym

oddziaływanie na przebieg procesów gospodarczych.

2. Potrzeby ludzkie i sposoby ich zaspokajania

„Gospodarka w takim samy stopniu zależy od ekonomistów, jak pogoda od meteorologów” - George Herbert Welles

Potrzeba jest to stan uświadomienia sobie braku czegoś. Obiektywne potrzeby są wspólne

wszystkim ludziom, niezależnie od czasu i przestrzeni i w zasadzie są jednakowe pod względem

ilościowym i jakościowym. Przyczyną tego jest natura ludzka, wspólna wszystkim ludziom,

niezależnie od epoki i terytorium. Najogólniej można stwierdzić, że potrzeba jest to właściwość

organizmu ludzkiego sprawiająca, że człowiek nie może normalnie funkcjonować (wykorzystywać

swoich zdolności w działaniu) i rozwijać się bez określonych warunków. Kiedy potrzeba nie zostaje

zaspokojona, pojawia się stan napięcia wymagający rozładowania, czyli potrzeby to pragnienie, chęci,

odczucia. W życiu człowieka potrzeby odgrywają ogromną rolę. Mają one decydujący wpływ na życie

i działania ludzkie. Potrzeby są czynnikami dynamizującymi ludzkie działanie. Potrzeba pobudza

ludzki organizm do działania, mającego na celu jej zaspokojenie.

Podstawowymi źródłami potrzeb są:

a. organizm człowieka,

b. środowisko przyrodnicze, warunki klimatyczne,

c. życie społeczno-gospodarcze.

Źródłem potrzeb są fizyczne i duchowe wymagania ludzkiego organizmu, wynikają one także

z uczestnictwa człowieka w życiu gospodarczym i społecznym. W zależności od warunków

środowiskowych i własnych cech osobowości człowiek zaspokaja w sposób indywidualny swoje

potrzeby.

Potrzeby możemy podzielić na:

1. Potrzeby podstawowe i dalsze.

Potrzeby podstawowe są to potrzeby, których zaspokojenie jest konieczne dla utrzymania się

człowieka przy życiu. Będą nimi więc potrzeby: żywnościowe, odzieżowe (w naszym klimacie)

i mieszkaniowe ( w naszym klimacie).

3

Potrzeby dalsze są to potrzeby, których nie zaspokojenie nie spowoduje śmierci fizycznej

człowieka. Niektóre potrzeby dalsze są czasem potrzebami luksusowymi - np. potrzeba

posiadania samolotu.

Nie ma jednak ścisłych granic między potrzebami podstawowymi a dalszymi, nie wiadomo,

czy potrzeba spożycia mięsa jest podstawową czy dalszą, czy wystarczy zaspokojenie potrzeby

spożywania przez ser biały, chudy. Podobnie potrzeba mieszkaniowa może być zaspokojona przez

niewielkie mieszkanie lub przez domek jednorodzinny, a ubranie - przez zwykłe robocze lub przez

modniejszy strój.

2. Potrzeby fizyczne i psychiczne.

Człowiek jest istotą fizyczno-duchową i dlatego odczuwa nie tylko potrzeby fizyczne, ale

i psychiczne (np. potrzeba czytania książek, potrzeba podróży, poznawanie świata). I tutaj także,

jak w poprzednim przypadku trudno jest o zastosowanie wyraźnego podziału na potrzeby fizyczne

i duchowe, psychiczne, gdyż potrzeby te mogą się łączyć razem - np. potrzeba estetycznego

mieszkania, czystego jedzenie, estetycznego ubrania itd.

3. Potrzeby materialne i kulturalne. Podział ten jest zbliżony treściowo do poprzedniego

i podobnie jak w poprzednim przypadku, nie da się ustalić ścisłej granicy między obu typami

potrzeb.

4. Potrzeby obiektywne i subiektywne.

Subiektywne - są to potrzeby, wynikające z osobistych odczuć.

Obiektywne - to potrzeby bezstronne, które nie wynikają z uprzedzeń.

5. Potrzeby jednorazowe i powtarzalne.

Jednorazowe - ujawnione tylko raz w jakimś okresie czasu (np. samochód, uzyskanie

wykształcenia).

Powtarzalne - powtarzające się z mniejszą lub większą częstotliwością (żywność, odzież).

6. Potrzeby komplementarne i substytucyjne.

Komplementarne- żeby zaspokoić jedną potrzebę trzeba zaspokoić drugą potrzebę, która jest

uzupełnieniem pierwszej.

Substytucyjne- brak możliwości zaspokojenia jednej potrzeby powoduje powstanie pokrewnej

potrzeby, którą można zaspokoić.

4

7. Potrzeby indywidualne i zbiorowe.

Indywidualne - potrzeby pojedynczej osoby.

Zbiorowe - potrzeby wynikające z przynależności do grupy.

8. Potrzeby naturalne i wyższego rzędu.

Potrzeby naturalne (zwane fizjologicznymi, elementarnymi) związane są z warunkami

biologicznego bytu człowieka, z fizjologicznymi czynnościami organizmu. Należą do nich m.in.

konieczność odżywiania się, ubierania, zamieszkania i odpoczynku. Związane są one

z utrzymaniem człowieka przy życiu i zachowaniem sprawności organizmu. Zaspokojenie lub

niezaspokojenie potrzeb fizjologicznych stanowi warunek życia biologicznego oraz psychicznego

człowieka.

Potrzeby wyższego rzędu (zwane psychicznymi, wtórnymi) wynikają one z psychiki człowieka,

z jego stosunku do środowiska i otoczenia społecznego. Istotną potrzebą psychiczną jest np.

potrzeba kontaktu, której zaspokojenie jest warunkiem uzyskania poczucia wewnętrznego

bezpieczeństwa, niezaspokojenie zaś wiąże się z niepokojem i poczuciem zagrożenia. Potrzeby

te powstają w wyniku oddziaływania środowiska na człowieka, są jakby zbudowane na

potrzebach elementarnych. Należą tu m.in. także potrzeby z zakresu wychowania i oświaty,

kultury, turystyki oraz potrzeby związane ze stowarzyszaniem się, prestiżem i uznaniem.

W ramach potrzeb psychicznych szczególne znaczenie mają potrzeby związane z rozwojem

i ekspansją człowieka. Przejawiają się one ustawiczna aktywnością wobec świata zewnętrznego,

wywieraniem nań wpływu.

9. Potrzeby potencjalne i efektywne.

Potencjalne - nie możemy jej z różnych przyczyn zaspokoić.

Efektywne - to takie, które muszą być zaspokojone.

10. Potrzeby teraźniejsze i przyszłe.

Teraźniejsze - potrzeba w danej chwili (np. potrzeba snu).

Przyszłe - potrzeba, która może wystąpić w przyszłości.

Piramida potrzeb Maslowa Model hierarchii potrzeb Abrahama Maslowa jest najczęściej przywoływana koncepcją

wyjaśniającą mechanizm działania systemu motywacji człowieka. Potrzeby ludzi są przedmiotem

innej teorii pomagającej opisać rzeczywistość stanowiącą tło dla procesu motywowania: teorii

Abrahama Maslowa (rys.1). Stwierdził on, iż ludzkie potrzeby są zaspokajane stopniowo. Innymi

słowy, człowiek stawia przed sobą większe cele i ma większe aspiracje, jeśli zaspokoi najpierw swoje

podstawowe pragnienia.

5

Rysunek1. Piramida potrzeb ludzkich według Maslowa

Najbardziej podstawowe potrzeby mają charakter fizjologiczny: jedzenie, picie, ogrzewanie,

schronienie i odpoczynek. Aby zdobyć wymienione rzeczy, należy zarabiać pewną minimalną ilość

pieniędzy. Następną potrzebą, jaką odczuwamy, jest potrzeba bezpieczeństwa, od gwarancji

zatrudnienia (co jest w dzisiejszych czasach trudniejsze do spełnienia niż dawniej) do ochrony

zdrowia (coraz bardziej rozpowszechniona jest oferowana przez pracodawcę prywatna opieka

zdrowotna).

Oprócz tego Maslow wymienił potrzeby społeczne, te związane z kontaktem z innymi ludźmi.

Środowisko pracy jest przykładem środowiska społecznego. Dla niektórych znajomi z pracy stanowią

większość osób, z którymi kontaktują się oni w trakcie swojego życia. Kolejny, wyższy poziom

obejmuje potrzebę uznania w obrębie organizacji i wśród ludzi tworzących środowisko pracy. Należy

w tym miejscu wymienić także potrzebę pewności siebie, samospełnienia oraz optymistycznego

spoglądania w przyszłość, dzięki czemu uświadamiamy sobie swój potencjał oraz jesteśmy po prostu

szczęśliwi.

W teorii Maslowa najistotniejsza jest hierarchiczna natura potrzeb. Teoria mówi, całkowicie

sensownie, iż motywowanie ludzi jest skuteczne jedynie przy uwzględnieniu tejże hierarchii. Potrzeby tworzą układ hierarchiczny, przy czym zachowanie człowieka jest motywowane przez niezaspokojone potrzeby. Zaspokojenie potrzeb w pierwszej kolejności niższego rzędu, jest

warunkiem zaspokajania kolejnych potrzeb - wyższego rzędu. Działania motywacyjne są skazane na niepowodzenie, jeśli zaspokaja się pewien poziom potrzeb, ignorując poziom hierarchicznie

6

niższy. Jeśli Twojego pracownika nie stać na zaspokojenie podstawowych potrzeb, nie ma sensu

przekonywać go, że powinien być zadowolony.

Teoria piramidy potrzeb pokazuje jeden z najważniejszych elementów motywacji.

W miarę poruszania się w górę drabiny przechodzimy od kwestii podstawowych do bardziej

wyrafinowanych, kończąc na zadowoleniu z samorealizacji.

Teoria motywacji Maslowa w relacjach międzyludzkich

Maslow opiera swoją teorię motywacji na osiągnięciach szkoły stosunków społecznych Eltona Mayo.

Szkoła ta reprezentowała kierunek stosunków międzyludzkich, dlatego też Abraham Maslow w swojej

teorii koncentruje uwagę na człowieku. Zdaniem Maslowa zachowanie się człowieka wynika z jego dążenia do zaspokojenia potrzeb, a nie chwilowych stanów emocjonalnych. Zakłada on, że

człowiek ma określony zespół potrzeb, które zaspokajać powinien w określonej kolejności.

Mechanizmem sterującym ludzkimi zachowaniami według Maslowa są potrzeby, pojmowane

jako brak czegoś, wywołujący jednocześnie dążenie do zaspokojenia tego braku. Potrzeby te

tworzą układ hierarchiczny, który Maslow obrazuje w postaci piramidy.

Rysunek 2. Drabina potrzeb

Samorealizacja (jak odbierasz siebie i jak jesteś odbierany).

Potrzeby egoistyczne (jak inni zwracają na Ciebie uwagę i co sam robisz).

Potrzeby społeczne (przyjaciele i kontakty międzyludzkie).

Bezpieczeństwo (np. gwarancja zatrudnienia).

Potrzeby fizjologiczne (pożywienie, schronienie itp.).

7

Potrzeby niedoboru dzielą się na kilka kategorii, poczynając od najbardziej pierwotnych

fizjologicznych (związanych z pięcioma elementami: powietrzem, pokarmem, wodą, snem i

rozmnażaniem). Są one nie zawsze jednoznaczne - głód może sygnalizować brak pożywienia lub

uczucie niepokoju np. z braku pieniędzy.

Potrzeby fizjologiczne – to podstawowe potrzeby przetrwania, zaspokojenia głodu, wody, tlenu, snu

czy biologicznego funkcjonowania człowieka. Potrzeby te zaspokajane są w organizacji poprzez

zapewnienie odpowiedniego poziomu płac oraz środowiska pracy.

Potrzeby bezpieczeństwa – to potrzeby środowiska psychicznego i emocjonalnego. Obejmują one

między innymi takie elementy, jak zapewnienie sobie bezpieczeństwa czy życia wolnego od trosk

materialnych, jak również potrzeba stabilności, ochrony, porządku, sprawiedliwości czy

wyeliminowania zagrożeń. W organizacji zaspokojenie tych potrzeb następuje między innymi

w momencie ciągłości zatrudnienia, odpowiedniego programu świadczeń socjalnych czy

emerytalnych. Zaspokojenie potrzeb bezpieczeństwa pozwala na rozwinięcie potrzeby miłości

i przynależności, których deprywacja wywołuje chęć odnajdywania ludzi i sytuacji zaspokajających tę

potrzebę lub konieczność zmodyfikowania otoczenia pod kątem oczekiwanego zaspokojenia.

Potrzeby afiliacji – to potrzeby odnoszące się do relacji człowieka z otoczeniem. Są to potrzeby

nawiązywania bliskich kontaktów z ludźmi. Obejmują między innymi potrzebę miłości, przyjaźni,

przywiązania, akceptacji. Potrzeby te w większości zaspokajane są przez rodzinę i najbliższych

znajomych, jednakże również środowisko organizacyjne może odgrywać w ich zaspokojeniu dożą

rolę. Przyjaźnie w pracy czy poczucie przynależności pozytywnie wpływa na efektywność pracy ludzi.

Niezaspokojenie potrzeb z tego poziomu może doprowadzić do zamknięcia się w sobie czy

samotności, co niekorzystnie odbije się na funkcjonowaniu człowieka oraz jego efektywności.

Potrzeby szacunku i uznania – to potrzeby zyskania uznania we własnych oczach i oczach innych

ludzi. Potrzeba szacunku może być deprywowana przez niską ocenę naszego zachowania

wystawioną przez innych, zajmowanie mało satysfakcjonującej pozycji społecznej, niedostatek sił,

prestiżu i sukcesu.

Na tym poziomie nie wystarczają uczucia bliskich, ważne jest, aby inni dostrzegali nasz

profesjonalizm i doceniali go. Potrzeby te mogą być zaspokojone w organizacji między innymi

poprzez publiczne pochwały ze strony kierownictwa, uznanie w zespole. Również ambitne

i interesujące zadania delegowane przez kierownictwo mogą być elementami zaspokajającymi

potrzeby tego poziomu.

Potrzeby samorealizacji – to potrzeby wynikające z dążenia jednostki do zajmowania się tym, do

8

czego czuje powołanie - do zaspokajania własnych ambicji. Zaspokajać najwyższą potrzebę

samoaktualizacji oznacza zaspokajać potrzebę nabywania wiedzy, zrozumienia świata, poszukiwania

doznań estetycznych.

To potrzeby związane z pełnym wykorzystaniem własnego potencjału i osiąganiem celów,

które przynoszą satysfakcję. Potrzeby te dają nam możliwość ciągłego indywidualnego doskonalenia.

Są to potrzeby, które nigdy nie będą w 100% zaspokojone. Wynika to z faktu, iż ambicje ludzkie nie

mają granic. Zaspokajając jedną potrzebę, ciągle pojawiają się kolejne stanowiące o rozwoju

jednostki. Potrzeby tego poziomu zaspokajane są w głównej mierze przez działania indywidualne.

dowisku organizacji przyczynić się może do tego możliwość uczestnictwa w procesie podejmowania

decyzji czy zdobywania nowych umiejętności, co z kolei może być źródłem poczucia przez

pracownika otwartej drogi do awansu.

Prawo homeostazy i wzmocnienia motywacji O zachowaniu człowieka w głównej mierze decydują potrzeby niższego rzędu. Jeżeli nie

są one zaspokojone, dominują nad pozostałymi potrzebami, spychając je na dalszy plan. Opisuje to

szczegółowo prawo homeostazy, na którym Maslow opiera swoją teorię. Prawo to mówi o dążeniu człowieka do równowagi potrzeb niższego rzędu. Jeżeli potrzeby te nie zostaną zaspokojone, to

człowiek traci równowagę organizmu. Równowagę przywraca dopiero zaspokojenie tych potrzeb.

One stanowią dla niego źródło motywacji. Jeżeli potrzeba niższego rzędu zostanie zaspokojona, to

przestaje ona być motywatorem.

Z kolei motywator do zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu określa prawo wzmocnienia.

Człowiek zaspokajając te potrzeby odczuwa przyjemność, dlatego też będzie dążył do jeszcze

lepszego zaspokojenia ich.

Z biegiem czasu Maslow rozszerzył swoją teorię o podział na potrzeby dwóch typów:

potrzeby typu D (deficiency) - potrzeby niższego rzędu

potrzeby typu B (being) - potrzeby wyższego rzędu tzw. „metapotrzeby”

Jak podaje Jerzy Kulczycki, „pierwsze służą uzupełnianiu naturalnych braków powstających

w wyniku działalności człowieka, drugie zaś jego rozwojowi i doskonaleniu.

Zaspokojenie potrzeb D prowadzi do redukcji napięcia motywacyjnego- niezaspokojenie do

schorzeń.

Zaspokojenie potrzeb B, zwanych też przez Masłowa „metapotrzebami”, wzbogaca osobowość, ale

bywa źródłem wzrostu napięcia. Niezaspokojenie potrzeb B prowadzi natomiast do "metachorób”

(depresja, nerwice egzystencjalne), bądź do „metapatologii” (apatia, alienacja, cynizm) .”

9

Koncepcja ta zdobyła znaczną popularność, ponieważ w prosty sposób opisuje mechanizm

generowania potrzeb i dynamikę ich rozwoju.

Teoria Maslowa wywarła ogromny wpływ na późniejsze badania z zakresu tematu motywacji.

Krytycy zarzucają Maslowowi uproszczone podejście: nie wszyscy ludzie - ich zdaniem zaspokajają

potrzeby w podanej kolejności. Uważają również, że niektóre czynniki mogą zaspokajać wiele potrzeb

- na przykład pieniądze, które mogą być też przez niektórych traktowane jako wskaźnik personalnej

wartości. Kwestią do zastanowienia się jest również kolejność występowania poszczególnych

potrzeb.

Źródła zaspokajania potrzeb

Wiemy, że każdy posiada nieograniczone potrzeby, które chce zaspokoić w maksymalny

sposób.

Podobnie jak potrzeby, również środki zaspokojenia ludzkich potrzeb mają różnorodny

charakter. Najogólniej biorąc, można je podzielić na materialne i niematerialne. Środki materialne,

obejmują naturalne zasoby przyrody oraz rzeczy będące wynikiem działalności człowieka, odgrywają

bardzo istotna i zazwyczaj dominującą role w zaspokojeniu potrzeb ludzkich. Zagadnienia dotyczące

ich produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji stanowią główny przedmiot zainteresowań ekonomii.

Niematerialne środki zaspokojenia potrzeb ludzkich, takie jak np. przekazywanie wiedzy i informacji,

dostarczanie rozrywek, porady lekarskie i prawne, zapewnianie bezpieczeństwa i ładu publicznego,

określane są zwykle mianem usług niematerialnych (w odróżnieniu od usług materialnych, jak usługi

krawieckie, szewskie, fryzjerskie itd.). świadczenie tych usług wymaga oczywiście używania różnych

środków materialnych, np. budynków czy narzędzi. Rola usług niematerialnych systematycznie

wzrasta. Wzrasta też zainteresowanie nimi ze strony ekonomii.

Tak więc można powiedzieć, że środkami służącymi do zaspokojenia ludzkich potrzeb są dobra i usługi.

Dobra - są to wszelkie wartości materialne, rzeczowe, potrzebne do rozwijania człowieka,

sprzyjające temu rozwojowi, posiadające pewną użyteczność.

10

Dobra podlegają różnorodnej klasyfikacji:

1. Klasyfikacja ze względu na przeznaczenie:

Dobra wolne znajdują się w przyrodzie w nieograniczonej w stosunku do potrzeb ilości,

a ponadto mogą bezpośrednio zaspokajać potrzeby, np. powietrze, słońce, woda, morze,

piasek, lód na biegunie północnym. Nie są wytworem pracy ludzkiej lecz przyrody. Są zawsze

dostępne, są ilościowo nieograniczone w stosunku do potrzeb. Można je uzyskać nie płacąc

za nie. Zasób dóbr wolnych, które są rzadkie w stosunku do naszych potrzeb tzn. że jest ich

mniej niż byśmy ich pragnęli.

Gdyby zasoby czynników wytwórczych były nieograniczone, podobnie jak podaż wszystkich

dóbr, to potrzeby ludzkie mogłyby być w pełni zaspokojone. Nie istniałoby zjawisko rzadkości.

Nie byłoby również potrzeby gospodarowania. Zniknąłby problem dokonywania wyboru. Nie

musielibyśmy rezygnować z jednej rzeczy w celu uzyskania innej. Wszystkie dobra byłyby

dobrami wolnymi. Nie byłoby również kosztów alternatywnych. Produkowanie większej ilości

jednej rzeczy nie oznaczałoby konieczności produkowania mniejszej ilości czegoś innego.

Dóbr wolnych jest niewiele. Najbardziej oczywistym przykładem jest powietrze. Innym

przykładem może być lód na Biegunie Północnym. W kraju gorącym, lód nie jest, rzecz jasna,

dobrem wolnym. Na Saharze piasek jest dobrem wolnym, ale już nie jest w Wielkiej Brytanii.

W Polsce kilka dóbr uznaje się za wolne, gdyż można je uzyskać bez płacenia za nie.

Przykładowo są to "wolna" edukacja, "wolne" usługi służby zdrowia, "wolne" biblioteki. W tych

przypadkach zerowa cena oczywiście nie oznacza zerowych kosztów. Wszystkie te usługi

dostarczane są przy wykorzystaniu rzadkich czynników wytwórczych, jak ziemia, praca,

paliwa, materiały itd. Ich wykorzystanie związane jest z poniesieniem kosztów alternatywnych i

dlatego nie są one dobrami wolnym.

Dobra gospodarcze (ekonomiczne) powstają w wyniku działalności gospodarczej człowieka

i wykorzystania zasobów naturalnych przyrody. Są wytworem pracy ludzkiej. Są ilościowo

ograniczone w stosunku do potrzeb. Przedmioty materialne dające się gromadzić,

przechowywać, dzielić itp.

Dobrami gospodarczymi (ekonomicznymi) są produkty pracy ludzkiej. Produkty powstają

w wyniku uzdatniania (np. wody do picia), uprawiania (np. zboże), hodowli (np. bydło),

wydobycia (np. węgiel), przetwarzania (np. chleb). Produkty w życiu gospodarczym występują

pod postaciami surowców, materiałów, półproduktów (półfabrykatów), wyrobów gotowych,

towarów.

11

Surowce są to produkty wydobyte z zasobów naturalnych (węgiel, ruda, ropa naftowa, sól) lub

otrzymane z upraw i hodowli (zboża, warzywa, owoce, żywiec, mleko, jaja, drewno) i

przeznaczone do dalszego przetwarzania.

Materiały (w ścisłym tego słowa znaczeniu) są to produkty otrzymane z surowców w wyniku

określonego procesu przetwórczego (mąka, mięso, tarcica, metal) i przeznaczone do

dalszego przerobu.

Półprodukty (półfabrykaty, produkcja w toku) są to produkty, które przeszły określoną fazę

przetwarzania (odlewy, obrobione elementy do produkcji mebli, cholewek) lub znajdują się

w stanie (płynne żeliwo, ciasto chlebowe w czasie zarabiania, deski w czasie obrabiania)

i przeznaczone są do dalszego przerobu.

Wyroby gotowe są to produkty przeznaczone do użytkowania (chleb, ubrania, maszyna).

Mogą one mieć charakter wyrobów finalnych i kooperacyjnych. Wyroby finalne są

przeznaczone do bezpośredniego użytkowania, natomiast wyroby kooperacyjne, np. opony,

guziki, części do maszyn stanowią produkty zużywane do wykończenia (zmontowania) innych

wyrobów.

Towary są to produkty zakupione i przeznaczone do sprzedaży. Mogą mieć postać zarówno

surowców, jak i materiałów, półfabrykatów i wyrobów gotowych.

Dobra ekonomiczne mogą występować jako dobra konsumpcyjne lub produkcyjne.

Do dóbr konsumpcyjnych zalicza się produkty, które służą bezpośrednio do zaspokojenia

potrzeb ludzkich, np. żywność, odzież, meble, telewizory, itp. Możemy wyróżnić:

a) dobra konsumpcyjne trwałego użytku

Ten rodzaj dóbr konsumpcyjnych charakteryzuje się długim czasem ich używania, często

przez kilkanaście lat. Zaliczamy do nich przykładowo meble, sprzęt gospodarstwa domowego czy

samochód. Przy czym konsumujemy usługi dostarczane przez te dobra, a nie same dobra.

b) dobra konsumpcyjne nietrwałego użytku

Są to dobra zużywane natychmiast (to znaczy w trakcie jednorazowej konsumpcji) lub we

względnie krótkim czasie. Jedzenie, napoje, mydło, pasta do zębów są przykładami tego rodzaju

dóbr.

Do dóbr produkcyjnych zalicza się produkty służące do otrzymywania nowych dóbr

gospodarczych i do świadczenia usług. Są to tak zwane środki produkcji, czyli główne surowce,

materiały i maszyny.

Środki produkcji dzieli się na środki pracy i przedmioty pracy. Środki pracy to: narzędzia,

maszyny, urządzenia, budynki fabryczne, środki transportu, za pomocą których człowiek oddziałuje

12

na przedmioty pracy. Środki pracy umożliwiają i ułatwiają człowiekowi pracę. Są one wyprodukowane

przez człowieka. W miarę rozwoju człowiek posługuje się coraz bardziej skomplikowanymi środkami

pracy. Wymaga to od niego zdobywania nowych i uzupełniania posiadanych kwalifikacji poprzez

uczenie się. Przedmiotami pracy są surowce, materiały oraz ziemia, na które skierowana jest praca

człowieka. Oddziałując na przedmioty pracy otrzymuje się produkty zaspokajające potrzeby.

2. Klasyfikacja ze względu na ich użyteczność:

Inny rodzaj klasyfikacji dóbr to podział ze względu na ich użyteczność. Punktem wyjścia szkoły

psychologicznej jest twierdzenie, że celem gospodarowania jest zaspokojenie potrzeb. Zdolność

pewnych dóbr do zaspokojenia potrzeb ludzkich stanowi ich użyteczność. Dlatego też możemy dobra

podzielić na:

a) pierwszego rzędu (bezpośrednio zaspokajają potrzeby)

b) dobra dalszych rzędów (potrzebne do osiągnięcia dóbr 1-ego rzędu)

Jednostka gospodarująca musi wybierać pomiędzy zaspokajaniem potrzeb o różnej dla niej

wadze. W tym celu pod uwagę bierzemy tylko dobra gospodarcze, ponieważ ze względu na ich

ograniczoność w stosunku do zapotrzebowania, każde z nich nabiera określonego znaczenia

(wartości) dla jednostki gospodarującej. Wartość jest znaczeniem jakie uzyskują konkretne dobra

z powodu świadomości jednostki gospodarującej, że od rozporządzalności nimi zależy zaspokojenie

jej potrzeb. Wartość wynika z użyteczności dóbr ich ograniczoności w stosunku do rozmiarów

potrzeb. Jest ona zjawiskiem subiektywnym, ponieważ nie tkwi w dobrach lecz jest wyrazem stosunku

dóbr do potrzeb ludzkich. Wartość może stać w sprzeczności z pożytecznością, ponieważ decydują

o niej subiektywna ocena i upodobania jednostek, które obiektywnie biorąc pod uwagę mogą być dla

nich szkodliwe.

