v

IGDIRTARIHI

(TARiH, YER ADLARI VC BMI OYMAKLAR LIZERiNE)

Nihar qETiNKAYA

@TURK DUNYASI ARA$TIRMALARI VAI$I

istadbul - 1996

V5-

IGDIRoa

TARIHI

(TAR|H, yERADLARI ve BAZI OYMAKLAn UZrniNr,)

Nihat qeriMnvn

rUnx nUNylsr ARA5TIRMALARI vAKFIistanbul - 1996

Bu eser

Bakanlar Kurulu'nun 20.7.7980 tarih ve 8/7307 sayrh

karanyla kamu yaranna hizmet verdifi kabul edilerek

vergi muafiyeti tamnmrg olan

rURr pUNyest ARASTIRMALARI vAKFI'mn yayrnrdrr.

Her hakkr mahfuzdur.

TUNT PITNYESI ARA$TIRMALARI VAKFI,nTn

miisaadesi olmaksrzrn tamamen, krsmen veya herhangi

bir de$igiklik yaprlarak iktibas edilemez.

Baskt

Kugak Matbaast

Haberlepme

Tiirk Diinyasr Aragtrrmalan VakfiP.K.94 Aksaray/ Istanbul

Tel: (212) 511 10 06 - 511 18 33

ISBN: 975 - 498 - 111 - 6Milli Yayrn No: 96 - 34 - Y - 0147 - 152

IqINDEKILER

ONsOz vr6on rARiHi 1

suBARULAR vE HAPjLER nsvRi 4

URARTULUIIn npvni .......................... 11

rimrenrnR................... ..... lssAIe{T AIt nevRi......... ...... 18

MEDLER, PERSLER vn sUvuK isxgxoeR,sELEvKosLu pnvni vE nARTLARTN oRTAyA qrKrgr ........... 2teRrexsiyes xner.uGr vE AR5AKLTLAR .......... 23

rugux ARSAKLTLAR ...... 28

aRTAKsives w xuqtrx ARSAKLTLAR urxnsilroeHALKTN srMr ve siyesi yAprsr .......................... 3s

rugur ARSAKLT FEoDAL airsreRi aecnerixER............. 36

KAMSARAKANLAR....... .......................... 38

uevrirom-ulAR.......... .......................... 39

suNiTrEn (Si-sakanlar) .."...................... 41

TOGORMANLAR............... ....................... 42

eRzeRuNi'1er................. ..... 43

uaNeveziENLER........ ...... 43

isrAu nsvRi ..................... slsELquKLr.JLen nevRi .......................... s4

ciNcizrilen osvRi ....... 60

irneNr,nen psvRi......... ...................... 69

KARAKoyUNLU vE TiMUR oevRt......... ............... 73

AKKoyuNLUlen oevni ......................78

UI

SAFEViLER VE OSMANLILAR DEVRI """""""""" 80

KURTULU$ SAVA$I DoNEMI vEARAS TURK CUMHURiYETi............-.. """""""""""' 9s

rdDIR yER ADLARL............-....'. """"""12rlcnm'oe BAZI OYMAKLAR"........... """"""""""""171

KAYNAKLAR........'...'..."' """""""""':"""341

iNpers """""'353

nBsilr{r,sn. ""'397

rnnire

IV

6NsOz

Tarih bilgisi ve bilinci, milletlerin bir arada ve siyasi birlik iginde t-a$amastrundnemli bir temel unsurudun Bir millet nekadar kendi tarihine vaktfsa, siyasi birlikve hakimiyetini muhafaza ederek o kadar uzun yagama avantajtna sahiptir. Bununigindir ki zamarumutn biitiin devletleri tarih ve tarih arastrmalanna biiyiik tinemvermektedirler Tarih yazan bir millet olan biz Tilrklen en eski ve en bilytik tarihesahip olmamtza ra{men, tarih ara$tumalanna yeterli ilgiyi gtistermis oldu{umuzpek siiylenemez. Yabanular taraftndan, diisntanca bir tawrla, Tiirkler'in,Anadolu'daki varl$mm iSgalci gibi ifode edilmesi de bu eksikliktenkaynaklanmaktadtr. Genelde tarihgilerimizin 1071 Malazgirt MeydanMuharebesi'nin, Anadolu'nun Tiirkler taraftndan fethi ve yurt yapilmasmmbaslangrct olarak takdim edihnesi gibi eksik bir tarih anlay64 siyasi olarak,yabancilar taraftndan Anadolu Ttirk varh{tnm eleStirilmesine kapt agmaktadtrl07l tarihi gergekte milli ve ananevi Tilrk Devleti'nin Anadolu'da siyasi hakimiyetolarak, bilinen baslangrctdtn Tiirklerin Anadolu'daki varhp ise M.O. 3.-4.binyillara kadar uzanmaktadtr.

Yeni illerimizden olan, Dede-Korkut O{uzlan'nm kadim yurdu (Payuahn)I!&r'm tarihini de, Tiirk Anadolu'nun derin tarihi iginde ele affik. Ug kornSu

devlete stntrt olan tek ilimiz l[dui Anadolu'nun Tilrk Diinyast'na agilan kaprstohnakla berabe4 Diinya Ttirklii{ti'niin ortak hususiyetlerinin yasanlmakta oldu$u,Tiirkliifiiin kutsal co[rafyastntn 6nemli bir ytiresidin

I{&r tarihi fizerindeki arasttrmalartmtzda, Ildtr'n kiiy ve oymak adlannm da,Tfirklilfriin, Ana^dolu'daki kadim damgast olup, Tilrk tarihinin derinliklerinden aktpgeldiklerini aEk gdrdiik.

QalryrnamtTtn baslannda, I$dtr tarihini yalruzca kronolojik bir seyirle yazmaytdiisiiniiyorduk. Ancak yeradlan ve oymak adlannm, tarihi hususiyeti dolnyriyle,Qalrymamqt, I$dtr Tarihi, I$dtr'da Yeradlan ve lfdrr'da Oytnaklar diye iigbciliimde yaparak tamamladtk.

I[dtr'da Yeradlan btiliimiinde, yalntzca eski kdy adlanru ele aldtk. I{dtroymaklart iizerine yapmakta oldufiumuz bir galryrnadan da, elan tespit etti{imilbau oymaklan da, ilgisi dolayrsiyle 3. bdliim olarak bu galrymaya aldtk.Oymaklarla ilgili arasttrmalartmtz devam etmekte olup, ilerde yaytnahaztrlryacaEu

v

I{dtr tarihi ile ilgiti bu galqmamtun birgok et<sidi bulunmaktadtr Ancak en

bilyiik eksik ise, yapamadt{rmtz, saha arasttrmastdtn Bu galrymamtz kaynaklara

dayanarak yapilan bir gahsmadtr

Metinden anlasilncafit gibi, bugiingkii I!&r't tanttmaktan ziyade, tfr&r ilimizin

ve meskfinlanntn tarihi kimti{ini ortaya koymaya galrynk' DedeKorkut

Destanlart'nrn yaranqmda hayat sahast olmuS, O(,uzlar'm Ag-Ok kolunun devlet

baqsehri (siirmeli Karakalaa) olan kadim Tiirk yurdu l{dtr ilimizi, tarihi kimli{i

ilebirazolsunifadeedebildikise,bundan,yiicemilletitnizehizmetyolundamutluluk duyacafiz.

Bu galrymalarrmrL incelemek zahmetini katlanan, tenkit ve tavsiyeleriyle

deste{iir ve katktlannt gdrdii{i)m de$erli bilim adamt prof. Dr. Fahrettin

Krzto{lu'na, Tiirk Diinyast Arasttrmalan vakft Baskanr, ktymetli hocan Prof. Dr'

Turan Yazgan,a, de{erli dostum ve hemsehrim AIi Yesilyurt bey,e ve galqmalanma

biiyiik bir sabrla katlanan aile fertllerime igtenlikle tesekkiir ederim.

Nium qETiNKAYA

vt

NiHAT qETINKAYA/ rdDrR raniul

IGDIRranini

Anadolu, iizellikle de Do$u-Anadolu ve Gtineydo$u-Anadolu bcilgeleri,gok eski gaSlardan beri, Ttirk varhf,ryla tamnmrg olup, Tiirkler'in kadimyurtlandrr. Tiirkler'in buralarda binlerce yrldrr tesirlerinin ve varhklanmnmevcudiyeti ilmi olarak ortaya konmugtur. Vatammrzrn, doiudaki srmr

tagr, (Ofuz-eli) If,drr lli ve civan (Sahat-Qukuru-Aras boylarr) tarihin bilinendevirlerinden beri Tiirklerin 6z vataru olmug ve bugiine kadar da ozelli$inikorumugtux, Tiirk tarihinin diinyaca kabul edilmig otoritesi Z. Y. Togan:

"Ti.irkler'in menge'i bahismevzu olunca, g6zlet bugiin dahi bunlann ekse-

riyetinin yagamakta oldu$u Orta Asya'ya dikilir; fakat bu milletin ikincibiiyiik ve kuwetli kiitlesi, 6n Asya'da ve Karadeniz etrafinda yagamak-

tadrrl" demektir. Ti.irkmenistan'rn bagkenti Agkabat yakrnlannda "l\nau"harabelerinde yaprlan kazrlar neticesinde, M.6. 4500, di$er bir iddiaya giire9000 yrllannda yaqamrg olan bir medeniyetin ortaya Erkrgryla ilgili olarak,Z. V. Togan gu goriigleri belirtmektedir: "Burasr o devirlerdeki 6n Asya(Sumer ve Sus) ve Giiney Asya'da (Hindistan'da, Sind nehri havzasrndaMehenio-daro ve Harappa harabelerinde) ve Uzakdofu'da (Qin'de, Yun-nan viliyetinde, Yang-shao'da ve Manguri'de) eserleri kegfolunan me-

deniyetler arasrnda bir vasrta, yahut onlarrn ilk baglangrg merkezi, oca$r

olmugtur"2.Birgok sahada yaprlan aragtrrmalannda, KaSrzman'rn Camrgh koyii ya-

krnlannda "yazrhkaya" kayaaltr srf,rnaf,r ile Kurbanaf,a ma$arasrnda, gok

sayrda Ala Geyik, Daf, Kegileri, At, 6kiiz, Egek ve Insan figtirleri ile avha1'vanlanru yakalamak igin kullamlan tuzak sahneleri bulunmugtur. Vanbolgesinde geniq araghrmalar yapan/ Istanbul Universitesi Edebiyat Fakiil-tesi o$retim iiyelerinden Oktay Belli buralarda yiizlerce maiara resimlerikegfetmigtir. Adryaman ile Malatya karayolu iizerindeki "Palanh" kayaaltrsrf,rnaprmn duvarlannda, Daf,-kegileri ile insan figiirleri bulunmaktadrr.Erzurum yakrnrndaki "Cunni" mafarada da, resim ve amblemler bulunmug,bunlara benzer olan, Kiitahya yakrnlannda Aizani taprna$rndaki resimler

Togan, Ord, Prof. Dr. Zeki Velidi, Tiirk Tarihine cirig I., lstanbul Universitesi EdebiyalFak. Yayrnlarr, No: 1534, Tarih Aragtrrmalan No: 2 C. I, lstanbul 1981, 3. Baskr, s. 7.

Togan, Girig I, s. 8.

1

t

NiHAT qETiNKAYA / rGDrR TARiHi

de ortaya qrkmrgtrr. Giineyde, Filistin bcilgesinde kayalar i.izerinde yiizlerceresim bulunmaktudr3.

Azerbaycan'rn muhtelif yerlerinde ve Bakii yakrnlanndaki Kobustan(Gobustan/ Gobu-istan=Gobu yeri) bcilgesinde bir agrkhava miizesini an-

drran, kayalar iizerine gizilmig d<irt bine yakrn resim bulunmaktadr.

Anadolu ve Azerbaycan'rn gegitli yerlerinde bulunan bu eserlerin benzer-

lerinin, son yrllarda sibirya'mn muhtelif yerlerinde de ortaya qrkanldrfrnr

belirten A. Erzen "Qok genig bir copafi bolgeye yayrlmq olmasrna raf,mery

gekil ve muhteva yoniinden birbirinin benzeri olan bu resimlerin, eskiden,

goeebe ve yangitebe Tiirk boylan tarafrndan yapilm6 olduklary bugiin lrhkyerli ve yabancr bilim adamlan tarafindan kabul edilmigtir." demektedira.

Tiirk goqebe (bozkr) medeniyetinin, eski diinyamn yerleqik, giftgi top-

luluklanmn, tegkilAtsrz bulunan medeniyetlerini tegkilatlandrrarak, onlara

siyasi ve askeri kudretin mahiyetini of,renmek suretiyle, eserlerinin gii.ii-miize kadar intikal ettif,i biiyiik medeniyetler kurmalarrna sebep ve amilold.uklan bilim adamlan turufr.tdan ispat edilmigtirs. Z. V. Togan, "6nas-yamn kadim tarihinin biiyiik alimi" dedi$i Fr. HOMMEL in, Siimerler'i

tamamiyle Ttirk kavmi saydrf,rm belirterek, Hommel'den gu goriigleri nak-

lediyor: "Tiirk kavimlerinin en eski cedlerinden bir gube, M.O. 5000 sene-

lerinde Orta Asya'daki anayurtlanndan aynlarak Onasya'ya gelmig ve

Siimerler'i tegkil etmigtir. Si.imerler'in dillerinden kalan eserler, Tiirkgenin

o eski zamanlarda ne gibi bir gekil arzetti$ini bize giisteriyor6" d.m"ktedir.

Siimerler'den sonra (IV. binde) Orta Asya'dan Anadolu'ya gelen Subaru,

Elam ve Hurriler'in de, siimerler gibi esas itibariyle Tiirk kavimleri ol-duklarr ilim alemince biiyiik olqiide kabul giir'mektedir. Medler iginde de

Ttrani kavimlerin ijnemli bir yer tegkil ettif{ ve lJrartulular (yukan iilke-liler)'rn da Hurriler'in bir devamr olup, Turani mengeden geldikleri anla-grlmrgtrr. Bu sahada genig aragtrrmalar yaPmry olan, Malkar-KaragayTtirkleri'nden krymetli ilim,lsmail Mrzr-Ulu (Miziyef), gunlan yazar "dnceTranskafkas ve 6n Asya igin seciyevi olmayan kurganlar buradan Derbendve gayri Kafkas gegiileri ile M-O. 3 bin yrhnda Azerbaycan'a (Ugtepe),Giircistan'a (Bedeni), Ermenistan'a (Lgagemi) ve Anadolu'ya geEmigtir' A-drgegen yerlerde, Koruktepe'de, Norsuntepe'de, Tepecik'de, Hatay [Antak-ya] eyaletinde, AMANUS Daf,r etef,inde, Amuk Vadisi'nde, kurgankiiltiirtiniin onemli katlan bellidir... Boylelikle yaptr$rmrz aragtrrmalar, kur-gar:r kiiltiiriinii yaratmrg olan Prototiirk'lerin M.O. 4 bin yrhn sonunda 3.

bin yrhn baglangrcrnda Onasya'ya giig etmelerini gcistermektedir. Bu 969etmeyi biz, $umer (Somar) boylarrnn yer deSigtirmesi ile izah anlatrnz

[ediyoruz]. Eski Tiirkler'in $umer'ler (Azerbaycan ve Kafkas Tiirkleri "Su-

3 Erzen, Afif, Do[u Anadolu ve Urartular, Tiirk Tarih Kurumu yay., Ankara 1986, s. 10-14.

4 ErzBn, a.g.e. s. 14.

5 Togan, Girig I, s. 10.

6 Togan, Girig I, s. 12.

NiHAT qETiNKAYA / IdDIR TARiHI

mer" adrm "$umer" geklinde telaffuz ederler) ile arkeolojik, etnografik vetarihi ilipkileri dil bilgileri ile, qok iyi uzlagmaktadrr. Sumer-Tlirk dil ben-zeyigleri barede [konusunda] tamnmrg 6limlerden Vinkler, Hommel, B.

Qrozru, V. Struve ve bagkalan gafidag yazarlardan ise O. Siileymenov, B.

Yusufov Aydrn Memmetov, Osman Nedim Tuna yazmrglar"T '

$. Giinaltay da bu hususta: "Anadolu'mrn en eski halla M.O. IV. bindeyaylaya (Anadolu) do['udan gelmig olduklan gibi M.S. XI. yiizyilm ikinciyansrnda Ktigrik Asya'ya giren Selguklu Ttirkleri de bunlann izleri iizerindenyiiriimiiglerdiru" demektedir. Anadolu topraklary doflu ile bah arasrnda geEit

olmasr ve hayvancilrk ytintinden fevkalede iklim gartlanna miisait bulunmasrsebebiyle, bugiin olduf,u gibi, eski gaflarda da stratejik 6neme sahip olup,biiyiik devletlerin ve kavimlerin ilgi alam iginde olmugtur.

Ifidrr'da Yaycr (Yaf,cr), GcikEeli, Kiiltepe, Qolegert (Kara-Koyunlu Tag-

burun) gibi yerlerden grkan arkeolojik eserler ve di$er yerlerde bulunankadim tarihi buluntulann miigterekliSinden de anlagrlmrg oldu[u gibi, If,-dr'rn bu biiyiik Tiirk krtasrnda, Tiirk medeniyetinin bir begifi ve Tlirktarihinin gok eski ve zengin bir tagryrcr noktasr olduf,u aydrnlanmrgtrr.Ileride de goriilece$i gibi, Tarih boyu Tiirkler'in meskrin bulundu$u IpdrrOvasr (Siirmeli ve Sahat Qukuru), Tiirk Tarihi'nin, Tiirk Kiilti.irii'niin veTiirk Co$raflrasr'mn, onemli bir stratjik yoresi olan, Dof,u Anadolu'nuryqirin bir kcigesi ve Tiirklii$iin bir kavgak noktasrdrr'

Tarih boyu, Romahlar'rn, Persler'in, Bizanshlar'rn, Mtisliiman Araplar'rnve son qaflarda da Ruslar'n, Atas boylan ile A[rr Daf,r gevresine hakimolma istek ve gabalarrmn, Tiirk giiciinii krrarak, kontrolde tutmak amaclna

yonelik olmasr da bu bolgenin, Tiirk varhf,t agrsrndan ne kadar onemlioldu$unu giistermektedir. Bugiin, mevcut bulunan ve muhaceretlerle Er-

menie goiunluSu sa$lanarak, batrh huistiyan devletlerin de destefi ileRuslar tarafindan olugturulan Ermenistan devletinin kurdurulmasrnda da

aynr amaqlar yatmaktadrr. Cumhuriyetimizi doiuran Milli Kurtulug Savagr

dcineminde, Mustafa Kemal Atatiirk'iin, I$drr'rn kurtulugu ve Anavatan'dakalmasr yoni.inde gosterdiii hassasiyet ve rsrarh miicadeleler de If,drr'rnTiirk Yurdu ve Tiirk milli biitiinlii$ii agrsrndan/ ne kadar stratejik bir ijnemesahip oldu$unun agrk belgesidir,

Bu gahgmamrzda, Iidrr'm tarihi kimlif,ini yukarrda ifade etmefe gahg-

trfirmrz boyutlar iEinde vermef,i amagladrk.

Mrzr-Ulu, Ismail, Merkezi Cafgaz'n Etnik Tarihinin Kciklerine Do$ru, Tiirk DiinyastAragtrrmalan Vakfi yayrnr, lstanbrrl 193, s. IX, Qev. Prof. Dr. Siileyman Eliyarlt, Dog.

Dr. Mehman Abdulla.Giinaltay, $., Yakrn $ark II, Anadolu, T.T.K. yay. Ankara 1987.

Ermeniler, Ermeni adrm kentlileri igin millet adr olarak bile benimsememekte ve kendimilletleri iqin l{ay adrnr kullanmaktadrrlar. Esasen Ermeni adr millet adt deSil, yiiksekmrntrka, da$hk y6re anlamrndaki eski Urartu (Uru-Atri) deSimi yerine M.O. 518 deDara'nrn kaya kitabesincle ilk defa, co$rafya anlamrnda amlan bir addrr. Bugiin ErmenistanErmenileri kendileri igin Hay, Ermenistan iqin Hayastan adrm kullanmaktadrrlar. Buhususta ileriki konularda, genig bilgi verilmektedir.

8

9

NIHAr gETiNKAYA / rdDrR TARIHI

SUBARULAR VE NUNiT,TN DEVRi

Subarular'rn M.O. III. bin yrllarrnda, Frrat ve Dicle nehirlerinin kuzeyhavzalarr arasrnda (Yukarr Mezopotamya), bugiinkii Urfa, Diyarbakrr,Mardin bd,lgelerinin giiney kesimleri ile Musul civarlarrm ihtiva edenalanda g6riiyoruz. Subarular'rn Orta Asya'dan buralara geldiklerimalfim olup, Ancak ne zaman geldiklerine dair kesin bilgiler mevcutde$ildir. Subarular, bu ilk gririildiikleri yerlerde ayrr ayrr boybeyliklerigeklinde yagryorlardr. "Bunlarrn en 6nemlileri Sinear tabletlerinde adrgeqen Frrat iizerindeki "Maeri" (Mari) ve Habur eayrnrn Frrat'la birlegti$inoktamn alt tarafindaki Hana beylif,i idi. Bu hiikfrmetin merkezi olanTrrka'nrn (Turka?) idare ve sosyal hayat itibariyle Siimer sitelerine ben-ze digi anla grlmaktadrrio.

M.O. m. binde Subarular'm yerlegtikleri bu yerleq, Siimer-Akad metin-lerinde Subaru adh savaggr birqok oymaklann yagadr$r ve adrmn da SubaruolduS'u geklinde geger. "Subaru", bu kavmin dilinde "Irmaklar arasl" ma-nasrnl ifade ediyorau. lki kelimeden miirekkep olan Subaru lafzr, tiirkEedede ayru anlama, yani "su arasl" manasrna gelmektedir. Sub, eski tiirkgede"su"; aru da bugiin "ara" diye telaffuz etti$miz kelimedir"11.

Subarular giineyden gelen tazyikler neticesinde buradan kuzeye dof,ruyayrlmaya bagladrlar. Sonralan Aras boylary Azerbaycan ve Orta Asya'da"Sabir", "Subar", "Sibir". "Suvar", ve t'Suban"12. adlanyla g<iriilmektedirler.Ttirkqe'deki B/M de$gmesini goziiniine alrrsak, Siimer/Sumer adryla ayrumengede olduiu anlagrlu. lsmail Mrzr-Ulu da bu hususta gu g6riigiinii ilerisiirer: "Itil ve Cayik (Yayrk/Ural) nehirleri arasrnda yayrlmq olan Suv-ar(Nehir kigileri) [Ti.irk lehqelerinde er/ar/v/ir siizleri yiiit, erkek, er, kigianlamlannda kullamlu] sciziinii ben Somar s6ziiniin samilegtirilmig gekliolmasr fikrindeyim. Boyle bir aynilegtirme igin Ti.irk dillerindeki M-B-Vses geqitinin olmasr esas gotiirtilebilir. (Somar-Sobar-Sovar)"13.

Subarrlar, Herodot Thrihi'nde Kolkhis (Do$u Karadeniz ile Kafkasyada$lan arasr) ile Medva (Batr lran ve lran Azerbaycam) arasrnda g6sterilirve bunlann tek ulusunun Saspeir'ler (Subarlar/Sabirler) oldu$u belirtili/4.Bir bagka yerde de, Saspeir'1er"15. adryla amlmakta ve iilkeleri Basra'danitibaren kuzeye do[* sualanan memleketler iqinde, goyle g6'sterilmektedir:Iranhlar iilkesi, Medlet, Medler'in kuzeyinde Saspeir (Subar/Sabir) ve

10 Giinaltay, Yakrn $ark II, Anadolu, s. 263.

11. Giinallay, a.g.e. s. 263.

12 Togary Girig I, s. 401.

13 Mrzr-Ulu, 1., a.g.e. s. IX.

14 Herodot Tarihi, Remzi Kitabevi, Mfintekin Okmen qevirisi, lstanbul 1991, I. 104-110L5 Herodot Tarihi, Vll, 96.

NiHAT CETiNKAYA/ ICDIR TARIHI

bunlarrn kuzeyinde de Kolkhisliler'in iilkesil6. Saspeir iilkesi olarak g6s-

terilen ye1, bu giinkii Azerbaycan, Ermenistan ve DoSu Anadolu'nun do$u

boliimti ile Giiney Azerbaycan'r igine alan igine alan yerleri kapsar. Kse-

nophon'un, Anabasis (Onbinlerin D6ntigii) adlr eserinde de, Karadeniz

kryrsrnda yagayan Makronlar'la skythen'ler bahisle, skythenler iilkesini,

Qoruh'un giineyindeki biilgeler olarak gosteriliiT.

Qoruh boyunda bulunan lspir ilgemizin adr, Sa-Sper (Sa-Seper) adL bu

Tiirk kavminin adrndan gelmekte olup, bunlann kurdu$u bir yerdir'

subarrlar sonraki gaf,larda Asya'da sabar veya sabir Ttirkleri olarak

admqlardrr. Orta Asya'da asrl yurtlan Tann Daf,lan mn batr kesimi, ilinehri sahasrdrr. Kafesof,lu, bu Sabarlar'n Hun lmparatorlufu'na baglh top-

luluklardan olduf,-u g6riigii iizerinde durmaktadrr'".

sabar/ suba { lar, 461.-465 yrllannda do$udan gelen Avarlar'rn baskrsryla

yerlerinden oynam$ Altay Daf,lan ile ural Daflan arasrnda yagayan osuzTiirkleri'ni bu yurtlanndan atarak, Tobal ve lgim rrmaklan gevresinde yurttutmuglardr. Tobalsk dolaylannda, Ob, Tura ve lrtis boylarrnda Sabal,

Saber (Tapar), Soper, Saveri, Sabrei, Srbr (Srvlr), Ay-Sabar, Kun-Sabar gibigahrs adlarrna da rastlanmaktudr.l9.

M.S. V.-VI. yiizyrllarda Batr sibirya ile Kafkaslar'rn kuzeyinde miihimrol oynayan Sabar adh bu Tiirk kitlesi, Bizans tarihlerinde Sabaq, Sabeir,

Saber Sa-per (Sa-seper); Ermeni, Siiryani ve IslAm kaynaklarrnda Savrr,

Sabr S(a)bir ve Sebir gibi adlarla arulmrglardrr'".

Kafeso$lu Sabar adrm giiyle aqrklamaktadu: "...ancak Ttirkge agrklana-

bilen Sabar kelimesi "sab+ar" (=SaP-ar=Sapmak fiiline+ar ekinin ilavesiyle.'

Bagka ijrnekler: Kazar, Bulgal, Kabar vb') dan meydana gelmig olup "sapan,

yol deiigtiren, bagrb^o-g kalary serbest" manasrndadrr ve Ttirkler'de ad verme

usuli.ine uygundur"2l.

M.S. 503 yrhnda Do[u Avrupa'da hakimiyetlerini genigleten sabarlar,

515 yrhnda ltil (Volga)-Don nehirleri ile Kuzey Kafkasya'daki Kuban IrmaBr

bolgelerinde bulunuyorlardr. 515 yrlmda Balak (Belek ?) liderlifinde, Bi-

zarr6,a kargrda savag halinde olan sabarlar, Giiney Kafkasya'ya bugiinkiiErmenistan, Azerbaycan, Artvin, Erzurum, Kars ve lgdrr-Af,rr Da$r b6lge-

leriyle, Anadolu'da, Kayseri ve Konya'ya kadar ilerlemiolerdir.

subar/sabar,lann ana kolu Kafkasya'daki savaglardan dolayr oldukga

yrpranmrglardr. Tam bu srrada Avarlar'dan da af,rr bir darbe yemig, aka-

L6 Herodot Tarihi, IV. 37-40.

L7 Ksnophon, Anabasis (Onbinlerin dciniigii), Hiirriyet Yaytnlarr, Istanbul 1974, s.'l'41'-L43).

18 KafesoBlu, 1., ttirk Milli Kiiltiirii, Bofazigi yay. Ist. 1988, s' 149.

19 Kafeso$lu, Tiirk Milli Kiiltiirii, s. 149.

20 Kafeso[lu, Tiirk Milli Kiiltiirii, s. 148.6.

21 Kafesof,lu, Tiirk Milli Ktiltiirii, s. 148.

NiHAr CETiNKAYA / rGDrR rlnlsibinde de bu bolgeye ulapan Giik Ti.irkler'in idaresini kabullenmek mecbu-riyetinde kalmrplardr. 576 dan sonra bir krsmr Kiir nehrinin giiney bolge-lerine yerlegmigler ve Hazarlar'rn ortaya qrkrgrl'la, Hazarlar'rn ana kabileleriolarak (Belencer ve Semender) yagamqlardvt'.

XVL asuda kurulan ve bagkentininde admrn "Sibir" (lsber) oldugu SibirHanh$ bu Sabarlar tarafindan kurulmugtur. Sibir adr, Ruslar'rn buralarahakim olup, daha dofiuya ilerlemeleri neticesinde, dofudaki ccl$rafyayada ad olmug, Sibirler'in yurdu anlammda Sibirya adrnr almrgtrr.

Giiney Azerbaycan'da, Urmiye gciliiniin kuzeyindeki "Sibir" gayrmn adrile, Kafkasya giineyinde ve Azerbaycan'daki, $aberan, Samr4, Samrrkent,Sabir Khost gibi tarihi gehirler; bugiinkii Sibir-don, Sivir-don, Savir, Bila-suvar, Sebir-oba (Sabirabad)23, Surruru gibi, A$n ili Tutak ilgesi ve Bitlisilindeki "Suvar"; Antalya ilinin Giindo$'up ilgesinde "Sabur"; Surug, Kandrrave Zonguldak Eref,lisi'nde "Saburlu"l Palu ve Hrnrs'da "Suvarlar"; Besni'de

"Suvarh"; Kafirzman'da "Suvar" adh kciyler ile, lspir ilqemizin adr hepSubanlar'rn hatrralandrr24. gecere-i Terakime'de de "Suvar" adh bir gehir

ile bir boy ve o boya mensup Suvar adh bir bey de gegmektedir.

Subarular'la aym topluluk olan Hurriler, M.O. m. bin yrlda Dofu A-nadolu'nun da$l* bcilgelerinde, Aras boylanna kadar ve Van gcilii civarrndayagryorlardr. Hurriler M.O. m. binin sonlanna do$ru, Kafkasya gegitlerin-den agrp, giiqler halinde Anadolu'ya aknlara baglayan Indo-Avrupa rrkrn-dan olan Hititler'in baskrsryla2s ve bunlann sebep olduf-u kavimlerarasrkargagahk yiiziinden ijnemli 6lgiide gii."y bcilgelerine gog ettiler, HurrilerM.6. [. binde Mezopotamya'da yagayan ijnemli bir kavim olarak gcirii-liirler. Yukarr Mezopotamya'da yerlegmig olan Hurriler; kuzeyde Aras Boy-larr, Sahat Qukuru (Ifidrr-Revan Ovasr) ile Zaf,ros daf,larrndan, GiineydoiuAnadolu ve Akdeniz'e kadar yayrlmrglardr. Hurriler'in Yukan Mezopotam-ya'ya yerlegmeleriyle burada Hurri ve Mitanni devletlerini kurdular. bun-lardan Mitanni devleti M.O. 1350 yrlrna kadar hi.ikiim siirmiigtiir. HurrilerKuzey Suriye'yi de hakimiyetleri altrna almrglar ve "bu yiizden o zamandankalma Mrsrr tabletlerinde bu b<ilgeye "Kharru" denilmigtir. Hurilerin hatrasrolarak, Hor ve Horit adr Tevrat'ta da yeralmrgtrr26. Subarular ve Hurriler'ing6riilmesinden (M.6. il.-II. bin) sonra kuzeyde K#kasya'dan baglayrp,Malatya-Elazrfu Kuzey Suriye ve lran Azerbaycam'nda Urmiye gciliine ka-dar olan bu genig biilgede kuwetli bir kiiltiir birlif,i olduiu, kazr ve

Kafeso$u, Tiirk Milli Kiiltfirii, s. 150.

Brr ad, Azerbaycan'rn (19. y.y.) iinlii gairi Mirza Ali Ekber Sabir'in adna giire verilmigtirYavuz, Edip, Tarih Boyunca Tiirk Kavimleri, s. 45.

Erzery A., a.g.e. s. 18.

Giinaltay, Yakrn $ark ll, Anadolu, s. 267.

22

23

24

25

26

NiHAT 9ETiNKAYA / rdDrR ranlui

araghrmalardan anlagrlmuktudrr2T. Bu kiiltiir igin bazr isimler teklif edildi-

fini belirten A. Erzen 9u bilgileri veriyor: "Ancak bu kiiltiirii yaratan halkrn,Asyanik bir millet olan ve dilleri tiirkgenin de dahil oldu$u Ural-Altaydillerine benzeyen Hurri'ler olmasr yiiziinden "Erken Hurri Kiiltiirii" adrmnverilmesi, gerek yerli gerekse yabancr bilim adamlarrnca daha uygun gci-

riilmiigtiir. Qiinkii daha sonra Hurri Kiiltiirii M.O. I. bin yrllannda, DoSuAnadolu yiiksek yaylasrm, Transkafkasya (Azerbaycan, Ermenistan ve Giir-cistan)'yr Kuzeybatr lran'r ve giineyde de Urfa, Halfeti gevresini igine alaniiEyiizyrl boyunca hAkimiyetlerini devam ettiren kuwetli Urartu Kualh[^r'-nm kurulmasrnr sa[lamrptrr."28.

M.o. ru. binde Onasya/da oturan bu kavimlere Turanhlar adrmn ve-rildifini belirten $. Giinaltay: "Son zamanlarda batr bilginlerinin Sami veHind-Avrupah kavimlerden ayrrmak igin Asyanik'ler veya Y#esliler veya-hut Kafkasyahlar gibi tiirlii adlar verdikleri bu boylann kiignk Asya'yadof,-udan gelmig oldu_klarr, son zamanda yaprlan kazrlardan, aragtrrmalar-dan anlagrlmaktadrr."2e. demektedir.

Mo$ollar'rn Gizli Tarihi'nde (s. 229) gegen Hori-Tomatlar'rn adrndaki'Hori' sijzii Kuri (Huri/Khuri) diye adlandrrrlan kavimdir. Cengiz Handevrinde de goriilen, Kuriler Tumat, Toles/T6liis ve Burgutlar ile beraber

aym topluluk iqinde bulunuyorlardril. garthold, IslAm coirafyacrlanmn,Krrgrzlar/rn doiusunda yaSayan kavim olarak gosterdikleri "Ffiriler" adhbu kavmin Kuriler oldufiunu soylemektedir3l.

Z. V. Togan da Subar, Khuri ve Metan (Mitani) adlarrnrn eski lrir Tiirkkavminden kalan adlar oldu$unu belirtmektedir32.

Barthold, Furi sciziiniin muhtemelen, kurt anlamrnda olan "Bciri" oldu-

f,unu ileri siirer ve Biruni ve Avfi'nin eserlerinin birgok yazma niishalannda

"Kun" (Hun) kelimesi yerine "Furi" kelimesinin bulundu$unu belirtir33.Hurri adrmn ma$ara anlamrna geldifii ve bu adrn, Hurriler'in merkeziolan Urfa'mn yaknlarrndaki Nemrud dairnda bulunan birqok mafaralarlailgili olduf,u ve buna gore verildi$i ileri siiriilmektediril.

Maf,ara anlamma gelen Hurri/Huri admrn bu kavime, merkezleri ya-krmndaki Nemrud daflrndaki ma$aralara g<ire verilmesinin bir sebebi olsa

27 Erzen, a.g.e. s. 15.

28 Erzen, a.g.e. s. 16.

29 Giinaltay, Yakrn gark II, Anadolu, s. 265.

3() Siimer, Ofi,uzlar, Ana Yay. Istanbul 1980, s. 558.

31 Siimer, Oguzlar 1980, s. 559.

32 'Iogan, Girig I, s. 469.

33 Barthold, Orta Asya Tiirk Tarihi Hakkrnda Dersler, Kiiltiir Bak. Yay. Ankara-1975 s.

155-156.

34 Gtinaltay, Yakrn $ark iI, Anatdolu, s. 265.

NIHAT CETINKAYA / ICDIR TARIHi

gerek. Bu kavmin ma$arayla, 6,zel bir ilgilerinin muhakkak oldufunu go-

zciniinde bulundurursak, eski qaf,lardan beri ma$ara kiiltiintin Tiirk kabi-

leleri arasrnda gok yaygm olup, ayru canhhkla bugiin de yagamakta olmasr

miigterek bir kiilti.iri.in, tarihi derinli$inin ifadesidir.

Bugi.in biittin Ttirk Diinyast'nda olduiu gibi, I[du ytiresinde de m-$a-ralar kutsal sayrlmaktadr. Halen l$dr'm Erhacr kdyiinde bulunan kutsal

maira, ziyaretgAhtr. Yrlrn Muhtelif girnlerinde ahali tarafrndan ziyaret

edilmektedir. Bu ziyaretlerde dilek tutularak kurbanlar kesilir. Bazen de

tutulan dileklerin yerine gelmesi halinde, adadrklarr kurbanlan kesmek

igin ziyaret edilir. Genellikle sabahrn erken saatlerinde ziyarete gelen halk,

maf,arayr ziyareteder ve kiigiik gakrl taglanm, dilek tutarak masara igindeki

kayalft duvarlara yaprgtumayr denerler. tagrn yaprgmasr, dile$in yerine

geiece$ine dair igarettir. Mapara ziyaretinden sonra genliklerle kurbanlar

kesilir. Yine Dede-Korkut osuzlan'mn (Kazan Han',rn) Krglak merkezi siir-meli kalasr'mn surlannrn Aras'a bakan kuzey tarafimn alt krsmrnda da

kutsal bir masara bulunmakta ve ayru gekilde ziyatet edilmektedir. Bu

mafiaramn d4 saf, krsmrnda bulunan kayahk iizerinde, gok belirgin olarak

bulunan ayak izinin, Hz. Ali (a.m')'ye ait olduSuna inarulmakta ve yiizsiiriilerek dualar okunup, kurbanlar kesilmektedir. I$drr'da, bu maf,ara ileilgili biaok milli ve dini rivayetler anlatrlmaktadrr.

Biiyiik Hun Devleti zamanrnda, kutsal bir "Ata-Maf,arasr"mn bulundu-

Fo, ytl* belirli aylannda burada ttirenler yaprldr[r; Toba'lann da, kayalan

masara geklinde oyarak "Ata-Ma$arasr" haline getirdikleri ve burada gope,

y.r", Hun soylanna kurban kestikleri Qin kaynaklannda anlatrlyor". Gok-

Tiirkler'de de Ata-Ma$arasr inancr. G6k-Tiirk Kasanlarr da devletin ileri

gelenleriyle muayyen giinlerde bu maf,arayt ziyaret edip, kurbanlar keserek

tiirenler yapryorlardr'o.

OSuz Destam'nda da gegen "Gurlar"tn memleketi, Afganistan'da bulu-

nuyordu. bg*, aslen Ttirk olduklanm ve en eski zamanlarda Qin hudu-dundan gelerek gimdiki Gur daf,lan mrntrkasrna yerlegtiklerini s6yledisibu "Gurlar"rn lslam gagmda Fars dilinin bir lehpgesini konugtuklanm be-

lirterek: ,'DoE Avrupa'mn bu kadar genig sahalannda bize tarihen malfimolan ve olmryan devirlerde yayrlm$ olan bu ogur, Yugurlar'rn isimleriMiladdan 6nceki devirlerde Tiirk isminin yerini tutan bir isim olmugtur.

Ihtimal 6n-Asya'daki Khuri'ler (Huriler) de onlardandrr." demektedir3T.

Delhi sultanlan'nrn ve Kert (Kiirt?) padigahlanmn bu Gur'lardan oldusubelirtilmektedir. $eyh sadi, Bostan adh eserinde, bir lranh k6yliiniin Gurhiikiimdanna "Ey Tiirk" diye hitabettigini nakleders.

a5 Eberhard, W., Qin'in $imal Komgulan, Ankara 1942, s.80; Ogel, Prof. Dr. Bahaddin, TiirkMitolojisi I, s. 21.

36 Ogel, Tiirk Mitolojisi I, s. 21'

37 Togar; Girig I, s. 14E,

38 Togao Girig I, . 452.

NiHAf, CETiNKAYA / rdDrR raniHi

Birgok kaynakta Huriler'in Ttirkler'le aym kiiltiir biitiinliigii iginde ol-duklan belirtilmigtir. Z. Y. Togan, Huriler'in dillerinin Tlirkge ile akrabahkderecesini arzeden hususiyetler, bu Huriler'de, Tiirkistan'daki Huttal Ttirk-lerijnin ve Onasya'da Selguklular devrinin at terbiyesini andrran yrlkrcrklan,hep Onasya'da, tarihten 6nceki Tiirk izlerini mevcudiyetini ifade ettif,ini..', zgsoyrer

Bugiio DoSu ve Giineydopu Anadolu bd,lgelerinde (Gegmig Huri/Gurisahasr) yagayan Kiirtler'in adr olan uKiirtu s6ziiniin ashmn "Gur" dangeldi[i de ileri siiriilmektedir. Gur adrnrn eski firkgede gogul takrsr olan"t" yi alarak, Gur (t)=Kiirt olduSu, Kiirtler'e verilen dif,er bir ad olanKurmang sciztiniin de Ttirkqe'deki biiyiiltme eki "man" ilavesiyle, Ttirkmarykoca-mary gig-man, uz-man scizlerinde oldu!'u gibi, "Gur-man=Gurman/-Kurman (g)" olduSu ileri siiriilmektedir ki, kurala uygundur40. Anrlanzamanlarda Huri siiziintin ma$ara anlamrna geldif,i meselesi ise, eski tiirk-gede Gur/Gor siiziiniin mezar ve yeraltr manasura geldi$ ile agrk qekildeanlagilmaktadu. Bugiin Tiirk Diinyasr'mn birgok yerinde "Gor" stizii halenmezar anlammda kullamlmaktadu. Gor, I$du yiiresinde de ayru anlamda(Babamn, Atamn gor'u (mezan) kullamlmaktadrr.

Giik-Tiirk menSe efsanesinde: G6k-Tiirkler'in atalan baskrna u$rayrpoldiiriiltiyor. Kalan kiigiik bir gocuiu iildiirmef,e kryamayrp, ellerini keserekrssrz bir yere ahyorlar. Ortaya grkan g6,k yeleli digi bir kurt eocu}u alarak,bir ma$araya g<itiirtiyor ve orada tiireyerek G6,k-Tiirkler oraya grkryor.Efsanede bu ma$ara kutsal sayrlmaktadu.

Bir Krrgrz menge efsanesinde, Kugrzlar'rn ilk atasr, bir Ata-MaSarasr'ndabir inekle yagamrg ve Krrgrzlar'da bu ilk ata ile inekten tiiremigler. Ti.irk'lemenge ve kiiltiir birli[i iginde olan Koreliler de, yrhn 10.,fyrnda Ata-Ma-

iarasr'na gidiyorlar ve orada g6f,e kurbanlar veriyorlardr*'.

Tiirk efsanelerinde, kutsal mafara anlayrglan qok goriiliir. Tiirk efsane

ve halk hikayelerinde da$ bir nevi dofurucu ana roliindedir ve kutsaldu.Bu anlayrg gimdi "Da[ fare do$urdu" de$minde yagamaktadrr. DaSlardakibu kutsal maiaralar sanki bir "ana rahmi" vazifesi roliinii g6riiyor vekutsal kabul ediliyorlardr. uMaf,aralar yeraltr diinyasm, yeryiiziine baf,la-yan birer kapr gibi idiler"42.

ISdu ili y6resinde rastlanan her ma$aramn, bir kutsalh$r vardrr. Bukutsalhk, kimi yerde dini riva, etlerle (Bazen Hz. Ali (a.m.)'ye atfedilerek)anlatrlmakta, kimi yerlerde de K6ro$lu'nun meskeni olarak rivayet edil-mektedir. KiiroSlu'nun adrmn da bu yeraltrmn kaprsr sayrlan ma$ara ile

Togan, Girig I, s. 12.

Yavuz, Edip, Tarih Boyunca Tiirk Kavimleri, s. 103,

Ogel, Tiirk Mitolojisi l, s.2l-22.Ogel, Tiirk Mitolojisi l, s,22,

39

40

TT

4i2

NiHAr qETiNKAYA / rcDrR TARiHi

iligkisi var. Orta Asya (Tiirkistan) Koro$lu anlatmalarrnda, Kcirof,lu'nunadr "Gor-OSlu/Gorof,lu" dur. Bu anlatmalarda Goro$u mezardan grkmrgtrr.

