ibn hacer el askalani

7/31/2019 Ibn Hacer El Askalani

1/17

arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: II Kasm 2009

50

HADS ARH OLARAK BN HACER EL-ASKALN

IBN HAJAR AL-ASKALN AS A COMMENTATOR OF HADTH

Yrd. Do. Dr. Mehmet BLEN

Dicle niversitesilahiyat Fakltesi

ZET

Mslmanlar, Hz. Peyhamber'in snnetinin/hadislerinin doru bir ekilde anlalmasna byknem vermiler ve bunun iin ciddi almalar yapmlardr. Bu amala ok sayda erh yazlmtr.Bunlarn en mehurlarndan biri de Buhrnin Sahhi zerine bn Hacer el-Askaln (. 852/1448)tarafndan yazlan Fethul-Br'dir. Bu almada bu erhin zellikleri ve mellifinin metoduinceleme konusu yaplmtr.

Anahtar Kelimeler: bn Hacer, Fethu'l-Br, erh, tenkit, Buhr erhi.

ABSTRACT

Muslims have given a big importance to understand Prophet's tradition(sunnah)/hadiths in acorrect way and done serious studies for this. Therefore a lot of books of commentary have beenwriten. One well-known of these books isFath al-Brwhich was writen by Ibn Hajar al-Asqaln onal-Bokhr's al-Sahh. In this study, the features of this commentary book and the method of its authorhave been studied.

Key words:Ibn Hajar, Fath al-Br, commentary, criticism, commentary book on al-Bokhr.

Giri:

slam'n temel kayna olan Kur'an- Kerim'in aklamas, onun hayata geirilmiekli olan Hz. Peygamber'in snneti ve onun yazl ifadeleri olan hadisler, Hz. Peygamberdneminden itibaren Mslmanlarn byk ilgisine mazhar olmutur. zellikle hadislerinmuhafazas ve sonraki nesillere salam bir ekilde aktarlabilmesi iin daha ilkdnemlerden itibaren ciddi almalar yaplmtr. Hadis ilmiyle uraanlar, sadecehadisleri rivayet etmekle yetinmemi, rivayet edilen hadis metinlerinin anlalmas iin de

byk abalar sarfetmilerdir. Bu abalarn sonucu olarak geleneimizde muazzam bir

erh edebiyat olumutur.Arapa "" fiilinin mastar olan erh szlkte amak, geniletmek, aklamak,

tefsir etmek anlamalarna gelmektedir.1 Istlah olarak, kapal ve mkil bir ifadeyi amak,muhatabn anlayaca ekilde aklamak, bir lafzda yer alan ve herkesin kolaycaanlayamayaca gizli anlamlar kefedip aa karmak2 anlamlarna gelen erh, Hadisedebiyat terimi olarak, herhangi bir hadisin veya birok hadisi ihtiva eden bir hadis

1 Rgb el-sfahan, el-Mufredt f Garbi'l-Kur'an, thk. M. Seyyid Geylani, Daru'l-Ma'rife, Beyrut, ts, s. 258;bn Manzur, Lisanu'l-Arab, Dar Sadr, Bayrut, ts. II, 497; ez-Zebd, Tcu'l-Ars, thk. Hseyin Nassar,

Kuveyt, 1969, VI, s. 502-503; et-Tehnev,Keafu Istlhti'l-Funn, Kahraman yay. st. 1984, I, 735.2 Karacabey, Salih, Hattb'nin Hadis lmindeki Yeri, Sr yaynclk, st. 2002, s.179. Kr. Rgb, a.g.e., s.258; bn Manzur, a.g.e., II, 497; ez-Zebd, a.g.e., VI, 502-503.


2/17


51

kitabnn "Kavid-i arabiyye ve usl-i er'iyye hasebince bi kadri't-tka"3 aklanmassonucu meydana getirilen eser demektir.4

lk erh rnekleri olarak kabul edilen garbu'l-hads almalar dikkate alndnda,ilk yazl erh kaynaklarnn mehur hadis kaynaklarndan nce yazldn sylemek

mmkndr. Bu alanda yazlan ilk eserin Ebu Ubeyde Ma'mer b. Musenna'nn (.210/825)Garbu'l-Hadis'i olduu belirtilmitir. Bu dnemde Ebu Ubeyd Kasm b. Selam(.224/838), bn Kuteybe (.276/889) ve daha pek ok alim tarafndan kaleme alnm olandil arlkl garbu'l-hadis almalarnn yannda, mam afii (. 204/820) ve bnKutybe'nin ihtilafu'l-hadse dair muhtevaya ynelik almalarn da grmekteyiz.Hadisleri hem dil hem de muhteva asndan ele alan kapsaml erh almalar ise Hattab(.388/998) ile balamtr. 5

IV. asrda Hattab ile balayan bir hadis kaynandaki rivayetleri batan sonadeiik ynlerden ele alarak yazlan erhlerin en gzel rneklerinin IX. asrda verildiinigryoruz. erhlerde hadisler dil ve gramer asndan tahlil edilip mkil manalar izahedilmekte ve fkhi istinbatlar yaplmaktadr.6 arihler, hadisleri iinde geen kelimeleringramer durumlar, fkh ve ahlak boyutlar asndan incelemenin yannda ayn hadisindier varyantlarn da -ki bazen bu rivayetlerin getii kitaplar bugn elimizde

bulunmayabilmektedir- tespit etmeye almlardr. Bunu yapmak iin sretler, czler,mubhemt, fevid, meyaha gibi pek ok eseri kapsayan geni bir kaynak taramasyapmlardr. Bylece okuyucuyu zahmetsizce dier kaynaklara ulatrm olurlar.7

Hadisleri deiik ynlerden inceleme konusu yaparak anlalmalarn kolaylatranerhler, gnmzde de Hz. Peygamber'in (s.a.v.) Snnetinin anlalmas noktasnda ilk

bavuru kaynaklarmz oluturmaktadr. Hadisleri bu ekilde inceleme konusu yapan bireser yazabilmek iin sadece hadis ilimlerini bilmek yeterli olmaz. Zira erhler hadisrivayetinin yannda dirayetinin de ele alnd eserlerdir. Dolaysyla arihin hadisin isnad

incelemesinin yan sra metninin anlalmas ve ondan karlabilecek hkmleri ortayakoymasna yardmc olacak bir donanma da sahip olmas gerekir. Bu da arihin iyi birtahsilden geip ok ynl bir ekilde yetimesiyle mmkndr. Bunlara ek olarak zengin

bir ktphane ve salkl bir bak asna sahip olmak da arihin yazaca erhin kalitesiniartracak hususlardandr.

Bu almamzda Hadis Edebiyatnn en mehur eseri olan Buhrnin (.256/869)Sahhi zerine bn Hacer el-Askaln (.852/1448) tarafndan yazlan ve ilim dnyasndan

byk bir rabet gren Fethul-Bradl erhi konu edineceiz. erh edebiyatnn en gzelrneklerinin verildii IX. yzylda kaleme alnm olan Fethu'l-Br'yi erh zellikleriasndan; mellifini de bir arihin sahip olmas gereken donanmlar asndan

deerlendirmeye tabi tutacaz. Bu amala bn Hacerin tahsili, yararland kaynaklar,dier ilimlerle ilgisi gibi konular zerinde durduktan sonra alma yntemi ve erhindetakip ettii metodu (dirayeti) ele alacaz.

1. Tahsili

3akan, smail Ltfi,Hads Edebiyt, MFV. Yay. st. 1989, s. 142. (Takprzde, Mevzutu'l-Ulm, II,13'ten naklen).

4 akan, a.g.e., s.142.5 Geni bilgi iin bkz. Karacabey, Salih, a.g.e., s. 185-199.6

Grmez, Mehmet, Snnet ve Hadisin Anlalmas ve Yorumlanmasnda Metodoloji Sorunu, TDV yay.Ankara 1997, s. 78-79.7 Yldrm, Enbiya, Geleneksel Hadis Yorumculuu, Rabet yay. st. 2001, s. 19.


3/17


52

22 aban 773/28 ubat 1372 tarihinde Msrda doan bn Hacer,8 be yandaokula (el-Mekteb) balam ve 9 yandayken Kuran hfzetmitir.9 Daha sonra yaaddnemin geleneine uygun olarak, fkh, usul ve hadis ilimlerinde yazlm olan bazkitaplar ezberlemitir.10 Mekteb yllarnda tarih ve edebiyatla uram olan bn Hacerindaha o dnemde rvilerle ilgili nemli bir birikiminin olumaya balad

belirtilmektedir.11

17 yandayken bnul-Kattann derslerine devam etmi ve ondan fkh, usul , Arapdili ve hesap dersleri almtr. 12 19 yana vardnda edeb sanatlarla uram ve bualanda nemli bir noktaya gelmitir.13

Daha genlik yllarnda Sahh-i Buhryi okumaya balam olan bn Hacer, onufarkl hocalardan dinleme imkan bulmutur.14 793/1390 ylndan itibaren Hadisleilgilenmeye balayan bn Hacer'in bu ilimde younlamas ve ihtisaslamaya balamas ise796/1393ten itibarendir. O, Hadis ilmini arlkl olarak, yaklak 10 yl talebelik yapthocas Zeynuddin el-Irakden (.806/1403) almtr. el-Irak, 797/1394de Hadisilimlerinde ders vermesi iin bn Hacere izin veren ilk kiidir. Dnemin dier hadisalimlerinden de dersler alan bn Hacer, ok sayda hadis czn ve hadis kitabnhocalarndan okumu ve ilim tahsili iin gittii yerlerde bulduu hadis kitaplarn datoplamtr ki, Fethu'l-Brde hadislerin farkl tariklerini karlatrmadaki baarsnda

bunun etkisinin olduu sylenebilir.