Wobec tego w przyczynach świadczących o wielkości wartości odróżnia się 2 zasadnicze

momenty: subiektywny i obiektywny. Dla każdego człowieka daje się ustalić pewne klasy potrzeb,

z których jedne są ważniejsze, a inne mniej ważne.

3. Klasyfikacja ze względu na własność:

a) dobra prywatne - są to takie dobra, których posiadanie jest związane z przeniesieniem

praw własności w momencie zapłacenia za nie sprzedającemu,

b) dobra publiczne - są to dobra, których rząd dostarcza w sytuacjach wymagających nie

wyłączenia nikogo z konsumpcji.

13

4. Możemy dokonać podziału dóbr na:

I. Dobra normalne

luksusowe (jachty, samochody, futra z norek)

pierwszej potrzeby (żywność, odzież)

II. Dobra niższego rzędu (gorsze), np. chleb

Powyższa klasyfikacja dóbr zmienia się w czasie i przestrzeni. Dobra normalne kiedyś

uważane za luksusowe stały się obecnie podstawowymi. Podobnie dobra uważane w niektórych

krajach za podstawowe, w innych zaliczane są do luksusowych.

5. Istnieje również klasyfikacja dóbr na:

Dobra komplementarne (uzupełniające) to takie, które muszą być stosowane w celu

zaspokojenia określonej potrzeby. Przykładem mogą być: samochód i benzyna, taśma i

magnetowid.

Dobra substytucyjne (zastępowalne) to takie dobra, które mogą się wzajemnie zastępować,

ponieważ zaspokajają tę samą potrzebę. Przykładami substytutów mogą być: masło

i margaryna, kanapka z szynką i kanapka z polędwicą.

Drugim środkiem zaspokojenia potrzeb są usługi. Usługami są wszelkie czynności świadczone na

rzecz zaspokojenia potrzeb ludzkich w sposób bezpośredni lub pośredni. W procesie zaspokojenia

potrzeb usługi odgrywają coraz większą rolę. Wynika to m.in. z faktu, że usługi (poza zaspokojeniem

określonych potrzeb) mają charakter komplementarny wobec potrzeb zaspokajanych przez dobra,

np. posiadanie dóbr w postaci urządzeń technicznych wymaga usług w postaci naprawy oraz

substytucyjny, umożliwiający rezygnację z dóbr na rzecz usług, np. nie kupujemy samochodu, lecz

korzystamy z taksówek.

Trzeba podkreślić, że współczesny człowiek ma coraz większe zapotrzebowanie na usługi, co

niewątpliwie przyczynia się do ich rozwoju.

Rozróżnia się trzy podstawowe rodzaje usług, a mianowicie:

Usługi rzeczowe, obejmujące czynności skierowane na podmioty lub obiekty. Do tej grupy

należą:

a) usługi renowacyjne (remontowe, naprawcze i konserwacyjne, instalacyjne i budowlane)

b) usługi współdziałające w procesie produkcji (zlecone prace w zakresie obróbki

mechanicznej, nakładania powłok, farbowania)

c) usługi eksploatacyjne w sferze wymiany (transport, handel, łączność)

14

Ponadto w praktyce do usług rzeczowych zalicza się wytwarzanie produktów

uwzględniających indywidualne cechy przedmiotu lub życzenia klientów oraz produkty wytwarzane

z powierzonego materiału.

Usługi osobiste, obejmujące czynności skierowane na człowieka, zaspokajające jego

potrzeby fizyczne i psychiczne. Do tych usług należą:

a) usługi w zakresie edukacji,

b) usługi w zakresie ochrony zdrowia i opieki społecznej,

c) usługi związane z rekreacją, kulturą i sportem,

d) usługi hotelarskie i gastronomiczne.

Usługi ogólnospołeczne, obejmujące czynności skierowane na całą gospodarkę

narodową i społeczeństwo, zaspokajające potrzeby organizacyjno-porządkowe. Do tych

usług należą:

a) usługi pośrednictwa finansowego,

b) usługi komunalne,

c) usługi w zakresie administracji publicznej i obrony narodowej.

3. Problemy rzadkości i racjonalności gospodarowania

Gospodarowanie , które odbywa się w określonym momencie czasu, zawsze napotyka na

ograniczoność zasobów i technologii. Dana jest ilość zasobów i dana jest technologia, w każdym

momencie istnieje pewna ilość ludzi zdolnych i chcących podjąć pracę, istnieją określone zasoby

surowców .Podobnie jest z technologiami produkcji dostępnymi do wykorzystania procesach

wytwórczych. Znane i możliwe do zastosowania technologie są ograniczone (nie jest ich

nieskończenie wiele). Także ogólnie przy zastosowaniu nawet najlepszych technologii i wszystkich

zasobów jednocześnie nie możliwe będzie wytworzenie maksymalnej ilości dóbr choćby z takiej

przyczyny jak bariera biologiczna uniemożliwiająca pracę człowieka 24 h na dobę .Konsekwencją

tych zjawisk jest problem rzadkości w ekonomii. Rzadkość jest wynikiem zależności między

zapotrzebowaniem ludzi na dobra a ograniczonymi zdolnościami wytworzenia tych dóbr. Problem

rzadkości występuje zawsze, kiedy zapotrzebowanie ludzi na dobra przewyższa możliwość

wyprodukowania tych dóbr.

Zapotrzebowanie

= ilość dóbr które ludzie chcieliby posiadać w

ciągu roku

>

Zdolności

= ilość dóbr które ludzie są zdolni

wytworzyć w ciągu roku

15

Wraz z upływem czasu pojawiają się nowe i lepsze technologie produkcji zwiększają się również

zasoby. W rezultacie prawa strona nierówności powiększa się - zwiększają się możliwości

wytwarzania większych ilości dóbr. Z drugiej strony jednak wzrasta liczba ludzi rosną również

potrzeby które każdy chciałby zaspokoić. Tak więc lewa strona nierówności zwiększa się także,

sprawiając że problem rzadkości nie zanika. W związku z tym problem rzadkości łączy się

z koniecznością dokonywania wyborów, co i jak produkować. Każdemu wyborowi towarzyszą dwa

efekty- korzyści i koszty. Jednak każdej korzyści towarzyszy powstanie kosztu alternatywnego (kosztu

utraconych korzyści ).

Ograniczoność zasobów jest podstawową przyczyną konieczności racjonalnego gospodarowania. Jego istotą jest dokonywanie najbardziej korzystnych (optymalnych) wyborów przy

podejmowaniu decyzji w zakresie celów społeczno-gospodarczych oraz środków i metod (sposobów)

realizacji tych celów. Aby tego rodzaju wybory mogły mieć miejsce muszą istnieć różne

konkurencyjne wobec siebie (alternatywne) rozwiązania czy warianty poszczególnych decyzji,

a ponadto musimy dysponować odpowiednimi kryteriami wyboru. Po stwierdzeniu, jakie rozwiązania

(warianty danej decyzji) mogą być brane pod uwagę, i porównywaniu tych rozważań między sobą

możemy, stosując określone kryteria, wybrać rozwiązanie najbardziej korzystne (optymalne). Bardzo

duże znaczenie mają oczywiście stosowane w praktyce kryteria wyboru. Decyzja najbardziej

korzystna w sensie ekonomicznym może być niezbyt korzystna w sensie społecznym czy politycznym

(i odwrotnie). Na przykład spośród kilku znanych metod produkcji danego wyrobu największą

produkcję i największe zyski może zapewnić metoda, która powoduje równocześnie największe

zatrucie środowiska naturalnego. Ponadto to, co jest najbardziej opłacalne dziś może się okazać

zupełnie nie opłacalne za lat dziesięć. Istotne znaczenie na więc też tzw. horyzont czasowy decyzji.

Podstawą każdej decyzji ekonomicznej jest zawsze przeprowadzenie rachunku

ekonomicznego, który ogólnie rzecz biorąc jest porównaniem nakładów, związanych z określonym

przedsięwzięciem ekonomicznym i efektów, jakie przewidujemy osiągnąć. Korzystanie z rachunku

ekonomicznego musi być jednakże postępowaniem racjonalnym, tzn. takim, które pozwala na

osiągnięcie maksymalnych korzyści. Racjonalność postępowania polega na gromadzeniu

i przetwarzaniu wszystkich informacji niezbędnych do podjęcia decyzji. Teoretycznie można uznać, że

każdy podmiot ekonomiczny ma dostęp do wszelkich informacji koniecznych w procesie decyzyjnym.

W rzeczywistości dostęp do tych informacji jest ograniczony. Nasze otoczenie ciągle się zmienia.

Ciągłym zmianom ulegają warunku gospodarowania, pojawiają się nowe technologie, nowe produkty.

W zasadzie nie jesteśmy w stanie śledzić na bieżąco tych wszystkich ograniczonych informacji.

Oznacza to, że działamy w warunkach niepewności i z pewnym ryzykiem. Racjonalne postępowanie

znacznie ogranicza niepewność i ryzyko.

Można również rozróżnić dwa rodzaje działania: racjonalność rzeczywistą i racjonalność

metodologiczną. Pierwsza występuje wtedy gdy dobór środków odpowiada prawdziwej, obiektywnie

16

istniejącej sytuacji, tj. istniejącym faktom i prawom. Racjonalność rzeczywista jest utożsamiana

z działaniem skutecznym, a więc takim, które prowadzi do maksymalizacji korzyści. Racjonalność

metodyczna oznacza, że działanie jest racjonalne z punktu widzenia wiedzy podejmującego decyzję.

Oznacza to, że działając w ramach posiadanej wiedzy wyciąga logiczne wnioski, poprawnie dobiera

środki, bez względu na to czy wiedza ta jest całkowicie zgodna z obiektywnym stanem rzeczy.

Racjonalność metodyczna uznaje działania za racjonalne, jeśli przybliżą one przedmiot decyzyjny do

osiągnięcia maksymalnych korzyści.

Ogólnych wskazówek do dokonania wyboru najbardziej korzystnych (optymalnych) rozwiązań

w procesie gospodarczym dostarcza tzw. zasada racjonalnego gospodarowania, zwana też

zasadą gospodarności. Zasada ta może być ujmowana dwojako:

1. jako zasada największego efektu przy danym nakładzie środków

2. jako zasada najmniejszego nakładu środków na osiągnięcie danego efektu.

Zasada największego efektu zwana również zasadą największej wydajności lub

maksymalizacji zysku stwierdza, że maksymalny stopień realizacji celu osiąga się postępując tak, by

przy danym nakładzie środków otrzymać maksymalny stopień realizacji celu.

Zasada najmniejszego nakładu zwana też zasadą oszczędności środków lub minimalizacji

nakładów mówi nam, żeby postępować tak, by przy danym stopniu realizacji celu użyć minimalnego

nakładu środków.

Odnosząc uzyskiwane z działalności gospodarczej efekty do ponoszonych w związku z tą

działalnością nakładów (czy też nakłady do efektów) określamy ekonomiczną efektywność

gospodarowania. Spośród różnych wariantów danej decyzji najbardziej efektywne ekonomicznie jest

oczywiście ten, w którym stosunek efektów do nakładów jest najwyższy, a stosunek nakładów do

efektów najniższy. Nie można jednocześnie maksymalizować efektu i minimalizować nakłady. Byłoby

to działanie sprzeczne z zasadą racjonalnego gospodarowania, ponieważ jeśli zmaksymalizujemy

efekt przy danych środkach, to nie możemy tych środków zmniejszyć, ponieważ obniży to stopień

realizacji celu i spowoduje osiągnięcie celu niższego niż maksymalny. Z kolei jeśli określony cel

osiągniemy przy minimalnych nakładach, to nie możemy już zwiększyć stopnia realizacji celu, bo

byłoby to zwiększenie nakładów.

Postępowanie zgodne z zasadami racjonalnego gospodarowania jest jednocześnie

postępowaniem optymalnym. Polega ono na wyborze najlepszych wariantów decyzyjnych

maksymalizujących efekty z posiadanych środków bądź minimalizujących nakłady dla osiągnięcia

założonego celu. Jest to więc wybór najlepszego wariantu z możliwych. Wybór optymalny oznacza,

że w danym momencie i w danych warunkach nie ma rozwiązania lepszego.

17

4. Czynniki wytwórcze

W celu zagospodarowania potrzeb człowiek przekształca w procesie produkcji wszelkie

dostępne mu zasoby czynników wytwórczych. Możemy wyróżnić trzy podstawowe grupy zasobów:

ludzkie, naturalne i kapitałowe.

Zasoby ludzkie tworzą ludzie i ich specyficzne predyspozycje. Ludzie stanowią siłę roboczą,

która uruchamia każdą produkcję i każdą działalność poprzez świadczenie przez ludzi pracy. Praca

ludzka jest celową działalnością człowieka mającą na celu zaspokojenie potrzeb, występuje w postaci

wysiłku fizycznego oraz pracy umysłowej. Rozróżnia się również pracę wykonawczą i kierowniczą

oraz pracę twórczą.

Poprzez prac ludzie biorą bezpośredni lub pośredni udział w produkcji, w związku z tym

rozróżnia się pracę produkcyjną, np. praca rolnika, rzemieślnika, inżyniera zatrudnionego

w przemyśle i pracę nieprodukcyjną, np. praca lekarza, sędziego, nauczyciela. Do wykonywania

pracy ludzie muszą posiadać określone kwalifikacje zdobyte w procesie nauki i doświadczenia

życiowego. Tylko proste prace fizyczne można wykonywać bez kwalifikacji.

Zdolność do uczenia się i tym samym zdobywania określonych kwalifikacji jest niezwykle

cenną cechą, ponieważ umożliwia rozwój człowieka. Rozwój ten jest głównym czynnikiem wszelkiego

postępu na świecie, m.in. jest twórcą coraz to nowych procesów produkcji, wynalazcą nowych

surowców i narzędzi oraz technologii (sposób wytwarzania), a także doskonalszych systemów życia

gospodarczego i społecznego. Nieustanny rozwój kwalifikacji człowieka powoduje, że jego praca jest

coraz bardziej wydajna, czyli przynosi coraz większe efekty.

O wielkości zasobów ludzkich jako czynnika produkcji decyduje liczba ludzi zdolnych do pracy,

ich kwalifikacje i stan zdrowotny. Obecnie występuje nadmiar rąk do pracy (świadczy o tym

występujące zjawisko bezrobocia), dlatego na potencjał zasobów ludzkich wpływa nie tyle liczba ludzi

zdolnych do pracy, ile ich kwalifikacje i stan zdrowia. Chcąc powiększyć ten potencjał, trzeba

inwestować (zwiększać nakłady) w człowieka, zwiększając wydatki na oświatę ogólną i zawodową,

a szczególnie na szkolnictwo wyższe oraz na ochronę zdrowia i rekreację. Inwestycje w człowieka są

najbardziej efektywne.

Zasoby naturalne nie są wytworem pracy ludzi, są darem natury. Zasoby te obejmują ziemię

i wszystko to, co jest użyteczne dla człowieka w jej wnętrzu (surowce mineralne) oraz na jej

powierzchni (przestrzeń, gleba, woda, powietrze, ciepło słoneczne). Zasoby naturalne utożsamiane

są z ziemią - przyrodą, środowiskiem naturalnym. Jako czynnik produkcji mają dość zróżnicowaną

wartość, decyduje o niej wielkość i struktura złoża surowców naturalnych, żyzność gleb, klimat,

położenie geograficzne, ukształtowanie terenu, akweny wodne itd.

Zasoby naturalne są podstawą wytwarzania wielu produktów oraz prowadzenia innej

działalności gospodarczej. Dzielą się na zasoby odnawialne i nieodnawialne. Do zasobów

odnawialnych należy woda, powietrze i ciepło słoneczne natomiast złoża surowców naturalnych

18

należą do zasobów nieodnawialnych i dlatego znaczna ich część jest już wyeksploatowana.

Zastępowane są one surowcami sztucznymi. Produkcja odbywa się zawsze w określonym

środowisku przyrodniczym, np. do produkcji roślinnej potrzebne są gleby uprawne, przemysł

wydobywczy potrzebuje terenów z zasobami naturalnymi.

Niekiedy działalność produkcyjna powoduje dewastację środowiska naturalnego, a nawet jego

zniszczenie. Wynika to głównie z lekceważenia praw przyrody i zaniedbań w gospodarowaniu. Ich

następstwem są zanieczyszczone wody oraz powietrze. W działalności produkcyjnej istnieje więc

obowiązek ochrony środowiska naturalnego.

Zasoby kapitałowe to wartości rzeczowe i finansowe wytworzone przez człowieka, potrzebna

w czasie produkcji. Do rzeczowych zasobów kapitałowych należą tzw. środki produkcji składające się

ze środków pracy i przedmiotów pracy. Ze względu na coraz większe utechnicznienie zwiększa się

udział i znaczenie środków pracy w procesie produkcji. Dawniejszą prymitywną pracę ręczną najpierw

zastąpiły maszyny, obecnie automaty i roboty. Nośnikami nowej techniki są też nowe źródła energii

(energia elektryczna i atomowa), zastosowanie nowych surowców syntetycznych i nowych

technologii. Wszystko to sprawia, że wartość środków rzeczowych w procesie produkcji wzrasta,

natomiast maleje udział i wartość przedmiotów pracy. Dla przykładu przechodzenie na światłowody

sprawia, że 1 tona kabla miedzianego jest zastępowana przez 50 kilogramów kabla z włókna

szklanego, którego wyprodukowanie wymaga dwudziestokrotnie mniejszych nakładów energii.

Środki (zasoby) finansowe składają się ze środków pieniężnych występujących w postaci

gotówki (banknoty, monety), pieniądza bezgotówkowego (czeki, weksle, gotówka na rachunku

bankowym) i różnorodnych papierów wartościowych (akcje, obligacje, bony). W każdej chwili można

kapitał finansowy zamienić na kapitał rzeczowy poprzez zakup środków produkcji.

Z pojęciem zasobów wiąże się problem rzadkości. Podstawowy problem ekonomii związany

jest z cechą zasobów, jaką jest ich ograniczoność. W każdym momencie istnieje tylko pewna ilość

ludzi zdolnych i chcących pracę, istnieje tylko określona ilość hektarów ziem, czy taż określone

zasoby surowców (węgla, rud metali, ropy naftowej itp.). ten podstawowy problem ekonomii jakim jest

problem rzadkości zostaje przedstawiony w dalszych tematach.

II. Modele i systemy gospodarki

1. Gospodarka naturalna i towarowa

Gospodarka naturalna - typ gospodarki, w której bezpośrednim motywem wytwarzania dóbr

i usług jest zaspokojenie własnych potrzeb producentów. Charakteryzuje się ona całkowitym brakiem

19

lub marginesowym znaczeniem wymiany i rynku. Gospodarka naturalna była pierwszym typem

gospodarowania, jaki wykształcił się w toku rozwoju cywilizacji. Miała ona dominujące znaczenie we

wczesnych systemach społeczno-gospodarczych - przejawiała się wysokim stopniem

samowystarczalności pierwotnych wspólnot plemiennych lub rodowych (wspólnota pierwotna),

latyfundiów niewolniczych ( niewolnictwo) oraz folwarków pańszczyźnianych (feudalizm).

Postęp w zakresie społecznego i technicznego podziału pracy oraz ugruntowanie się prywatnej

własności czynników wytwórczych powodowały stopniowe ograniczanie zakresu gospodarki

naturalnej na rzecz gospodarki towarowej. Swą dominację gospodarka naturalna utraciła wraz

z upadkiem feudalizmu, co w różnych obszarach świata nastąpiło w ciągu XVIII i XIX w. Do dziś,

w marginalnym zakresie gospodarka naturalna przetrwała w tych gospodarstwach rolnych, których

właściciele przeznaczają część produkcji na zaspokojenie potrzeb swoich i rodziny.

Gospodarka towarowa - typ gospodarki, który charakteryzuje się tym, że producenci wytwarzają

produkty na wymianę, czyli na sprzedaż.

Ten typ gospodarki pojawia się u schyłku okresu wspólnoty pierwotnej, natomiast w niewolnictwie

i feudalizmie występowała na skraju działalności ludzkiej. Przeważać zaczęła w systemie gospodarki

kapitalistycznej. Początki gospodarki towarowej datuje się 6-8 tysięcy lat przed naszą erą.

W gospodarce towarowej przedmiot wymiany (produkt pracy ludzkiej) staje się towarem. Pojęcie

towaru obejmuje wszystkie dobra konsumpcyjne i produkcyjne i usługi.

2. Epoki gospodarcze w dziejach ludzkości

Periodyzacja - podział procesu dziejowego na mniejsze odcinki czasowe, przygotowywany aby

wykazać punkty zwrotne, które zmieniły, charakterystyczne cechy życia społecznego i gospodarczego

(historia gospodarcza).

Periodyzacja wolna: 1. Era Żydowska - od 3760 r. p.n.e.

2. Era Grecka - od I Olimpiady - 776 r. p.n.e.

3. Era Rzymska - od założenia miasta Rzym - 753 r. p.n.e.

4. Era Chrześcijańska (Dionizyjska) - po narodzeniu Chrystusa

5. Era Mahometańska - od ucieczki Mahometa z Mekki do Medyny - 622 r. n.e.

6. Era Bizantyjska - ok. 5500 r. p.n.e.

Kalendarze: l. Juliański - 46 r. p. n. e. - Juliusz Cezar

2. Gregoriański - 1582 r. n. e. - Papież Grzegorz XIII

3. Rewolucyjny (Francuski) - 1793 - 1806 (rokiem pierwszym miało być wprowadzenie republiki)

20

Periodyzacja praktyczna:

XVIII w. Krzysztof Keller „Cellarius" zaproponował podział na trzy epoki:

l. Starożytną - do wstąpienia na tron Konstantyna Wielkiego 306 r. n. e.

2. Średniowieczną - 306 - 1453 r. - upadek Konstantynopola

3. Nowożytną - od 1453

Uzupełniona periodyzacja praktyczna: 1. Starożytna - do roku 476 n.e.

2. Średniowiecze- lata 476-1453/1492 (wyprawa Kolumba)

3. Nowożytność - lata 1453/1492- 1914

4. Dzieje najnowsze - od 1914

Periodyzacja Marksistowska:

W roku 1859 Karol Marks stwierdził, że w dziejach ludzkości istnieje prawidłowe następstwo

dominacji określonych sposobów produkcji i na tej podstawie wyróżnił formacje społeczno

ekonomiczne (stadia rozwoju społeczeństwa):

1. Wspólnota pierwotna

2. Formacja niewolnictwa

3. Formacja feudalizmu

4. Formacja kapitalizmu

5. Formacja socjalizmu

Przechodzenie z jednej formacji do drugiej jest rezultatem trzech procesów zachodzących

w każdej z nich:

1. Wzajemne oddziaływanie człowieka i przyrody w procesie produkcji dóbr materialnych, a co

za tym idzie w procesie sił wytwórczych (poziom narzędzi produkcji i umiejętności człowieka);

2. Narastanie sprzeczności między nowymi siłami wytwórczymi w wyższym ich poziomem

a starszymi, zacofanymi środkami produkcji, które muszą dostosować do poziomu nowych sił

wytwórczych.

3. Powstawanie sprzeczności między nowymi stosunkami produkcji (tzw. Baza ekonomiczna)

a starą nadbudową ideologiczno - polityczną.

„Motorem dziejów staje się rozwój narzędzi pracy. Rewolucje społeczne decydują o przejściu do nowej formacji, bardziej nowoczesnej..."

Formacja wspólnoty i niewolnictwa to starożytność, średniowiecze przesuwalne do rewolucji

przemysłowej. Czasy najnowsze przychodzą z Rewolucją Bolszewicką.

21

Periodyzacja stadiów rozwoju wg Walta Rostowa:

1. Społeczeństwo tradycyjne - wysoki udział zatrudnionych w rolnictwie to około 75%; niska

wydajność pracy; hierarchiczna struktura społeczna; władza w rękach posiadaczy ziemi. Feudalizm.

2. Społeczeństwo przejściowe - tworzone podstawy rozwoju gospodarczego; zmiany

w technice produkcji i strukturze społecznej, systemie politycznym i hierarchii wartości; okres

przejściowy od feudalizmu do kapitalizmu (XVI - XVIII w.)

3. Stadium startu gospodarczego - istnienie bodźca uruchamiającego gwałtowny rozwój

4. Społeczeństwo dojrzałości - gospodarka zdolna do produkowania prawie wszystkiego

5. Społeczeństwo konsumpcji masowej - gospodarka uzyskuje możliwość produkowania

wszystkiego, czego chce.

W polemice z Marksem, Rostow znajdował ciągłość historyczną procesu wzrostu

gospodarczego. Zwracał uwagę na ogromną rolę czynników pozaekonomicznych w procesie

gospodarki. Uważał, że działaniami ludzkimi kieruje nie tylko chęć zysku, ale także władzy, itp.

Periodyzacja - wg kryterium wolności gospodarczej

Andre Piettre 1969 - zaproponował podział dziejów ludzkości na trzy epoki

1. Epoka tradycyjna

2. Epoka wolności

3. Epoka etatyzmu i techniki

Epokom powyższym odpowiadają 3 stadia rozwoju gospodarczego:

1. Gospodarka uzależniona, podporządkowana - ekonomika podporządkowana zwyczajom,

tradycji, porządkowi religijnemu i politycznemu (średniowiecze i XVI/XVII w.)

2. Gospodarka niezależna (XVIII / XIX w.) - XVIII w. liberalizm i indywidualizm; XIX w. pełna

gospodarcza niezależność; faworyzowanie prywatnych inicjatyw i przedsiębiorczości;

3. Gospodarka kierowana (XX w.) - wpływ państwa na gospodarkę; kapitalizm kierowany

w

państwach kapitalistycznych; rozwój ideologii kolektywizmu w krajach socjalistycznych.

3. Systemy ekonomiczne (gospodarcze)

Gospodarowanie odbywa się zawsze w określonych warunkach: materiałowych,

instytucjonalnych, społecznych, politycznych itd. Całokształt tych warunków oraz reguł

i mechanizmów gospodarowania składa się na pojęcia: gospodarka i system gospodarczy (gdyż daną

gospodarkę można zawsze potraktować jako pewien dający się wyodrębnić system).

Gospodarka narodowa - jest to cała działalność gospodarcza prowadzona w danym kraju

związana z oddziaływaniem ludzi na zasoby materialne w zakresie wytworzenia obrotu towarowego

i konsumpcji, a także działalność we wszystkich dziedzinach gospodarstwa krajowego. Gospodarka

22

narodowa obejmuje zbiór wszystkich podmiotów gospodarczych oraz organizacji i instytucji

współpracujących, a także wszystkie zależności i sprzężenia zwrotne zachodzące między nimi.

System gospodarczy to układ stosunków i organizacji, który kształtuje prawa i regulacje

rządzące działalnością gospodarczą, determinuje prawa własności czynników produkcji, rozdziela

uprawnienia do podejmowania decyzji w zakresie produkcji i konsumpcji, determinuje bodźce

motywujące różne podmioty gospodarcze, a w ostateczności rozstrzyga kwestie: co, jak i dla kogo ma

być produkowane.