"Gor" mezar demektir. "Gor-oflu=Mezar Of,lu". I$drr'da da Gor=MezarKabir demektir. ISdrr'daki ma$ara rivayetlerindeki Kiiro$lu-Mafiara iligki-sinin, Tiirkistan "Goro$lu" su ile baflantrh oldufu anlagrhyor. Yine Tiirkmitolojisindeki yeraltr di.inyasrmn kaprsr olan ma$ara anlayrgr, If,du ycire-

sinde, bir maf,ara kuyusundan yeraltrna giden "Melik Memmed" veya

"Ziimriid-ii Anka Kugu" hikayesinde gri.ildii[ti gibi birgok hikayede devardu. Hz. Ali (a.m.)'nin, yeraltr diinyasrna veya cinler diyarrna yaptrSrseferleri anlatan hikayelerde de bu motif vardr. If,drr yiiresinde, yeraltrdiinyasrmn kahramam Melik Memmed adryla anlatrlan bu milli Ttirk ef-sanesi (nagrh) qok cinem verilip anlatrlmaktadu. Tuzluca ilgesinin lncekd,yiinde yagayan uMelik Memmed" adh Tiirkmen-Oiuz oymafirna, ilgisidolayrsiyle de ad olmugtur. Bunun gibi, Tiirk kiiltiir sahasmda anlahlanyer altr hikayeleri, Tiirk inang motiflerindeki, kAinatr, gok, yer ve yeralttolarak idrak etmeleri anlayrgryla ilgilidir.

Anadolu'da okunan Muhammediyeler'de goriildiigii gibi Sibirya, Tiir-kistan ve dif,er Anadolu masallannda da yeraltr diinyasr ve buraya agrlan

mafaralar motifi gok yaygrndr. Tiirk Memliik yaratrhg efsanesinde: Birgiin gok yaSmurlar yafimrp, seller akmrp, bu sellerle siiriiklenen gamurlarbir maparaya dolmug. Etraf sakinledikten sonra giineg grkmr;;, maf,aradakigamurlar rsrnmrg/ aradan dokuz ay ongiin gegtikten sonra Frnan Eamurdanbir insan meydana gelmip. Insamn ilk ceddi olan bu insana "Ay-Atam"(Adem) adr verilmigtir43.

Yukanda verilen <irneklerden de anlagrlacafir gibi, "Kutsal-Ma$ara"anlayrgr Tiirk kiiltiir ve mitolojisinde yaygrn ve derin bir anlam tagrmak-tadrr.

M.O. m. binde Asyah bu Huniler'e, mafara anlamrna gelen Hurriadmm verilmesinde, Tiirk mitolojisindeki maf,ara anlayrgryla bir iligkisioldu$unu diigiinmek do$ru olur. Tiirk efsanelerinde, Tiirkler'in bir maf,a-rada "B5ri"=Bozkurt'tan tiiremig olduklarr ve Barthold'un bu Furi s6ziiniinkurt anlamnda olan "Bciri" oldufunu sciylemesi de bir vesika mahiyetin-dedir.

Hurriler'den sonra yine aym bolgelerde, Medler zamanr ortaya grkary

ruhani bir gurubun adr olan Mag/MaS/MuS ve Eski Tiirklerde Tannanlamrna gelen "Ba$" "Bu$" scizleri ile mafara scizii arasrndaki, mana ve

fonetik benzerli$in tesadiifi olmadr$r agrktrr. Medler'de de ma$ara inancr

vardr ve Medler zamanl ma[aralarda ancak Medler'in ruhani ycineticileri

"MrE" lar tciren yaplp, kurban kesebilerdi.

43 6gel, Tiirk Mitolojisi I, s. 484

NiHAx QETiNKAYA / rdDIR TARiHi

URARTULULAR DEVRi

Hurriler, M.O. 13. ytizyrhn ikinci yansrnda, Asurlar'n ve Hattiler'inbaskr ve saldrnlanyla takatten diigmiig, siyasi birli$ini kaybederek Hattikralhf,rna tabi olmuglardr. M.6. 1200lerde Hatti devletinin yrkilmasrndansonra da tamamen sustular. Hattiler'in yrkrlmasmdan sonra/ Dogu Ana-dolu'da birgok beylikler kuruldu. Bu devirde, Van golii gevresinden Frratyatafirna kadar olan yiiksek yaylalarda da Urartulular ortaya grkmaya

bagladrlar. Bunlar di$erlerine nazaran gabuk geligerek M.6. 900 lerde bcil-

gede etkin bir devlet haline gelmiglerdi. Urartulular devletinin ilk niivesi-nin, Hurri kualhfrmn bir takrm kiigiik beyliklere boliindiif,ii zamanlardategekktil etti$ bilinmektedir.

Hurriler zamantnda, aynr soydan olduklan anlagilan Urartulular, butopluluk iginde ayn bir boy gibi bulunuyorlardr. Urartulular devleti de

ayru toplulufiun meydana getirdif,i bir birlif,in tegkilatr idi. Hurri devletinimeydana getiren topluluk, bir bagka hanedan tarafindan yeniden topar-lanmrg gibiydi.

Bu topluluklarrn menge birlif,i iginde oldu$unu belirten Prof. Dr. AfifErzen, gu bilgileri vermektedir: "Hur-Llrartu topluluf,unun mengeini, Dof,uAnadolu Kalkolitik kiiltiirti yahut da genig manada Kur-Aras kiiltiiriiniiM.O. 3. bin yrlda yaratan topluluk tegkil etmigtir. Bu kiiltiir daha sonraM.6. 3. binyrhn ikinci yarrsrnda, Do$u Anadolu'dan Kuzey Mezopotam-ya'ya doiru yayrlmrg olup, Giiney Suriye ile Filistin'de "Khirbet-Kerak"kiiltiiriinii meydana getirmigtir. Hurri ve Urartu toplumlannln aym men-geden grktrklarr veyahut iki ayn boy ve birbiri ardrndan gelen iki goq

dalgasr halinde, Transkafkasya biilgesinden giineye yayrldrklarr anlagrh-

yor"tl4. Bir dif,er g6riige yer veren Erzen, bazr filologlann, Hurriler'in OrtaAsya steplerinden ve yiiksek yaylalanndan gciqerek, Iran iizerinden Ana-dolu'ya geldiklerini ileri siirdiiklerine de igaret etmektedir*'.

Mezopotamya ve DoSu Anadolu'da, birbiri ardrnca goriilen Siim-er,Sub-ar, H-ur-i, Ur-ar-tu adlarrndaki er, ar ur seslegmesi tesadtifii olmaahdrr,Tiirk kavim adlarrnda (Haz-ar, Avg-ar, Ken-ger, Qavund-ur, Sal-ur, Bulg-ar,I$d-ir adlannda oldu$u gibi) gordiiiiimiiz at er uL rx, ir ekleri kiqi anlamrnageldiii gibi ar, ur, Hur, or siizlerinde de, burc, kale, tiimsek ve yiiksek yeranlamlan vardu. Tiirkgede biiyiik askeri birlik anlammda kullandr[rmrzordu sijziiniin ash "or" sijziinden yaprlmrgtu. Eski Tiirkqe'de "or-da" (or-ta),merkez, iis, yiiksek makam, devletin ytinetildi$i yer anlamlarmr tagrrdr.Armeni/Ermeni, Giircii, Urartu sozlerinin yiiksek yer da$hk biilge anlamlarroldufunu gozoniinde tutarsak, stjzler tizerindeki Tiirk ve Tiirkge hakimi-

44 Erzen, a.g.e. s. 25.

45 Erzen, a.g.e. s. 25.

NIHAr gETINKAYA / rCDrR mnlui

yetini giirtirtiz. Bu fonetik benzeyig Gur/Gi.ir/Ki.ir "t" goSul eki ilavesiyleKiirt sd,zlerinde de gSriili.ir. Tiirk siiziiniin de aym yapr iginde oldu$unugiir0yomz. Konu hakkrnda Edip Yavuz gunlan yazat "Tiirk s6ziiniin asrlkokii Tur dur. "k" eki ise, eski tiirkgede ozellikle Macal, Kiirt, Ermeni,Giircii gibi Do$u Anadolu ve Kafkas uruklannda ve L.lR. Ti.irkgesi konuganuluslarda go$ul ekidir. Bu bakrmdan Ttir-k, Tur-lar anlamrndadrr. Tur-anda bu sciziin, Farslar'tn, Tiirkler'e verdi$ ve Farsga gof,ul eki (an)'r. almqgeklidir. Oyle anlagrlayor ki, Tiirk stiziiniin de ana kiikii (ur) dur"*o.

Siimerce de Ur, vahgi kiipek anlamrna geliraT. LJr, Tarama s6zlii$iindeakur (ak-ur): kudurmug anlamrna gelir ve (iir den) i.irek de vahgi anlamrmverir. Bu anlamlaq, Tiirk destanlannda gegen Tiirklerce ongun sayrlan Boz-

kurt ile ilgili olduFr anlagrhyor. Bozkurt iiriidtiBii (uludu['u) zama , af,zrm

gokyi.iziine (yiiksefe) do[* gevirir. Bugiin Anadolu'da sciylenen "ulumak"ayru anlayrpla ilgilidir. Ulumak, gokyiiziine, ulu yiine do[* seslenme,

bafrmak anlamrndadu. Ululamak (=yiiceltmek) s6zii de aym mengelidir.Amlan stizle4, g6riiliiyor ki hep yiicelik, yiikseklik anlamr vermektedir.Birgok yerde de de$indi$imiz gib| "ur", 'rar" s6zleri yiiksekli$i ifade eder.

"IJr", "ar", "er" sijzlerinin igtirak ettifii, Sub-ar, H-ur-i, IJr-ar-tu, F{az-aq,

Gur-cii, Er-meni (Ar-meni) adlan bir milleti de$I, yukan (yi.iksek) iilke,Da$hk yer demek olup, cof,rafi anlamh adlardrr' Viicudumuzdaki kiiqiikgrkrntrlara da ur deriz. Urartu siiziiniin, ana kokii "ur" dur. Eski Tiirkge'dekavim, uruk anlamr verdi$i anlagrlan "ar" (/er) ekini almakla Ur-ar, (Urkavmi) veya Urlu anlamrm ahr"4d. tu eki ise yer, toprak, yurt anlamrmbildirir. Bundan da "urar-tu=Ur kavminin yurdu" anlamr grkmaktadrr. Bu-giin bu kavim iEin kullamlan "Urarhrlu" Ur kavminin yurdundan olan an-

iam-dan ebrik topluluk, millet anlamrn gelerg "Urartulular" diylenigidir-. "tlru";

* Ozellikle belirtmek gerekir ki, Giircii (Giirciya) ve Ermeni (Armenya) adlan da coSrafiadlardrr. Giircii diye andrsrmtz ve Giircistan'da yagayan toplumun millet adr Khald(Khaldi) yahut Kartli'dir ve kendilerini de biiyle takdim ederler. Giircistan'da, Kartliolmayrp, Giircii diye adlandrnlan kiigiik bir topluluk vardrr ki, bunlar muhtemelen,Miladrn ilk asrrlanndan itibaren, Kafkaslan agrp gelen ve Hrristiyanh$ da kabullenmigolan Krqak Ttirkleri'nin bakiyeleridir. Dede Korkut Kitabr'nda, (Miisliiman) Of,uzlar'n,kuzeydeki "kafir dinli KrpCak Meliki" dedikleri diigmanlarr olarak geqen HtristiyanKrpqaklar, bunlann atalarrdlr. X. Yiizyrldan itibaren zamanla Miisliimanh$a girmig olan,biiyiik go$unlu$u Tiirkiye'de ya$ayan ve Giircii adryla amlan topluluklar bu KtpqakTiirkleridir. Anlatrldrsr gibi, aym gekilde, Ermeni adr da toprak, yurt, iilke anlamrnakullamlmrg bir stizdiir. Ermeni diye adlandrnlan milletin asrl adr "Hay" olup, bunlariilkeleri iqin dahi Ermenistan veya Armenia adrm kullanmayrp, "Hayestan" derler. Armenya(Ermenistan) adrnr yabancllara kargr ve diplomatik konugma ve yazrgmalarda kullarurlar.Ermenistan'da "Hay" (asrl millet) olmayrp "Ermeni" adryla arulan kiiqiik bir topluluk davar ki, Haylar tarafindan kiigiik giiriiliip dtglamrlar. Bunlann da, zamamnda (M.S. IV. veV. Yiizyrllar) Greogoryen Hrristiyanh[r kabul edip, sonradan Miisliimanh$a girmig olan,Krpqak-ofuz Tiirkleri'niry l-Lristiyan kalmq bakiyeleri oldu$u anlagrhyor. Arulan buErmeni topluluf,u ilk dil olarak Tiirkge (Azeri) konugurlar, Tiirkqe aprk edebiyatlan olup,soyacllan genellikle Tiirkqedir.

46 Yavuz, E., Tarih Boyunca Tiirk Kavimleri, s. 107.

47 Yavuz, Edip, a.g.e. s. 54.

48 Yavuz, Edip, a.g.e. s. 53.

NIHAT CETINKAvA / rCDrR ranlul

Kemah'ta Uru; Hrms ve Niksar'da Huri ve Huru, Van,rn $atak (eatak)ilgesi ve Erzinc.an'da "lJrik"; Diyarbaku ve Erzincan'da "LJrek" adh'koylerbulunmaktadrrag. Nahgrvan'ln

-krr""y kesimi eskiden urut sancaBr adrm

ahyordu. Bu ad, bugiin Urut adh bir kalede yagamaktadrr.Urartulular i.ilkesi, Giineydogu Anadolu ile Kuzey Suriye, Kuzeydof,u

Anadolu'nun btiyiik bir krsmr, bugiinkii Ermenistan, lran'rn kuzeybatrsr,If,du ovasr (si.irmeli Qukuru), yukan Aras boylan ile batrda Erzincan veMalatya'ya kadar olan bolgeleri igine alu. Kaynaklardan, bu sahamn bazanKars civanna kadar genigledi$i anlagrhyor.

urartu Devleti'nin (M. o. 900-600) tegekkiiliinde baglangrg merkezininVan gd,liiniin kuzey kesiminde yeralan "Arzagkun" gehri idi. urartu dev-letini kuran sardur I (840-s30) ile babasr "Lutipris" bu gehirde hiikiimsiirmilglerdi. Asur krrallaSrrun tazyiklerinin artarak tehlike arzetmesi iize-rine, tlrarhr krrah sardur I. (orta Asya'da Kent Ti.irkleri de denilen "sart"(gehirli, tiiccar) Iarrn adryla benzerlik iEindedir. Aragtrrmaya aqrk bir me-seledir.)-. Hiikiimet merkezini, savurunasr daha kolay olan van gehrininbulunduSu sahaya gdtiirmiig, burada Van kalesini kurarak burayr merkezyapmrghr".

stimerler ve subarular'la akraba (devamr) olan Hurriler'in bakiyererin-den olugan urartufular Krralh$r, kitabelerinde kendilerine Biiyiik krral,sura ilinin, ugi"ir.i"52 ilinin kuah iinvanlanru verdikleri gibi, Mezopotamyakrallanmn iinvanlanm da kullaruyorlardr. Tu$pa (van) gehrinin hakimigibi iinvanlar da vermektedirler".

Sardur I.'in oSlu ve halefi olan lgpuini (M. O. 825-815), Asurlar,rn zayfdurumundan faydalanarak urartulu devletini giiglendirmig ve genigletmigtir.

Urarfu krah Manua'run (M. 6. S1O-ZSS;, kuzey seferlerinde, Aras neh-rini gegerek G6,kgegol'e kadar olan bcilgede verdiBi savaglar neticesinde,I$du Ovasr-Sahat Qukuru Urartulular'rn hakimiyetine girmigtir. Tagburunk6yii ile Karakoyunlu kazasr arasrnda bulunan eolagert mrntrkasrnda veBulakbagr k6yiinde Krral Manua adrna yazrlmrg kitabeler bulunmugtur.Krral Manua iilkenin iman ile de meggul ohrg, yaphrdrgr her eser iqin birkitabe yazduaral 110 dan fazla kitabe buakmrgtu. Bu kitabeler, Urartu tarihinin

49

50

51

52

53

Yavuz, E. a.g.e. s. 55.

laiq Jayu.z, f-I-iseyin Cahit Yalqrn'rn terciime ettif,i, Charles Seignobos,un, ,,AvrupaKavimlerinin Mukayeseli rarihi s. 20'den naklen, dardunya adasrnda yagayan halkrnsartlar oldu$unu ve sard (unya) adrnrn da bu kavimden almrg oldugunu'beliitir. yavuz,E., a.g.e. s. 78.

Ciinaltay, Yakrn gark II, Anadolu, s. 318; Erzen, a.g.e. s. 27.Erzen: "urartular kendilerine Biaini'li demiglerdir. Biane veya Viane'clt:n bugiinkii VanKalesi'nin de kurucusu olmugtur." a.g.e. s.27.Urartulular'rn kendilerini Hurri'lerden saydrklarrnr kabul etmek pek tdbii olur. Urartukrrallart, Sura ilinin krrah iinvarunr tagrmak suretiyle, kendilerinin lJurri'lerden inmigolduklannr ve bu itibarla yukan Mezopotamya (Subaiu) tizerin<te bir haklan bulundu$untianlatmak istemiglerdir." Giinaltay, Yakrn gark II, Anadolu, s. 318.

NIHAr qETiNKAYA / ICDIR m'nlni

aydmlanmasrnda ana amil olmuglardrr. Manua, arazinin sulanmasr igin

kanallar aghrmrg, kaleler yaptrrarak gehirlerin imarrna <inem vermigtir' Krral

Manua,nn, van'da, efsaneyi krralige semiramis adrna yaphrdr$r 5L km

uzunlufundaki kanal, $amran adryla hala kullamlmaktadrr.

Manua ve o[lu devrinde de Urartulular'rn en biiyiik rakibi olan Asur-

lar,rn kangrklrk igi.,d" olup, meggul olmalarrndan Urartu iilkesi bir hayli

geniglemig, kuzeyde, tgdrr Ovasile Qrldrr g6liine kadaril. olan bolge ile

Lzerbaycan,rn bir krsmr bu devirde Urartu topraklanna katrlmqtr

Manua,mn oilu',Argigti I." (M.O. 790-765) devri, urartulular'rn en gtiqlii

zamanl olmugtur. Devlet oldukqa biiyiimtig, Asurlarr bir nevi muhasaraya

aknmrgtr. Argigti I, Kuzeydo$u Anadolu'ya defalarca seferler dtizenlemiq,

I$drr Ovasr iur"yirrd. Erivarg Gtimrti ve Gokge-gol civa.ndaki kabilelerle

savagmrg, zaman zaman Kafkas daflarrna kadar sokulmugfur. Bunun dev-

rinde Ifdrr ovasr tamamen Urartulular'rn yonetiminde kalmaya devam

etmig vJ en giiElii askeri iislerinden olmugtur' Argigti.I, Aras nehri Kuzeyine

diizenleyecef,i seferlerine burada hazrrlanmrphr. M.6. 785 yrhnda "Erebuni

(Arn-Bert=Anbert)" ve M.6. 779 yrlnda I$drr'rn kuzey tarafrna diigery

Ermenistan topraklanndaki Armavir (serderabad) kasabasrm da bunlar

kurmugfur.ArgigtilinyerinegegenSardurll.(M.o.764-735)zamarudaUrartu-

lular,rn giiqlti ve parlak devirlerindendir. Bu devirde urartulular'rn, kendi

topraklanm tamamen muhafaza ettikleri goriiliir'

M.O. 743 tarihinde Asur Krrah "Tiglatpileser III", Hattiler'le ittifak ku-

rarak, kuwetli bir ordu ile Urartulular iizerine yiiriidii ve Sardur II''u af,rr

bir ma$ubiyete uirattr. "73 bin" esir veren Urartulular Van Golii civannda

gekilmek mecburiyetinde kaldrlar. Asurlar Sardur II.'u takip ederek, Urartu

bagqehri olan Van (Tagpu) kalesini muhasara ettiler. Ama netice alamadan

daidtile.ss. Ondan sonra krral olan Rusa I. 1M.O. 735-71'4), Urartulular'rn

yeniden toparladr. Rusa I. da Kafkasya iizerine seferler diizenlemig ve yeni

yerler almrgtrr. Rusa I, Urmiye giilii civarrndaki Mannalar'r da mafilup

eclerek, Tebriz dahil biitiin Azerbaycan'r, lJrartu iilkesine kattr56.

Bu srrada Asur krrah olan sargon II. (M.O. 722-705),Ijrartulular iizerine

sefer ederek, Rusa l,yr Urmiye giilii yakrnlarrnda maf,lubiyete u$ratrp,

Urartu iilkesini tekrar yapma ve talan etti. Bu hadise iizerine Rusa I,

dayanamayarak intihar "t^igtir.

Bu savagtan az i5nce, sakalar'rn baskrsryla

Kafkaslar,i agarak Urartu iilkesine giren Kimmerler'in, Aras boylannda

(Ifdrr Ovasr civarr) Urartulular'r maf,lubiyete uSratmalan' IJrartulular'r

za:yrf diigtirmiig ve arkasrndan Urmiye yenilgisini getirmigti. Rusa l.'mn

54 Krrzrofilu, Kars Tarihi s. 41.

55 Erzen, a.g.e. s. 34.

56 Erzen, a.g.e. s. 35.

NiHAr qETiNKAYA / IGDIR ranlHi

oliimiinden sonra o$u Argigti II' (M.O. 713/4-685), Urartu ordusunu to-

parlayarak, Kimmerler'in iilkeye girmesine mani oldu' Bu giiqlii direnig

kargrsrnda, bazr Kimmer guruplan da batrya, Anadolu iglerine yonelmeye

bagladrlar.

Uratulular'rn son kudretli kuah olan Rusa II (685-645) zamamnda Kim-mer'in ikinci biiyi.ik akrm ile arkasrndan gelen Sakalar'n yerlegmesiyle,

biitiin Kiir ve Orta Aras boylan tamamiyle Urartulular'rn elinden qrktr.

Di$er taraftan Sakalar'rn Asurlarr srkrptrrarak meggul etmesi Urartulular'rgi.ineyde rahatlatmqhr. Rusa II. zamarunda Aras boylarr ve kuzey kesim-

lerinde yof"un imar faaliyetleri olmug, birgok kaleler yaprlmrgtu. lran A-zerbaycanr'ndaki Bastam gehri ve kalesi, Transkafkasya'da'Teigeba"(Karmir-Bulur), Urartular'rn yeni baggehri Toprakkale ve Adilcevaz (Kef

kalesi) kalesi Rusa II. tarafrndan kurulmugturr/.

Urartu Krralh$r, Rusa II. (M.O. 68545) zamanrnda tekrar giiglendi. A-surlarla anlagarak iyi geginmeye gahgan Rusa II. ve halefi Sardur III. (M.6.645-625), bu siyasetleriyle Urartu i.ilkesini bir miiddet akrnlardan koruya-

bildiler5s. Sardur fV. ve of,lu zamamna ait fazla bilgi bulunmamaktadrr.

Urartu devleti, Sakalar'm Anadolu'ya geldifi sualarda, Medler tarafin-

dan ortadan kaldrnlmrgtrr.

"Kuzey-batr lran'rn bugiinki.i Azerbaycan bolgesinde yedinci yiizyrldanberi belirmefe baqlayan Med devletinin Keyaksar (M.O' 633-584) gibi kud-retli bir gefin eline gegmesi, dif,er taraftan da Kafkas derbendlerinden akan

Sakalar'rn biitiin Yakrn $arkr tehdit etmesi, Urartulular'r zayrflatmrgtr. Med

krrah Keyaksar'rn hegemonyasrm kabul eden "Erimena" ve halefi Rusa III.den sonra d.a Urartulular devleti Medler tar#rnd.an yrkrlmrghrs9.

KiMMERLER

M.O. VI[. asrrda Ortaasya'da biiyiik bir devletleri bulunan Sakalar

batrya do$ru ilerleyince, Kafkasya kuzeyindeki Kimmerler'i, baskrlanyla

Kufl."yu'n* giineyine ve Kiigiik Asya'ya gtige mecbur ediyorlardr. Kim-merler de bu dofiudan gelen savagcr saka baskrsr ile biiyiik guruplarhalinde Kafkasya'yr agarak Azerbaycan, Aras boylan ve Doiu Anadolu'yayayrlarak yerlegiyorlardr. Urartulular'tn zaylflamasrna bu Kimmerler de

sebep olmuglardrr. Kimmerler'in yerlegtikleri ve hakimiyetlerine aldrklanyerlerin gofu Urartulular'a aitti.

Karadeniz'in kuzeyindeki i.ilkelerin eski halkr, olan Kimmerler'den ilksciz eden Homeros'dur. Kuzey i.ilkelerine yaptrklan seyahati anlatrrken,gemilerinin Karadeniz'in kuzey sahiline vardrfrnda buralarr gciyle anlat-

Erzen, a.g.e. s. 38.

Giinaltay, Yaku'r $arkn II, Anadolu, s. 322.

Giinaltay, Yakrn $ark II, Anadolu, s. 323.

57

58

59

NIHAr gETiNKAyA / rdDrR renlnl

maktadu; "Kimmer erlerinin ili ve gehri buradadrr; daima sisle ve butlarla(bulutlarla) <jrtiilii; parlak giir"g, rgrnlanyla, onlary higbir zaman g6rmez,ne yrldrzh g6$e yiitkselirken" ne de giikten yerc d6ntip inerken; bu zavalhinsanlann i.istiine uSursuz bir gece kanat germigtir"60. Bu devirden kalankaynaklara g6,re, Kalkasya ve Azak denizi kuzeyinde oturuyorlardr. Asurkaynaklannda adlan "Gimmirai" olarak geger. "Herodots'un kuzey-batr I-ran'da bir Med devleti kuruldu$unu haber verdi$ gaflarda yani M.O. 7,ynzytl baglannda Asur kaynaklan, bir b6lge simasnda cinemli bir depigiklikoldufunu anlatrr. Asurlular'rn Gimmirai dedikleri Kimmer'Ie1, iginde bu-lunduklan karanhk Alemden grkarak Kafkas kuzeyinden, Derbend yo\lalran'a akmrg, bazr kabileleri de Anadolu platosuna dap-rlmrglardr. Bunlannarasrnda Iskitler veya lgguzai'let, Haldia'rn doiusuna akmrg, Iran vadilerineinmiglerdi"6l. Sonralan Anadolu'nun batr bSlgelerine de yofun gekildeyayrlmrglardrr.

Volga ile Ural daf,lan arasrnda Pakrovsk mezan (M.O. 1300-1200 yrlla-rr)'mda yaprlan incelemelel, Kimmer bronz medeniyetini gostermektedir.

"1150 ile 950 yrllan arasrnda Kimmer medeniyeti Karadeniz'in kuzeyindegeligmeye devam ediyordu. 900 ile 750 arasrnda Kimmer kiiltiiri.iniin sonsafhasrna gahit olmaktayw)'62.IX. ve X. asrlara kadar, Tiirk kavimlerinin,Azerbaycan ve Anadolu ile olan irtibatlan, Kafkaslar'daki, Derbend veDaryol (Daryal) gegitleri iizerinden vukubulmugtur. tiirk kavimlerinin eskigaflardan ebri, Kafkas Da$lan ile Hazar Denizi'nin kuzey kesimlerindegoriiliiyor olmasr, buralarda kadim bir fiirk medeniyetinin de mevcudi-yetini g6,stermektedir. Son yrllarda yaprlan Eahgma ve kazrlardan (HanMazan gibi), bu b6lgedeki en eski medeniyetin Tiirkler'e ait oldu$unuortaya koymugtur. Bu sahada genig aragtrmalar yapan Sovyet ilimler a-kademisi iiyesi, Malkar Tiirkleri'nden def,erli bilim adamr, Arkeolog veEtnograf Ismail Mrzr-Ulu (Miziyef), 9u gciriigleri ileri siirmektedir: "Kurganktiltiiriinii araghrmakla biz Ttirk boylann ilk vatamn nerede yerlegtiBiniavdmlatabiliriz. Ti.irkler'in ilk vataru gimdiye kadar Altay b6,lgesi sayrl-maktadu. Fakat Arkeoloji ve Etnografik bilimler burada Pratiirklerin, (Pro-tottirk) onlann dil ve ki.iltiiriiniin izlerini ortaya grkartmamrgtrr. Pratiirklerburada sanki birdenbire g6riinmiigler. Bu zaman onlann artrk yaranmrgsosyal, devletqi, askeri, kurum ve tesisatlary han ve ordu komutanlanolmugtur. B6ylelikle Altay da$lannda ilk kcik aktangr [arapgr] sonue ver-miyor. Aksine, Kurgan kiiltiiriiniin yaranmrg oldufi"u Volga-Ural (ltil-Cayik)nehirleri arasr Tiirk halklanmn apanq [siirtikleyici] ve baghca kiiltiir ge-lenekleri igin ilk vatan olmuqtur.

60 Homeros; Odysseia, Varhk Yay., lstanbul 7963, s. 1.69.

61. Giinaltay, lran Tarihi I, s. 108.

62 Grousset, Bozkr lmparatorlu$u, Otiigen Yayrnlan, lstanbul, s. 23.

NiHAT qETiNKAYA / IdDIR TARIHi 17

"B6yle ise, Pratiirk boy ve topluluklannin ilk vataru Altay da$larr defilItil ve Cayik nehirlerinin arasr olmuptur. Arkeoloji ve Etnografik bilgilerdenasrh olmayan adr gegen b6lgenin Pratiirk etnik toplumlarrn ilk vatam

olmasr hakkrnda bir zaman tamnmry dilci alim Nemet yazmrgtr. Onunyazrsuu olduf,u gibi alahm: "Tiirklerin ilk vatammn Orta veya Dof,u As-

ya'da olmasr barede [konusunda] eski nezeriyeler kifayet kadar esaslandr-

rrlmamrg, ya da etkilemigtir." (Voprosr istorii, No: 6, 1963)

"Yukanda kaydettifl'imiz ltil ve Cayrk arasr topraklardan Prafirk boylanve onlann kiiltiirii M.o. 4. bin yrhn sonu -3. bin yrhn baglangrcrnda kuzeyde

Finn-Ugor muhitine, do$uda Orta Asya ve Altay'a batrda Avropada'kiTripoli kiiltiiri.inii yaratanlann ve onlann varislerinin igerisine, giineyde

ise Kafkas'dan gegerek Kiigiik Asya'ya ve Mezopotamya'ya yayrlmrgtrr.

Orta Asya derinliklerine varan Pratiirk boylan buradaki Mof,ol goriiniigliietnik topluluklarla kangarak gayri bir gtirkem aldrlar' Batrya, Kafkas'a ve

Onasya'ya gidenler ise kendilerinin ilk Avrupeoit gorkemini muhafaza

ettiler. Bu sonuncular ga$dag ANADOLU ve AZERBAYCAN Ttirkleri'nin,Malkarlar'rn, Karagayhlar'rn, Kumrklar'rn ve kadim Bulgarlar'm ulu de-

deleri olmu$tor"63.

Karadeniz kuzeyinde, Don ile Tuna nehirleri arasrndaki b6lgede ($imdikiUkranya) mesktn olan Kimmer'ler, Sakalar'rn baskrsryla, Kafkaslar'rn gii-neyine sarkmrg ve Urartululan srkrghrmrglardr. Van golii civanna yayrlan

Kimmer guruplan Asurlar'r da tehdit etmeye baglamqlardr.

Kimmerler, M.6. 71,4 yrlnda Urartu b6lgesini sardrlar. Asur krral ileyaptrklan savagta muvaffak olamadrlar' Fakat Asur kuah Sargon Il.'nin bu

savagta iilmesi, Kimmerler'in buralan bir mtiddet daha ellerinde tutmalarrnr

sa!1ladr. Bir mi.iddet sonra Asurlar'rn baskrsryla bahya yonelen Kimmerler,

Frigler'le yaphklan savagta galip gelerek Anadolu'yu istilA ettiler, maf,lup

olan Frigya kuah Midas, teessiiriinden intihar etti (M.O. 671). Karadeniz

sahillerini istila eden Kimmerle4 sinob'u merkez edinerek bu havaliyeyerlegtiler. Frigler'de buralardan, Sakarya nehrinin batrsrna siirdiiler. Bu

darbe Frigler'i oldukga giikerttiH'

Frigler'i maf,lup ederek Paflagonya'ya tamamen yerlegen Kimmerler,

buradan Lidya iizerine de salduma$a baglamrglardr. Erkekleri kadar cesur

ve amansrz olan kadrnlanyla beraber, ijnlerine gelen gehirleri, koyleri soy-

duktan sonra yrkrp yakmrglardr.

Lidya hudutlannda giiriinen Kimmerler'i durdurmak igin, di$er krral-lardan yardrm alamayan "Giges", kendi kuwetleriyle bunlara kargr koymakzorunda kaldr (M.6. 660). Bu akrncr kavmi ma$ltp ederek, bagbuf,lanndan

Mrzr-Ulu (Miziyef), lsmail, Merkezi Cafgaz'rn Etnik Tarihinin Kciklerine Dofru, TiirkDiinyasr Aragtrrmah Vakfi yayrm, lstanbul 7993, s. VIII, Qev. Prof. Dr. SiileymanEliyarh-Doq. Dr. Mehman Abdulla.Giinaltay, Yakm $ark II, Anadolu, s. 337.

NiHAT CETiNKAYA / rCDrR TARiHI

ikisini zincire vurup Ninuva'ya gonderdi. Fakat yarrgrplak savaggr, a$rrdemir krhglarla mucehhez Kimmerler'in, galak suvari ve harb arabalarrndanmiirekkep daha biiyiik kur,'vetlerle yaptrklarr ikinci akrnlanna kargr koya-madr. Askerlerin zrrhlan Kimmeri'lerin af,,rr demir krhglarrna mukavemetedemedifiinden ordusu bozuldu. Kendisi de savag meydamnda itldii (652).Lidya bagtanbaqa yaf,ma edildi6s.

Asur ordulan Toroslar'da goriiniince, Kimmerler, Lidya'dan Klikya'yadof,ru indiler. Fakat burada Asurlular'la yaptrklan savagta yenildiler. Bag-

bu$larr maktul diiptii (M.O. 650). Kudret ve satvetlerini kaybeden Kim-merler, sonralan Med'lerin de darbesine u$rayarak (M.O. 633), biitiin biitiinsarsrldrlar. Oliimden kurtulabilenler, giineye kagarak Suriye ve Filistin 9ol-lerine da$rldrlar66.

Kimmerler'in kuzeydo$u Anadolu, Azerbaycan, Aras boylan ve IidrrOvasr bolgelerinde kalanlar, siyasi bir gi.ig olmaktan grkarak buralann sakinahalisi haline geldikleri anlagrhyor, Bu bolgelerde bulunan Gemerek, Gii-miirii, Gemer (Kemer), Gemerli, Al-gemeq, Molla-gemer gibi birgok yeradr, bu Kimmerler'in hatrrasrru tagrmaktadrr.

Karadeniz'in kuzeyindeki Kimmerler'in ve Onasya'ya gogmelerindensonra, bahdakileri yani Tuna nehri yakrnlarrnda oturanlar yine Sakalar'mbaskrsryla Tuna otesine geqerek yayrldrlar. Batrya gelen bu kol M.O. 500

yrhna kadar Macar ovalannda yapamqlardrr.

Tiirk olan Kimmerler, Bulgar Tiirkleri'nin ceddi olarak kabul edilmek-tedir. Sonralarr, Kars, Van ve Erzurum civannda goriilen hrristayan Bul-garlar'rn, Kimmerler'den kalan bakiyeler olduiu muhtemeldir.

SAKALAR DEVRi

Onceleri Orta Tiyangan bolgesinde, sonralan da, Giineybatr Asya'da,Hazar denizinin doSu krsmrnda, Aral gtilii, Fergana ve Kaggar'a kadarolan alanda yagayan Sakalar, Orta Asya'daki kangrkhklar ve Masagetler'in67de tazyikleri neticesinde, biiyiik <ilgiide Kafkaslar'rn, Karadeniz'in kuzeykesimlerine gelerek yerlegtiler. Azak denizi ve Kuzey Kafkasya bcilgelerinde

Giinaltay, Yakrn gark II, Anadolu, s. 353.

Giinaltay, Yakrn $ark II, Anadolrr, s. 53.

Masagetler, Sakalar'la aynr toplrrluktan olup, Skyth'lerin bir koludur. Herodot'da (I, 201)da bu hususta kayrt vardrr. Masagetler, Tiirkistan'da Amuderya nehrinin kuzeykrslmlannda, Srrderya havzasrnda yagryorlardr. Sakalar'rn ve Masagetler'in miigterekhiikiimdan olan Alp-Er-Tunga'mn (lranhlar'ca Efrasyab) intikammr aldrfr kaydedilen(kraliqe) Tomris/Tomiris, Alp-Er-Trrnga'nrn tiliimfinii izleyen ytllarda, Masagetler/inkadrn hiikiimdan idi. Masagetler, Tomris'in, persleri yenip, Kyros'u rildtirdiikten sonra,Tomris'in liderlifinde, Kafkasya'ya gelip yerlegmiglerdir. Bugiin Giircistan'da Ahrska,Ahrlkelek gehirleri civan ve Borqah'mn batr krsrmlannr ihtiva eden biilgeye Mesketya dadenilmektedir. Ahrskahlar'a Mesket Tiirkii denilmesi de Masagetler'in hatrralandrr. AhrskaTiirkleri, KrpgakOf,uz boylanna mensuptur.

65

66

67

NiHAT qETiNKAYA / IGDIR TARIHi

yagayan Kimmerler'i, baskryla Kafkaslar'rn gi.ineyine, Azerbaycan ve DoSuAnadolu'ya gesmeye mecbur ettiler. Buralarda yerlegme$e qahgan Sakalar,

Orta Asya'dan gelen tazyiklere dayanamayrp Kafkaslar'r, Derbend gegi-

dinden agarak, Kimmerler'in arkasrndan Azerbaycan, Aras vadileri, Sahat

Qukuru ve Anadolu'yu istilAya bagladrlar. Daha giineye sarkan SakalarUrmiye goliiniin kuzey kesiminde Medler'i hezimete u$ratarak kendilerinetAbi krldrlar. Bu olaydan sonra Sakalar Yukan Mezopotamya ve KuzeySuriye bolgelerine yayrldrlar. Sakalar'rn grineye dof,m bu g6qlerinden He-rodot, goyle bahseder: "Kafkas da$lanru saf,lanna alarak sapmrglardrr. Med-ler skythler le (lskit-Saka) savaga tutugtulaq, yenildiler giiglerini yitirdiler.Skyth'ler biifin Asya'ya yayrldilar"6E. Herodot'un Asya diye andr$r yer6nasya'drr. Yine Herodot, Sakalar'rn gi.ineye inerek Suriye'yi istilA edip,Filistin'e girdiklerini belirterek: "Mtsr krrah Psammetikos grktr kargrlanna,armaf,anlar sundu, yalvanp yakarrp ve daha ileri yiiriimekten ahkoydu"69.diye yazmaktadrr,

Sakalar'm Kafkasya'yr agtp, On Asya'ya geldiklerinde, yerlegerek ilkcince yurt tuttuklarr yer, Arran (Gence-Karabaf), A$n-Da$r etrafi (IfdrrOvasr, Sahat-Qukuru ve Do$ubeyazrt), Orta Aras havzasr ve Gokgegcil

gevreleri idi. Bunun igin de bu bolgeye eskiden beri "Sahat/Saka-et (Saka

Yurdu) denilmektedir. Saka Yurdu'na dahil olup, bu araziye de, bu sebepten

Sahat/Saat (Saka-et=Saka yurdu) Qukuru veya Qukur-u Sahat/Saat denil-mektedir. Safeviler devrinde de buraya "Qukur/Quhur-Sa'ad" vilayeti de-nilmekte idi.

Prof. Dr. Tuncer Giilensoy, bugiin, Azerbaycan'm Ismailli yiiresinde,Anadolu Tiirkgesine yakrn bir giveyle konugan "SAKU adh, mavi gozli,sansm Ttirklerin yakrn akrabalanna, Do[-u Anadolu bolgemizde "ZAZA"adryla rastlandr$m belirtmektedir'".

Sakalar'rn kabilelerinden olan Targutae, Skolot ve Parlat kelimelerinin Ttirk

Qigil ve Barula adlannrn "T" li cemi fkilleri, yani Tiirkiit, Sikilnt ve Bamlatdemek olduSunu "pek muhtemel" kabul eden Togan: "Hakkrnda gok fikirleryazrlan Skit kelimesi Cingiz'in ilk dayandrfr kabileden "Sakait" kabilesininismi gibi Saka isminin "T" li cem gekli olmasr hatua geliyor." demektedirTl.

Med krrah "Kyaxares"in bu gelen Sakalar'r iyi kargrladr$rnr, kendilerine6nem verdiSini ve gocuklanm dil ve ok kullanmasrm cif,rensinler diy onlarateslim ettiklerinden bahseden HerodotT2 daha sonra Medler'in, Sakalar'r

Herodot I, 104.

Herodot I, 105.

Giilensoy, Tuncer, Do[u Anadolu A$rzlannda Giiriilen Bazr Fonetik ve MorfolojikOzelliklerin Altayistik Agrsrndan De$erlendirilmesi, Tiirk Diinyasr Araqtrrmalan Dergisi,sayr 71., Nisan 1991, s. 109.

Togan, Girig I, s. 35.

Herodot I, 73.

68

69

70

TLnt

NIHAf, qETINKAYA / rCDrR TARIHI

konuk eaguar& sarhog edip bo$azladrklanru bildirirre. Herodot'a daya-nrlarak tarihlerde gegen bu hadise, tartrgmah olup, bu konuklukta meydanagelmip olan hadise Medlerle Persler arasrnda olduf,'una dair tarihgilering6,rii9ii daha gok benimseniyor.

Sakalar lran ve 6n Asya'da 28 yrl (M.O. 653-625) hAkimiyet siirmiigtiir.Bundan sonra da Saka kabileleri, Anadolu'nun dof,u ve kuzeydo[r k"-simlerine da$rlarak yerlegmiglerdir.

M.6. VIIL ve VII. yy'larda Qin srnrnndan Tuna'ya kadar biiyilk birhAkimiyet kuran Sakalar, bu topluluk iginde hAkim kavim olsa bile, Sakaadrmn o devirlerde bu biiyiik Tiirk toplulu$unun genel bir adr olarak dakulladdrf,r anlagrhyor. Bahdaki Sakalar'm, kuzeyde Anadolu'ya sarkmalanve burada btiyiik Bagbutllan Efrasyab (Alp-Er-Tunga)'m 6ldiiriilmesi ha-disesiyle, do$uda da Qinli'Ie1, b6lgelerine komgu olan Sakalar'a hiicumederek (625) iilkelerinin bir lqsmrm ele gegirmig ve bunlan kuzeye siir-miiglerdir.

M.O. 546'da AkmamElar stilalesinden Kiros, Suderya havzasrnda Sakalarile yaph$r savapta, Alp-Er-Tunga (Afrasyab)'mn halefl erinden Masagetler'inkadrn hiikiimdan Tomirus/ Tomiris (fomris)' * tarafindan yenilerek 6ldii-riildii. Ttirk ananesinde bu hadise Alp-Er-Tunga'run intikamuun ahnmasrolarak kabul edilmektedir.

Sakalar'rn ahlAk ve adetleri, Hunlar ve Gijk Tiirkler ile ayru idi. Saka-lar'm biiyiik hi.iki.imdary lranhlar'rn Efrasyab dedikleri Alp-Er-Tunga idi(61. 626-625). Firdevsi lran-Turan savaglanndan s6z ederken, lran htikiim-dan Keyhiisrev ile Turan hiikiimdan Afrasyab'rn kahramanhklanm anlahr.Ermeni Thrihgisi Horenli Movses eserinde, Yunanhlar'rn uSkythia" yr "Tur-kastanak" (Itirklerin yurdu=Ttirkistan) olarak kullanmrghr/r.

Herodot'da Sakalar igin: "Kendilerine salduan hig kimse, onlann elle-rinden kurtulamaz ve kendileri istemedikleri si.irece kimse onlan bulupbastrramaz; 6yle insanlar ki, ne kentleri vardrr ne kaleleri, hepsi de atlrdrrve ok atarak savagrlar. Evlerini peglerinde tagular. -Zira ekip biqerck de[il,hayvancrhkla geginirleq, evleri arabahdr. B6yle insanlar yenilebilia ele dii-giiriilebilirlermi? demektedirT6.

M.6. 7-6. asrrlarda Sakalar'm Onasya'da yayrlma alam olan Orta veDoSu Anadolu, Kafkasya, Giircistary Ermenistan, Giiney ve Kuzey Azer-baycan'da tesbit edilmig Sakalar'la ilgili yer adlan: Sak, Saka, Sagah-Za-galtZagalu, Sakalr-Kent, Sakana, Sakastan, Sakavan, Sakavi, Sakaviran,Sakar-Sakarya, Sakar Bulak, Zakir K6lak, Sakar Yazr, Sagat, Sakarat, Sakga

Herodot, I 106 s. 50.

Togan, Girig, s. 38.

Marquart, Erangahr, s. 140 naklen, Togan, Bugiinkii Tiirk lli Tiirkistan, s. 23.

Herodot, tV,46 s. 205.

73

74

75

76

NiHAT qETINKAYA/ reDrR uniHl

Gcizii, Sakrz, Sako-Saku, Sagur-Sakuq, Sekii-Giikseki.i, Sekil-Sekir, Saka Qor,Sakalara, Sakama, Sakasen, Agasak, Anzak, Barzaki, Qat Sagir, Hasu Saki,Kamzak-Kamusak, Karsaki, Orsak, Pirsagat, Tursaki, Kanzak, Sagman-Sek-man-S6kmen. If,drr'da giiriilen Sinek (Siunik/sunik), Krzlzakir, Pusak (Pir-sak), Stikii, Siikiitlii, Kenzek (Kanzak) KeB- (Kugrl0 kiiyleri ile Stikiikoyi.iniin en eski oymaf,.r Sakan Uga$ ve If,du'da, ASn-Da[r qevresindeyagayan Sakan/Sakki adh kiirtge konugan agiretin adlan da hep SakaTiirkleri'nin hatralandu.