Dnemin mehur alimlerinden kraat, fkh, usul, nahiv vb. dersler de alan bnHacer,15 ilim tahsili iin Kahire dndaki ilim merkezlerini de gezmitir. 16

ok sayda alimden ders alan bn Hacer, ders olarak okuduu kitaplar ve kendisineders vermi olan hocalarn zikrettii iki kitap yazmtr. Bunlardan el-Mucemul-

Mufehreste okuduu kitaplar ve bu kitaplar kendisine okutan hocalarnn isimlerini, el-

8 bn Hacerin hayatyla ilgili olarak bkz. es-Sehv, el-Cevahir ved-Durer f Tercemeti eyhil-slam bn

Hacer, thk. brahim Bacis Abdurrahman, Daru bn Hazm, Beyrut, 1999; akir Mahmud a.g.e., Bueserlerde bn Hacerin hayat detayl bir ekilde anlatlmaktadr.

9 es-Sehv, I, 121.

10 Ezberledii kitaplar u ekilde sralanabilir: el-Makdisinin (.600/1203) Umdetul-Ahkam, el-Kazvnnin (.695/1295) el-Hvis-Sri, Ebu Amr bnul-Hcibin (.646/1248) Muhtasar, Kasmb. Ali el-Harrnin (.516/1122) el-Mulha adl manzumesi, el-Beydvnin (.685/1286) Minhcul-Vusl il ilmil-Uslini, Hafz el-Irknin (.806) Elfiyyesi, bn Malikin (.672) Elfiyyesi ve Ebushak e-irznin (.426/1034) et-Tenbhi. (Bkz. akir Mahmud, I, 54-57).

11 es-Sehv, I, 125; akir Mahmud, I, 58.12

es-Sehv, I, 124.13 akir Mahmud, I, 60. es-Sehv, airlii ile temayz etmi olan bn Hacerin hem yazd divanlardan hemde kendisine manzm olarak sorulan sorulara manzm olarak verdii cevaplardan sz etmektedir. (Bkz.es-Sehv, II, 858-890).

14 bn Hacer, Sahh-i Buhr'yi 785/1383 ylnda Hicazda Afifuddin Abdullah en-Neaverden(.790/1388),(Bkz. akir Mahmud, I, 57.) 786/1384da Msrda Necmuddin Ebu Muhammed Abdurrahimb. Abdulvehhab b. Abdulkerim b. Ruzeynden(.791/1389) dinlemitir. (Bkz. es-Sehv, I, 125) Aynekilde Abdurrahman b. Ahmed b. Mubarek el-azziden (.799/1396) ve 793/1390 ylnda Muhammed b.Muhammed b. Ali ez-Ziftvden (.794/1391) de dinlemitir.( Bkz. bn Hacer, el-Mecmaul-Muesses lil-Mucemil-Mufehres, thk. Yusuf Abdurrahman Maral, Drul-Marife,Beyrut,1992, II, 469).

15 es-Sehv, I, 126-140, 142-195.16 bn Hacer, ilim tahsili amacyla skenderiye, Mekke, Medine, Yemen, am, Haleb vb. bir ok yere

gitmitir. Gittii yerlerde ok sayda kitap toplam veya istinsah etmitir. (Bkz. es-Sehv, I, 142-195;

akir Mahmud, I, 75-90. ). es-Sehv, hocas bn Hacer iin hazrlad buldaniyatta onun gittii yerlerive buralarda grt hocalarn ve ald dersleri zikretmitir. Liste incelendiinde bn Hacerin yaklakelli yere ilim tahsili iin gittii grlmektedir.(Bkz. es-Sehv, I, 192-195).


4/17


53

Mecmaul-Muesses lil-Mucemil-Mufehreste ise hocalarnn terceme-i hallerini veonlardan ald ders ve iczeleri zikretmektedir. bn Hacer, el-Mecmaul-Muesseste yediyze yakn alimi ve onlardan ald ders ve iczelerini zikretmektedir ki bu onun ciddi birtahsil hayatnn olduunu gstermektedir.17

Yaad dnemin en iyi alimlerinin yannda yetien bn Hacer, mderrislik, kadlk,mftlk ve hatiplik gibi deiik grevlerde bulunmutur. Deiik medreselerde tefsir,hadis, fkh dersleri vermi olan bn Hacer, imla meclisleri de kurmutur. 808/1405 ylnda

balad meclislerine 852/1448 ylnda vefat edinceye kadar devam etmi ve ok saydatalebe yetitirmitir.18

2. Ktphanesi ve Kaynak Kullanm

Ktphane bir alim iin en nemli servettir. Yazd eserlerin kalitesi kullandktphanenin zenginlii ile doru orantldr. Kaleme ald eserde ne kadar ok farklkaynaa ularsa eserin kalitesi de o lde artar. Bu anlamda bn Hacerin zellikleerhini kaleme alrken ok zengin bir literatrden yararlandn gryoruz.

bn Hacer, slam ilimlerdeki gelime bakmndan slam Tarihinin en parlakdnemlerinden birini tekil eden Memluklular dneminde yaamtr. Bu dnemde oksayda alim Msr'da toplanmtr. 19 Bunlarla birlikte ok sayda eserinde bu dnemdeMsrda toplandn tahmin etmek g olmasa gerek. Dolaysyla hayatnn birdneminde ktphanecilik de yapm olan bn Hacerin ok zengin bir ktphaneimknna sahip olduunu syleyebiliriz.20

bn Hacerin yukarda zikrettiimiz el-Mecmaul Muesses adl eseri incelendiindeonun yararland kaynaklar hakknda yeterince bilgi sahibi olmak mmkndr. Zira o, szkonusu eserde hocalarndan ders olarak okuduu kitaplarn yannda icazet ald eserleri dezikretmektedir. Verdii kitap isimleri onun ok sayda kayna okuma imkan bulduunu

gstermektedir.bn Hacerin ok zengin bir ktphaneden yararlandnn nemli bir gstergesi de

Fethul-Bryi yazarken bavurduu kaynaklarn zenginliidir. O, erhinde yaklakolarak bin drt yz civarnda kaynaktan yararlanmtr.21 Gerekten de bu ok byk biryekun oluturmakta ve mellifin ok zengin bir ktphaneden yararlandn

17 bn Hacer, her ilim dalnda dnemin en mehur simalarna talebelik yapmtr.Onun ders ald nemlihocalarndan bazlar unlardr: Kraat Hocalar: 1-brahim b. Ahmed b. Abdulvahid et-Tenh(.800/1397), 2-Muhammed b. Muhammed b. Muhammed ed-Dimak el-Cezer (.833/1429). HadisHocalar: 3- Abdullah b. Muhammed b. Abdullah b. Suleyman en-Never (.790/1388), 4- Cemaluddin

Muhammed b. Abdullah b. Zahre el-Mahzm (.817/1414), 5- Ebul-Fadl Zeynuddin Abdurrahim b. el-Huseyn b. Abdurrahman el-Irk (.806/1403), 6- Ebul-Hasan Ali b. Ebi Bekr b. Suleyman el-Heysem.(.807/1404). Fkh Hocalar: 7- brahim b. Musa b. Eyyub, Burhaneddin el- Ebns (.802/1399), 8-mer b. Ali b. Ahmed b. el-Mulakkin (.804/1401), 9- mer b. Raslan b. Nasr b. Salih el-Bulkn(.805/1402), 10- Muhammed b. Ali b. Abdullah el-Kattan (.813/1410), 11- Ali b. Ahmed b. Ebi Bekr el-Edem (.813/1410). Arap Dili Hocalar: 12- Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Abdurrezzak el-umr(.802/1399), 13- Muhammed b. brahim b. Muhammed ed-Dimak el-Betek (.830/1426), 14.Mecduddin Ebut-Tahir Muhammed b. Yakub b. Muhammed b. brahim b. mer e-irz el-Frzabd(.817/1414), 15. zzuddin b. Cema (.819/1416). (Bkz. es-Sehv, a.g.e., I, 200-240.)

