XXI. Sayı ISBN 975-19-0164-2

Fiatı: 25.000 TL KDV Dahil/20 $ SAHİBİ

Vakıflar Genel Müdürlüğü Adına

ŞenerMACUN

SORUMLU YAZ! İŞLERi MÜDÜRÜ

İbrahim ATEŞ İNCELEME KURULU

. İbrahim ATEŞ

Prof.Dr.Bahaeddin YEDİYILI>IZ .

Prof.Dr.Refet YİNANÇ Doç.Dr.AbdÜikeriİn ABDÜLKADİROGLU

Mehmet NARİNCE TEKNİK YÖNETMEN

SadiBA~M .. Mehmet NARİNCE

TASHill Şükran VELİOtLu

. Hüseyin BAŞKAYA Gülgün ERIŞEN;_

. ı

Tülin DANACI . 1

Yayınlanan yazılarda ileri sürü­len fikir ve beyanl~rdan yazı sa-hipleri sorumludur.( ·. ·

Makaleler kaynak 1 gösterilmek kay~ı ile iktihas edilebilir

On Kapak:: · Ertuğrul Gazi'nin Türbesi

(Foto.Abdülkerim ERDOGAN) Ön İÇ Kapak : :

İstanbul, Eyüp, Sokullu [ Külliyesi (F()tO: Sadi BAYRAM) Arka Kapak : :

Edirne Selimiye Külliyesi Giri§ Portali

(Foto: Sad i BAYRAM) Arka, İç Kapak :

Tekirdağ Rüstem Pa§a Külliyesi

(Foto: Sadi BAYRAM):. Telefon (Ankara)

311 34 63 - 324 48 16/233-238 BASILDIGI YER:

Türk Dünyası Ara§tırmaları Vakfı

fstanhul 1990

Ic i ll!!

Doç.Dr. Ahmet AKGÜNDÜZ Osmanlı Hukukunda Tahsisat Kabilinden Vakıflar ve Konuyla İlgili Kanuni'ye Takdim Edilen Bir Risale . . . . 5

Nazif ÖZTÜRK XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda Sanayile§me ve 1827'de Kurulan Vakıf İplik Fabrikası . . 23

Dr.Mehmet Akif ERDOGRU Ertuğrul Gı'izi'nin Bilec~k'teki Vakıfla_rı . . . . . . . . . . . . . 81

Y.Mimar Esin DEMIREL Vakıflar İdaresinin Günümüze Ula§tırdığı Bir Ah§ap Yapı Ke§fi Osman Efendi Tekkesi . . . . . . . . . . . . 115

Şinasi AKBATU İstanbul'un Kaybolan camilerinden Sinan Ağa camii Tahtaminfire camii .............. ·. . . . . . . . . . . . . . 129

Saim SAVAŞ Sivas'ta Büyük ve Küçük Ali Baba Zaviyeleri . . . . . . . . . 133

Prof.Dr.Semra ÖGEL Şehzade Mehmet camii'nin Dı§ Yan Safaları . . . . . . . . . 151

Prof.Dr.Yıldız DEMİRİZ Bilecik'de Orhan Gazi imareti'nin Bugünkü Durumu ve Süslemesi Hakkında Notlar..................... 165

M.Semih İRTEŞ Kasımpa§a Piyale Pa§a Camii'ndeki Ah§ap Üstü Kalem ݧleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 173

Yrd.DoçJDr. Gülçin KÜÇÜKKAYA Mimar Sin~'n Dönemi İstanbul-Belgrad Arası Menzil Yapıları Hakkında Bir Deneme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

Yrd.Doç.Dr.Abdüsselı'im ULUÇAM .. Irak'taki Mukarnas Kubbeli Selçuklu Türbeleri Hakkında 255

Doç.Dr;Haşim KARPUZ Trabzon'un Çaykara İlçesi Köylerinde Bulunan Bazı Camiler ....................... ·. . . . . . . . . . . . . . . 281

Suzan BAYRAKTAROGLU Eski Şehir ve Çevresi Halı-Kilim ve Düz Dokuma Yaygıları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l99

Doç.Dr.Selçuk MiİLAYİM Türk Sanatı Ara§tırmacılığında "Köprülü Metodu"nun Yeri ve Önemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325

. Doç.Dr.Mü.çteba UGUR Sülüs Hattında Dair Mühim Bir Risı'He "Sülüs Yazısı Rehberi" .. ·. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335