Wyróżnia się cztery rodzaje systemów gospodarczych:

gospodarka tradycyjna - w takiej gospodarce ludzie żyją zgodnie z odwiecznymi zwyczajami

i tradycjami. Kwestie, co ma być produkowane, w jaki sposób i jak rozdzielone, nie stanowią

problemów ekonomicznych;

gospodarka rynkowa - charakteryzuje się tym, że większość czynników wytwórczych jest

własnością prywatną, decyzje podejmowane są w przeważającej części na rynku. Oznacza to,

że konkurencyjne rynki kierują zasoby tam, gdzie są one najefektywniej wykorzystywane;

gospodarka nakazowa - występuje państwowa własność czynników wytwórczych, co jest

związane z centralnym podejmowaniem decyzji, które przekazywane są jednostką

gospodarczym w formie obowiązujących, szczegółowych planów gospodarczych;

gospodarka mieszana - składa się ona zarówno z sektora publicznego, jak i prywatnego.

Większość gospodarek na świecie funkcjonuje właśnie w tym systemie.

Inną klasyfikacją gospodarek i systemów gospodarczych jest podział ze względu na:

a. skalę lub sferę gospodarowania:

- gospodarka światowa,

- gospodarka narodowa,

- gospodarka przedsiębiorstw,

- gospodarka terenowa,

- gospodarka mieszkaniowa,

- gospodarka rolna,

b. przeznaczenie produktów:

- gospodarka naturalna,

- gospodarka towarowa,

c. własność czynników produkcji:

- gospodarka prywatna,

- gospodarka publiczna,

d. mechanizm regulowania i koordynacji procesów gospodarczych:

- gospodarka rynkowa,

- gospodarka nakazowa.

23

4. Charakterystyka gospodarki rynkowej

Gospodarka rynkowa charakteryzuje się dwiema zasadniczymi cechami: dominacją prywatnej

własności czynników produkcji oraz rynkową alokacją zasobów gospodarczych.

W gospodarce rynkowej czynniki produkcji w zdecydowanej większości są przedmiotem

własności prywatnej. Głównym typem prywatnej własności rzeczowych czynników produkcji w krajach

wysoko rozwiniętych jest współcześnie własność kapitalistyczna. Własność ta występuje w wielu

różnych formach. Spośród nich relatywnie największe znaczenie odgrywa akcyjna forma własności.

Jej liczne zalety (w szczególności możliwość łączenia w jedną całość rozbudowanych kapitałów

będących w posiadaniu dużej liczby osób) spowodowały, że jest ona współcześnie formą dominującą.

Oprócz własności kapitalistycznej w rozwiniętych gospodarkach rynkowych występują współcześnie

inne formy własności prywatnej (w szczególności własność drobnotowarowa i pracownicza).

Występuje też w nich własność publiczna oraz własność spółdzielcza.

W niektórych krajach pewną rolę odgrywają tzw. spółki pracownicze. W krajach wysoko

rozwiniętych spółki pracownicze powstają z reguły na bazie kapitalistycznych spółek akcyjnych, przy

czym stosunkowo rzadko pracownicy dysponują kontrolnymi pakietami akcji tych spółek. W krajach

postkomunistycznych, w szczególności w Polsce, spółki pracownicze (organizowane najczęściej

w formie spółek akcyjnych lub z o.o.) powstają zazwyczaj w wyniku przekształceń przedsiębiorstw

państwowych. Tworzenie spółek pracowniczych w Polsce jest traktowane jako jedna z metod

prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych.

Gospodarka rynkowa swoją nazwę zawdzięcza przede wszystkim temu, że podstawowym

regulatorem i koordynatorem procesów gospodarczych jest w niej rynek. Mówiąc o rynku mówimy

o samodzielnie działającym mechanizmie wpływającym na zachowania podmiotów gospodarczych.

Te zachowania przesądzają o rozmieszczeniu i wykorzystaniu zasobów gospodarczych. Głównym

elementem tego mechanizmu są interakcje między cechami i dochodami, z jednej strony, a popytem i

podażą różnych dóbr, z drugiej, rzutujące na zawierane przez podmioty transakcje kupna i sprzedaży

tych dóbr.

Aby istniał w pełni rozwinięty rynkowy mechanizm regulowania gospodarki muszą być

spełnione warunki:

dominacja własności prywatnej i swoboda w zakresie transferu prywatnych praw własności,

swoboda prowadzenia działalności gospodarczej,

istnienie sprawnie działających instytucji obsługujących rynek,

integralność rynku, czyli wzajemne uzależnienie się od siebie poszczególnych segmentów

rynku.

Z dwóch zasadniczych cech gospodarki rynkowej wynikają jej dalsze cechy oraz obowiązujące

w niej reguły gry dotyczące m.in. motywów i celów działania podmiotów gospodarczych, stopnia ich

samodzielności oraz zasad finansowania, charakteru więzi między nimi itd.

Własność prywatna wiąże się ze swoboda prowadzenia działalności gospodarczej przez

poszczególne jednostki i grupy ludzi, którzy podejmują na własną odpowiedzialność, angażując w tym

celu własny majątek i ponosząc z tym ryzyko. Własność prywatna, w szczególności własność

24

kapitalistyczna, wyzwala też stosunkowo najsilniej działające bodźce ekonomiczne, skłaniające do

podejmowania działalności gospodarczej. Praktyka dowodzi, że nie wymyślono skuteczniejszego

systemu skłaniającego ludzi do angażowania własnego majątku w działalność gospodarczą niż

możliwość pomnożenia majątku. Własność kapitalistyczna wyzwala silne bodźce do optymalizacji

skali produkcji i racjonalnego wykorzystania czynników produkcji. Dążący do jak największego zysku

przedsiębiorcy starają się produkować więcej i lepiej niż ich konkurencji oraz produkować możliwie

najtaniej tzn. minimalizować jednostkowe koszty produkcji. Wymaga to poszukiwania najtańszych

kombinacji czynników produkcji oraz wprowadzania obniżających koszty innowacji technicznych i

organizacyjnych.

5. Pojęcie i rodzaje rynku

Słowo rynek wywodzi się z niemieckiego słowa ring - targ i było używane już w średniowieczu

jako określenie miejsca, w którym odbywała się wymiana handlowa. Zazwyczaj było to miejsce

uprzywilejowane, mające tzw. prawo składu. Polegało ono na tym, że przyjeżdżający kupcy mięli

obowiązek wystawiania w tych miejscach swoich towarów na sprzedaż.

Rynki średniowieczne w istotny sposób przyczyniły się do rozwoju miast. Współczesny rynek

w niczym nie przypomina średniowiecznego. Jest on bardziej skomplikowany, a poruszanie się na

nim wymaga czasami specjalistycznej wiedzy np. dokonanie zakupów akcji na giełdzie będącej

instytucją rynku papierów wartościowych wymaga min. Znajomości obliczania i interpretacji

odpowiednich wskaźników giełdowych.

W różnych publikacjach możemy spotkać się z odmiennymi definicjami rynku.

1. M. Kujda w "Podstawach ekonomii" definiuje go w następujący sposób:

Rynek jest kategorią produkcji towarowej: w znaczeniu dosłownym - miejsce spotkań w celu

dokonania transakcji zakupu i sprzedaży towarów; w znaczeniu przenośnym, najczęściej obecnie

używanym - zespół wszystkich kupujących i sprzedających, których decyzje są wzajemnie

uzależnione, kształtują podaż i popyt oraz wpływają na poziom cen. Można również powiedzieć, że

rynek jest to ogół stosunków wymiennych (towarowo - pieniężnych),podejmowanych samodzielnie

między osobami, podmiotami gospodarczymi, instytucjami, które sprzedają dobra i usługi

(reprezentują podaż) a tymi, które je nabywają (reprezentują popyt). Obejmuje on też wszystkie

uwarunkowania ekonomiczne i pozaekonomiczne wymiennych stosunków. Kupującym na rynku może

być producent, pośrednik lub konsument, którzy reprezentują popyt. Uwarunkowaniami

ekonomicznymi mogą być np. ceny i dochody, a pozaekonomicznymi moda czy działanie efektu

pokazowego.

25

2. G. F. Stanleke w "Podstawach ekonomii" mówi, że:

Rynek to porozumienie umożliwiające kupującemu i sprzedającemu dokonanie transakcji

w taki sposób, że ceny mogą być ustalone, a wymiana dokonana. Kupujący i sprzedający nie muszą

spotykać się twarzą w twarz.

3. Najbardziej jednak aktualna definicja jest przedstawiona przez Stefana Marciniaka

w "Mikro i makroekonomii dla inżynierów":

Rynek to ogół warunków ekonomicznych, w których dochodzi do zawierania transakcji

wymiennych między sprzedawcami oferującymi towary i usługi, a nabywcami reprezentującymi

potrzeby poparte odpowiednimi funduszami nabywczymi.

Jest to starsza definicja od tej, która mówi, że jest to miejsce kupna i sprzedaży, gdyż

obejmuje całokształt warunków w jakich dokonuje się wymiana towarów i usług. Obecnie obok rynków

tradycyjnych (najstarsza forma rynku), istnieją rynki, które nie mają siedziby i na których nie ma

bezpośredniego kontaktu między sprzedawcami a nabywcami, natomiast transakcje wymienne

zawierane są listownie lub za pomocą różnych środków łączności i przetwarzania danych jak:

telefony, faksy, teleksy, odpowiednio zaprogramowane komputery.

Przykładem może być rynek walutowy, gdzie dilerzy sprzedają i kupują waluty obce. Nie

spotykają się oni ze sobą, w wielu przypadkach oddzieleni są od siebie tysiącami kilometrów,

jednakże nowoczesne systemy komunikacji umożliwiają im otrzymywanie dokładnych informacji

o cenach walut w różnych częściach świata. Dilerzy w Tokio mogą zamówić transakcje z dilerami

w Londynie tak efektywnie, jak gdyby znajdowali się razem w jednym miejscu.

Rynek możemy klasyfikować według różnych kryteriów podziału:

1. Ze względu na formę rynku:

rynek tradycyjny - plac, gdzie spotykają się kupujący i sprzedający w celu dokonania

transakcji

rynek nowoczesny - zawieranie transakcji kupna - sprzedaży bez konieczności

spotykania się uczestników transakcji.

2. Ze względu na przestrzeń czyli zasięg geograficzny:

rynek lokalny - najczęściej utożsamiany z miastem, gminą

rynek regionalny - obejmujący województwo, kilka województw np. rynek wielkopolski

rynek krajowy - np. rynek polski

rynek zagraniczny - np. rynek niemiecki

rynek międzynarodowy - np. rynek europejski

rynek światowy

26

3. Ze względu na stopień zrównoważenia, a więc sytuacji rynkowej:

rynek producenta (rynek sprzedawcy) - sytuacja rynkowa, w której wielkość

zapotrzebowania zgłoszonego na produkty ze strony kupujących przewyższa wielkość ich

oferty sprzedaży. Występuje w takim przypadku niedostateczne zaspokojenie potrzeb,

brak dbałości sprzedawców (producentów) o jakość i obniżenie kosztów, nie ma tendencji

do wprowadzania nowych wyrobów, pojawia się spekulacja i silna presja do wzrostu cen.

rynek konsumenta (rynek nabywcy) - sytuacja rynkowa, w której wielkość zapotrzebowania

zgłoszonego na produkty ze strony kupujących jest mniejsza od przedstawionej wartości

oferty sprzedaży tych produktów. Kupujący może w każdej chwili kupić towar,

a sprzedający konkurują między sobą a nabywcą.

4. Ze względu na segmentację rynku:

rynek homogeniczny (rynek jednorodny) - np. ropy naftowej, pszenicy, itp.

rynek heterogeniczny (rynek różnorodny) - np. rynek pracy - występują na nim różne

zawody wymagające odmiennych zdolności i kwalifikacji, nie konkurujące ze sobą.

5. W zależności od stopnia wyrównania się cen:

rynek doskonały

rynek niedoskonały

Rynek doskonały charakteryzuje się spełnieniem trzech postulatów: przejrzystości,

racjonalności aktów kupna i sprzedaży oraz jednorodności dóbr. Postulat pierwszy oznacza, że

kupujący i sprzedający dysponują pełnymi informacjami o cenach płaconych za dany towar. Postulat

racjonalności aktów kupna i sprzedaży oznacza, że sprzedający i kupujący podejmują swe decyzje

wyłącznie na podstawie cen, czynniki pozacenowe nie wpływają na decyzje. Jednorodność dóbr

oznacza, że towary posiadające jednakowe cechy fizyczne są postrzegane przez nabywców jako

jednakowe, niezależnie od tego, jaki producent je wyprodukował. W rzeczywistym życiu

gospodarczym spełnienie tych postulatów zwykle nie jest możliwe. Zebrane informacje o warunkach

wszystkich transakcji na dany towar wymaga czasu i pochłania koszty. Często o zawarciu transakcji

decydują uwarunkowania pozacenowe, np. bliskość punktu sprzedaży, zaprzyjaźniony sprzedawca.

Producenci świadomie, dzięki reklamie dążą do zróżnicowania produktów poprzez znaki formowe.

Wszystko to sprawia, że w praktyce rynek jest niedoskonały i pozwala na istnienie wielu cen na ten

sam towar.

6. Ze względu na przedmiot obrotu rynkowego: A. Rynek dóbr i usług - przedmiotem obrotu są dobra i usługi przeznaczone do

bezpośredniego zaspokojenia potrzeb konsumenta (żywność, ubranie, usługi

fryzjerskie itp.)

27

B. Rynek pracy - dotyczy kapitału ludzkiego, zróżnicowanego pod względem struktury

demograficznej (wieku, płci), wykształcenia, miejsca zamieszkania. Przedmiotem

obrotu na nim są psycho-fizyczne umiejętności ludzi do wykonywania określonych

prac.

C. Rynek finansowy - rynek w którego skład wchodzi rynek walutowy, pieniężny i

kapitałowy. Jest to rynek, na którym dokonuje się transakcji krótko, średnio i

długoterminowych

a. rynek walutowy - umożliwia dokonywanie transakcji kupna - sprzedaży walut

różnych krajów w celu regulowania zobowiązań płatniczych w obcych walutach,

a również w celach spekulacyjnych (dyskontowe korzyści wynikające ze zmian

kursów walutowych) lub interwencyjnych (np. kupno lub sprzedaż walut przez

bank centralny w celu utrzymania na określonym poziomie kursu waluty

krajowej)

b. rynek pieniężny - obejmuje transakcje związane z przemieszczaniem

krótkoterminowych kapitałów (do 1 roku) w formie depozytów i kredytów

bankowych jak również w postaci specjalistycznych instrumentów finansowych

jakimi są weksle, różnego rodzaju bony i certyfikaty pieniężne, czeki itp. Jest to

więc rynek handlu płynnymi aktywami finansowymi. Rynek ten dzieli się na:

rynek kredytowy krótkoterminowy i rynek lokat.

rynek kredytowy - obejmuje całokształt warunków i zasad

związanych z działalnością kredytową krótkoterminową,

średnioterminową instytucji finansowych (banków)

rynek lokat - tworzą go: rynek lokat Skarbu Państwa (weksle, bony

depozytowe), rynek lokat bankowych (bony oszczędnościowe,

certyfikaty depozytowe), rynek lokat rozliczeniowych (czeki, weksle).

c. rynek kapitałowy (inwestycyjny) - pozwala na tworzenie i przepływ

długoterminowych kapitałów udziałowych wykorzystywanych w działalności

gospodarczej, służącej w pokrywaniu deficytów budżetowych. Tworzą go: rynek

nieruchomości, rynek czynników produkcji, fundusze inwestycyjne, rynek

kredytowy i rynek papierów wartościowych.

rynek nieruchomości - na którym handluje się placami budowy,

budynkami, mieszkaniami, itp.

rynek czynników produkcji (tzw. dóbr produkcyjnych,

inwestycyjnych) - handluje się na nim surowcami, materiałami,

maszynami, urządzeniami produkcyjnymi

rynek kredytowy średnio i długoterminowy (okres przemieszczania

kapitałów powyżej 1 roku) jest częścią rynku kapitałowego.

fundusze inwestycyjne - ich idea polega na gromadzeniu przez

instytucje finansowe środków indywidualnych podmiotów (zazwyczaj

28

gospodarstw domowych), które następnie są przez te instytucje

profesjonalnie inwestowane w różne papiery wartościowe. W zamian za

wpłacone do funduszu środki, podmioty w nim uczestniczące otrzymują

jednostki udziałowe.

rynek papierów wartościowych - przedmiotem obrotu na rynku

papierami wartościowymi jest szczególnego rodzaju dokument,

a mianowicie taki, który potwierdza uprawnienia do:

o współwłasności zarejestrowanego przedsiębiorstwa (akcje)

o otrzymania w określonym momencie w przyszłości, pewnej

wartości materialnej w postaci dobra rzeczowego, dewiz,

pieniądza (obligacje) lub innego papieru wartościowego.

Rynek ten można podzielić na: rynek giełdowy i pozagiełdowy.

Rynek giełdowy - transakcje na giełdzie papierów wartościowych, której rolą

jest usprawnienie (organizowanie) obrotu instrumentami rynku kapitałowego.

Rynek pozagiełdowy - transakcje instrumentami o charakterze kapitałowym

dokonane bezpośrednio miedzy instytucjami finansowymi (głównie biurami

maklerskimi).

Rynek giełdowy różni się od rynku pozagiełdowego znacznie większymi

gwarancjami dla inwestorów.

III. Struktury rynku i ich uwarunkowania 1. Elementy i funkcje rynku

Koniecznym warunkiem istnienia rynku jest wymiana, która ma najczęściej formę towarowo -

pieniężną. W niewielkim zakresie może występować tez wymiana naturalna, tj. towar za towar lub

usługę albo wzajemna wymiana usług. Aby mogły się dokonać wzajemne transakcje wymienne,

muszą istnieć dostawcy i nabywcy usług i towarów, będący podmiotami rynku. Podmiotami rynku są

podmioty gospodarcze, a więc wszyscy aktualni uczestnicy procesu gospodarczego. Zalicza się do

niego przede wszystkim podmiot gospodarczy jakim jest przedsiębiorstwo.

Podmiotem gospodarczym nazywamy osobę fizyczną lub prawną, tworzącą nową wartość

w wyniku aktywnego uczestnictwa w procesach ekonomicznych. Innym ważnym podmiotem

gospodarującym występującym na rynku jest gospodarstwo domowe.

Podstawowymi elementami rynku są:

Popyt - jest zestawieniem ilości danego dobra jakie kupujący są gotowi i zdolni kupić przy różnych

cenach w określonym czasie. Stronę popytu na rynku reprezentują konsumenci (nabywcy).

29

Podaż - jest zestawieniem danego dobra jakie producenci oferują do sprzedaży przy różnych cenach

w określonym czasie. Stronę podaży na rynku reprezentują producenci (dostawcy).

Cena - wartość towaru wyrażona w pieniądzu.

Zachodzące między tymi elementami zależności przyczynowo - skutkowe nazywa się

mechanizmem rynkowym lub popytowo - podażowo - cenowym. Istotą tego mechanizmu jest to,

że zależności popytowo - podażowe powstają za pośrednictwem cen między równoprawnymi

podmiotami gospodarczymi, dążącymi do osiągnięcia korzyści ekonomicznych, poprzez dokonywanie

dobrowolnych transakcji i sprzedaży towarów i usług.

Bardzo ważnym elementem rynku jest konkurencja. Konkurencja jest to proces za pomocą

którego uczestnicy rynku, dążąc do realizacji swoich interesów, próbują przedstawić korzystniejsze od

innych oferty pod względem ceny, jakości lub innych cen wpływających na decyzję zawarcia

transakcji. Konkurencja występuje między nabywcami i między sprzedawcami, natomiast nie

zachodzi między nimi. Nabywcy konkurują z innymi nabywcami o ograniczoną ilość dóbr

znajdujących się na rynku, natomiast sprzedawcy konkurują z innymi sprzedawcami o pozyskanie

konsumentów. Konkurencja ma różne formy i różny stopień natężenia. Sprzedawcy rywalizują ze

sobą poprzez cenę i wtedy jest to tak zwana konkurencja cenowa oraz poprzez jakość oferowanych

produktów, świadczenia usług serwisowych, warunki finansowania zakupów (np.. sprzedaż ratalna)

i wtedy nazywa się to konkurencją nie cenową. Efektem działania konkurencji na rynku jest wielkość

nabywania przez konsumentów towarów tańszych i o wyższej jakości. Dzieje się tak dlatego, że

zmusza ona producentów do:

stałego dostosowywania programów produkcji do preferencji i oczekiwań odbiorców.

W przeciwnym razie odbiorcy nie będą nabywać produktów danego przedsiębiorstwa i

nie przeniosą swego zainteresowania na przedsiębiorstwa, które proponują im ofertę

korzystniejszą. W rezultacie przedsiębiorstwo odrzucone przez konsumentów wypada

z rynku i może zbankrutować,

stosowanie czynników produkcji w taki sposób, aby zapewnić ich najwyższą

efektywność,

rozwijanie postępu technicznego, prowadząc do tańszych metod produkcji i nowych,

lepszych wyrobów,

szybkiego reagowania na zmiany zachodzące w gospodarce przez elastyczne

dostosowanie do niego programu i zdolności wytwórczych.

30

Do dokonania transakcji wymiennych niezbędna jest określona infrastruktura rynkowa. Są to

miejsca specjalnie wyznaczone i przystosowane do prowadzenia różnego rodzaju transakcji

rynkowych, wyposażone w odpowiednie urządzenia i obsługiwane przez wyspecjalizowane zespoły

ludzi. Infrastrukturę rynkową tworzą przede wszystkim zorganizowane formy działalności handlowej

w postaci hurtowni, sklepów detalicznych, różnego rodzaju punktów skupu i sprzedaży. Ponadto

należą do niej instytucjonalne formy rynków światowych, międzynarodowych i krajowych, takie jak:

targi i wystawy gospodarcze, aukcje, wolne obszary celne i giełdy.

Targi są okresowo odbywające się imprezy handlowe skupiające wielu wystawców

(sprzedawców) i nabywców, prezentujące zazwyczaj "nowości" oferty producentów wielu branż bądź

jednej i wyspecjalizowanej ("salony").

Aukcje są to miejsca spotkań handlowych odbywające się najczęściej w regularnych

odstępach czasu, mających na celu sprzedaż w formie publicznego przetargu prezentowanych

towarów o charakterze zarówno masowym (próbki) jak i jednostkowym.

Wolne obszary celne są to strefy spełniające funkcje handlowo - dystrybucyjne w odniesieniu

do określonych i dostarczanych do nich towarów nie obciążonych opłatami celnymi.

Giełdy są to regularne, odbywające się w określonym czasie i miejscu, podporządkowane

określonym normom, zasadom i zwyczajom spotkania osób pragnących zawrzeć umowę kupna -

sprzedaży oraz osób pośredniczących w zawarciu transakcji. Ceny owych transakcji są ustalone na

podstawie relacji podaży i popytu, a następnie podawane do wiadomości publicznej. W zależności od

przedmiotu obrotu istnieją giełdy: towarowe, papierów wartościowych, pieniężne, usług.

Przetarg oznacza sprzedaż publiczną oferującemu najwyższą cenę. Odbywa się to za

pomocą zbierania ofert i sposobu wyboru nabywcy.

Wystawy są zbliżone do targów, mają jednakże inny charakter. Ich celem jest prezentowanie

osiągnięć technicznych i demonstracja towarów uczestniczących w nim przedsiębiorstw.

Rynek pełni w gospodarce szereg funkcji. Do najważniejszych należą:

funkcja realizacji towarów,

funkcja informacyjna,

funkcja regulacji produkcji,

funkcja alokacyjna,

funkcja selekcyjna.

Na rynku następuje społeczne potwierdzenie przydatności wytworzonych dóbr, w wyniku

czego stają się one towarami. Rynek jest tym mechanizmem, który ułatwia wymianę towarów między

poszczególnym podmiotami (funkcja realizacji). Wymiana ta jest następstwem występowania

oddalonych sprzężeń popytowo - podażowych. Oznacza to, że z jednej strony występują podmioty

reprezentujące podaż, a z drugiej podmioty zgłaszające popyt. W wyniku ich wzajemnego

oddziaływania na siebie następuje ukształtowanie cen. To wzajemne oddziaływanie dostawców i

odbiorców przybiera postać walki o korzyści ekonomiczne z wymiany rezultatów działalności i nazywa

się walką negocjacyjną. Na rynku w wyniku wzajemnego oddziaływania na siebie dostawców

31

i odbiorców, kształtują się określone kategorie ekonomiczne, które wyrażają dostępność i rzadkość

zasobów ekonomicznych. Są to takie kategorie jak: ceny, stopy procentowe, kursy walut, itp. Poziom i

wzajemne relacje tych wielkości stanowią informację dla podmiotów gospodarczych niezbędną dla

dokonania wyboru ekonomicznie racjonalnych kierunków działania (funkcja informacyjna).

Rynek jest mechanizmem dostosowującym produkcję towarową do zapotrzebowania

zgłaszanego przez odbiorców. Dostosowanie to dotyczy wielkości, asortymentu i jakości wyrobów

(funkcja regulacji produkcji). Regulacja produkcji ma w tym przypadku charakter regulacji następnej.

Oznacza to, że producenci podejmują decyzję kontynuacji bądź zmianie produkcji po otrzymaniu

sygnału z rynku. Warunkiem wystąpienia tych dostosowań jest oddalona przenośność i mobilność

zasobów wytwórczych.

Rynek dokonuje regulacji produkcji nie tylko w krótkim czasie, ale także w okresie długim

przez alokację kapitału (funkcja alokacyjna). Decyzje inwestycyjne podejmowane przez podmioty

gospodarujące wynikają z rynkowych kryteriów wyboru, tzn. stopnia opłacalności dotychczasowej

i przewidywanej produkcji, przewidywanej wielkości popytu na rynku krajowym i zagranicznym,

tendencji zmian postępu technicznego, konieczność obniżania kosztów produkcji dla utrzymania się

na rynku, itd.

Na rynku dokonuje się selekcja towarów i producentów (funkcja selekcyjna). Nabywcy

dokonują akceptacji produktów z punktu widzenia ich przydatności w procesie zaspakajania potrzeb,

poniesionych kosztów ich wytworzenia, nowoczesności, jakości, itp. Bak akceptacji oznacza

konieczność wycofania produktów z rynku. Jednocześnie następuje selekcja producentów z punktu

widzenia efektywności ich działania. Ci z wytwórców, którzy w długim okresie nie są w stanie uzyskać

ze sprzedaży na rynku dochodów przewyższające koszty ich działalności muszą ogłosić bankructwo.

W systemie gospodarki sterowanej centralnie, wszystkie decyzje podejmowane są na

szczeblu centralnym i dlatego nie ma miejsca dla regulacji rynkowej. W związku z tym wszystkie

funkcje pełnione przez rynek przejmowane są przez mechanizm regulacji administracyjnej. Praktyka

jednak wykazuje, że regulacja administracyjna nie zapewnia dostatecznej sprawności w realizowaniu

funkcji rynku.