18 akir Mahmud, I, 129-142.19 Yiit, smail, Memlkler, DA, XXIX, 94; Yldz, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, stanbul,

1992, VII, 41.20 Kaynaklar, bn Hacer'in bir dnem grev yapt Mahmudiye ktphanesinde yer alan kitaplar iin biri

isimlerine gre dieri konularna gre olmak zere iki kitap yazdn bildirmektedir. Bkz. es-Sehv, II, 60921 Bkz. Ebu Ubeyde Mehur b. Hasan ve Ebu Huzeyfe Raid b. Sabri, Mucemul-Musanneftil-Vride fFethi'l-Br, Darul-Hicre, Riyad, 1991.


5/17


54

gstermektedir. erhinde altma yakn tefsirden, onlarca hadis erhinden, elliye yaknmusnedten, sekiz tane musanneften, yedi mustahrecten, yetmie yakn fevaidden, ondanfazla maazden yararlanm olmas bunu aka ortaya koymaktadr. Ayrca es-Sehavnin22 de belirttii gibi erhinin en belirgin zelliklerinden biri, hadislerin farkltariklerini toplamasdr. Bu konudaki baars onun ok sayda hadis kaynandan

yaralanma imkann elde etmesindendir. bn Hacerin eitli hastalklar hakknda bilgiverirken kulland kaynaklarn zenginlii ve eitlilii de buna iyi bir rnektir. Meselasara hastal hakknda Hipokrattan nakilde bulunmas dikkat ekicidir.23 Ayn ekildetaun (kolera) hastal hakknda bilgi verirken lgat, garibul-hadis, hadis erhleri ve fkhkitaplarndan oluan ok sayda kaynaktan yararlandktan sonra doktorlarn konuyla ilgiligrlerini de bn Sinadan nakletmitir. unu da belirtmekte yarar vardr ki, bn Hacerkolera ve veba hastalklarnn ayn olduklarna dair farkl kaynaklardan naklettii bilgileri

bir rivayete dayanarak reddetmektedir.24

bn Hacerin sadece erhinde deil baka eserlerinde de ok sayda kaynaktanyararlandn gryoruz. el-sbede kulland kaynaklarn saysnn 940 at

belirtilmitir.25

Talkut-Taliki de 350ye yakn kaynaktan yararlanarak yazmtr.26

Btn bu zikrettiklerimiz onun ok zengin bir ktphanesinin bulunduunu gstermektedir.

Burada dile getirmek istediimiz hususlardan biri de bn Hacerin zaman zamankaynak seiminde isabetli davranmamasdr. Mesela, Haricilerle ilgili bilgiyi bir fkhkitabndan; afii fakihlerinden olan er-Rafiinin (.623/1226) mam Gazlnin(.505/1111) el-Vecz adl eseri zerine yazd e-erhul-Kebrdiye bilinen el-Fethul-

Azz fi erhil-Vecz adl eserinden nakletmektedir. 27 Kanaatimizce bn Hacerin bukonuyla ilgili bilgileri sadece siyer ve firak kitaplarndan almas daha doru olurdu.

Nitekim o da e-erhul-Kebirden sonra bn Hazmn (.456/1063) el-Fisal fil-Milelven-Nihaladl eseriyle el-Badadnin (.429/1037) el-Fark Beynel-Frakadl eserinden

de yararlanmtr.

28

bn Hacer, erhinde ok sayda kitab ise, melliflerini zikretmeden vermektedir.

Baz kitaplarn da nispet ettii kiilere ait olup olmad tartma konusu olmutur.

22 es-Sehv, II, 707.23 Bkz.Fethu'l-Br, X, 141.24 Bkz.Fethu'l-Br, X, 221-222.25 akir Mahmud, II, 5.26 Kandemir, M. Yaar,bn Hacer el-Askaln, DA, XIX,517.27Fethu'l-Br, XII, 351.28Fethu'l-Br, XII, 353. bn Hacer, Haricilerle ilgili bilgi verirken, kiinin onlarla alakal mstakil eserler

yazdn bildirmektedir: 1. Ebu Mihnef Lut b. Yahya (.170/786dan nce veya 175/791). bn Hacer,Tabernin (.310/922) bu zatn eserini tarihinde zetlediini belirtmektedir. 2. el-Heysem b. Ady b.Abdurrahman es-Sual et-T (.207/822) 3. Buhrnin el-Camiu's-Sahh dndaki hocalarndanMuhammed b. Kudme el-Cevher (.237/851).(Fethul-Br, XII,352). Hariciler ile ilgili hadisleri okgeni bir ekilde erh eden bn Hacerin haberleri isnadl bir ekilde rivayet ettiklerini sylediiyukardaki eserden hi rivayette bulunmam olmas dikkat ekicidir. O, konuyla ilgili rivayetlerigenellikle hadis kaynaklarndan nakletmektedir. Halbuki daha nce iki defa hariciler hakknda dolaylbilgi verirken Muhammed b. Kudamenin Ahbrul-Havricini kullanmtr. (Fethul-Br, III, 105; VII,514)Bu da sz konusu kaynaklarda gerekli bilgiyi bulamam olma ihtimalini ortadan kaldryor gibigzkmektedir. el-Heysem b. Adynin eserini harici olduu iin kullanmadn dnmek demmkndr. nk bu zatn hadisilere gre sika olmad belirtilmitir.(Bkz. bn Hacer, Lisanul-Mizan,Beyrut,1986, VI, 209; Tarifu Ehlit-Takds bi Mertibil-Mevsfn bit-Tedls, thk. Abdulgaffar Suleymanel-Benedar ve Muhammed Ahmed Abdulaziz, Darul-Kutubil-lmiyye, Beyrut,1987, s.146; Ebu Ubeyde

ve Ebu Huzeyfe, Mucemul-Musanneftil-Vride f Fethi'l-Br, s. 46.) Bu ihtimalin de gl olmadsylenebilir. nk daha nce Eban b. Saidin nasl mslman olduunu bu eserden nakletmektedir.(Fethul-Br, VII, 626).


6/17


55

Mesela, Ahmed b. Hanbel (.241) iinRisale adl bir eserden sz etmekte ise de29 Ahmedb. Hanbelin byle bir kitabnn bulunmad belirtilmitir.30 Ayn ekilde bnul-Cevzyenispet ettii en-Nisa31 adl eserin, mellifine aidiyetinin problemli olduu belirtilmitir.32

bn Hacerin Fethu'l-Brde kulland eserlerden bazlar gnmze

ulamamtr. Bunlardan bir ksmn u ekilde sralamak mmkndr: 1. el-Muf b.Imrn el-Ezd el-Mavsilnin (.185/801), Tarihul-Mavsili.33 2. Ebu Ubeyde Mamer b.el-Musennann (.210/825), el-Eribesi.34 3. Said b. Mansur el-Horasannin (.227/841)et-Tefsiri.35 4. Ebu Cafer Ahmed b. Men b. Abdurrahman el-Baavnin (.244/858), el-

Musnedi.365. mer b. ebbe b. Abde en-Numeyrnin (.262/875)Ahbarul-Basras.37 6.Bak b. Mahled b. Yezid el-Endulusnin (.276/889) Tefsiri.38 7. Ebu Bekir Muhammed

b. Abdillah es-Sayrafnin (.330/941), erhu Risaleti-afiisi.39 8. Ksm b. Asban(.340/951), Musannefi.40 9. Ebu Said Abdurrahman b. Ahmed b. Yunus es-Sadefnin(.347/958), Tarihu Msr. 41 10. bn Adyin (.365/975), Musnedu Mliki. 42 11-12.Ebu-eyh (Ebu Muhammed) Abdullah b. Muhammed b. Cafer b. Hayyann(.369/979), el-Adh43 ve Haddus-Serikas.44 13. Ebu Abdillah el-Huseyn b. el-Hasan

el-Halmnin (.403/1012), el-Esmaul-Husns.45

14-15. Ebu Zekeriya Yahya b. erefen-Nevevnin (.676/1277),Lutur-Ravdas 46 veNuketut-Tenbhi.47

bn Hacerin kulland kaynaklarla ilgili olarak dikkat ekici noktalardan biri deintihal sulamalarna maruz kalmasdr. Bedruddin el-Ayn (.855/1451) tarafndan yaplan

bu itham bn Hacer,ntikdul-'tirdadl bir eser kalemealarak cevaplamtr.483. Dier limlerle lgisi

Bilindii gibi bn Hacerin en ok ne kt alan hadistir. Hadis dnda ilgilendiiilim dallarn renmek iin onun okuttuu derslere ve eserlerine bakmann yeteriderecede bilgi verecei kanaatindeyiz.