Yrd.Doç.Dr.Nusret ÇAM İslam da Bazı Fı khı Meselelerin ve Mezheplerin Türk Cami Mimarisine Tesiri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375

Dr.Aii AKTAN Divani Yazı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361

Prof.Dr.S.Yıldız ÖTÜKEN Bizans Duvar Tekniğinde Tektonik ve Estekik Çözümler 395

Mehmet TUNÇER Ankara Tarihi Kent Dokusu Koruma Geli§tirme Planlama Çah:§maları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411

TRABZON'UN ÇAYKARA iLÇESi KÖYLERiNDE BULUNAN BAZI CAMiLER

Doç.Dr.Haşim KARPUZ

D oğu Karadeniz Bölgesi'nin kendine has coğrafi yapısının yanısıra kültür ve sanat alanında da farklı özelliklere

sahip olduğu bilinmektedir. Bölge hakkında ya­bancı bilim adamlarınca tarih, kültür ve özel­Iikle Bizans ve sonrası anıtları üzerinde birçok ara§tırma yapılml§tı/ Yerli ara§tırmalar daha çok zengin halk' mimarisini konu edinmi§tir. Orhan Özgüner'in Köyde Mimari Doğu Kara­deniz (Ankara, 'ı970) adlı eseri bunların en ö-. 2 - . > :.· . •

nemiisidir . Trabzon Müzesi'nde çalı§tığım 1978-19Ş~·)'JU~!~ ~w~ında Trabzon'un ve çevre ille-r~ n ı5o di>laYfud~l-:öyüne gitme imkanım ol­du·. Bu sırada köylerde yer alan cami ve med­reselerin bir kısmını inceleme fırsatı buldum.

Ba7Jiarının kendilerine has yapr ve süsleme ö­zeHikleri vardı. Bu camiler yıkılıp yerlerine bü­yük beton camiler yapılıyordu. Üniversitedeki görevime ba§ladıktan sonra Giresun, Trabzon, Rize il merkezleri ve köylerindeki Türk-İslam yapılarını ara§tırmayı amaçlayan bir proje üze­rinde çalı§maya ba§ladım 4.

Ara§tırmalarım sırasında en çok dikkatimi çeken kesim Çaykara ilçesi ve köyleri olmU§tur. Burada bazı köylerde hala bozulmamı§ cami örnekleri bulmamız mümkün olmu.~tur. Bu ca­milerden Dernekpa7..arı, Gü nev Kondu Mahal­lesi camii yayınlanmı§tıl Ay;ıca Kahire'de 26 Eylül-I Ekim 1987 tarihleri arasında toplanan S.Türk Sanatı kongresindeki bildirimde Çayka-

1 Bu konuda en son yapılan toplu bir çahııma için bkz.ABryer·D.Winficld. "The lly?.antine Monuments and

Topography of The Pontos". Washington. D.C .. I'JRS.

2 Bölgenin halk mimarisi için aynca bkz.N.Sen. "Rize' den llcıı Ev", İstanbul. 1976: G.Erim. "Rize Çevresinde Yerlcıımc ve Evler", "Türkiyemiz", Sayı:4 (1971), s.27-48: C.Eruzun. "İlginç Bir Sergi Uzungölden Örnekler", "Mimarlık",

Sayı: 77 (1970), s.14-20.

3 Türkolog Dr.Bernt llrendemsen'in çal~malanna (Trabzon Ağzı Denemeleri) milımandar olarak katıldım.

4 "Trabzon'da Türk Devri Yapılan" konulu projemi destekleyen ve çahl}malanmda yardımcı olan Selçuk Üniversitı:si t\ra~tırma Fonu yetkililerine. proje yardımcım Y.Mimar Şenol Aydın'a t~kkiirü hir hnrç hilirim.

5 M.lren, "Trahzrın Çaykara Demekpa1.1n Güney Kondu Mahallesi Camii". "Riilöve ve R\."Storasyon Dergisi". Sayı:

5 (Ankara. 1983). s.l65-174.

282 Doç.Dr. Ha§fm KARPUZ

ra'nın Akköse köyü camiini tanıtmı§ bulunuyo­

rum6. Bu ara§tırmamızla Çaykara ilçesinin

· köylerinde yer alan bu camilerden diğer örnek­

ler tanıtılmaktadır.