MEDLER, PERSLER VE BUYUK iSXnNOnn,SELEVKOSLU DEVni Vn PARTLARTN ORTAYA qrKr$I

Kimmerler'le Sakalar'm, uzun siiren ve On Asya'run genig alanlanna ya-ydan "bu akrn kasrrgalan", On Asya'daki kavimleri yerinden Urartuve Asur kralhgrrun zayrflamasrna sebep olmugtur. Birgok eski topluluklaryerlerini terk ederek tarihten silinmiglerdir. Sakalar'La gelen topluluklaa bo-galmq ve da$rlm4 vaziyetteki Dolu Anadolu vadilerini, yayla ve ovalanrudoldurmuElardu. Bu bogluktan yararlanmak isteyen Babil ve Med kualhp'rnrngeniglemne tegebbiisleri, Udya ve Galatlar'rn Orta Anadolu'ya sokulmalanAnadolu'yu hepten kan$hrm$tl. "Bu suriEler (Kangkl*lar) suasrnda bilhassadof,'u ve orta Anadoh,rjda birtakrm eski rklar ve tarih sahnesinden kaybolmugve daSLk brilgelere srirnmak zorunda kalm4, yerlerini ya kendi istekleriyleg6gen veya zorla siiriilen yeni kavimler doldurmuglardu"z.

Batr lran biilgesinde kabileler halinde ya$ayan Med adh topluluklar da,bu durumdan faydalanarak aralannda birleptiler. Krallan "Kiyaksar" (ilkhiikiimdarlan "Dayakku'dur.) etrafrnda bir giig meydana getiren Med'le1,Asur krralh$rna son verdiler iinceleri, bu txilgeye gelen Sakalar'r dostlukkurup, onlardan silah kullanmasuu ve savag usullerini 6$renen Med'ler,batrya akrnlara bagladrlar. LidyaLlar'r da yenerek, Dicle ve_Frat'rn yukarrkrsrmlan ile Krzrlumak'a kadar sahip olduklan (M.O. 585)78.

Sakalar'la kurdu$u dostluktan faydalanan Med krah Kryaksar, onlanbir yemeye davet cderek sarhog edip, kual ve ileri gelenlerinin hepsinikilrgtan gegirmigtir".

Tarihi kaynaklarda, Medler hakkrnda yeterli bilgiler bulunmamakla bir-likte,9. Gi.inaltay, Ahmenig hanedam (Azerbaycan) zamaru Persler'iry Med-ler'i Turanh saydrf,uu, Medya'mn, Iran destanlannda Turan iilkesi olarakgegtigini, "lran ve Yunan kaynaklanru kangtudrf,'rmuz zaman, giiphe gotiir-mez bir vuzuhla meydana grkmaktadu"du. diyerek belirtmektedir. Yine,

Z Giinaltay, Yakrn $ark IV, I. BL. T.T.K. Ankara \992, s.2.78 Giinaltay, Yakrn gark IV. I. b<il. s. 4.

79 Horodot Tarihi, I, 106, s. 50.

80 Giinaltay, lran Tarihi, C. I, s. 103.

NIHAT qETiNKAYA / riDrR TARiHI

Gtinaltay, bunlann eldeki belgelere gcire, dil kiiltiir ve fizik yaprlan itibariyleUral-Altay kiiltiir gurubuna mensup olup, Tiirkler'in de mensup olduf,u"6n-Turanhlar dedif,,imiz Alpli tipi" soyundan olduklarrm ileri siirmekte-,. 81orr

Zendavesta ve Firdevsi'nin gahnamesinde gegen lran-Turan savaglannrn,

Turanh kahramaru Efrasyab'n, Medler'le savagtr$r gosteriliyorsa da, $.Giinaltay, bu savaglarn Persler (Fars)'le Turanh Medler arasrnda gegtifini,Herodot'un Med krrah gosterdifi Astiyag'n, Saka bagbu$u Efrasyab oldu-

iunu yazmaktadrS2.

lran'rn do$u krsmr, Frrat-Dicle havzasr Gtiney Azerbaycan, ile Kuzey-do$u Anadolu'nun bir krsmrna (I[dr Ovasr-Sahat gukuru dahil) kadarhAkimiyetlerini yaymrg olan Medler'i, lranh Pers krrah II' Kurus, M.O. 550

yrhnda maf,lup ederek hAkimiyetlerine son vermigtir' Bu tarihten sonra,

ba$h olduklan Perslere kargr 200 yrla yakrn bir zaman iginde, birgok a-

yaklanmalar yapan Medelel, Pers hiiki.imdan Darius tarafindan (M.6. 550)

tamamen dafrtrlmrg, Pers kiilfirii etkisine girerek lranhlagmrglardrr.

Kaynaklarda Medler hakkrnda farkh gciriigler ileri siiriilmekle beraber,

bunlann kesinlikle Pers olmadrklan ilim alemince bilinmekte olup birgokciddi bilim adamlarr tarafindan Turani (Tiirk)'lere dayandrklarr kabul edil-migtir.

M.O. 550 yrhnda Med hakimiyetinin sona ermesiyle, Azerbaycan, Er-

menistary Anadolu'nun dof,u krsmr Perslerin hakimiyetine girmigti. Ipdrrve gevresi de, Biiyiik Iskender'in Asya seferine kadar, Pers hakimiyetinegirmig oluyordu.

Biiyiik Iskender'in Asya seferi, birqok i.ilkeler gibi Anadolu, Azerbaycan

ve lran'cla da onemli de$igiklikler meydana getirdi. lskender (M.O. 356-323),

335 yrhnda hakimiyete gegtikten sonra, Asya seferine hazrrlanmaya bagla-

mrh. lskender 37.000 kigilik ordusu ve Yunanhlar'dan topladr$r bir kuwetle,M.O. 334 yrhmn bahannda, Qanakkale bo$azrm geqerek asya seferine bag-

lamrgtr. Pers krrah III. Daryus'u, iig defa maSlup edip lran topraklanna

hakim olmug ve buramn yiinetimini Selevkoslu si.ilalesine vermigti.

Biiyiik lskender'in dliimiinden (M.O. 323) sonra, Iskendere ba$h olup,Asya topraklanmn yonetimini elinde bulunduran Selevkos siilAlesi, baf,rm-

srzhf,rm ilAn ederek, Selevkoslu l(ralh$'m kurdular,Horasan'da, Sakalar'rn "Daha" kolunun "Apam/Parn" boyundan grkan

boybef,i Argak, M.O. 256 da, Selevkoslular'a krsmen ba$h, Part Devleti'nikurmug, M.O. 250 yrhnda da, Selevkoslular'a kargr ayaklanmrgtr. Siilalekurucusu "Argak'rn kardegi Tiridat (248-214), Astarabad' da Selevkoslulan'r

81 ciinaltay, lran Tarihi, C. I, . 93-95 ve 100-103.

82 Giinaltay, lran Tarihi, C. I, s. 103.

NiHAT CETiNKAYA / IGDIR mniHi

ma$lup ed.erek Part devletinin baSmsrzhf,rm ilan etti83. Selevkoslular'rn,

zamanla Asya'daki hakimiyetleri sarsrhnca, romahlar'la da aralannda mti-

cadele bagladr. Selevkoslular'tn, Manisa ijnlerinde ikinci defa Romafilar'a

yenilmesi (M.O. 190), onlar iqin pargalarup, da$lmalanmn baglangrcr ol-

mugtur. Bu savagta, Romahlar'dan kagarak Manisa'ya sr$rnmrg olan Kartaca

Kumandam Anibal da buradan, Aras boylannda selevkoslular'm valisi

olan Artaksias'a sr$rnmrgtr'

ARTAKSiYAS KIRALLIGI VE AR$AKLILAR

Selvekoslular'rn pargalanmasrndan sonra/ Armavir'de (Igdrr'rn kuzey-

do$usunda, Arafuk kazasrmn kuzeyine diigen Aras solunda) hAkim bulunan

selevkoslular'a baf,L bolge valisi Aktaksiyas (muhtemelen saka veya Med-

ler'den), Romahlar'a baf,hh$rm bildirerek, senatonun muvaffakatryla miis-

takil olmug ve merkezi Armavir (Ermenistan'da, Aras Irmaf,r'nrn solunda,

gimdiki Serdarabad) olan "Artataksias" krralhfrm kurmugtu (M.O. 188)' Bu

devlet, Part (Arsakh) Imparatorluiu ile Romahlar arasmdaki miicadelelere

sahne olup, srk srk el defligtiren bir tempon "Eski-of,'uz (Arsakh=Tiirkmen)"

gogebelerinin Kars havalisi ile Kiir-Aras boylanndaki yaylak ve krglaklara

yerlegtiklerini soyleyen Sayn Kuzrof,lu'nun verdi$i malumatdan bu devir-

de de Asya'dan, I$drr ve gevresine, Tiirk guruplanmn biiyiik dalgalarla

gelip yerlegtikleri anlagrhyor&.

Artaksiyas Krralhpr kurulunca, gok Eabuk geniglemig ve merkezleri olan

Armavir kiigiik gelmef,e baglamrgtr. Armavir'in eski durumu hakkrnda,

Ermeni tarihgisi $ahnazaryan gu bilgileri vermektedir: "Armavir ve buna

benzer zikrolunmug gehirler, hakikatte krpr gegirmek, so$uktan barrnmak,

ilkbahara kadar siiriileri banndrrmak igin yaprlmrg birkagyiiz kuliibeden

bagka birgey de$i1di,,85. "Bunun iizerine, Romahlar'dan kaqarak Artaksias'a

sr$nmrg olan Kartacah Anibal'in tegvik ve tavsiyeleriyle gimdiki Erivan'rn

giineyinde Aras nehrinin solunda, "Artaksata" adryla yeni bir gehir kur-dular. Ermeniler bu gehre "Ardagat" demektedirler. Ardaqat/Artagat bugiin

aym adla Erivan,rn giineydofusunda, osuzlar'rn eski krglak biilgelerinden

olan Vedi havalisindeki Kamerli/Gemerli ve Yuva/Yrva (Azerbaycan ai-zrnda "Crva f Civa"), Avgar ve Karkhrn adL, Tiirk Of,uz boylannrn yagadrf,r

koylerin 8 km kuzeyinde ve Tiirkiye srmrrnada bir o kadar mesafede

ye.ulrr. Bu bcilge, Sahat/Saka-et Qukuru'nun doSu krsmrm teqkil edip, M.O.

KrrzroSlu, "Dede-Korkut O$uznAmeleri"nde Bagkent "siirmelii" (I$drr ilimiz), Nevruz-TiirkKiiltiiriinde Nevruz Uluslararasr Bilgi $cileni (sempozyumu) Bildirileri, (Ankara, 20-22

Mart 1995), Yayrna Hz: Prof. Dr. Sadrk Tural, Ankara Kiiltiir, Dil ve Tarih Kurumu,Atatiirk Kiiltiir Merkezi Yayrru, Sayt: 10Q s. 72.

Kars Tarihi, s. 116.

"$ahnazaryan, Ermeni Tarihi Hakkrnda Taslak, Paris 1856, s' 8" Nak. Uras, Esat, TarihteErmeniler, Ankara 1.950, s. 28.

&1

85

NIHAr gETiNKAyA rdom u,nlnlki devirlerden beri fiirkler'le meskfin bulunmugfur86. Br. davirde Hora-san'da Part tmparatorluf,u'nu ilan eden Arsakh (saka) Ttirkleri, Hemed.anjrmerkez edinerek Eok giiglenmiglerdi.

M.O. 18S de Selevkoslular'rn generali Artaksiyas'rn kurduSu bu Artak-siyas kualh$rm, Ermeniler, kendileriniru Anadolu'daki varhklanmn siyasibaglangrcr olarak 6ne stirmektedirler. Frigler'in iginde bir gurup olarak jAnadolu'ya geldif,i sdylenen ve bugtin Ermeni olarak adlandrnlan bu top-/lulu$un (Hay/Hayk), o devirlerde mevcut olup olmadr$ ve adrmn neoldu$u halen aydrnh$a kavugturulamamq olup tartrgrlmaktadrr. Kaynak-larda [V. asnn sonlanyla V. asnn baglannda yagadrpr (gimdi VIII. asrrdayagadrpr ispat edilmigtir) belirtilen Horenli Movses Ermeniler'in mengeihakkrnda yazdrSr tarih eserinde, Ermenileri, mukaddes kitapta geeen

"Hay/Hayk"a ba$lamaktadrr. bugri+ Ermeniler, "Ermeni" adrrr reddederek,kendilerine Hay/Hayk" ve iilkeye de Hayastan demektedirler. Ulke iginderesmiyette de Hayastan (Hay/Hayk'lann tilkesi) adrru kullanmakta, Arme-nia adrm ancak diplomatik iligkilerde ve yabancr dillerde yazrlan resmiyazrlarda kullanmaktadular. Armania s<izi.i, "DaSlft y"t, yiiksek yer, yukantilke, yukan eller" anlamrnda olup, eski gaBlarda yabancrlar tarafindanda*hk mrntrka olan DoBu-Anadolu'nun bir krsmrna verilen isimdi. Giircii,urartu s6zleri de ayru anlamda olup yere, topra$a verilen adlardrr. siir-yaniler "Armania", Araplar "Ermeniyye" demektedit Yabancrlal, Armania,-da yagayan insanlara da, Armania'da yagayan anlamrna Armani/Ermenidemiglerdir. Ermenistan scizii ise Milattan sonraki asularda kullamlmrgolup, Armania s6ziiniin sona getirilmesiyle olugan "Ermeni-istaru=Ermeni-lerin yeri, yurdu" manasrnda Ermenistan denilmigtil, Ancak Ermenilel,kendilerini ifade etmeyen bu kelimeyi benimsememig, eskiden beri bununyerine "Hayastan" demeyi tercih etmiglerdir.

St. Martrn: "Qok eski zamanlardan beri Armanie ismi, hemen gi[ermuhtelif gart milletleri tarafindan bu isimle tavsif edilmig olduBunu bildi-$imiz ve Ermeniler'in Hayastan dedikleri yere verilmig olan bir isimdir"87.demektedir. Esat Uras da gu bilgiyi vermektedir: "IJrartu'ya Med,ler za-marunda (Flarminap) denildigi ve bilahare lranhlar'da bunun Ararat, Arcig,Aruyr, Atlu", Arpav, Arzery Aror gekillerinde g6riildiig"ii, "men"in de ruh,fikiq, insan'r ifade etti$ ve "Armen" in de bu suretle "memleket adaml"mAnasrna geldi$i giisteriliyor"s8. demektedir,

86 Ermeni vahgeti ve Bolgevik Sovyet idaresi zamanmda Tiirkler, buralal terketmekmecburiyetinde brraktlmrg ve yeni kurulan Tiirkiye Cumhuriyeti Devleti'nin himayesinde,getirilerek l[drr ve kdylerine yerlegtirilmiglerdir.

87 st. Martin (M6moire historique et gdographique sur L'Armenie, paris 181.8, nak, uras,a.g.e. s. 102.

88 Uras, Esat Tarihte Ermeniler, Yeni Matbaa, Ankara 1950, s, 102.

NIHAr CETINKAYA/ rCDrR ranisl

Iskender lmparatorlu$ patgulundrktan sonra, Orta Asya'h (Ttirkistan'h)olan Partlar (Sakalar'rn Horasan kolundan), Hazar Dinizi'nin giineyindebir devlet kurdular ve Mezopotamya'ya kadar uzanan lran iilkelerini elegegirdiler"Sg. Horasan'da, Part lmparatorlufo'rr kuran Arsakh (Part/Sa-ka)'lar, Hemedan'r merkez edinerek gok giiglendiler. Anadolu, Mezopotam-ya ve lran'rn bir krsmrnda Imparatorluk kuran Selevoslular'rn igkaryrkhklanndan faydalanan Arsakhlar (Part/Saka)'rn kudretli hiikiimdanI. Mitradat (Arsas)s. Selevkoslular iizerine giderek, onlan ma$lfrp etmigve Mezopotamya Arsakhlar idaresine geqmigti. Part (Arsak) krrah, Afga-nistan ve Indus/Sind (gimdi Pakistan) iilkelerini fetheden II. Mitridad (X.Argak), genigleyen hudutlanm ihtiyat alhna almak igin yaphg,r iglerdenolmak iizere Artaksiyas kualhf,n iizerine gidip, bu iilkeyi alarak kardegiVal-argak'r, Armenya'ya OgU"gt gibi), "Kafkas, Hazar krralhklannrn daAmiri bulunmak iizere" krral tayin etti. Bu suretle M.6. 120 yrhndan itibarenbu bxilgede Arsakhlar/Argakhlar soyundan gelen "Argaguni denilen Eg-

gAniyan" hanedam baglamrg oldu91.

M.O. 188 yrlmda Artaksiyas'la baglayary M.O. 120 yrhndan sora da,Part/Argak hi.ikiimdan II. Mitridat'rn kardegi Val-Argak ile baglayan Ar-Saguni (Kiigiik Argakh) siilAlesiyle devam eden Araks (Aras) bcilgesi kualhf,rhakkrnda malumat veren eski Ermeni kaynaklary bu d6nemi rivayetlerlehikaye ettikleri iqin, tarih ve pahrslar hakkrnda qeligkili bilgiler verdiklerianlagrhyor. Bu kaynaklarda Araks (Artaksiyas) krralh$ tarihinin Ermeni(Hay) tarihi gibi gristerilmesi, ilim adamlan tarafindan tamamen giiriitiir-miigtiir. Ord. Prof. $. Giinaltay, bu hususta 9u bilgileri vermektedir: "EskiErmeni tarihgisi Horenli Moses (Moise de Chor6ne, Hist. Armen. II 3)Ermeniler arasrnda gayi bir rivayet olarak Part kuah Mitridat'rn, Araksb6lgesi kualhf,rm istilA ve Artaksias hanedamm imha ederek oraya kendikardegi Valarsak (Val-Ar9ak)'r kual tayin etti$ni yazmaktadu. Bu rivayet]ean Catholicos (|ea. Cat. VII, 9) tarafindan da teyid edilmigtir. Buna goreErmeni kuah olarak tamhlan Tigran hanedammn, Arsakidler'in bah gube-

sinden yani Partlar'dan olmalan icabetmektedir. Bu rivayeti kabul ve mii-dafaa eden Saint-Martin (Histoire de, Arsacides, t. I, P. 54-1.69) Medyabatrsrndaki b6lgeyi M.6. 150 tarihlerine do$* istilA eden Part krahmnbirinci Mitridat olduf,unu iddia etmig, muhtelif kaynaklardaki tarihleri telifigin hayli yorulmugtur. Halbuli o asrrlara daha yakm bir zamanda yagam$olan Strabory Partlar'rn aslA Ermenirye'yi fethetmemig olduklarrm tasrih

//89 Mansel A.!1. -Baysun, C. -Karal, E. Z. llkqafi Tarihi, lstanbul Milli E[itim Basrmevi No:

729, tarihliz, s.7il.90 Uras, a.g.6. s. tl4.

91 Ktrzro$lu, "Dede-Korkuz OSuznAmeleri"nde Bagkent (I$dr ilimiz), Nevruz-TiirkKiiltiiriinde Nevruz Uluslararasr Bilgi giileni (Sempozyumu) Bildirileri, (Ankara, 20-22Mart 1995), Yayma Haz: Prof. Dr. Sadrk Tural, Atatiirk Kiiltnr, Dil ve Tarih Kurumu,Atattirk Kiilttir Merkezi Yayrnlan, Sayl: 100, s. 73);

NiHAT qETiNKAYA / IEDIR TARiHi

(XVI, I, 19) etmekte ve Tigran'rn Artaksias ailesinden oldu$unu (Ermeni

olmadrf,rru) aynca belirtmektedir (XI, 14-1'4). Bundan bagka muasrr dif,erRoma ve Yunan kaynaklarrnda da Horenli Movses'in rivayeti, ister Stra-

bon,un iddiasr hakikat olsun, her iki gekle gcire de Ermeni) krrallarr denilen

Tigran ailesinin rrkan Ermeni olmadrklan s6z gotiirmeghit gerqektir'" Bi-

rinci iddiaya g6re bu aie Partlar'dan, ikinci iddiaya nazaran da Persler'den

veya Matalar'dan inmiglerdirg2,

Tigran zamaru Artaksiyas krralhSrmn merkezi faaliyet alaru Van, G<ikge

ve Urmiye g6lleri arasrndaki biilge olarak giisterilmektedir. Rivayetlerle

yazrlm$ eski Ermeni tarihlerinde Tigran zamamru Ermeni tarihi gibi gos-

tererek, bu iiq g5l arasrndaki hakimiyeti de, g<illeri masalvari biiyiiterek,Akdeniz, Karadeniz ve Hazar denizi olarak gosterip bundanda, "Denizdendenize Biiytik Ermenistan ldeolojisi"ni ortaya atmrglardrr' Tarihi vesikalar-

dan da anlagrlmrqtu ki, amlan b<ilgelerde, Tarih boyu bir Ermeni siyasi

hakimiyeti bulunmamaktadrr. Ermenilerce yazrlan tarihleri, tamamen riva-yetlerden ibarettir. Amlan cof,rafyada kurulmug olan devletlerden kalan

paralann (sikke'ler) higbirinde Ermenice yazrya rastlanmadr$r gibi, bilinentarih iqinde, iizerinde Ermenice yazr bulunan tek bir para da bulunma-

maktadrr.

M.O. 69 yrhnda Roma generali Lukulus bu biilgeye (Kiiqiik Arsakh)

yaptrf,r seferde "Biiyiik Tigran"r iistiiste iki defa bozguna ufiratmrp ve

da$rtmrgh. Bu sebeple de Tigranokerta (silvan) harabeye dcini.i9ti.i. Bu ha-

diseden sonra, Biiyiik Tigran'rn Aras Krralh$r'mn merkezi Artagat'a dcin-

di.ifii anlagrLyor. Bu bozgunlardan sonra Tigran kayrnpederi olan Pontos

Krrah ile de bozugmugtu. Onun krzmdan ve kendisine bag kaldrracakla-

nndan giiphelenen iig o$lundan ikisini oldiirmtig, kiigiik o$lu geng Tigran

da kaqarak Arsakhlar (Partlar)'a srf,nmr$tr, Geng Tigran burada Arsakh

hiikiimdan III. Frraat'rn krzryla evlendi' III. Frraat, damadr geng Tigran'rn

artaksiyask (Aras Krralhgr) tahtrna gegirmek igin Artaksata (Ardagat) Pehrinikugattr. Artaksata gehrinin muhasarasrmn uzun miiddet devam etmesi,

krgrn bastrrmasl ve iilkesinde muhasarasrmn uzun miiddet devam etmesi,

krgrn bastrrmasl ve iilkesinde kangrkhklar grkabilece$ endigesiyle ordusu-nun bir krsmrru damadrmn yamnda brrakarak lran'a dtindii. Genq Tigran

da babasr "Biiyiik Tigran" a yenilerek dedesi Pontos krahmn yamna dondii.Genq Tigran rn ordusunu tegkil eden Arsakhlar idaresindeki eski OSuzlar,

Part kuah II. Mitradat (M.O. 123-88) gaflrnda olduflu gibi, Aras boylanna(Iftdrr ovasr-sahat Qukuru) ve Kars ili birlgesine yayrlarak buralarr istilaetmiqlerdir93.

Roma generali Pompeyus, Pontos krralrru yenerek esir aldrf,r torunugene Ti$an rn krgkutmasl ve rehberlif,i ile Revan ovasrna girdi. Biiyiik

92 Giinaltay, Yakrn $ark IV, II. Bl., s. 578.

93 Krrzroglu, Kars Tarihi, s. 121.

NIHAT 9ETINKAYA/ rdDrR raniHl

Tigran da savagtan kagrnm4 ve sulh istemigtir. M.O. 66 da Aras'rn solunda,Iidr yakrmndaki Serdarabad ovasrnda yaprlan antlagmada, Biiyiik Tigrantekrar Artaksata (Aras) krrak olarak kaldr ve Romahlar'a bafilanarak, Arasboyunda Arsakhlar'a kargr Roma'nrn bekgisi durumuna diigttiea. Tigran,M.6. 56-54 yrhnda 80 yagrnda iilmiigtiir.

Romahlar M.O. 34 yrLnda Antonyus kumandasmda Aras kualh[r iilke-sine giderek istilA ettiler ve Artaksiyas (Araks/Aras) krrah Artavast'r esiraldrlar. Artavast'rn biiyiik o$u Artaksiyas da kaErp Arsakh (Part) IV. Fuaat'asr$rndr. Roma'yr miigterek idare etti$i, Oktavyanus'lae5. Aralarrndaki reka-beti kesin gekilde halletmek iizere savapa hazulayan Antonyus, Aras veFrrat boylannda bulunan kuwetlerini tamamen geri gekerek, buralan bo-galttr. Bu firsatr deierlendiren IV. Frraat, Azerbaycan iilkesine yiiri.iyerekfethedip, II. Artaksiyas'r Azerbaycan krrah yaptr.- Bciylece iigiincii defa"O$uzlar", Aras boylanna yayrlarak hAkim oldulare6.

Artaksiyas tahta oturunca, babasrmn intikamrm almak igin iilkesindebulunan Romahlar'r 6ldiirttii. Romahlal, ellerinde bulunan II. Artaksiyas'rnkardegi II. Tigran'r tahta geEirmek istiyorlardr. Bu yiizden Araks krlalhsriilkesi kangmrg, ahalinin bir krsmr Arsakh (Part), bir krsmr da Romahlartaraftan olmak iizere ikiye bciliinmiigtiigT.

Artaksiyash veya "Armenya" (Artaksiyashlar sikkelerinde "Armenya"adrm kulanmamrglardu. O devirde bunlann iilkesi iEin Armenya= "yukaniilke adrru yabancrlar kullanmrglardu.) devletinin yazrh, Selevkoslular'nkullandrSr yunan alfabesi ve yonetici tabakalarca kullamlan resmi dil deyunanca idi. Kuzeyde Kiir nehrinden Dicle kaynaklanna, Qoruh boylann-dan Karabaf'a kadar p:ayan topraklarda lJrartu, Saka (eski Tiirk) ve lrandilleri konuguluyordueE.

"Tiirk (Oiuz) milli rivayetinde, milattAn 6nceleri Horasan'dan gelip Aru,Kars, Tiflis ve Demirkapr-Derbend'e hAkim olduklan bildirilen Osuzlar'rn,Part devletini kuran Aksakhlar'dan oldu$u muhakkaktu. Hele "Kitab-rDede-Korkut"da bu O$uzlar'rn Merdin (Mardin) ile Hemid (,'Amid" olanasrl adryla amlan Diyarbekir) den "Kapulu-Karaderbend'e" (Daryal gegidi-ne) ve Demirkapu-Derbend'den Bayburd'a vannca uzaya yerlere hiikme-dip, gimdiki Kars ilinin do$ugunu tegkil eden AdCAKALA (k) (yaylak) veSURMELU [<rglak) gehirlerini merkez edilen ve Bayrndur-Han siilAlesinin"giiyegisi" (damadr) olan Salvur-Kazan Han hAnedanrna t6bi g<isterilmesi,tamamryll Ktigiik Arsakh ("Argak-uni") tarihinin destani hatrralarrndanibaretfir"9.

Krrzro$u, Kars Tarihi, s. 122.

Giinaltay, Yakrn gark IV. U. Bl, s, 613.

Ktrzroglu, karo Tarihi, s. 124, aGilnaltay, yakrn gark IV, IL BI. E. (617,

Krrzro$lu, Kars Tarihi, c, 126, \Krzrof,lu, Kara Tarihi, p. 145,

94

95

96

97

98

99

"Bu kralhk (Araks), dof,.uda biiytik Medye ve Atropeten (Azerbaycan),

kuzeyde ise Albania ve fberia; giineyde Mezopotamya'dan ayrran Toros

kolarr, batrda ise Paryadres (gimdiki Koggar) da$lan ve Fllat vadisi ileqevrili bulunuyordu.

Bu srmr iqindeki saha Ararat biilgesini, Sakasen veya Arran havalisini,

Ard,az veya kiigi.ik Medya mrntrkasrm, Marenitid, Akilisen, Taronitid ve

Bainoe (Vur,) q",rr"lerini ihtiva ediyordu"l0o.

riiqtir ARSAKLTLAR

Partlar'rn, Hemedan'daki ig kavgalan neticesinde, baga gegen XXII. Ar-

gak I. vologas/Valars (51-75), ilk ig olrak Azerbaycan ile "Armenya" (Yukarr

eller) topraklarrm yeniden ele geqirerek, "(Aras boyunda, Ifidrr kesiminde)

bagkent Artaksata (Ardagad)'dan, Romah valisi iberli (Giircii/Kartvel) $eh-

zadesi Rhdamist'i kovarak, kendi kardegi ("Alvand/Aruvant/Eruvand",yani eski Ti.irkge "Akman/Aktenli" lakaph) I. Tridat'r (53-100), (Roma hu-

cludunda ugbe$ olarak) tahta gegirip, "Armenya Krralt" tayin etti." I. Tri-

dat,rn, M.S. 63 yrLnda Murat suyu boyunda Romalrlar'r yenmesiyle,

"Roma'da Kayser Neron'un (54-58) elinden tag giymesi kogulu" "" ile

krralhf,r kabui edildi102. Part hiikiimdan L Tridat'tan (M.S. 53-100) sonra

"Kiiqiik-Arsakh" (Argakuni veya Egganiyan) tahtma, bunun Azerbaycan

hakimi olan ve uxxlv. Arsak" unvanryla amlan kardegi Pakor (Bakur)un

o$lu Aksidar (M.s. 100-112) (Romahlarra Akhsideres) gegti. "Bunun baga

gJtiril*."ine ve biiylece "Armenya"run Biiyiik Arsakhlar (Partlar)'a baSlan-

i",ur*u Roma kayseri Trayoun itiraz etti. Part hiikiimdan II. Parkor (M.S.

75-110) <iliince, Arsakh tahtrna gegen Khosrov, "XXV. Arsak" iinvamm aldr

100 Ciinaltay, Yakrn $ark IV, II. bl. s. 623'

101 Krrzroflu, "Dede-Korkut Of,uznAmeleri"nde Bagkent "siirnelii" (Ifidrr ilimiz),

NevrrrT-T'iirk Kiiltiiriinde Nevmz Uluslararasr Bilgi giileni (Sempozyumu) Bildirileri,

(Ankara, 20-22 Mart 1995), Yayrna Haz: Prof. Dr. sadrk Tural, Atatiirk Kiiltiir, Dil ve

iarih Kurrrm, Atatiirk Kiiltiir Merkezi Yayrru, Sayr: 100, s' 74'

102 I. Tridat'rn Araks krrah olarak, Roma imparatoru'nun tac giyme tiirenlerine katrlmak

iizere gidiginde yaprlan heykeli ile ilgili olarak defierli Uiltn.aayl, krymetli hocamrzprof. dr. f. rc.rt"$t,t 9u iinemli bilgiyi vermektedir: "FAtih bir devletin temsilcisi olan

I. Tridat, Roma Saraylnda pek <izenli tcirenle kargrlanmrg; bir de 2.04 santim

yiikseklifiinde ak mermerden lieykeli yaprlmrgtrr. Paris "f.ouvr" miizesinde "ma 1019"'r,.,^uru ite kayrth bulunmaktadr. Milli krhgr: Topsakalh, baqrn{1 Terlik (Biirk), dizlere

varrnca ur yun (ince kumagtan, Palto ile ceket arasl ve diifmesiz) giif,sii agrk brakiltp,beli, sol yu"aulr krhflr Kama asltr lxur; kemelle bafh Arkahk dedif,imiz "Tunik";

altrnda, farqalarr topuklarda ba$lr Potur (galvar); saf, elinde, iistii omuzdan yukan

tuttrlmup, attr sag iyaga yakrn duran hdkimiyet belirtisf Asi bulunuyol .Anc.ak,'I'ac{iiyme T<jreniinrle tir yin, Romalrlay'a uysun diye, ayaklanndan qizmeleri cta,rillP,pu.rnuilol agrkta brrakan, tisttt bilekten ba$li sandalet ve boyun alttru-sararak sol kolu,

ilirsek altrna valnca 6rttip, sa$-omuzda liiips ile tuttttrulmug, sol elle de, bel ile diz

arasrncla tutulnrug, pelerinbulfnmaktadrr. Milze klavuzunda "Partlar krrah Tiridat'a ait

sanrlryor,' deniliyoriada, tam bir TUrkmen/O[uz tipi bir krlkh oldutundan, ttlPheetmek yersizdir, (Krrzro$lu, Krpgaklar, s. 212).

YA/ IdDIR TARIHI

NiHAT gETiNKAyA rcon rnninl

ve Pakor'un oteki o$lu Partamisir'i (M.s. 112-115) Argakuni ham tayin etti.Bunun ilzerine Trayan, Aras boyuna sefer aEtr, partamisir <jldiiriildi.i ve"Armenya" bir eyalet halinde Roma'ya ba$landr. Bu hal ancak (M.s. 115-114iki yrl siirdii. Trayan'rn (M.s. 98-114 6liimiiyle onun, Roma himayesinealdr$r Mezopotamya ve Kafkaslar'a deBin uzayan yerler, yine ArsakLlar,rneline geqti. Hadriyan (M.s. 117-138), selefinin siyasetini yiiriitmedi. ArsakhKhosrov ("osroes", M.s. 110-130), Randeya Muahedesi'ne gcire yine Kii-gi.ik-Arsakh (Argakuni)'lann iilkesinden Romahlar'm elini fektirdi; Arga-kuni tahtrna kendi oflu Partamaspat'r (M.s. 117-l4o) tayin etti. Bununzamamnda Alanlar, M.s. 134-135 yrllannda Demirkapr-Derbend,i gegereklber kuah II. Farasman (M.s. 11,6-1,40) ile anragrp, or,un da yardrmr vekatkrcryla, Arsakhlar'rn Azerbaycan tilkesini istila ettiler ve Argakunileryurdunu da korkutup gigniyerek Kapadokya,ya de$in yayrlarak ya$ma veakrnlar yaphlar. Part (Biiyiik-Arsakh) hiikiimdan II. vologas (Val-Arsak),M.s' 130-146) akEa ve armasanlarla Aranlar'r iilkesinden grkard.r',103.

"Hadriyan'a halef olan kayser Antoin (M.s. 13s-161), Kiigiik-Arsakhtilkesine Partamaspat'rn o$lu olduf,u sanrlan Akhamenid'i (M.s. 1,40-1,62)kual yaparak Roma'ya tabi krldr. Btiyiik Arsakh hiikiimdan III. volagas(M.s. 1'47'191), 167 yrh sonlanna do$ru DoSu Anadoru'yu istila etti. Ro-ma'nn Kapodokya valisi, Arsakh bagbuf,u Khosrov'un ordusuna Erzurumtarafinda yenildi. Bu muvaffakiyet iizerine Argakuni tahtrna Arsakhlar,danBakor adh bir gehzade krral tayin edildi. Nihayet iiE yrl sonra Arsakh III.vologas ile kayser Mark-Avrel arasrndaki antragmaya gore Akhemenid,inoBlu Sohemus (M.s. 165-185), Argakuni tahtrna getirildi. Arsakhlar bundansonra Kiigiik-Arsakh tahtrna kendilerinden sanatruk (M.s. 1s5-194) adh birpehzadeyi gegirdiler. sonra da bunun oglu (?) Val-Arsak (vologas, M.s.194-21'6 k'al oldu. val-Ars' m, o$uzlann'salgur/ salvur boyundan (I$drr, dasalar/sallar) olduSunu, "Dede-Korkut osuznamesi"nde bunun oglrrr,.rn"olag oplu salvur Kazan" kiinyesiyle arurmasrndan anhyomz. Herhalde, I.Tiridat'tan (M.S. 53-100) beri g6bek de$igmemigse, Erovantagat (=ASca_Ka_la) tahtrna oturan biitiin KiiEi.ik-Arsakhlar sALVUR boyundan ve ljg-ok-lar'rn "Dai-AIp" (Da$-Han) soyundan, Biiyiik-Arsakhlar ise, Daheler,in

I'Parn" kabilesine gcire "BAYINDIR"Iu ve UE-okrar'rn "Gcik Alp" (Gok-Han)kolundan sayrlmrglardlr."l&. valars Eaf,rnda, kuzey kavimlerind en? Hazar-

lu.1 o" Pa(r)siller (Borgah) eor-Kaprsr'm (Demirkapr-Derbend'i) gegerek

hakimleri "venaseb" ile "surab"rn bagbuf,lu$.rnda Kiir rrmaSrru agarak (Arasboylanndaki) igerilere akrn ettiler. valars bu akrncrlarlu .1rrrirg*rrg ve onrarrCor-Kaprsr (Derbend)'nde (Eski gaf,larda Derbend havalisinin adr ,'eor-/Qol/f6l" idi. Bundan Igdrr'daki giillt/qijllii kabilesi adr.) geginceye kadarkovmugtur. sonraki bir savagta bunrar valars'r iildtirdi.iler] valars,rn ogluI Khosrov da daha eonra onlardan ociinti almrytu,

Krrzro$lu, karo Tarihi, s, 156-157,Krrzrollu, Kars Tarihl, s, lFZ,

103

10{

,,Farslar,,ln Istakhr gehrinde, M.s. 211 veya 212 yrllannda ortaya Erkan

Babek (Babak)10s. adh bir kunduracrmn o$lu olan Ardeqil'"". y.S' 224 de

Arsakhlar,a isyanla, giiq toplayarak, Part (Arsakh) devletini yrkrp, sasanh

siilalesini krrrirr. Bdyiece, Turanl soyundan gelen Part (Arsakl) krral Bii-

yiik Khosrov M.S. 217-252) ga$rnda, Mr'S' 226 yrhnda' M'O' 250 yrllarrnda'476 y{ stiren Part (Arsakl)'lairn lran'daki hakimiyetleri sona ermiq oldu'

son Arsakh veya (Part) hiikiimdan Artaban'rn osullan Ermenistan (Kiigiik

Arsakh veya Aras) krralh$rna kaqarak, amcalan olan krral hanedamna,,r07

srglnqrlar"part (Biiyiik Argakh) lmparatorluiu'nun sasaniler tarafindan yrkrlma-

srndan sonra Aras veya "Kiifiik-Arsaklr" krlah[r biiyiik deste$ni yitirmigti'

Bu srrad.a valars of,lu I Hosrov (sonralarr Biiyiik Hosrov), sasaniler'e kargr

iilkesini korumak igin asrl ata yurdu olan Kuganlar (Hunlar) iilkesine haber

gondererek yardrm istedi, fakat bu yardrmt alamadr. o tarihlerde orta-Asya

itiirtirtur,; Ulkelerinde de biiyiik karrgrklklar baglamrgtr' Bunun iizerine

ictiqiit-er"uk1 krrah l. Biiyi.ik Hosrov Sasaniler tehlikesine kargr Romal-

laria ittifak yaptr. Bu suada Horasan'daki Pahlav'lartn "Garen kolu kardepi

Hosrov,la birtegmek iizere Ermenistan (Kiiqiik-Arsaklr) iilkesine hareket

etti. Fakat Ardegir (sasanh) bunlarr yakalayarak hepsini imha etti. Yalmz

bir gocuk kurtuldu ve Kuganlar iilkesine kagrnldr. Bu gocut bilahare agaf,rda

agrklayacaSmrz Kamsarakan ailesinin ceddi olmu;tur""o' Sasaniler'in st-

krgt*masr lzerine Kiigiik-Arsakh k*ah L Btiyiik Hosrov, Romallar'dan

yu,d'* istedi. Romalrlar da, ycinetimleri alhnda bulunan Pontos ve Mrcr,.

<lankendisineaskeriyardrmg6nderdiler'I.BtiytikHosrovbukuwetlebirlegerek Sasani k'ali Ardagir'i ma$lup etti10e. Bu zamanda Kiigiik-Ar-

sakhlar,a Kafkasya'da bulunan bazr Tiirk asrlh kavimlerin de yardrm etti$i

anlagrhyor.sasani Devleti'nin kurulmasrndan sonra, Ttirkistan ve Horasan biilge-

sindeki Tiirk boylan arasrnda da kangrkhkkalr grkmrg, siyasi miicadeleler

baglamrgtr. Kiigi.ik-Arsakh (Aras) krrah L Biiyiik Hosrov'la bagedemiyen

Ardasir, Tiirkistan'daki karrgrkhktan faydalanarak, onlara haber giinderip,

Hosrov I.',i iildtiri.ip bertaraf edeceklere: "intikamrmr alacak, hiddetimi teskin

edecek birisi grkarsa, kendisine hiiki.imette ikinci mevki verece$m, onun

NIHAT CETiNKAYA / IGDIR rARiH!

Abu,l-Farac,da ,'Pabak,, diye geqer. -Abu'l-Farac Tarihi, Tiirkqeye Qeviren, omer Rrza

Do$rul, Tiirk Tarih Kurumu Yaymr, Ankara 1987' s' \30'

Ardegir,in babasrmn Babek adli miineccim bir kunduract olduf,u, bunun, gelecekte

o!r.r.,r. hiikiimdar olaca$mr kestirdiBini "sisan" adh bir zabit veya rahiple giirtigtiiriip,

savrimesru miinasebette butundurd"ugu kansmdan dofidu$u 1iy"yq.:q$ektedir'S";il; ;dili. g"qiri^.- kendioiniri"Keyiniyan" soyundan geldigini iddia .etmistir'Anu'n,n asrl kocaini gtire "Babe!,in" lakibrni tagryan Ardegir gayrimegru

,bnbastnagttiu O"ur*,iiu "sArAniyAir ('SAsAnliar) adtru vermigtir' (Krrzro$lu' Kars Tarihi' s' 162)'

Krrzrof,lu, Kare Tarlhi, s' 162'166.

Uras, a,g.e, a, 58'

Uras, a,g.e, a, 58'

105

106

107

108

109

NiHAT qETiNKAYA / IdDIR TARiHi

iisttinde yalnrz hiikiirndar bulunacaktrr." diyerek, Partlar (Sakalar)'r tegvik

etmigtir ve bunu yapacaklara "Pahlav gehrini, Kupan memleketini" vadet-

migti. Suren Pahlav ailesinden Anag bey, yine kendi soyundan (Tiirk) olan

Kiigiik-Arsakh krrah Hostov'u oldtirmef,i taahhiit edip, Hosrov'a da "Se-

ninle birlegerek mi.ipterek diigmammrz (Ardagir) dan intikam almak iEin

geldim" diyerek, Hosrov'a iltica etti' Hosrov da bunu memnuniyetle kar-

grlayarak, Inak/Anag Beye Ardaz'r (Dof,ubeyazrt srmrrmrza ya^krn, Giiney

Azerbaycan'rn Maku ilgesi) vererek oraya yerlegmesini sa$ladr110. "Ananeye

giire hrristiyan havarilerinden (Maku ve Bagkalede ilk manastrrlarr kurdu-

Suna ve (M.S) 43 yrhnda Maku'da oldiif"i.ine inamlan) Tatyos/Tatus (Thad-

eus)'un gehit edildigi yerin iizerine gadrnm kurdurmug olan Inak/AnagBef,in, burada, sonradan hrristiyanhf,r Argaguniler (Ktiqiik-Arsakh) iilkesine

yayacak olan bir o$lu (Kirkor) do[du"111.

Ermeniler'in iHay), hrristiyan Gregoryen mezhebinin kuruusu, TtirkInak Be$in o$lu "Kirkor Lusadovig" hakkrnda, Krrzro$lu 9u malumatlarr

vermektedir: "KiiEiik-Arsakhlar iilkesinde hrristiyanh$r yayarak "OSuz-Ki-lisesi"ni kurmug olar Aziz-Kirkor Lusanovig (=Nurlandrrrcr Aziz-Gteguvar),

ermenice metinlerde ve kilise tarihinde Arsakhlar'm Karen/Garen-Bahlav

adh, tahta gegemeden kalan kolundan Inak Be$'in o[lu olarak gosteriliyor.

Bugiinkii Ermeni mezhebinin=Gregoryenlifin esasrm kurmug bt,lunan Ar-sakL Karenyan-Anak o$lu Kirkor, Tiirk destanlannda: "Bayat boyundan

Kara-Koca of,lu, Oiuzlar'rn geyhi, Of,uz'un tamAm bilicisi ne derse o olur,

gaibden tiirlii haber s<iyle1, gonf,liine Hak TealAntn ilhAm etti[i, O[uzkavminin miipkilini halleder, her ne i9 olursa Korkut-Ata'ya damgmayrnca

iglemez, her ne ki buyursa kabul ederlet sijzin tutup tamAm ederler; velAyet

rssr, bef, qocuklanyla gehzAdelere ad koyan, beg han'rn veziri ve hikmetginAs

bir mi.igaviri, 295 yrl yagamrg, kerAmet sAhibi Inak Bef," (Dede Korkut)olarak giisteriliyor. (Giikyay, Orhan $' "Baqlangrq", s. XVII-XXI[). Aynt

zamanda "kopuz" galarak gAzrhk yapan' elgi giden, (Miisliiman olup) Pey-

gamber'e varrp ziydret eden bir din ulusu, hattA "Tarih-i Dost SultAn"a

giire db $aman rAhipleri bakgrlann peygamberidir (aym eser/ s. XXIX)'

"Atalar-Sijzi" adlr bir "of,uznAme" de ise "Ala-g6z devkrzl'ndan dof,dum

ben Dede-Korkut" deniyor (aym eser, s' XXXII): An'aneye gore Dede-Kor-

kut'un, Dafirstan-Demirkaprsr'nda ve srrderya aga$srnda birer tiirbesi var-, ,,112

clrr"

Ardoz (Maku) Ovasrna yerlegen Inak Be$ ve oyma$r, iki yrl sonra birav srrasrnda I. Biiyiik Hosrov'u oldiiriip Aras nehrine dofru kaqtrlar, fakat

Aras'rn kabarrk olmasr yiiziinden geqemeyerek, burada hepsi Hosrov'un

Uras, a.g.e. s. 58.