Yukarda ifade ettiimiz gibi o, mderrislik, kadlk, mftlk ve hatiplik gibideiik grevlerde bulunmutur. Deiik medreselerde tefsir, hadis, fkh dersleri vermiolan bn Hacer, imla meclisleri de kurmutur.49 808 ylnda balad meclislerine 852

29Fethu'l-Br, II, 233.30 ez-Zeheb, Siyeru Alamin-Nubela, XI, 287. Kr. Ebu Ubeyde ve Ebu Huzeyfe, a.g.e., s.203.31 bn Hacer,Fethu'l-Br, X, 717.32 Ebu Ubeyde ve Ebu Huzeyfe, a.g.e., s. 426.33 A.g.e., s. 108.34 A.g.e., s. 60.35 A.g.e., s. 129.36

A.g.e., s. 372.37 A.g.e., s. 45.38 A.g.e., s. 125.39 A.g.e., s. 238. Ayrca bkz. afii, er-Risale, (Mukaddime)s. 15. ( Muhakkik notu).40 A.g.e., s. 388.41 A.g.e., s. 107.42 A.g.e., s. 381.43 A.g.e., s. 63.44 A.g.e., s. 182.45 A.g.e., s. 59.46 Ebu Ubeyde ve Ebu Huzeyfe, a.g.e., s. 340.47 A.g.e., s. 431.48 bn Hacer ile Ayn arasnda geen tartmalarla ilgili geni bilgi iin bkz. Sakall, Talat,Hadis Tartmalar

bn Hacer-Bedruddin Ayn, Ankara, 1996.49 bn Hacerin grev yapt medreseler ve verdii dersler hakknda geni bilgi iin bkz: es-Sehv, II, 588vd.; Mahmud akir, I, 129 vd.


7/17


56

ylnda vefat edinceye kadar devam etmi50 ve kadlk yapt srada da tedris greviniihmal etmemitir.51 bn Hacerin derslerine ok sayda rencinin katldn belirten es-Sehv, o dnemde rencilerin ders almak iin en ok tercih ettikleri kiinin o olduunu

belirmekte52 ve ondan ders alm olanlardan 626 kiinin ismini zikretmektedir.53

Verdiimiz bilgiler onun Hadis ilminin yannda Tefsir ve Fkh ilimlerinde dekendini yetitirdiini gstermektedir. Says 280e bali olan eserleri incelendiinde onunzikrettiimiz ilim dallarndan ayr olarak fkh usul, akaid, tarih, rical, edebiyat ve iirlede ilgilendii ve bu alanlarda eserler verdii grlmektedir. akir Mahmud, bn Hacerineserlerini u balklar altnda sralamaktadr: Ulmul-Kurn, uslul-hads, erhul-hads,metnul- hads, ilelul- hads ve nakduh, turukul-hads, tahrcul-hads, el-uariyt,kutubul-erbant, kutubul-etrf, kutubuz-zevid, kutubul-ibdl vel-muvfakt,kutubut-tertb, kutubul-fkhi ve uslih, kutubul-akid, el-mecim vel-meyaht, el-

fehris, kutubur-ricl, et-tercim vel-menkib, kutubut-trh, el-edeb vel-lua, iruhuve devavinu, muteferrikt.54

bn Hacerin hadisin hemen hemen btn dallarnn yan sra ok deiik ilimdallarnda da eserler vermi ok ynl bir alim olduu grlmektedir. Hem erhinde hemde dier kitaplarnda ok eitli kaynaklardan yararlanm olmasnda onun bu zelliinin

byk etkisi vardr.

4. alma Yntemi

mrnn byk bir ksmn ders vermek ve kitap yazmakla geiren bn Hacerinalma yntemini detayl bir ekilde incelemek bu almann snrlarn aacandan

burada onun erhini yazarken takip ettii alma yntemini ele almakla yetineceiz.

bn Hacer, Fethul-Bryi yazmaya balamadan nce belli baz hazrlklar yapmve iki nemli eser yazmtr. Bunlardan birincisi 804/1401 ylnda kaleme ald

Talikut-Talik al Sahhil-Buhr adl eseridir.55

Bu eserde Sahh-i Buhrninmuallak rivayetleri ele alnmtr. kincisi ise 813/1410 ylnda tamamlad Hedyus-Srmukaddimetu Fethil-Br adl eserdir.56

Bu hazrlk aamasndan sonra Fethul-Bryi yazmaya balayan bn Hacer, 57hadis metinlerinde byk lde Sahh-i Buhrnin Ebu Zer (.434/1043) nshasna balkalmtr. Esere yeni balad sralarda hadisleri olduka geni bir ekilde erhetmi; fakatdaha sonra orta bir yol tutmay tercih etmitir. Kitabn 842/1438 ylnda bitirmekle berabervefatndan ksa bir mddet ncesine kadar eitli ilaveler yapmaya devam etmitir. Eserinmuhtelif nshalar arasndaki farklarn en nemli sebebi budur.58

50 akir Mahmud, I, 129-142.51 akir Mahmud, I, 150.52 es-Sehv, III, 1179-1180.53 es-Sehv, III, 1064-1179.54 akir Mahmud, I, 173-386.55 bn Hacer, ntikdul-tird fir-Reddi alel-Ayn f erhil-Buhr, thk. Hamdi b. Abdilmecit es-Selef

veSubh b. Csim es-Samarr, Riyd, 1997, I, 23.56 A.g.e. I, 23.57 bn Hacer, 813/1410 ylnda Hedyus-Sryi tamamladktan sonra erhine baladn belirtmektedir. (Bkz.

ntikdul-tird, I, 23). Bundan onun 813/1410 ylnda Fethul-Bryi yazmaya baladanlalmaktadr. Talebesi es-Sehv ise bn Hacerin 817/1414 ylnda Fethul-Bryi yazmaya baladn

belirtmektedir. (bkz. el-Cevhir ved-Durer, II, 765). Kanaatimizce bn Hacerin szlerini dikkate alarak813 tarihi tercih edilebilir.58 Kandemir, M. Yaar, el-Cmius-Sahh, DA, VII, 119.


8/17


57

bn Hacer, erhini ilk bata imla yoluyla kaleme almay tercih etmitir. Sonrakendisi yazmaya balam ve yazdklarn da para para rencilerine vermi ve haftada

bir gn rencileriyle bir araya gelip yazdklarn onlarla tartmtr. Bu toplantlardarencilerden biri erhin o hafta yazlm olan ksmn okurdu. Bu ii genelde bn Hacerintalebesi Burhnuddin bn Hzr yapyormu ki bu zat Fethul-Bryi hocasnn bilgisi

dahilinde Bedruddin el-Ayniye (.855/1451) ulatran kiidir. Bylece erhin her blmkontrolden geirilmi oluyordu. Fethu'l-Br842/1438 ylnda tamamlanncaya kadar buekilde devam edilmitir. 59 bn Hacer, erhin uzun bir srede tamamlanm olmasnnsebebinin bu olduunu belirtmitir.60

Bu bal, bn Hacerin imla meclisleriyle ilgili dile getirilmesi gereken bazhususlar zikrederek bitirelim. bn Hacerin 808/1405 ylnda balayp vefat edinceyekadar devam ettirdii imla meclislerinin ok kalabalk olduu ve ok sayda byk aliminde onun meclislerine devam ettii ve katlanlarn saysnn genelde 150den fazla olduuda belirtilmitir. mla iini ok ciddi bir ekilde yapan bn Hacer, son yllarnda meclisinekatlanlar arasnda zapt iyi olmayanlarn da bulunmas sebebiyle katlanlarn yazdklarn

kontrol etmek amacyla baz kiileri grevlendirmitir.5. Dirayeti/erhinde Takip Ettii Metod

bn Hacerin erhinde takip ettii metodu bilmek, onun fikri yapsn ve hadisdirayetindeki baarsn ortaya koymak asndan ok nemlidir. Bu amala onun hadisinanlalmas iin yaptklarn, hadisten karmlarda bulunmasn ve hadisleri erh ederkensahip olduu n kabulleriyle tenkitilii zerinde duracaz.

5.1. Hadisi nceleme Metodu

bn Hacer, hadisin anlalmas iin hem metnini hem de senedini inceleme konusuyapmaktadr. Bu anlamda yaptklarn u ekilde sralamak mmkndr:

1. bn Hacer, erhinde nce bab balnn (tercemenin) ne anlama geldiiniaklamaya almaktadr. Bab balklaryla ilgili nsha farkllklarna iaret eden bnHacer, genelde hangisinin doru olduu konusundaki tercihini ifade etmektedir.61

Bundan sonra da Buhrnin en ok tenkit edilen ynlerinden birini tekil eden babbal ile hadisin uygunluu meselesine gemektedir. Babta rivayet edilen hadislerinbala uygun olduunu gstermeye alan bn Hacer, Buhrnin bab balnda ifadeettii fkhi grleri ile babn iinde rivayet ettii hadislerin bala uygunluukonusunda yaplm olan tenkitleri de zikretmekte ve ounlukla bu tr tenkitlerireddetmektedir. Hatta baz bab balklar ile ilgili muhtemel itirazlardan sz edipBuhryi bunlara kar da savunmaya almaktadr.62

bn Hacerin kendisi de baz bab balklaryla ilgili olarak Buhryi tenkitetmektedir. Fakat o, sayca fazla olmayan kendi tenkitlerine kar bile, ou zamanBuhryi savunmaktadr. 63

59 es-Sehvi, II, 675; akir Mahmud, I, 111, 187.60 bn Hacer,ntikdul-tird, I, 23.61 rnek iin bkz. Fethu'l-Br, II, 588. bn Hacer, Buharinin farkl nshalarn karlatrp erhinde asl

olarak kulland Ebu Zer rivayetiyle dierleri arasndaki farkllklara dikkat ekmektedir. zelliklebablarn sralan ve birtakm bab balklarnn baz nshalarda bulunmam olmalar zerindedurmaktadr.