Çaykara'nın köylerinde yer alan eski cami­

lerin belliba§lı özelliklerin·i iki kısımda ele ala­

biliriz. Birincisi yapı malzemesi ve plan

elemanlarıdır:

Camiierin çoğu meyilli arazide kurulduğun­

dan subasman ve zemin katlar ta§tan yapılml§­

tır. Ayrıca bazı camiierin harim duvarlarının da

ta§tan yapıldığını görüyoruz. Tek katlı camiler­

de ta§ duvarlar maht1l hizasına kadar yüksel­

mekte, bunun üzerine ah§ap yığına duvarlar gelmektedir. Dalına göz duvarlı camiler de var­

dır. camiletin ta§ duvarları genellikle düzgün yonu olup bazılarında ise hatıllıdır.

Ah§ap yığına duvarlarda 4-5 cm. kalınlığın­

da çam veya kestane tahtaları kullanılmı§tır.

Kö§elerde boğaz §eklinde kesi§en bu tahtalar

· deği§ik tekniklerde birle§tirilmi§lerdir. Çatılar

kırma çatıtarzında olup yaniara eğimlidirler ve

alaturka kiremit kaplıdırlar. Küçük ebatlı oian

bu camiierin bazılarının bütünü ile harim du­

varlarının ah§ap yığına olanları vardır. Bunlar

seranderler (ambar yapıları) gibi sökülüp ta§t­

nabilmektedi rler.

camiierin iki katlı olanlarının zemin kat­ları medrese-mektep olarak kullanılmı§tır.

Medreseleri ayn bir bina olarak yapılanlar

çoğunluktadır. Tek katlı olanlar bir son ce­

maat mahalli ve bir harim kısmından ibaret­tir. Bu camiierin bazılanılda son cemaat ma­

halline bir oda (hocamh il~arneti için) ilave edilmi§tir. Son cemaat mahalleri evlerin ha­yatları gibi manzaraya yönelik olarak düzen­lenmi§tir. Sedirieri ve mahfiileri bulunmakta­dır. Camiterin harimlerinin giri§ kısımlannda da bir ah!jap mahfi! bulunmaktadır.

İkincisi ise süsleme özellikleridir: Süsleme

ta§ ve ah§ap oyma ve nakı§ olarak üç teknikle

kar§ımıza çıkar. Ta§ süslcmeler daha çok geo­

metrik, bitkisel ve semtmlik §Ckillerle kapı sö­

velerinde ve mihraplarda görülür. Ah§ap

süsleme daha geni§ yüzeylere yayılmı§tır. Son

cemaat mahallerinin dcği§ik kısımlarında kapı

kanatlannda, iç mahfillcrde, ah§ap mihraplar­

da, minber, kürsü ve tavanlarda görülür. Ah§ap

süsleme programında geometrik bordürler, ro­

zetler, kıvnk dallar, panolar §eklinde stilize ve

naturalisı hayat ağaçları, S ve C kıvrımları ve sembolik §ekiller yer almaktadır.

Nakı§ ve kalem i§lcri ah§ap süslemeyi des­

tckleyen unsurlardır. Son cemaat mahallerinde,

harim kısımlarında, mahfi! ve tavanlarda nakı§­

lar görülür. Nakı§la süslcmede yine bitkisel ve

geometrik motiflerden olu§an kompozisyonla­

ra yer verilmi!jtir.

Çaykara köylerinden inceleyebildiğimiz ca­

milerin bazılan §un lardır (Çizim: 1):

ı. Dernekpüzarı-Yukan Kondu Camii (Çi­

zim.2, Resim 1-3)

Çok meyilli bir araziye sahip olan köyün düz bir kesiminde kurulmU§tur. Planı son ce­

maat mahalli ve bir harim kısmından mevdana . . . gelmektedir. Güney cephesi bütünüyle ta§, di-ğer taraflar mahfi! bizasma kadar ta§ ve üzerine

ah§ap yığına olarak yapılmı§tır. Örtü dört omuz

olup alaturka kiremit kaplıdır. Camiin doğu ta­rafında medrese bulunmaktadır. Son cemaat

mahallinin kuzeydoğu kö§esine sonradan bir

ah§ap minare eklenmi§tir. 1986 yılında ise yine bu tarafında ve 5 metre uzakta yeni bir minare

daha yapılmı§tır~

Son cemaat mahalli dt§ta ah!jap bir mahfile

sahiptir. Harim kısmı derinlemesine dikdört­gen planlı olup giri§ kıc;mının üzerinde mahfi!

H.Karpuz. ··Doğu Karadeniz Bölgesinde Bazı ~p Camiler". "Sanat Tarihi Araııtırmalan Dergisi", Cilt:2. Sayı:4

(İstanbul, 1989), s.37-45.