Podsumowując, możemy powiedzieć, że rynek pełni funkcję regulatora procesów

gospodarczych.

Podejmowanie przez podmioty gospodarcze różnych decyzji gospodarczych to proces

gospodarowania. W procesie tym zawiązują się między ludźmi pewne stosunki społeczne, określone

mianem stosunków ekonomicznych. Stosunki ekonomiczne to różne zależności między ludźmi

powstające w związku z ich działalnością określonego typu. Stosunki ekonomiczne to tylko część

stosunków społecznych. Obejmują one takie stosunki społeczne, które powstają między ludźmi

w procesie gospodarowania.

Podstawą stosunków ekonomicznych są stosunki własnościowe, a więc stosunki powstające

miedzy ludźmi w związku z własnością różnego typu zasobów gospodarczych, w tym zwłaszcza

czynników produkcji. Własność można zdefiniować jako zbiór efektywnie wykorzystywanych

32

uprawnień czy praw własności, jakimi dany właściciel dysponuje w odniesieniu do określonego

obiektu własności. Na zbiór ten składają się, najogólniej biorąc, dwa podzbiory uprawnień:

faktyczne korzystanie w różnorodny sposób z tego obiektu (np.. czerpanie dochodu z niego),

bezpośredni lub pośredni udział w podejmowaniu stałych decyzji dotyczących wykorzystania

tego obiektu, czyli w zarządzaniu nim.

Wyróżnić możemy dwa zasadnicze rodzaje własności:

1. własność prywatna - jest to rodzaj własności poszczególnych jednostek do

określonych obiektów, w których prawa własności poszczególnych jednostek są

wyłącznie i dobrowolnie przekazywane,

2. własność publiczna - jest to zbiór, w którym prawa własności jednostek nie są

wyłącznie i dobrowolnie przekazywane.

2. Struktury rynku

Sytuacja rynkowa, w której działa przedsiębiorstwo, determinuje jego zachowanie. Firmy małe,

działające w konkurencyjnych warunkach, bądź zachowywały się zupełnie inaczej niż duże firmy

monopolistyczne na rynku. Zachowanie się firm na rynku znajduje odzwierciedlenie m.in. w ich

decyzjach dotyczących wielkości i struktury produkcji, wysokości cen itd., które z kolei rzutują na

poziom osiąganego przez te firmy zysku i inne wyniki ekonomiczne.

W literaturze ekonomicznej wyodrębnia się zazwyczaj cztery typy struktur rynkowych:

konkurencję doskonałą,

konkurencję monopolistyczną,

oligopol

monopol.

Jako kryteria wyodrębniania różnych typów rynku przyjmuje się: liczbę firm działających na

rynku, mobilność czynników produkcji (swobodę wejścia nowych przedsiębiorstw na rynek), cechy

produktów (stopień ich zróżnicowania) oraz stopień kontroli cen przez firmę.

33

Cechy alternatywnych struktur rynkowych Modele rynku

rynki niedoskonałe Cechy rynku

rynek doskonały (konkurencja doskonała)

konkurencja monopolistyczna Oligopol monopol

Liczba firm Bardzo dużo Duża Kilka Jedna Swoboda wejścia na

rynek Nieograniczona Nieograniczona Ograniczona Bardzo ograniczona

lub zerowa

Cechy produktów

Jednorodne (niezróżnicowane) Zróżnicowane Niezróżnicowane lub

niezbyt zróżnicowane Nieporównywalne

Wpływ na cenę

(krzywa popytu na produkty

firmy)

Cena jest niezależna od firmy (pozioma krzywa

popytu)

Firma ma pewien wpływ na cenę (krzywa popytu

opada, ale popyt jest relatywnie

elastyczny)

Znaczący wpływ producenta na cenę (opadająca krzywa popytu, relatywnie

nieelastyczny popyt zależny od reakcji konkurentów na

zmiany ceny)

Firma ma bardzo duży wpływ na cenę (opadająca krzywa popytu, popyt mniej

elastyczny jak w oligopolu)

Przykłady rynków

Kapusta, marchew, ziemniaki

Restauratorzy, architekci

Cementownie, cukrownie

Elektrociepłownie, PKP, komunikacja

miejska

Rynek konkurencji doskonałej:

wielu kupujących, każdy jest cenobiorcą, czyli ma minimalny wpływ na cenę

wielu sprzedających niezależnych od siebie, każdy z nich dysponuje niewielką siła rynkową i

ma mały wpływ na cenę swego produktu

swoboda wejścia i wyjścia z rynku

doskonały dostęp do informacji dla wszystkich

identyczność produktów.

Konkurencją doskonałą określamy funkcjonowanie rynku doskonale konkurencyjnego, na

którym podstawowe siły rynkowe są sobie równe i mogą działać w pełni efektywnie.

W warunkach konkurencji doskonałej cena nie zmienia się wraz z wielkością sprzedaży

indywidualnej firmy.

Cena na rynku konkurencji doskonałej zmienia się pod wpływem zmiany wielkości oferty

gałęzi, czyli grupy firm produkujących ten sam produkt.

Wszystkie firmy dostarczające na rynek dany produkt są w stanie zmienić cenę.

Nie zależnie od struktury rynku , firmy dążą do maksymalizacji zysku i wybierają taką wielkość

produkcji przy której koszty końcowe, równają się przychodom końcowym,.

Na skrajnych pozycjach przeciwstawnych są konkurencja doskonała i monopol, przestrzeń

między nimi wypełniają rynki niedoskonale konkurencyjne. Na rynku konkurencji doskonałej każda

firma jest cenobiorcą i przy cenie żądanej przez rynek, maksymalizuje swoje zyski. Jeżeli jednak na

34

rynku pojawia się wielki kapitał ( w jednym ręku) i wykupuje wszystkie firmy, wtedy rynek przemienia

się w monopol w którym funkcjonuje tyle zakładów ile było przedsiębiorstw na rynku.

Rynek konkurencji monopolistycznej:

względnie duża ilość sprzedających,

zróżnicowanie produktów( nie substytuty),

konkurencja nie cenowa,

warunki wejścia na rynek.

Monopol

jeden sprzedający,

brak bliskich substytutów,

cenotwórstwo,

zablokowane wejście.

Rodzaje monopoli MONOPOL jest to porozumienie, związek lub zjednoczenie właścicieli kapitałów, skupiające

w swym ręku produkcję, świadczenie usług lub zbyt znacznej części produktów i usługo jednej lub

kilku gałęzi gospodarki, w celu ustalenia wysokości cen na towary i zapewnienie wysokich zysków

monopolowych.

OLIGOPOL (”zmowa firm” w celu nie dopuszczenia na rynek nowych firm) oznacza sytuację,

kiedy w danej gałęzi gospodarki działają więcej niż dwa monopole. Może ich być nawet kilkanaście.

Zazwyczaj przy oligopolu nie istnieje konkurencja w zakresie cen. Monopole słabsze ustalają swe

ceny zazwyczaj na tym samym poziomie co monopol silniejszy.

KARTEL ( forma organizacji oligopolu) to monopolistyczny związek zawierający porozumienie,

co do warunków sprzedaży, terminów płatności, podziału rynków zbytu, ilości produkowanych

towarów i cen na produkowane przez siebie towary. Ilość towarów, które każdy z uczestników ma

prawo produkować i sprzedawać określa się mianem tzw. kwoty produkcyjnej.

SYNDYKAT to zrzeszenie lub związek monopolistyczny, w którym powołuje się wspólne biuro

sprzedaży, a niekiedy także i zakupu surowców. Syndykaty tak jak kartele ustalają cenę monopolową

na swoje towary. Przedsiębiorstwa wchodzące w skład syndykatu mają wyraźnie ograniczoną

samodzielność gospodarczą, gdyż tracą prawo sprzedaży artykułów, a często wyznaczone są

również wysokości na zakup przez wspólne biuro surowców.

TRUST to monopol, w którym niknie ostatecznie tak ekonomiczna jak prawna samodzielność

poszczególnych przedsiębiorstw. Dotychczasowi ich właściciele stają się udziałowcami powstającego

35

trustu, na którego czele stoi zarząd kierujący produkcja i zbytem, wyznaczający ceny, określający

podział zysków.

KONCERN stanowi połączenie syndykatów i trustów bądź też jednych i drugich.

Jest to połączenie setek przedsiębiorstw różnych gałęzi przemysłu, organizacji handlowych,

transportowych.

Koncern jak trust ma swój zarząd, w którego ręku skupione są wszystkie podstawowe decyzje.

KONGLOMERAT jako forma monopolu pojawił się po II wojnie światowej, szczególnie znany

w Stanach Zjednoczonych. Polega on na ogół na przyłączeniu do monopolu już istniejącego,

przedsiębiorstw do tej pory nie zmonopolizowanych, a działających do tej pory w różnych gałęziach

gospodarki.

KONSORCJUM to porozumienie poszczególnych samodzielnych firm monopolowych

zawieranych na określony czas, mając na celu realizacje konkretnego zadania.

HOLDING to spółka spółek, podmiot gospodarczy posiadający osobowość prawną i pakiety

kontrolne w licznych spółkach handlowych. Trzymanie akcji innych przedsiębiorstw, zapewnia mu

kontrolę nad nimi.

MONOPSON to jedyny nabywca, odpowiednik monopolu w dziedzinie zakupu.

Monopsonista może zatem wyznaczyć ceny dla siebie najkorzystniejsze.

MONOPOL NATURALNY występuje w dziedzinach, w których warunki produkcji nie

pozwalają na poważne rozszerzenie ze względu na rzadkość jednego z czynników produkcji m.in.

występuje wszędzie tam gdzie jeden z czynników produkcji jest niepomnażalny, a zapotrzebowanie

na dany towar duże.

DUOPOL ma miejsce wtedy, jeżeli produkcja i zbyt danego towaru opatrzone zostały w pełni

przez dwie firmy monopolistyczne. W takiej sytuacji znika z reguły całkowicie konkurencja za pomocą

ceny.

Monopol to rynek na którym znajduje się tylko jeden, jedyny sprzedawca danego rodzaju

towaru, czyli czysty monopol to gałąź, którą tworzy jedno przedsiębiorstwo wytwarzające jedyny

produkt. Produkt ten nie wytwarza nawet zbliżonych substytutów. Siła monopolowa to zdolność firmy

do podnoszenia cen rynkowych poprzez zmniejszenie wielkości produkcji. Firma dysponująca siła

rynkową jest cenodawcą i może kontrolować ceny, gdyż inne firmy nie są w stanie lub nie chcą z nią

konkurować.

36

Zabezpieczeniem monopolisty przed konkurencja są bariery:

1. Jedyny właściciel np. strategicznego zasobu.

2. Prawo wyłączności na sprzedaż danego produktu.

3. Opanowana produkcja na wielką skalę, która powoduje, ze inni nie umieszczą się na rynku.

4. Nadzwyczaj duże zasoby finansowe, potrzebne do uruchomienia produkcji.

5. Jedyny właściciel patentu.

6. Jedyny posiadający prawo do znaku firmowego.

7. Bariery stanowią istotną przeszkodę rozwoju potencjalnej konkurencji, bowiem należałoby

ponieść olbrzymie koszty by te bariery zniwelować.

Opanowanie rynku przez monopol nie znaczy, że firmy podejmują nieustannie próby łamania

barier.

Istnieje rynek konkurencji monopolistycznej. Jest to taki rynek na którym działalność prowadzi

względnie duża liczba firm oferujących podobne, ale nie identyczne produkty.

Cechy rynku konkurencji monopolistycznej to:

1. Względnie duża liczba sprzedających,

2. Zróżnicowanie produktów,

3. Konkurencja nie cenowa(głownie jakości),

4. Warunki wejścia na rynek (bariera finansowa).

5. Rola czasu na rynku konkurencji monopolistycznej.

Pojawienia się na rynku nowych firm, tworzy konkurencję, która objawia się wyborem przez

konsumenta innego niż dotąd kupowanego towaru. W okresie krótkim, każda firma maksymalizuje

zyski, ale napotyka na zmniejszenie się popytu. Szczególnie dotyczy to firm „zasiedziałych”

W okresie długim nastąpi zrównanie ceny produktu z przeciętnymi kosztami całkowitymi.

3. Efektywność gospodarowania, konkurencja a struktury rynku

Efektywność jest pojęciem złożonym rozpatrywanym jako efektywność ekonomiczna, efektywność gospodarowania, efektywność inwestycji, efektywność techniczno-ekonomiczne

( w dyscyplinie nauk ekonomicznych rozumiana jako poziom oceny zjawisk, zdarzeń i prawidłowości

występujących w określonym dziale gospodarki lub działalności społeczno- gospodarczej, takiej jak

handel, przemysł, rolnictwo, praca, konsumpcja, itp.), efektywność bojowa ( warunkach

wojskowych), efektywność kształcenia ( to dyscyplina nauk pedagogicznych), efektywność

techniczno- ekonomiczna ( w dziedzinie nauk technicznych).

Efektywnością nazywamy rezultat podjętych działań, określonych jako relacja uzyskanych

efektów do podniesionych nakładów. Uzyskanie efektywności produkcji oznacza, że w gospodarce

została osiągnięta maksymalna wielkość produkcji przy dostępnych zasobach czynników oraz

technologii. Natomiast efektywność gospodarowania, to stosunek poziomu życia całego

37

społeczeństwa do poziomu jego nakładów pracy. Pojęcia te określają bardzo złożone i trudno

mierzalne wielkości ( są one bardziej wyczuwalne niż mierzalne ). Na efektywność ma też wpływ

stopień wykorzystywania przez dany kraj społeczeństw innych krajów, lub stopień wykorzystywania

społeczeństwa tego kraju przez inne społeczeństwa.

Efektywność gospodarowania to maksymalizacja efektów przy danych wcześniej nakładach

lub minimalizacja nakładów przy danym efekcie. Warto tu zauważyć że efektywność gospodarowania

powinna opierać się na efektywnym wykorzystaniu czynników produkcji ( takich jak środki pracy

przedmioty pracy, podmioty pracy).

Wielkość zjawisk badanych w trakcie analizy ekonomicznej oraz ich zmiany określa się za

pomocą różnych wskaźników ekonomicznych. Pojęcie wskaźnika w analizie ekonomicznej jest

traktowane szerzej i obejmuje nie tylko wskaźniki w znaczeniu dosłownym, lecz wszelkie liczbowe

informacje charakteryzujące zjawiska ekonomiczne zachodzące w jednostce gospodarczej.

Efektywność ekonomiczna, jest to sposób pomiaru skuteczności i celowości danej działalności

gospodarczej, wyrażający się porównaniem (relacją) wartości uzyskanych efektów do nakładu

czynników użytych do ich uzyskania. Niska efektywność ekonomiczna powoduje zwykle wzrost cen,

zwiększenie zapotrzebowania na energię, materiały i powierzchnie produkcyjne - bez wzrostu

wyników produkcyjnych. Wyższa efektywność ekonomiczna stwarza możliwości obniżenia kosztów

wytwarzania, zwiększa wyniki produkcyjne i zysk, co z kolei umożliwia inwestowanie albo wzrost

indywidualnych wynagrodzeń. Efektywność ekonomiczna stanowi jeden z podstawowych sposobów

oceny podejmowanych działań gospodarczych.

Zasada racjonalnego gospodarowania polega na dokonywaniu najbardziej korzystnych

(optymalnych) wyborów przy podejmowaniu decyzji w zakresie określonych celów oraz środków i

metod realizacji tych celów. Aby tego rodzaju wybory mogły mieć miejsce, muszą istnieć różne,

konkurencyjne (alternatywne) wobec siebie rozwiązania czy też warianty poszczególnych decyzji,

a ponadto musimy dysponować odpowiednimi kryteriami wyboru. Po stwierdzeniu, jakie rozwiązania

mogą być brane pod uwagę i porównaniu ich możemy, stosując odpowiednie kryteria, wybrać

rozwiązanie optymalne.

Zasada racjonalnego gospodarowania może być ujmowana dwojako:

1) jako zasada największego efektu przy danym nakładzie środków,

2) jako zasada najmniejszego nakładu środków do osiągnięcia danego efektu.

Odnosząc uzyskiwane z działalności gospodarczej efekty do ponoszonych na nią nakładów

określamy ekonomiczną efektywność gospodarowania. Spośród różnych wariantów danej decyzji

najbardziej efektywny ekonomicznie jest stosunek efektów do nakładów, jest najwyższy lub stosunek

nakładów do efektów – najniższy.

38

Czynniki wpływające na efektywność gospodarowania :

dostępność zasobów,

wielkość zasobów ,

jakość zasobów,

dostępność technologii,

ceny zasobów i technologii.

Rynek jest miejscem, dokonywania transakcje między kupującym a sprzedającym dobra

i usługi. Jest to także zespół mechanizmów rządzących tymi transakcjami i zachowaniami zarówno

kupujących, jak i sprzedających.

Mówiąc o mechanizmie rynkowym mamy na myśli wzajemne oddziaływania różnych

elementów składowych rynku, szczególnie ceny, popytu i podaży, zmierzających do ustalenia stanu

równowagi. W warunkach swobodnego konkurowania podmiotów rynkowych podaż i popyt dążą do

równowagi w drodze do ustalenia ceny na takim samym poziomie, który dostosuje ofertę

sprzedających do zapotrzebowania kupujących. W stanie równowagi nie ma nadwyżek ani

niedoborów.

CENA

SPADEK WZROST

Podaż jest to ilość dóbr i usług , którą producenci są w stanie dostarczyć na rynek przy danym

poziomie ceny i w określonym czasie. Podaż zależy od: ceny, kosztów produkcji i czasu. Zależność

między ceną a podażą jest jednokierunkowy, tzn. wzrost ceny powoduje wzrost sprzedaży. Popyt jest

to ilość dóbr i usług, którą klienci są w stanie nabyć od producentów przy danym poziomie ceny

i w określonym czasie.

Rynek pełni funkcję regulatora procesów gospodarczych. Poprzez popyt i podaż ustala się

cenę towarów. Jeśli podaż danego towaru przekracza popyt na ten towar , to jego cena spada. Jest

to sygnał dla producentów, że część ich produkcji nie znajduje uznania u odbiorcy, natomiast

nadwyżka popytu nad podażą spowoduje wzrost ceny. Jak rosną ceny, to producenci są w stanie

więcej wyprodukować.

Zmiany cen przywracają równowagę rynkową oraz skłaniają producentów do zwiększenia lub

zmniejszenia produkcji (podaż). Tak więc poziom cen jest informacją o przebiegających

w gospodarce procesach i umożliwia przeprowadzenie analizy ekonomicznej.

PODAŻ POPYT

39

Sprzedający oferując swoje dobra, tworzy podaż nabywcy, popyt tworzy nam chęć kupienia

tych dóbr. W wyniku negocjacji między sprzedawcą a kupującym występuje podział rynku. Rynek ten

dzieli się na:

Pod względem zasięgu terytorialnego dzielimy je na: lokalne, regionalne, krajowe,

zagraniczne, międzynarodowe, światowe.

Ze względu na przedmiot wymiany rynki dzielimy na: rynki dóbr i usług, rynki czynników

produkcji (w tym rynek pracy), rynek kapitałowo – pieniężny (papiery wartościowe, akcje,

obligacje, waluty).

Ze względu na skale obrotu, rynki dzielimy na hurtowe i detaliczne.

Według stopnia zaspakajania potrzeb:

rynek konsumenta, na którym popyt na dany towar jest mniejszy od jego podaży,

( konsument dyktuje ceny).

rynek producenta ( rynek na którym popyt na dany towar jest większy od jego podaży).

Gdy producenci dosyć swobodnie kształtują ceny (co pociąga za sobą zmianę podaży

i popytu) oraz jakość produktów mówimy, że jest to rynek sprzedawców, gdyż popyt przewyższa

podaż. O rynku mówimy, że jest rynkiem nabywcy, jeśli podaż przewyższa popyt. Wówczas

przedsiębiorcy muszą się starać, aby to ich produkty zostały wybrane, a wyboru swobodnie dokonuje

klient i ma od dość dużą siłę przetargową.

Konkurencja jest nieodłącznym elementem gospodarki kapitalistycznej. Producent zmuszony

jest do produkcji tego, co chcą zakupić konsumenci. Konkurencję, ze względu na warunki panujące

na rynku, możemy podzielić na:

konkurencję doskonałą

konkurencja monopolistyczna

oligopol

monopol

Konkurencja doskonała występuje wtedy, gdy na rynku funkcjonuje bardzo dużo producentów

i konsumentów, swoboda wejścia na rynek jest niczym nieograniczona ,na produkty są jednorodne,

niezróżnicowane. Cena produktów wynika z oddziaływań pomiędzy popytem i podażą i jest

niezależna od przedsiębiorstw

W konkurencji monopolistycznej jest dużo producentów i bardzo wielu kupujących. Nie ma

żadnych barier wejścia na rynek, a produkty są zróżnicowane. Firma ma pewien wpływ na cenę, ale

popyt jest nadal stosunkowo elastyczny (czyli reaguje na zmiany ceny). Przykładem takich rynków

mogą być restauratorzy czy architekci.

Oligopol jest strukturą rynku charakteryzującą się działaniem w danej gałęzi produkcji małej

liczby firm o dużej sile rynkowej, mających znaczny wpływ na podaż i ceny, ale równocześnie

konkurujących ze sobą. Wejście do tej gałęzi jest utrudnione, ale nie jest całkowicie zablokowane.

Zachowania firm są współzależne. Jedna z najbardziej istotnych różnic między konkurencją

doskonałą a oligopolem odnosi się do kształtowania się cen. W konkurencji doskonałej ceny

zmieniają się często, a firmy reagują elastycznie zmianami cen na wszelkie zmiany w popycie

40

i kosztach produkcji. W oligopolu ceny zmieniają się rzadko, a firmy reagują tylko na stosunkowo

duże i zarazem względnie trwałe zmiany w popycie i kosztach. Modele oligopolu często są modelami

duopolu. Duopol jest szczególnym przypadkiem oligopolu, przedstawia rynek, na którym działają tylko

dwaj producenci (sprzedawcy), oferujący taki sam produkt.

Monopol to struktura rynkowa charakteryzująca się: występowaniem na rynku tylko jednego

dostawcy lub producenta danego towaru, który kontroluje podaż i ceny, oraz wielu odbiorców;

występowaniem barier uniemożliwiających innym firmom wejście na rynek (np. ustawodawstwo,

patenty, koszty itp.); unikatowością produktu monopolu (nie posiada on dobrego lub bliskiego

substytutu).Monopol może mieć charakter:

państwowy - kiedy prawo danego państwa pozwala świadczyć usługi lub produkować

określony asortyment towarów tylko jednemu podmiotowi (np. monopol spirytusowy, monopol

loteryjny itp.).

wymuszony - kiedy jeden z producentów towaru/usługi osiąga taką pozycję na rynku, że

pozostali producenci bankrutują.

naturalny - wynikający z natury dostarczanej usługi/towaru, gdy ze względów technicznych

konkurencja wielu podmiotów jest niemożliwa lub utrudniona (np. koleje żelazne, dostarczanie

prądu elektrycznego i gazu, telekomunikacja itp.).

Gospodarka rynkowa, a więc i pieniądz, powstały spontanicznie. Nie zostały przez nikogo

wynalezione ani zbudowane czy zastosowane. Dlatego dziś w Polsce nie „budujemy” ani nie

„wprowadzamy” gospodarki rynkowej, tylko pozwalamy jej się odtwarzać i rozwijać.

IV. Mechanizm rynkowy 1. Popyt i czynniki kształtujące popyt

Mechanizm rynkowy – proces obejmujący żywiołowe działania podmiotów na rynku,

w wyniku którego dochodzi do ustalenia równowagi rynkowej, a więc samoczynnego dostosowania

wielkości popytu (D) i podaży (S), poprzez odpowiednie ustalenie ceny równowagi (P).

W ujęciu procesowym, mechanizm rynkowy jest grą popytu i podaży, która prowadzi do

obiektywnej wyceny poszczególnych towarów i zrównoważenia rynku, czyli zrównania się oferowanej

ilości towaru z ilością pożądaną.

Jeżeli popyt na jakieś dobro przewyższa podaż, wówczas nabywcy są skłonni płacić za nie

więcej. Gdy przejawiają tę skłonność na rynku, cena tego dobra rośnie. Wzrost ceny skłania

natomiast producentów do zwiększenia jego produkcji, co doprowadzi w końcu do zrównania podaży

z popytem.

Jeżeli w sytuacji równowagi rynkowej wystąpią okoliczności, których skutkiem będzie

ograniczenie popytu na dane dobro (np. zmiana gustów konsumentów), wówczas nie wszystkie

41

produkowane towary znajdą nabywców. Skłoni to część producentów do zmniejszenia produkcji

i obniżenia ceny, celem zachęcenia części konsumentów do zakupu większych ilości towarów.

Efektem będzie ustalenie się równowagi rynkowej przy niższym poziome produkcji i niższej cenie.

Popyt jest reprezentowany przez nabywców różnych dóbr. Pojęcie popytu związane jest

z zachowaniem się kupujących na rynku, ze sposobami, za pomocą których określają oni rodzaje

dóbr i usług, jakie chcą kupić, a także z ilościami, na które zgłaszają zapotrzebowanie.

Popyt to z jednej strony gotowość zakupu określonej ilości danego dobra po danej cenie (przy

określonym dochodzie) - mówi się wówczas o wielkości popytu. Z drugiej strony o popycie mówi się

jako tablicy ukazującej, jakie ilości towaru konsumenci są gotowi zakupić po rozmaitych cenach (przy

danym dochodzie) - w tym przypadku mamy do czynienia z zestawieniem popytu lub z funkcją

popytu.

Popyt jest zestawieniem ilości dóbr lub usług, jakie konsumenci są gotowi i zdolni kupić przy

różnych cenach w określonym czasie.

Wielkość popytu to ilość dobra lub usługi, jaką nabywcy są gotowi i zdolni kupić przy danej

cenie w określonym czasie, w ramach posiadanego funduszu nabywczego.

Istnieje różnica między popytem a wielkością popytu. Popyt określany jest przez zapotrzebowanie

nabywców, natomiast wielkość popytu określa rozmiar (ilość) tego zapotrzebowania.

W ekonomii istnieje klasyfikacja popytu na:

efektywny i potencjalny

indywidualny i rynkowy

produkcyjny i konsumpcyjny

Popyt ulega ciągłym zmianom pod wpływem działania wielu czynników ze strony

konsumentów, jak i producentów - tzw. determinantów popytu. W samym pojęciu popytu występują

dwa czynniki: cena i czas.

Wysokość ceny będzie decydowała, jaka może być wielkość popytu. Dla konsumenta cena

danego dobra to suma pieniędzy, jaką musi zapłacić za jego jednostkę. Natomiast pod pojęciem

czasu kryje się przedział czasowy, w którym zapotrzebowanie wystąpiło lub może wystąpić.