62

Fethu'l-Br, II, 577.63 Bununla ilgili rnekler iin bkz. Bilen, Mehmet, bn Hacerin Buhrye Yneltilen tirazlara VerdiiCevaplar, (A..S.B.E. baslmam doktora tezi), Ankara, 2004.


9/17


58

2 . Hadisin metnindeki anlam kapal olan kelimelerin aklanmas: bn Hacer,kelimenin kk anlamn ve yapsn ele alarak anlam vermeye almakta ve kelimeninanlamn ortaya koymak iin dil alimlerinin konuyla ilgili grlerindenyararlanmaktadr.64 Bazen kelimenin kkeni zerinde uzun uzadya durmakta ve konuylailgili tartmalar detayl bir ekilde vermektedir.65

bn Hacer, kelimenin anlamn daha ok hadisin ilk getii yerde vermektedir.Hadisin tekrar durumunda, genelde kelimenin aklamasnn daha nce getii yere iaretetmekle yetinmektedir.66

bn Hacerin, hadisin anlamn verirken Buhrnin metoduna tabi olarak; hadisindaha ok bab balyla ilgili olan blm zerinde durduu grlmektedir. Buhari, hadis

birden fazla konuyu ieriyorsa, ierdii her konu iin bir bab bal koymutur. bn Hacerde hadiste birden fazla konu geiyorsa, her birini ilgili bab bal altnda ele almakta, gerikalan konularla ilgili aklamalar ilgili babta yapacan sylemekle veya daha nceyapm olduuna iaret etmekle yetinmektedir.67

Bazen de hadisin aklamasn ve niye tahdis edildiini daha sonraya brakt dagrlmektedir. Mesela, Abdullah b. Mesudun, Hz. Peygamberin ktlk iin yaptbeddua ile ilgili hadisi Buhr, 15, Kitabul-stiska, 2de gemesine ramen 68 bnMesudun bu hadisi rivayet etme sebebini Duhan suresinin tefsiri blmndeaklayacan belirtmektedir.69

bn Hacer, mkerrer hadislerin aklamalarnda tekrara dmemek iin bunuyapmaktadr. Fakat, bazen hadisin daha nce getii yeri belirtirken hafzasnn, nadiren deolsa, yanld grlmektedir.70 Katip elebinin dedii gibi, bu tr yanlglara ou alimineserinde rastlamak mmkndr. 71 Ayrca bu durum, bn Hacerin kulland Buhrnshasnn elimizdeki nshadan farkl oluundan da kaynaklanm olabilir.

bn Hacer, hadisin metninde geen kelimelerin anlalabilmesi iin anlamlarnvermek ve bununla ilgili bilgileri nakletmekle yetinmemitir. Bazen de ekiller izerek,hadiste sz edilen aletleri tantmaya almaktadr.72

3. bn Hacerin erhte Buhrnin metodundan etkilendiini gsteren bir nokta dape pee gelen bablarda tekrar olarak geen hadisin erhini verme eklidir. Bilindii zereBuhari baz hadisleri sk sk tekrar etmektedir. Birden fazla hkm ieren hadislerin her birhkm cmlesi iin bir bab oluturmakta ve ona gre bir bab bal koymaktadr. bn

64Fethu'l-Br, IX, 712.65 Misal olarak hamrkelimesinin kkn ve anlamn ortaya koymak, sarholuk veren eylere bu ismin

verili sebebini aklamak iin yapt aklamalara baklabilir. Fethu'l-Br, X, 58-61.66 Bkz. A.g.e., II, 589.67 rnek iin bkz.Fethu'l-Br, II, 570.68Fethu'l-Br, II, 626.69Fethu'l-Br, II, 627.70 Mesela, kadnn ee kemiinden yaratldn belirten Ebu Hureyre hadisini (Buhr, 67,Nikah, 80, VI/145)

erhederken bunun daha nce K.Bedil-Halkta getiini belirtmektedir.(Fethul-Br,VI, 447) Halbuki szkonusu hadis Ehadisul-Enbiyada gemektedir.(Buhr, 60, Ehdisul-Enbiy, 1, IV/101) Ayn ekildeCabir b. Abdullahtan rivayet edilmi olan Rasulullah (s.a.v.), Necai iin cenaze namaz kld. Benikinci veya nc safta bulunuyordum,( Buhr, 23, Cenaiz, 54, II/88) hadisinin bab balylamnasebetini anlatrken hadisin Habeistana hicret babnda Katade Ata - Cabir tarikiyle rivayet edilmiolduunu belirtmektedir.( Fethu'l-Br, III, 239) Oysa hadis ondan sonra gelen Necainin lmbabnda (Buhr, 63, Menakbul-Ensar, 38, IV/246) gemektedir.

71

Katip elebi,Kefuz-Zunun, I, 548.72 Misal olarak Hz. Peygamberin (s.a.v.) salarn taramakta kulland midray aklamak amacylaverdii bilgiler ve izdii ekiller iin bkz. Fethul-Br, X,449.


10/17


59

Hacer de bu sistemden etkilenmitir. yle ki, belirttiimiz ekilde sralanm birka babnerhini bir arada vermektedir. rnein, 24 Kitabuz-Zekat, 72, 73, 74, 75 bablarnda tekraredilerek, geen ftr sadakasnn nelerden verileceini aklayan hadisi 75. babta erhetmektedir. 73 Keza hac ve umreye gideceklerin ihrama girecekleri yerleri (mikat)

belirleyen bablarn erhinde ayn metodu uygulamtr. 25 Kitabul-Hac, 5, 7, 8, 9, 10, 11,

12. bablarda ayn ifadelerle gelen rivayetlerde ihrama girilecek yerler belirtilmitir. bnHacer hepsini 7. babta erh etmektedir.74

4. Hadisin senedini tetkik eden bn Hacer, ravilerin isimlerini tam olarak verip kimolduklarn aklamaktadr. Cerhe maruz kalm olan ravi varsa, hakknda sylenilenlerinakletmekte ve bunlar da genellikle reddetmektedir. Bu konudaki genel yaklamn uekilde ifade etmek mmkndr: Buhrnin gr, hadis ilmindeki stn mevkiisebebiyle, kendisini eletirenler karsnda mukaddemdir. Dolaysyla ravilerine ynelikyaplan eletiriler kabul edilmez ve bunlardan dolay hadislerinin shhatine halel gelmez.75Ayrca bn Hacer, byle durumlarda hadisin baka tariklerini; mutabi ve ahitlerini dezikrederek hadisin shhatini kuvvetlendiren karinelere ulamaya almaktadr.76

5. Hadisin tam olarak anlalmasn salamak amacyla farkl tariklerini zikreden bnHacer, Buhrdeki hadisin metnini dier tariklerle gelen metinlerle karlatrmaktadr.Bu ilemi, hadisin metnini kelime veya cmle/cmlecikler halinde erhederkenyapmaktadr. erhettii kelime veya cmle/cmleciin hadisin dier tariklerinde naslgetiini, kaynan da zikrederek vermektedir. 77 Bylece rivayetler arasndakifarkllklar aka gzler nne sermektedir.78 Bu ilem, hadisin metninde yer alan bazkapal ifadelerin anlalmas ve hadisin metnine yaplm muhtemel mdahalelerigstermesi bakmndan ok nemlidir.79

bn Hacerin rivayetlerin farkl tariklerini karlatrma konusundaki abas takdireayandr. Bu, onun eserine adeta bir hadis ansiklopedisi hviyeti kazandrmtr. Ayrca bu

aba, hadislerin bize nasl ulatklarn anlatmas bakmndan da nemlidir. Bu sayede,Buhr gibi mmetin her kesiminin ilgi ve alakasn ekmi, hibir kitaba nasip olmayacakderecede aratrmaya konu olmu ve hakknda yzlerce eser yazlm olan bir hadiskaynanda bile ok sayda mstensih veya ravi mdahalesine maruz kalm rivayetin

bulunduunu grmek mmkn olmaktadr.

bn Hacerin hadislerin farkl tariklerini zikretmesi, hadislerin mana ile rivayetedildii gereini de ok ak bir ekilde ortaya koymaktadr. Ayn hadisin, isnad zincirideimedii halde farkl kaynaklarda farkl lafzlarla rivayet edilebildii grlmektedir. Buda hadis kaynaklarn tasnif edenlerin veya isnad zincirinde yer alan ravilerin, yaygn birekilde hadisleri mana ile rivayet ettiklerini gstermektedir.