TRABZON'UN ÇAYKARA İLÇESİ KÖYLERİNDE BULUNAN BAZI CAMİLER 283

yer alır. Ta§ mihrap geometrik ve bitkisel mo­

tillerle süslüdür. Aynı ~ekilde vazoda çiçekler,

u1.ayıp giden dallar arasında çiçek ve meyveler

ta~ kapı söveleri üzerinde de görülür.

Cami ahıjap süsleme bakımından çok zen­

gindir. Kapı kanatları. son cemaat yeri mahfili

ve iç mahfil ayakları, korkulukları, minber ve

tavan zengin bir süsleme programına sahiptir.

Kapı kanatları üzerinde Hazret-i Süleyman

mührü ve rozetler dikkati çeker. Bugün batı

kö~eye kaydırılan minberin iki yüzü ahıjap oy­

ma olarak süslüdür. Dikey dikdörtgen panolar

içinde stilize vazoda çiçekler (hlleler) yer alır.

Kenar bordürler geometrik bezelidir. Bu cami­

de kapı ve minber süslemclerinde farklı bir uy­

gulama olarak kabara çiviler kullanılmı§tır.

Çivili süsleme Türk sanatının eski bir gelene­

ğidir.

Nakı§lar son cemaat mahfilinin duvarların­

da daha sağlam olarak kalmı§tır. Panolar halin­

de vazoda çiçeklcre yer verilmi~tir. Bu kalem

ݧleri bir önceki onarım devrinden kalm~tır ve

Of, Ağaçlı Camii (yıkılmı§tır) nakı§larını hatır­

latmaktadır.

Camiin deği§ik yapı m safhaları geçirdiği du- ·

varlarınin yapısından (Mihrabın tam ortada ol­

mayı§ıiıdan) ve süslcme özelliklerinden

anla§ılmaktadır. Ayrıca giri§ kapısının kemer

hi1.asında sağda ve solda iki§er olmak üzere

dört kitabesi bulunmaktadır. Hepsinin H.1224

yılındaki ananmda buraya toplandığını sandı­

ğımız kitabelcrdc yapının banileri, onarımları­

ustaları ve imam hatibi (mütcvelli olarak)

hakkında bilgiler bulunmaktadı? Bani ve ihya edenlerin en eskisi Cafer-Şah

bin Osman,ycnilcri ise Cansızzadc. Cafer ve

Hüseyin olarak geçmektedir. )'apının dört defa

onartldığı ilkinin (yapım olacak) H.870, ikinci­

sinin H.925, üçüncüsünün H.l180 ve sonuncu­

sunun H.l224 yılında gerçekle§tirildiği

belirtilmektedir8

. Ustalara sıra gelince, hangi

tamirde çal~tığını tesbit edemediğimiz Mustafa

İbn-i Hasan, İkinci onarımda Muhammed İbn-i

Ahmet ve Mustafa Emir Murat, H.I224,

M.I809 yılında camiye bugünkü §eklini veren

ustalar İbrahim ve Ahmet İbn-i Hüseyin'dir.

2. Uzungöl-Fih'ik Mahallesi Camii (Çizim:3, Res.4-5):

Mahallenin orta kesiminde yer alır. Zemin

katta ta§ duvarlı bir medrese bölümüne sahip­

tir. Esas yapı ah§ap yığına olarak yapılmı§, dört

omuz çatısı kiremitic kaplanm~tır. Son yıllarda

doğu tarafına yapının kitlesine uymayan bir mi­

nare eklenmi§tir.

Cami bir son cemaat mahalli ve bir harim

kısmından meydana gelmektedir. Son cemaat

mahallinin dı§arıya ta~ kın bir saçağı9 oturmak

için ah§ap sedirieri V'.ırdır. Harim kısmına iki

kanatlı bir kapı ile girilir. Giri§ bölümündeki

mahfil U plfinlı olarak kıble duvarına kadar u-

zanır. I§ıklandırma geni§ pencerelerle sağlan­

mı§tır.

Cevizden yapılmı§ kapı kanatları ve sövelcr

üzerinde deği§ ik silmeler, stilize ağaçlar,_ kıvrık

dallar yer alır. Ah§ap mihrap ni§ini de yine de­

ği§ik silmeler, kıvrık dallar arasında laleler,

çam kozalaklan, selviler çevrelerler. Milırabın .

iki yanında ah§ap oyma dolapcıklar vardır.

Minber de ah§ap oyma olarak süslenmi§tir.