Pozostałymi czynnikami, tzw. czynnikami pozacenowymi, kształtującymi popyt ze strony

konsumentów są:

wielkość dochodów konsumenta

gusty i preferencje

ceny dóbr substytucyjnych

ceny dóbr komplementarnych

przewidywanie cen relatywnych

liczba i struktura ludności

efekt naśladownictwa

efekt demonstracji.

42

Czynnikami kształtującymi popyt od strony producentów, oprócz ceny dobra, są czynniki:

wielkość i struktura zaoferowanych produktów do sprzedaży

cechy produktów utożsamianych przede wszystkim z ich wartościami użytkowymi,

działania promocyjne prowadzone przez producentów i handlowców.

2. Prawo popytu i krzywa popytu

Jednym z ważniejszych czynników określających wielkość popytu jest cena dobra. Zależność

wielkości popytu od ceny można przedstawić w postaci prawa popytu.

Prawo popytu odzwierciedla trwały związek ceny z wielkością popytu polegający na tym, że

wraz ze wzrostem ceny dobra spada wielkość popytu na nie, natomiast wraz ze spadkiem ceny

wielkość popytu na nie wzrasta.

Graficzną ilustracją prawa popytu jest krzywa popytu. Krzywa ta powstaje przez zestawienie

wielkości popytu z różnymi wielkościami ceny w danym okresie.

Wykres przedstawia odwrotną zależność zmian rozmiarów popytu w stosunku do zmian ceny

danego dobra. Jakkolwiek zmiana ceny powoduje przemieszczenie się wielkości popytu jedynie

wzdłuż danej krzywej popytu D (zmiana wielkości popytu odpowiada ruchowi wzdłuż krzywej popytu i

jest wywołana zmianą ceny).

3. Wzrost i spadek popytu

Cena nie jest jedyną zmienną określającą rozmiary popytu na dany produkt, na popyt

oddziaływują również tzw. pozacenowe determinanty popytu.

W odróżnieniu od ceny, której zmiany powodują przesuwanie się wielkości popytu wzdłuż

krzywej, w górę lub w dół, pozostałe czynniki przesuwają całą krzywą popytu w prawo lub w lewo,

w zależności od tego, czy w wyniku ich działania popyt rośnie czy spada.

43

Wzrost popytu powoduje przesunięcie krzywej popytu w prawo z D1 do D2, co oznacza, że

przy każdej cenie ilość popytu jest większa niż poprzednio. Natomiast spadek popytu powoduje

przesunięcie krzywej popytu w lewo z D1 do D3, co odpowiada spadkowi ilości popytu przy każdej

cenie. Krzywa popytu rynkowego przesuwa się tylko w rezultacie zmian czynników niecenowych:

w prawo - gdy popyt wzrasta, w lewo - gdy popyt maleje.

4. Podaż i czynniki kształtujące podaż

Podobnie jak przy popycie istnieje rozgraniczenie pojęcia na podaż i wielkość podaży.

Podaż jest zestawieniem ilości dóbr, jakie producenci są gotowi dostarczyć (zaoferować)

w określonym czasie i przy różnych cenach.

Wielkość podaży jest to ilość dobra, jaką producenci są w stanie dostarczyć (zaoferować) na

rynek przy określonej cenie w określonym czasie.

Podaż określa postępowanie producentów przy różnych występujących poziomach cen.

Można rozróżnić następujące rodzaje cen:

indywidualną i rynkową

podaż dóbr i usług konsumpcyjnych oraz dóbr i usług produkcyjnych.

Wielkość podaży zależy przede wszystkim od wielkości produkcji, która z kolei jest określana

przez poziom ceny danego dobra, ceny czynników produkcji, stosowane technologie, cele

działalności przedsiębiorstwa, ceny innych dóbr, oczekiwania dotyczące zmian cen oraz inne

przypadkowe czynniki. Jednakże wielkość podaży nie jest równa wielkości produkcji, gdyż część

wytworzonych produktów jest zużywana przez ich wytwórców, część ulega zniszczeniu, część może

być przeznaczona na zwiększenie zapasów lub skierowana do wymiany międzynarodowej.

Jednym z ważniejszych czynników określających wielkość produkcji i podaży jest cena

danego dobra. Wzrost ceny, przy niezmienności innych czynników, zachęca producentów do

44

zwiększenia dotychczasowej ilości dobra, gdyż w ten sposób wzrastają ich zyski. Natomiast obniżka

ceny powoduje spadek opłacalności produkcji i zmniejszenie wielkości podaży.

Do najważniejszych czynników, które poza ceną danego dobra mają wpływ na kształtowanie

się podaży, należą:

ceny czynników produkcji,

warunki finansowo-kredytowe,

warunki zaopatrzenia wytwórczego,

zdolności przewidywania cen przez wytwórców,

liczba przedsiębiorstw w gałęzi,

możliwości wytwórcze,

popyt konsumentów,

cel działań przedsiębiorstwa,

pozostałe czynniki takie jak: pogoda, import, eksport, polityka państwa itp.

5. Prawo podaży i krzywa podaży

Zmiany podaży są funkcją równoczesnych zmian wszystkich determinantów. Uwzględnienie

wszystkich czynników daje więc bardzo złożoną funkcję. W celu uproszczenia analizy przy badaniu

współzależności między podażą a jednym z determinantów, przyjmuje się zasadę ceteris paribus („inne takie samo” lub „przy pozostałych warunkach równych” lub „przy tych samych okolicznościach”. Użycie

tego zwrotu oznacza świadome odrzucenie, w celu uproszczenia rozumowania, możliwości zajścia pewnych

wydarzeń lub warunków, mogących zaburzyć związek między przesłanką, a wnioskiem, np. utrzymanie

w niezmienionym stanie wszystkich zmiennych niezależne, poza jedną, wybraną do eksperymentu).

Jednym z ważniejszych czynników określających wielkość podaży jest cena danego dobra.

Zależność wielkości podaży od ceny można przedstawić w postaci prawa podaży.

Prawo podaży określa trwały związek ceny z wielkością podaży, polegający na tym, że wraz

ze wzrostem ceny dobra, rośnie wielkość podaży, natomiast spadek ceny dobra powoduje, że

wielkość podaży również spada.

Graficzną interpretacją prawa podaży jest krzywa podaży. Krzywa ta powstaje przez

zestawienie wielkości podaży z różnymi wielkościami ceny w danym okresie.

45

Wykres przedstawia zależność zmian rozmiarów podaży w stosunku do zmian cen danego

dobra. Zmiany odbywają się w tym samym kierunku, a więc krzywa podaży ma nachylenie dodatnie.

Wyższej cenie dobra odpowiada większa jego ilość dostarczana na rynek, natomiast niższa cena

ogranicza wielkość podaży.

Zmiana wielkości podaży odpowiada ruchowi po krzywej podaży i jest wywołana zmiana ceny.

6. Wzrost i spadek podaży

Rozmiary podaży określane są nie tylko przez cenę, ale również przez czynniki pozacenowe.

Wśród nich należy wymienić koszty wytwarzania, rentowność dóbr substytucyjnych, czynniki

naturalne (przy pewnych rodzajach produkcji) oraz inne czynniki o charakterze obiektywnym.

Porównanie kosztów całkowitych z całkowitym przychodem osiągniętym ze zrealizowanej

produkcji informuje producenta o osiągniętej rentowności produkcji. Zmiana kosztów produkcji może

być spowodowana zmianami cen czynników wytwórczych, zmianami technologii i organizacji

produkcji, a także zmianami polityki ekonomicznej rządu. Zarówno polityka monetarna, wpływająca na

wysokość stopy procentowej, jak i polityka finansowa, wpływająca na wysokość podatków lub

subsydiów, oddziałuje na koszty wytwarzania. Na przykład wzrost stopy procentowej oznacza wyższe

koszty pozyskania kapitału; przedsiębiorcy również wzrost niektórych podatków traktują jako wzrost

kosztów wytwarzania produktów. Inaczej działają subsydia (wsparcie pieniężne) - oznaczają one

spadek kosztów wytwarzania.

Zmiana kosztów produkcji powoduje przesunięcie krzywej podaży w lewo lub w prawo (ma

wpływ na jej położenie), co przedstawione jest na rysunku powyżej.

Przesunięcie krzywej podaży z położenia S2 do położenia S1, czyli spadek podaży z Q2 do

Q1, odpowiada wzrostowi kosztów produkcji, gdyż wzrost kosztów produkcji przy danej cenie

produktu oznacza spadek rentowności tej produkcji, co skłania producentów do jej ograniczania.

Przesunięcie krzywej podaży z położenia S1 do S3, czyli wzrost rozmiarów podaży z Q1 do Q3,

odpowiada z kolei spadkowi kosztów wytwarzania. Spadek kosztów produkcji przy danej cenie

46

produktu oznacza wzrost opłacalności tej produkcji, co skłania producentów do zwiększenia jej

rozmiarów z Q1 do Q3.

Wzrost podaży rynkowej może być spowodowany:

spadkiem ceny jednego lub kilku czynników wytwórczych,

zastosowaniem nowszej technologii, która zmniejsza koszty produkcji,

powiększeniem rozmiarów importu danego dobra,

przesunięciem zapasów i rezerw do sprzedaży.

Na spadek podaży rynkowej wpływ może mieć:

wzrost ceny jednego lub kilku czynników wytwórczych,

podwyższenie podatków, które musi płacić producent,

powiększenie się rozmiarów eksportu danego dobra,

wystąpienie straty spowodowanej zdarzeniem losowym.

7. Równowaga rynku

Dwie wielkości, popyt i podaż, we wzajemnym oddziaływaniu to istota mechanizmu

równowagi, w wyniku którego kształtuje się cena. Oddziałuje ona zwrotnie na kształtowanie się

popytu i podaży, jest głównym czynnikiem współokreślającym te wielkości. Cena jest sygnałem rynku

kierowanym w stronę producentów i nabywców oraz skłaniającym ich do podjęcia odpowiednich

decyzji, jej kształtowanie się jest instrumentem przywracania równowagi.

Zakładając, że cena jest wyższa od ceny równowagi, pojawi się wtedy nadwyżka dobra, co

oznacza, że popyt będzie mniejszy od podaży. Będzie to sytuacja korzystna dla nabywcy.

Konkurencja między sprzedającymi doprowadzi do spadku ceny, co implikuje wzrost popytu i spadek

podaży. Odwrotnie przedstawiać się będzie sytuacja przy cenie niższej od ceny równowagi. Niska

cena zachęci nabywców do zwiększenia popytu przy równoczesnym ograniczeniu podaży przez

producentów. Pojawi się niedobór dobra, co oznacza, że popyt będzie większy od podaży.

Konkurencja, między kupującymi, doprowadzi do wzrostu ceny, który spowoduje spadek popytu

i wzrost podaży. W rezultacie tego procesu dostosowawczego ustala się cena usuwająca z rynku

nadmiar produktów lub likwidująca ich niedobór - cena równowagi rynkowej.

Punkt przecięcia się krzywej popytu z krzywą podaży wyznacza cenę równowagi rynkowej

(cr), przy której wielkość popytu jest równa wielkości podaży. Cena wyższa od ceny równowagi (c1)

oznacza przewagę podaży nad popytem, czyli nadwyżkę dobra. Odwrotnie, cena (c2) niższa od ceny

równowagi oznacza przewagę popytu nad podażą, czyli niedobór dobra. Jedynie przy cenie

równowagi rynkowej (cr), te dwie wielkości są równe.

47

Osiągnięta równowaga rynkowa może zostać zakłócona przez zmiany pozacenowych

czynników determinujących popyt i podaż. Przyjmując, że wskutek wzrostu dochodów nabywców

krzywa popytu na dany produkt przesuwa się, utrzymanie dotychczasowej ceny spowoduje

wystąpienie przewagi popytu nad podażą. Musi to doprowadzić do ukształtowania się nowej, wyższej

ceny równowagi, która równoważy popyt z podażą. Spadek dochodów spowoduje przesunięcie

krzywej popytu w lewo. Utrzymanie się dotychczasowej ceny równowagi spowoduje teraz wystąpienie

przewagi podaży nad popytem. W tej sytuacji musi dojść do ukształtowania się nowej niższej ceny

równowagi, równoważącej popyt z podażą.

Przyjmując, że wskutek wzrostu kosztów wytwarzania krzywa podaży danego produktu

przesuwa się, utrzymywanie dotychczasowej ceny równowagi doprowadziłoby do pojawienia się

przewagi popytu nad podażą. Efektem tego jest ukształtowanie się nowej, wyższej ceny równowagi

rynkowej. Spadek kosztów wytwarzania, znajdujący graficzne odzwierciedlenie w przesunięciu się

krzywej podaży w lewo, uruchomi procesy kształtujące nową cenę równowagi na wyższym poziomie.

W rzeczywistości gospodarczej występują również jednoczesne zmiany spowodowane

pozacenowymi determinantami popytu i podaży. W skutek wzrostu popytu i podaży jednocześnie

punkt równowagi przesuwa się w prawo, jednak nie powoduje to zmiany ceny. Zmiany ceny nie

wywołuje również jednoczesny spadek popytu i podaży. Na cenę równowagi oddziałuje natomiast,

w tym samym czasie, wzrost popytu i spadek podaży. Z drugiej zaś strony spadek popytu oraz wzrost

podaży powoduje zmniejszenie ceny równowagi.

8. Elastyczność cenowa popytu

Elastyczność popytu to stosunek procentowej zmiany wielkości popytu do procentowej zmiany

czynnika wpływającego na popyt.

Prawo popytu mówi, że konsumenci reagują na spadek ceny kupowaniem większej ilości

danego produktu. Stopień reakcji konsumentów na zmiany cen różni się jednak znacznie

w zależności od rodzaju kupowanego dobra. Popyt na niektóre produkty jest tego rodzaju, że

48

nabywcy mocno reagują na zmianę ceny tzn., że nieznaczne ich zmiany powodują poważne zmiany

w ilości nabywanych produktów. Na inne natomiast produkty wrażliwość cenowa nabywców jest

niska, czyli poważne zmiany cen wywołują jedynie nieznaczne zmiany w ilości kupowanych

produktów. Wrażliwość na zmianę ceny mierzymy elastycznością cenową popytu. Elastyczność

cenową popytu określa następująca formuła:

Podstawiając zmiany procentowe w liczbach absolutnych, otrzymamy następującą

zmodyfikowaną formułę elastyczności cenowej popytu:

Stosując powyższą formułę w danym zakresie cen stopień elastyczności cenowej popytu

określonego dobra jest różny w zależności od kierunku zmiany ceny, wyższy w przypadku spadku

ceny oraz niższy w przypadku wzrostu ceny. W celu uniknięcia tych rozbieżności można stosować

następującą formułę elastyczności cenowej popytu:

Jeśli procentowa zmiana ceny powoduje większą procentową zmianę wielkości popytu,

wówczas popyt taki nazywany jest popytem elastycznym. Na przykład, jeśli cena spadnie o 10%,

a wielkość popytu wzrośnie o 20 %, to popyt jest elastyczny. We wszystkich takich przypadkach

stopień elastyczności cenowej popytu E > 1 (20 : 10 = 2). Jeśli natomiast danej procentowej zmianie

ceny towarzyszy mniejsza procentowa zmiana wielkości popytu, to popyt taki nazywany jest popytem nieelastycznym. Na przykład, jeśli cena spadnie o 10%, a wielkość popytu wzrośnie zaledwie o 5%,

to popyt jest nieelastyczny, a stopień elastyczności cenowej popytu E < 1 (5 : 10 = 0,5). Wreszcie,

jeśli dany spadek ceny wywołuje taki sam procentowy wzrost wielkości popytu, to popyt taki

nazywamy popytem jednostkowym. Wówczas bowiem stopień elastyczności cenowej popytu E = 1

(10 : 10 = 1). Jednakże elastyczność kształtuje się odmiennie w różnych zakresach cen tego samego

rozkładu popytu lub krzywej popytu. Popyt wykazuje tendencję do bycia bardziej elastycznym

w górnej lewej części krzywej popytu niż w dolnej prawej części krzywej popytu.

49

Nie ma jednoznacznych determinant elastyczności cenowej popytu. Im więcej substytutów

posiada dane dobro, tym bardziej elastyczny będzie popyt na nie. Popyt na dobra luksusowe jest

z reguły bardziej elastyczny od popytu na dobra niższego rzędu. Im większą część dochodu stanowi

wydatek na dane dobro, tym bardziej elastyczny będzie popyt na ten produkt. Wreszcie popyt jest

bardziej elastyczny w długim okresie niż w krótkim.

Elastyczność cenowa popytu wpływa na kształtowanie się całkowitych przychodów

przedsiębiorstwa. Jeśli popyt jest elastyczny, to zmiana ceny będzie powodowała zmianę całkowitych

przychodów w kierunku przeciwnym do zmiany ceny, czyli jeśli cena na dany produkt wzrośnie, to

przychody firmy spadną lub jeśli cena na określony wyrób spadnie to przychody przedsiębiorstwa

wzrosną. Natomiast jeśli popyt jest nieelastyczny, to zmiana ceny będzie powodowała zmianę

całkowitych przychodów w tym samym kierunku co zmiana ceny. W przypadku zaś popytu

jednostkowego spadek lub wzrost ceny nie wpłynie na zmianę całkowitego przychodu

przedsiębiorstwa.

9. Elastyczność cenowa podaży

Siłę reakcji podaży na zmianę ceny można mierzyć współczynnikiem cenowej elastyczności

podaży. Formuła tej elastyczności jest następująca:

Współczynnik cenowej elastyczności cenowej podaży może przybierać różne wartości: od

zera do nieskończoności. Wartość zero (E = 0) oznacza, że podaż nie reaguje na zmianę ceny, jest

nieelastyczna. Współczynnik może przybierać wartość równą jedności (E = 1), wtedy procentowa

zmiana podaży jest równa procentowej zmianie ceny. Jeśli procentowa zmiana podaży jest mniejsza

od procentowej zmiany ceny, współczynnik jest mniejszy o jedności (0 < E < 1). Oznacza to, że podaż

jest mało elastyczna. Elastyczność podaży jest tym mniejsza, im wartość współczynnika jest bliższa

zeru. W sytuacji, gdy procentowa zmiana podaży jest większa od procentowej zmiany ceny, podaż

jest wysoce elastyczna, a współczynnik jest większy od jedności (E > 1). Im bardziej wartość

współczynnika oddala się od jedności, tym bardziej elastyczna jest podaż. Staje się doskonale

elastyczna, gdy współczynnik E = ∞ , co oznacza, że przy danej cenie podaż może przybierać

dowolne rozmiary. Jest to sytuacja przedsiębiorstwa w warunkach konkurencji doskonałej przy

dodatkowym założeniu, że koszty krańcowe są stałe.

50

10. Przyczyny zróżnicowania elastyczności podaży

Z podażą elastyczną mamy do czynienia wtedy, gdy producenci mogą szybko dostosować się

do zmiany warunków na rynku - np. zmiany cen - zwiększając wielkość produkcji. Sytuacja jest

odmienna wtedy, gdy producenci nie mogą szybko zareagować na zmiany ceny i wielkość podaży nie

zmienia się. Mamy wówczas do czynienia z podażą nieelastyczną.

Wynika to z kilku przyczyn, a mianowicie wpływ na zmianę podaży mają:

1. Warunki techniczne określające produkcję - niektóre dobra są niepowtarzalne. Istnieje tylko

jeden egzemplarz każdego z tych dóbr. Gdyby wykreślić dla takich dóbr krzywą podaży, to

byłaby to linia pionowa, a elastyczność podaży równa byłaby zeru. Innym przypadkiem może

być produkt, który jest dostępny w nieograniczonej ilości i po niezmiennych kosztach

niezależnych od ilości. Krzywa podaży dla takiego dobra jest w postaci linii poziomej,

a elastyczność równa się nieskończoności.

2. Możliwość wykorzystania niezatrudnionych czynników wytwórczych - jeśli producent

dysponuje rezerwami czynników wytwórczych, to może on szybko zareagować na zmiany

popytu i wówczas podaż jest elastyczna. Przy pełnym wykorzystaniu czynników wytwórczych

podaż jest nieelastyczna.

3. Istnienie zapasów produktów - jeśli zgromadzone są zapasy produktów, to podaż może być

natychmiast zwiększona, co sprawi, że jest ona elastyczna

4. Czas niezbędny do produkcji - w przypadku produkcji czasochłonnej podaż jest nieelastyczna.

V. Wybory i zachowania podstawowych podmiotów gospodarczych

1. Podstawowe podmioty gospodarcze

Na rynku istnieje ogromna liczba podmiotów gospodarczych. Można wśród nich wyróżnić:

przedsiębiorstwo (spółki),

gospodarstwo domowe,

państwo.

Przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym oznacza zwykle kompleks majątkowy,

zorganizowany w celu prowadzenia działalności gospodarczej. Przedsiębiorstwo w takim ujęciu

składa się elementów majątkowych tego rodzaju jak np. zespoły budynków fabrycznych, maszyn,

urządzenia, surowce, a także firma, czyli nazwa przedsiębiorstwa, patenty, licencje itp. Składnikiem

przedsiębiorstwa, w przedmiotowym znaczeniu tego pojęcia, jest także struktura organizacyjna, czyli

51

sposób powiązania ze sobą wszelkich pozostałych elementów przedsiębiorstwa w jedną, spójną

całość. Z tego punktu widzenia elementami przedsiębiorstwa są komórki organizacyjne. Zarządzanie

przedsiębiorstwem odbywa się przez komórki zarządu, potocznie określane mianem dyrekcji.

Zasadnicza działalność gospodarcza prowadzona jest przez komórki ruchu. Największą wśród nich

jest zakład produkcyjny. Występuje on w większych przedsiębiorstwach, w których istnieje potrzeba

wydzielenia względnie samodzielnych jednostek organizacyjnych i ekonomicznych, często

wyodrębnionych z przyczyn lokalizacyjnych.

Przedmiotowe ujęcie przedsiębiorstwa byłoby wadliwe, gdyby nie widzieć w nim także

pracowników. Powiązani są oni z przedsiębiorstwem stosunkami pracy, najczęściej poprzez

zawieranie na gruncie przepisów kodeksu pracy umowy o pracę. Pracownicy pełnią różne role

w przedsiębiorstwie, część to przełożeni, a większość z nich to podwładni. W świetle prawa pracy

przedsiębiorstwo zwykło się nazywać zakładem pracy.

Ustawowe określenie przedsiębiorstwa, najbardziej bliskie ujęciu przedmiotowemu, znajduje

się w kodeksie cywilnym. Przedsiębiorstwo jest zatem zespołem składników materialnych

i niematerialnych, przeznaczonych do realizacji określonych zadań gospodarczych, obejmuje

wszystko co wchodzi w jego skład, a w szczególności:

firmę (nazwę), znaki towarowe i inne oznaczenia indywidualizujące przedsiębiorstwo,

księgi handlowe,

nieruchomości i ruchomości należące do przedsiębiorstwa, w tym produkty i materiały,

patenty, wzory użytkowe i zdobnicze,

zobowiązania i obciążenia związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa,

prawa wynikające z najmu i dzierżaw lokali zajmowanych przez przedsiębiorstwo.

Specyficznym przedsiębiorstwem, z uwagi na przedmiot działalności, jest gospodarstwo rolne.

W jego skład, zgodnie z definicją ustawową, wchodzą grunty rolne wraz z gruntami leśnymi

i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą wraz z

prawami i obowiązkami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego.

Spółka jest prawną formą współdziałania dwóch osób lub większej liczby osób dla

łatwiejszego osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego. Prawo dopuszcza również możliwość

tworzenia i istnienia niektórych spółek z udziałem jednego wspólnika (spółki jednoosobowe), a także

powoływania ich dla celów niegospodarczych. Spółki odgrywają bardzo istotną rolę w stosunkach

gospodarczych krajów o gospodarce rynkowej. W formie spółek występuje większość przedsiębiorstw

przemysłowych, handlowych, usługowych, transportowych i innych, a także banków, instytucji

ubezpieczeniowych itd., w tym z reguły największe organizacje gospodarcze.

Spółka jako forma współdziałania osób znana była już w starożytności, a przepisy dotyczące

spółek zawierają różna systemy prawa antycznego, z najdawniejszymi włącznie. Praktyczne potrzeby

dyktowały łączenie się osób w grupy, aby w ten sposób osiągnąć zamierzony cel, najczęściej

gospodarczy. Spółki były zawiązywane na przykład w celu transportu towarów karawaną przez

52

niebezpieczne tereny. Wspólnicy wnosili do spółki wkłady pieniężne i rzeczowe oraz własną pracę.

Spółka znana była w prawie babilońskim, asyryjskim, izraelskim i greckim. Zalążkiem spółki w prawie

rzymskim było consortium, czyli wspólnota spadkobierców, które pozwalało spadkobiercą ojca

rodziny kontynuować jedność majątku familijnego. Potrzeby obrotu gospodarczego doprowadziły

stopniowo do wykształcenia swobodniejszej formy współdziałania, dostępnej również dla

cudzoziemców. W ten sposób powstała właściwa spółka prawa rzymskiego - societas, zawiązywana

w drodze zwykłej umowy. Rzymska spółka nie była osobą prawną lecz wewnętrznym związkiem

między wspólnikami, którzy na zewnątrz występowali w sprawach spółki tak jak we własnych.

Umożliwiała ona łączenie majątków i osób wspólników, w celu szerszej i bardziej efektywnej

działalności zarobkowej. W średniowieczu i czasach późniejszych spółka nie odgrywała

poważniejszej roli, dopiero w końcu XVIII, a zwłaszcza w XIX i XX wieku nastąpił ogromny rozwój

spółek oraz prawa o spółkach.

Na gruncie większości ustawodawstw spółki dzielą się na cywilne (spółki prawa cywilnego)

i handlowe (spółki prawa handlowego). Spółki handlowe są wykorzystywane jako prawne formy

prowadzenia działalności gospodarczej. W polskim prawie spółki cywilne zostały bardzo upodobnione

do spółki jawnej. Aktualny jest natomiast podział spółek handlowych na spółki osobowe i kapitałowe.

Do spółek osobowych należą spółka jawna i komandytowa, a do spółek kapitałowych spółka

z ograniczoną odpowiedzialnością i spółka akcyjna.

Pomiędzy spółkami osobowymi i kapitałowymi zachodzi szereg istotnych różnic, które znajdują

wyraz z jednej strony w przepisach kodeksowych, z drugiej zaś w sposobie, w jaki poszczególne

rodzaje spółek funkcjonują w praktyce. Oto niektóre z nich:

Spółki kapitałowe są wyposażone w osobowość prawną (są osobami prawnymi). Spółki

osobowe nie mają osobowości prawnej (nie są osobami prawnymi), inaczej mówiąc nie są

podmiotami na gruncie prawa cywilnego. Niektóre spółki osobowe mają jednak pewne cechy

osób prawnych, np. zdolność zaciągania zobowiązań.

Struktura organizacyjna spółki kapitałowej jest w pewnym stopniu określona przepisami

kodeksu handlowego i swoboda wspólników w jej kształtowaniu jest ograniczona. Spółka

osobowa może mieć dowolną strukturę organizacyjną, określoną przez wspólników w umowie

spółki.