73 Fethu'l-Br, III, 473-478.74 Fethu'l-Br, III, 488-496.75 Bzk. bn Hacer,Hedyus-Sr, s. 502.76 bn Hacerin Buhrnin isnad ve ravilerine ynelik tenkitlere verdii cevaplar iin bkz. Bilen Mehmet,

a.g.t., 169-258.77 rnek iin bkz. bn Hacer, a.g.e., V, 394 vd. bn Hacer, burada Hz. Peygamberin Cabirin devesini satn

aldn anlatan hadisin (Buhr, 54, urt,4) hemen hemen btn farkl rivayetlerini zikretmektedir.78 Bkz. Fethu'l-Br, II, 583.79 bn Hacer, bu konu zerinde ok ciddi bir ekilde durmaktadr. Bazen onun hadis metnindeki bir harfin

ispat iin uzun uzadya tartmalara girdiini gryoruz. Mesela es-samu aleykum diye selam veren

Yahudiye ve aleykum eklinde mi yoksa aleykum eklinde mi cevap verilecek? Buradaki vavharfinin metinde zikredilip edilmemesiyle meydana gelen anlam deiiklii zerinde sayfadan fazla biraklama yapt grlmektedir. Bkz. Fethu'l-Br, XI, 52-55.


11/17


60

bn Hacerin hadislerin farkl tariklerini zikretmeye bu denli vakit ayrmasnnhadisin erhi asndan baz sakncalar da sz konusu olabilmektedir. Konuyu fazlauzatmas, bazen hadisten karlmas gereken dersin ikinci planda kalmasna yolaabilmektedir. Yukarda iaret ettiimiz selam hadisinin erhinde yapt gibi.- Halbukinemli olan Hz. Peygamberin (s.a.v.) zerinde durulan konudaki tavrn aka ortaya

koymaktr. Kanaatimizce, selam hadisinde verilmek istenen mesaj, byle bir durumda Hz.Peygamberin yapt gibi, gelen gayr-i mslim kiiyi incitmeden, fakat syledii eyi deona iade edecek ekilde cevap verilmesi gerektiidir. Baz alimlerin, aleykumus-selmdenilebileceini de sylediklerini belirten bn Hacerin, konuyu bu kadar uzatmasnnyerinde olmad sylenebilir.

6. Burada zerinde durulmas gereken hususlardan biri de bn Hacer'in erhindetespit ettii hatalaryla ilgili tutumudur. O, farkna vard hatalarn kitabnn sonraki

blmlerinde dzeltmektedir. rnek olarak,Kitabul-Vudu, 13te fk hadisesi, ileride yerigeldiinde deineceimiz gibi, hicab ayetinin nzulundan nce vuku bulmutur,demektedir.80 Fakat daha sonra bu hatasnn farkna varp yle demektedir: Daha nce

Kitabul-Vuduun ba ksmlarnda fk hadisesinin hicabn nzulnden nce olduunuyazmtk. Bu bir hatadr. fk hadisesi hicab ayetinin nzulunden sonra vuku bulmutur.Buras dzeltilsin81

Bir dier rnek de yledir: Hz. Aieden gelen, Hz. Peygamber (s.a.s.), bir yeriardnda kendisine muavvizat okuyup flerdi,82 hadisini K. Maazide PeygamberinVefat Babnda erhederken, oulun en az iki olduundan muavvizat, denilmitir,deyip kastedilenin Felak ve Nas sureleri olduunu belirtmitir. 83 Fakat, 66 Fazailul-

Kuran, 14te, Hz. Aieden gelen baka bir rivayette, Hz. Peygamberin hlas, Felak veNas surelerini okuduu belirtilmitir. bn Hacer, bu hadis gereince, buradaki oul lafznzahiri anlamna gre kullanldn ve kastedilenin hlas, Felak ve Nas sureleri olduunu,

ifade etmek suretiyle hatasn dzeltmektedir.

84

5.2.Hadislerden karmlarda Bulunmas

Burada bn Hacer'in hadislerden fkh ve dilbilgisi ile ilgili yapt istinbatlar vedeerlendirmeler zerinde durulacaktr.

a.Fkhi istinbatlar:

bn Hacer, hadisten karlan hkmleri ele almakta; mezheplerin farkl grlerinive kullandklar hadisleri karlatrp tartmaktadr. Kendisi afii mezhebine mensupolan bn Hacer, zaman zaman dier mezheplerin grlerini de zikredip tenkide tabitutmaktadr. Buralarda afii fkhnn mehur fakihi en-Nevevnin eserlerinden oka

yararlandn sylemek mmkndr.bn Hacer, baz konularda farkl grleri ok geni bir ekilde ele almaktadr.

Mesela Cuma gn duann kabul edildii saatin tayini ile ilgili ok sayda (43) grzikretmektedir. Bunlarn her birinin kime ait olduunu ve delillerini tek tek zikrettiktensonra, bu konuyla ilgili kendi kanaatini ifade etmektedir.85

80Fethu'l-Br, I, 331.81Fethu'l-Br, VIII, 592.82 Buhr, 64, Maazi, 83, (V,139).83Fethu'l-Br, VIII, 166.84Fethu'l-Br, IX, 76.85

Bkz. Fethu'l-Br, II, 529-535. bn Hacer, bunun gibi konuyla ilgili grleri uzun uzadya tartt biryerde eserini, bu hususiyetine dikkat ekerek vmektedir: Buhari, cemaatla namaz klmann vacipoluunu, Ebu Hureyreden iimden evlerini yakmak geiyor, (Buhr,10, Ezan, 29, [I,158]) hadisine


12/17


61

bn Hacer, hadislerden hkm karrken, insan topluluklar arasndaki kltrelfarkllklar da gz nnde bulundurmaktadr. Mesela o, Hz. Peygamberin kendinikadnlara benzeten erkeklerle, kendisini erkeklere benzeten kadnlara lanet ettiini belirtenhadisini86 u ekilde yorumlamtr:

et-Taberi, hadisin erkeklerin kendilerini, kadnlara has olan elbise ve ss eyasnkullanarak onlara benzetmesinin caiz olmad anlamna geldiini belirmitir. Erkeinyrme ve konumada da kadnlara benzemeye almas caiz deildir. Elbisenin durumuher blgenin adetine gre deiir. Baz topluluklarda erkeklerle kadnlarn elbiseleribirbirinden farkl olmayabilir. Byle yerlerde kadnlar rtnme ve kapanmaylaerkeklerden ayrlrlar. Dolaysyla byle toplumlarda kadn elbisesi giydii iin erkeklerayplanamaz ve laneti hak ettikleri, sylenemez. 87

bn Hacer, baz hkmleri deerlendirirken, ahslara ve iinde bulunulan artlaragre durumun deiebileceine de iaret etmekte ve yorumunda bu noktay n planakarmaktadr. Mesela, Kuran Ezberden Okuma Babnda88, Kuran ezbere olarakokumak m yoksa yznden okumak m daha sevap olur meselesini tartrken yledemektedir:

ok sayda alim, yznden okumann daha faziletli olduunu belirtmilerdir. EbuUbeyd, Fadailul-Kuranda Ubeydullah b. Abdurrahman tarikiyle Hz. Peygamberin bazashabndan, ref ederek, unu nakletmitir: Kuran yznden okumann, ezbereokumadan stnl, farzlarn nafileye olan stnl gibidir. Bu hadisin isnad zayftr.

bn Mesudtan mevkuf olarak Mushafa bakmay (yznden okumay) devam ettirineklinde bir rivayet nakledilmektedir. Bunun isnad sahihtir. Mana ynnden(baktmzda) yznden okumak, okuyan hataya dmekten daha ok korur. Fakat ezber,huu iinde riyadan uzak olarak okumak iin daha elverilidir. Grnen o ki, bu durum,hallere ve ahslara gre deimektedir.89

b. Dilbilgisi ile ilgili deerlendirmeler

bn Hacer, erhinde hadisten karlan hkmlerin yannda hadisin metninde yeralan baz ifadeler iin nahiv (dilbilgisi) ile ilgili bilgiler de vermektedir.90

dayandrmaktadr. bn Hacer bu hadisin yorumuyla ilgili on ayr gr zikretmekte ve sonunda yledemektedir: Cemaatle namaz klmann vacip olmadn syleyenlerden on tane cevap topladm.Bunlar, bu erhin dnda baka yerde bir arada bulunmaz. Bkz. Fethu'l-Br, II, 160-164.

86 Buhr, 77, Libas, 61, (VII,55).87Fethu'l-Br, X, 408.88 Buhr, 66, Fadailul-Kuran, 22, (VI,108).89Fethu'l-Br, IX, 97.90 Misal olarak, :... (Buhr, 66, Fedailul-Kuran, 23.) hadisini

zikredebiliriz. Bu hadisin erhinde ve ile ilgili olarak u malumat vermektedir: el-Kurtb dediki: , nin kardeidir. Birincisi zem (yermek) ikincisi ise medh (vmek) iindir. kisi de ekimsizfiillerdir. Hem zahir hem de mudmar (zamir olarak gelen gizli) olan faili ref ederler. Fail zahir oluncagenel durumlar iin bana elif lam lilcins gelmesi gerekmektedir. Ya da fail ikisinin iinde bulunduklareye mudaf olmaldr ki, ikincisinden biriyle maruf olan eye amil olsun. Ayrca failin muayyen olarakzikredilmesi gerekmektedir. , szlerinde olduu gibi. Eer fail zamirolursa, onu aklayan mansup bir nekire ismin gelmesi arttr. sznde olduu gibi.