Minber üzerindeki kitabeden yapının

H.1228, M.l813 tarihinde yapıldığı anla§ılmak­

tadır. Ayrıca yapıyı 20.yüzyıl ba§larında Ta§kı­

ran'Iı Mehmet ve İsmail Ağırman ustaların

7 Kirabeleri okuyan Dr.Mik:'iil llayram'a ı~kkürlerimi sunuyorum.

X İlk yapının ı 1.870 de in:jası tıiraz şüphelidir. ı 1.921 tarihli Tahrir Defterinde tıurad a müslüman-Türk gösıerilmcmi~ıir.

li.'Jfil tarihlisinde ise dört hane vardır. 13kz.II.Umur. ··or Tarihi", isıantıul. 1951. s.+ı.

9 Bu saçak ycnilcnmiıııir. Oıjinal saçağı için tıkz.C.Eruzun. a.g.y .. s.l9.

284 Doç. Dr. Ha§im KARPUZ

tamir ettiği bilinmektedir.

3. Taşören Köyü Camii (Çizim:4, Res.6-8)

Köyün merkez mahallesinde yer alır. Batı­

sında bir de medresesi vardır. Son yıllarda ca­

mii n kuzey cephesi tamir edilmi§ ve

kapatılmı§tır. Bu sırada içteki mahfil de geni§­

letilmi§tir. Batı cephesindeki kapıdan girilen

cami dikdörtgen planlıdır. Mahfil seviyesine

kadar düzgün yonu ta§, bunun üzerinde ah§ap

yığına duvarlara sahiptir. Örtüsü dört omuz o­

lup kiremit kaplıdır.

Cami süsleme bakımından oldukça zengin­

dir. Kapı. minber, mahfil korkulukları ve tavan

ah§ap oyma olup tavanlar ayrıca nakı§lanmı§tır.

Kapı kanatları üzerinde uzayıp giden kıvrık

dallar arasında liilelcr belirgin olarak gösteril­

mi§tir. Minberin yan aynalarında dikdörtgen

panolar içinde vazoda çiçekler. nar, üzüm sal­

kımları. stilize ağaçlar, rozet ve çarkıfclcklcre

yer vcrilmi§tir.

Ta§ mihrap üzerinde deği§ik motifler göze

çarpar. Stilize ağaç dalları arasında üzüm sal­

kımları. vazodan çıkan çiçekler ve ibrik motif­

leri bunlardan bazılarıdır.

Mihrap ve kapı üzerindeki kilabclerden ya~

pınııi H.l2.57-1260. ~.18-U-1844 yılları arasın­

da yapıldığı anla§ılmaktadır.

4. Çambaşa-Düz Mahalle Camii (Çizim:5.

Rcs.9-10)

8.00xl3.40 m. ehatlarındaki cami bir son ce­

maat mahalli ve bir harim kısmından meydana

gelir. Camiin üç cephesi .mahfil bizasma kadar

ta§, üst kısım ah§aptır. Dört omuzlu örtüye sa­

hip olan çatısı kircmit kaplıdır. Cami bugünkü

yerine 100 m. batıdan ta§ınmı§ ve minaresi son­

radan yapılmı§tır. -

Altı ah§ap ayağın yer aldığı son cemaat ma-

halli dl§arıya açık hir mahfile sahiptir. İki ka­

natlı bir kapı ile harim kLc;mına girilir. Giri§teki

mahfil U §eklinde kıhle duvarına kadar u7.anır.

Camiin en süslcmcli kısmı giri§ kapısıdır.

Kapı kanatları üzerinde stilize ağaçlar yer al­

maktadır. Söveler üzerinde ise yarım daireler

içinde rozetler yer alır. Harim kısmında mahfi!

korkulukları ve alt kısımları geometrik bezc­

melidir. Mahfil ve pencerelerin bazılarında ah­

§ap kafesler bulunmaktadır. Minberin kapı

alınlığında, kürsü ve kö§künde ajur tekniğinde

yapılmı§ stilize ağaçlar yer alır.

Kitabesi olmayan camiyi süslcme ö7.cllikle­

rine dayanarak 19.yüzyıl ortalarına tarihlcycbi­

liri7~

5. Uzuntarla Camii (Çizim:6, Rcs.11-12)

Dı§tan 12.10x7.70 m. ebatlarındaki cami bir

son cemaat mahalli (giri§ kısmı) ve bir harim­

den meydana gelmektedir. Halk arasında mes­

cid olarak anılmaktadır. Diğer örneklerden

farklı olarak !'apı bütünüyle ah§ap hatıllı moloz

_ta§ duvarlara sahiptir. Kırma çatısı kiremit kap­

lıdır. Son yıllarda etraflı hir onarım geçirmi§tir.