Krrzro$lu, Kars Tarihi, s. 165; Horenli Mavses (kitap 2, tasil:74", nak. Esat Uras, a.g'e's. 58-59.

Krrzroflu, Kars Tarihi, . 165-1'66.

110

111

lt2

32 NiHAT qETiNKAYA / rcDrR TARIHI

adamlan tarafindan oldiiriildii. Yalmz Inak'rn oplu kiiEiik Kirkor kurtuldu.Bu gocuk, hrristiyan olan siit annesi tarafmdan kaqrnlarak, Kayseri'ye gci-

tiiriilmiig ve orada hrristiyan terbiyesiyle biiyiitiilmiigtii/l3.

Kiigiik-Arsakh krrah I. Biiyiik Hosrov'un yine bir Tiirk olan Inak/AnakBef, tarafindan <ildiiriilmesinden (M.S. 261) sonra Sasani Ardegir, Ermenis-tan (Kiiqiik-Arsakh iilkesi)'a gelerek Hosrov ailesini tamamen imha etti.Yalnrz Hosrov'un kiiqiik o$lu mtittefiki Roma'ya kagrnlarak kurtarrldr.Roma'da bi.iyiimekte olan Tridat'rn, yeniden doniip Kiigiik Arsakh tahhnaoturuncaya kadar (M.S. 286) gegen 26 yrl, Kiigiik Arsakh tilkesi lranh

113 Bu qahgmalan yaptrfrm srrada Giiney Azerbaycan'rn Maku gehrinden gelen tanrdrklara,o bcilgeye bir azizin mezannrn bulunup bulunmadrf,lm sormug ve bir malfimatalamamrgtrm. Burada bir seyahat hatrramla ilgili bilgileri verme$i faydah bulmaktayrm.Ailem I[dr ili Tuzluca kazasrna bafh Siirmeli (Dede-Korkut kitabrnda geqery O$uzla/rnbe$lerbe$i Ulag oSlu Salur-Kazan Han'rn krglak payitahtt Siirmelti Kalasr) kdyfiahalisindendir. 1919 da Ermeni ve Rus mezalimi dolaylsiyle halk araslnda "Kaga-kaq"(IL) denilen griq hadisesinde ailem buradan qrkarak, Giiney Azerbaycanln Maku kazasrnaait, bir txilgede yerlegmigler. Burasr, Alrrda$ln giineyi ile Tendiirek daf,larrmndof,usunda ve Dof,ubeyazrt srrunmrzln bitigifinde yer alan 42 yerlegim yerini kapsayan"Avacrk" adh mevkidir ki ailemin yagh, kadrn ve qocuklan burada, Kilise Kendi (kriyii)ve Erep (Arap) Dizesi adh, birbirine yakrn olan bu kriylerin civannda yerlegmig vebrrrada 18-20 ay kadar kaldrktan sonra, Tiirk ordusunun tr<ilgeye hdkimiyet kurmasryla,tekrar I$drr'a drinmtiglerdir. Avacrk veya "Iwacrk" adh, kaynaklarda buralara yerlegtikleribelirtilen 24 O|ttz boyunun 23. srrasrnda bulunup, Deniz Han'rn d6rt oflundan biriolan Yrva (lgdfin kiiqiik kardegi) boyunun yore afizr ile sriylenigi olsa gerek. Yrvaboyunun adr Mahmut Kaggari'de Iwa (c. I, s. 55), Awa (c. II, 525), Ebiilgazi'de de"Awa" (arap alfabesiyle yazrh ikinci briliim, s. 31-33-36) olarak yazrlmrgtrr.(Deniz-Han'rn oSullarr: (en biiyiifiii) IgAir, ntigdtiz, Yrva ve Krnrk'drr. Selguklu Tiirkleribu Krmk'dan gelmedir.) Ailemin bu kilgede kaldrf,r zamanda, mezkfir k<iylerde oturanve Avacrk'rn ileri gelen ailesi Sanseyyidl'lerden bir geng dedemin krzkardegi ile evlenmigve kiylece bu aileyle akrabahk tesis edilmigti. 1980 yrhnda lran'a, bu akrabalanm(bibiofullarr) ziyaret igin Avacrk'a Kilisekendi'ne gitmigtim. K<iyliilerle sohbet srrasrndameraklanarak- Bu kdye niye Kilisekendi demigler, burada kilise mi var? diye sormutum.Bu somma olumlu bir cevap alamamrgtrm, yalruz yaghca bir ihtiyar, gekinerek: "Vakt-rzamanmda burada, kegigler olmug" diye cevap vermigti. Yine aynr ihtiyar Arapdizesikr;yii iqin de: "$ahlar zamanr buraya Erep (Arap)lerden gelen olmug, camaat onlannkdye yerlegmesine razrhk vermemig, onlarda k<iyiin graSrnda (kenannda) bu Erepdizesiyerinde yer salmrglar. Men bunu kocalardan (yaghlardan) bele (hriyle) egitmigem" diyerivayet etmi9ti. Bu sohbette, bu bilgileri veren yaglya difer yaghlardan tepki geldifinide hissetmigtim. Hatta biri, biraz espirili: "ede ay kiqi ne deyirsen, ne kegigi ne erebiburda camaat hamr (herkes) miiselmandr" diye de, tepkisini belirtmigti. Kiiyliiniinbahsettifi, Safeviler'in yrkrhgrndan sonra daf,rlan ve gelip buralara yerlegen $amhTiirkmenleri'nden bir oymak olsa gerek. Akrabalanmrz olan bu Sanseyyidi'ler, halenAvacrk'da oymaklar halinde yagamaktadrrlar. Kendileri milliyeteri somlduSunda "EsasenTiirk" demektedirler (lran'daki Azerbaycan Tiirkleri etnik k<iklerini ifade ederken, sadeceTiirk derler ve Azeri s<iziinii kullanmazlar, gof,u da bilmez). Bu oyma$rn biiyiigii MirAbdulali Sanseyyidi, 1970 li yrllarrn sonunda, Hoy gehrinde yerlegmig, oradaki ocaprnda(kiiqiik Post) oturmaktayken 1989 yrhnda vefat etmigtir. 1729 tahnr defterinde, AvgarTiirkmenlerindery Konar giiqer Recepli Avgarlan'ndan "San-Seydili" (Seyyidli olmah)olarak yazrlmrg bir Tiirkmen oyma$ giiriiyoruz (Halaqof,lu,Y' a.g.e. s.5t 137). RecepliiAvgan adryla amlan bu Ttirmen aqireti, Anadolu'nun birqok yerlerinde egkiyahkla meggulolmug, devletin aldrfir tedbirlerle, sonralan birkrsmr yerlegik hayata gegmig olup birkrsmrmn da iran'a gitmig oldu$u anlagrhyor).

NIHAr CETiNKAYA / I6DIR mnlnl

Sasaniler'in elinde kaldr. Bu miiddet iEinde lranhlar buraya Ategperestli$i

(Zerdi.igtliifii) zorla sokmaya gahgtrlarll4'

Roma'da biiyti$iip, e$tilen hosrov o[lu (ftirk asrlh) Tridat, babasrmn

KiiEiik-Arsakh tahtrna oturmak izere, bir ordu ile yola grkarak Kayseriye

varmrtr. Burada, ki.iqiik yagta buraya getirilen ve Tridat'rn babasr Flosrov'u

6ldiirmiig olan Inak Beyin of,lu "Aziz Kirkor" ile de tampmrptr. Siit ninesi

tarafindan, Kirkor'un "Havarilerden Tatyos'un ijldiiriildiiBti yerde do$du-

$u" nun belirtilmesiyle, Kayseri'de "Aziz" olarak kabul edilmig ve iyi birdin adamr olarak yetigtirilmigti. Kayseri'den Hosrov o$lu Tridat (Dertad)

ile beraber "Aziz Kirkor" da KiiEtik-Arsakh (Ermenistan) iilkesine d6nmiig-

tii. Memleketinde mensuP oldu$u dini (Putperestlik) yaymaya baqlayan

Tridat (Dertad), mabudlan igin bir tijren diizenlemig ve kurbanlar kesmiqti.

Onlann ananelerine giire devletin ileri gelenleri de bu mabudlara qigekten

Eelenkler koyarak saygr g6sterirlerdi. aziz Kirkor'a da qelenk koymasr teklif

edilmig, o da hrristiyan olduiunu beyan ederek red etmigti. Bunu, mabud-

larrna hakaret kabul eden Tridat, bu sgada bunun babasmr oldiiren Inak

Beyin oHu oldu$'unu beyan ederek rcd etmigti. Bunu, mabudlanna hakaret

kabul eden Tridat, bu srrada bunun babasmr <jldiiren Inak Beyin o$lu

oldu$unu da 6,!"renince, Aziz Kirkor'u, bugtinkii Ifrdrr ilinin Arahk ilqesi

yakrnlarrnda bir yeraltr kuyusu (veya zindam)'na hapsetmigti. Yrllar sonra

Tridat, amansLz bir hastahfia yakalanmq, her galeye bagvuruldugu halde bu

hastahktan kurhrlamamqh. Tavsiye iizerine 13 yrldu bu kuy'u veya zindanda

bulunan "Aziz Kirkor"a bagvurularak getirilmig, o da Tridat'r iyilegtirmigti.

Bu olala Aziz Kirkor'un giihreti daha da arhrmrp ve bagta krra Tridat olmaklfrzete, be[{eri ve ahali putperestli$ buakarak, huistiyan dinini kabul etmigtir.

Tridat'n tedavisi suasrnda bir ara trans haline geq;en Aziz Kirkor, bu srrada

FIz. Isa'nrn Ecmiyadzin (gimdi Erivan'rn 15 km batrsrnda gehir)'de yere indigini

hissettif,,ini veya gordi.iiiinii s6ylemigtir. Bunun iizerine Tridat, Ecmiyadzini

Aziz Kirkor'a tahsis etmig o da burada biiyiik bir kilise yaphrarak, burastru

kualhf,"rn ruhani merkez haline getirmigtir.

Bu devirlerde, bir krsrm oSuzlarda giiriilen hrristiyanhk ve daha sonrada

bilincli${ gibi Krpgaklar'rn, Kafkas, Do$u Karadeniz ve Kuzeydosu Anadolu

ile Giircistan ve Ermenistan biilgelerindeki hristiyanhf,r, bu Tiirk ashndan

gelen Inak/Anag Beyin ofilu Azw Kirkor'la bagtadr$: anlagrlmaktudrrlls.

Tridat (Dertad)'rn irliimiiyle Kiiqiik-Arsakh krralh$rnda kangrklar bag

gcistermig ancak Romahlar'rn miidahalesiyle II. Hosrov Kiigiik-Arsakh tah-

trna kual olarak getirildi. Aciz biri olan bu kral, lranhlar'rn baskrsrna

dayanamayarak, dedis ve babasr zamamnda lranhlar'm iggalinde olup geri

Uras, a.g.e. s. 59.

cenig bilgi iqin, gu eserlere bagvurulabilir: ord. Prof. $emsettin Giinaltay, Yakrn $arkAnadolu lv. tt. g.itutn, T.T. Kurumu yay. Ankara L987; ProL Dr. Fahrettin Krrzrofihr,

Krpgaklar, T,T. Kurumu yay. Ankara 19p/2; F. Krrzrof,lu Kars Tarihi, 1953: E' Uraz,

Tarihte Ermeniler, 1950.

77411s

NiHAT CETiNKAYA / reDrR TARiHi

ahnmrp olan topraklann bir krsmrm lranhlar'a tekrar vererek, onlara vergiverme$ kabul etmigtir. Oliimiinden sonra oflu Diran veya Tigran II. (350-361 veya 342-350) Kiigiik Arsakh tahtrna gegti. Bunun zamamnda Erme-nistan (Kiigiik Arsakh) ahalisinin cinemli bir krsmrnr tegkil edenKamsarakan/Gamsarakan (Tiirk)lar iilkenin miidafaasrnda 6nemli giirevleryapmrglardrr. Bu srrada Kamsarakanlar'rn bagbufiu Argavir adh bir beydi."Bizansh FAUSTUS ([I, 13; IV,4) ve KHORENil [Movses] (II, 90), ArgakhBiiyiik Tridat'rn, akrabasrndan (Argakh "Karcn-Bahlav" kolundan) KamsaroSlu Argavir'e, (M.S.) 311 yrhnda "$rrak ve Eraskhacor" sancaklarrm ocaklrkmAlik6ne verdi$ini, bundan sonra artrk buralann_ bef,liSinin "Kamsar akan"(Kamsar-hanedaru) elinde kaldr$rru belirtirler"116.

Iranhlar tarafindan tahtan indirilen Tigran'dan sonra, srrasiyle, II. Arsak(362-392 veya 350-369), Bab (385-392 veya370-374), Varaztad (392-395 veya374-378) Ki.igiik-Arsakh tahtrna kral olmuglardr. Bunlar zamarunda iilkedekarrgrkhklar yaganm$, Kiigiik-Arsakh (Ermenistan) iilkesi, Romahlar'la l-ranhlar arasrnda taksim edildi. Merkezi Divin olan Sahat-Qukuru ve gevresi

Iran'a; Erzurum, Mug ve Mezopotamya b<ilgeleri de Romahlar'a kaldr. Buayrdrlma ile lran'a diigen bolgenin krrah fV. Argak, Iranhlar'rn putperest-li$inden dolayr bolgenin ileri gelenlerini de alarak topyekiin Romahlar'aait olan b6lgeye gegti. Bu olay Sasaniler'i miigkiile diigiirmiigtii. Sasanh

$apur yine bir Arsakh olan III. Hosrov'u, Kiigiik-Arsakh tahtrna kual tayinetti.

Ktiqiik-Arsakh iilkesinin, Romahlar'a kalan krsmrna gegmig olan IV.

Argak'rn yamnda bulunan be$ler Divin'de terar bir Arsakh (Eggani)'mnkrral oldu$unu duyunca fV. Argak'r brakarak Aras boylan (Sahat-Qukuru)na dondiiler. IV. Argak da ordusuyla III. Hosrov'un iizerine ytiriidii, yaprlansavagta ma$lup oldu ve bir miiddet sonra hastalanarak oldii. Bundan sonraKiigi.ik-Arsakh iilkesinin Romahlar'da kalan biiliimiinde, Romahar krralhlrkaldrrarak buraya valiler tayin etti. Bundan memnun olmayan ahalininbiiyiik krsmr III. Hosrovla iltihak etti. Bu 969, Romahlar'r miigkiile diigiir-miig ve III. Flosrov'un talebiyle Romahlat aldrklan topraklan vergi ver-meleri gartryla, tekrar Kiiqtik-Arsakhlar'a devrederek ittifak ettiler.Kiigiik-Arsakhlar'rn bu ittifakr Sasaniler'in diigmanhfrna sebep oldu. Sasanikrah $apur'un of,lu Ardapil, III. Hosrov'un iizerine giderek onu teslimaldr ve yerine kardegi Varamgabun (Bahram $apur 404 424)'u gegirdi.

Varamgabuh'tan sonra, tekrar IIL Hosrov (424425) 1 yrl daha krralhkyaptr. IIL Hosrovdan sonra Ktigiik-Arsakh tahtrna Sasanilel, kendi soyla-rrndan biri olan, krrallan Yezdcert o$u $apur (425-428)'t krral yaptrlar.SasaLlar'rn niyetleri, bu iilkeye ategperestlifii sokmaktr. $apur'dan sonra,yine bir sasani olan Ardeges (a28-433) krral oldu. Bu Kiiqiik-Arsakhlar'rnson krah oldu. Bundan sonra da Sasaniler bu iilkeden krralhfr kaldrarak,

116 Krrzro$lu, Krpgaklar, s. 39.

NiHAr qETiNKAYA / rdDrR u,niui

Iranh valiler tayin ettiler. B<iylece M.O. 150 yrlmdan M.S. 428-433 yrllanndakadar devam eden, Ermenistan'daki Argakuni (EggAniyan) siilalesi hAki-miyeti ortadan kalkmrp oldu.

ARTAKSiYAS vE rtiqtir ARSAKLTLAR ULKESiNDEHALKIN ETNiK VE SiYASi YN.PTST

Do$uda Zagaros da$lan (Medye), batrda Kapadokya, kuzeyde Kafkas-lardan, giineyde Toros eteklerine kadar olan biilge, Artaksiyas krralhf,rzamamnda, etnik bakrmdan gok gegitli bir yaprya sahipti. "Tarihin baglan-grcrndan beri, do$udan gelen akrncrlann buralarda brraktrklarr tiirlii un-surlar Asurlar'rn ve Urartulular'rn bo$uqmalanyla biisbiitiin halitalarmrg,Kimmerler'in, Sakalar'rn akrnlan ise yerlerinden oynattrklan 6n-Asya ka-vimlerini bir herciimerc iginde brrakmrgtr. Bu akurlardan birgok boylar,b<ilgeyi terketmig, kalanlar ise Do$u-Anadolu'nun da$rk bcilgelerine, rssrz

vadilerine, yiiksek ovalarrna srf,marak, her biri kendi hiiviyet ve hususi-yetlerini muhafaza etmek suretiyle ayrr ayn yagamrglardr.

"Arazinin muayyen ailelere inhisarr ananesi, Urartulular zamamndanberi mevcut idi. Urartu knalhfrmn yrkrlmasrndan sonra asilzade ailelermuhtelif bcilgelerdeki arazilerin bagrnda kalmrglardr. Bazr kalabahk kabilereisleri de krralhf,rn yrkrlmasrndan faydalanarak, buunduklarr topraklari.izerinde miistakil bir hayat siirme$i baglamrglardr.

"lskender'in halefleri, bu sapa ve da$hk bcilgelerde kuwetli bir otoritekuramadrklanndan, derebeyler daha ziyade kuwetlenmiglerdi. Bu suretlebiitiin doSu bcilgesi, birbirlerinden mtistakil ve birbirleriyle boSugan kii-qiiklii biiyiiklii bir siirii toprak derebeyleriyle dolmug bulunuyordu." Mem-lekette kanury merkezi otorite, miigterek bir ordu ve belirgin bir adaletyoktu. Derebeyi ve krrahn istekleri her geyi tanzim ediyordu117.

Zamamnda bu devirlere ait yeterli tarihi vesikalann bulunmayrgrndanfaydalanan Ermeniler, hayali uydurma ve rivayetlerle, bu bolgeye kendi-lerini oturtmaya baglamrglar fakat neticede, bu iddialar vesikalarla (ozellikleErmeni alimleri tarafrndan) qiiriitiilmiigtiir. Bu ga$larda, bolgede, Ermeni(yer adrndan) denilen Hay toplulufunun mevcudiyetine dair ciddi birvesika bulunmamaktadrr. Ancak IslAmlagma ga$rndan sonra, bugiinkii Er-menistan denilen mrntrkada, din ve dili farkh mengeleri tartrgmah birtopluluk kendini hissetirmektedir. Bugiinkii Ermenistan'daki Hay adh top-luluf,un (hakim millet) biiyiik bir krsmr Ruslar tarafindan son 2 yij.zylJiEinde anadolu, Iran, suriye ve di$er iilkelerden getirilmig muhacirler top-lulu$udur. Ruslar tarafindan, Ermenistan'da, Ermeni (Hay) niifusunun go-

$altrlmasr siyaseti, Tiirk ve lslAm diinyaslmn ortasrnda, srcak denizlereinme planlannda, atlama tagr olarak kullanacaklarr bir hrristiyan devletcifi

117 Giinaltay, Yakrn gark IV, II. kil. s. 628429.

NiHAr qETINKAYA / ICDIR ranlHl

kurmak amacrnl tagryordu. Buna da muvaffak olmuqlardrr. Ashnda Tarihi

vesikala{, boyle bir toplulu$u+ miistakil bir millet gibi kabuliine mtisait

defildir. Ermeniler'in miistakil bir dilleri de yoktur. Konugtuklan dil, fars-

camn iptidai bir lehqesi olup, sonralarr tiirkgeden de beslenmigtir' Bu ko-

nuda incelemeler yapmrg olan Le Normant: "Ermenice lran gurubunun birlehgesi ile miitenazr olarak Zend ve farsca ile tepekki.il etmigtir. Eski geklini

bize gcisterecek hiqbir eser yoktur'" demektedirllS.

B6lge ahalisi tarihin bilinen gaflanndan beri Tiirk damgasmr tagrr. En

onemli Tiirk destanlaruun hayat sahasr buralardr. Dede-Korkut Of,uzlan -

mn yurdu bu b6lgedir. osuzlann Beylerbef,i olag of,lu salur Gazan Han',rn

krglak bagkendi bugiinkii siirmeli/Ipdr Karakalasr, yaylak yerleri de Asnve Elegez daflan yaylalan idi Af,n ile Elegez da[lan arasr (sahat-Qukuru)

o$uz Han'a da merkez olmugtur. of,uz Han rn buralara geligi o!"uz Kaf,an

Destam'nda gciyle anlatrlrr:

"O$az, $irvan taraflanndan kalkrp Arran ve Mugan'a geldipi zaman'

yaz mevsimi idi. Bu vilayetlerinden biitiin yayla ve da$ mrntrkalannt,

sabalan (Gtiney Azerbaycan'da savalan dapr 4812 m) daflanna, Alatak

(Argr/ Agn-Daf,).'..tamamen iggal ettiler'

"Yaylakta kaldrklan zaman zarfinda, bu taraflarda olan biitiin iilkeleri

ele gegirip, zaptettiler. (merkezi Tebriz olan) Azerbaycan vilayetini de al-

drlar. O$uz kendi has atlarrm, Ucan sahrastntn mer'alannda besledi.

"O yaz OWr,Alatak (Af,rr-Daf,)'ta yaylak yaptr' Orada Ba[dad, Giir-cistanh, Diyarbekir ve Raqqa (Rakka) taraflama elqiler yollayarak "gele-

ce$m" diye haber g6nderdi." Destanda o$uz'un elgileri gonderdikten sonra

krgr gegirmek iizere Mugan taraflanna gelip Kiir ile Aras arasrm yurttuttuFr belirtilir. oiuz Han'rn seferlerinde Alatak (Asn)'r merkez olarak

kullandrfr da destanda belirtilmektedirlle.

rUqtir ARSAKLT FEoDAL lilnlnni

a) BAGRATiD',ler

Ki.igiik Arsakhlar zamam Bagrath llbeylerinin yurdu Dosu Beyazrt-Culfa

biilgeleri idi120. Bcilgenin eski siilalesi olan ve onbirinci asra kadar varhk-

lanm stirdiiren Bagratid (Bagrath)'ler hakkrnda $. Giinaltay gu malumatr

veriyor: "Mengeleri Medler zamanlna qrkan Bagratid'lerin Mata zadegArun-

dan olduklan anlagrhyor. Adlan bagrnda bulunan ve ari lehgede Tann

mdnasrna gelen "ba[" lafzrmnda belirttiii gibi, Bagratidler mengeinin kafkas

1.18 Le Normant, C. l, s. 220-22-1, nak. Uras, Esat, s. 110.

119 Togan, OSuz Kaf,an Destanr, Endentn Kitabevi, lstan, 1982 s. 30-31.

120 Krrzrofilu, Kars Tarihi, s. 193.

NiHAT qETiNKAYA / rGDrR ranini

srnrrlarrna dayandr$r ve bunlarrn Matalar devrinde Muglar'dan (rtrnrr = 116,'

de$igimi ile sonradan "bag/bu$) yani ruhani bir aileden indikleri, niifuz-lanmn da bundan ileri geldigi anlagrlmaktadrrl2l.

Eski riirkler'de ba$/bui scizleri rann'mn srfatlarrndan biri olarak kul-lamlrrdr. Islam qaBmda, bu ve bunun gibi eski ilahi manah scizleie ihtiyagduyulmadrf,r igin, asrl anlamryla kullamlmasr terkedilmigtir. Ancak yine deilahi motifli manalarla kullamlagelen ve pek farkrna da varamadrf,urzkelimeler yaygrndrr.

Allah, Adem Peygamberi kendi aleminde yani Cennet,te yaratmrgtrr.Adem'in Cennet'de, a$rz yoluyla herhangi birgeyi yemesi yasaklanmrgtr.Birgiin Adem, Cennet'te dolagukery bufiday bagairna rastlar ve bir bufdayrkopararak yer. Yasa$r bozdugu igin Cennet'ten grkanlr ve bu aleme, diin-yaya gcinderilir. Bu gekilde Adem, diinyaya elinde bagak demetiyle gelir.Yani, Adem, Cennet'ten bir tek peyi, bu$dayr getirmigtir. Demek ki Cen-net'te yaradrlmrg olup da yeryiiziine gelmig olan tek pey, bufdaydu. Tiirktefekkiirii, Tanrr'mn kendi katrnda, kendi gleminde yaratmry oldu!-u bumaddeyi mukaddes kabul etmig ve mukaddesli$ini ifade eden bir s6zleadlandrrmak igin, eski devirlerde Tann'mn srfatr (kimi zaman adr) olarakkullanrlan "bapfbt|" sozti ile ifade etmigtir. Bu$ sciziine, ye4, mekAn bildiren"da" ekinin ilavesiyle, "Buf,-da=Bu$da/bufiday, yani Tau'ya ait, Tann mnaleminde yaratrlmrg manasrna gelen, onun mukaddeslif,ini ifade eden scizletammlamrgtu. Bunun igindir ki riirkler buBdaydan yaprlmrp mamullerin(<izellikle ekmeiin) iisti.ine basmayr gilnah kabul eder, onun en kiigiikpargasrnl yerde gcirdiiklerinde mutlaka alrr, iig defa <iptiikten sonra, iistiinebasrlamryacak bir yere koyarlar. Bu davramg yalmz Tiirklere ait bir inanggelenef,idir ki, Miisliiman Tlirkler'de olduiu gibi, diSer dinlere bagh Tiirk-ler'de de bu mitolojik inan yagamaktadrr.

Tlirkler, Kur-bafia, Kaplum-bafia (Tosba$a) adh hayvanlara dokunmaz-la1, onlann <ildiiriilmesini giinah sayarlar. lsimleri sonundaki ',ba$/ba!,,sozleridir ki, onlara bu yan mukaddes anlamrm vermigtir. orhun abidele-rinin, Tiirklerce mukaddes sayrlan bir tosba$a (Kaplumbafa) kaidesi iize-rine otutturulmug olmasr da, bu tefekkiiriin canh bir <irnef,idir. I$drryciresinden de bir ijrnek verelim: I$drr yciresinde yaralarrn iyilegtirilmesiigin en pratik yol bir bitki yapragrna bagvurmaktu. Hemen hemen y6rcninher tarafrnda yaygm olarak yetipen, ortalama bir elin yansr biiyiiklii$tindeolan bu bitki yapraprna ahali, "Ba$a yapraSr" adrm verir. Bu ad, bu bitkiye,iyilegtiren, hilas edery cizellif,inden dolayr, kutsalhf,rm ifade eden bir anlamverir. Bu roliinden dolayr da mukaddeslegtirilerek Tanrr'nrn srfatryla ad-landrnlmrgtrr.

L21 Giinaltay, Yakrn gark IV, IL biil. s. 630.

NiHAT A / IdDIR TARiHi

Eski tarihlerde, Aindas-Aras boyunda da yurt tutmug olan bu Bagrath

siilalesini, ortagasda, Alagiiz (Elef,ez) daf,larr ile Kars-Am bcilgesinde gor-

mekteyiz. Bugiin, eskiden beri Alag6z da$larrnda yurt tutmug olan, Ermeni

.ruhgeiirrden kagrp I$drr'a yerlegen iki oymaf-rn adlan da, dikkate almnca

dikkat gekmektedir. Bunlar, Bekiran'h ve Radkan'h adh Kiirtge konugan

agiretleredir. Bu iki agiret, tesbit edilemeyen eski zamanlardan beri akraba

oidrrklur*r s6ylemektedirler. Bu agiretlerin adlarrndaki ilk heceler, (Bag ve

Rad) "Bagradi adrmn iki hissesi oldu$u giiriiliir. Bu agiret-adlanmn so-

nundaki ian" eki muhtemelen Farsqa qoful ifade eden "an"dtf' "an" ilave-

siyle,Bag-ran=Baglrlar,Rad-kan=Radlrlaranlamrnrvermektedir.Aradaki

" ,r" t h-arfleri ba[layrcr ara seslerdir. Bagran adr zamanla y6re apzr hu-

susiyetlerinin tesiiyl!, Bagran= Baguan= Begiran= Bekiran geklinde soy-

lenmeye baglanmrg olmahdr.

o qa$ardaki hususi topluluklar, kendilerini yiineten ruhani ailelerin

adr ile anarnannaan, bu Bagrath'lann adr olan "Bagrad" da ruhani bir

ailenin adr olmak gerekir ki, yukanda izah etmef,e qahphf,rmrz "Bai" s6-

ziiniin bu aile adrnda bulunmasr bu giiriigii ispatlamaktadrr. Ruhani anlamh

Ba$/bufi sciziine, Rusga'dan bir misal verelim: Rusqa'da Tanry "Bag" stjzii

ite-uaturra*lmrgtu. Bir gok bilim adamr, Rusga'da Tanrr'yr tam anlamryla

ifade edecek bir kelime bulunmadr$r iqin, Ruslar'tn, eski Tiirkgede aym

anlama gelen "Baf,/buf," siiziinii, Tiirk dil* ve kiittiiriiniin tesiriyle, Tanrt

yerine ahp (Bag) kullandrklarr kabul edilir '

b) KAMSARAKAN'1ar

Kamsarakan llbeyleri'nin yurdu Ka$zman-siiregel (Srrak-eli= Srrak yur-

ctu) idi. ,'Feodal hanedan biiyi.iklerinden olan Kamsarakan'lar, menge iti-

bariyle Partlar'a mensup bulunuyorlardl. Sonralan bu bolgeye hAkim olan

erruna krrallariyle srkr dostluk ve srhri miinasebet tesis etmeleri, men$e

birli$inden ileri gelmigtir. $ark biilgesi, malikaneleri idi. sasaniler'in zuhuru

,rrur*.l* Arsakid'lerin yamnda miicadele etmig ve onlarla birlikte sahneden

qekilmiglerdirl22.

Kamsarakan adr, Kars Tarihi'nde, Ermeni Tarihgisi Horenli Movses'in

tarihinden naklen giiyle hikaye olunmaktadrr: "Arsakhlar'tn Karen-Bahlav

soyundan Beroz-Amad, (Ak-Hunlann hiiki.imdarr) Vezerg (= Buzurg yani

Odyii1) unvanh Khakhan (Ka$an) ile savagtr. Bu igi Ardegir'e yaradr$r i'in,onunla dostluk kurdu. Fakat $ahpur (M.s. 24"1'272) Iran tahtrna geqince

Beroz-Amad ondan yiiz bulamadr. Bunun biiyiik of,lu, Vezerg-Khakhar/a

* BaE, Bu[, Mag, Muf,, le ilgili olarak, iizerinde halen qahgmakta oldugumuz, "Ifdtr'da

Oy'maklir" adl-, aragtrrmamrzda genig malumatlar verilmektedir'

122 Giinaltay, Yakrn $ark IV, II, biil., s. 630.

kargt savaguken bagrm koruyamadr, yaralamrken kafatasrndan bir parga

kemi$ini kaybetti. Bu yiizden kendisine "Bapr Eksik" mAnastna Kam-Sar

dedillr". I(rzrof,lu "Peroz-Amad (Peroz-Amad (Perviz Amat) adryla tamnan

bu Ttirkmen beginin "Kamsar/Gamsar" (Eksik-Bag) lAkaph of,luna nispetle

Kars,a verlegen Karen Arsakhlan bef,lerine hep "Kamsarakan" denilmigtir."

demekiedirt23. Kurnrurakan hanedammn/ $6regel ve Digor-Kaf,rzman de-

resinde, Ms. 772 yrhna kadar, 460 yrl ocakh beyler' olarak kaldrklarrru

soyleyen Kuzrof, tu, bu Kamsarakanlr,larrn, oguznil}e|erdeki,'Ilak-Koca oi-lu san-Kalbag hanedam olduiunu belirtmektedirtt*. Buradaki "Kam" scizii

farsgadaki kem 1= eksik, krt) s<iziiyle ifade edilmigtir' Ancak anrlan devir-

lerde goriilen, ruhani aileleri iine qrkmasr ve saygrnhkla kargrlanmast goz

ijniing afumrsa, Kamsarakanlar'da da bunu aramamrz isabetli olur kanaa-

tinde$iz. Kamsarakan'larrn yurdu olarak belirtilen ve bugiin, "$iiregel"

denilen adrn, aslrrun, buralara gelip yerlegen Suak/Sarak/$uak adh Tiirk

kabiesiden geldif,ini biliyoruz. $oregel siizii, srrak siiziinii halk aizrnda

$uak/siireg geklinde soylenerek suak/sarak/$uak/ $iireg'lerin yeri, yurdu

dem"k olan srrak-eli, $iiregeli yani srrak yahut sarak'larrn yurdu anlamrn-

dadu. Kam sijzi.i de bilindi$ gibi eski Tiirkler'de, $aman ruhani kigilerine

ve ailelerine verilen addrr. Ihtimal ki bu Srrak'lann mensuP olduklan veya

baf,h bulunduklan aileler Kam'lardan idi. Bu ihtimali giiztiniine alarak

Kainsarakkan adrndaki "Kamsarak", "Kam" ve Sarak/Srrak sijzlerinin bir-

leqmesiyle ve Kam'lardan inen Srrak veya Sarax-lar demek oldufrunu soy-

leyebiliriz. Bugiin Tuzluca koylerinde "Sarak" adh ailelere rastlanmaktadrr'

Tuzluca,mn Ekerek koyiinde "siincanh/sincanh" adh kabilenin soyadr "sa-

rak"drr. sincanh/siincanh kabile adrm,_Bs$-Dili (Badrlh) oymaklan iginde

de "sincanh obasl" olarak g6rmekteyizl25'

c) MAMiKONLULAR

M.S. ru. Yiizyrlda Tiirkistar{dan gelen Mamikonlu beylerinin yurdu,

Mug, Elegke* ve Oivin126 biilgeletini igine alan topraklardr. "Turani men-

g.d".t yani Sugd veya Qin Tlrkistam'ndan gelmig "lT -b:- aile' sonraki

ur,,'hriu niifuz"ve sant=i almrglardu. Biitiin Turanllar gibi Mamikonienler

* Eski Tiirkler de ruhani/kutsal kabul edilen ailelerin oturduf,u yere- (veya ev), "ocak"

denilirdi. Ocak sahibi ailelere "ocakh" adr verilirdi. Bu lnanq geleneSi, bazr seyid

ailelerinin evlerinde Jevam etmekte ve bu ailelerin evleri umut kaprsr (ocak) olarak

ziyaret edilmektedir. Arndolu alevilerinde, seyid olmadrklan halde, bazr ailelerin evleri

ocak olarak kabul edilmekte ve bu aileler "ocakh" diye amlmaktadrlar'

NiHAT NKAYA / IcDIR TARIHI

Krrzrotlu, Kars Tarihi, s. 179.

Krrzro$lu, Kars Tarihi, s, 783, 222'

Siimer, O$uzlar 1980, s. 2sq€00-301,

Divin, eski merkezi geherlerden biridir, Zamanrmrzda ecki gehrin harabeleri lalmqhr'gimdi, Erivan'n do[usunda, Vedibagar mrnttkactnda, ctnlrlanmpa yakrn bir yerde

yerlegen bir kacabadr,

123

t24125

126

NiHAT CETINKAvA / rGorn rARiHi

de cesaretleri, muhariplikleri ve ordulan sevk ve idaredeki kabiliyetleriyletamnmrglardr. Arsakidler devrinde, ordu komutanhf,rm ellerine almrglar,Arsakidlerin yrkrhgrna kadar iktidarda kalmrglardrr. llk Arsakid krallantarafindan bu aileye verilen Taronitid ve Taok bcilgelerindeki malikAneleriniBizans devrine kadar muhafaza etmiglerdir.

Deguines'in: "Qinliler'in Mof,ollar'a Mum-Ku dedikleni" zikretti$ni be-lirten Langlois, (Tiirk kavmi Mamikonlular'a) ermenilerin,'Manikonyen"dediklerini, bu ailenin uk miinasebeti dolayrsiyle Partlar'a iltica etmekiizere (Orta Asya'dan) Iran'a, oradan da Ermenistan denilen mrnhkayageldiklerini ve^gimdiki Ermeniler ile hig bir alAkalanmn bulunmadr$rmsciylemektediJ2T.

Ermenilerin ilk tarihini yazan Horenli Movses (Kitap 2, Bciliim 81)Ermeniler'iry Mamikonien dedikleri Mamikonlular ile ilgili gu bilgiyi verir:"Ardagir'in yerine geEen oflu $apur zamamnda, Ardegir'in vefatmr miite-akip Ermenistan'a Qen [Qin]'den Mamikkonyan (= Mamrk-uni-ler= Mamrksiilalesinden olanlar) geldi. Ardegir'in son senelerinde Argug isminde birisi,Cen-Pagur yani Qin hiikiimdan idi." diyerck Mam-Kun'u da bunun ye$eniolarak gcistermektedirl2S.

Horenli Movsesi'in bu konularda yazdrklanna kargr goriiglerini bildirenermeni tarihgisi, "Lund iiniversitesi Profescirlerinden" Hannes Skuld: "$uhalde Ermenistan'a Mamrkonyahlar'rn gelmesi Birinci Ardegir'in vefatrnda,yani bizim tarihimize gcire 24L'de olacakhr." diyerek goyle devam ediyor:"Ancak Movses'in verdi$ bu mal0mata, tafsilAta inanmamahdrr. QiinkiiMamkun'un ve kardeginin adlan Qin adlanndan ziyade (Ttirk adr) tesiriyapryor. Mum Kun'un Tiirklii$iinii gayri kabili red bir surete ispat edengey de Qin kelimesi olarak zikredilmig olan Cen-Bakur (Saltanat $efi) iin-varudrr. Hubschamann'a grire (Armanische Gramatische s. 49) Bakua lran-A-rap olan Tekfur mukabilidir ve Qin imparatorunun bir iinvamdrr."demektedirl29.

Mamikonlular'la ilgili olarak Z. V. Togan, "tlmumi Tiirk Tarihine GiripI" eserinde, lslAmiyete kadar, Hazar giineyinden gelen Tiirkler konusunadef,inirken, 9u bilgileri de nakletmektedir: 'FAUSruS SIZANTINUS veErmeni miiellifi KHoRENII MosES ile sEBEos (eserini 661'de bitirmistir),Ahlat ve Mug taraflanm idare eden Mamikonyan siilAlesinin, Arsakh'larzamamnda 3. asrrda "Qenestan" dan, yani Orta Asya'dan ve UzakdoSu'danMamrk ve Konak admda iki bagbu$"un idaresinde gelerek srsrnan miilte-cilerden tiiredi$ni, ArsaKhlar bunlan Roma devletinin doftu hududuna"spehbend" olarak giinderdi$ni ve orada yerlegti$ini anlatuf30."

Hannes Skuldl Documments sur lese Tou-Kiu Occidentax, s. 225'den nak, Uras, a,g.e,e, 95,

Uras, a,g,e. e. 93.

Uras, a.g,e. e, 93-94,Sadalglan, l, s, 256, nak. Togan, Glr[ I, 173,

t27

128

729

13{t

NiHAT qETiNKAYA / rdDrR unlHl

Koyunlu denilen Tiirkler'in bu b6,lgeye gelen ilk kabileleri olan Mamr-konlu (kon/hun=koyun) kabileleri, daha sonra Ttirkistan ellerinden gelenaym kabilelerle birlegerek Kara-Koyunlu ve Ak-Koyunlular olarak ortayagrkacaklardu. Bugiin l$dr'da, yagamakta olan Memikanh (Mamikonlu) adhagiretle, Mamrgh Memigli, Mamal, Maman adh oymak adlarr ve Mamrg-gukun koyiiniin adr, Mamrkkonlular'rn adryla benzerlik iginde olup, mengebirliSi igindee olduklan muhtemeldir, bu Tiirk Mamikonlular'm devamroldu[-u anlagrhyor.

g) SUNiT'ler (Si-Sakanlar)

Eski bir Tiirk kavmi olarak bilinen bu kabile adrrun ash Suun/Suvun/-Suvrn'drr. Tiirk kabilesi olan "Suunu adrmn go$ul s<iylenigidir.

Sun (Suun) ve "t" Eoiul ekini alarak Suunit/Sunit yani Suunlar demektir.Bunlar daha sonra KrpEaklar ga$rnda, Krpgak uruglarrndan biri olarak da

,. 131gorurmeKreclrr

Yurtlan Nahgrvan ve Karaba$ yiireleri olan Sunit'ler hakkmda 9. Gii-naltay gu bilgileri verir: "En kuwetli ve niifuzlu bir hanedan olan Sunit'leq,Sakalar'a mensup bulunuyorlardr. Bunlann gok eski zamanlarda yani M.6.VII. yiizyrlda Kyms (Kur) nehri boylanna inerek buralarda yurtlamrg ol-duklan anlasrlmaktadrr." "Sunit'ler, varLklarlru ve istiklAllerini Sasaniler veBizanshlar'a kargr koruyabileceklerdi/32."

llhanhlar qa$rnda, Anadolu'da, Bizans srmr b6lgelerinde, Ilhanhlar'rnIlbeyleri olarak giiriilmektedir. Diyarbaku y6resi llhan adrna Sunit'leriny6netimindeydi. Abaka Han (1265-1282) devrinde, Diyarbakr hakimi, Su-init'lerden "Durutay Noyan" iditt'. Argun Han zamaru merkezi Tokat olan"Danigmend" vilAyetind-e., sivil vali olan "Biiyiik Qafiatay'rn o$lu TuladayYarguqr Sunit'lerdendilil. Gazqlr- Han (1295.1304) zimaru Sunit'lerin ba-grnda "Baytemiir" bulunuyordul35. Olcaytu (1304-1316) 1312 yrlnda Diyar-baku valiliSine getirilen Sutay Noyan'da Sunit kabilesindendi"o. Bir ara

Ahlat valisi de olan Sutay Noyan1332 yrhndaki <iliimiine kadar Diyarbakuvalisi olmugtur. Sutay'rn Banmbay, Hacr-Tuf,ay ve Fulat aa|1;e o$lu Di-yarbaku eyAletinin bir krsmr ile Ahlat b6lgesi hakimleri idi'"'.

Bu siilalenin adr, sonraki zamanlarda Siunik olarak da kullamlmrptrr.Eski haritalarda, G6kEeg6l, Zengezu4, Nahgrvan ve Erivan arasrnda kalanb6lge Siunik eli olarak gcisterilir.

Togary Girig l, s.252.Giinaltay, Yakrn $ark w, II. bl. s. 230-232.

Togan, Girig I, s. 239,

Togan, Girig I, s, 240.

Togan, Girig I, e,243.Bertold, lran Motollan, T0rk Tarih Kurumu Yayrnr, Ankara 1987, s, 570,S0mer, Kara-Koyunlular, Ttlrk Tuih Kur. Yay,, Ankara, 1984 c, 33.34,

131

732133

tu135

196

137

NiHAT gETiNKAYA / rCDrR TARiHi

d) TORGOMAN'Iar

(Argakh/Partlar'rn milli adr Torkoman/Torkomyan'du)

Miladi yrllarda Kiiqiik Arsakh krralh$rnda goriilene Ttirk kabilelerindenbiri de "Torgoman"lardrr. Bu Torgoman (Tiirkoman/Tiirkmen) kabilesinieski ermeni tarihleri uydurma olarak kendilerinden gcistermef,e qahgmrg-

lardu. Bu konu hakkrnda Ermeni miiverrih Dagavaryan (s. 0) ise gunlarr

yazmaktadrr: "Milli miiverrihlerimiz Agatangelos'dan baglayarak KitabrMukaddesteki Torgma ailesi Askanaz kelimelerini rkrmrza izafe etmiglerdir.

Halbuki Togarma Ermenistan'rn cenubi garkisinde ayrr bir krtadrr. (Kipert)

-ihtimAl givi yazrh kitabelerde Tilgarima Kal'asr civan ki, Asuristan'a g6re

gimAl idi." diyerek yerlerini belirledikten sora: "Agkeniz,Igkuza dedif,{miz

bir Iskit (Saka) Hiikfrmeti idi. Ecdadrmrz br Mukaddes'te kendilerine birmenge bulmak igin komgularr olan "Kitabr tekviniil mehlukattaki" Askanazve Torgama'lan ileri siirmiigler" demekte ve Ermeniler'in, komgulan olanbu kavimleri (uydurma olarak) menge kabul etmelerinin yanhghirm ifadeetmektedirls. Yin" meghur Ermeni tarihqilerinden Basmaciyan Ermeni ve

Ermenistan hakkrnda bilgi verirken gunlan soylemektedir: "Ermenistan'tnve Ermeniler'in aslt, tarihi qok karanhktrr. Burasr, gok eski zamanlardaPamir yaylalarrndan [Tiirkistan], Hindikug [Gtiney Tiirkistan]'dan gelen

muhacirler tarafrndan iskAn edilmigtir. Romahlar, Yunanhlar, lranhlar ve

biitiin milletler gibi Ermeniler'in de esetiri kahramanlan vardrr. Menpeleri

hakkrnda vazrh (agrk), sarih malOmata sahib bulunmayan milli [Ermeni]miiverrihleq, bunun yerine esatiri [uydurma hikaye, gahsiyetler ikame et-

miglerdir139."