Majątek spółki w spółce kapitałowej stanowi własność spółki. W spółce osobowej majątek

spółki jest współwłasnością wspólników. Jest to majątek wydzielony, a więc odrębny od

majątku wspólników, służący tylko spółce, przeznaczony na jej cele - ale nie będący jej

własnością.

Prowadzenie spraw spółki w spółkach kapitałowych należy do organów spółki, przede

wszystkim zarządu, wspólnicy nie maja na nie bezpośredniego wpływu. W spółkach

osobowych prowadzenie spraw spółki należy bezpośrednio do wspólników.

Reprezentowanie spółki w stosunkach z innymi podmiotami prawa, a więc przede wszystkim

zawieranie umów, w spółkach kapitałowych należy do zarządu spółki, w spółkach osobowych

spółkę reprezentują wspólnicy.

53

Odpowiedzialność za zobowiązania spółki w spółkach kapitałowych ponosi jedynie spółka,

natomiast w spółkach osobowych za zobowiązania spółki odpowiadają wspólnicy całym

swoim prywatnym majątkiem.

Gospodarstwa domowe ludności są wyodrębnionymi i ekonomicznie samodzielnymi

mikropodmiotami. Stanowią one trwały element struktury podmiotowej we wszystkich

dotychczasowych formach gospodarowania. Mają specyficzne cechy odróżniające je od innych

podmiotów ekonomicznych. Specyfika ta wynika z tego, że gospodarstwa domowe są jednostkami

działającymi głównie w sferze konsumpcji, a nie (z wyjątkiem gospodarstw rolniczych

i rzemieślniczych) bezpośrednim ogniwem produkcji społecznej. Ekonomiczny cel działalności

gospodarstw domowych zawiera elementy subiektywne. Powoduje to, że gospodarstwa domowe nie

kierują się zasadą minimalizacji nakładów niezbędnych do zaspokojenia potrzeb. Racjonalność

działania gospodarstw domowych należy rozpatrywać przede wszystkim pod względem

respektowania przez nie "twardych" ograniczeń budżetowych.

Działalność gospodarstwa domowego nastawiona jest na zaspokajanie potrzeb rodziny, która

je tworzy. W rozwoju historycznym potrzeby ulegają stałej ewolucji - od podstawowych potrzeb

biologicznych, których zapewnienie jest niezbędne do życia, do tzw. potrzeb wyższego rzędu. Dla

zaspokojenia odczuwanych potrzeb gospodarstwo domowe musi dysponować odpowiednimi

środkami. Istotą funkcji produkcyjnej jest dostarczenie tych środków. W warunkach gospodarki

naturalnej gospodarstwo samo wytwarzało potrzebne środki. Na tym etapie zarówno funkcja

produkcyjna jak i konsumpcyjna były realizowane w obrębie gospodarstwa domowego. W miarę

rozwoju następowało jednak rozszerzenie zakresu potrzeb gospodarstw domowych i coraz

trudniejsze stawało się zaspakajanie ich w ramach własnej produkcji. Członkowie gospodarstwa

domowego zaczęli podejmować działalność zarobkową poza gospodarstwem domowym.

W warunkach powszechnej gospodarki towarowej zjawisko to utrwaliło się. Uzyskiwane dzięki

realizowaniu funkcji produkcyjnej środki na konsumpcję to przede wszystkim dochody z pracy

najemnej lub kapitału.

Konsumpcja gospodarstw domowych może być finansowana z dochodów bieżących, a także

z nagromadzonych poprzednio oszczędności. Może być też finansowane ze środków zewnętrznych,

np. z kredytu, który następnie trzeba spłacić. Jeśli wydatki na konsumpcję są mniejsze od bieżących

dochodów, gospodarstwo domowe może dokonać oszczędności.

Gospodarstwo domowe spełnia następujące funkcje ekonomiczne:

konsumpcyjną - wyraża się w tradycyjnej działalności gospodarstwa domowego, tzn.

w czynnościach związanych bezpośrednio z organizowaniem i realizacją konsumpcji.

Działalność gospodarstw domowych nastawiona jest na zaspakajanie potrzeb rodziny, która je

tworzy. Dla zaspokojenia odczuwanych potrzeb, gospodarstwo domowe musi dysponować

odpowiednimi środkami.

54

produkcyjną - istotą jest dostarczenie środków niezbędnych dla zaspokojenia potrzeb (do

realizacji konsumpcji). Środki te pochodzą głównie z pracy najemnej lub posiadanego kapitału.

Gospodarstwo domowe utrzymujące się z pracy najemnej oferuje pracodawcom podaż pracy.

Państwo jest dużym podmiotem gospodarczym, który dodatkowo jest wyposażony we władzę

gospodarczą. Władza ta reprezentuje różne agendy i instytucje należące do rządu, typu administracja

państwa, bank centralny, władze lokalne czy sądownictwo. Jakie jest zadanie tych władz

gospodarczych? Otóż sprawują one władzę, nad zachowaniem podmiotów gospodarczych.

Innym podmiotem gospodarczym, który oczywiście władzy gospodarczej nie posiada, jest

przedsiębiorstwo. Oczywiście kojarzy nam się ta nazwa z powszechnie istniejącymi kiedyś firmami

państwowymi. Jednak przedsiębiorstwem jest dziś każdy podmiot działający w oparciu o ustawę

o działalności gospodarczej lub kodeks spółek handlowych. Tak więc, przedsiębiorstwo z punktu

widzenia ekonomii, jest jednostką, która zatrudnia czynniki wytwórcze, do wytwarzania określonych

dóbr i usług, które sprzedaje innym podmiotom.

Istnieje na rynku jeszcze jeden rodzaj podmiotu, nieobcy nikomu z nas. Jest to gospodarstwo

domowe, które tworzą wspólnie zamieszkujący ludzie. Oczywiście podejmują oni wspólnie decyzje

finansowe. Gospodarstwo domowe znajduje się w sferze konsumpcji i jest podstawowym podmiotem

podejmowania decyzji dotyczących konsumpcji. Decyzje te oczywiście nie są łatwe, bo jak wiadomo,

ograniczona jest ilość dóbr, które możemy konsumować.

2. Konsument jako podmiot gospodarujący

Konsumenci są wyodrębnionymi i ekonomicznie samodzielnymi mikropodmiotami. Stanowią

oni trwały element struktury podmiotowej we wszystkich formach gospodarczych. Konsumenci są

jednostkami głównie działającymi w sferze spożycia, powoduje to, że konsumenci nie kierują się

zasadą minimalizacji nakładów do zaspokojenia potrzeb. Racjonalność konsumentów należy

rozpatrywać przede wszystkim pod względem respektowania przez nie ograniczeń budżetowych.

Ekonomicznymi funkcjami konsumentów na rynku są funkcja konsumpcyjna i produkcyjna.

Funkcja konsumpcyjna wyraża się czynnościami związanymi z organizowaniem i realizacją

konsumpcji. Działalność konsumenta nastawiona jest na zaspokajanie potrzeb swoich oraz swojej

rodziny. W rozwoju historycznym potrzeby ulegają stałej ewolucji - od podstawowych potrzeb

biologicznych, których zaspokojenie jest niezbędne do życia, do potrzeb wyższego rzędu. Dla

zaspokojenia tych potrzeb konsumenci muszą dysponować odpowiednimi środkami.

Istotą funkcji produkcyjnej jest dostarczenie tych środków. W warunkach gospodarki

naturalnej konsumenci w obrębie własnego gospodarstwa domowego sami wytwarzali potrzebne

środki. W miarę rozwoju następowało jednak rozszerzanie zakresu potrzeb gospodarstw domowych i

coraz trudniejsze stawało się zaspokajanie w ramach własnej produkcji.

Konsumpcja może być finansowana z dochodów bieżących, a także z nagromadzonych

poprzednio oszczędności. Może też być finansowana ze środków zewnętrznych, np. kredytu, który

55

jednak trzeba spłacić. Jeśli wydatki na konsumpcję są mniejsze od bieżących dochodów wówczas

konsumenci mogą dokonać oszczędności.

Konsumenci dążą do optymalnego zaspokojenia swoich, subiektywnie rozumianych, potrzeb.

Nabywając dobra i usługi konsumenci kierują się w dużej mierze tradycją, modą, chęcią wyróżnienia

się i podobnymi motywami postępowania, w mniejszym zaś stopniu rachunkiem ekonomicznym.

Współczesna teoria zachowania się konsumenta jest oparta na trzech podstawowych twierdzeniach:

Konsument wybierając między różnymi alternatywami konsumpcji, czyni to w sposób

świadomy, zgodnie z własnym interesem i własnymi korzyściami.

Posiadając pełną i prawdziwą informację o produktach, konsument sam potrafi najlepiej

ocenić, na czym polegają jego korzyści. Błędy w podejmowanych przez konsumenta

decyzjach wynikają głównie z braku odpowiedniej informacji.

Konsument decyduje o strukturze własnej konsumpcji zgodnie ze swoimi preferencjami,

dochodami oraz obowiązującymi na rynku cenami dóbr. Konsument zaspokajając swoje

potrzeby może zastępować jedne dobra innymi. Zjawisko to określane jest jako efekt

substytucji.

3. Miary użyteczności

Teoria zachowania się konsumenta, na której opiera się mikroekonomia, mówi, że konsumenci

podejmują na rynku takie decyzje, które pozwalają im uzyskać maksymalną satysfakcję, utożsamianą

z użytecznością. Użyteczność jest sumą zadowolenia (satysfakcji) indywidualnego konsumenta

uzyskana z konsumpcji lub posiadania danego dobra lub usługi, a także z udziału w jakimś rodzaju

działalności.

Użyteczność jest podstawową kategorią ekonomiczną i ma charakter subiektywny, jest

również kategorią, którą posługuje się analiza wyborów konsumenta. Użyteczność jest właściwie

kategorią niemierzalną, którą zmierzyć można jedynie umownie, za pomocą sztucznie

skonstruowanych jednostek miar zwanych utilami (utility - ang. użyteczność). Użyteczność jednak jest

kategorią porządkową, której można przypisać wartości porządkowe. Pozwala to na usytuowanie

dóbr i usług względem siebie z punktu widzenia satysfakcji jaka czerpie się z konsumpcji.

W swoich wyborach konsument dąży do maksymalizacji użyteczności, czyli do wybrania takiej

kombinacji konsumowanych dóbr, które dają mu możliwie największe zadowolenie. Wybierze więc te

alternatywy, dla których relacja korzyści do kosztów jest największa.

Zadowolenie konsumenta ze spożycia kolejnych jednostek danego dobra zmniejsza się,

w związku z czym można wyróżnić użyteczność całkowitą oraz użyteczność krańcową (marginalną).

Użyteczność całkowita (UC) jest sumą użyteczności indywidualnego konsumenta

z posiadania lub konsumowania danych dóbr i usług. Użyteczność całkowita jest miarą ogólnego

zadowolenia konsumenta uzyskanego z konsumpcji. UC wzrasta w miarę konsumpcji każdego

kolejnego dobra, wzrost ten jest jednak coraz mniejszy w miarę jak wzrasta ilość konsumowanych

56

dóbr i usług, aż w pewnym momencie tendencja się odwróci. Miarą tego zjawiska jest użyteczność

krańcowa (marginalna).

Użyteczność krańcowa (UK) wyraża zadowolenie konsumenta ze zwiększenia

(zmniejszenia) konsumpcji danego dobra o kolejno dodawaną jednostkę. UK to przyrost użyteczności

całkowitej spowodowanej wzrostem konsumpcji dobra o jednostkę.

gdzie:

UK - użyteczność krańcowa

ΔUC - przyrost użyteczności całkowitej,

ΔQ - przyrost ilości konsumowanego dobra.

Między ilością konsumowanego dobra a użytecznością z konsumpcji występują zależności:

Użyteczność całkowita konsumpcji danego dobra rośnie (spada) wraz ze wzrostem

(spadkiem) ilości konsumowanego dobra. Wyrazem graficznym tej zależności jest krzywa

użyteczności całkowitej.

Użyteczność krańcowa zmniejsza się (wzrasta) wraz ze wzrostem (spadkiem) ilości

konsumowanego dobra. Wynika stąd, że jeżeli każda dana jednostka przynosi mniejszy

przyrost satysfakcji to konsument nie jest skłonny do nabywania kolejnych jednostek tego

samego dobra. Graficzną ilustracją użyteczności krańcowej jest jej krzywa.

Krzywa użyteczności całkowitej.

Krzywa użyteczności krańcowej.

Fakt obniżenia się krańcowych użyteczności jest przykładem działania prawa malejącej

użyteczności krańcowej.

Prawo malejącej użyteczności krańcowej stwierdza, że zadowolenie maleje w miarę

wzrostu ilości konsumowanego dobra.

57

Prawo malejącej użyteczności krańcowej mówi więc, że jeśli konsumuje się więcej dobra, to

całkowita użyteczność rośnie, gdy jednak konsumuje się go wciąż więcej i więcej, to całkowita

użyteczność będzie rosnąć w coraz wolniejszym tempie. Ten coraz wolniejszy wzrosty całkowitej

użyteczności bierze się stąd, że krańcowa użyteczność zmniejsza się w miarę konsumowania coraz

większej ilości dobra. A więc można powiedzieć, że wzrostowi użyteczności całkowitej odpowiada

spadek użyteczności krańcowej. W punkcie, w którym użyteczność całkowita jest największa,

użyteczność krańcowa wynosi zero.

4. Krzywa obojętności konsumenta

Konsument dokonuje wyborów ekonomicznych na rynku w oparciu o uporządkowany system

preferencji. Przypisuje on różne znaczenie poszczególnym kombinacjom konsumowanych dóbr

i usług (koszykom rynkowym). Tym samym kombinacje te przedstawiają dla konsumenta różny

stopień użyteczności całkowitej, przy czym niektóre z nich maja użyteczność jednostkową.

Instrumentem umożliwiającym poznanie preferencji konsumentów i gospodarstw domowych w

zakresie popytu na poszczególne dobra i usługi są krzywe obojętności, zwane też krzywymi preferencji lub identyfikacji.

Krzywa obojętności (poziomica użyteczności) określa wszystkie kombinacje dóbr i usług

(koszyki rynkowe lub koszyki konsumpcyjne), które przynoszą taką samą satysfakcję konsumentowi,

a więc dostarczają takiej samej użyteczności całkowitej. Oznacza to, że dana krzywa obojętności

charakteryzuje się stałym poziomem zadowolenia. Przy założeniu danej użyteczności, koszyki mogą

różnić się jedynie zmiennymi udziałami ilości wchodzących do niego dóbr.

Krzywa obojętności posiada nachylenie negatywne, które zmniejsza się w miarę zwiększania

konsumpcji dobra, którego ilość znajduje się na osi odciętych (0X).

Krzywa obojętności

Mapa krzywych obojętności

58

Krzywa obojętności pokazuje koszyki zawierające różne ilości dwóch dóbr. Każdy punkt na tej

krzywej przedstawia kombinację tych dóbr przynoszącą równą satysfakcję konsumentowi.

Przesuwanie się po krzywej obojętności oznacza zastępowanie (substytucję) jednego dobra drugim.

Krzywe obojętności nie mogą:

być równoległe do osi rzędnych (0Y)

być równoległe do osi odciętych (0X)

wznosić się od strony lewej do prawej

wzajemnie się przecinać

Krzywych obojętności może być nieskończenie wiele. Tworzą one system preferencji, czyli

mapę krzywych obojętności.

Liczba osiągalnych dla konsumenta krzywych obojętności rośnie wraz ze wzrostem jego

zamożności, maleje natomiast przy wzroście cen dóbr, jeśli zamożność konsumenta się nie zmienia.

Każdy konsument woli mieć więcej dobra niż mniej i żaden z konsumentów nie zrezygnuje

z wyższego poziomu całkowitej konsumpcji na rzecz jej niższego poziomu.

Im dalej leżą krzywe obojętności od początku układu współrzędnych w stosunku do

pozostałych, tym wyższą użyteczność całkowitą reprezentują. W związku z tym nie mogą się również

przecinać.

5. Prawo malejącej krańcowej stopy substytucji

Krzywa obojętności wskazuje wszystkie kombinacje dwóch dóbr, które dają konsumentowi

takie samo zadowolenie. Negatywne nachylenie krzywej obojętności oznacza, że zwiększenie

konsumpcji jednego dobra wymaga zmniejszenia konsumpcji drugiego dobra. Między dwoma

dobrami istnieje stosunek substytucji.

Analiza krzywej obojętności konsumenta pozwala określić rozmiary substytucji jednego dobra

do drugiego. Miernikiem efektu substytucji dobra X do dobra Y jest krańcowa stopa substytucji

(KSSXY) lub inaczej marginalna stopa substytucji.

Krańcowa stopa substytucji (KKSXY) określa jaką ilość dobra Y należy poświęcić w celu

zwiększenia konsumpcji dobra X o jednostkę w sytuacji kiedy konsument pozostaje na tej samej

krzywej obojętności, czyli nie zmienia poziomu zadowolenia z konsumpcji.

Krańcowa stopa substytucji

dobra X za dobro Y

59

Obserwując kształtowanie się krańcowej stopy substytucji zauważa się, że jest ona coraz

mniejsza. Jednocześnie można stwierdzić, że przy niższym poziomie konsumpcji dobra Z konsument

jest skłonny poświęcić większą ilość dodatkowych jednostek dobra Y w celu zwiększenia konsumpcji

dobra X o jedną jednostkę. Przy wyższym poziomie konsumpcji dobra X konsument jest skłonny

poświecić mniej dodatkowych jednostek dobra Y w celu zwiększenia konsumpcji dobra X o jednostkę.

W każdym punkcie krzywej obojętności można wyznaczyć krańcową stopę substytucji. W tym celu do

dowolnie wybranego punktu na krzywej obojętności przeprowadza się styczną i oblicza jej nachylenie.

Nachylenie krzywej obojętności definiuje się jako zmianę Y w stosunku do zmiany X. Kształt

krzywej obojętności oznacza, że jej nachylenie w danym punkcie jest równe |ΔY : ΔX|, ponieważ

zgodnie z definicją KSS przyjmuje wartości dodatnie.

Krańcowa stopa substytucji

Nachylenie krzywej obojętności zmniejsza się w miarę przesuwania się w dół i rośnie w miarę

przesuwania się w górę na krzywej. Dlatego cechą charakterystyczną każdej obojętności jest

malejąca krańcowa stopa substytucji. Prawo malejącej krańcowej stopy substytucji można

przedstawić przy pomocy rysunku:

Prawo malejącej krańcowej stopy substytucji

60

6. Ograniczenia budżetowe

Konsument zawsze dąży do osiągnięcia maksymalnych korzyści z konsumpcji, dlatego więc

wolałby dokonywać wyboru między dobrami i usługami, których użyteczności całkowite są jak

największe. Konsument zawsze będzie preferował kombinacje dóbr, które znajdują się na wyższej

krzywej obojętności w porównaniu do kombinacji na niższej krzywej obojętności. Niestety konsument

dokonując wyborów, w oparciu o swoje preferencje napotyka na ograniczenia, które występują

w rzeczywistości gospodarczej. Ograniczenia wyborów konsumenta mają charakter obiektywny,

związany z istnieniem zjawiska rzadkości zasobów. Do najważniejszych ograniczeń wyborów

konsumenta należą:

zasoby pieniężne, którymi w danym momencie dysponuje konsument,

cechy produktów i usług, z którymi konsument spotyka się na rynku.

Konsument podejmując w określonym czasie decyzje dotyczące zakupu różnych dóbr i usług

musi więc uwzględnić swój budżet. Budżet konsumenta to zestawienie jego rzeczywistych wpływów i

wydatków.

Suma dochodów płacowych i pozapłacowych, którą konsument w danym momencie ma do

dyspozycji stanowi stronę przychodów w budżecie konsumenta. Ograniczeniem budżetowym jest

całkowity dochód jaki posiada konsument i którego nie można przekroczyć przy dokonywaniu

zakupów, co oznacza, że wydać można tylko tyle pieniędzy ile się ich posiada.

Podjęcie decyzji ekonomicznej przez konsumenta jest problemem dwupłaszczyznowym.

Z jednej strony ma on określony gust i preferencje w stosunku do pewnych dóbr i usług, zaś z drugiej

strony ma ograniczone możliwości dotyczące zasobów pieniężnych. Ta sytuacja to ograniczenie

budżetowe nazywane inaczej granicą możliwości konsumpcyjnych.

Graficznym odzwierciedleniem ograniczenia budżetowego jest tzw. linia budżetowa (linia

ograniczenia budżetowego). Linia budżetowa jest to prosta pokazująca wszystkie kombinacje ilości

dwóch dóbr, które mogą być zakupione za cały dochód.

61

Wszystkie kombinacje ilości dobra X i dobra Y na linii budżetowej powstały w wyniku

wykorzystania w pełni zasobów pieniężnych konsumenta. Ograniczenie budżetowe, przy danym

dochodzie, pokazuje ile trzeba wyrzec się jednego dobra w zamian za dodatkową ilość drugiego

dobra. Istnieją jednak takie kombinacje jak: U', U'', U''' oraz R', R'', R'''. Kombinacje U leżą poniżej linii

budżetowej i wskazują na to, że konsument nie wydał swoich zasobów finansowych

w całości. Natomiast kombinacje R leżące powyżej linii budżetowej wskazują na to, że konsumenta

nie stać przy danym dochodzie na ich kupno. Z powyższego wynika, że linia budżetowa oddziela

kombinacje osiągalne od nieosiągalnych.

7. Równowaga konsumenta

Konsument jako podmiot gospodarujący podejmuje racjonalne decyzje dotyczące konsumpcji

co oznacza, ze konfrontuje on swoje subiektywne oceny (odczucia) określające zadowolenie

osiągane z konsumpcji dóbr z faktycznymi możliwościami ich realizacji.

Decyzje podejmowane przez konsumenta podlegają określonym ograniczeniom, z jednej

strony są to preferencje, gusta, chęci reprezentowane przez krzywe obojętności, z drugiej zaś

możliwości finansowe określane przez wielkość dochodu i dane ceny rynkowe dóbr,

a reprezentowane przez linie budżetową.

Z uwagi na preferencje dotyczące kombinacji dóbr możliwych do osiągnięcia przy posiadanych

zasobach pieniężnych konsument dąży do sytuacji optymalnej, umożliwiającej mu maksymalizację

korzyści z konsumpcji. Sytuację taką określa się jako równowagę konsumenta, w której konsument

nie jest zainteresowany w zmianie osiągniętej kombinacji konsumowanych dóbr. Konsument wybiera

więc zawsze taki zestaw dóbr, który najbardziej go zadawala. Zestaw dóbr maksymalizujący

użyteczność znajduje się w punkcie styczności linii budżetowej z najwyżej położoną krzywą

obojętności.

Równowaga konsumenta reprezentowana jest przez punkt styczności krzywej obojętności

z linią budżetową. Punkt ten przedstawia optymalną kombinację dóbr osiągalną dla konsumenta.

Oznacza to, że przy istniejącym ograniczeniu budżetowym, które tworzą ceny dóbr i dochody

konsumenta, osiągnięta została krzywa obojętności.

62

W celu wyznaczenia równowagi konsumenta uwzględnia się krzywe obojętności oraz

możliwości finansowe przedstawiające ograniczenia budżetowe, w formie linii budżetowej. Tak więc

oprócz preferencji i gustów na równowagę konsumenta mają wpływ jego dochody i ceny dóbr.

Punkt optimum konsumenta charakteryzuje się tym, że krańcowa stopa substytucji (KSSXY)

równa się stosunkowi cen doba Qx do dobra Qy.

8. Przesunięcie linii budżetowej

Konsument przechodzący z niższego poziomu dochodu na wyższy poziom, zmienia strukturę

konsumpcji. W rezultacie zmian struktury konsumpcji popyt konsumenta na niektóre dobra wzrasta ze

wzrostem dochodu, a na inne spada. Dobra kupowane przez konsumenta można podzielić na dwie

grupy, w zależności od tego jak zmienia się wielkość popytu konsumenta na dane dobro w relacji na

wzrost jego dochodu są to dobra normalne i podrzędne (niższego rzędu).

Dobra normalne - jeśli wzrasta dochód konsumenta, a ceny dóbr pozostają niezmienione,

wówczas wielkość popytu konsumenta na dane dobro wzrasta.

Dobra podrzędne - jeżeli wzrasta dochód konsumenta, a ceny dobra pozostają niezmienione

wówczas rozmiary popytu na dane dobro zmniejsza się. W rzeczywistości gospodarczej przeważają

dobra normalne natomiast dobra podrzędna są znacznie mniej liczne.

63

Warto zauważyć, że gdy w sytuacji dwóch dóbr, jedno z nich jest dobrem podrzędnym,

drugie dobro musi być dobrem normalnym. Jeżeli wzrasta dochód konsumenta wówczas może on

kupić więcej dobra Y i taką samą ilość dobra X jak poprzednio. Przyjmując, że konsument wydatkuje

cały dochód na zakup obydwu dóbr, wówczas wydatkując mniej na dobro X (dobro podrzędne) musi

wydać więcej na dobro Y (dobro normalne). Równocześnie jest możliwe, że obydwa dobra są

dobrami normalnymi.

Wszystkie dobra mogą być jednocześnie normalnymi, natomiast nie wszystkie dobra mogą

być równocześnie dobrami podrzędnymi. W zbiorze n dóbr zawsze znajdować się będzie

przynajmniej jedno dobro normalne, chociaż w rzeczywistości jest zazwyczaj znacznie więcej dóbr

normalnych aniżeli podrzędnych.

9. Efekt substytucyjny i dochodowy

Efektem substytucyjnym zmiany cen nazywamy dostosowanie popytu do samej zmiany relacji

cen, natomiast efektem dochodowym - dostosowanie popytu do zmiany realnego dochodu.

64

Rysunek zamieszczony obok wskazuje, jak można wykorzystać te dwa efekty - substytucyjny

i dochodowy - w analizie reakcji popytu na podwyżkę dobra X. Przy wyjściowym poziomie cen

konsument porusza się po linii budżetowej AF i wybiera punkt C, który pozwala mu znaleźć się na

najwyższej dostępnej krzywej obojętności U2. Po podwyżce ceny dobra X linia budżetowa obraca się

do położenia AF' i konsument wybiera wówczas punkt E, zapewniający mu miejsce na najwyższej

dostępnej krzywej obojętności, którą jest teraz krzywa U1. W tym przykładzie wzrost ceny dobra X

zmniejsza zarówno liczbę nabywanego dobra X, jak i liczbę dobra Y.

Efekt substytucyjny

Aby wyodrębnić sam efekt zmiany relacji cen, wyobraźmy sobie hipotetyczną linię budżetową

H, która jest równoległa do AF', ale styczna do wybranej pierwotnie krzywej obojętności U2. Ponieważ

prosta H jest równoległa do AF', jej nachylenie wyraża nowa relacja cen dobra Y i dobra X po

podwyżce ceny dobra X. Prosta H jest zarazem styczna do wybranej pierwotnie krzywej obojętności

U2, pozwala więc konsumentowi utrzymać użyteczność i stopę życiową na poprzednim poziomie,

który na całej krzywej U2 jest z definicji jednakowy.