Son cemaat mahalline doğudan girilmekte­

dir. Kuzey cephe eğimli olduğu için bir duvarla

kapatılmı§tır. Bu hölümün batısına bir hoca o­

dası yerlC§tirilmi§tir. Harime oval kemerli iki

kanatlı bir kapı ilc girilir. Giri§in üzerinde de­

rin bir mahfil bulunmaktadır.

Süslcme bakımından kapı, minbcr ve tavana önem verilmi§tir. Mahfil korkuluklan ve kö§kü

de ah§ap süslemelidir. Kapı kanatlarında kenar

ortaları rozetlerle süslü kareler içinde C§kenar

dörtgenler yer almaktadır. Benzer bir süsleme­

ye minher aynalığı üzerinde rastlanmaktadır.

Kapı ve minber süslemesi Of, Sugeldi Köyü Ca­mii' nin minherine benzemektedir. Belki de bu

iki yapıda aynı ustalar çalı§mı§tır10

1 () Bu kompoıısycınun hiilgL'llc lıilıliğimiz en L'Ski iirnegi Of ilçL-sınin Ağaç h kiiyıinıle yıkıınlmı:ı olan i 1.1181. M.! 7l• 7

ıanhli camisinıle bulunuyordu. Bu camiden esinlenen ustalar yakındaki Sug_clıli Camii'nin minller ve kapısını

gerçcklc:jlirmış ıılmalıılırlar.

TRABZON'UN ÇAYKARA İLÇESİ KÖYLERİNDE BULUNAN BAZI CAMİLER 285

Sugeldi Camii'nin kitabesi H.1250, M.1834 tarihine aittir. Uzuntarla mescidini de böylece

19.yüzyılın ba~lanna tarihleyebiliriz.

Değerlendirme ve Sonuç (Res.l3-16)

incelediğimiz camilerde bölgenin zengin or­

man varlığından dolayı ah~ap yapı malzemesi

ağır basmaktadır. Ah~ap camiler Türk mimari­

sinde önemli bir cami grubunu t~kil ederler.

Buradaki camiler bu geleneğin bölgesel örnek­

leri olarak kal'ljımıza çıkmaktadır. Minberieri olan mescid tarzında yapılardır. Köylerdeki da­

ğınık yerl~melerin sonucu bu camiler bir veya

birkaç mahallenin ihtiyacını kal'ljılamak için ya­

pılmı~lardır. Bölgede İslamiyet 15.yüzyıldan iti­

baren yayılmaya, köylere müslüman-Türk

haneler yerle~tirilmeye ba~lanmı~tır. Bu yüzyıl­

dan günümüze kalan cami yoktur. İlk camiler

tamamen ah~aptan olup ta~ınmı~ veya onarım­

larta geni~letilm~lerdir. Günümüze ula~n bu camiler ilk örneklerin devamı olmaları bakı­

mından önemlidirler. 19. yüzyılın ba~larında ·

köy camileri bu tarzda olup imam hatip temini

için hükümete ba~vurulmu~tur11 . incelediği­miz bu yapılar bölgenin tarihi ve kültürel de­

ği~mesinin en önemli unsurlandır.

Bu ara~tırmamızcla ete aldığımız yapıların yanısıra bölgede, Çaykara köylerinde birçok ta­

rihi cami daha bulunmaktadır. Çaykara ve çev­

resinde ayrıntılı inceleme fırsatını bulamadığı­

mız Kabata~ (1813), Günebakan (1869),

Ta~çılar (19.yüzyıl) ilc Çayırova (Yente 19.yüz­

yıl) camileri önemli örneklerdir. Camiler yapı

ö7..cllikleri bakımından bölgenin cv mimarisi ile

yakın benzeriikiere sahiptirler. Bunu son cema­

at mahallerinde, hoca odalarında, saçak ve ör­tüde açıkça görüyoruz. Süsl.eme programında yer alan motiflerin bir bölümü yerli olmasına

rağmen bir bölümü dı~ etkileri, dönemlerinin

barok üslup ö7.clliklerfni ta~ırlar. S ve C kıv-

· 1 l 1 I.Umur. a.g.y .• s.! lı vd.

nmları. vazoda ağaçlar, kıvrım dallar bu dı~ et­

kileri gösterirler.