'226-330 yrllarr vak'alanm yazan ve ilk Kiigiik Arsakh tarihgisi sayrlan

Agathangelos (LL2 bab) adr gegen ilbeylerinin adlarrm sayarken "Armenya"iilkesi ahalisinin "Torkom Irkrndan" oldu$unu belirtmigtir.

J. Sandalgian'da (I. 119), Bizansh Faustus'un 0II. 13) "Torkomyan iilkesi"biitiin genigli$i ile "Biiyi.ik Armenya" idi deniliyor. llk Ermeni tarihiniyazan Khorenli Movses (I. 10) dahi, "Burada oturan; yani Torkos soyu'ndangelen bizler", demigtir. Khorenli'nin "Torkom soyundan gelen bizler" der-

ken, bugi.inkii "Hay" (Ermeni) soyunu ifade etmedi$i agrktu. Bir gok eski

Tiirk toplulu$unun, huistiyan Gregoryen mezhebine girerek sonradan Er-meniler iginde kaldr$, bu topluluklann halen Ermenistan'da, mili hususi-yetlerini, Ermeniler'den farkh bir g6rtini.imle muhafaza ettikleribilinmektedir. Ermeniler'de bir agrk edebiyatr var ki yalmz tiirkge okunupsiiylenmektedir. lgte bu edebiyah stirdiirenler arulan topluluklardu. Bu

Uras, a,g,e, e, 90,

Basmacryan, Ermenilerin Yeni Tarihi, Parie 19u, s' 3, Ermenice) nak,, Uras, a'g'e' o, 13'138

199

NiHAT qETINKAYA / rCDrR mniui

toplulu$a fanatik ermenilerre ve Ermeni devletince farkh bakrlmakta vefazla itimat edilmemektedir. Bu topluluk Ermenistan'da bir milyona yakrnbir niifusa sahiptir. Ermenistan drgrnda da bulunmakta, Gregoryen mez-hepli Ermeniler olarak tamnmaktadrr. Khorenli de "Torkom soyu" diyeashnda bir Tiirk topluluSunu igaret etmigtir. PAI(AMAN'da bunu (Ttir-k/Torkom), Ermenistan'da hiikiim siirmiig, eski bir Ttirk siilAlesine aithatrra olarak kabul etmektedif4o. Eserini 788'de bitiren Gevond/Leondkitabrmn sonnuda "Gevon'un yazdrit Torgomyan vekayi'nAmesi boylecebitti" diyor." Bu bilgileri misal olarak veren Krzrogllu, bu hususta gu gii-riiglerini belirtmektedir: "Bu Torkom/Targom milleti, Torkomyan soyu, sa-mldrSr ve iddia olunduf,u gibi Tevrat'tan "miitercimler" ga$rnda alnarak"Armenya"hlara yakrgtrnlmq defildir. $imdiki Tiirkmenistan'dan gelen veO{az= Ti.irkmen kolundan olan Arsakhlar'rn milli adr "Torkom-an (Tor-kom-lar)dan ibarettir141."

e) ARZERUNi'ter

Bu ailenin mengei Urartululara dayanu. Arzen bcilgesinin hAkimi idiler.Sasaniler devrende de goriiliirl"r142. "MulikAneleri Thugag, Arcis (Ercig),Albagh, Kavag (Gevag), ilgelerini ihtiva ediyordu.

0 MANAVAZiEN'Ier

Van g6lilniin kuzey-batrsrndaki topraklara sahip olan Manavaziert'lerUrartulular'dan kalan ailelerdendi. Fakat iinemli rolleri olmamrgtu. Niifuz-lan ikinci derecedeydi. Arsakid'lere kargr yaprlan bir ihtilAle kahldrklarrigin imha edilmiglerdirl43.

Artaksiadlar'rn muntazam ve daimi bir ordulan yoktu. Liizumu halindetoplanacak bir yaprlan vardr Ordu siivari ve piyadelerden olugurdu. Mem-leketin siyasi yaprsrnda olduSu gibi, orduda da sa$ ve sol cenaha aynlrrdr.Krral merkezde bulunurdu. Biiyi.ik savaglarda ihtiyat kuwetleri de topla-mrdr. Silahlan krhg, okyay, kalkan ve mrzraktan ibaretti. Ulkenin ekseriyetidaShk oldut-undan savurunaya elverigli idi. dnemli b6'lgelerde seyyar or-dulann kaldrklan gatolar vardrl#,

Artaksiad Kualh$r'nda kanunl usuller yoktu. Cezalaq krallar ve dere-beylerin takdiri ile verilirdi. Suglulara eziyetler yaprlrr ve yeralti zindan-lanna atrlrda. Aras boylannda, hrristiyanh$ yayan Gregoryen mezhebinin

ZVORAD, yXl, 1912, s. XXXVL den nak. Togan, Girig l, s. 469.

Krrao$lu, Kars Tarihi, s, 176.

Giinaltay, Yakrn $ark IV, II. trtil., s. 631.

Giinaltay, Yakrn gark IV, II, biil., s. 631.

G0naltay, YAkrn gark IV, U, bttl., s. 633.

740

747

742143

IM

NiHAr gETINKAYA / IdDIR ranlHl

kurucusu, Tiirk asrlh Aziz "Gregor"de, "Araltk kazasr civannda" bulunanbiiyle bir yeralh zindamna atrlmrg ve orada 13 yrl kalmrgtr.

"Artaksiad Krralhf,r, cehalet igindeydi. Yazrlan yoktu. Mezopotamya'da,Urartu ve Ahmenigler tarafindan da kullamlan givi yazrsr buralarda bilin-miyordu. veya unutulmugtu. Hellen ve Latin kiiltiirleri de bu biilgelere

hiq sokulma^rgtrl4s.

"Halk hem hayvan siiriileri yetigtirmek, hem de giftqilik etmek suretiyle

maigetlerini temin ederlerdi. O zamanlarda Ararat pldtosunda iyi at yetig-

tiriliyordu. Savaglarda pek kuwetli olan bu atlar, memlekettin baghca servet. ,.746

Kaynagr rcrr

M.O. 188'de baglayrp, bir gok hanedanlar g6ren, M.S. 428-433'de son

bulan, kaynaklarda Artaksiyash, Araks (Aras), Kiigiik Arsakh, Argaguni

(EpgAniyan) ve Armenia (Ermenistan) adlanyla amlan bu devletin tarihini,Ermeni (Hay) tarihi igine oturtmaya qahganlal, Ruslar'rn ve diger bazr

hrristiyan Eevrelerinin gayretiyle suni gekilde meydana getirilmip olan bu-

giinkii Ermenistan'a tarihi boyutlar kazandumayr amaElamrglardrr. Aras

b6lgesi kualhf,r tarihi ile ilgili verileen malumatdan anlagrldrf,,r gibi, ken-

dilerine "Hay" diyen, bizim Ermeni dedif,imiz bu toplulugun Ermeni adryla

ilgileri, yiiksek yer/iilke anlamrna gelen Ermenilye, (Ermenistan) ye son-

radan gelip yerlegmeleridir. Bir ilgisi Anadolu'ya, batrdan Frigler'le gel-

dikleri bildirilen bu Ermeni (Hay) toplulusunun, Frigler'in dasrlmasryla

onlarla beraber bulunup, bazr yerlere da$rldrklan gibi, bugiinkii Ermenistan

(Hayastan) bolgesine de kiigiik bir gmbun gelip yerleptiii iddia edilerek,

Ermeniler,in bu biilgeye ilk gelipleri olarak ele ahnmrghr. Kaynaklardan

da anlagrldr$r gtbt, Frigler'den ktieiik bir gurup olarak buralara yerlegtikleri

iddia edilen bu gurubun, b6lgenin etnik, siyasi ve kiiltiirel varhsrm etki-leyecek sayrda olmadrklan anlagrlmrgtrr. Menqelerinin aqrklamasrnda ken-

dilerinin dahi grkmazda olduf,u bu Ermeniler'in varfiklannr, ancak

Ruslar'rn Kafkaslan indiSi zamanlarda, kiigiik bir azrnhk olarak hissettir-

dikleri giirmekteyiz. xvIII. yiizyrl baglannda, Ruslar',rn srcak denizlere

inme plAnlaruun bir uzantrsr olarak, bu yol iizerinde din birlifi iginde

olduklarr Ermeniler'i toprak sahibi yaPlP, bolgede bir adacrk meydana

getirme gayretleri, Ermeniler'in ilk defa bir siyasi varhk olarak kendileriniancak, dini (Gregoryan mezhebi) kimlikle hissettirmelerini saf, lamrghr.

lskender'in oliimiinden sonra Do$u-Anadolu, Ermenistan ve Azerbay-

can'da meydana gelen siyasi geligme ve olaylarr Ermeni (Hay) tadhi olarak

ileri silren Ermeni "Hay" iddialan, bugiin gegerliligini tamamen yitirmigtir.Mengeleri hakkrnda kendilerinin de Erkmazda oldu$u bu millete, ad olarak

verilmig olan Ermeni/Armen/Armeni stizii daha cof,rafi bir terim olup,bunlara ait def,ildir.

Giinaltay, Yakrn $ark IV, II. bril., s. 635.

Giinaltay, Yakrn $ark IV, II. biil., s. 635.

145

146

NIHAr qETINKAYA / rdDrR rnnlHl

Bu gergeklerin ortaya qrkrp, ermeni iddialanmn gegersiz hale gelmesiyle,Bugiin Ermenistan'da, Ermeni ve Ermenistan adlan benimsenmemekte,kendilerine "Hay", iilkeye de "Hayestan/Hayastan (FIay ve Farsga yer, iilkeanlamrndaki " istan" dan) demektedirler. Armenya/ Ermenistan adrru ancakuluslararasr iligkilerde ve yabancr dildeki drg yazrgmalarda kullamyorlal,tilke iginde ise milliyetlerine "Hay" ve iilkeye de "Hayastan" demektedirler.Ermenile4' Azerbaycan'da, Rusga konugtuklan birinin milli mensubiyetini<i$renmek igin, -Hayes? Tiirkes? -yani Ermeni misin? Ttirk miistin? diyesororlardr.

Ermeniler'in kendi milletleri ve Tarihleri hakkrnda gegmigte iddia etti-kelri diigiincelerin esassz olugu, gaf,dap ermeni tarihEileri tarafindan daifade edilmektedir. G. Alipan (Rahip Aligan) Ermeni dilinde yazdr$ ese-rinde: "Hayk milletimizin gramerine gcire (Flay)'rn ismi tasgui [kiigi.ik ad{dir. (FIay) da milletimizin ismidir. Mlletimiz kafiyen ecnebilerin tesmiyeettikleri [isimlendirdikleri] gibi Armen [Ermeni] algitair." diyot7a7. gvuiaBanse de: "Ermenistan Tarihi, Asya devletlerinin bu memleket geqit kapr-lanm ele gegirmek maksadr ile yaphf,r tegebbiislerden Asur.flerin eski hii-ktimdarlanna, Roma'nrn Partlar'a; Bizans'rn yeni lran'a, ve nihayetTi.irkler'in lranhlar'a, Ruslar'a kargr yaphklan harplerden ibarettir." di-yo"148.

Prof. N. Marr de: "Ermeni kilisesinin, Ortodoks kilisesinden aynlmasmakadar Ermeniler'in milli bir isimleri yoktu. Ermeni tarihhin eski zamanlaraait naklettikleri, masaldan bagka birgey deSildir.,' diyor149.

Ertneni Profes6r A. Hagardriyan da: "Hayasdan bir gok milletlerin fa-aliyetlerine sahne olmugtur. Binaenaleyh, bir Eok milletler Hayasdan'dahissedardrrlar. Ermeniler de, bunlardan birisidir. Her ne kadar muayyenbir zaman igin bag ve Amir vaziyette olmuglar ise bilels, ekseriya ikincive tAbi vaziyette kalmrglardu." demektedi/sl.

Bugiio Ermenistan adr verilen bu bolgede Ermeni (Hay) topluluSununekseriyeti, 180glii yrllardan itibaren, iizellikle de bolgevikler devrinde, lran,Tlirkiye, Suriye, Kafkasya ve bagka yerlerden, Ruslarca getirilip yerlegti-rilmig olan gcigmen topluluklandrr. Ermeniler'in tarihi iddialarr da hrristi-yank$a mensubiyetlerinden do$an psikolojik bir hAldir. Yukanda da izahedildiSi gibi, lslam'dan ewel bu topraklarda hrristiyanhk, Giirciiler'in de

Rahip Aligan, Hayk'rn zamaru ve bayramr Paris 1840, s. 14, Ermenice, Nak. Uras, a.g.e.s. 102.

Die Tiirkei Von Evald Banse, Berlin 1915. Nak. Uras Esat, s. 89.Uras, a.g.e. s. 97.

!920'de Ermenistan sovyet cumhuriyeti kuruluncaya kadar, Ermenileriry Ermenistan'dabxiyle bir vaziyetine rastlanmamaktadr. Yazar 6ugiinkii Ermenistan Cumhuriyetinikastetrnig olmahdrr.A. Haqardriyan, Hayastan'm givi yazrsr devrinin tenkitli tarihi, Erivan 1933, s. 4.Ermenice) Nak. Uras, a.g.e. s.97.

747

148

'l9150

NiHAT vA / rGDrR TARIHI

biraz etkisiyle, Tiirk Krpgak-oFrz kabileleri tarafindan temsil edilmig ve

yayrlmrghr. Bolgede ilk hristiyanhk, Ttirkistanh Anag Bey',in o$lu "Aziz

kirkor" (Gregor) tarafindan baglatrlmrgtrr' Ermeni (Hay) adr verilen bu

putperest topluluk Hristiyanhsr 6[renmiglerdir. Mensup olduklan Gregor-

y"r, *""h"bi duhi, admdan da anlagrlaca$ gibi, Anak (Inak) bey oSlu'

iziz Kirkor (Gregor)'dan gelmig ve onun adryla da arulmaktadr' IslAm

dininin ortaya glkrgr ve Ttirkler tarafindan goniil nzasrna dayanan bir

imanla kabul edilip yayrlmasr bu biilgeyi de etkilemigtir. IslAm'dan sonra

orta-Asya ve Horasart'dan batrya baglayan Miisltiman Tiirk g6gleri bu

biilgede, soy dil ve tiire birli$i iginde olduklan Ttirk boylanm etkilemig

.r" or,lu.- miisliiman olmalanna vesile olmugtur' Boylelikle bu bolgede

din, soy, dil ve tiire birlif,i saf,layan Tiirkler'in drgrnda kalan, bu kiisiik

gurup Tiirkler'in din ve tiire birli[{ne igtirak edememig veya etmemig' yine

temellerini bir Tiirk'i.in attrs "Gregoryen" mezhebinin varisleri gibi bir

azrnlrk olarak kalmrg oldukian g<iriitmektedir. thtimal ki muhacir olarak

gelen Ermeniler, miisliiman olmamrg ve hrristiyan kalmrg Tiirkler'in din

f,eraberli$ dolayisiyle toplarup sonradan drgandan gelenlerle go$alarak,

Ermenistan'daki toplulu$u meydana getirmiglerdir'

Roma ordusunun, sel gibi kan diiktii$ii dini miicadeleler ve srk srk

vukubulan ig savaglar yiiziinden, devletin kuwetli durumu drqa dofm

sarsrlmrgtr. Daha Konstantin gagrnda, Mezopotamya biilgesinde lranhlar'rn

giiqlii af,rhf,r kendisini giistermigti. Iuliamos (363-364), son putperest Roma

ititt*J.rgr* bu pek noirtiyut halefi, lranllar ile, devlete Armania'daki

imtiyazlanndan feragati yiikleyen ve Mezopotamya'da hissedilir bir arazi

kaybrm beraberinde getiren bir bang anlagmasr yapmrgtr'"''"

Armania,du yurrr,* icadr, lncil'in terciimesi ve bundan dolayr b6lgeye

has bir kilise ktiltiiriiniin geligmesi de bu devirde olmugtur. o zamanda

bu biilgenin biiyiik krsmr Bizans hakimiyeti altrnda bulunuyordu. Bu ha-

kimiyet ve geligmelerden dolayr, Iran ile Bizanshlar arasrnda kanh miica-

deleler baglamrgtr. 422 y;,nda'd. yi.zyrllk bir bang antlagmus, yuprldfs3.

540 yrhnda, guqlenmig olan lran hiiki.imdan Hosrav (Hosrov/Hiisrev),

Armania,ya ve bugiinki.i Giircistan'a girerek, Karadeniz'in dosu kryrsrndaki

biilgelere kadar ellerine gegirdiler. M.s. 59L',de Bizans imparatoru "Mavri-

korirrr, (582-602) deste$ ile lr_an tahtrna II. Perviz gelince, Armania'mn bir

krsmrm Bizanshlar'a brrakh1il. 613'de tekrar aralarrmn bozulmasryla Bi-

zansrlar, Antakya yakrnnda lranhlar'a yenilince, Armenya'yr da terketmek

zorunda kaldrlar155.

ostrogorsky, G., Bizans Devleti Tarihi, Qev. Fikret lgiltan, Tiirk Tarih Kurumu yay.

Ankara 7997, s. 47,

Ostrogorsky, a,g.e. s. 52.

ostrogorsky, a.g.e. s. 66.

Ostrogorsky, a.g.e, s. 88.

152

153

154

155

NiHAT QETiNKAYA / ICDIR TARIHI

Bu tarihlerde, Avarlar'rn balkanlara inerek istilalar yapmasL Bizans dev-

letini miigkiile sokmugtu. Bundan yararlanan lran da, Anadolu'ya sokul-

mugtu. Armenia'da bulunan Bizanshlar buradan scikiiliip atrlmrgtr. 619

yrhnda Avar ka$aru ile bir bang anlagmast yapan imparator, Anadolu'ya

yiiriime imkaru buldu. 622 sonbaharrnda Bizans imparatoru Herakleios,

Armenia arazisinde,,'$ehrbar6z" komutasrndaki lran ordusunu yenerek

tekrar buralara hAkim oldu. Bu seferde, Divin, lran'rn kutsal gehirlerinden

Ganzak (Kenzek) ile bir qok gehir ahnarak tahrip edildi. Bu bagarrdan

sonra Bizans ordusu Aras gerisine Eekildi. Buradan Kafkas Hrristiyan ka-

bileleri ile temasa gegerek ordulanru kuwetlendirdilerls6.

Bolgedeki Tiirk varhgrmn izleri, yukanda verdif,,imiz malirmatdan da

anlagrlacap gibi, M.6. 11I. ve II. bin yrllara kadar uzanmaktadrr. Ancak

tarihi esas kayrtlara gtire, Sakalar devrinde, gok aqrk bir bigimde, tarihinbilinen gaf,rna asrl kimlifii ile girmigtir. M.O. 8. asrrda merkezi Ortatiyan-gan'dan oLn bi.iyiik bir Saka devleti mevcuttu157. "Sakalar'rn On Asya'da

yerlegme tecriibelerinin, Iranhlar'rn Azerbaycan ve Anadolu igin miicade-

leyi kazanmalan neticesinde, o zaman akim kalmasrmn hatrrlan, lranhlar'-da bir zafer ve Orta Asya Tiirkleri'nde bir matem Ayinleri geklinde asularca

yagamr$, Iran ve Ttirk milli destanlarrnda yer tutmug ve Tiirkler M.S. XI,

asrnda [071] bu gayeyi nihai olarak tahakkuk ettirince, bu eski hatralarO$uz dlstaJur*Ju-bi" daha canlanmrghr1s8." Tiirk destanlarrnda,\lp-Er-

-Tunga ve lran destanlarrnda Afrasyap, bu hadiseler zamanl Tirranhlar'rn

paditahrdu. lranh Firdevsi'nin "$ahname" adh eseri bu hadiselerle (lranh-

lar'la Turanhlar'tn miicadelesi) ilgilidir.

Giiney Kafkasya, Sahat-Qukuru, o ciimleden Siirmeli Qukuru (IidurOvasr) Kimmerler ve Sakalar'la beraber, o zamandan (M.O' VIL-VI. asrr)

sonra, siirekli Tiirk yerlegimine sahne olan b6lgelerdir. Bu devirlerden

sonra 6n Asya, Ttirkler'in gcig ve yerlegim sahasr olmugtur.

Eski gaslardan beri, bolgeye gelip yerlegen Ttirk kavimlerinden ikisi de

Bulgar ve vanand Tiirkleri'dir. selguklular'rn geliqine kadar, Kars.sanca$rna

hep Vanand denilmigtir. Prof. Dr. Z.Y. Togan, bu kavimlerin M'6' 149-127

yrllan arasrnda Edil havzasrndan kalkrp, Derbend yoluyla Azerbaycan'a

gegerek, gimdiki Kars ve Pasrn (Aras boyu) ovalanna yerlegtiklerini ya-

iur159. Togan, gi.ini.imiizde Kuzey Azerbaycan'da bir kac binlik ktigiik sa-

yrda yagayan Udinler'in de ^bu bcilgeye Sakalar'la beraber gelen ilkTiirkler'den oldugunu ,.iy1.r160. Udinler, bugrin Kuzey Azerbaycan'rn Kut-kagen ve $eki gehirlerinde oturmaktadular.

Ostrogorsky, a.g.e. s. 94-95.

Togan, Girig I, s. 33.

Togan, Girig I, s. V.

Togan, Girig I, s. 16.

Ibid. s. 169.

47

156

157

158

159

160

I NIHAT qETINKAvA/ reDrR rnninl

Iidrr lli yciresine yerlegti$i bilinen Tiirk boylanndan biri de Borgah(Barag/Borog-o$lu) Ttirkleri'dir. Bugtin Giircistan'm Giineydo$u kesiminitegkil edne, gtineyinden Ermenistar{a ve do$u tarafindan da Azerbaycan,akompu olan b6lge, eskiden beri Borgah olarak arulmaktadu. Bugiin bub6lgede "Borgah rtirkleri" yagamaktadrr. B6lge ahalisinin tamamrm tegkileden bu Ttirkler 650 bin kadar bir ni.ifusa sahiptirler.

Prof. Dr. Z.Y. Togan, uTlirk Tarihine Girig I" adh eserinde, Borgah Tiirk-leri'nden bahsederken, gu bilgileri verir: "Edil Bulgarlan rivayetlerindeBarag ve Krpgak kabile adlannda Borogof,lu peklinde yazian isimlerin deaym kabilelerin adr olduiu tahakkuk etmigtir. Mrsu Memlfiklerfnden ba-zrlarr bu kabileye mensup olduiu gibi, Anadolu'da da Diyarbakrr yoresindeBorogo$lu boyu bulundu$u kaynaklanmrzda g<isteriliyor. Halbuki bu ka-bilenin miihim bir krsmr bugiin Orta Kiir uma$r saf,"rnda eski Gogareniilkesinin doSu krsmrnda kendi adlanyla Borgah tesmiye olunan sancaktaBorgahlar adtyla yagamaktadrlar. Bu Borogof,lu'lar da _Kafkasya'ya eskiHazarlat zamanrnda gegmig giiri.iniiyorlar." demektedirror.

Ttirk oymaklan, go$u zaman baf,h olduklan biiyiik boy ve oymaklannalt teqekkiiklerinin adlanyla anrldrklanndan, yayrlma alanlanm tam tesbitetmekte zorluk qekilmektedir. Krpgaklar'a mensup olan Borgah Tiirkleri'nin,kaynaklarda tesbit edilen yerlerdery daha genig bir cof,iafi alana yayrldrk-larrnr s6yleyebiliriz. Mrsu Memlfrklu hiikiimdan I. Baybars'n (1260-1270),Krpgaklar'dan BoryoSlu (Borgah) kabilesine mensup oldu$u biliniyor. To-gan, bu Borgahlar'rl Mrsrr'da, lSpEaklar'm Ulubarh ziimresine mensupolduklanm belirtirl62.

Destani rivayetlerde, Kazan Han zamamnda, merkezi Stirmeli Kalesiolan ISdu ovasr (Siirmeli Qukuru), OSuzlar'rn k$laF, ASn daf,lan ve civanile kuzeydeki (Bugiin Ermenistan srnrlan igin bulunan) Alag6z (Ele$ez)Da$lan da yaylaklan idi. Alag6z (Eleyez) daf,lanrun kuzey kesimleri Borgahfiirkleri'nin de asularca yaylaklan idi. L920'dene sonra Komtinist yonetimdevrinde de bciyle devam etmigtir. Zamanrn Sovyet idar.esince de Giircistanvatandagr olan bu Borgah Tiirkler'nin, Alag6z daf,lanm yaylak olarak kul-lanmasrm geleneksel bir tarihi hak olarak tammyordu. Bu durum Azer-bavcan ile Ermenistan argrnda grkan Karaba$ hadisesi dolayrsiyle,Ermenistan tarafindary 1986-1987 yrllannda yasaklanmrgtu.

Kafkaslar'rn giineyine, Azerbaycan'a ve yakrn yorelerine biiyiik kiitlelerhalinde gelip yerlegen Ttirk kavimlerinden biri de Hunlar'dr. Biiyiik HunDevleti'nin ikiye aynlmasrndan sonra, batrya do$ru, biiyiik bir Hun dalgasrg6gmeye bagladr. Kavimlere kaprsrm Begip, Avrupa'ya yayrlan bu Hunkavimlerinden bazrlan Kafkaslar'a y6neliyordu. Ozellikle gii..y Kafkasyab6lgesinde Tiirk varh$rmn yo$unlagmasrnda bunlann biiyi.ik roli.i olmugtur.

lbid, s. 169.

luid, s. tog.1.61

162

NIHAT qETINKAYA I6DIR TARiHi

If,du yiiresinin Hunlar'la ilk tan5masr M.s. 359 ve 373 tarihleri arasrnda

olmugtur. Bu tarihlerde Hunlar, Derbend ve Daryol gegitlerinden GiineyKafkasya ve Anadolu'ya akmlara baglamrglardf. Hunlaq, 395'396 yrllarrarasrnda Anadolu'ya "Baslk" ve "Kursuk" adh bagbu$lan komutasnda bii-yiik bir sefer daha di.izenlemiglet orta Anadolu ve suriye'ye kadar uzan-

mrglardr. 398 yrhnda da bir akrn daha yaphklanru gormekteyiz. urfapiskaposu Efraim, bu Hunlar'dan bahsederken: kiiheyla"Jgl"" srrtmda fll-hna gibi uqarlar; kargrlarrnda duracak kimse yokfur" der'ot' Frrat'n Suri-

ye-Irak srrurrna yakrn orta kesiminde, Dura-Europos'da bulunan Parsi

dilinde yazrlmrg bir yazrtta, Hun Tiirkleri'nin M.S. ilI' yy ortalanna do$ru,Do$u Anadolu'ya geldikleri anlagrlmakta ve Giiney Kafkasya'daki Hunbagbu$lannrn, Erk Kapgan, f"pe?h Tarkan-beg, Kubrat, Kurtak gibi Ti.irkge

adlar tagrdrklan belirtilmektedir'*. Z.Y. Togan, Do['u Avrupa'daki Hun-lar'rn bir ktsmtmn, miladi 445'de, yani daha Atilla'mn hayatrnda Kafkaslar'r

geeer€k, Azerbaycan'm Mugan tara{lanna yerlegtikle{ni ve cenubi Mugan(Belasegan/Balasagun) gehrini kurduklanru bildirirrm.

Hunlar'rn Kafkasya giineyine, Azerbaycan, Sahat-Qukuru ile Aras boy-

lanna sarkmalanndan sonra, bu txilgede aralannda kanh miicadeleler ol-

du$u bilinmektedir. Aras boylannda ilk g6riilen Kara-Hun oymaklan ile

arkasrndan gelen Ak-Hun topluluklartmn/ aralannda Tiirkistan' da goriilenmiicadeleleri, Aras boylannda da devam ettirdikleri g6rtiliir'

Karkhun/Karkrn adryla Kuzey ve Gtiney Azerbaycan, Nahqrvan ve

Anadolu,nun bir gok yerinde g<irdi.i$imiiz bu Ttirk boyuna mensup biroymak da I[du'da, Karkhunlu adryla, ISdu il merkezi ile Tagburun ve

Hakveyis kiiylerinde genig kabile olarak halen yagamaktadr. Bu Karkhunlu

oymafr, Cumhuriyet d6neminde Ermeni mezalimi yiiziinden Aras ijtesin-

deki yurtlanndan (Vedibasar'da Yukan ve Agaf,i Karkrn kiiyleri) aynlarak

I$du'a yerlegmiglerdir. Umumiyetle Karasu soyadmr tagular.

Halen Ermenistan topraklannda, Erivan'rn kuzeydof,usunda 4-5 km

uzakhkta Akun adh bir k6y bulunmaktadr. Bu k6ytin adr, sahat-Qukuru

ve Aras boylanna gelip yerlegen "Ak-Hun" (Eftalit/Eftal/Abdal. Sarr Abdal

kiiyii adrnda)'larrn hahrasr olmahdu' Haritadarm, "Ak'Fk" olarak k Eof'ulekini alarak yazrlmrgtu ki Akun (Akhun)'lar demek olmahdu'

Ak-Hunlar, Altaylar'dan gelerek Batr Tiirkistan bozkrrlarrna yayilmrg-lardr. M.S. V. asrr baglannda Mof,olistan'a hakim bulunan btiyiik Ciicen

(Apar) agiretine baf,h ikinci derecede bir kabileydi. Bu Apar/Parn (Qo-

f,ulu Parn-avut=Parnlar), lar'rn Aras boyunda da yerlegtikleri bilinmekte-

dir. Tuzluca'ntn Petnavut kiiyiiniin adr da, bu tiilgeye yerlegen Tiirk boyu,

Kurat, Akdes N., IV-XV[I. Yiizyrlda Karadenizin Kuzeyinde Tiirk Kavimleri ve

Devletleri, Murat Kitabevi, Ankara 1992, s. 17.

Kafesoflu, Tiirk Milli Kiiltiirti, s. 69.

Togan, Girig I, s. 170.

Terciiman Gaz,etesi tarafindan yayurlanan harita.

163

t&155

166

A/ rdDrR TARIHI

Parrnlar'rn kurdufu yerdir. Parnavut adr, Parn adrna go$ul eki "avut"eklenerek yapdmqtr (Parnavut=Parnlar). M.S. 440 yrllannda Ak-Hun (A-parn/Parn)lar'rn hakimiyetleri, Isrk-gcil havzasr, Qu ve Talas bozkulan veAral'a kadar Sirderya b<ilgesiyle, Balkag'a kadar lli havzasr boyunca uza-myordu.

Hunlar arasrndaki bu ikili miicadele, Atilla'nrn oliimiinden sonra, Ka-radeniz'in kuzeyinde de gririiliir. Bunlar Azak denizinin kuzeybatrsrnda,

"Kutrigur Hunlan", Don nehri afzrnda da "Utrigur/Uturgur Hunlan" ola-rak iki ayn g<igebe kabile geklinde yagamaya devam etmiglerdir. Bu kabileler(Kutrigur ve Utrigur), Bizanslilar tarafindan birbirine diigiiriilmtig, M.S.

545 yrhnda yine Bizans'm krgkrrtmasryla Utrigur krrah olan "Sandrk", K.9!-

rigurlar i.izerine hiicumla onlan krhgian geEirerek yurtlanm da$tmrgtr167.

Hunlar'rn Kafkasya'mn giineyine indikleri zamanda, "Attilla ile giiri.ig-mek iqin giinderilen Bizans heyetine dfil bulunan Prisk'in rivayetine giire,Hun Tiirkleri'nin serdarl Attilla, Bizans heyetine vuku bulan beyanatrnda,ordusunun da$ardan gegerek lran iizerine hiicum ettiglni s6ylerkery buda$lardan atel frgkrrmakta oldu$unu da kayd etmigtir168."

M.S. 465 yrlnda da A$ageri Uruklarr Kafkasya'mn kuzeyinden Azer-baycan'a gegtiler. Daha sonraki asrrlarda Gtiney Azerbaycan'a ve Anado-lu'nun gegitli yorelerinde yayrldrlar. Bu suada If,du ve yciresine yerlepikleride anlagrlmaktadrr. Bunlar da Krpgak birli$ine baf,h idiler. Apageriler'eSuriyeli Arap miiellifleringe "a'ger" ve "ageri" denildifini Yine rahmetlihocamrz Togan'dan 6[reniyoruz169.

M.S. V. asnn ortalannda Bizans yazarlann "bagrbog dolagan" anlamrnda

andrklan, Sabir Ti.irkler'i, Avarlar (Juan-juan)'rn baskuryla bahya gogmeye

bagladrlar. M.S. 515 tarihinde Kafkasya-Don-Volga iiEgeninde hAkim unsurolarak g6,ri.ilmektedirler. Sabirler daha sonra da Kuzey Kafkasya'ya tamamen,518 yrlmda da Kafkas Da$lan ru agarak Azerbaycan ve Anadolu'ya yayrldrlar.Bu savaggr kavmin, Anadolu ya girmesi birbirine diigman olan iki devleti,Bizans ile Persler'i bu amansrz savagei kabilelere kargr 52Zde ittifak yapmaya

mecbur ehnigtir. Sabirler 558 yrlna kadal, bazan Persler'in bazan da Bizans-

hlar'rn taroirnr tutarak, Anadolu'da bir gok kavimle savagmrg, gof,-unun Ana-dolu'yu terketmelerine sebep olmugl*d#7O. Daha sonralan Azerbaycan veAnad.rlu'da daSrlarak yagamaya devam etmiglerdir.

Rasonyr, bugiin If,du'da da yaygrn olarak gririilen (San-Bulak, Kara--Bulak, Om-Bulak, Krrk-Bulak adlarrndaki oymak adr "bulak", Pmar anla-

167 Grousset, R., Bozkrr imparatorlu$u, dtiiken Neg. lst. 19t30, s. 92.

168 Resulzade, M. Emiry Kalkasya Ttirkleri, Tiirk Diinyasr Aragtrrmalan Vakfi Yayrm,lstanbul 1993, s.4.

169 Togan, Girig I, s. 170.

L70 Rasonyr, Taiihte Tiirkliik, Tiirk Kiiltiiriinii Aragtrma Enstitiisii Yayrm, Ankara 1993, s.77.

NiHAT CETiNKAYA / rdDrR mnlni

mrndaki "Bulak" ve manda yavrusu "Balak" v.b.

adrnrn bu Sabirler'den kaldr$rm s<iylemektedi/7ladrndaki) Balak (Bulak)

isr,nvr DEvRi

IslAm Devri'nin baglangrcrnda Kafkasya'da hAkim unsur olarak HazarTiirkleri'ni g6,riiyoruz. Rasonyr, Hazarlar hakkrnda gu 6n bilgileri verir:

"T'ang siilalesinin tarihi T'ang-su, Gok-Ttirk devletinin en batrdaki krsmrmTukiu-ho-sa (Ti.irk-Kazar) adr ile anar. Hazar'lar iilkesi gergekten Tlirkdevletinin iki nesil boyunca bir parqasmr tegkil ediyordu. Ondan sonra

mi.istakil devlet oldu. Sahasr Don-Volga-Kafkasya iiEgenini igine aLyordu,etnik bakrmdan O$ur'lax, Onogur'lat Macar'lar ve hAkim ziimre olarakKazar'lardan miirekkepti Hazar'lann btiyiik bir krsmr ashnda kan bakr-

mrndan Sabir'lerin halefleridir. Adlarr da Sabir gibi serbest dolagan mana-,. 172,,srna Seur

M.S. 627-628'de Hazarlar, Kafkaslar'rn giineyinde lranh Persler'le mii-cadeleye girigtiler. Bu devirde Hazarlar, Azerbaycan ve bugiinkii Giircistantopraklarrna girerek yayrlmrglardr. Muaviye'nin, Bizanshlar'la anlagrp (M'S.

659) buralardan gekilmesiyle, bir krsrm Hazar oymaklanmn Aras boylarrndameskfinlagtrfr goriiliir. Hazarlar'da yaygm gortlen Taman/Tuman/Dumanyer ve gahrs adlannm ISdrr'da srk goriilmesi bu Hazarlar'rn hatrrasr olsa

gerek. Biiyiik Hun imparatorlup-u Mete Han'rn babasnm adr da Toman/-Duman (Teoman) idi.

Iranlrlar'la Bizanshlar'm uzun siiren miicadeleleri iki devleti de zayfi.-

latmrgtl Bu srrada lslAm dininin tesiriyle Arap yarrmadasrnda da biiyiikkbir canhhk meydana gelmigti. Halife Omer zamamnda Anadolu'nun fethinebagladrlar. 2 Aiiustos 636 yrhnda Yermfik civannda yaprlan savaqta Bi-zanshlar'r aSrr bir hezimete uSrattrlar. Mezopotamya dahil Anadolu'nunonemli bir krsmrm kontrollerine alan Arap-lslAm ordularr lran'r da itaat

altrna almrglardr (M,S. 639). Buralardan hareketle (Hz. Omer zamanr, H.

17. y:frl Armania'ya girdiler.y^" b,t bolgenin en miistahkem kalesi olan

Divin'i zaptettiler (Ekim 640)"'.

Bu bolgeye en bi.iyiik IslAm seferi, Hicri 24.-25. seneleri arasrnda yaprl-mrgtrr. Buralann fethi igin gorevlendirilen kumandan Habib bin Miisleme,Erzurum'u zaptederek biiyiik bir bizans ordusunu maf,lfrp etti. Van ve

Ahlat'r aldrktan sonra/ Ki.igiik Arsakhlar'a bagkentlik yaPmrg/ pimdikkiVedibasar mrntrkasrnda bulunan Divin (Ermenilerce Tovin)'i zaptettiler.

Arap-IslAm hakimiyeti 4. IslAm Halifesi Hz' Ali (a.m.)'nin katliyle (17

Haziran 656), kendisini zorla halife ilan ettiren Suriye valisi Muaviye'nin

17l Rasonyr, Tarihte Tiirkliik, s. 78.

172 Rasonyr, Tarihte Tiirkltik, s. 114.

L73 Ostrogorsky, a.g.e. s. 103.

NIHAr qETINKAYA / IGDrR TARiHI

gelmesiyle sarsrlmaya bapladr. Muaviye'nin Bizanshlar'la anlagarak (M.S.

659) onlarq vergi verme$i kabul etmesiyle bu yiireler tekrar Bizans'a ter-kedilmigtilTa. Armenia'da bu firsatr bekliyordu ve niifuzlu Armenia'h ailelerBizans'la tekrara srkr igbirli$ igine girdile"175. Muurriye'nin bu biilgeyiBizanshlar'a terkederek IslAm giiglerini buradan geri gekmessi ve gayriTtirk unsurlann turistiyanhk kimli$ ile, Bizans destefini alarak cine grk-

masr, bu b6lgede meskfin bulunan Eski OSuzlar'dan (Dede Korkut OEur-larr) biiytik bir krsmrnrn tslAm dinine intikalini yi.izyrllarca geciktirmigtir.

Arap devletinin zaylflamasr, Armania'da bir rahathk sa$ladr. Agot I,gerek halife ve gerekse Bizans imparatoru tarafrndan kual olarak tarundr

(M.S. 885-887) ve bu suretle Bagratuni kualhirnrn yiikseligi bagladr' Bizansh

Faustus W 4), M.S. 335-360 yrllan O["uz ilbeylerinden bahsederken, ko-

mutanlarrndan birinin adr olarak "Pakarad" (Bagrad)'dan bahsediyor ve

Bagradh pagalann mengeinin Sber (lspir) [Sabiq, Sibir, Subar Tiirkleri]dengeldif,ini s6y1.r176. MilAdrn VIII. yiizyrLmn bagrnda Emevi halifeleri Mer-vani ve Himyar ga$rnda, Hazat Tiirkleri, Do$u Anadolu ve Azerbaycan'a

kadar sokulmug olan Araplar'r giineye do$ru, Aras menbarrun agairsrna

kadar giddetli akrnlarla siirmiigler ve Dof,u Anadolu'ya hAkim olmuglardt.

Emeviler'i ortadan kaldrran Ebumiislimi Horasani, Do$u Anadolu'dakiHazar Tiirkleriinin biiyiik destefini g6rmiigtiir.

IslAmiyet'ten tince, Azerbaycan ve Sahat-Qukuru'na gelen Ttirkler, eo-

Suntukla kuzeyden gelerel asulardu buralan Tlirk vatam haline getirmig-

lerdi. Kuzeyden gelen bu Ttirkler daha giineye (Irak, Suriye ve Mur'a)giderek yerlegiyorlardr. Bu plansz giilerden dolayr varhklan agrsmda gok

zarar gtiriiyorlardr. Z.Y. Togan, konu ile ilgili gunlan yazmaktadrr: "Sel-guklular'dan 6nce Onasya'ya ve Mrsrr'a gelerek yaylan Tiirk kiitleleri,trpkr Qin-de, Hindistan'da ve Dof,u Avrupa'daki Ttirkler gibi yerli Arapve Fars ahali arasmda daf,rlarak temessiil (Asimile olmak) ediyorlardr. HeleMrsu ile Suriye, miladi 9. asudan baglayarak biitiin mtiteakip asulardahattA zamammrza kadar bile, Tiirkler'i Araplar arasrnda eritip kaybedenbber kazan igini g6rmiiglerdirlz." Bugrin Irak ve Suriye Araplan'nrn daha

giineydeki dif,er Araplar'la, aralanndakkik kiilti.ir ve lehge farklilrklanndanmeydana gelmesinde, yukanda igaret edilen devirlerde, Ttirkler'in bura-

larda Araplar iginde erimesinin biiytik roliiniin oldu$u kanaatini tagrmak-

tayv. lyi aragtrnldrf,r takdirde, bu bcilgede biiyiik 6,lgtide, iistii iirtiilti birTtirk etnik ve ktilttir varh$rnrn ortaya grkacaf,r muhakkaktr. Emeviler'le

Muaviye lslim'ur yayrlmasrru dtigiinmiiyordu, ancak Giiney Suriye ve Arapyanmadasrnda, Emevile/in htkimiyeti ile meggul oluyordu.Ostrogorsky, a.g.s. 1@.

Krrzro$lu, Kars Tarihi, s. 236.

Togan, Girig I, s.178.

174

775176

tn

NiHAT qETiNKAYA / rCDrR TARIHi

miicadelesinde, ordusunda gok miktarda, sava$qr Hazar oymaklan bulu-nuyordu. Daha sonra bu Ha!4r oymaklanndan bazrlannrn Bing6l daf,lannakadar geldikleri g6ri.ili.iyor178.

Bizans imparatoru Basileios IL "Hayahnrn son yrllannda Bizans diin-yasrnrn di$er ucunda, Kafkaslar'da faaliyet g6sterdi. Bagratuni devletinin,kralh$ zamanrnda, en parlak devrini idrak ettif,i Gagik I (90-1020)'in<jliimiinden sonra Kars ili, Giircistan ve Sahat Qukuru biilgelerinde biiyiikkangrkl*lar grktr. Bu durum imparatora baganh bir miidahale frrsah oldu:Giircistart'rn bir krsmr gibi Vaspurakan b6lgesi de Bizans'a ilhak olundu;Ani krralh$ hayatr boyunca Gagik'in o$lu ve halefi olan kral IoannesSmbat'a kalacak_ <iliimiinden sonra ise, ayru gekilde Bizans imparatorunaintikal edecekti179." Basileios II.'un Armenia'daki siyasetini KonstantinosIX. (1042-1055) deram ettirebilmig ve Ani Devleti'ni ilhak etmek suretiylesonugland.rrmrshlSo. u

Araplar bu b6'lgelere geldi$ zaman, bxilge halkr, Kuzey Ttirkleri'nin(Sabir, Hazar, Bulgar, Borogo$lu) giveleriyle konuquyorlardr. Yer adlannrnda biiyiik <ilgiide, eskiden buralara hAkim olan Hazarlar, Sabirler ve diSerTiirkk kavimlerinden kaldrfi,r giiriilmektedirlsl. Yir,", Zeki Velidi Togan "i.TGirig" adh eserinde, bu bd,lgelerle ilgili olarak 9u bilgileri vermektedir:"lran rivayetlerinde de Azerbaycan, eskiden Ttirkler'in eline gegmig biriilke olarak tarif edilir. Milbarek el-Ttirki, Kazvinjde bir kale bina ederekona kendi ismini verdi. Miicmel el-tavarih va'l-kisas'm lranh miiellifi, ArapHimyar htikiimdarlanndan Raig'e ait destani rivayetleri naklederken, bu-nun geldi$ suada buralann Afrasyab'm ve T[irkler'in elinde olduiunadair s<jzleri nakletmigtir. Araplann bu Himyar htikiimdarlanna ait destan-lannda, Azerbaycan'rn eskiden bir Tiirk iilkesi oldu$u, tek bir umumlmehaza irca'i kabil olmayacak eserlerde de tekrarlanmqtrr. lhtimal burivayetlerin tesiriyledir ki halife Muaviye bin Siifyan a da "Azerbaycan birTiirk vilAyeti" olarak tamtrlmrgtu. Buna ait rivayete g6re, Muaviye yanrndabulunan "tlbayd'a "Ttirk ve Azerbaycan nedir?" diye sorulduf,unda'Ubayd:"Azerbaycan eskiden Tiirklerle mesktn bir iilke idi" cevabrm vermigtir'ot."SelEuklular bu bolgelere geldi$ zamanlarda buralarda meskfin bulunaneski Ttirkleq, Fhristiyan, Arap Bizans ve Fars kiiltiirleri arasrnda bunalmrEvaziyetteydiler. Biiyiik qogunlugu tegkil eden Ti.irkler alh asra yakrn siire,bu etkin kiiltiir sahibi giiglerin arasrnda yok olma tehlikesiyle kargr karpr-yaydrlar. Selguklular'rn geligiyle bu Ttirk varh$ yeniden canlanmrg, tslAmdinini kabul ederek yeni gelen biiyiik Tiirk kitlesiyle kaynagmqtu. Ancakbir krsmr hrristiyanhkta devam etmig, llhanh ve Osmanlilar devrinde bunlar

Frrat, $., DoEu lUeri ve Varto Tarihi, Ank. 7970, s.69.Ostrogorsky, a.g.e. s. 29'1,-292.