Sibeveyhin belirttiine gre bu hadiste getii gibi, bu tefsir bazen "" olarak gelir. "" ayetinde

(2,Bakara, 271) de byledir. et-Tb, (.743/1342) de hadisin metnindeki "" nn mavsuf bir nekireolduunu, "" nin de zemle tahsis edilmi olduunu belirtmitir. Yani mana adamn syledii eyne ktdr eklinde olmaktadr. Bkz.Fethu'l-Br, IX, 98.


13/17


62

bn Hacer, nahiv kaideleriyle ilgili olarak bilgi verdii gibi, hadis metinlerinedayanarak, baz nahivcilerin grlerini de tenkit etmektedir. nk ona gre hadis dilkurallar iin delildir. Hz. Peygamberin kz kardeiyle evlenmesini isteyen UmmuHabibeye hitaben kulland : 91 eklindeki ibare iin bn Hacer, yledemitir: Bu, fiilin istifham ma ( )sndan nce gelmesinin caiz olduunu gstermektedir.

Fakat baz nahivciler bunu kabul etmemilerdir.92

bn Hacer, nahivcilerin ounun kabul ettii baz grleri de hadisten istenenanlamn karlabilmesi iin tenkit etmektedir. Nahivcilerin ouna gre "" banageldii eye mazi anlam katar ve onun sayca az olduunu (taklil) ifade eder. bn Hacer,bn Mlikten (.672/1273) nakilde bulunarak, onun genelde kesret iin kullanldn ve

banda geldii eye hem gemi, hem imdiki zaman hem de gelecek anlam kattnbelirtmektedir. 93 bn Mlik, Sibeveyhin (.183/799) de "" nin kesret anlamndakullanldn sylediine iaret etmekte ve bunun hem iirde hem de nesirde delillerinin

bulunduunu belirtmektedir. Nesirdeki delil olarak da " " (Nice kadn var ki bu dnyada giyiniktir ama ahirette plaktr)94 hadisini zikretmektedir.95

Zaten bn Hacer de sz konusu aklamalar bu hadisi erh edebilmek amacylavermektedir.

5.3. n Kabulleri ve Tenkiti Yn

bn Hacer erhinde sahip olduu nkabullerin etkisinde kalarak yorumlar yapmtr.Ar yorum veya ideolojik yorum olarak da nitelendirebileceimiz bu tutumunun yanndaonun tenkiti bir kimlii de bulunmaktadr. te bu balk altnda bn Hacer'in nkabullerinin yorumlara nasl etki ettiini rneklerle akladktan sonra tenkitiliini vetenkitlerindeki snrlarn anlatacaz.

a. n kabullerinin erhe yansmas1. bn Hacer, erhinde rivayetleri reye mukaddem saymtr. 96 Bu tavr,

Buhrnin metin tenkidine tabi tutulan hadislerini savunurken aka grlmektedir. Sonderece problemli olan baz rivayetleri savunmaya kalkmas da onun bu tavrnn olduka

baskn olduunu gstermektedir.

Bu hususa rnek olarak garanik olayn zikredebiliriz. O, bu olayla ilgili olarak oksayda rivayet geldii iin bunlar reddedenlere kar kmakta ve Rivayetin tariklerininfarkl kaynaklardan gelerek oalmas onun bir aslnn olduunu gsterir demektedir.Fakat kendisi de olayn zahirde grnd gibi anlalmamas gerektiini, zira Hz.

91 Buhr, 67, Nikah, 25, (VI,127).92Fethu'l-Br, IX, 177.93Fethu'l-Br, XIII, 27-28.94 Buhr, 92, Fiten, 6, (VIII,90).95 bn Mlik, evahidut-Tavdh vet-Tashh, thk. Muhammed Fuad Abdulbaki, Darul-Kutubil-lmiyye,

Beyrut, tsz. s. 104-106.96Fethu'l-Br, IX, 811. bn Hacer, at etiyle ilgili olarak et-Tahvden, Ebu Hanife, at etinin yenmesinin

mekruh olduu grndedir. mameyn ve bakalar ona muhalefet etmilerdir. Onlar bu konudakimutevatir haberlere dayanmlardr. Eer (Ebu Hanife) bunu kendi kanaatine gre sylemise, ehlieeklerle at arasnda fark gzetilmemeliydi. Fakat rivayetler sahih olarak Hz. Peygamberden gelinceonlara tabi olmak kiinin kendi grne tabi olmasndan daha evladr... eklinde bir nakildebulunduktan sonra, konuyla ilgili tartmalar zikretmi ve bu konuda et-Tahvden naklettiklerinin

cevap iin yeterli olduunu belirtmitir. (Bkz. Fethu'l-Br, IX, 811. Kr. et-Tahv, erhu Maanil-Asr, thk. Muhammed Zuhr en-Neccr, Beyrut, 1399, IV, 210-211). Bu da onun yoruma dayanarakhadisleri tenkit etmeye scak bakmadn gstermektedir.


14/17


15/17


64

anlamnda sylenmitir. Ya da efendilik (siyadet) fazileti tesbit etmez. (Fazilet siyadetebal deildir), eklinde de yorumlanabileceini belirtmektedir.104

bn Hacerin buradaki abasnn, Bilalin merden stn olduu eklinde birkanaatin olumasn engellemeye ynelik olduu grlmektedir. Halbuki naklettii ve

aklamak iin bu kadar aba sarf ettii rivayetten Hz. merin, bu konuda bir endiesininbulunmad kolaylkla anlalmaktadr.

bn Hacer, slamn ilk yllarnda kan siyasi alkantlar da Ehl-i Snnetin hakimbak asyla yorumlamakta ve mesela zalim de olsalar iktidardakilere itaat edilmesigerektiini sylemektedir. Onun, Buhrnin Bir cemaat bulunmaz ise durum neolacak? 105 eklindeki balnn Bir halife iin icma vuku bulmadan nceki ihtilafhalinde Mslman ne yapacak? anlamnda olduunu belirtirken de Emevilerin Hz.Aliye kar verdikleri mcadeleyi merulatrma abasna girdii dnlebilir. 106Yinemmetimin helaki Kureyten baz genlerin elinden olacaktr107 hadisinin erhinde EbuHureyrenin Allahm beni altmnc yla ve ocuklarn iktidarna kavuturma! eklindedua ettiini nakletmesinin sz konusu rivayetin Muaviyeyle ilgisinin bulunmadnispatlamaya ynelik olduunu sylemek mmkndr.108Ayrca o, sahabenin birbirleriyleolan mcadelelerinde, takndklar tavrlarn ictihatlarnn neticesi olduunu; isabet edeniniki, isabet etmeyenin ise bir sevap aldn belirten mehur yorumu hatrlatarak, Kllarile kar karya gelen Mslmanlarn ikisi de atetedir 109 hadisinde, iktidar iinarpanlarn kastedildiini iddia etmektedir.110

bn Hacer bu tutumuna Fitne doudan gelecek babnda rivayet edilen am veYemeni vp Necdi yeren hadisin111 erhinde de devam etmektedir. Hadiste Necddedepremlerin ve fitnenin olaca belirtilmektedir. Bu hadisin erhinde bn Hacer, Hz.Peygamber (s.a.v.), fitnenin bu ynden (doudan) geleceini bildirmitir. Nitekim

bildirdii gibi oldu ve ilk fitne doudan kt. Bu fitne sebebiyle Mslmanlarn arasna

tefrika girdi, demektedir.112 bn Hacer, belli baz ehirleri ven veya yeren hadisler sahiholamaz ilkesini Buhrde rivayet edilen bu hadis iin gz ard ederek bu yorumuyapmakta ve ilk olaylarn Medinede baladn ve Hz. Aliye ba kaldran Muaviyeninamda olduunu unutmu gibi grnmektedir.

unu da belirtmek gerekir ki, bu, bn Hacere has bir yorum ekli deildir. Diererhlerde de bu tr yorumlar mevcuttur.

b.Tenkitilii

bn Hacerin zerinde durulmas gereken nemli zelliklerinden biri de tenkitiyndr. Adeta bir hadis ve slam kltr ansiklopedisi durumunda olan Fethul-Brde ele

ald konularla ilgili ulat malumat nakletmekle yetinmemi gerektiinde tenkide tabitutup kendi tercihini belirtmitir.

bn Hacer, eitli konularda delil olarak ileri srlen hadisleri, Sahhaynde,zellikle de Buhrde yer almyorsa, tenkide tabi tutmaktan; isnadlarndaki kusurlar dile

104Fethu'l-Br, VII, 125.105 Buhr, 92, Fiten, 11, (VIII,92).106Fethu'l-Br, XIII,44.107 Buhr, 92, Fiten, 3, (VIII,88).108Fethu'l-Br, XIII, 12.109 Buhr , 92, Fiten, 10, (VIII, 92).110

Fethu'l-Br, XIII, 42.111 Bkz. Buhr, 92, Fiten, 16, (VIII,95).112Fethu'l-Br, XIII, 58.