Camiierin yapımını, süsleme programlarını gerçekl~tiren ustaların bazıları yerli, bazıları

dı~arıdan gelmi~ veya dı~arda yet~m~ bölge sanatçılandır. Bu ustaların bazılannin Artvin,

Hopa çevrelerinden geldiği bilinmektedir. Us­

taların Doğu Anadolu ve İstanbul ile de ili~­kileri olduğunu dfujünebiliriz. Bazılannın

grup halinde çalı~tıkları da söylenebilir. Ca­

milerin süslemelerinde görülen ben~rlikler

bu hususlan ortaya koymaktadır.

Süslemede kullamlan silmeler, kartu~lar,

vazoda çiçek kompozisyonları 18. yüzyıldan

sonra Anadolu'da yaygınla~n batı etkisindeki süslcmenin örnekleridir. Bölgenin bu bakım­

dan en önemli. yapısı vıktınlmı~ olan orun A­

ğaçlı Köyü Camii id/2.

Bu camiler medreseleri ile birlikte okul gö­

revi de yapıyorlardı. Cumhuriyet döneminde yaygınla~n eğitim kurumları sayesinde medre­

scler kapanmı~tır. Öte yandan artan cemaate

cevap vererneyen bu camiler gelenek d~ına çı­

kılarak yapılmaz olmu~lardır. Yıkılıp yerlerine

daha büyük ve kubbeli beton camiler yapılmaya

ba§lanmı~tır. Tesbit edebildiğimiz kadarıyla es­

ki geleneksel camiierin son örneği 1889 yılında

yapılan Ta§kıran köyü camiidir.

Son yıllarda bölge hızlı bir sosyal ve kültü­

rel dcğ~meye uğram~tır. Orman varlığının a­zalması, deği~en ihtiyaçlar, geleneksel yapı · tarzının terk edilmesine yol açmı~tır. inceledi­

ğimiz küçük ebatlı bu camilerio bazıları bakım­

s ız ve harap durumdadır. Yıkılıp yerlerine büyük camiler yapılmak istenmektedir. Önce­

likle bu yapıların etraflıca ara~tırılması, mimar­lık ve sanat değerlerinin ortaya konması

gerekmektedir. Ayrıca korunmaları için gerekli

12 Bu yapı için bkz.H.Karpuz. a.g.y .• s.40-41. Plı1n:3. lh:s. 1 '>·23.

F.18

286 Doç.Dr. Ha§im KARPUZ

tedbirler alınmalı ve restore edilmelidirler. En

önemlisi de onların sanat değeri, tarihi ve kül­

türel ehemmiyetleri halka anlatılmalıdır.

RİBLİYOGRAFYA

Albayrak, H., Of ve Çaykara, C.I, Ankara,

1986.

Aslanapa, 0., Türk Sanatı, C.II, İstanbul,

1973.

· Bryer, A., W in field. D .• The Ryzantine Mo­

numents and Topography ofThe Pontos. Was­

hington. D.C.l985.

Dcmiriz, Y., Osmanlı Kitap Sanatında Na­

turalist Üslupta Çiçekler. İstanbul, 1986.

iren, M., "Trabzon Çaykara Demekpazarı

Güney Kondu Mahallesi Camii", Rölöve ve Res-

tora.'iyon Dergisi, Sayı:5 (Ankara, 1983), s.165-

174.

Karpuz, H., "Doğu Knradeniz Bölgesinde Ba­

zı Ahşap Cami/er", Sanat Tarihi Araştırmaları

Dergisi, Cilt:2, Sayı:2 (1989), s.37-45.

Kuran, A., "Anadolu 'dn Ahşap Sütun/u Sel­

çuklu Mimarisi", Mala~irt Armağanı (Ankara,

1972), s.179-186.

Özgüner, O., Ki)yde Mimari Doğu Karade­

niz. Ankar&, 1970.

Rcnda, G., Batıhla!jma Döneminde Türk

Resim Sanatı l700~1RSO. Ankara. 1977.

Umur, H., Of Tarihi, Vesikalar Fermanlar.

İstanbul, 1951.

Yiğit, A., Çaykara ve Folkloru. Ankara,

1982

Resim 1: Dernekpazarı Yukarı Kondu Canıu genel. görünüş.