Ostrogorsky, a.g.e. s. 309.

Togan, Girig I, s. 173.Togan, Girig l, s. 174.

178

179

180

181

1'82

NiHAx qETINKAYA / IdDrR re,nini

da IslAmiyeti kabul etmig, milli biiti.inliifiimi.iz iginde yer almrplardrr. Bunlarumumiyetle Krpgak Tiirkleri idi. Krpgaklar'dan hAlA onemli bir kitle (siiy-lentilere g6re iki milyon a yakrn) hrristiyan dinini muhafaza edip, Giircistanve gevresinde yagamaktadrrlar. Miisliiman olan Krpgaklar'rn biiyiik boliimiibugiiry Ttirkiye, Azerbaycan ve lran Azerbaycam (go$unlukla Tebrizz y6-resinde)'nda yerlegmiqlerdir. Bunlardan Ttirkiye'ye son gelenlerin bir krsmr,kendilerine "Giircii" demektedirler. Bilindif,i gibi Giirci.i sozii millet adr

def,il Anadolu gibi yer'e verilen bir addrr. Bugtin Giircistan'da, Giirci.i diyebilinen milletin adr, "Kartli"/"Kalt"du. Giirci.i de "daf,hk yer", "yiiksek yer-ler", "yukan eller" anlamrnda, o bcilgeye verilen bir addrr. Bu adr, Giircis-tan'da ya$ayan difer etnik topluluklar da kullanmaktadrr. KrrzrofiluGi.irrcistan da bulunan Hrristiyan Tiirkler'den bahsederken: "XX, yizyildabile Ortodoks-Hrristiyan Giirciiler iqinde, aydurlar ve muteberler suasrnda

sayrlan, eski "Qenesdanh" aileler mensubu kigiler "fiirk" soyundan indik-lerini bilmekte ve bununla <istinerek asrl Kartelli/Giircii kavmine tepeden

bakmaktadrlar." Konuyla ilgili tespit etti$i bir hatrayr giiyle anlatmaktadrr:

"L9L8 Nisamndaki Trabzon Konferansr'nda Tiirkiye Murahhas Hey'eti Az-Asrndan (Sekreter) olan Muhterem Ismail Hakkr DANI$MEND Bei'in an-

lattrklanna gcire, oraya gelen Giircistan Hey'eti AzAsr'ndan (Miiellif ve

Tarihgi Prens Kiril Leon TUMANIDZE) TUMANOF adh bir asilzade: "-De-delerimiz, Qin-Tiirkistan'dan gelmig olan Tiirkler'dir. Bu Giirciiler-i, hep

bizim atalanmrz adam etmiglerdir. Ben de sizin rrkrmzdan, Tiirk asfindan

sayrlrrrm; ve bununla biitiin Ailemiz fertleri 6teden beri ofiine gelmigizdir,yilu sozler siiylemigtirl83."

SELQUKLULAR DEVRi

Bizans hAkimiyetindeki Anadolu'da, Selguklular'rn geliginden cince, Do-

$u-Karadenizktyrlan, Gi.ircistan ve Armania (Van Golii- Batum arasr) mem-leketleri, Gence, Divin, Nahqrvary Dubeyl, Tiflis, Tebriz ve Hoy gibimiisliiman emirliklerin hAkim oldu$u kent ve yorelerin drgrnda, _B^i7ans

lmparatorlu$u'na tAbi Bagratuni ailesinin yonetiminde bulunuyordt,184. Budevirlerde, Bizans Devleti'nin, Tiirk-Oguzlar'rn yoiun olduSu bu bcilgeye

kolayca sokulup, biiytik bir direnigle kargrlagmadan hakimiyetlerine alma-lannda, Bu y6,rede yagayan Tiirkler'in Hrristiyan dininde olmalanmn da

rolii biiyiiktiir. Hristiyan ahalinin bagrnda bulunan rahipler, kilise vasrta-

sryla devamh lstanbul kiliseleriyle irtibat halinde idiler. Bizans lmparator-lu$u'nun do$u ug bolgesinde Siirmeli Qukuru bulunuyordu. Bizanshlarburalarda tam bir hakimiyet kurmug de$illerdi. Buralarrn Bizans elindebulunmasr gekilde idi ve bu da ancak bolgedeki Tiirk oymak beyleriyleittifaklar kurularakk sa$lamyordu.

L83 Krrzro$u, Krpqaklar, s. 3L.

184 Sevim, Prof. Dr. Ali, Genel Qizgileriyle Selguklu-Ermeni lli$kileri. Tiirk Tarih Kurumuyayrnr, Ankara 1983, s.7.

NiHAr CETiNKAYA / IdDIR renlsi

Selguklular'rn, CaE bey komutasmda bu b6,lgelere gelip donmesi ij-nemli bir kegif hareketi sayrlrr. Qa$n Bey Horasan'a geldif,inde, orada

bulunan Balhan Ttirkmenleri'yle birlegerek kuwetli bir giiq meydana ge-

tirmigti. Sonra Gazneliler'le ittifak kurarak, Hazat Denizi'nin cenuP sahille-

rinden Azerbaycan topraklanna girdi. Buralara hakim olan $eddado$ullarrile birlegerek, Van civarrnda bulunan Ermeni Vaspurakan krralh$r iizerine

de akmlar yaptrlar. Sonra Aras nehrini gegerek, Sahat-Qukuru ve civann-

daki, Bizans kuwetlerinin ve Ermenistanhlar'rn iizerine seri akrnlarda bu-

lundular. Qain Be/in bu bcilgedeki faaliyetleri 5-6 yrl (1015-1021) kadar

siirmiig ve daha sonra/ Horasan',a donmiigtiir. Qaf,rr Bey',in bu seferleriyle,

DoSu Anadolu, Azerbaycan ve Arran bd,lgeleri hakkrnda yeterli maltrmatlar

toplanmrgtr. Bu yrllarda Selquklular yonetiminde, saytstz Tiirkmen oymak-

lanrun batrya dogru goqii de hrzlanmrgtr. Bu gekilde, yeniden biiyiik Tiirk

kitlelerinin yerlegimi baglamrgtr. selguklular ga$rnda bu bolgeler yerlegme

bakrmrndan gok cazip hale gelmigti. .

selguklular,la vukubulan bu gcig, cincekiler gibi diizensiz de$ldi. sel-

guklular, Tiirkmenler'i planh bir gekilde Anadolu'ya iskan ediyorlardr. Daha

dosrusu selguklular, orta Asya',daki Ttirk Devleti'ni, siyasi ve ki.iltiirel

rnirasiyle Anadolu'ya tagryorlardr. Tarihgilerin "kanncalar" kadar kalabahk

olarak belirttikleri Selguklu Ttirkler'nin batrya bu geligleri, Ttirk tarihinin

6nemli bir devridir. Tiirkliif,.iin yeniden diriligi mahiyetinde olmugtur. Yeni

bir Ergenekon grkrgr gibiydi. Tarihqi Abu'l Farac, o dcinemle ilgili olarak

bir malumatr g6yle vermektedir: "Miibarek ihtiyar udt*,,,185 gtrya bir

k<ipefiin selguko[ullarrjna rehberlik ettif,ine dair anlattrf,r hikayeyi bagka

bir yerde gormedik. Ihtimal ki kendisi bu hikayeyi birinden igiterek yazdr,

yahut bizim gormedifiimiz bir kitaptan nakletti. Qiinkti biz bunu hig bir

kitapta giirmedik186." Nakledilen bu ifadelerin, Tiirk Ergenekon Destaru

ile ilgili olduiu agrkhr. Tiirkler'in oniinde daima bir Bozkurt'un rehberlik

etti$ inancmn burada, Seiguklular'a da maledildi$ni goriiyoruz'

Tu[rul-Bey (1038-1063) L048 yazrnda Azerbaycan VAlisi Selguklu lbrahrm

Yrnal bagbuf,luiundaki Tiirkmen oymak be$lerini yiiz bin kigilik bir ordu

ili, 1045'ten beri Agndaf, gevresine ve G6kgegiil'iin kuzeybatr ucuna kadar

olan biilgeleri, hakimiyetleri alhnda tutan Bizanshlar'rn iizerine g6nderdi.yukan Aras boylannda ilerleyen lbrahrm Yrnal, Erzurum'a kadar muka-

vemet giirmeden ilerledi187.

Azizlerden biri olan mukaddes Patrik, Mar Michael.

Abu'l Farac Tarihi I, s.293.

Krrzrollu, Selquklular,rn Anr'yr Fethi, Seleuklu Aragtrmalan Dergisi IL Ankara 1970, s.

116.

185

186

t87

so Ntner gsrlr.riqve/ ldon rARtHl

705{de Alparslan, Nahgrvan civanndan, teknelerle yaprlan bir kcipriidenAras'r gegti. Nahqrvan'da kuwetini ikiye ayuarak, kendi komutasrndakibirliklerle, higbir direnigle kargrlagmadan bugiinkii Ermenistan topraklannagirip, Bizans adrna buralan ydneten Ermeni Davit Anhalin'in o$lu Giorgiile "itaat etmesi, yrlhk vergi 6demesi ve krzmr sultana vermesi" garh ilebir antlagma yaph. Nahgrvan'da ayrlan diSer kol da, Alparslan rn o$luMelik $ah komutasrnda, Nizami.ilmiilk de olmak iizere, Aras boyundanbahya yiiri.iyerek, Aras boyundaki stirmeli ve Meryemnigin kalelerini al-ou"itas.

Nahgrvan'da, ordusunun bir krsmrm, veliaht olmaya hak kazanmak vesavaga girip askere kendisini sevdirmesi igin, L3 yagrndaki o$lu MelikgAh'averip, yakrndaki kalelerin fethedilmesini buyuran Sultan Alparslan da,kuzeye, "Hazar Ulkeleri" tizerine yi.iriidii. Bagvezir NizAmiilmtilk'i.in deyamnda atabek ve damgman vazifesiyle kaldrf,r MelikgAKrn, Siirmeli-eu-kuru'ndaki, yukanda aruIan iig kaleyi alqrm, Krrzro$lu, Selguklu metinle-rinden giiyle anlahr: "Karargahta kalan MelikgAh, yamnda kalan ordu ile,yakrndaki "Kal'a'ya (ISdu-Korgaru) hiicum etti ki, orada Rumlar,rn189 ijl-dtirdtiler. sonra Nizamiilmiilk ve Horasan-'Amidi atlanndan indiler. piyadeoldular. sultan Melikgah bir ok atarak Kal'amn emirini boynundan vurdu;KAfirlel, tagla miidafaa ettiler; nihayet yiiksek bir tepeye (ASn Dagr) do$rugittilea kaghlaq, daBlann tepelerine doB* trrnarup, grkhlar. IslAm askerigalip gelenek, (Kale'de bulduklan miidafileri) hepsini krhgtan gegirdiler,higbirini buakmadrlar. Bunu miiteakip Melikgah, siirmari denilen Kal'a'yagitti. Bu Kal'a'da akarsular ve bostanlar vardr. Bunu fetiretti."ls

Stirmeli yakrmnda bir Kal'a (Kulp/Tuzluca) daha vardr. MelikgAh bunuda fethedip, sonra harab etmek istediyse de, Vezir Nizami.ilmiilk "Miislii-manlar igin bu miihim bir Kal'a, saflam bir iistiir ve huduttur" (Ka$rz-man-Deresine hakim Bizans srnrnndadu), diyerek onu bundan menetti.NizAmiilmiilk miisltimanlar igin iyi bir iis olan Kal'a'ya, bir takrm bahadu-lar yerlegtirdi. Sonra MelilqAh (Siirmeli-Qukuru'ndan) grkrp, geddadhlar,melindeki Divin/Revanovasr - Elegez bahsrnl,olu ile (Arpagayr yukansrn-daki) Meryemnigin denilen bir gehre gitti.u"'

Siirmeli-Qukuru'nu 104'te, $eddadh, Gence ve Divin Emiri Ebfil-EvsAr9AvOI, Aru Bagrathlan'ndan almrgh. Bizanshlar da 704T de buralarr zap-tetmigti. "Qa$n-Bey o$lu Alparslarg gok kalabahk ve yurt edinmek isteyenOf,uz/Tiirkmen boylan ile oymaklanm yerlegtirmek igin batrya yaph$ "IlkRum Seferi" srrasrnda, Agnda[r gevresi, Siirmeli-Qukuru, BorSah-eayr ile

Sevim, Ali, a.g.e. s. 16.

Eskiden Tiirkistarlilar, milliyetine bakmaksrzrn Anadolu'ya ve burada yagayanlara hepRum diydrlardr okqulan bulunuyordu. Bunlar, Miisliiman askerlerden'birgogunu.KrrzroSlu, Selguklulann Amyr Fethi, Selguklu Arg.Der.II. s. 126.Krzro$u, Selguklulann Amyr Fethi, Selguklu Arg. Der. II. s. 126.

188

189

190

191

:

ii2

i

NIHAr CETiNKAvA/ rdDrR rmlslKhram-Qayr boylanm, Qrldr46lil gevresi ve Arpagap boylan ile Kars-Yaylasr bxilgelerini Bizanshlar ile onun himaya etti$ miittefiki lberya/Giir-cistan Bagrathlan ve Loru/Tagir-Bagrathlan elinden alarak fethetmigtir."lg2Sultan Alparslan'rn, 106{te bahya yaphga ve Am gehrini de aldr$r bu ilkRum seferi yedi ay siirmiigtiir.

106{te 13 yagrndaki gehzade Melikgah ile 35 yagrndaki Sultan AlpAt-slan'rn bugi.inkti Kars lli bxilgesinde fethettikleri kaleler'r, KuzroSlu g<iylebelirtiyor: "\ragayr solunda kalan Marmagen/ Meryemnegin drgrnda sekizolup, suasryla 1- If,dr-Korgaru, 2- Siirmelii/Siirmari (If,duKarakalasr), 3-Kulp (Iuzluca), 4- Sepid-gehr/AScakala (k) (Digor'daki',Mireni-Karabaf,),5- Akal-Kalak (Qrldu-Af,cakalaqr), GATbv (Qrldu'da), 7- Aru gehri ve 8-Bang yoluyla ahnan .Kars'hr."ryr

Krrzrof,lu devamla 9u bilgileri veriyor: "Am Themasr" (Askeri ValiliSi),1045 yilmda Aru-Bagrathlan (961-1045) hiiktmetine son veren Bizanshlartarafindan kurulmugtur. Biitiin Arpagayr boylanm ($uak) Elegez (Arakaz)daBr gevresini ve Zengisuyu yukansrndaki Becni Kalesini (Nig txilgesi),Ka$rzman Deresi (Argarunik) ve Siirmeli-Qukuru (Cakat'k) b6lgelerini iqineahyordu. Merkezi Arpagay sa$rnda ve Kars'rn 40 km. kadar do$usundakiAru miistahkem gehri idi. Aru Vilayeti'ne dot"udan bir yumruk gibi giren(sonradan "Sahat-Qukuru" denilen) Revan ovasr ile Nahgrvan bcilgesi mer-kezi, (Revan'rn 27 km. giineydo$usunda 6renleri bulunan) Divin'de Aral*ilgemizin kargrsr) oturan $eddedh Emirleri (1020-7762) ellerinde bulunuyorve baglanndaki Ebt'l-EsvAr gAvfrr (1020-1057), Selguklular'a iinciiliik vekrlavuzluk

"4g=k, Aru'dan saldrran Bizans kuwetlerini 1046 dan beri geri

geviriyord.u."l%

sultan Alparslary "Merkezi Ahrl-Kalak olan Qrldu4<ilti gevrepi ile biitiinArpagayr boylan ile "Siirmeli-Qukum" btilgeleri de, Selguklu akurlannda,L037 den beri emef,i gok gegen ve bu defaki fetihlerde biiyiik yararhklang6rtilen, Gence-Divin Emiri $eddedh Ebt'l-EvsAr gAprlr/gAver'a milkafatolarak, Bizans ucundaki bu yerleri korumak iizere "ihsan" edilrnig; o dagok yagh oldut'undan, of,lu Menfigehr'e buralan verdirerek 'Anr geddad-hlan" kolunu (1064-1200) kurdurmugtur."les

Sultan Alparslan, Crldr g6li.i yamndaki (Af,cakala kciyii yamnda) Hisanaldrktan sonra,_bunun yamnda bir "kal'a" (Bucak merkezi Cala'ya yakrn"Albrz-Kal'aur")1% vardr. Onu da aldr. "Kars veAm bdlgeleri i,izerine yiirtidti

Krzro$u, Selquklula/rn Amyr Fethi, Selquklu Arg.Derg. IL Ankara \97O, s. 1.'1L.

Krrzro$lu, a.g.m. s. 120.

Krrzro$lu, a.g.m. s. 121.

Krrzro$lu, a.g.m. s. 133.

Qildrrldar, dteden beri bu "Albrz Kalesi harabeleri"ni "tekin" saymadrklanndan, geceleyinyanndan g€qmeye korkarlar; burda "cinlerin, perilerin yr$nak yaptrfrna inarurlu.

-Bu

Kale'nin adt "Albrz"da, eski tiirkge "cin ve geytan" anlamrna gelir. eoSu kez ,'b" sesini"v" ye geviren Karapapaklar Buraya Alwrz/Alvz derler.

192193

194195

196

NiHAT qETiNKAYA / ICDIR TARIHi

bunlarrn hududu (Anr Themasr'na kuzeyden kompu) $amgolde197 ve Lore

adrnda iki b<ilge daha vardr. Bu memleketlerin ahalisi (BorEah/Barsel de-

nilen Karapapak/Kazak Tiirkleri, hig savagmadan, tiirkge konugtuklan igin)qrkarak IstAmiyeti kabul ettiler. Sultan, bu cihetten gok memnun oldu.

Hepsinin gusul ve adest alarak y*u*T temizlenmesini emretti. Kiliseleriniyrktr, onlann yerine mescitler yaPh"".

Selquklular'rn Anadolu'ya girmesiyle, Bizans'la aralarr agrk olan Er-

menistan ahalisi (Krpqak-Oiuz) de Bizans'a bag kaldrnyorlardr. HattA

Ermenistanh "Bogusag" ailesinin biitiin bireyleri, ishmfieti kabul edip Al-parslan'dan Siverek yorelerinde yerlegme izni alm4tr"'.

Bizans Devleti bu b6lgede, 1045 yrhndary Melikpah kumandasmdaki

SelEuklular'rn buraya geldigi L064 yrhna kadar hakim olmugtur200. Selguk-

lular,rn biilgeye gabuk ve kolay intikalleriyle, hakimiyetlerinde, miikemmelbir devlet anlayrqryla, giiqlii ve diizenli bir orduya sahibolmalanmn ya-

mnda, ycirenin Ttirk ahaliyle meskfrn bulunmasrmn da rolii gok biiyiiktiir.

1064 yrh baharrnda selguklular'rn, Bizanshlar elinden ilk fethettikleriyer, A$nda$ ile Aras arasrndaki ova, yani "Siirmeli-Qukuru" ve merkezi

Siirmeli/I$drr-Karakalasr gehridir. $ehzade MelikpAh ordusu, Am vilAye-

tinde, (Aras'rn saitnda) Rumlarrn elinde bulunan bir "Kal'a"ya hiicumederken ok ya$muruna tutulup gokqa zayiat verdi. Bunun iizerine Niza-miilmiilk ile Horasan Amidi attan inip yaya oldular. MelikgAh, okla bukalenin be$ini boynundan vurunca/ koruyucular bozuldu. Dayananlarrn

tag atarak korunmalarna raf,men IslAm askerleri iisteliyerek hepsini krhgtan

geEirdiler. (AhbAr iid-Devlet is-Selqukryye s. 24). "Bunu miiteakip MelikqAh,

Surmari (Siirmeli) denilen kaleye gitti. Bu kalede akar sular (Arastan ahnan

arklar) ve bostanlar vardr. Bunu fethetti. Bunun yakrmnda bir kale vardr(Kulp ?). MelifuAh bunu da fethettikten sonra harap etmek istediyse de

NizAmiilmi.ilk: "Miisliimanlar igin bu muhkem bir kale, sa$lam bir iistiirve huduttur", diyerek onu bu igten menetti. NizAmiilmiilk, Miisliimanlarigin iyi bir iis olan bu kaleye yeni askerler yerlegtirerek korunmasm Siiq-lendirdi. Selquklular, 1064 de Kars-Anr'yr fethederek $eddado$ullarrjna br-

rakmrglardr. Ani'nin fethinden 6nce aldrklan, Siirmeli kalesini'ni de AnihAkimi $eddado$ullart'na ba$lamrglardr.

Selguklular'rn bahya yiineldikleri bu devirde (Ozellikle Qa$n bey za-

maru), Orta Asya ve Horasan'dan Anadolu'ya dofru biiyiik bir Tiirkmengiiii gelmeye baglamrgtr. Art* Anadolu'da Tiirkmenler gofunlu$a geemip

durumda idiler. Melikpah batrya Boeen bu Tiirkmen guruplanndan birgok-

197 $amgolde: Gtirciice qok anlamrna gelen "Sami-solge/solde'den bozmadtr,

198 Krrzro$lu, a.g.m. s. 130.

199 Sevim, Ali, a.g,e. s. 18.

2fl) Horugman, Ernst, Bizans Devletinin Do$u Smrt, Terciime: Fikret lgiltan, lstanbul 197O

s. 213.

NiHAr CETINKAYA / rdDrR uninllanm Kafkaslar'rn gt^"y b6lgelerine ve Azerbaycan'a da iskAn ediyordu.Bu biilgeye, gtineyden gelen bu yeni Ttirkmenler'in yerlegmeleriyle beraber,

kuzeyden de, g6qler vardr. Do$udan bahya do$* olan Ttirk-Mo$ol g6gti-niin kuzeyden baglayan baskrsryla, bir krsrm Krpqak kabileleri de, Kafkas-lar'r agarak bu bolgelere yerlegiyordu. Bunlar daha gok lran Azerbaycam'mnmerkezi krsrmlannda ve gimalde, Giircistan'a bitigik yerlerde goSaldrlar.

Krpgaklar'rn miisliiman olanlan Derbent yoluyla, hrristiyanlan da Giirciikuallan tarafindan davet edilerek Daryal yoluyla Kafkaslar'rn giineyinegegiyorlardr2Ol. B,r iki Ktpg"k gurubu u"u"-du Eok giddetli savaglar cercyanetmigtir. Bu donemde Selguklular'r destekleyen miisliiman Krpgaklar dahagok Tebriz ve civannda go$unlukta idiler. Bu Krpgaklar'rn tesiri (Efsane-lerde, geleneklerde, lehgede) gimdi de canh bir gekilde g<iriiliiyor. "CelAled-din Rumi (Mevlana), Trebriz[ arkadagr $ems-i Tebrizi'ye bir giirinde "gAh-iKrpgak-i divAne" demektedir2o2 ki, gems-i Tebrizinin, Tebrizli bir Krpgakoldu$u anlagrlmrg oluyor. Bu gehrin Selquklular devrindeki ahalisinin dahagok Krpgaklar'dan oldu$unu giisteren dif,er deliller de vardrr. Bugiin ko-nugulan Tebriz givesinde Krpgak tesiri canh bir haldedir.

Melilqah zamanrnda da (1076) doSudan gelen Tiirkmenley'in biiyiikbir krsmr Arran bcilgesine ve Bizans suunna yerlegtiriliyordrr2o3. "Sultan(Melikgah 1076), bu b6lgeleri (Erran ve $irvan) maiyeti emirlerinden Sav-

tegir/e rkta etmig, o da Erran b<ilgesine gok sayrda Tiirkmen yerlegtirmig-.. 204ur

IEdu lli'ni de igine alan Sahat-Qukuru'nda meskun olan Tiirkler (eskiyerli Of,"uzlar ve kuzey Tiirkleri), Selguklu Tiirkmenleri'nin geligiyle hare-ketlenmig ve bcilge, Orta Asya'dan yeni gelen Ttirk boylan igin cazip biryerlegim alam haline gelmigtir. Togan bu hususa deSinerek: "Eier Azer-baycan ve Anadolu hududunda, yerlegmelerini icabettir€n ve ona mi.isaitolan gartlar husule gelmig olmasa idi, Selguklular'm miihim bir krsmr Mrsrrtaraflarrna gegmig olurlardr."20s demektedir.

Selquklular'rn Dof,u Anadolu'da ve Azerbaycan'da yaptrklarr iskAnlar

neticesinde, buralardaki Ttirk siyasi hAkimiyetinin giiglenmesinin yamnda,biilgelerarasrnda srkr irtibatlarda tesis edilmigti. Sahat-Qukuru'ndaki Tilrkoymaklanmn, yoflun bir Ttirk varhf,,r ve hAkimiyetinin bulunduiu Van

civanndaki (Alhat, Bitlis-Arzan) Ti.irk beylikleri ile de yakrn iligkileri vardr.Bu yakrn iligkiler, bazr Ttirk boylannrn, bu iki b<ilgeyede ayrr ayn yerlegmigolmalanndan ve bunlar arasrnda akrabahk ba$lanmn bulunmasmdan kaynaklanmaktaydr. Selguklu sultammn iste$i iizerine Bitlis Arzan (Garzan)

Togan, Ghig I, s. 200.

Togan, Girig I, s. 200.

Togan, Girig I, s. 193.

Sevim, Ali, a.g,e, s. 19.

Togan, Girig I, s. 192-193.

201

m2203

w,205

A/ rdDIR ranlui

emiri Dilmagof,lu ToSan Arslan2ffi L130 veya 1.131 yrLnda Sahat Qukuru'nabir sefer yapmrg, siirmeli ve Divin'i, buranrn hakimi $eddadh emiri Fadltrn-,u dldiirerek almrg, o$lu Kurh'yr bu b6lgeye emir tayin etmigti. Ertesi yrl

"Apkaz-Kartel" bagkumandaru Apulet'in of,lu Yovane, Divin gehrini almak

igin hiicum edince, Dilmagh Kurtu, onu Garni gayr boyunda biiyiik bir

bozguna usrattr. Merkezi si.irmeli (Karakale) olan, siirmeli (Dilmago$lu)

Emtuligi de bu zamanda kurulmugtur (1131.-1227). Boylece Sahat-Qukuru

(I$drr-Ovasr/Siirmeli-Qukuru)'nda Aras Dilmagfilan devri baglamqtr207.

osman Turan, Togan Arslan'rn bu biilgeye 1L04 yrhnda hakim oldusunu

belirtererek: "Dilmagofilu Mehmet beyin Erzen ve Bidlis beylerinin atasr

oldufu anlagrhyor. Bazr kaynaklarda Bidlis, Erzen (Bidlis ile Batman gayr

arasrnda)) ve Divin (Aras Kuzeyinde) gehirlerine 1104 yrhnda hakim ol-

du$unu bildif,imiz Tog* Arslan bu Mehmed'in of,ludur" demektedir2Os'

Bunlardan giiniimiize, siirmeli/Ifdr Karakalesi'nde yeralan''siirmeli Kr-

zrlkiimbeti,,, harap hale gelmig olan LllucAmj, Aras Kiipriisii209 .re kesme

tagtan yapilmq bir "Kervansaraytr kalmrghr2lO'

Bu yaprlarda kullanrlan renkli kesme taglann nereden temin edildi$,

y6re ahalisi tarafrndan devamh merak konusu olmu$tur. qiinkii yiirede ve

yakrn b6lgesinde bu taglann bulunabilecef,i bir iz ve belirti bulunmamak-

tadn XVII. asrn meghur seyyahlarrnda olan ve defalarca Tiirkiye iizerinden

gark i.ilkelerine seyahatlerde bulunan, Fransrz seyyah fean Babtiste Taver-

rier, 1.632 de bagladrf,r birinci seyahatinde, Erivan Ham'mn (Emir Giine)

konu$u olduiu zaman yiire hakkrnda bilgi verirken gunlan s6ylemektedir:

"Karahaglar diye adlandrnlan kenransaray, g<iriiniige bakrlusa, sanki bir

gayrn yata$rnda meydana gelen taglarla inga edilmig. Bu suyun bir krsmr

(iginde erimig halde tuttu$u kirecli tortulan g6kelterek, B-n) pek hafif bir

tag hasrl eder. Bunu sa$lamak igin gay buyunca gukurlar a9rl1, igleri bu

suyla doldurulur; sekiz yada on ay sonra, su, dibinde bir tag tabakasr

braku fturuduktan sonra kesilerek grkanldr$ anlagrhyor). Ermeniler bu

gayrn grktrf,r kayayr, Noh'un of,lu sam'rn uydurdu$unu paskr hatasr olmah,

oydurdu$u olsa gerek) s6ylerler.""^

n720E

209

210

211

Dilmaqosullan Beyli[i (10&t-1393)',nin kurucusu Djlmaco[lu vehmel re1{-ir. Malazgirt

Vuhaieftsine, efi Arsian rn yanrnda katrlms Tiirkmen reislerindendir. DilmaqoSullan,

Bitlis ve Erzen'de, Emir Timuiun 1394 de yaPh$ Anadolu seferine kadar hakimiyetlerini

devam ettlrmiglerdir.Tttrk Anetklopedisl, I$drr maddesl'

Turan, Prsf,Dr, Otman, Dof,u Anadolu Tttrk Devletleri Tarihi, lrtanbul 1993, r' 111.

E, Denlron Rorr. bu koprtlnun Azerbaycen $ddadhlan'ndan Fazl b, Muhamrned

tarafndan yaptrnld{tnt rbylemekedir. lcllm Anr' ftddad mad' C' 11, r' 388'

T0rk An* I[drr nrdderi.Tavamlcr, ;, 4,, XVtt, Aru Ortrtrnnda Tilrkiye Uz4rlnderr lran'a_$eyahrt, CBv, Ertu[rulGllltekln,'forctlman 1001 temsl etar nor 1531 lrtanbul 1980, r. 37,

NiHAr gETiNKAYA / ICDrR uniuiXII. Asrr boyunca Kiir ve Aras boylan ile Van g6,lii gevresinde geEen

Miisliiman-Huistiyan savaglannda, iki taraf da Ttirk soyundan olduklarrhalde, birbirini yoketme$e gahgryordu. Irak Seguklulan kolundaki Tiirk-manlar'rn gokluk ve Krpgaklar'rn da azunsatunlyacak sayrda olmasrna kar-grhk, ortodoks Bagrathlar kolunda, daha gok lslamhktan once gelip Kiirboylanna yerlegen: Saka/Gogar, Taok, Borgah, Kazak, Kazar gibi boy veoymaklanndan bagka bilhassa bu asrrda gelip Bagrath kualhsrm canlan-duan kiir ve Qoruh bolgesini Selguklular'dan ahp buralara yerlegen yeniortodoks sarrgrn kumral Kuman/Krpgakla4, birinci derecede ig giiriiyordu."...Giircii kuah David I1.1121. de Kafkasya gimalinden Hristiyan KrpEaklarrham $or Han'rn of,lu Otrak idaresinde kiilliyetli Krpgak kuwetlerini kendiiilkesine celbetti ve bunlardan 40.000 kigiden ibaret bir ordu tegkil ederekKiir nehri gimalinde ve $irvan'da yerlegen Tiirkmenlere saldudr. Giirciikualigesi Tamara'nrn zamamnda (1184-1213) Giircistan'da Krpgaklarm sayrsrpek arttr."212 Krpgaklar 1121 de 40 bin kigilik bir kuweile Borqah gayrhavzasrm ele gegirdiler ve LL23'de de Tiflis'i alarak Giircii krralhf-rmnbagkenti yaphlar. 1124 de de lspir ve Oltu'ya kadar ilerlediler. KrpgakTiirkleri 1.146 yrlmda hakim olduklan Azerbaycan'd4 bagbuplan lldenizliderli$nde Azerbaycan Atabeyli$i ni (1146-1225) kurdular. Bu biilgedekiTiirkler'in iki Hak Peygamber'in dini, her iki koldaki kardeg kavmi bir-birine di.igman etmigti. HattA Hristiyanhf-rn Ortodoks mezhebine bafhTi.irkler'iry Giirci.i kilisesine baf,h olanlarla, Ermeni kilisesine ba$h olanlararasrnda da kan d<ikiiltiyordu. Rasony'nin dedi$i gibi: "Ttirk halklarrmnkatili yine Tiirk halklandu"o.

Balkanlar'da, Osmanldar'la Ruslar'rn savaglarinda Ttirkler'e kargr g<i-ntillii savagan, en son Plevne de Rus ordusunun iin savaggrlan olan GagauzTiirkleri, sonralan aralanndan grkan akrlh ve milli guur sahibi bir Gagauzpapazt , kendi kavmine Ttirk olduklanm hatrrlatarak isbatla benimsetti.$imdi bizde onlan ba$nmrza basryor Tlirkiye'ye gelip yerlegmek isteyenlereher tiirlii kolayh$r saf,hyoruz. Moldorya'daki Gagauzlar'r; din farkr go-zetmeksiziry Miisliiman bir Ttirk gibi, Biiyiik Tiirklii$i.in asil mensuplarrolarak kucakhyoruz. Fakat, Gregoryan Of,uzlar "Ermeni" ve Ortodoks Krp-gaklar "Giircii" mezhep ve kiiltiirleri iginde, anadilleri olan TiirkEeyi kay-betmelerine engel olacak bir iinder krlavuzun qrkmamasr yiiziind_en,Tiirkliik, Asyada gayrimiislim unsurlanm kaybetmig ve kaybetmektedir2l4.

Selguklular batrya yi.iriirken, daha Anadolu'ya girmeden once QaSnBe$, Atsrz Be$ ve Afgin Be$ gibi akrncr komutanlan vasrtasiyle <inemlikegifler yapmrglardr. Bu kegifler neticesinde Tiirkler, Anadolu'nun yaprcmrgok iyi biliyorlardr. Selguklular'm Anadolu'da kahcr olmalannda bu bilgilerde tinemi rcl oynamlptr, Anadolu halkrnrn qo$unlutunun kendilerinden

Togan, Glril I, e. 200.

Raeonyr, TE ihte Ttlrkluk, r. 129.

Kuzro$lu, Krrs Tarihi, a. {U),

n2213

2t{

NiHAT qETiNKAYA / IGDIR reniHl

qok iince gelen ve Huistiyanhf,ir kabul etmig Tiirkler oldusundan, devlet

siyasetinde ve halkla mtinasebetlerde dini aynhf,rm gok fazla iine grkar-

rnamrglardrr. Daha sonraki tarihlerde hatta Osmanh Devletinin ilk zaman-

lannda bu anlayrgrn, fevkalede iyi neticeleri giiriilmiigttir. Bu sebeple

kendilerinden iince Anadolu'da bulunan miisliiman olmayan, hrristiyan ve

bagka inanglara mensup, Bulgar Ttirkleri, Pegenekler, Kumanlar ve varsak-

lar gibi, Tiirk boylan ile Dil, tcire ve soy birli$ dolayrsiyle lolayca biiti.in-

legriiglerdir. Bu anlayrglarr, bilahare dif,erleriyle de lslAm lnancrnda

miigtereklif,i sa$lamrgtu. B6yle yumugak ve toleransh siyasetleriyle, bagka

dinlere mensup soydaglarmrn, difier milletler iginde erimelerine mani ol-

dularr gibi IslAm Oi"f"i Arap kiilti.iriiniin bir ifadesi olmaktan kurtararak

cihangiimul bir din olduf,u dosrultusunda yayrlmasrm saf,ladrlar. selguk-

lular Anadolu ve civannda uyguladrklan devlet ve siyaset anlayqlarryla

Anadolu ve Azerbaycan Tiirkliisi.i'nii da$rlmaktan ve erimekten kurtar-

mrglardrr. Huistiyan batrya do$ru da lslAm'rn yayrlmasrna uygun zemin

hazpladrlar. Bu konuda, Z. V. Togan da 9u fikirleri ifade etmektedir: "Sel-

guklu Ttirkleri, din ile diinya meselelerine pratik di.igiinceleri, Halifeyi

siyasete kangtumamakta da menfaatdar olmalan sayesinde, IslAm aleminde

biiyiik inklAp viicuda getirdiler. Bunlar IslAm Aleminde ilk defa olarak

salianatr hihletten, yani diinyevi ve siyasi idareyi, uhrevi ve dini iglerden

ayrrdilar."215

1161 yrhnda, Bagrath III. Girgi'nin, Am gehrini almasr iizerine, ayru

yrln Temmu, ^y^du,

Saltuklu lzzeddin II., Ermengah II., S6kmen, Saltuk,

Arzan-Bitlis Emiri DilmaEogllu Fahreddin Devletgah, Kars Emiri Keremtid-

din ve Stirmeli Emiri lbrahim gibi, DoSu Anadolu'nun gegitli yerlerindeki

bu beylerin bir arada birlegerek2l6, An/mn yardrmrna kogmalarr, Selguk-

lular,rn bu b6lgeye getirdikleri milli guurun neticesi idi. Am kuah, Bagrath

"G6rgi III, ertesi 1L62 yrhnda daha kalabahk ordularla gelip, biiyiik ve 646

aun Leri hep islAmlar elinde bulunan, bu yiizden cAmileri ve imaratr gok

olan Divin gehrini zaptile yakrp yrkarak, 21, A$ustos 1'l'62 de buradan 60

bin tutsak giitiirdii."2l7

Bu srrada, orbelli Elikum be$, birkaq kasaba ve gevresiyle gok sarp

Erencek/Ahncak (Nahgrvan'da) kalesini Atabekler'den trmar/zaamet ola-

rak aldr ve buraya yakrn Cahuk'tan Abbas adh gok zengin bir gregoryenin,'Khatun,, adh krzryla evlenerek "Giirciiliik" (ortodoksluk) ten d6niip Er-

meni oldu $tf4'tt.Kars,7 yrlhk kugatmadan sonra h,ristiyan Giircii-Krpgaklar'rn eline diig-

tii ve 1207 den sonra Kars, Aru vilayetine baf,landr. Bu hadisede, Kars

215

276217

218

Togan, Girig I, s. 2A-222'KrrzroSlu, Krpgaklar, s' 1.25.

Krrzroflu, Krpgaklar, s. 126.

Krrzrof,lu, Kars Tarihi, s. 406.

NIHAT guriur.rveT rGon renlul

Ili'nin topraklanndan yalmz, miisliiman olan Stirmeli Emirli$i (Aras Dil-maghlan) mtistakil kalmrp ve sonra da Eyyuplular'a (Mefarkrn-Ahlat'da)tAbi olmuptur.

qINGIZLILER DEVRi

Cingiz'in kumandanlanndan Cebe ve Subutay Han'm, $imali lran ileAzerbaycan'r fethetmeleriyle Sahat-Qukuru Tiirk-Mof,ol hakimiyetine grri-yordu. Daha sonra lbbriz hAkimi 6zbek Han'rn kagmasr ile de Tebriz veNahgrvan b6lgelerini hAkimiyetleri altna aldrlar. Bu iki komutan fetihlerinedevam ederek, Kafkaslar'dan Krpgak iilkesine gegmek istiyorlardr. BuralannTiirk olduf,'unu bildir,erek, Cengiz Han'dan izin istemiplerdi. Cengiz Handa: "Mademki l(pgak'ta Tiirk vardrr, zaptediniz" diyerek izin vermigti219.Bunun iizerine bu iki komutan (Cebe ve Subutay) Ermenistan, Giircistanve Azerbaycan'r fethettiler. Bu olayla da Sahat-Qukuru tam manasiyle Cin-gizliler'in egemenliiine gegti. Daha sonra bu komutanlar Kafkas Daf,lan'magarak, Krpgak iilkesiyle, Macaristan'a kadar olan b<ilgeyi hAkimiyetlerialtrna aldrlar. Rrza Nur, bunlarla ilgili olarak gunlan nakleder: "Cebe'ninpropagandacilan avuglan altrn dolu her yere grriyor, altrn ya$drrlyor, pro-paganda yapryordu. Bir yere girmeden ewel bunlar giriyordu. Krpqaklar'a"Siz, bizim hemcinsimizsiniz. Alanlar yabancrdrr. Siz bizden olunuz!" de-diler. Krpgaklar heniiz "Biiyi.ik{iirk Fikri"ni anlayamamqlardu. Tereddiidedtiqtiiler. Sonra kabul ettiler."-'

'1220-7222 yrllannda $irvan ve Aga$ Ktir boylanmn Qingizli/Tatar/Mongol akrncrlan iizerine athlan tarafndan basrhp vurulmasr, biiyiik birOSuz oymaSrmn, Avgar boyu be$leriyle birlikte buralardan kalkrp Orta-Toroslar iizerine giderek, sonralan Karamano$lu hiiki.imetini kurduklarranlaprhyor. Qingizli ordusunun Kafkasya'yr gegmesi, Krpgaklar'r yerlerin-den oynatmrg, bu sebeple de yeni tr3pqak topluluklan, daha 6nceki tarih-lerde olduiu gibi, Azerbaycan'm kuzey b6,lgelerine ve Giircistan a gelipyerlegme$e baglamrglardr. Giirrii knallanmn Krpgaklar'r kendi topraklann-da istememesi iizerine bu Krpgaklar Azerbaycan'a yayrldrlar. Biiyiik qo-

$unlu$u Gence civarrnda yerlegtiler. Krpgaklar'rn Gence civannayerlegmelerini kendileri igin tehlikeli gciren Giircii kuah "Atabek lvan'e",buradaki I(p_g_aklar iizerine bir ordu ile geldiyse de yenilerek bozgunaufradr 1tZZi7n1.

MoSollar'rn b6lgede meydana getirdikleri kangrkhktan faydalanan Ko-luuzuno$ullan, Am ve Divin gehrini ele gegirip, Aras Dilmaghlan elinde

219 Eski Tiirkler de KaSanhk biltiin Tiirkleri kapsayan bir anlayrgh. Ka[anhSa bagh olmayanTiirk lllerinin tincelikle tAbi hale getirilmesi lazrm idi ii, tagantrt tim telis ediliin.Bundan sonra bagka fetihlere yiinelirlerdi. Bu Tiirklerin fiituhat anlayrgrdrr.Nur, Dr.Rrza, Tiirk Tarihi, Toker Yay. lst. 1979, C.2, s. 92.Krzroglu, I(pgaklar, s. 144.

TM2Zt

NiHAr CETiNKAYA / ICDIR TARiHi

bulunan Siirmeli Kalesi'ne saldrrarak muhasara etmigler, fakat alamamrp-

lardr. Siirmeli Emirli$i, 1207'den beri Elyublular'a tabi idi. Divin hAkimi

$alve'mn, Siirmeli kalesine saldrp muhasara etmesi iizerine, tAbi olduklanEyyublular tarafindan kurtarrlmrgh2D.lgt" bu zamanlarlarda, 1225 de Ha-rezmli ordusunun Yukan Aras boylanna gelmesi ve 123L Harezmgdh'rn

iiliimtinden sonra, Siirmeli-Qukuru'nun Hrristiyan Babrrhlar tarafindan zap-

tedilmesiz3 iizerine veya 1239 da Am ve Kars ile birlikte Siirmeli'nin de

Qingizlilerin eline gegmesi yiiziinderi Kars ilinin Aras boylarrnda ve A$-

rrdaf eteklerinde konup giigen Kayilar'rn bir krsmrmn buralan brrakarak,

batrya, Erzurum ve Sivas illerine gittikleri anlagrhyor.