Poruszając się po hipotetycznej linii H, konsument wybierze punkt D. Przesunięcie z C do D

wyraża właśnie czysty efekt substytucyjny, tzn. dostosowanie popytu do nowej relacji cen przy

założeniu, że dochód skorygowano tak, aby mimo wzrostu cen został utrzymany dotychczasowy

poziom życia. Efekt substytucyjny wzrostu ceny dobra X zmniejsza jednocześnie wielkość

zapotrzebowania na nie. podwyżka relatywnej ceny dobra X zachęca konsumenta do zwiększenia

konsumpcji dobra Y, które teraz stało się relatywnie tańsze.

Efekt dochodowy

Aby wyodrębnić wpływ obniżenia realnej wielkości dochodu, przesuniemy równolegle linię

budżetową z hipotetycznego położenia H do rzeczywistego nowego położenia AF'. Konsument

przechodzi teraz z punktu D do E. Jeżeli oba dobra są dobrami zwykłymi (normalnymi), to

zmniejszenie realnego dochodu spowoduje zmniejszenie zapotrzebowania na obydwa dobra. Widać

to na powyższym rysunku, na którym punkt E leży na "południowy zachód" od punktu D.

10. Producent jako podmiot gospodarujący

Producent jest podmiotem gospodarującym, który decyduje: co, dla kogo, ile, w jaki sposób

i jakim kosztem produkować oraz gdzie sprzedawać. Stosując wybraną technologię oraz organizację

produkcji dostarcza on na rynek dobra kupowane przez konsumentów.

Produkcja polega na przetworzeniu zasobów w celu wytworzenia produktów i usług. Zasoby

są ze sobą łączone w procesie produkcji w sposób umożliwiający otrzymanie określonego dobra.

Sposób łączenia ze sobą różnorodnych zasobów zależy od stosowanej technologii produkcji.

Wskazuje ona, jakie zasoby muszą być połączone ze sobą w celu wytworzenia określonego dobra

oraz w jakich proporcjach należy łączyć ze sobą poszczególne zasoby.

65

Jednostką organizacji gospodarczej producenta jest przedsiębiorstwo. Przedsiębiorstwo

zespala podmioty uczestniczące w procesie gospodarczym oraz materialne czynniki produkcji.

Przedsiębiorstwo w ekonomii utożsamia się często z producentem.

Przedsiębiorstwo to organizacja posiadająca własną nazwę, decydująca o zatrudnieniu

określonych czynników wytwórczych, o sposobach wytwarzania swoich produktów i o wszelkich

aspektach prowadzonej działalności. Przedsiębiorstwo może wytwarzać dane dobro za pomocą

różnych metod, czyli technik produkcji, wyrażających odmienne kombinacje nakładów

poszczególnych czynników. Wybór techniki produkcji zależy między innymi od tego, jaką wielkość

produkcji dane przedsiębiorstwo zamierza osiągnąć.

Przedsiębiorstwa prowadząc swoją działalność podlegają pewnym ograniczeniom. Pierwsze

to ograniczenie rynkowe, na które składają się warunki, w jakich zakupywane są czynniki wytwórcze i

sprzedawane są produkty. Drugim jest ograniczenie technologiczne tworzone przez dostępne metody

produkcyjne.

Podstawowym celem producentów w gospodarce rynkowej jest osiągnięcie zysków dzięki

zaspokojeniu potrzeb nabywców, a zwłaszcza konsumentów. Aby zaistnieć na rynku i zdobyć

zaufanie konsumentów, producenci muszą wykazywać się przedsiębiorczością.

Przedsiębiorczość przejawia się w:

decydowaniu o wykorzystywaniu zasobów,

podejmowaniu ryzyka prowadzenia działalności gospodarczej,

inicjowaniu i wdrażaniu nowych technologii produkcji.

11. Decyzje producenta

Dostępne metody wytwarzania dóbr różnią się wielkością nakładu pracy i liczbą

zastosowanych maszyn. Niektóre wymagają dużego nakładu pracy i małej liczby maszyn, inne zaś -

odwrotnie. Przedsiębiorstwo zna stawki płacy za godzinę pracy wykwalifikowanego operatora tokarki

produkującej dobra X oraz wysokość opłaty za wynajęcie takiej tokarki. Wie ono także, jak przebiega

krzywa popytu na jego wyroby, co pozwala mu określić wielkość sprzedaży (a zatem także

przychody) przy różnym poziomie cen.

Celem działania przedsiębiorstwa jest maksymalizacja zysku przez wybór optymalnych

rozmiarów produkcji. Zmiana wielkości produkcji wpływa zarówno na koszty produkcji, jak i na

wielkość przychodów ze sprzedaży. Każde przedsiębiorstwo maksymalizujące zysk z pewnością dąży

do ustalenia takiej wielkości produkcji, przy której koszty osiągną poziom najniższy z możliwych.

Gdyby tak jednak nie było i istniałaby możliwość utrzymania wielkości produkcji na tym samym

poziomie przy niższych kosztach, oznaczało by to, iż przedsiębiorstwo jest w stanie jeszcze

powiększyć swoje zyski. Płynie stąd wniosek, iż przedsiębiorstwo dążące do maksymalizacji zysku

musi wytwarzać swoją produkcję przy najniższych kosztach.

Znajomość dostępnych metod produkcji oraz kosztów najęcia siły roboczej i maszyn pozwala

menadżerom obliczyć najniższe koszty wytwarzania każdych rozmiarów produkcji. Minimalizację

kosztów wytworzenia kilku dóbr w ciągu roku zapewni najprawdopodobniej zatrudnienie paru

66

pracowników wyposażonych w niewielką liczbę sprzętu. Zwiększenie produkcji dóbr uzasadnia

natomiast decyzję o zastosowaniu większej liczby maszyn przypadających na jednego pracownika.

12. Czynniki stałe i zmienne

Produkcja wymaga nakładu wielu różnorodnych czynników. Czynniki produkcji

wykorzystywane w procesie produkcji możemy podzielić na stałe i zmienne.

Czynniki stałe to czynniki, których nakład nie ulega zmianie wraz ze zmianami produkcji

w ramach danej technologii.

Czynniki zmienne to czynniki, których nakłady zmieniają się wraz ze zmianami rozmiarów

produkcji w ramach danej technologii.

Podział na stałe i zmienne czynniki produkcji związany jest z uwzględnieniem czasu w analizie

procesu gospodarczego. W ekonomii przyjmuje się rozróżnienie krótkiego i długiego okresu czasu,

w jakim rozpatrywany jest proces produkcji. Podział ten nie jest jednak związany z upływem czasu

kalendarzowego. Długość czasu w ekonomii wyznaczany jest przez zmianę technologii wytwarzania.

Krótki okres to okres, w którym nie zmienia się technologia procesu produkcji, a jedynie ulegają

zmianie tzw. zmienne czynniki produkcji. Producent wytwarzając dane dobro stosuje określoną

technologię niezależnie od tego czy te dobro jest produkowane przez okres miesiąca, roku czy kilku

lat. Długi okres czasu to taki okres czasu, w którym następuje zmiana w technologii produkcji

wynikająca z postępu technicznego.

Producent podejmuje decyzje w dwóch horyzontach czasowych. Na przykład, chęć

rozszerzenia skali działalności poprzez zwiększenie wielkości produkcji jest decyzją długookresową,

której nie da się urzeczywistnić od razu. Dlatego w okresie przejściowym producent musi

podejmować decyzje krótkookresowe. Natomiast okres krótki to taki, w którym są możliwe tylko

częściowe dostosowania.

Zarówno w krótkim, jak i w długim okresie producent dąży do maksymalizacji zysku, który jest

różnicą między całkowitymi przychodami za sprzedaży i całkowitymi kosztami poniesionymi na

produkcję.

13. Funkcja produkcji

Funkcja produkcji określa maksymalne rozmiary produkcji, jakie są możliwe do osiągnięcia

przy różnym poziomie nakładów. Funkcja produkcji jest więc zbiorem technicznie efektywnych metod

wytwarzania. Metoda wytwarzania jest technicznie nieefektywna, jeżeli do wytworzenia danej

wielkości produkcji zużywa się więcej jednego czynnika produkcji i nie mniej innego czynnika niż inne

znane metody wytwarzania, pozwalające osiągnąć tę samą wielkość produkcji. Ponieważ

przedsiębiorstwa dążące do maksymalizacji zysku nie są zainteresowane metodami produkcji

67

powodującymi marnotrawstwo, można zatem ograniczyć tą analizę do metod technicznie

efektywnych.

W celu znalezienia kompletnego zestawu technicznie efektywnych metod produkcji,

przedsiębiorstwo korzysta z pomocy inżynierów, projektantów i specjalistów od wykorzystania czasu

pracy. Niekiedy przeprowadza eksperymenty, stosując różne metody wytwarzania i obserwując ich

wyniki.

14. Linia jednakowego produktu - izokwanta

Funkcja produkcji określa maksymalne rozmiary produkcji, jakie można osiągnąć przy danym

położeniu nakładów. Jest to zbiór technicznie efektywnych metod wytwarzania. Metody wytwarzania

to umiejętność łączenia ze sobą czynników produkcji, zaś technika to zbiór tych wszystkich metod.

Ponieważ każdy producent dąży do maksymalizacji zysku, zainteresowany jest stosowaniem

efektywnych metod wytwarzania.

W długim okresie wszystkie czynniki produkcji są zmienne. Dla producenta istotne jest

szukanie optymalnej kombinacji czynników zmiennych, które wykorzystuje do produkcji. Ponieważ w

długim okresie kapitał staje się też czynnikiem zmiennym, najbardziej typowa funkcja produkcji odnosi

się do kombinacji dwóch zasadniczych czynników produkcji, traktowanych jako zmienne to jest pracy i

kapitału.

Zasadniczym problemem jest ustalenie, jakie kombinacje tych czynników można zastosować

dla uzyskania danej wielkości produkcji. Zakłada się przy tym, że dla wytworzenia danego produktu

można zastosować różne proporcje ilościowe nakładów kapitału i pracy.

Graficzną ilustracją tych proporcji jest krzywa jednakowego produktu zwana też izokwantą.

Jest to krzywa obrazująca jednakowy poziom produkcji przy różnych kombinacjach

wykorzystywanych nakładów kapitału i pracy. Każdy punkt na niej ukazuje inną technikę wytwarzania,

charakteryzującą się określoną relacją między nakładami kapitału i pracy.

68

Izokwant produkcji może być bardzo wiele, ponieważ każdy poziom produkcji ma swoją

izokwantę, przy czym im poziom produkcji jest wyższy, tym izokwanta jest dalej położona od początku

układu współrzędnych.

Funkcja produkcji w krótkim okresie opisuje, jak zmienia się wielkość produkcji w miarę

zwiększania ilości zmiennego czynnika produkcji. Izokwanty natomiast pozwalają badać różne

kombinacje dwóch czynników dla uzyskania danych rozmiarów produkcji. Są one odzwierciedleniem

produkcji w długim okresie.

15. Linia jednakowego produktu - izokwanta

Każdy proces produkcji wymaga określonych nakładów na zakup czynników produkcji.

Kombinacje czynników produkcji wyznaczone są przez technologię wytwarzania danego dobra.

Równocześnie każdy z czynników produkcji posiada swoją cenę, ukształtowaną przez rynek. Ceny,

które płaci producent za kupowane czynniki produkcji, są składnikami kosztów produkcji. Są one więc

podstawowym elementem rachunku rentowności produkcji. Gdy cena sprzedaży produktu

wyznaczana jest przez rynek, wówczas producent maksymalizując zysk musi dążyć do osiągnięcia

danej wielkości produkcji przy jak najmniejszych kosztach wytworzenia. Znajomość kształtowania się

całości kosztów produkcji, a także kosztów poszczególnych elementów procesu produkcyjnego jest

warunkiem niezbędnym dla podejmowania racjonalnych decyzji przez producenta.

Koszty produkcji są to nakłady pieniężne poniesione na czynniki produkcji zaangażowane

w procesie wytwarzania produktów i usług w danym okresie.

Podobnie jak czynniki produkcji, koszty dzielą się na stałe i zmienne, a kryterium tego podziału

jest czas niezbędny do zmiany technologii produkcji.

Koszty stałe (KS) to koszty, które nie ulegają zmianie wraz ze zmianami wielkości produkcji.

Są one niezależne od wielkości produkcji.

Koszty zmienne (KZ) zależą od wielkości produkcji i wraz z nią się zmieniają.

Koszty całkowite (KC) to koszty będące sumą kosztów stałych i zmiennych. Jest to suma

kosztów poniesionych na wszystkie czynniki wytwórcze wykorzystywane do produkcji.

69

KC = KS +KZ

W wyniku zmiany wielkości produkcji, inaczej niż koszt całkowity, zmieniają się koszty krańcowe

i koszty przeciętne.

Koszt krańcowy (KK) to przyrost kosztów całkowitych spowodowany wzrostem produkcji

o jednostkę. Koszt krańcowy jest ważną kategorią ekonomiczną dla producenta, pozwala bowiem

ocenić rentowność decyzji dotyczącej powiększenia produkcji o kolejną jednostkę.

Aby określić moment, do którego opłaca się zwiększyć produkcję, producent musi obliczyć

koszty przypadające na jednostkę produkcji, czyli koszty przeciętne.

Koszty przeciętne (KP) są to koszty poniesione na wyprodukowanie każdej jednostki

produktu. Wyróżnia się trzy rodzaje kosztów przeciętnych:

przeciętne koszty stałe (KPs) - pokazują, jaki koszt stały został poniesiony na każdą

wytworzoną jednostkę produktu,

przeciętne koszty zmienne (KPz) - pokazują, jaką część kosztu zmiennego została poniesiona

na otrzymanie jednostki produktu,

przeciętne koszty całkowite (KPc) - pokazują, jaka część całkowitych kosztów została

poniesiona na każdą jednostkę produktu.

16. Linia jednakowego kosztu - izokoszta

Produkty leżące na izokwancie produkcji wskazują na kombinację nakładu czynników, które

dają taki sam poziom produkcji. Producent, który optymalizuje wybór kombinacji nakładu czynników,

musi wziąć pod uwagę to, ile kosztują go stosowane do produkcji czynniki.

Przedsiębiorstwo dysponuje określoną ilością środków, które wydatkuje na zakup czynników

produkcji. Ograniczając analizę do dwóch czynników (pracy i kapitału), przedsiębiorca może wydać

całość środków tylko na zakup siły roboczej lub tylko na zakup kapitału, względnie na kombinację

wielkości obu tych czynników. Przyjmując takie warunki można to zapisać za pomocą równania

kosztów:

CW = Pl x L + Pk x K

gdzie:

CW - całkowity wydatek na czynniki produkcji,

Pl - cena czynnika pracy (stawka płac),

L - liczba zatrudnionych pracowników,

Pk - cena użytkowania czynnika kapitału,

K - ilość zatrudnionego kapitału.

70

Za pomocą tego wzoru można wyznaczyć linię prostą, tzw. krzywą jednakowego kosztu,

inaczej zwaną izokosztą.

Linia jednakowego kosztu, tzw. izokoszta, przedstawia różne kombinacje czynników produkcji

i kapitału, jakie producent może w pełni zaangażować do produkcji przy danym poziomie ich cen

i wielkości budżetu producenta.

Wszystkie kombinacje pracy i kapitału leżące poniżej izokoszty oznaczają, ze producent nie

wykorzystał w pełni środków finansowych. Natomiast kombinacje leżące powyżej izokoszty są

niedostępne dla producenta przy jego obecnych środkach finansowych.

17. Optimum producenta

Producent podejmując decyzje produkcyjne, ma do swoje dyspozycji informacje dotyczące

technologii produkcji (izokwanty produkcji) oraz informacje o cenach czynników produkcji (izokoszty).

Analiza produkcji i kosztów służy producentowi do wyboru najlepszej kombinacji czynników produkcji.

Podstawowym celem producenta jest dobranie takich nakładów, które minimalizują koszty produkcji.

Oznacza to, że dla każdego poziomu produkcji producent powinien minimalizować koszty, co pozwoli

mu uzyskać maksymalną sumę zysku.

Łącząc ze sobą izokwanty i izokoszty, producent poszukuje optymalnej sytuacji, to znaczy

takiej kombinacji nakładu czynników, która przy danych ograniczeniach kosztowych umożliwia

osiągnięcie maksymalnej produkcji.

Optymalna kombinacja czynników produkcji znajduje się w punkcie styczności linii

jednakowego kosztu z możliwie najwyżej położoną izokwantą produkcji. Jest to punkt równowagi

przedsiębiorstwa, w którym osiąga ono maksymalną produkcję przy danym koszcie całkowitym.

71

Optymalna kombinacja nakładu czynników znajduje się w punkcie R. inne punkty przecięcia

się izokwanty produkcji z linią jednakowego kosztu są mniej efektywne z ekonomicznego punktu

widzenia. Zarówno w punkcie A, jak i B producent wydatkuje wszystkie środki na zakup wybranej

kombinacji czynników, osiągając przy tym poziom produkcji PC1, który jest niższy od PC2.

Optimum producenta wyznaczane za pomocą izokwant i izokoszty zgodne jest z zasadą

najniższego kosztu. Oznacza to, że dla każdego poziomu produkcji producent minimalizuje nakłady.

18. Rynek czynników wytwórczych

Rynek jest to instytucja ekonomiczna umożliwiająca wymianę produktów i czynników

wytwórczych. Gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa spotykają się na dwóch rynkach: na rynku

dóbr i na rynku czynników wytwórczych. Na rynek czynników wytwórczych składa się rynek pracy,

rynek kapitału i ziemi.

Na rynku pracy dochodzi do uzgadniania warunków i zawarcia transakcji związanych

z zakupem i sprzedażą siły roboczej. Siła robocza to kapitał ludzki, który jest w dyspozycji

gospodarstw domowych. Kapitał ludzki to ogół predyspozycji psychofizycznych ludzi poparty fachową

wiedzą, umiejętnościami i doświadczeniem, umożliwiający im uczestnictwo w procesie wytwórczym i

uzyskanie dochodów. Ważnym elementem kapitału ludzkiego jest przedsiębiorczość, polegająca na

wykorzystaniu potencjalnych możliwości maksymalizacji w drodze stosowania lepszych sposobów

organizowania i łączenia posiadanych kapitałów.

Rynek kapitału to rynek, na którym kupuje się lub sprzedaje kapitał. Rynek kapitału obejmuje

zarówno rynek kapitału fizycznego, a więc rynek dóbr kapitałowych w rodzaju budynków, maszyn,

urządzeń, narzędzi i materiałów wykorzystywanych w działalności gospodarczej, jak i rynek kapitału

finansowego, a więc rynek mających także znaczenie dla działalności gospodarczej różnego typu

środków finansowych, w tym środków pieniężnych i papierów wartościowych.

Na rynku ziemi wymianie podlegają wszelkie rzeczy pochodzenia naturalnego, włącznie

z powierzchnią ziemi, które mogą znaleźć użyteczne zastosowanie w gospodarce. Pojęcie "ziemia"

72

w szerokim znaczeniu obejmuje wszystkie dary natury, takie jak: powietrze, gleby (ze wszystkim, co

na nich rośnie), surowce mineralne oraz bogactwo jezior, rzek i mórz. Zasoby ziemi znajdują się

w posiadaniu gospodarstw domowych, przedsiębiorstw lub rządu.

Rynek pracy to rynek, na którym dokonywane są transakcje kupna-sprzedaży siły roboczej.

Pełni on w gospodarce dwie zasadnicze funkcje: stwarza możliwość otrzymania dochodu przez

ludność oraz jest źródłem podstawowego czynnika wytwórczego dla przedsiębiorcy.

Jeżeli podaż pracy na rynku pracy jest większa od popytu na nią to mamy do czynienia

z rynkiem pracodawcy. Jeśli natomiast występuje sytuacja odwrotna między popytem i podażą pracy

to mamy do czynienia z rynkiem pracobiorcy.

Stawka płac jest dochodem otrzymanym za przepracowaną jednostkę czasu. Płaca nominalna

to ilość pieniędzy, jaką pracownik otrzymuje w konkretnych jednostkach pieniężnych. Natomiast płaca

realna informuje nas o ilości produktów, które można nabyć w zamian za daną płacę nominalną. Na

rynku pracy istotniejsze są płace realne gdyż informują pracodawców o koszcie zatrudnienia

pracownika, a gospodarstwo domowe o ilości towarów, jakie będą wstanie kupić za otrzymane

dochody.

VI. Mierzenie rezultatów aktywności gospodarczej w skali makroekonomicznej

1. Zakres działania państwa w sferze gospodarczej

Najbardziej typowe przejawy roli państwa w gospodarce to:

rola legislacyjna, czyli tworzenie prawa obowiązującego podmioty gospodarcze oraz

regulującego obowiązujące między nimi zasady współdziałania i konkurencji. Przejawem roli

legislacyjnej jest również stworzenie sprawnych instytucji zapewniających przestrzeganie

prawa (sądy, policja, administracja);

rola regulacyjna, czyli wpływ na otoczenie ekonomiczne, w którym działają podmioty

gospodarcze. Rolę tę państwo wypełnia poprzez prowadzoną przez siebie politykę

gospodarczą: pieniężną, fiskalną, oraz strukturalną;

rola dostarczyciela dóbr publicznych. Dobra publiczne to takie, które państwo może

dostarczyć skuteczniej niż sektor prywatny, a które służą zaspokojeniu potrzeb

społeczeństwa;

rola redystrybucyjna, czyli zmiana struktury dochodów, skierowana w stronę ochrony grup

słabszych ekonomicznie w celu zwalczania ubóstwa. Role tę państwo wypełnia poprzez

politykę podatkową, politykę transferów pieniężnych kierowanych do gospodarstw domowych

oraz politykę świadczeń dostarczanych gospodarstwom domowym nieodpłatnie, lub poniżej

cen rynkowych (jest to więc redystrybucja dochodów, będąca elementem systemu państwa

opiekuńczego);

73

rola właścicielska, czyli państwowa własność części przedsiębiorstw funkcjonujących na rynku

(przedsiębiorstw państwowych).

Część tych zjawisk musi występować w normalnej gospodarce, część wcale nie musi. W roli

legislacyjnej nikt państwa nie zastąpi, bo tylko państwo może stanowić prawo i egzekwować jego

przestrzeganie. Podobnie rzecz się ma z rolą regulacyjną, choć z niektórych polityk gospodarczych

można świadomie zrezygnować (np. rezygnując z własnej waluty – tak postąpiła Panama,

wprowadzając dolara amerykańskiego, a także kraje strefy euro, rezygnując ze swoich walut

narodowych i narodowej polityki pieniężnej). Rola dostarczyciela dóbr publicznych może być bardziej

lub mniej rozwinięta, w zależności od tego co uważamy za takie dobra – np. w Polsce opiekę

medyczną uważa się za dobro publiczne, a w USA za dobro prywatne.

Z roli redystrybucyjnej teoretycznie można w ogóle zrezygnować (w bardzo ograniczonym

zakresie stosowana jest np. w Ameryce Łacińskiej) – jednak ceną za to byłyby ogromne nierówności

społeczne, prawdopodobnie nie do zaakceptowania we współczesnej Europie.

Wreszcie rola właścicielska może być stosowana w bardzo różnym zakresie, zależnie od

panującego systemu ekonomicznego: państwo komunistyczne było właścicielem większości majątku

produkcyjnego, państwo o gospodarce rynkowej zazwyczaj stara się ograniczyć swój udział do

niezbędnego minimum, zdając sobie sprawę z większej efektywności własności prywatnej,

w stosunku do publicznej. Jednak decyzja, gdzie znajduje się to minimum, jest często bardzo trudna.

W USA państwo nie sprawuje niemal żadnych funkcji właścicielskich w stosunku do podmiotów

gospodarczych (wyjątki stanowią jednak takie instytucje jak np. poczta). Z kolei np. w Austrii państwo

jest nadal posiadaczem kolei, większości energetyki, wielkich banków i przedsiębiorstw

przemysłowych.

74

Rola państwa w gospodarce nie ogranicza się do zbierania podatków, dostarczania dóbr

publicznych i wypłacania transferów. Stworzony przez amerykańską The Heritage Foundation

wskaźnik wolności gospodarczej stara się zmierzyć, w jakim stopniu państwo zapewnia swobodę

rozwoju gospodarczego. Niestety, Polska wypada w tym porównaniu dość słabo.

2. Najprostszy obieg okrężny dochodu i produktu w gospodarce

PODMIOT DOCHÓD WYDATKI

Gospodarstwo domowe

Płace, rent, emerytury, zasiłki, stypendia, wygrane, lokaty bankowe,

spadek, alimenty

Zakup dóbr i usług, opłaty za mieszkanie, odsetki od kredytów, oszczędności,

podatki, darowizny

Przedsiębiorstwo Sprzedaż dóbr i usług, odsetki z lokat, darowizny, dotacje, subwencje

Wydatki na zakup środków produkcji, reklama, wynagrodzenia, podatki, odsetki

od kredytów, cło

Państwo Podatki, opłaty, cło, ubezpieczenia,

kredyty, sprzedaż mienia Skarbu Państwa, emisja obligacji

Dotacje, subwencje, obsługa długu zagranicznego, wydatki sfery budżetowej,

rezerwa rządu, wykup obligacji

Obieg okrężny jest to odbywający się na rynkach przepływ strumieni produktów i czynników

wytwórczych między podmiotami gospodarującymi, w zamian za płatności dokonywane za nie.

Gospodarstwa domowe oferują przedsiębiorstwom podaż usług czynników produkcji,

przedsiębiorstwa zaś wykorzystują te czynniki do produkcji dóbr i usług. Tym usługom odpowiadają

pewne płatności. Gospodarstwa domowe otrzymują dochody z tytułu świadczonych usług (płace,

czynsze, zyski), wypłacane przez przedsiębiorstwa za dostarczone i wykorzystane czynniki

wytwórcze. Następnie gospodarstwa domowe wydają swoje dochody na zakup od przedsiębiorstw

dóbr i usług, dając tym samym przedsiębiorstwom pieniądze potrzebne do zapłacenia za usługi

czynników wytwórczych wykorzystane w produkcji.

75

Powyższy rysunek ilustruje ruch okrężny pomiędzy gospodarstwami domowymi i

przedsiębiorstwami. Krąg wewnętrzny symbolizuje transfery zasobów rzeczowych pomiędzy dwiema

grupami podmiotów, natomiast krąg zewnętrzny odzwierciedla odpowiadające im przepływy

pieniężne.

W rzeczywistości gospodarstwo domowe nie wydają całości swoich dochodów na

konsumpcję. Nadwyżkę dochodów nad konsumpcją, w postaci oszczędności, odprowadzają np. do

banków. Banki z kolei wolne środki finansowe udostępniają przedsiębiorstwom na finansowanie

inwestycji. Zdarzenia te mają miejsce na rynku finansowym, który został uwzględniony na poniższym

schemacie.

3. Ruch okrężny dochodu z udziałem państwa i zagranicy

Obieg okrężny jest to odbywający się na rynkach przepływ strumieni produktów i czynników

wytwórczych między podmiotami gospodarującymi w zamian za płatności dokonywane za nie.