16/17


65

getirmekten geri durmamtr. Ktb-i Sitte iinde yer almalarna ramen Tirmizi, EbuDavud, Nesa ve bn Macenin rivayet ettikleri ok sayda hadisi tenkit etmekte ve sahiholmadklarn ifade etmektedir. Fakat Buhr ve Muslimin rivayetleri hakknda bu ekildecesaret gsterdiini sylemek mmkn grnmemektedir. zellikle Buhr karsndaki butavr, o kadar aktr ki, problemli olduu aka belli olan hatta kendisinin de bu durumun

farknda olduu rivayetlerde bile onu tenkit etmeye yeltenmemektedir. Zira Buhrhakknda sahip olduu kanaat onu farkl ihtimallere dayanarak Buhr'yi hakl karacakyorumlar yapmaya sevk etmitir.113 Misal olarak adan kaderin nne geemeyeceini

belirten hadisi zikredebiliriz. Hadisin metninde Adak, insan oluna takdir ettiimindnda bir ey getirmez...114 eklinde bir ifade yer almaktadr. Bu ifadeden hadisin kutsiolduu dolaysyla Allaha isnad edilerek zikredilmesi gerektii aka grlmektedir.Fakat Buhrde yer alan rivayette sz konusu ifadeler dorudan Hz. Peygambere isnadedilmektedir. Halbuki hadisin asln tekil eden Hemmam b. Munebbihin sayfasndahadisin kutsi bir hadis olduu aka grlmektedir.115 bn Hacer de hadisin aslnda kutsi

bir hadis olduunu belirtmesine ramen Buhrde bu ekilde yer almasnn bir hataolduundan sz etmemi, sadece hadisin farkl tariklerinde ifadenin nasl getiinizikretmekle yetinmitir.116 Buhr hakkndaki kesin tavr, brakn aka grlen bu hatannona isnad edilmesini, rivayetin bir ekilde hatal olduunu dahi sylemesine engelolmutur. Halbuki, bn Hacer gibi bir hadis aliminden beklenen, hadisin bu ekilde rivayetedilmi olmasnn hata olduunu aka belirtmesidir.

Buhr hakkndaki bu tutumuna karn onun tenkitlerinde objektif davrandngstermesi bakmndan bn Teymiye ile ilgi yapt u deerlendirme nemlidir:

Bununla birlikte o bir beerdir. Hata da eder isabet de eder. sabet ettiikonularda-ki bunlar ounluktadr- ondan istifade edilir ve ona rahmet okunur. Hata ettiikonularda ise taklid edilmez ve mazur addedilir. Zira dneminin alimleri onun itihat iin

gerekli artlar tadna ahitlik etmilerdir.

117

bn Hacer, bn Nasiruddin ed-Dimaknin (.842) er-Reddu'l-vfir al men

zaame enne bn Teymiyye eyhel-slm Kfir adl esere yazd takrizde dile getirdiibu gryle tenkitte insafl olmak gerektiine dikkat ekmitir.

bn Hacerin tenkitlerinden en-Nevev gibi afii alimler de nasiplerini almlardr.118Yine kendi hocalar olan el-Heysemi119 ve bnul-Mulakkine120 ynelik tenkitleri de onuntenkit konusunda olduka serbest davrandn gstermektedir. Bunlar onun mutaassp birafii olmad eklinde yorumlanabilir. Nesnin Ebu Hanifenin hadiste gl olmadna

113 bn Hacer'in , el-Camiu's-Sahh'e yneltilmi olan tenkitler karsnda Buhr'yi savunmak amacylaverdii cevaplar ile ilgili geni iin bilgi doktora tezimize baklabilir. (Bilen, Mehmet, bn Hacer'inBuhr'yeYneltilen tirazlara Verdii Cevaplar, A..S.B.E. yaynlanmam doktora tezi, Ankara, 2004.Ayrca bn Hacer ile ada Bedruddin el-Ayn'nin tenkitler karsnda genelde Buhr'yi savunan birtavr sergilediklerini dolaysyla ayn seviyede olmazsa bile bu yaklamn baka arihler tarafndan dasergilendiini grmek iin bkz. Kkta, Yavuz, Fethu'l-Br ve Umdetu'l-Kr'nin Metin TahliliAsndan ncelenmesi, SAM yay. st. 2009, s. 93-124.

114 Buhr, 82, Kader, 6, (VII,213).115 Bkz. Ahmed b. Hanbel,Musned, II, 314.116Fethu'l-Br, XI, 710.117 es-Sehv, II, 735.118

Bkz. es-Sehv, II, 944.119 Bkz. bn Hacer,Macmeul-Muesses, II, 266.120 Hocas bnul-Mulakkine ynelik yapt bir tenkit iin bkz.Fethu'l-Br, IX, 804.


17/17


66

dair grnn baka alimler tarafndan da dile getirildiini belirttikten sonra, onun bugrn reddetmi olmas da bu kanaatimizi desteklemektedir.121

Sonu

Mslmanlar, balangtan beri Hz. Peygamber'in hadislerini rivayet etmenin

yannda doru bir ekilde anlalmas iin de byk abalar sarf etmilerdir. Bu abalarneseri olarak ok sayda erh yazlmtr. Bu erhlerin en mehurlarndan biri de bn Hacerel-Askaln tarafndan Buhr'nin el-Cmiu's-Sahh'i zerine yazlm olan Fethu'l-Bradl erhtir.

bn Hacer el-Askaln, yaad dnemin en mehur alimlerinin yannda yetimi vedoum yeri olan Kahiredeki imkanlarla yetinmeyip kendini gelitirmek iin bir okmemlekete gitmitir. Bata hadis olmak zere tefsir, fkh, tarih ve edebiyat alanlarnda iyi

bir eitim alan bn Hacer, smail b. Muhammed b. Ebi Bekr el-Mukr (.837/1433), bnKd uhbe (.874/1469), Muhammed b. Abdurrahman es-Sehv (.902/1496) veZekeriya b. Muhammed b. Ahmed b. Zekeriya el-Ensr es-Senk (.926/1519) gibi ok

sayda talebe yetitirmitir.Kaynak sknts ekmemi olan bn Hacer, 1430 civarnda eserden yararlanmak

suretiyle erhini kaleme alm ve bylece slm ilimlerle uraanlarn mstanikalamayacaklar ansiklopedik bir eser brakmtr. Hadislerin farkl tariklerini ustalkla biraraya getirip erheden bn Hacer, onlarn anlalmas iin ncelikle Buhr'nin bab

balklarnn anlam zerinde durmutur. Bab balklar ile hadislerin uygunluunu ortayakoymak iin byk bir ura veren bn Hacer, bu hususla ilgili olarak Buhr'yeyneltilmi olan tenkitleri de cevaplamaya almtr. Hadisin isnadnda bulunan ravileride inceleyen bn Hacer, raviler hakknda vuku bulmu cerh varsa nakletmekte ve genelliklereddedip Buhr'yi savunmaktadr. Daha sonra hadisin metninde anlam kapal olankelimelerin aklamasn yapp hadisin tam olarak anlalmasn salamaya almaktadr.Hadislerden karlan hkmlerle ilgili deerlendirme ve tartmalara da yer veren bnHacer, mezheplerin farkl grlerini ve kullandklar hadisleri karlatrp tartmaktadr.

Kendinden nceki literatrden oka yararlanm olan bn Hacer, bir ksmgnmze yetiememi olan kaynaklardaki malumatn kaybolmasn nlemek suretiyle

byk bir kltr hizmeti vermitir. O, bu kaynaklardaki bilgileri olduu gibb almayptenkide tabi tutmutur. zellikle kendinden nceki Buhr erhlerini tenkide tabi tutmuolan bn Hacer, Buhri ve Muslim dndaki muhaddisleri de tenkit etmekten geridurmamtr. zellikle Buhrye yneltilen tenkitlere kar verdii cevaplarla dikkat ekenbn Hacer, her halkarda Buhr'yi savunmay temel ama olarak benimsemigrnmektedir. Hadis ilminde Buhr'yi zirve olarak grd ve ona yneltilmi olan

tenkitleri de bu n kabulden hareketle deerlendirmeye tabi tuttuu iin byle bir grntverdiini sylemek mmkndr. Onun Buhr'yi savunmann yannda baz hadislerinerhlerinde de zaman zaman n kabullerinin etkisi altnda kald gzden kamamaktadr.

121 es-Sehv, II, 947.

ibn hacer el askalani

Documents