Siirmeli Emirlif,i'nin bugiinkii Kuzey ve Giiney Azerbaycan, Kars, Am

ve Kiir boylarryla ve Bah Anadolu ile de srkr temaslan oldu$u gibi, giineyde

Ahlat Emirlifii ve Cizre (Diyarbekir-Musul) hiikiimdarh$r ile de yakrn

iligkileki vardr. Hatta birlik igindeydiler. Kuzrof,lu, 1161 yrhnda Bagrath

III. Giorgi'nin, Irak-selguklulan arasrndaki kangrkhklar ve Azerbaycan Bii-

yiik Atebef,i (Krpgak) ll-Dengiz'in lran'da, Rey Emiri lnang ile savaqma-

srndan faydalanarak Kafrzman civanm ve Aru',yr istila etmesi iizerine, o

yoredeki Tiirk beyliklerinin miigterek hareket etmesini lbn ul-Ezrak'dan

naklederet g<iyle anlatmaktadr: "Diyarbekir'deki ($imdi: silvan kazasr mer-

kezi) Mafarkrnh olup, bu gaf,da yagam$ bulunan IBN UL-EZRAK: "Amgehrinin kegigleri h. 556 (1161) yrhnda Menfigehr (Mahmud olacak) of,lu

Emir Fadlcrn ile bozugup kuwetlerini tepeliyerek, onu, silrmari (siirmeli)'ye

yakrn olan Bakran (Bagran) kalesine kag[ttrlar. Sonra Asiler, gehri, Abhaz

meliki Grigor,a verdiler. o da Cumadelahire (Haziran 1161) de gelerek

kargr koyanlan Tiflis'e siirgiin edip Sadun'u buraya vdli tayin etti", diyor

ve goyle devam ediyor: "556 Recebinde (Temmuz) Miisliiman ordulan $Ah

Emren (Il.Sokmen) yamnda toplanmaya bagladr. (Erzurum meliki) lzzeddinsalduk, (siirtl'e Mafarkrn/silvan arasrnda ki Garzan) Erzen hakimi (Dil-

maqoslu) Fahreddin (Devletgah), Kars Emiri (Keremiiddin)^ile surmari

(Siirmeli) ve Aras rmaf,r biilgesinin sahibi (Emir lbrahi*)t'o gerileriyle

geldiler ve harekete gegtiler. (Mardin Emiri Artuklu llgazi'nin torunu)

Necmeddin (Alp)e de gabuk yetigmesi igin haber yolladrlar. $Ah-Emrenbagbu$lu$undaki ordu ile, Necmeddin yetigmeden $a'ban (26 Temmuz -

23 Af,ustos 1161) da Ant iizerine vardrlar'"2D

Mof,ollar'rn doSudan yaptrklan baskr neticesinde, kuzeyden yeni krpqak

kitleleri Kafkaslar'rn giineyine inerek akrnlarda bulunuyorlardr. Krpgaklar-,rn, bu yeni akrnlarr ijzellikle bolgedeki Giircii hakimiyetini sarsryordu.

Krrzroflu, Krpqaklar. s. 144.

KrrzroSlu, Kars Tarihi, s.425426.Emir lbrahim de Dilmagoflu neslindendir.

Krrzro$lu, Kars Tarihi, s. 395.

uaa

223

224

225

NiHAr CETiNKAYA / rdDrR TARiHi

Bundan faydalanan Siirmeli beyi,-k-endileri i6in bir tehlike olan Giirciiler'ekargr aknlar yaparak yafma .iti226. Bu suada (122g yilLyazrnda) Divitrhdkimi (Ahrskah/Toreli ve Babuh oyma$rndan Giircii $alve/galva, ordusuile gelip Siirmeli Kalesi'ni kugattr. Ahlat $ahlan birliSine baih olan Si.irmeli

Emiri, Cizre (Diyarbekir-Musul) hiikiimdan Melik-Egref ile Mafarkrn-AhlatEmiri $ihAbeddin'in yardrmlanyla Siirmeli'yi tehlikeden kurtardr228. Siir-meli Emiri, $al-ve'yi bir bofazda srkrytuarak miithig Air bozguna uf,'rattrve $alve ile birlikte gok sayrda askerini de esir aldr"',

1224 y:drnda, lran ve Irak'ta hAkimiyetini kabul ettiren Harezmgah Ce-

laleddin, 1225 yrhnda Aras't gegerek, Nahgrvan iizerinden Sahat-Qukuru'na

girdi. Koluuzunofullarr elindeki Divin i alarak kendisine baf,ladr. O srrada,

Siirmeli'de, 11.31'den beri burada hiikiim si.iren, Aras Dilmaghlan'ndanolan Siirmeli Emirleri, $erafeddin ile ye$eni Hi.isameddin Hrzrr idi. Ha-

rezmgah Celaleddin bunlarla ittifak etti. Bu sualarda Giirciiler, b6lgedeki

Tiirk ahalisine kargr zuliimler ediyoq, Ttirk pehirlerine siirekli akrrlar ya-

pryorlardr. Harezmgah Celaleddin ijnce Erivan'rn doSusundaki Garni mev-

kiinde, Giircti krraligesi Rusudan'rn kumandandanlan olan lvani ve $alveadh kardeglerin kumandalan alhndaki Giirciiler'i hezimete ugrattra0. "Giir-cii Krpgak, Alan ve Lezgiler'den miirekkep ordularrm imha ettikten sonra

1225 Birinci KAnununda Tiflis'e girdi. Bir asr ijnce Tlirkler elinden grkan

bu gehirde IslAmiyet diriltildi; Ivani'nin elinde bulunan Ani ve Kars gehirleri

de Gi.irciiler'den temizlendi. Gence'nin ahnmasl ve Stirmeli Emirli$fnikuzeyden tehdit eden Giircii, Ermeni ve hrristiyan KrpEak tehlikesinin

bertaraf edilmesi bolgeyi rahatlatmrgtr. Bu srada, Tebiz hakimi 6zbek

Han taraftarlanmn ayaklanmasr iizerine, Tebnz'e diindii. Harzemgah Ce-

laleddin, Tebriz'e giderken, Siirmeli'de de kiiqiik bir ordu brakmrgh' Siir-

meli Emirleri bu orduyu da alarak Kuzeye, "Abkaz iglerine" bir akrn

yaparak buralardan gelebilecek tehlikeleri kontrolleri altrna aldrlar' Ug ay

si.iren bu sefer neticesinde, Siirmeli Emirlifi b6,lgede etkinli$ni ve hAki-

miyetini oldukga genigletti.

Bu tarihlerde, diinyantn en muhtegem devleti olan Osmanh lmparator-luiu'nu kuracak olan, Ertuf,rul Gazi'nin (yeri cennet olsun) bagrnda bu-lunduf,u Kayrlar'rn, If,drr Ovasr'nda meskun olduklarrm bilmekteyiz.Harezmliler'le geldikleri de siiylenmektedir. "Al-i Osman ecdadrmn SultanCelaleddin maiyetindeki timerAdan biri oldu$u ve Anadolu'ya, diSer Ha-rezm iimerAsr ile birlikte, geldi$i eskiden beri birgok miiverrihler tarafindan

Turan, O., Do$uanadolu Tiirk Dev. Tarihi lstanbul 1993, s. 108.

Ermenistan topraklannda, bizim Arahk kazasrnrn kuzey kesiminde Zengezur'ungiineydo$usunda bulunan gehir.

Krzrof,lu, Kars Tarihi, s. 426.

Turan, O., Do$uanadolu Tiirk Dev. Tarihi Istanbul 1993, s. 108.

Ymang, M. Hali, Celaleddin Harezm$Ah mad. Isldm Ans. s. 50.

226227

2n229

230

NIHAI qETINKAYA / reDrR TARiHI

iddia edilmigtir. Bugiin Anadolu'da gezen Horzumlu oymaf,r, Harezmlilerinbakiyesidir. Muhtelif y"rtik boy ve oymaklary bilhassa gi'ileq, kAmilen,kendilerinin Celaleddin HarezmgAh'rn maiyeti olduklanm iddia ettiklerigibi, gark vilAyetlerinde ve bilhassa Dersim'deki aqiretler de aym iddiadabulunmaktadular."'"' Qok cesur ve mi.icadeleci bir ruha sahip olan Cela-leddin Harezmgah, Qingizliler karprsrnda uf,radrtr yenilgiyi bir tiirlii haz-medemiyordu. Anadolu'da giiElii bir devlet kurmak pegindeydi.Siirmeli-Qukuru'nda hazulandrktan sonra/ Siirmeli Emirleri $erafeddin veHiisameddin Hrzu'r da yamna alarak, Ka$rzman iizerinden gegip Ahlat'rkugattr. Bu sualarda Tiirkler'in giie merkezlerinden biri bu b6lge idi. Bu-radaki Emirlikler birlik iginde hareket ediyorlardr. Ttirkler arasrnda mey-dana gelecek savaglann Tiirk giiciinii zayrflataca$nt iyi bilen Selguklusultam AlAeddin KeykubAd, HarezmgAh'r kugatmadan vazgeeer€k dostlukittifakna davet ediyordu. Bu hususta Prof. Dr. Osman Turan gu bilgileriveriyor: "Kendisine biiytik emirlerini elgi olarak giinderirken otuz yiik af,ukumaglar, Eegitli yiiksek de$erde egya, yirmi-otuz ath k6leyi de hediyeediyordu. Bu miinasebetle AlAeddin aynr din ve millet birli$ ftarAin-icinsiyet) ile birbirlerine baglh bulunduklanm, Sultan Melik-$Ah ve SultanSarrcar gibi Biiyiik Selguklu pAdigAhlan yolunda lslAm dtinyasrna biiyiikhizmetler yapabileceklerini soyliiyordu. Bu durumda dlim, zAhid ve dinadamlanmn yurdu olan ve bu sebeple de "Kubbet iil-lslAmi' sfatmr tagryanAhlat muhasarasru terketmesini istiyor; halife de aym teklifi yapryordu."szAncak Harezmgah muhasarayr devam ettirmig, Ahlat emiri daha fazladayanamryarak gehri teslim etmigtir. Bu olayda her iki taraftan da birgokTtirk 6ldii$i gibi, bundan daha gok agfuktan 6lenler olmugtur. Ahlat'rndi.igmesi bcilgedeki Tiirk varh$rna zararh oldu$u gibi, Siirmeli Emirli$i'ninde giivenligini sarsmrgtu.

Sultan AlAeddin, bu faciadan sora, HarezmgAh iizerine yiiriiyerek, 10

A$ustos 1230 giinii Yassr-Qimen'de, HarezmgAh ordusunu yenerek tama-men da$rtmrgtrr.

Si.irmeli Emiri Hiisameddin Hrzr1, Ahlat'rn muhasarasrnda yararhklarg6stermig, daha Ahlat'rn muhasarasr devam ederkery Ercig iizerine giderekmuhasara etmig ve burayr alarak, ordunun erzak ihtiyacmr buradan teminetmipti. Ahlat'rn alrrugrndan sonra, Celaleddin Harezmgah, beraberindekihanlara ve be$lere Ahlat'a ba$h kazAlan iktA olarak taksim etti. Harezmgahemirlerinden olan Orhan da Stirmeli'yi istemigtiH. Harezmgah'da Siirme-li'yi Orhan'a vermigti. Bunu duyan Hi.isameddin "Stirmeli, Atalarrmrn me-zatlart ile doludur. Buranrn topraklan atalanm tarafindan ihya olunmugfu.Nc gare?" diye iiziintiisiinii ifade etmigti. Bu suada Amcao$lu $erefiiddinEzdere ile o$lu Hiisameddin lsa'a da Ahlat'rn alrrugrnda g6sterdikleri ihmal

Yrnanq, M.H., Celaleddin HarezmSSh mad. lslAm Ans., s. 53.

Turan, O., Do[u Anadolu Tiirk Dev. Tar. s. 109.

Turrn, O., Do$u Anadolu Tiirk Devletleri Tarihi, s. 110.

L31

232

233

NiHAr QETiNKAYA / reDrR ranlnl

yiiziinden $ah'rn giiziinden diigmiig ve kagmrglardr. Hiisameddin Hrzu da,dost olduSu Nesevi vasrtasiyle, Vezir $erefiilmiilke, Si.irmeli'ye sahip ol-duktan sonra verilmek iizere, on bin dinar teklif etmig, o da Amca o$lu

$erefiiddin Ezdere ve ogllunun yakalanmasr gartiyle kabul etmigti. Qrkaniradeyle Siirmeli biitiin kaleleri ve ahalisiyle yeniden Hiisameddin Hrzv'averiliyordu. O da hemen $erefiiddin ile o$unu tevkif ettirerek, Si.irmeli'yetekrar sahiboldu2il.

Si.irmeli Emirli$'nden, merkez Karakala gehri harabelerinde Selguklutarzrnda bir kiimbet kalm4 olduf,"u gibi, buramn giineyinde, Qankgr k6yiiyakrrlannda, Ahlat ve Elegkirt yolu iizerinde Eok biiyiik ve siislii bir"Kervansaray" kalmrghr.

Qingizliler'in ortaya g*masryla Ttirkistan'dan bahya do$* yenidenTtirk g6glerine gahit oluyoruz. Celaladdin Harzgah'rn Anadolu'ya geldiSizamanda, Diinyamn en biiyilk ve en muhtegem Ttirk devletini kuracakolan O$uzlar'rn Kutlu boy'u, Kayr'lar da, Eski Of,uzlar'rn kutlu yurduI$du-Ovasr'na gelip yerlegmiqlerdir. Kayr'mn Ulu Bagbuf,u ErtuSrul Gazi,S<iStit'e gogti.ikten sonra da Kayrlar'rn bu havalide (Qarrkgr kiiyii, Kewan-saray ile Sinek yaylalan ve Takaltr daf,r ile gevrili bolge) yerlegtikleri an-

lagrlmaktadrr. Bugiin lfdr llinde ve amlan b6lgeye komgu bulunary Kars'tnKa$rzmary Digo1, A$n'run Do$ubeyazrt ilgelerinde gok sayrda giirdlen kaya

veye kaya ilaveli yer adlan Kayr Boyu'nun hatralandu.

Kaynaklarda Kayrlar'rn, beyleri Siileymangah iinderli$inde, Anadolu'ya50 bin gadrla (hane) geldikleri belirtilmektedir. Siileyman $aKrn Frratnehrinde bo$ulmasryla, Kayrlar'n, Ertu$ruIGazi'nin liderli$nde gelip Si.ir-

meli-Qukuru (batr kesimi, gimdiki Qankgr-Kervansaray yiiresi)'na yerleg-tikleri kaydedilmektedir.

Orug Be$ (Edirneli Oruq) h. 899 (1,493-1,494) yrhnda bitirdif,i "OrrcTarihiu adh eserinde, Stileymangah'rn suda boSulmasrndan sonrasr g6yle

anlatrhyor : "siileymangah'rn iiq o$lu kaldr: Biriniin adr Sunkur-Tegin, bi-rinin adr Giindof,du ve birinin adr ErtuSrul ki OsmAn'rn babasrdu.

Bu iig kardeg Fnat lrmaf,.r'ndan Pasrn Ovast'na geldiler, durdular. Ora-dan g6gi.ip Siirmeli Qukuru'na geldiler. Sunkur-Tegin ve Giindofdu geriAcem iilkesine gittiler. Ertu$ruI orada kaldr. Gazd niyeti edip yerlegti. Uq

o$lu oldu. Birinin adr Gi.indtiz, birinin adr Sarunatr (Saruyah/Sarubatr).Ona Savcr dahi derlerdi. Birinin adr Osman Gazi. Tann'nrn rahmeti iizerine. -sun."Bs Meghur tarihgimiz Agrkpagao$lu da, Si.ileymangah'rn, Anadolu'yageligini ve vefatrru anlathktan sonra, Kayilar'la ilgili gunlan yaztyoti "Baztsl

Nesevi, Celdliittin Harezemgah, Qev. Necip Asrm, Maarif Vekaleti yay, Devlet Matbaasr,lstanbul 1934 s. 129-\30.

Oruq Be[ Tarihi, Hazrrlayan Atsrz, Terciiman 1001 '"-'rel Eser, s. 22.

1960 ll yrllarda, Ermeni kaynakh, "kiimbetin tavanrnda ve temelinde altrn var"

rivayetleriyle gevre kiiyliileri taraftndan tahrip edilrnigtir.

2gL

235

NiHAT CETiNKAYA / reDrR u,nini

Siileymangah'rn iig oglluna uydular ki biri Sunkur Tegin dir. Biri dahi Er-dungnl'du. Birisi Gtindof,du'dur. Fuat suyunun bagrndan bu iig kardeggeldikleri yola diindtiler. Pasin ovasrna Siirmeli Qukuruna vardrlar. Er-dungrul orada kaldr." Dif,er iki kardegin asrl vatanlarrna (lran mr? Horasanmr? belirtilmiyor) dd,ndtiklerini sd,yleyerek goyle devam ediyor: : " Erdungnlo arada bir nice miiddet durdu. Yaylasrnda [$du'rn] yayladr. KrglasrndakrEladr."2s

Osmanh lmparatorlu$u'nun kurucusu Osman^Be$'in, Siirmeli-Quku-ru'nda dof,dufuna dair giiriigler de bulunmaktaduzr/. Osman Bey'in adrmnashnda Ttirkge "Ataman (/Atman) olduf,u ve Osman adrnrn, Arap mede-

niyeti tesiriyle gelmig ve sonradan resmilegmig" oldu$u, ilim alemince

kabul gormektedirzrd. Bu ada kaynaklarda, Atman-Atuman-Otuman-Otmangekillerinde de rastlanmaktadrr. Diinyamn en btiyi.ik ve en (Jzun siiren(622 y:/,) imparatorlu$unun kurucusu Osman bey, iiliimiinden sonra, mirasolarak, birkag kiieiik, gahsmn kullandrf,r egya ile, pahsi misafirleri iginbesledif,,i kiigiik bir koyun siiriisii brrakmrgtr. Bu egyalan arastnda, gahsma

ait, iki uElu bir krhq (Hz. Ali'nin, ZiJ.lfigar adh mukaddes krhcrna benzer)

d.a bulunuyordr-,239. Tiirkmenlerin giydi$ krmrzr bcirkten 6tiirii, onlarrnbeyi olan Osman Bey batrh (ltalya) kaynaklarda "Krzrl Biirk" (trGzrl Bag)

diye yazrlmrgtrr.

Kayrlar'm yukanda nakletti$miz gekilde, Siirmeli-Qukuru (I$drr Ova-sr)'na gelip yerlegtikleri, di$er kaynaklarda da teyid edilmektedir: Hoca

Sadettin Efendi, Thcii't - Tevarih, Ki.iltiir Bakanhf,r Yaymr, Ankara 1992, C.

I, s. 26; Miinecimbagr Tarihi, Miineccimbagr Ahmet Dede, Terciiman 1001

Temel Eser, C. I, s. 52, Arapga ashndan Tiirkgelegtiren: lsmail Eriinsal;Negri Tarihi, Mehmet Negri, Kiiltiir ve Turizm Bakanhf,r Yayrm, Ankara1983, C. l, s. 37, Hazulayan: Prof. Dr. Mehmet Altan Koymen'

ErtuSrul Gazi'niry Siirmeli-Qukuru'ndan 400 gadrrhk ahaliyi (Geri ka-lanlarrn l$du-Ovas/nda yerlegti[i anlagrLyor) alarak Domanig-Scip-iit yore-sine yerlegmesinden sonra, b,<ilgeye Ttirk-Mopol kabileleri hAkim olmayabagladrlar.

1239 yrhnda Qingizliler, Iran umumi valisi Baygu Noyan kumandasrnda,Aras boyundan baglayarak Kiiq, Qomh boylarr, Kafkasya ile "lmeret/Abkaz"iilkelerini de fethederek, idarelerine ba$ladrlar'""'

1240'da Sinaneddin Yakut idaresinde bulunan Selguklu ordusu, BabrrL

I. $ahangah ile Avak'rn birkag sene ewel Miisliimanlar elinden ahp, bir

239

240

Agrkpagaoslu, Haz. Atsrz, Milll Efiilim Bakanh$r Yayrnlarr, Istanbul 1992, s. 14.

Necip Asrm - Mehmet Arif, Osmanh Tarihi I, s. 571, nak. IslSrn Ans. Osman I. mad.C. 9, s. 433.

Moravcsik, Prof.Dr., Gy. (Budapegte), TiirkliiSiin Tetkiki Bakrmmdan BizantolojininEhemmiyeti, IL Tiirk Tarih Kongresi'ne Sunulan Teblifler, 20-25 Eyliil 1932 Tiirk TarihKurumu Yaymlarr, Kenan Matbaasl, Istanbul 1943, s.498.G<ikbilgin, Prof.Dr. M.Tayyip, Osman I. Mad, lslAm Ans., C 9, s. M2.

Krrzro$lu, Krpgaklar, s. 147.

236

237

238

NiHAT qETiNKAYA / IEDIR TARiHi

mi.iddet tince tamir edilen Si.irmeli gehrini zaptetti. Siirmeli bu gekilde

Erzurum'a ba$landr ve Anadolu selquklulan'mn doSuda en uc stmrlrutegkil etti. Bunun iizerine Am'da bulunan Kara-Bahadrr adrnda bir bagbuf,,

biiytik bir kuwetle Am'dan qrkarak Siirmeli'ye hiicumla orayr derhal zap'tedip, iginde bulunan hergeyi ya$maladr2al.

Bu tarihlerde Qingizliler Anadolu'ya tamamen sokulmuglardr. 5 Temmuz1243 pazar giinii K6seda$'da meydana gelen meydan muharebesinde Qin-gizlilex Selguklular'r yendikten sonra Anadolu topraklanm ele gegirmeye

bagladrlar. Qingiz'in o$lu "Yeke Noyan" (Biiyiik-Ba9buf,) sayrlan Tuluy'uno$lu Mengii/Miinke (1251.-1259) Kara-Korum tahtrnda ve biiyiik ka$an

iken, kendisini segen kurultay kararlanna uyarak, dof,u ve batr fetihlerinitamamlamak iizere, kardegi Kubilay'r doSuda, Qin-Magin'e, en kiiqiik kar-degi Hiilagii'yu da batrda 6n-Asya'ya han tayin etti. 1253 te Mo$olistandankuwetli bir ordu ile gelen Hulagu Han, Horasan, Itan ve Irak tikelerinialarak, biiyi.ik-ka$ana ba$h oldu$unu belirtmek iqin "El-kan = ll-Khaniinvamm aldr. Bunun iqin bu ulkelerdeki Qingizli/Tiirk-Mongol devletine

"llhanhlar" adr verilmigtir.

ISdu Ovasr'ru da igine alan Sahad Qukuru ve havalisi, 1238-1256 yrllarrarasrnda Qingizliler'in, 1256-1355 yrllan arasrnda da llhanhlar'rn hAkimi-

yetinde kalmrg ve bu dijnemlerde bolgede Tiirk yerlepimi, oldukEa giig-

lenmigtir. hhanhlar zamamnda bu ycire siikfinet ve bang iginde yagamrgtrr'

ir,nmlr,rl,AR DEvRi

Hiilagti ve o$lu Abaka (1265-1282) zamantnda, Ortaasya'dan kalabahk

kiitleler halinde gelen Tiirk boylarr, Azerbaycan ve Do$u-Anadolu'ya yer-leptirilerek, buralarda Tiirk varh$r canlandrnlmrg ve kahcr hale getirilmigtir.Safeviler ve daha sonraki devirlerde Azerbaycan'dan Fars b6lgesine nak-

ledilen Tlirkler'in, erimeden halen varhklann siirdiirebilmelerinde llhanL-lar'rn iskAn politikalarrnrn rolii btiytik olmugtur. 16. Yiizyrlda Dof,uAnadolu ve Azerbaycan'dan doSuya dofiru vukubulmug olan Tiirkmengcigiiniin sebeplerinin bagrnda bu b6lgede meydana gelen, Osmanh, Ka-

rakoyunlu, Akkoyunlu ve Safevi Devletleri arasrndaki sonu gelmez gatrg-

malar olduSunu da belirtmek gerekir.

Biiyiik bir kuwetle lran'a gelen Hi.ilagii, fuan,Irak, Suriye, Do$u Ana-

dolu ve Kafkaslar'r da iqine alan bir devlet kurdu. Krplan Tebriz'de yazlanAgn Daf'da (Siirmeli Sancaf,r) yaptrrdr$r yazl* sarayrnda gegirirdi' 1261

yrhnda Hulagu Han "Kire/Kua" diye amlan Alada$ ("AE Da$")'da biryazl* saray yaptrrmrgtr. Bu sarayla ilgili, Tiirk Ansiklopedisi'nin Iidrrmaddesinde de pu bilgiler verilmiqtir: "Hiilegii'niin yaptudrf,r Alata$ yazhksarayr, Ifdu'da A[n belindeki serdar Bulafr yerinde idi. Ilhanhlar yazrn burada

241 KrrzroSlu, Kars Tarihi, s. 438.

NKAYA / ICDIR TARIHI

yaylaFp han ve Anadolu yu idare ederkerj para da kestirmiglerdi.,242 RuAlata$ (Agn), bazen Van gciliiniin kuzeyindeki Alataf,'la karrgtrnhyor. Ber-told Spuler, Ohsson(III. s. 380,396)'un Alataffr "Van giiliini.in gimah" olarakgcistermesini bir hataya dayandr$rru (Alataf,'rn Agrr oldu$unu) belirterekAlataf'dan (A["n Dag) "Nahgrvart'daki Alataf," (A!-rr Dag) olarak bahse-, 24Jcter

llhahlar'rn yazhksayrlan ve I$drr yciresinde bulunduSu belirtilen, yaylaksaraylarr ile ilgili olarak Krrzro$lu, gu bilgileri vermektedir: "1336 danitibaren 2A yl siiren qok kanh ve yrkrcr "rakip-hanlar" gaSrnda bizzatIlhanhlar tarafindan yrkrldri/ru sandrs.mrz Arkuri-Yatan AlaTa$/ASrrdaf,'-daki yazhk llhanh saraylarr'mn Eok biiyi.ik ve diizgiin kesmetaglarla ya-prlm6 duvarlarrndan kalan temeller, U"gj* Ipdrr-Beyazrt yolununyakrnrnda Cilli4edigi belinde bulunmaktadr'*.

Rrza Nur da Ala Dap'dan gtiyle bahseder: "Burke (Altrn Ordu Han'r),Nogay adrndaki kumandaru idaresinde Hulagii iizerine 30.000 kigilik birordu gcinderdi. Bu ordu, Derbend'i gegip $irvan 6niine geldi. Hula* yu,makarrr (oturu_lan yer) olan Ararat civanndaki "Ala Da$"dan bir ordu ilehareket etti."245 A$n DaSr igin, Ararat adr da kullarulrr. Ermenice oldu$uzanmyla tepki de gristerilir. Halbuki bu adrn Ermeni ve Ermenice ile alakasryoktur. Kaynaklarda, daha Ermeniler buralara gelmeden gok d,nceleri kul-lamldrf,i gciriiliir. Uratu kaynaklannda gegen "Aratat" adr, A$n DaSr gev-releri igin kullarulan bir yer adr olup, Ararat bd,lgesinin da$r anlamrnda,A$n iqin de kullamlmqhr. Ermeniler bu gerge$ anlayrnca, yapmacrk olaraksahiplendikleri bu adr buakmrglar ve goktan beri A$n Dagr'na Masis da$rdemeSe baglamrElardrr ki, bu ad da Ermenice olmayrp, Ciirciice'dir.

llhanhlar'rn "Kurultay"lan bazan ASn/ Alada$ (Arkun-Yatan Ala-tap)dayaprlrr, hattA yazr buradaki sarayda gegiren ilhanhlar, btitiin Anadolu veIran'r buradan idare ederlerdi. Argun Han da yazlan A['n yaylalanndaofururdu. Argun Han'rn esas adrnrn, lran tarihgilerinin hurafe hikayelerindede gegti$ gibi, O$uz otduf,u sciylenmektedir2a6. Argun Han, guurlu birTtirktii. Bir toplanhda Argun Han, bir hadise iizerine Simyagerine krzrp,yamndaki bir Alime g6,yle diyor: "senki bir Alimsin, bu adamlar ben Tlirk'iimdiye benimle eSleniyorlar saru,rsrn. Hepsini iildiireceSim. ilh..." Yani TiirkolduSunu gururla s6ylemigtir"". (10 Maft 1291, de 6liimii iizerine) yerinegegen buda dinli Keykhatu (1291-1295), Alada$ yaylagr'nda llhanht Tahhnaoturdu, sonra rakibi olan kardegi Baydu'ya yenildi. "O ytl (h.690=1291)

Tiirk Ans., Ildr maddesi.Spuler, Berthold, lran Mofollary Tiirk Tarih Kurumu yayrm, Ankara 1987, Qev. CemalKdpriilii, s. 362,364.Krrzroplu, Kars Tarihi, s. 1146.

Nur, Rrza, Tiirk Tarihi, C. IL s. 236.

Yrnanq M. H., Ak-Koyunlular md. lslim Ans. C. I, s. 251.

Nur, Rrza, Tiirk Tarihi, C. II, s. 46.

242243

2&245

246

247

NIHAI gETiNKAYA / IGDIR TARiHI

Alada$'da memleket igleriyle vakit gegirildi. 24 Arahk 1291 Geykhatu/-Keykhatu'nun saltanat alayr yaylak'tan (Ain ete$ind,eki Siirmeli Qukuru'nainmig bulundu$u srada) Anadolu. tarafrnanyoneldi"-. Geykhatu da dif,er-leri gibi yazrn Alata$ (egt) da otururdu'

Ilhanhlar'rn son kudretli gaf,-rnda, On Asya Tiirk tarihinin biiyi.ik birkiiltiir hAdisesi oldu: llhanh Gazan, Mahmud adrm da alarak, $aman, Buda,

Nasturi-Hristiyan dinlerini buakrp, 16 Haziran 1295 te yarundaki biitiinQingizli bagbuSlan ve ilbegleriyle, lslAm dinini kabul ederek, btiti.in kabileve tebalanyla miisliiman (Caferi mezhebinden) oldular. Bu hadise millitarihimiz ve biilgedeki Tiirk varh$ aErsrndan biiyiik bir kazang olmug ve

Tiirk milli biitiinliigiini.in gtiglenmesini saf,lamrghr. Gazan Han da "Nah-qrvan'daki Alata$" (A[rr Da[)'r yazl* puyitut t olarak kullamyord,r2so. Bu

zamanda Kara-Koyunlu (Mamrkonlu) ve Ak-Koyunlu gibi biiyi.ik Tiirk-men/O$uz boylan ve llbeyleri bagta olmak izere, Karsak/Varsak gibieskiden Kars ilinden Toroslar i.izerine giden kabileler ve Qingizli bagbu$lanve ilbe$leriyle gelen Tiirk-Mo$ol boylan ve oymaklan da toptan IslAm

dinine dcindiiler.

Ilhanlr GazanfKazan Mahmud Han'n (1295-1304) miisliiman ($i'i) olup,tahta gegmesinden sonra, biilgede heniiz lsldm dinine girmemig Gregor-yen-OSuz ahalisinin (Kars, Am, Alata$, A$nda$, Siirmeli) de biiyiik go-

$unluSu miisliiman olup, llhanhlar'a katrldr$r, kaynaklardananlagrlmaktadu. Gazan Han, ayru yrlda, Tebriz'de, tahta gegince de IslAm

dinini devletin resmi dini yapmrghr. Gazan Han, llhanh devletinin biiyiikgehirlerinde Hz. Ali Evladr (Seyyidler) igin misafirhaneler yaptrdr. seyyid-lere gok hiirmet ederdi. Hz. Ali'yi sehabele^rin hepsinden ziyade severdi.

Her vesilede $ii (Caferi) olduSunu s6ylerdi2sl'

Gazan Han, Miisli.iman olduktan sonra da eski Ttirk inang gelenekle-

rininin yagamasrna cinem veriyordu. Buna misal olarak Rrza Nur gu olayr

nakleder: "Gazan Kirmaryah'a geldi. o civarda Nevr0z vak'asrnda bir gece

gAyet me'yfrs, adamstz, gadrrsrz, bir afiag altrnda uyumughr. Bunu hatrrlayrp

yarundakilere o geceyi tasvir etti. lnsamn kendi kuwetine itimad edip

kibir etmemesini, buhranlarda hig me'yfrs olmayrp sebdt etmesi lAzrm gel-

difini s6yledi.Polad Qrnf, Sanf,: "Qingiz Han'rn kahramanhf,'r misali olan dayrsr Ku-

bilAy Kaan'rn Merkitler iizerine giderken'bir af,acrn iiniinde ahndan inipTann'ya yalvardr$ru, e$er zaferi kazarursa a$acr ziydret edece$ini, krymetlikumaglarla siisleyece$ini adamrgh. Zaler kazantnca gelip a$acr siislemig

ve etrafinda askerleriyle berAber dans etmig oldu$unu" siiyledi. Gazan

Aksarayh KERIMEDDIN "MesAmeret iil-AhyAr", M.Nuri Genqosman terciimesi, s.

240-241. nak. Krrzro$u, Kars Tar., 1953, s.445.

Spuler, Berthold, lran Mof,ollan" s. 363.

Spuler, Berthold, lran Mof,ollan, s. 364.

Nur, Rrza, Tiirk Tarihi, C. Il, s.275.

248

249

250

251

NiHAr gETiNKAYA / r€DrR TARiHi

hemen aSacr si.isletti. Kendisi ve maiyyeti a$acrn etrafinda dans ettiler."252

Gazan Han 17 Mayrs 1304 yrhnda, 33 yagrnda <iliince, cenazesi Tebiz'egetirilmig, yollarda kadrn, erkek herkes bagr agrk ve yahn ayak soka$agrkryor, baglarrna kiil, toprak atarak bayatrlar sciyliiyorlardr. Tebriz ahalisi

l",Til"fiaem alAmeti olan yrtrk ve koyu mavi elbiseler giyerek matem

Karakoyunlu Toplulu$una giren Tiirkmanlar'la birlikte, lhanh Gazan

Han (1295-1304) gagnda mi.isliiman olduklan anlagrlary Sahat-Qukuru (Re-

van Ovasr)'ndaki Sahatlu boyunun ilbeylerinden Baburlu oyma$r be$i Kara

Han da, Caferi oldu$u iqin, 1583 de Osmanllann Revar{r fethi srrasrnda

oyma$rndan bir gogunu alarak Tebriz biilgesine ve daha giineye gekilmigti.

1603 te $ah Abbas I. ordu ile gelip Revan't kupatrnca, bu Karahan begini

de tekrar oyma$ ile birlikte, $iiregel'e' Arpagayrloylanna gonderip, bu-ralan Osmanhlar'dan geri dondiirmef,e gahgmrgtr"*.

Gazan Han'dan sonra, onun yerine gegen Olcaytu (1304-1316) da miis-liiman olmug, htikiimdarhkta siilAle usiiliine fazla dayandrf,r igirg $fffigi(C#eriye), daha dof,rusu Oniki lmam kiiltiinti tercih etmig ve (1310 danitibaren) iiliimi.ine kadar bunda samimi ve muhlis kalmrgtu. Bu ytizdenOlcaytu, Azerbaycan Tiirkleri arasrnda ve Anadolu'da, mukaddes bir gah-

siyet gibi telAkki edilmigtir. Azerbayca'da kutsal bir-insan gibi amhp ve

camilerde, mescitlerde dualarda ismi yAdedilmigtir"". Olcaytu biitiin Il-hanh camilerinde, ilk d6rt halifenin adrm hutbelerde okutmug ve kesilen

paralarda adlan yazrlmrgtu. Ilhanh Paralan'nrn iistiinde, "LAilAhe lilaflahMuhamrneden Resfilullah Ali Veliytrllah" yazrldrktan sonra p-aralarrn ke-

narrnda Hz. Peygamber'in ve L2 lmam'rn adlan konulmugtur256. Ol"uyt,vesikalarda adrm "sultan Olcaytu Muhammed Hudabende" olarak yazdr'

, 257rryorou

Bu d6nemlerde, Miisliiman llhanhlar'ca birgok medrese ve dini yaprlaringa edilmigtir. Bunlardan llhanh be$lerinden Hoca-Yakuti'mn yaptudrp:gimdi Erzurum'da, Cumhuriyet Caddesi'nin kuzey yamndaki Yakutiye-Krglasr iginde, Yakutiye-Medresesi adryla tamnan (1310) medrese ile Aliof,lu Ahmed adh bir llhanh bef{nin 1.31.4 yrhnda Erzurum'daki MuratpagaMahallesi'nde yaptrdrf,r Ahmediye Medresesi giintimiize kadar gelen meg-

hur eserlerdendir. Siirmeli $ehri'nde ve civannda Miisliiman llhanldar'dangiintimiize neler kaldrf,r hakkmda heniiz srhhatli bilgiler ortaya e*mlgdef,ildir. llhanhlar'rn "Be$ler-Bef,i" riitbesini tagryan en biiytik veziri ve

mutlak bir kudret sahibi olan Sulduz boyundan Emir Qoban, llhanh or-

Nur, Dr. Rua, Tilrk Tarihi, Toker yay., letanbul 1979, C, 2, s, 276,

Nur, RE8, Tllrk Tarlhi, C, ll, a,779,Krrzrof,lu, Krrr Tarlhl, r. 410,

Togan, Glrig I, g, 230.

6tlmer, Cepniler, r, 32,

Nur, Rtzr, T0rk Tarhl, C. II, s, 289,

E22lt2&2t'l2r6N7

NiHAr qETINKAYA / rdDrR ranlnl

dusunun bagrna gegip, Kiir boylanndan Alhn-Ordalilar'r (Altrnordu) bo-zarak geri qevirdi. Bu suada kendisine ger€S gibi yardrm etmiyen Noyan-lar'r cezalanduan Emir Qobart'rn <ildiirtilmesi igin KurmuSr beg, gizli birtertip hazrrlath. Bunu sezen Qoban, "Giircistan yayla$"ndan kagarak, Giik-geg6,l l:ryrsrnda bir ordu ile yaylamakta olan of,lu Hasan'ln yamna geldi(1319). Bugi.in Azerbaycan, Giircistary Ermenistan, Erzurum, Kars ve lf,dub6lgelerinde birgok goban, gobanh gibi yer adlan, bu Qobanh boyundankalan hahralardrr.

Hiilagiilnun d,liimiinden 30 yrl sonra llhanhlar miisliiman olmug veTebiz'i merkez edinmiglerdi. 1335 yrhna def,in biiyiik ve kudretli olanllhanhlar, bundan sonraki 20 yrlda vezirleri ile biiyiik be$erinin istikldlekalkrgmalan ve "rakip tranlar" savagr ile zayrflamq, sonunda 1355 yrhndaortadan kalkmrqlardr2sS.

KARAKOYT]NLU VE TiMUR DEVRi

Of,uz boylanndan olan Kara-Koyunlular veya Bdraniler, Ilhanhlar ga-

$rnda, Dof,-u Anadolu ve Giiney Azerbaycan'rn batr kesimlerinde bir siyasitegekkiil olarak ortaya grkarlar. Kara-Koyunlu beyliginin esasmr koyan,toparlayan, Kara-Koyunlu Tiirkmenleri'nin en biiyiik kollanndan biri olanve bugtin l$drr'rn Baharh mahallesine (eskiden k6y) de adrm veren Baharluoyma$rmn beyi Bayram Hoca'du. Kara-Koyunlular'r devlet halinde tegji-latlandrran ise "Bayram Hoca o$lu veya kardeginin of,lu Kara Mehmet'tir2s9.

Kuzey ve Giiney Azerbaycan, Dof,"u Anadolu, ve lrak b,<ilgelerine ya-yrlmrE bulunan Kara-Koyunlu Ttirkmenleri'nin en 6nemli yurtlanndan bi-ride Siirmeli Qukuru (I$dr Ovasr)'dur. ISdr'rn yeni Kara-Koyunlu ilgesi

adr ilq Arahk ve Tuzluca ilgelerindeki Karakoyun kdylerinin adlan ve

If,du'rn 30 dan gok kiiyi.inde bulunan koq-koyun heykelli eski mezarhklarbu Kara-Koyunh fiirkmenleri'nin hatralandu.

Kara-Koyunlular'rn mengei hakkrnda, XV. ytizyil Osmanh miiverrihle-rinden MevlAna $i.ikriillah'rn yazdrklanna temas eden Faruk Siimer gu

bilgileri vermektedir: "MevlAna $iikriillah, Kara-Koyunlu hAnedanrmn, De-

niz Han'dan geldi$ni, bizzat bu hAnedann en biiyiik hiikiimdarlanndanbiri olan Cihan $uh"n a$zrirdan nakletmektedir. $iikriilaKm bu kaydrnanazaran Kara-Koyunlu oyma$rmn ensabr an'anesinde Deniz Han'rn o$ullanolarak gcisterilen lgair, ntigatz,Yl.a ve Krnrk boylanndan birisine merulupolmaer icabeder. Filhakika, bunlardan Yrva boyu ile Kara-Koyunlular ara-ernda kabtlevi bir akrabaltf,rn mevcut olabilece$ine dAir bazt izlet vardr.Mofol ietilasrndan 6nce, Beryem adh bir boybeyi aileeinin idaresi altrndabulunan Yrva kabileainin yagadrf,t Hemedan bdlgeeinde, Kara-Koyunlu dev-

ldrzrotlu, Kan Tarlhl, r. 4{1.

Uzungarplr 1,H,, Anrdolu Beyltklerl, r 180,

ztEN9

NIHAT gETiNKAYA / rdDrR TARiHi

letinin baghca dayanaklanndan birisini tegkil eden ve hiikiimdar ailesi ileyakrn bir karabeti (akrabahf,r) olduSu sciylenen Baharlu oyma[ir yurt tut-mugtu. Di$er taraftan Nahgrvan y6,resi de Kara-Koyunlu hAnedarunln amca

oSullan tarafindan idare edilen uSa'dlu' (Sahat Qukuruna adrm veren Sa-

hatlu/Saaatu) oymaf,rmn kadim yurdu idi."260 Kara-Koyunlu Bayram Hoca,

1374'de, amcao$ullan olan bu Sahatlu/Saadlu boyunun yardrmryla, Arasboyunu iilkesine katmrgtr.

Onceleri Hemedan, Urmiye golii gevrelerinde oturan Yrvalar, Ilhanh-lar'dan sonra, kuzeye do[* Hoy, Tebriz, Maku, Nahgrvan (Sahat-Qukuru)

ycirelerine gelerek yerlegtikleri bilinmektedir. Bugtin Ermenistan topraklarr

iginde kalan, Nahgrvan'rn kuzeybatr srmnnda ve ISdrr'rn Arakk ilgesinin

kuzeyine diigen yiirede, Aras kryrsrnda, Vedi-Basar denilen havalinin giinuykesiminde bir arada bulunan Gemerli, $rhh, Avga1, $rddrh, Halsah (Khal-

salr), Karkhrn, ZengS, Musullu, Kargaflr, Ugurbeklu gibi kadim Ttirk k6y-lerinden biri de Yrva/Yuva kiiyiidiir. Bu k6,yiin adr eski Osmanhharitalannda Azerbaycan Tiirklerinin defiipi ile "Crva" olarak yazrlmrptrr.

Bu koyler havalisi Eski O$uzlar'rn krElak merkezlerinden olup, ahalisi 1920

lerde topyekiin Tiirkiye'ye g6,9erek, I$drr merkezi ve bazr k6ylerinde yer-

legmiglerdir. Tapburun kciyiinii (gimdiki yeni yerini) kuranlar bu havalidengelen oymaklardu. Cumhuriyet d6neminde gimdiki yerinde, Tagburun koyi.i

ahalisini tegkil eden oymaklar gunlardrr: $thh, Afgarh, Halsah, $iddili, Kark-hunlu, Vedili, Kargaflr ve Musallu (Musullu). Bu oymaklar halen bu ad-

lanyla Tagburun'da kabileler halinde yagamaktadr. Gemerli oymaSr bunlariginde en biiyiik oymak olup, mensuplan topyekun I$dr'a yerlegmiglerdir.

Eu koylerin adlanrun tamamr, kadim O$rz kabilelerinin adndan verilmigtir.

Iran'rn srmr kasabasr (Dof,ubeyazrt ilEemiz srmnnda) Maku'ya baSk,Avacrk y6resi (a2 kiiy ve yerlegim birimini kapsar)zor adrmn Yrvalar'lailgili odu$u muhtemeldir. Kaggarh'daI*a262, O*uzo' olarak da gegmekte-

drr. Ebtilgazi Bahadr Han'tn Of,uz boylan listesinde 23. srrada "Ava" olarakyazrlmrghr2g. Yitt. Karakoyunlu ellerinden olan ve Yrva boyunun yayrlmaalamna dahil bulunan, Ustad $ehriyar'rn kciyii, Hoggenab't da hatrrlyoruz.Hahrrnda daima gen/gakrak bir yer olarak kalan kciyiine hitaben fazdrpt"Heyder Babaya Selam I" adh giirinin 9. krtasrnda, kiiyiinden "$engiil-ava(Yrva) yurdu" olarak bahseder:

2ffi261

Siimer, Kara Koyunlular, s. 14-15.

Tahrir Defterinde 1578 de fethedilerek Osmanh ycinetimine giren yerlerden g<isterilen

"Ovacrk sancaf,r" 25 kiiy olarak gdsterilmektedir; Krrzro$u, Osmanltlarn. Kafkas ElleriniFethi s. 319.

Kaggarh I, s. 55-56.

Kaggarh II, s. 525.

Ebiilgazt Bahadrr Hary Ttlrklerin Soy Kiitt$ii ($ecere-i Terakime), Terciirnan 1.001 TemelEser, Hazrrlayan: Muharrem Ergin, s. 52.