76

Powyższy rysunek pokazuje sposób, w jaki rząd włącza się do ruchu okrężnego płatności

w gospodarce. Wydatki państwa G na dobra i usługi oddziałują bezpośrednio na łączny popyt.

Państwo również odprowadza z obiegu strumień pieniądza poprzez podatki pośrednie Te,

obciążające wydatki, i poprzez podatki bezpośrednie Td, nakładane na dochody czynników produkcji

(minus transfery B). największymi pozycjami bezpośrednich wydatków państwa na dobra i usługi są

nakłady na służbę zdrowia, szkolnictwo i obronę. Wypłaty z funduszu ubezpieczeń społecznych

(emerytury, zasiłki dla bezrobotnych i inne zasiłki) oraz odsetki płacone od długu państwowego to

główne rodzaje płatności transferowych.

Główną częścią podatków bezpośrednich Td jest podatek dochodowy i składki na fundusz

ubezpieczeń społecznych, będące źródłem finansowania emerytur i zasiłków dla bezrobotnych.

Podatki pośrednie Te obejmują podatek od wartości dodanej (VAT), specjalne podatki konsumpcyjne

pobierane od sprzedaży tytoniu, alkoholu i benzyny oraz podatki od własności wpływające do władz

terytorialnych.

Biorąc pod uwagę współpracę międzynarodową (gospodarkę otwartą) trzeba uwzględnić kilka

czynników. Po pierwsze, trzeba uwzględnić, że część popytu krajowego na dobra zaspokajana jest

przez dobra importowane. Po drugie, część dóbr wytwarzanych w kraju sprzedawana jest za granicą.

W rezultacie ilość dóbr zużywanych w kraju może się różnić od ilość dóbr wytwarzanych przez

gospodarkę krajową. Po trzecie, mieszkańcy danego kraju mogą kupować aktywa za granicą. Po

czwarte, aktywa krajowe mogą być kupowane przez cudzoziemców. Ze wszystkimi wymienionymi

transakcjami związane są przepływy finansowe między danym krajem a resztą świata. znajdują one

wyraz w bilansie handlowym kraju, który jest zestawieniem wszelkich przychodów i wydatków

związanych z powyższymi transakcjami. Natomiast napływ kapitału następuje w wyniku zaciągniętych

pożyczek w zagranicznych instytucjach finansowych i sprzedaży aktywów rzeczowych i finansowych

zagranicznym nabywcom.

Podatek jest to obowiązkowe świadczenie pobierane przez państwo i samorządy lokalne bez

żadnego bezpośredniego świadczenia wzajemnego na rzecz podatnika.

Transferem nazywamy przekazanie określonej sumy dochodów na rzecz ludności, bez bieżącego

świadczenia usług. Przykładami płatności transferowych są: emerytury, renty, zasiłki dla

bezrobotnych, subwencje.

Deficyt budżetowy jest to sytuacja, w której wydatki rządu są większe od jego dochodów,

składających się z podatków.

Nadwyżka budżetowa jest to sytuacja, w której dochody rządu są większe od jego wydatków.

Eksport to sprzedaż produktów krajowych podmiotom, które znajdują się poza granicami kraju.

Import to zakup towarów zagranicznych od podmiotów zlokalizowanych poza obszarem kraju.

Wielkość eksportu, pomniejszona o wielkość importu, nazywana jest eksportem netto. Jeśli

eksport netto jest dodatni, to przyczynia się do wzrostu wydatków ponoszonych w gospodarce, jeśli

jest natomiast ujemny, to ogranicza te wydatki.

77

4. Sposoby mierzenia rozmiarów działalności gospodarczej w skali gospodarki narodowej

Pomiar makroekonomiczna jest rezultatem stosowania w praktyce systemu rachunku

narodowego (systemu rachunkowości społecznej).

System rachunkowość społecznej (system Stona) to spójny wewnętrznie zbiór rachunków

ekonomicznych zawierający informacje charakteryzujące działalność ekonomiczną w całej

gospodarce w sposób użyteczny dla celów analizy ekonomicznej, prognoz i polityki gospodarczej.

System ten został oparty na czterech głównych rachunkach: produkcji, konsumpcji, akumulacji

(inwestycji) oraz obrotów z zagranicą. Funkcjonują one na zasadzie podwójnych zapisów podobnych

do stosowanych w rachunkowości przedsiębiorstw. Dane statystyczne dotyczące poszczególnych

sektorów gospodarczych są tak konstruowane by wydatki jednego sektora były jednocześnie

dochodami innego sektora. Tak tworzy się zamkniętą sieć przepływów obrazujących podstawowe

proporcje makroekonomiczne i globalne wielkości występujące w całej gospodarce.

System Stona został uproszczony do trzech rachunków:

tworzenia i wykorzystania produkcji

tworzenia i podziału dochodów

rachunek kapitałowo finansowy.

W statystyce międzynarodowej występują dwa systemy rachunku narodowego:

1. System Produkcji Materialnej (MPS) - stosowany dawniej RWPG. W ramach tego systemu

przyjmuje się, że nową wartość tworzy wyłącznie sfera produkcji materialnej, do której zalicza

się wytworzenie dóbr materialnych, energii oraz świadczenie usług materialnych (transport,

handel, łączność). Sfera produkcji niematerialnej (administracja, oświata, służba zdrowia)

utożsamiana jest z konsumentami dóbr materialnych.

Dochód Narodowy Wytworzony = Produkt Globalny - Koszty Materialne

2. System Rachunku Narodowego (SNA) - stosowany obecnie w większości krajów. Nową

wartość tworzy każda działalność przynosząca dochód, a o wielkości tej nowej wartości

świadczy wielkość uzyskanego dochodu.

PKB = Wartość Globalna - Zużycie Pośrednie

Różnica między tymi systemami polega na odmiennym definiowaniu sfery gospodarki

tworzącej nową wartość.

78

Możemy wyróżnić trzy sposoby mierzenia Dochodu Narodowego:

a. jako sumy wartości dodanej wszystkich produktów finalnych wytworzonych w gospodarce,

w danym okresie - jest to produkt narodowy

b. jako sumy wydatków poniesionych przez wszystkie podmioty gospodarujące w gospodarce

w danym okresie (1 rok)

c. jako sumy wszystkich postaci dochodów czyli płace, renty itd. Gospodarstw domowych - jest

do dochód narodowy

Dochód narodowy jest największym agregatem obejmującym wszystkie dobra finalne i usługi

wytworzone w każdej gospodarce narodowej w ciągu roku.

Produkt narodowy może być wyrażony jedynie w jednostkach wartościujących. W zależności

od celu dochód narodowy wyraża się bądź w cenach rynkowych, bądź w cenach stałych wziętych za

podstawę z jednego roku.

Ceny bieżące używane są gdy analizuje się podziała dochodu narodowego lub globalną

równowagę rynkową. Ceny stałe zaś przy badaniu wzrostu dochodu narodowego.

Stosunek dochodu narodowego w ujęciu nominalnym (ceny bieżące) do dochodu narodowego

w ujęciu realnym (ceny stałe) pomnożone przez 100% tworzy wskaźnik nazywany w ekonomii

deflatorem. Jest to miara przeciętnego wzrostu albo spadku cen w kraju wszystkich dóbr i usług

wchodzących w skład produktu narodowego.

5. Proces tworzenia wartości dodatniej i produkcji finalnej w gospodarce narodowej

Gospodarka narodowa dzieli się na działy, gałęzie i sektory, w których skład wchodzi duża

liczba przedsiębiorstw wytwarzających różnorodne produkty i usługi. Wartość wytworzonej produkcji

dóbr i usług w ciągu roku w przedsiębiorstwie (produkcja globalna), składa się z wartości

przeniesionej i wartości dodanej. Wartość przeniesiona obejmuje nabyte z zewnątrz i zużyte

w produkcji surowce, materiały, paliwo, energię itp. Natomiast wartość dodana to suma nowo

wytworzonej wartości w przedsiębiorstwie.

Produkcja finalna występuje wtedy, gdy zakończony został proces produkcji i dane dobro nie

podlega dalszemu przetworzeniu w kraju. Produkcja globalna jest podstawą do obliczenia nie tylko

produkcji finalnej, ale też wartości dodanej. Wartość dodaną w każdym dziale obliczamy odejmując

od produkcji globalnej ogólną sumę poniesionych nakładów materialnych pochodzących z różnych

działów gospodarki narodowej.

Łączna suma wartości dodanej we wszystkich działach gospodarki narodowej stanowi roczny

produkt narodowy, który nie należy utożsamiać z rocznym produktem globalnym. Wartość dodana nie

pokrywa się z produkcją finalną w poszczególnych działach, ale łączna suma wartości dodanej

w gospodarce narodowej będzie zawsze równać się łącznej wartości produkcji finalnej.

79

Przykład:

Kolejne etapy produkcji

Wpływ ze sprzedaży

Koszty materiałów lub

dóbr pośrednich Wartość dodana

(płace, zysk)

- 1 2 3 = 1 -2 Pszenica Mąka Wypiek Dostarczony chleb

24 33 60 90

0 24 33 60

24 9

27 30

Razem 207 117 90

6. Podstawowe kategorie produktu i dochodu narodowego

Najważniejszym pojęciem systemu rachunkowości społecznej jest Produkt Narodowy Brutto

(PNB). Produkt Narodowy Brutto jest miarą wartości produkcji rynkowej wszystkich dóbr finalnych

i usług wytworzonych podczas określonego czasu (najczęściej jednego roku), przez czynniki

wytwórcze, będące własnością danego kraju lub jego obywateli, niezależnie od tego, czy znajdują się

w kraju, czy za granicą.

Miernikiem o nieco węższym zasięgu jest Produkt Krajowy Brutto (PKB). Produkt Krajowy Brutto jest miarą wartości produkcji rynkowej wszystkich dóbr finalnych

i usług, wytworzonych podczas określonego czasu (najczęściej jednego roku), przez czynniki

wytwórcze znajdujące się na terytorium danego kraju, nie zależnie od tego, kto jest ich właścicielem.

Typowym sposobem mierzenia PKB jest metoda sumowania wydatków. Zgodnie z tą metodą

PKB jest równy sumie:

wydatków gospodarstw domowych na konsumpcję (C),

inwestycji przedsiębiorstw (I),

zakupów rządowych (G),

eksportu netto (En).

PKB = C + I + G + En

Przy określaniu PKB posługujemy się miernikiem, którym są istniejące na rynku ceny, aby

różnorodne dobra finalne i usługi sprowadzić do wspólnego mianownika. Jednakże ceny rynkowe

ulegają różnym wahaniom z uwagi na zmiany wielkości popytu i podaży. PKB może być

ewidencjonowany:

w cenach bieżących, obowiązujących w danym czasie - nominalny PKB (n-PKB),

w cenach stałych wziętych za podstawę z jakiegoś roku - realny PKB (r-PKB).

Stosunek PKB w ujęciu nominalnym do PKB w ujęciu realnym, pomnożony przez 100, tworzy

wskaźnik nazywany deflatorem.

80

Jest to miara przeciętnego wzrostu albo spadku cen w kraju, wszystkich dóbr i usług

wchodzących w skład PKB. Za pomocą deflatora łatwo można przeliczyć n-PKB na r-PKB i odwrotnie.

W systemie ogólnonarodowej rachunkowości, poza PKB, stosuje się jeszcze inne miary aktywności

gospodarczej oraz poziomu życia społeczeństwa.

Jeśli od PKB odejmiemy amortyzację, czyli wartość zużytego kapitału, to otrzymamy Produkt

Krajowy Netto.

Amortyzacja jest miarą szybkości zmniejszania się wartości istniejącego w kraju zasobu kapitału trwałego w danym okresie, w wyniku jego fizycznego lub ekonomicznego zużycia.

Wszystkie wymienione wielkości PKB lub PNB, wyrażone w cenach rynkowych, zawierają podatek

pośredni. PKN pomniejszony o podatki pośrednie wyznacza wielkość zwaną Dochodem Narodowym

(DN).

Dochód Narodowy jest to suma wszystkich dochodów gospodarstw domowych uzyskanych ze sprzedaży czynników wytwórczych w danym okresie (na ogół roku).

Część dochodu narodowego otrzymuje społeczeństwo w postaci Osobistych Dochodów

Ludności (ODL). ODL jest tą częścią DN, która pozostaje po potrąceniu nie rozdzielonych zysków,

przeznaczonych na rozwój przedsiębiorstw, oraz po spłaceniu podatku od dochodów przedsiębiorstw

do budżetu państwa. Jednocześnie ODL jest powiększony o różnego rodzaju transfery z budżetu

państwa na rzecz ludności.

Osobiste dochody ludności podlegają bezpośredniemu opodatkowaniu. Po uregulowaniu

podatków pozostaje dyspozycyjny dochód ludności (DDL).

Dyspozycyjny dochód ludności (DDL) są to dochody gospodarstw domowych pop potrąceniu podatków bezpośrednich. Wielkość ta informuje o tym, ile gospodarstwa domowe mogą przeznaczyć na wydatki i oszczędności.

7. Produkt narodowy brutto i dochód narodowy

Produkt krajowy brutto mierzymy wartość produkcji wytworzonej w gospodarce danego kraju

w ciągu roku. Przeważająca część produkcji powstaje przy zastosowaniu krajowych czynników

produkcji, ale funkcjonują również przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego. Produkcja

tych przedsiębiorstw jest wliczona do polskiego PKB. Jednakże zyski tych przedsiębiorstw należą

częściowo do współwłaścicieli zagranicznych i odpływać za granicę. Również cudzoziemcy pracujący

w Polsce mogą dokonywać transferu swoich dochodów za granicą. Analogicznie, są też polskie

przedsiębiorstwa inwestujące i działające za granicą oraz Polacy pracujący w innych krajach, którzy

mogą dokonywać transferu swoich dochodów do Polski. W rezultacie tych przepływów dochodów,

wartość produkcji krajowej może odbiegać od łącznych dochodów uzyskiwanych przez krajowe

81

gospodarstwa domowe. Dlatego wprowadza się kategorię produktu narodowego brutto, która

koryguje wielkość PKB o wspomniane przepływy dochodów. Ponieważ dochody te są

w przeważającej mierze związane z własnością, określa się je mianem dochodów z własności.

Produkt narodowy brutto (PNB) jest miarą łącznych dochodów osiąganych przez obywateli

danego kraju, niezależnie od miejsca świadczenia usług przez czynniki produkcji. PNB jest równy

PKB powiększonemu o dochody netto z tytułu własności za granicą. Dochody netto należy rozumieć

jako nadwyżkę napływu dochodów z tytułu świadczenia usług czynników produkcji za granicą nad

odpływem dochodów powstałych w wyniku świadczenia przez cudzoziemców usług czynników

produkcji w kraju.

W omówionych miarach produkcji, tj. PKB i PNB, nie bierze się pod uwagę tego, że

wyposażenie kapitałowe w procesie produkcji zużywa się. Co prawda, proces tego zużywania się jest

stopniowy i dosyć powolny, ale jednak każdego roku pewna część zasobu kapitału zużywa się.

Ekonomicznym odzwierciedleniem procesu zużywania się istniejącego zasobu kapitału trwałego jest

amortyzacja. Amortyzacja odzwierciedla właśnie równowartość zużycia się zasobu kapitału w danym

okresie.

Zużywanie się zasobu kapitału fizycznego oznacza, że część dóbr wytwarzanych

w gospodarce trzeba przeznaczyć na odtworzenie zużytego kapitału. Część łącznych inwestycji (tzw.

inwestycji brutto) musi być przeznaczona na odtworzenie zużytego zasobu kapitału w rozmiarach

odpowiadających amortyzacji. Pozostałą część inwestycji (tzw. inwestycje netto) można wykorzystać

na powiększenie istniejącego zasobu kapitału.

Zarówno PKB, jak i PNB są miarami produkcji uwzględniającymi inwestycje burto. Miarą

produkcji uwzględniającą inwestycje netto jest produkt narodowy netto (PNN), nazywany również

dochodem narodowym, który oznaczany jest zwykle symbolem Y. Jest on różnicą między PNB

a amortyzacją.

PNN = dochód narodowy (Y) = PNB – amortyzacja

Mimo iż kategoria PNN lepiej niż kategoria PNB odzwierciedla dochód powstający

w gospodarce, w analizach ekonomicznych częściej wykorzystuje się PNB. Wiąże się to przede

wszystkim z tym, że występują olbrzymie trudności z dokładnym oszacowaniem amortyzacji w skali

makroekonomicznej.

Kategoria PNB w cenach czynników produkcji odzwierciedla wielkość łącznych dochodów

powstających w procesie produkcji. Gdy odejmiemy od niej wartość amortyzacji, podatki

bezpośrednie płacone przez przedsiębiorstwa oraz zyski niepodzielne (część zysków

przeznaczonych na rozwój przedsiębiorstwa), otrzymamy łączną wartość dochodów osobistych

uzyskiwanych przez gospodarstwa domowe w przedsiębiorstwach. Dochody osobiste pomniejszone

o podatki bezpośrednie płacone przez gospodarstwa domowe i powiększone o otrzymane płatności

transferowe (np. emerytury, zasiłki) określamy mianem rozporządzalnych dochodów osobistych. Ich

wielkość informuje o tym, ile gospodarstwa domowe mogą przeznaczyć na wydatki i oszczędności.

82

8. Wzrost a rozwój gospodarczy

Procesy gospodarcze nie przebiegają w sposób harmonijny i zrównoważony. Dotyczy to

przede wszystkim wzrostu gospodarczego, który statystycznie wyrażany jest przez przyrost produktu

narodowego brutto - PNB lub krajowego - PKB w określonym czasie. Teoria wzrostu gospodarczego

stara się uchwycić czynniki, które decydują o zmianach podstawowych wielkości

makroekonomicznych (produkcji, zatrudnienia, inwestycji, konsumpcji), determinujących poziom

rozwoju gospodarczego. Przez wzrost gospodarczy należy rozumieć proces zwiększenia zasobu dóbr

konsumpcyjnych i produkcyjnych, znajdujący swoje odzwierciedlenie we wzroście dochodu

narodowego (produktu krajowego). Wzrost gospodarczy wyraża więc krótkookresowe zmiany

ilościowe, natomiast rozwój ekonomiczny jest terminem szerszym, oprócz zmian ilościowych, takich

jak zmiany poziomu produkcji konsumpcji, zatrudnienia, obejmuje przemiany jakościowe

w gospodarce, których zaobserwowanie wymaga dłuższego okresu. Między tymi procesami zachodzą

ścisłe związki i współzależności. Z jednej strony, tempo wzrostu gospodarczego zależy od potencjału

ekonomicznego, poziomu rozwoju technologii i wiedzy, a z drugiej - rozwój ekonomiczny

uwarunkowany jest odpowiednim zwiększaniem produkcji dóbr i usług, co wyrażane jest przez

przyrost PKB.

Rozwój gospodarczy obejmuje nie tylko wszystkie składniki wpływające na wzrost dochodu

narodowego, ale także jakościowe przemiany w dłuższym okresie w rzeczowej, własnościowej

i instytucjonalnej strukturze gospodarki narodowej.

Wzrost gospodarczy wyraża się w:

aspekcie rzeczowym - szybszym wzrostem przemysłu przetwórczego niż przemysłu

wydobywczego oraz w jeszcze szybszym wzroście sfery usług konsumpcyjnych w porównaniu

ze wzrostem całej sfery produkcji materialnej;

aspekcie własności - powstawaniem własności państwowej i komunalnej, w rosnącym udziale

wielkich korporacji w ogólnym zasobie kapitału;

aspekcie instytucjonalnym - rosnącą rolą instytucji państwowych, budżetu państwa oraz

systemu bankowego i rynku kapitałowego w funkcjonowaniu gospodarki narodowej.

9. Czynniki wzrostu gospodarczego

Wytwarzanie dochodu narodowego traktuje się w teorii ekonomii jako proces tworzenia

użyteczności, które są utożsamiane z wartością. Procesie tym biorą udział trzy podstawowe czynniki

produkcji, a mianowicie praca jako siła robocza, kapitał jako środki produkcji oraz ziemia jako zasoby

przyrodnicze. Ze względu na to, że każdy z tych czynników wykorzystywany jest w procesie produkcji

zdobywa on w zamian odpowiednio: płacę, zysk oraz renę.

Funkcja produkcji to zależność między produkcją a nakładami czynników produkcji. Funkcja ta

wykorzystywana jest zarówno w mikro- jak i w makroekonomii. W mikroekonomii występuje ona

w modelu producenta, w makroekonomii natomiast funkcja produkcji, nazywana również Cobba

83

Douglasa, wyraża zależność między dochodem narodowym a czynnikami produkcji w skali całej

gospodarki narodowej.

DN = f(K,L)

funkcja dwóch zmiennych: kapitału i pracy

Funkcja produkcji ułatwia dokonywanie wyboru metody wytwarzania przy istniejącym stanie

wiedzy technicznej. Zakłada się, że praca i kapitał mają charakter jednorodny, dają się więc łatwo

porównywać i sumować. Czynniki te wobec siebie są substytucyjne i komplementarne. Funkcja

produkcji stanowi obszerny zbiór alternatywnych metod wytwarzania odzwierciedlających różne

kombinacje kapitału i pracy. Wybór określonej metody wytwarzania zależy od relacji cen

poszczególnych czynników. Istnieją różne sposoby prezentacji funkcji produkcji i wyznaczania

optymalnej techniki produkcji. Najczęściej wykorzystuje się funkcję produkcji w takiej postaci, w której

przeciętny poziom wydajności pracy stanowi funkcję nakładu kapitałów na jednego robotnika. Jeśli

pod wpływem zmiany układu cen nastąpi przejście do bardziej zmechanizowanej (bardziej

kapitałochłonnej i mniej pracochłonnej) techniki produkcji, wówczas na krzywej produkcji dokonuje się

określone przesunięcie oznaczające substytucję między kapitałem a pracą, nazywane pobudzonym

postępem technicznym. Osiągnięcie wyższej wydajności pracy możliwe jest też przez stosowanie

nowych technik, będących rezultatem nowych wynalazków i usprawnień techniczno-organizacyjnych

(gdy mamy do czynienia z czystym postępem technicznym). Postęp naukowy i rosnące stale

możliwości jego produkcyjnego zastosowania będą odgrywały coraz większą rolę we wzroście

wydajności i produkcyjności pracy, która jest głównym czynnikiem wzrostu dochodu narodowego,

a więc również podstawą wzrostu dobrobytu społeczeństwa.

Czynniki ekonomiczne wzrostu można podzielić na cztery grupy:

bezpośrednie - wydajność pracy i zatrudnienia,

pośrednie - związane z rozwojem służby zdrowia, oświaty itp.,

wewnętrzne - zależne od zasobów majątkowych, pracy i bogactwa naturalnego,

zewnętrzne - związane z udziałem w handlu międzynarodowym,

inwestycyjne - nakłady na przyrost majątku,

pozainwestycyjne - wzrost wydajności przez podnoszenie kwalifikacji,

ekstensywne - związane ze wzrostem zatrudnienia i przyrostem majątku,

intensywne - wzrost wydajności pracy i produktywności majątku.

84

10. Mierniki wzrostu gospodarczego

Wzrost gospodarczy mierzy się stopą wzrostu dochodu narodowego (lub realnego produktu

krajowego brutto). Oznacza ona stosunek przyrostu dochodu narodowego w badanym okresie do

wielkości dochodu narodowego w okresie bazowym. Jest to miara syntetyczna.

gdzie:

r - stopa wzrost DN;

ΔDN - przyrost dochodu narodowego (ΔDN = DNt + 1 - DNt);

DNt + 1 - dochód narodowy w roku bazowym;

DNt - dochód narodowy w roku następnym.

11. Granice wzrostu gospodarczego

Rolą wzrostu gospodarczego w życiu społecznym jest to, że prowadzi on do wzrostu

dobrobytu społecznego. Ograniczając się do tego stwierdzenia można uznać, iż wzrost gospodarczy

powinien być celem działalności gospodarczej. Czy tak jest w istocie? Weźmy chociażby kwestię

wzrostu produktu narodowego. Czy zawsze zwiększa on poziom dobrobytu społecznego? Szybki

wzrost zwiększa produkcję dóbr, ale czy pozwala na odpowiednio szybki wzrost konsumpcji? Ta

ostatnia wymaga przecież odpowiedniej ilości czasu wolnego. Innymi słowy, społeczeństwo może nie

dysponować odpowiednią ilością czasu wolnego koniecznego do skonsumowania coraz większej

ilości wytwarzanych dóbr.

O wiele groźniejszym zjawiskiem jest fetyszyzacja wzrostu gospodarczego. Zjawisko to

w szczególnie groźnej postaci pojawiło się w krajach komunistycznych. Niski poziom rozwoju

gospodarczego krajów komunistycznych skłaniał politycznych i gospodarczych decydentów do

poszukiwania rozwiązania wszelkich problemów gospodarczych na drodze przyspieszenia wzrostu

gospodarczego. Wysokie tempo wzrostu gospodarczego pełniło również funkcje ideologiczne - miało

być dowodem wyższości gospodarki centralnie planowanej nad gospodarką rynkową. W rezultacie

forsowania tempa wzrostu gospodarczego, bez oglądania się na możliwości akumulacji,

doprowadzono do przeinwestowania gospodarki (wysoki udział inwestycji w produkcie narodowym) i

ukształtowania się specyficznej struktury gospodarki nastawionej bardziej na produkcję maszyn i

urządzeń niż na produkcję towarów przeznaczonych do konsumpcji.

Bariery rozwoju gospodarczego są w praktyce bardzo zróżnicowane w zależności od wielu

czynników, a przede wszystkim od osiągniętego poziomu rozwoju, historycznie ukształtowanego

sposobu i poziomu życia ludności, powierzchni i zaludnienia kraju, położenia geograficznego,

zasobności w bogactwa naturalne, tradycji wytwórczych i kulturalnych, kierunków specjalizacji

produkcji i usług, udziału w międzynarodowym podziale pracy i innych. Poszczególne bariery są ze

sobą powiązane w najrozmaitsze konfiguracje na zasadzie komplementarności, substytucji albo

wzajemnego wykluczania się.

85

Bariery rozwoju można pogrupować według różnych kryteriów. Po wyodrębnieniu czterech

głównych aspektów rozwoju gospodarczego, a mianowicie: politycznego, społecznego, technicznego

i przyrodniczego, można zaproponować następujący podział:

bariery polityczno-ekonomiczne:

bariera ustrojowo-ideologiczna,

bariera braku stabilizacji wewnętrznych stosunków politycznych,

bariera politycznego podziału świata,

bariera instytucjonalno-organizacyjna;

bariery społeczno-ekonomiczne:

bariera demograficzna,

bariera konsumpcji (płacy realnej),

bariera infrastruktury społecznej;

bariery techniczno-ekonomiczne:

bariera rzeczowej struktury aparatu wytwórczego,

bariera surowcowo-materiałowa i energetyczna,

bariera infrastruktury technicznej;

bariery przyrodniczo-ekonomiczne:

bariera ekologiczna,

bariera zasobów naturalnych,

bariera żywnościowa.