TRABZON'UN ÇAYKARA İLÇESİ KÖYLERİNDE BULUNAN BAZI CAM İ LER 287

Resim 2: Yukarı Kondu Camii son cenıatit

nzalıfili ahşap siillln

Resim 3: Yukarı Kondu Camii nıihrap

288 Doç.Dr. Ha§im KARPUZ

Resim 4: Uzunr:öl-Filiik Molıal!esi Camii, genel gönlniiş.

Resim 5: Filak Malıailesil amii milırab1.

TRABZON'UN ÇAYKARA İLÇESİ KÖYLERİNDE BULUNAN BAZI CAMiLER 2&9

Resim 6: · Taşören Köyü Camii genel görü.niiş.

Resim 1: Taşören Canı// nin kapısı.

Resim 8: Taşören Camii'nin niinberinden detay.

290 Doç.Dr. Ha§im KARPUZ

K

@ Günebakan

Ak köse

Taşçılar

Taşören

Ölçek 1/100.000

ÇAYKARA'NIN TARiHi CAMi BULUNAN KÖYL,.ERiNDEN BAZILARI

Köylerinden Bazılan

TRABZON'UN ÇAYKARA İLÇESİ KÖYLERİNDE BULUNAN BAZI CAMiLER 291

~.----- ------, ı ı

' ı ------------- ---l:ı a---- ------------

tr ı '' I..J " ı' ı' ~J o...! LJ

1 t

DERNEKPAZARI KONDU CAMİİ

Çizinı. 2: Denzekpazarı Kondu Camii

u

2 i ,,

ı l

ı ____ ,

·:. _.J 1 K

pm

292

l K

' i

Doç.Dr. Ha§im KARPUZ

r--~---------- \la:===;;ıı;;;;;;;ıll_-- T

,

ı i ı

ı

' ı ı

i i ı

i ı ı

.ı

ı

i '

i ı i i ı : 1 ı

·ı 1 : .----- ___ ,__ ------.:..--1 ! '0, ,: . i 1 • ! l----------- __ J L-----------~

c

1-1

·J ı "

ll ll

:ı . ' ı o o' ,., :i 'o

ı:

Çizinı.3:Uzungöl Filak Mahallesi Canıü Planı (Vakıflar Genel Mıü}ar/ağa Arşivi)

3

r·ı ı' . ' ı: ,ı

ı i '' :1 •ı lı

i: • ! ·ı ı'

:.:::::~:::-::::il ı ı . ' ! : • ı

ı' ı! ·ı: ı' ı; • ı

ı ı ı'

·• ı '' ı:

-:.:-::::_-_:.:===F:1 :; : j ı' ı: 'ı ı' :: ı ı

ı' 'ı '' '. o o

' ' o' -_-::::::::-_-:.::ki

' ---ı ~---

/~

ı' 'o '. ı.

:i o. 11 • ı

:ı

ı 1

ı 1

5M

9- Çambaşı Düz mahalle Camii'nin genel gön1nüşü

ll- Uzuntarla Köyü Mescidi genel görünüş

10- Daımahalle Camii'nin kapısı

12- Uzuntarla Mescidi minberi

13- Akköse Köya Camii kapısı

14- Filak mahallesi Camii genel görünaşa ·

16- Taşçı/ar Camii genel görünüş

15- Taşören Camii mihrap ve minberi

~: ' ;:'

~a:G.o:lO.iil'.a!l,

1RAB:ZON'UN ÇAYKARA İLÇESİ KÖYLERİNDE BULUNAN BAZI CAM İ LER 297

---- T"

-------- ---- -- ---------------; -- :__ ~~ ......... -'--'--"'-'

Çizim.4: Taşören Camii

. -· • • . . . ,-----c

ı . . ı

, ...... .11

........• • • • • o .......... -~ •••••••••••••••• ; •• ............................... •

[]

c

--·'"--?> ~

Çizim.5: Trabzon, Çaykara, Çambaşı Köya Daznıahalle Camii Plfm Krokisi

ri

298 Doç.Dr. Ha§im KARPUZ

1\ ! \ -------. . . ı ı

. . . :

. . ; ı

. i : . . i ı . ı .

__.... ı

i . : . . : . . .

ı - . . . r-.------------- -· ı

L - ' . . -------- __ _.. ' . ·------------'

o D

--..___

ITN----:1 i • ı

:~ 111\!!: __ ,_..,

1 1 l u Tl 1 . .

' ' . ' . ' ı : ' l • ı . . • ı tJ ı ı ı ı

! K

: ı ı ı

: ! ı ı

r u

Çizii11 6: u · · zuntar/o Mescidi (Vakıflar Genel MüdürWğüArşivi).