2622692U

NiHAr qETINKAYA / rdDrR TARIHI

$engiilava lurdr, agrk almasr,

GAh da gOdiip orda gonah galmasr,

Dag atmasr, alma h6yva salmasr,

Gahb girin yuhu kimi yadrmda,Eser Goyup ruhumda, her zadrmda26

Timur, ilk yakrndof,-u seferi olan 1386 yrh sonbahary ordusuylaTebnz'-den yola g*rp Nahgrvan yamndan Aras'r gegti. Sonra Sahat-Qukuru (Re-van-Ovasr) b6lgesine gelip buralann merkezi Kerum ("Gerni") Hisarr'maldr. Buralann elebagrsl $eyh Hasan yakalayrp Emir Timur'e getirdiler.Bundan sonra Siirmeli Kalesine gelerek, muharebeden sonra zaptetti. Bu-radaki oyma$rn en biiyii$ii olan "Tutan" adrndaki Tlirkmart'r da yakaladrlar.Bir siire sonra, buradan hareket eden Emir Timur, Kars'a ycinelerck bura-srmda muhasarayla almqtrr266.

Emir Timur'un bu bolgeye yaph$ birinci seferinden sonra, bcilge ku-zeyden Altunordu Devleti'nin iggaline maruz kaldr. 1392 yrhnda ToktamrgHary buralan Altrnordu ordusunda bulunan Krnmh Krpgaklar'a brrakmrgtr.Bu Kpgak oymaklanmn be$ de, Afn Da$r eteklerindeki bugi.in IidrrKorgaru denilen, If,drr Kalesi'ne yerlegerek, burayr merkez yapmrgtr. Bukrpgaklar buralarda halka zulmederek mal ve canlanna zarar veriyor vegelip gegen kervanlan soyarak, egkryahk ediyorlardr. 1394'te Timur ikinciseferinde y<ire ahalisinden bu gikayetleri dinlemig ve bunlann be$i'ni idamettirerek If,drr Kalesi'nin kaprlann yrktrrmrp ve bir daha yaprlmamaslnlemretmigtir. Timut, Bu KrpEak beyi'nin dul hatununa'o' buralan dirlikolarak vermigtir. Bu Hatun 1404 yrhnda Orta Asya seferinde bulunan Is-panyol elgilerini, gehrin hAkimesi olarak a$rlamrgtu.

Emir Timur bu b6,lgeye gok iinem veriyordu. Buralann fethi ve tanzimiigin bir hayli uf,laghfr bilinmektedir. "].396 senesinde, of,lu Mirangah igirlDerbend ile Baku'dan Baf,dad'a ve Hemedan'dan Anadolu'ya kadar vAsi(geniS) bir devlet te'sis eylemigtir. 1401 senesinde Emir Timur gimdi "GavurArkr" denilen Barlas kanalrlr-aghrmrghr. 1.403 senesinde de BeylegAn gehriniyeniden ta'mir ettirmigtir."26

tspanyol krrah tarafindan, elgi olarak Semerkand'a, Timur nezdine gcin-derilen Ispanyol elgisi Clavijo, seyahatnamesinde, buralarla ilgili 9u bilgileriveriyor: "26 Mayrs (1.404) Pazartesi giinti bu Deliler (gimdi Delibaba) kii-yiinden hareket ederek, Aras nehrine ulaghk ve kryrsmda mola verdik. Bu,biittin havaliyi dolagan rrrrrazzam bir nehirdir. O go. yolculuf,umuz gu-kurlar ve tepeler arasrnda gegti.

Ergin Muharrem, Azei Tiirkqesi, Ebru Yayrnlan, lstanbul 7986, s. 2.

$iml, Nizamiiddin, Zaferndme, Ttirk Tarih Kurumu Yay. Ankara 19{17, s. 120, FarsqadanQeviren: Necati Lugal.Kars Harunof,ullan, adlannl ecdadlan olan bu hatundan aldrklannr sdylemektedirler,Halen Hatunotultan soyadr ile, bunlardan gelen aileler Kars'ta yagamaktadrrlar,Reeulzade, M. 8,, Kafkaeya T0rkleri, g. 13,

265

266

?s7

268

NiHAr qETiNKAYA / ICDIR unini r

"27 Mays 1404 Nadjoy (Digor kazasrndaki Nahgrvan) kd,yiinde istirahatettik... Tekrar Aras (sag) kryrsrnda ilerlemeye devam ettik. Yol bozuk ve

birgok yeri dimdik idi. Ertesi grin yine bir k<iyde kaldrk. Burada daimtepesinde kurulmug bir kale vardr. DaS tag tuz kayalarryla kaphydr. Civarkoylerden gelenler buradan tuz ahp yemeklerinde kullaruyorlarmrg'

"$imdi S6rmari/Surmari (Siirmeli) gehrini tarif edece$iz. Bize anlahldr-

f,rna g6rc, Tufar/dan sonra kurulan ilk yer burasrdr.

"Biz buraya ,29 Mayl,s (1404) Pergembe giinii, iif,le iizeri ulaghk. Surmari

biiyiik bir gehirdir. Ararat (Asrr) dafr buradan altr fersah citelere kadar

uzaruyor. Nuh'un gemisi bu da$rn iizerine konmugtu'

"Aras nehrinin kenannda olan Surmari (Siirmeli), bir tarafindan derinbir vadi ile gevrilmekte, difer taraflannda da sarp daf,lar yi.ikselmektedir'

Bu bakrmdan gehir son derece muhkem bir yerdedir. Kaprsr iizerindekuwetli kuleleri olan bir kalesi vardr. Kalesinin, biri drg, biri de ig olmak

iizere iki kaprsr vardrr. Hakikaten bu Surmari gehri, Tufart'dan sonra kurutoprak iizerine kurulan ilk gehirdir. Burayr kuranlar, Nuh'un oSullandrr.

"$ehirde yagayanlann anlattr$rna g6re, bundan onsekiz sene ewel bugi.in

gehre hakim olan Toktamrg Han (Alhordu Devleti'nin Krpqak Han'r), burayr

muhasara ederek gece gtindiiz saldumrg. Muhasararun onikinci gtinii ikitaraf anlagmrq,. Anlagmaya giire, Toktamq Han gidecek, yani kendisi ve

askerleri gehre girmeyecek, buna kargr gehir ona vergi odeyecek. Toktamrg

bu garh kabul etmig, bir de, gehirdeki savagcrlardan yansrmn Gi.irciiler'e

kargr kendisinin yanrnda'yer almasrnrn istemig. Qiinkti Toktamrg, Giircii-ler'in Corc namrndaki hiikiimdanyla savagmak diigiincesindeydi' Bunu

i.aU.l "aut gehrin savagcrlan dqan grkar grkmaz, Toktamrg askerlerine

gethe hiicum emri veriyor. $ehre giren Toktamrg askeri, gehrin surlanm'y*ryor ve kargr koyma$a galqanlan <ildiiriiyor. O zamanlar burada yaga-

yanlann iotu Ermeni iken, bugiin (1404) onlann yerini miisliimanlar almrg.

Bunu daha sonra izah edecef,iz.'

"siirmari (Siirmeli)'de eski yaprlara srk srk rastlamr.

"Ermenistart'rn [Armenya=Yukan, Da$l* yiire anlamrnda] geqtifimizher yerinde bize ve yammrzdakilere bol bol grda maddeleri verilmig atlar

temin edilmigtir. ciinkii buralan Timur'un idaresine gegti$nden beri sulh

ve sukuna kavugmugfur.

"Ertesi giin (29 Muyo L404 Cuma) Siirmari'den hareket ettik. Yolda, birkayahk iizerinde kurulmug kaleye rastladrk. Dul bir kadrn bu kaleninsahibesi idi ve Timur'a vergi veriyordu' Eskiden burada egkiya bannmak-taymrg. Ve bunlar o civardan gelip gegen yolculan soymakla geginiyorlar-mrg. Timur buradan gegiyorken, kaleye hi.icuk ederek zaptetmig ve

egkiyamn reisini oldi.irmiig. Sonra da kaleyi epkiyamn zevcesine brakmrg.Timur giderkerg kalede tekrar egkiya bannmamasr igin biitiin kaprlannrsoktiirmtig ve bir daha oraya kapr yaprlm€unaslnl emretmig. Biz buraya

NiHAT qETINKAYA / rcDrR ranisi

vardrSrmrzda, gerEekten kapr namna birgey yoktu. Bu kalenin ismi ISdu'-drr. Ararat da$mn ucunda bulunan bu kale, Hazreti Nuh tarafindan ya-prlmrp olan geminin tam durduSu yerdedir.

"ISdrr kalesinin sahibesi bize gok iyi misafirperverlik gcisterdi, o gece

airrladr ve biiti.in ihtiyaglanmrzr temin etti.

"31 Mayrs (1404) Cumartesi giinti I$dr'dan yola grkarak, Nuh'un Ge-misinin durduf,u da$a vardrk. Bu da$ son derece yiiksek ve tepesi karlaortiiliidiir. Her tarafa kar ya$mqtr ve vadiler Erplaktr. Buralarda ormanyok. Bununla beraber yerlerde bol qayrr gah vardrr ve bunlar arasrndanbirgok rrmak akmaktadrr. DuE- arkasrndaydrk ve yolda birtakrm harabeile gayet iri taplardan yaprlmrg temellere rasgeliyorduk. Da$rn etef,indekivadilerde bazr bcjcekler bulunmaktaydr ki, bunlarla ipekler krmrzrya bo-yarurmrg. Tepeler iizerinde bir gehir harabesi giirdiik. Buramn asrrlardrrbog bulundu$u anlagrhyordu. Harebe enkazr bir fersah kadar uzanmak-taydl Buralarda rastladrirmrz insanlann bize bildirdi$ne 96,rc, bu enkaz,Hazreti Nuh'un oSullarr tarafindan inga olunan gehrin kahntrsrdrr. Bu ha-rabenin agaSsrnda uzanan ova iginden su yollan g-egiyordu. 6tede beridea$aglar vardr. Her tarafta pnarlar frgkumaktay dr."269

Ispanyol elgisi Cilavijo'dan bir asrr ewel buralardan geqen Marco Poloda, Ain Da$r'mn piramit bigiminde gcikyiiziine dimdik yi.ikseldi$ini sciy-

leyerek goyle bahseder: "ASn Da$r. Sciylendi$ine gcire Nuh Peygamberingemisi bu da[rn tepesindeymig. Biitiin yrl, kar eksik olmuyor tepesinde,hep bembeyaz, bulutlu. D"E. etekleri ise yemyegil, giir_otlaklarla gevrili,Tiirklerin hayvanlarr otlatmasr igin bulunmazbir biilge,'rzlu Bu coSafyamngartlan O$uz (Ttirkmen) Tiirkleri iqin gok cazipti, onlann hoglandrklan biriklimdi. Bunun iEin, tarih boyu burada Tiirk niifus yo$'unlu$u yiiksekolmugtur. L664 depremi olmadan cince buralan ziyaret eden Evliya Qelebigunlan yazmrgtu: "Revan'n bahsrnda g<iriilen A[n dair, bu Kaf,rzman'ayakrndu. Diinyamn tamnan daSlanndan birisi de budur. Tiirkmen -vayla-:,,,27r ' o rr8lcrrr.'

Bugtin lf,drr'rn bulundu$u ova yerlegim yeri, sonradan kurulmugtur.Eski yeri, Clavijo'nury bir hafun tarafindan idare edildifini siiyledipi, Af,rryamacrndaki, bugi.in Korgan/Korhan veya I$drr Korgaru (Korhan) denilenyerde kurulmug olan,Iidr Kale'si idi.29 Mayrs 1664'te baglayrp bir haftadevam eden depremde yrkrlan I$drr kale'gehrinden saf, kalanlar, ovadakiBaharlr koyii yarunda yerlegip 1.664yazrnda gimdiki kasabayr kurmuglardrr.Bu koy'tin asd yeri, gimdi, If,drr'rr do$u kesimindeki Baharh adrndaki

Clavijo, R. Gonzdles dg Anadolu, Orta Asya ve Timur, (Timur nezdine gcinderilenlspanyol sefiri Clavrjo'nun seyahat ve safAret izlenimleri), Ses Yay., lstan. 1993, s. 88-91.Terc.: 6mer Rza Do$rul,Marco Polo Seyahatnamesi, Terciiman L001 Temel eser, s. 21..

Evliya Qelebi Seyahatnamesi, Uqdal Negriyat, Qav. Miimin Qevik, lstanbul 1985, Cilt'1,-2, s.639.

270

277

NiHAr qETiNKAYA / IdDIR TARiHi

mahallesidir. Baharh k<iyilniin bitigifiine yerlegen If,du kalesi ahalisi de

burada, biiyiik ve yeni bir mahalle meydana getirmiglerdir ki, burasr gimdi

"l$dirmava" denilen mahallenin yeridir. O zaman buraya farsga yeni an-

lamrndaki "nev" eklenerek, I$dir-i Nev (l[dir-i Nova) = Yeni lfdir denil-miqtir. I$drr ilinin Ruslar idaresine gegti$ yrllarda da bu ad, If,drr'rntamamr igin kullamlmrg ve Rus kayrtlannda, Rusqa'da da yeni anlamrna

gelen "Nov/Nova" scizii ile s<iylenerek, "l$dir Nova" olarak yazrlmrg ve

amlmrgtrr. Bu ad yore aSzrnda lgair Mava/If,dirmava (= Yeni lgdir) gekline

donmtig ve biiyle sciylenegelmigtir. Iidrr'rn Erhacr kiiyiine yakrn yerde

bulunan, "Krz Kalesi', ve "oslan Kalesi" adr verilen iki tepenin mukaddes

tellaki edilerek, iiziinfiyle ziyart edilip amlmast, 1664 deprem faciasrmn

izleriyle ilgili olmaldrr. Aynca bu iki tepenin altnda yerlegen Erhacr ko-

yiinde, Erhacr Piri'nin ziyaretgahr da gok mukaddes telakki edilerek ahali

tarafindan hiirmetle ziyaret edilmektedir.Emir Timur, hdkimiyeti zamamnda bu b6lgelere qok tinem vermigtir.

Buralann fethi ve tanzimi igin bir hayli uf,ra9trf,r da bilinmektedir. "1396

senesinde of,lu Mirangah igin Derbend ile Baku'dan Ba$dad'a ve Heme-

dan,dan Anadolu'ya kadar vasi (ge"ig) bir devlet te'sis eylemigtir. L40L

senesinde Emir Timur gimdi "Gavur Arkr" denilen Barlas kanalmr aEtrr-

mrgtrr. 1403 senesinde de BeylegAn gehrini yeniden ta'mir ettirmigtir."272

AK-KOYUNLULAR DEVRi

Iftdf. '1.469 yrhnda da Ak-Koyunlu hakimiyetine gegmigtir. Azerbaycan,

Iran, Irak ve DoSu Anadolu'nun bir krsmrna hAkim bulunan Kara-Koyunlu

hiikiimdarr Cihangah, Diyarbekir'de bulunan Ak-Koyunlu lJzun Hasan

Bey'in iizerine yiiriidiiSii srrada, Ak-Koyunlu Uzun Hasan tarafrndan 6

bin kigilik bir kuwetle, siirmeli-Qukuru (I[du ovasr)'nda pusuya diigii-

riilerek 6ldiirtilmiigtii. Bu miithig rakibini bertaraf eden uzun Hasary He-

medan'da bulunan Cihangah'rn oSlu ve halefi olan Hasan Ali Bey'in de

iizerine giderek onu bozguna uf'rattr' Bu ma$lubiyetten sonra' Kara-Ko-

yunlu Hasan Ali Bey, Horasan, Orta Asya ve Afganistan'da hAkim bulunan,

Timuriler'den Ebusaid'le temasa gegerek onun yardrmmr temin etmigti.

Ebusaid kuwetli bir orduyla Tiirkistan'dan grkarak, Ak-Koyunlular'rn

hakim bulundusu Azerbaycar/a do$ru yola grkarak, Aras boylannda iler-

lerkery uzun Hasan tarafindan muhasaraya ahnarak (1'469) perigan edildi

ve kendisi de esir diigtii273. Bu savagtan sonra Sahat Qukuru ve If,du

ovasr tamamen Ak-Koyunlu hakimiyetine girdi. uzun Hasan',rn krglak

merkezlerinden biri de bu y6reydi'

272 Resulzade, M, E., Kalkaeya Tiirkleri, s' 13.

273 Uzuncargtlt, Anadolu Beylikleri, e' 192'

NiHAT gETiNKAyA / rCDrR TARiHI

Ak-Koyunlular hakkrnda, M.H. YrnanE, Uzun Hasan adrna Abu BekrThhrani tarafindan farsqa yazrlan Kitab-r Diyarbekiriye adh eserden naklengu bilgileri vermektedir: "LJzun Hasan'rn biiyi.ik babasr ve Ak-Koyunludevletinin miiessisi olan Kara Yiili.ik Osman Beg'i, birer birer adlarrnrsayarak Baymdrr Han (24 O$uz boyundan Gok-Han oflu Bayrndrr) vasr-tasiyle,52. babada O$uz Han'a grkaran bu miiellif, Ak-Koyunlular'rn O[uz,yani Tiirkmen ilinin Bayrndrr ulusundan bir oymak olduf,unu sciylerken,onun 20. babasr Sungur'un, Hz. Peygamber ile muasr oldu$unu ve Tiir-kistan'dan Krpqak iilkesine ve oradan Erran'a (/Arran) (Aras Nehri ileKafkas daf,lan arasr) geldiiini ve Giikge deniz kenannda oturup, oradamuharebelerle uf,raghf,rnr ve bir ok isabetiyle oldii$iinii ifad.e eder.,'274

Mezarlanna koyun heykelleri koymalanyla koyun totemine ba$h olan,Miisliiman olduktan sonra da bu gelene$ devam ettiren Ak-Koyunlu veKara-Koyunlu boylarr, Ilk qa$ ve Ortagaffrn bir boliimiinde cinemli rolleriolan, kon (yani hon/"koyun") Tiirk tepekkiiliinden bdki kalmrg olduklarrnrsoyleyen M. H. Yrnang, bunlarrn, eski koyun isimlerini muhafaza ederekAnadolu'ya gelmig olduklarrru belirtmektedir2Ts. lsmail Hakkr Uzungargrhda, Ak-Koyunlu Tiirkmenleri'nin, llhanh Argun Han (1284-1291) zamamndaHorasan'dan geldiklerini ve 14. asrrn sonlannda da Azerbaycan, Harputve Diyarbekir arasrnda bulunduklanm sciylemektedirr/o.

Ilk zamanlannda Diyarbekir'i merkez seqen Ak-Koyunlular XV. ve XVI.asrrda Tebriz'i merkez yapmrglar ve burada onbeg hiikiimdarlarr hiikiimsiirmiigtiir. Tebiz, Ilhanhlar ve Kara-Koyunlular'a da merkez olmug, budevletlerin her birinden beger hiikiimdar burada hiikiim siirmiigtiir2TT.

Ak-Koyunlular'rn Tebriz'i merkez yapmalarrndan sonra, Do$u Anado-lu'dan, birgok Tlirkmen oyma$r lran a g6gmiigtiir. Kara-Koyunlular zama-nrnda da Do$u Anadolu'dan, Tebriz havalisine birEok Tiirkmen oyma$rg6,E ederek yerlegmigti. Bu vaziyet Anadolu Tiirklii$i yoniinden menfineticeler vermigti. Avrupa iglerine kadar sokulmug olan Osmanh Devleti'-nin, bir zaman sonra zorlanmaya baglamasrnda bu hadiselerin de onemlirolii olsa gerek. Bu gcigler, DoSu Anadolu, Suriye ve Kuzey Irak'ta biiyiikniifus hakimiyeti olan Tiirk varL$rm zayrllatrrkery Kuzey ve Gi.iney Azer-baycan'da giiElendiriyordu. Do$u Anadolu yaylalarrnda rheydana gelen,Tiirkmenler arasr kardeg kavgalan, iE gekigmeler ve hanedanlar arasr sa-vaglaq, 1.6 yijtzy:/.a kadar Tiirkistan'dan Anadolu'ya do$ru devam edenTi.irk g6glerinin batrya (Anadolu'ya) intikaline engel olmug, IslAm diinya-srmn ve garkrn giiglii rakibi Avrupa'yr, ciddi bir krskaca alan Osmanhdevletinin, Avrupa kargrsrnda daha da giiElenmesine engel olmug, Osman-hlarr doBuda meggul ederek, Avrupa'mn toparlanmasna firsat vermigtir.

274 Ynanq, M. H., Akkoyunlular Mad. lsldm Ans. C. I, s. 252.275 Yrnanq, M. H., Akkoyunltrlar Mad. Islhm Ans. s. 253.

276 Uzungargrh, Anadolu Beylikleri, s. 188.

277 Resulzade, Kalkasya Tiirkleri, s. 13.

yA / r6DrR TARiHi

Ak-Koyunlu Devleti'nin ortaya e*h$ zamanda, kurulugunda, kurucuboy olan Bayrndrrlu boyunun yarunda, Dof,u Anadolu'da yaSayan bir krsrm

Bayat, Dciger, C"pti boylan da bulunuyordu. Gelipme Ea$rnda lnallu, Oze4,

Arapkirli, QakrrL, Bican, Kiipek, Duharlu, Bayramlu, Hacrh (Hacr Alilu/-Hacalh), Musullu, Pimek, Hoca Hacrh, oymaklarrm gd,riiyoruz' Uzun Ha-

san'rn, Kara-Koyunlu Cihangah't, Aras boyunda az bb kut'vetle krshnp

6,ldiirmesinden sonra da, Aras boylan (Ifdr-Ovasr)'nda yagayan Avgar,

Saadlu, Alpavut, Cihangirli, Apmah (Af,amah)"", Kacar ve Af,ageri (Gaceri)

oymaklan da Ak-Koyunlular'i katrlmigtrr2Te. Boyl""" Saf eviler' in geligine

kadar ISdu ili yciresi, Ak-Koyunlu yiinetiminde yagamrgtrr.

SATEViLER VE OSMANLILAR DEVRi

Safevi Devleo adrm, XIV. yuzyrlda Giiney Azerbaycan'rn Erdebil geh-

rinde, "Safiyeddin lshak adh bir geyhin, Siinni-$afii ilkelere g6re kurduSu

tarikatten alr. Bu tarikatrn geyhlik siiialesi, Safevi devletinin kurucusu $ahIsmail Safevfye kadar g6,yledir: Kurucusu $eyh Safiyeddin lshak (ol. 1344),

o$u $eyh sadreddin Musa (iil. 1377),yerjine onun of,lu $eyh Hacr Alaaddin

ati 1al 1429), yerine o$lu $eyh lbrahim (61.1'Mn, $eyh lbrahim'den sonra

yerine kardegi $eyh Cefer, $eyh Cafer'den sonra, $eyh ibrahim'in o$lu

$eyh Ciineyd (6,liimii 3 Mart 1460), yerine onun o$lu $eyh Haydar (ol'

1488) ve onun oglu Safevi devleiinin kurucusu $ah lsmail (doflumu 17

Temmuz 7487, 61.1524)

$eyh lbrahim'in 6liimtinden sonra, kardegi $eyh Cafer peyhli$i ele ge-

girmigti. Ibrahim'in o$lu Ciineyd, amcasrna kargr $eyhlik iddiasmda bu-

lunmug isede, Kara-Koyunlu hi.ikiimdan Cihangah'rn destesni almrg olan

amcasuun kargrsrnda, birgey yapamryarak Anadolu'ya gegmigtir. $eyh Cii-neyd, Anadolu'ya gegtikten sonra, yerlegmek iein, Il.Murad'dan Kurt Beli'ni

istedi. Bu istef,i yerine gelmeyince, Karaman iizerinden lgel civarindaki

Varsaklar'a gitti. Buradaki Varsaklar'rn bir krsmr ile Qukurova iizerinden

Iskenderun,a gelip, Bilaloglu denilen Emirden, Ersuz da$mda bir harebe

kaleyi alarak tamir ettirip-oruyu yerlegti280. $eyh Ciineyd, buradan, bcilge-

deki Tiirkmen oymaklanyla irtibata gegmip, bir go$unu kendine baf,lamrgtr.

$eyl, Ciineyd'in faaliyetlerinden endigelenen Memliikliiler'in, Ciineyd'in

iizerine gelmesiyle "beni bulmak isteyen Canik'te Mehmet B"y'in yarunda

bulur" diyerek, Kelkit iizerinden Canik'e, buramn hakimi Mehmet Bey'e

misafir olmugtur. Niyeti, o srrada Trabzon'da hiikiim siiren ve zay{ du-

rumda olan Rum devletini yrkrp, o yiirede bir devlet kurarak, yerlegmekti.

Bugiin If,ddda A$amal adh bir Tiirkmen oymaf,r yagamaktadrr. $imdi Ermenistan

t"pi"lt"it a" bulinan Vedibasar yriresinden -gelip Tagburun nahiyesine ve Igdrla

yerlegmmiglerdir. Halen A$amah'lar olarak amlmaktadr'

Yrnanq, M.H., Ak-Koyunlular md. lslAm Ans.

Siimer, Qepniler, s. 34.

n92N

NiHAT 9ETiNKAYA / IdDIR TARIHI

Biilgedeki birgok yeri ahp, Trabzon'u kugatmrg, ancak Osmanhlar'rn tep-

kisiyle 3 go^ sonra muhasarayr kaldrrarak, Ak-Koyunlu Uzun Hasan Bey'inyaruna gitmigtir. Bu suada, $eyh Ciineyd'in yanrnda 20 bin kadar tiirkmen

savaper bulunuyordu. Her ikisininde Kara-Koyunlu Cihangah'a diigman

olmasr, aralannda bir dostluk kurulmasma sebep olmug, Uzun Hasan Bey-

'ir9 krzkardegi Hatice Begiim Haturt'u, Ciineyd'e vermesiyle aralannda birakrabaLk da meydana gelmigti. Ciineyd buradan giderek, Erdebil civanndayerlegti. Burada, Anadolu Tiirkmen oymaklanndary eli silah tutan 12 binkigi daha kendisine gelip kahlmrgtr. Kara Koyun hiikiimdan Cihangah'rn

ve amcasl (Ciineyd'in) $eyh Cafer'in baskrsryla, etrafindaki kuwetlerle

$irvan taraflanna gijetii, $irvanhlarila yaphf,r savagta, bil-ok isabetiyle

oldtiriildii (3 Mart 1460). Mezan "Kuryal denilen yerdedir'o'.

$eyh Ciineyd'in oltimiinden sonra, vasiyeti tizerine, yerine oSlu $eyhHaydar ($ah lsmail'in babasr) geqti. $eyh Ciineyd ve of,lu Haydar tamamen

Anadolu'lu tiirkmen miiridlerine dayanryordu. $.yh Haydaq, babasmn

intikamrm almak igin $irvan'a bir sefer diizenledi. o da, babasr gibi savagta

bir ok darbesiyle itldiiriildii. Bu savagtan bir miiddet sonra, kardeglerini

de yitiren ve hayati tehlike iginde olary 6 yagrndaki ismail'i, "Anadolu'lucesur ve sadrk miiridler"i Gilan'a kagrarak sakladilaf82.

Ak-Koyunlu sultaru G6de Ahmet (I[du ovasr'nda) iildiiriiliince (1,499),

Ak-Koyunlu Devleti iginde biiyiik karyrkhklar bagladr. $ehzadeler arasrnda

meydana gelen b6,li.inmeler, Ak-Koyunlu topraklannda siyasi bunahm ve

bogluk meydana getirmigti. Krzrlbag Tiirkmenler bu bogluktan faydalanarak

13 yagrndaki Ismail'i ($eh) Gilan'dan Erdebil'e getirdiler. Ttirkmenler'in

esas niyetleri, ba$h olduklan dergahrn geyh siilalesinden Ismail'in etrafinda,

bir Tiirkmen birlifi ve devleti meydana getirmekti. lsmail,.Ercuvan krgla-

$rna, oradanda G6kgegiil yaylaf,rna geldi. Bu suada yanrnda, $amlu, Rumlu

Tiirkmen miiridleri ile Karaba$'daki Yigirmid6rtlti tllusu'ndan Tokagrlu

oymagr toplanmrgtr2s. 8,, srrada etrafinda 1000 kigi vardr. Ismail, Kara--

Koyunlular'dan Baranlu Sultan Hiiseyin-in, kendisini yakalamasndan kor-

karak bir gece aniden buradan hareketle Sahat-Qukuru'na gelerek

konakladr2e. Burada bulundu$u suada, b6lge yakrnlannda yagayan Ttirk-

menlerin de katrlmasryla, Ismail bir hayli giiglendi. B6ylece, Safevi Dev-

let,inin ilk niivesi de burada (Sahat Qukuru) ahlmq oluyordu. $ah lsmail,

yamndaki Ttirkmenler' le, buradan Ka$rzman yoluyla Erzurum iizerinden

Erzincan'a gitti.

Siimer, Qepniler, s. 33-35.

Siimer, Qepniler, s. 38.

Krrzrof,lu, Osmanhlann Kafkas Ellerini Fethi, Tiirk Tarih Kurumu, Ankara 1993, sh.

1,42.

Siimer, Safevi Devleti, s. 18.

?8t?82

289

2gt

82 NiHAT 9ETiNKAYA / IdDIR TARiHI

Erzincan'a gelen lsmail, Anadolu'daki Tiirkmen oymaklanna haber gon-dererek, etrafrna bir hayli rlirkmen miiridi topladr. lsmail, Anadolu Tiirk-menleri'nden olugan biiyiik bir kuwetle (22.000 kigi) Erdebil'e dcinerekSafevi Devleti'ni ilAn etti.

Safevi devletinin kurulugu, gtiriildiigii gibi tamamen Anadolu Ttirk-menlerine dayamyordu. Safevi Devleti'nin kuruluguna katrlmrg Tiirkmenboylan: Ustagh (Erzincan, Sivas, Amasya civanndan gelme), $amh (Suri-ye'den, $am-civanndan gelme. Bu $amlu fiirkmen kurulugu, iginde, Bayat,Afqar, Beg-Dili/Badrlh, D<igeq, Yiiregir, Krmk, Bayrndrr, Salur ve Eymiirgibi birgok tiirkmen oymaklannr banndrnyordu.), Halep Ti.irkmenleri (Alp-lu ve Giindiizli.i Afsus oymaklan), Rumlu (Sivas'tan gcigme), Qepniler (Ka-radeniz Bcilgesinden), Musullu, Tekelii (Antalya'dan gelme), Bayburdlu,Karadaf,h, Qapanh, Turgutlu ve Karamanh (Konya havalisindet;28s, Drrl-kadth/Zulkadrrh (Marag, Elbistan ve Yozgat yiiresinden. Bu kurulug igindeCerit Silsi.ipiir ve Imanlu Afgarr adh oymaklar bulunuyordu), Varsak (I-gel'den aynlmq Karsaklu), Avgar/Avgarlu (Urmiye-Van g6lleri arasrndangelme), Kacar (Karaba$ goEebelerinden), lspirlii (Erzurum), Hrruslu (Erzu-rum), Tokagrlu (Karabafi,lgirmidcirtlii ulusundan)286. Safevilerin dayandrsrgeyhler, Azerbaycan, Kafkasya ve Anadolu Tiirkmenle'ri iistiinde biiyiikntifuz ve tegkilatlan bulunan "OF , Dedeleri" idi287 . $ah lsmail'in de bu"OBt, Dedeleri" soyundan gelmig olmasr, Anadolu Ttirkmenleri'nin, $ahlsmail etrafinda kolayca toplamp, Safevi devletinin bir anda kurulmasrmsaSlamrgtrr. Burada, Kara-Koyunlular Devleti'nin de ilk niivesinin bu ovadaatrldrf,rm sciylememiz gerek. If,dr'rn Kara-Koyunlu k<iyii (gimdi ilge) bun-larm hahrasrdrr. Aynca Iidrr'rn Arahk ve Tuzluca ilgelerinin Kara-Koyunadh kciyleri vardrr. Buraya kadar verilen ve bundan sonrada verilmig olanbilgilerden anlagrldr[r gibi, Iidr Ovasr tarih boyunca kaynayan bir Tiirkkazanr olmugtur. Tarih boyu higbir yabancr giiciin ve idarenin bannamadrfr,Tiirk kimlifini, en apr zamanlannda dahi diri tutmug ve canlandrrmrg,Tlirk vatammn, Ttirkliikle cosan azizbh pargasrdrr. Bu milli ruhu, ailesiyleSahat-Qukuru'ndan gittigi sciylenen Ercigli Emrah, bundan 350 yrl kadarcince, Osmanh'nm, milliyet guurundan uzak, devgirme pagalanrun, DoSuAnadolu'daki Ttirkmen kryrmrna kargr sciyledi$i bir giirinde gok gi.izel ifadeetmektedir:

$ehzade Bayezid'le beraber gelip Safevile/e katrlan bu oymaklardan Turgutlu'lar(Konya'dan gelme), Sahat Qukuru (Erivan yciresinde) yerlegmiglerdir. Nadir gah'dansonra miistakil olup, sonradan Ruslar tarafindan kaldrnlan miistakil Erivan Hanhftr buTurgutlular tarafrndan tesis edilmigti.\azrc1 T., Safeviler, ls. Ans., X. s. 54; Krrzro$lu, Osmanhlar'rn Kafkas Ellerini Fethi,Ank 1993, s. 143; I. Kayabah-C. Arslanof,lu, Azerbaycan Dergisi, say4225, s. 112; YrnangM.H. Ak-Koyunlular Mad. lsl. Ans. C. l, s. 262.

Resulzade, Kafkasya Tiirkleri, s. 13.

NiHAr qETINKAYA / rGDrR TARiHI

Merhamet krl hanlar iildiirme biziFele$in devrinde amarumrz varPir elinnen bile badeler igtikO yarrnan ahdipeymanlmrz var

O yar menim elde kiillii varrmdrrNamusumdur gayretimdir anmdrrAlem bilir Selbi menim yanmduBizim $ah Abbas'tan fermarumrz var

Kayguya karu$rh kargrgtan beriOliimnen pervasrz donmenik geriGcintilde yattrkga giil iizlii periBizim bu ,unt"ulll seyrammrz var

Man Emrah diyeller Kara-KoyunnuNamertler iEinde yi$it oyunnuKaz kimi prsmanlh erkek boyunnuBiz Tiirk'tik Tiirkliikten dermarumrz rur.288

Safevi Devleti'nin kurulug zamanlarrnda DoSu Anadolu'da yo$un birTi.irk niifusu bulunmaktaydr. Doiu Anadolu'nun yaylalan, sulak ovalanTiirkmenler'in ekonomik ve iEtimai gartlanna gok elverigli olduf,undan,buralar Tlirkistan'dan gelen Tiirkler tarafindan trkhm trkhm doldurulmug-tu. Tamamen Anadolu Tiirkleri'nin meydana getirdi$ Safevi Devleti de,bu potansiyelin dof,urduiu Tam bir Tiirk devleti idi. Anadolu Ttirkmen-.leri'nden de bi.iyiik ilgi goriiyordu. Anadolu'nun batr ucundan Asya'mndo[rr bolgelerine kadar, Tiirkler'le meskun kesintisiz bir co$rafya meydanagelmigti. Ancak hatah siyasetler, o devirde, diinyamn iki biiyiik devletiolary T[irk Osmanh ile Tiirk Safevi devletlerini kargr kargrya getirmigti. Buiki Tiirk devleti arasrnda, Tiirk kammn oluk gibi aktrfr olaylar ve savagla4,

Tiirklii$e btiyiik zarar verdif,i, gibi Dof,u Anadolu'daki Tiirk varhf,'rmn dabiiyiik kayrplan vermesine sebep olmugtur. Bu giin dahi Tiirkiye'nin veAzerbaycan'mn tjniindeki bazr problemlel, o devrin hatah siyasetlerininmahsulii olsa gerek.

Avrupa'run iglerine kadar kontrolii elinde bulunduran ve biitiin dev-letlerin saygr ve sadakat elqilerinin eksik olmadrpr Osmanh sarayrmn, do-gudaki kardeg kavgasryla megguliyeti, Avrupa'da yi.iri.ittiigi.i hAkimiyet vesiyaseti ihmale ufiratmrgtrr. Rahmetli M.E. Resulzade (1918-1920, Azerbay-can Cumhurbagkam), bu devir hadiselerinden bahsederkery Safevi Devle-ti'nin hatalr siyasetlerine igaret ederek gu fikirlerini ifade etmektedir: "$ahIsmail $iiligi giar ittihaz (kabul) ederek siyasi miicadeleye dini bir renk

288 Saim Saka, Ercigli Emrah, Kiiltiir ve Turizm Bakanhfir Yayrnlan 829, 1,987.

NIHAI qETiNKAYA / rdDrR TARiHI

vermigtir. Osmanh siilalesi ile miicAdelede de Safevilel, bu dini piar ileAnadolu'daki krzrlbaghf,r tahrik ve CelAli isyanlanm tegvik eylemigtir. "de-mektedir28g.

Yavuz Sultan Selim, Qaldran savagrnda (1514), $ah lsmail'i yendiktensonra/ biiti.in Do$u Anadolu ile birlikte Aras havzasr da Osmanh Impara-torlu$u y6netimine ba$lanmrptr. Osmanh Ordusu, Qaldrran'a, Erzurum,Elegkirt, Beyazit (A$n Da$/mn grineyi) yoluyla gitmig, dciniigte ise Nah-grvan iizerinden (A$n Daf,r Kuzeyi) gegerek, Sahat-Qukuru'na girmigtir.

Yavuz Sultan Selim'in bu d<iniigiinii, Krrzro$lu, "Qalduan RfrznAmesi"n-den naklen $oyle verir: "29 Recep" (20 Eyliil 1514) Qargamba giinii, "Nehr-iAras gegiliib, Ahnca Kal'asr'nun [Nahgrvan'daki meghur tarihi Ellince ka-lasr] yukaru cAnibinde "Kesikkiimbed"e konuldu. "1 $a'barr' (22 Eyltil)Cuma gi.inii (Batr Karabaf, veya Nahgrvan Karabatr da denilen) "Kara-baf,(pehri) kurbiinde konuldu ki, harAbe idi". Ertesi giin Nahgrvan'm, rrAhmet-

beg Zdviyesi" (Tekyesi), ertesi "Sederek", ertesi 4 $A'bAnda "Qukur-Sa'adile (Revan) tevAbi'inden Hacr-lalalu" yamndan gegerek, "B6yiik-Vedi" ile"Kiigiik-Vedi" kciyleri adasrnda konuldu. 5 $A'bAn (26 Eyliil) giinii "Qukur-Sa'ad tevAbi'inden (Revan'dan gelen) Zengi-Qayr gegiliip, Develii-OmerKendi ve Kigi-Vedi Yurdu miirirr olunup,Iravan $ehri kurbiinde konuldu";ertesi giin bu konakta kahmp, yangecede basrlan "lravan", yaf,-malandr. 7

$A'bAnda, "Qukur-Sa'ad tevAbi'indeo Uekilise (Ermeni Gregoryen Patrikli$imerkezi Ecmiyazin) gegiliip, Hegtmenzil konaf,rna konuldu ki ASndaSrgAh mukabele ve gAh tarafi yesdr ve gAh 'akabde vAki olurdu."2s

Iidrr ovasr, bir ara talihsiz Osmanh gehzadesi Bayezid'i de konuk et-migtir. Karaman valisi $ehzade Bayezid biiyiik kardegi, Manisa valisi $eh-zade Selim'le ihtildfa girmigti. Bu ihtilAf, $ehzade Bayezid'le babasr SultanSiileyman'rnda arasrnr agmrgh. Bunun iizerine $ehzade Selim, Kiitahya,$ehzade Bayezid'de Amasya valili$ine tAyin edilmeglerdi. Bundan rahatsrzolan Bayezid, 20 bin kigilik bir ordu topladr. Sultan Selim, bu meseleyihalletmek iizere 3. vezir Sokullu Mehmet Papayr Bayezid'in iizerine gon-derdi. 29 mayrs 1559 giinii yaprlan savagta yenilen Bayezid, o$lu Orhan'laberaber Amasya'ya srirndr, oradan da 12 bin kigilik bir ordu ile lran'ado$ru yola grktr. $ehzade Bayezid'in yamnda bulunan kuwetin ekseriyetini,Nadir $ah'rn <iliimiinden sonra, Sahat-Qukuru'nda, ba$msrz Erivan Han-h$r'm ilAn edecek olan Konya yiiresi Avgar Tiirkmenlerinden Turgutluoymaklan tegkil ediyordu. $ehzade Selim, Malatya beyi Mustafa, Antepbeyi Hiisrev ve Sivas beylerbeyi Temerriit Ali Paga kumandasrndaki birorduyu, kardeginin peginden gonderdi. Bunlar, lran srmnna yakrn l$drrovasrnda $ehzedeye yetigtiler. $ehzade Bayezit lran'a giderken, ulu atasr

289 Resulzade, Kafkasya Tiirkleri, s. 13.

290 Krrzro$u, Osmanlilar'm KafkasEllerini Fethi, Ankara 7993, s. 108; Haydar QelebiRuzn6mesi, Terciiman 1001 Temel Eser, s. 81$2.

NiHAT CETiNKAYA / IdDIR u'niHi 85

Ertuf,rul Gazi,nin de yurdu olan, mensup olduiu Kayr boyu oymaklanmnyoBun bir gekilde meskfin bulundu$u, Sahat-Qukuru (I[du Ovasr)'nu daha

gi.ivenli gcirerek, giizergah olarak seqmigti. Belki de kayr oymaklanmn gok

yogun oldusu I$dlI yiiresinde yerlegmef,i diigiinnyordu. $ehzade selim'ingiinderdi$ kuwetlerle I$du yakrnlaflnda yaph$r muharebede, onlart bozup

dafrthktan sonra, Aras iizerinden Revan'a gegerek, Revan valisi $ahkuluSrrltan'a iltica etti291. Bir mi.iddet sonra da Tebriz'e hareket etti. Tebriz'de

tijrenlerle kargrlanan $ehzade Bayezit, btiyiik saygr ve ihtimamla misafir

edildi. Osmanh devleti ile lran arasmda baglayan uzun mi.izakerelerden

sonra, $ehzade Bayezit, Tebriz'e g6nderilen bir osmanh kuwetine teslim

edilmig ve orada dort of,lu ite ta=tteaimlgtir (25.IX.1561;2e2 Bu hadisenin,

oralarda yas ayr olan Muharrem ayrmn 15'ine rastlamasr ahali arasrnda

biiyiik iiziinti.i ve tepkiye yolaqtr. osmanh tarihqisi Joseph von Hammet

bu olayla itgili olarak "osmanh Tarihi" eserinde gunlan yazmaktadrr: "Bi-

lindi$ gibi bugiinlerde (Muharrem ayr) $iiler, Kerbela olayr ile ilgili mer-

siyeler okuyarak ve Hz. fliiseyin'in gahadetini, facialarla temsil ederek

a$lar ve dii$iiniirler. Bu sefer beg Osmanh gehzadesinin bahtsrz sonuelan,

Kerbela olaymr hatulatmak igin lran'da halka g6,sterilen manzarayr unut-

turd.u. Bu gi.inlerde, halk tarafindan Hz. Hiiseyin'in katili hakkrnda gelenek

haline gelmig bulunan lAnetler, Sultan Siileyman'rn^masum torunlanmn

katilleri iqin nefret sesleri halinde ijzellikle ylikseldi."2e3 t. guh Tahmasb'rn

L4 mayrs 1.576 yrhnda oliimii iizerine, safevi Devleti iqinde, istikrarsrz bird.6nem baglamrgtr. Bu istikrarsrz ve kangrk ortam, Osmanhlar ile Safeviler'in

iligkilerini menfi gekilde etkiliyordu. 1578 yrhmn ilk giinlerinde kotiilegen

bu iligkiler, srmr gatrgmalanna donmiigtii. Rahmetli M.E.Resulzade (1918-

1920 Azerbaycan Cumhurbagkaru) gunlarr yazmaktadrr: "Osmanh si.ilalesi-

nin bu mi.icadeledeki en biiyiik muvaffakiyeti XVI' asrrn ikinci yarrsrnda

vukubulmugtur. $ah TahmasHm vefah iizerine, Iran'da zuhur eden karga-

gahkdan bi'l-istifade, Murad-t SAlis (Itr.Murad) zamanrnda icra olunan seferler

neticesinde gerek gimalde ve gerek Gi.iney Azerbaycan'da bir gok gehirler

Osmanh hiiktmetinin idaresine gegmiCtif. 1578 senesinde $arki Kafkasya mem-

leketlerinden Ereg, $amalu, Kabele, BakO gabran, Derbend, Mahmud-AbAd

ve Salyan gehirlerinde Tiirkiye hAkimiyeti berkarar olmugtur'

Kaikasya vilayetleri ile Azerbaycan 1590 senesinde lranhlar tarafindan

ahden Osmanfular'a terk edilmigtir. Bahr-i Hazar sahillerinin Osmanh ida-

resine geEmesi, Tiirkiye'niry lran'a muhtag olmadan bilavasrta Tiirkistan

hanlarr ile temasrm temin ediyordu. Tiirkistanhlar, Mankrglak ve $irvanvasrtasryla, Iran r giirmeden hacca gidiyorlardr."2g4

291

292

293

Uzungargrh, Osmanh Tarihi C. II, s. 407'

6ztuna, Y., Ttrkiye Tarihi, C. 7 s' 40.

Hammer, Joseph Von, Osmanh Tarihi, Milli Egitim Bakanhf,r yayrm, lstanbul 1991, C.

II, s. 515i, iev. Mehmet Ata, Bugiinkii dile iizetleyerek yeniden yazan Prof.Dr.

Abdulkadir Karahan.

Resulzade, M., Kafkasya Tiirkleri s. 14'

NiHAT gETiNKAyA / rdDrR raniui

1583 yrLna kadar bu iki riirk devleti arasrnda qok kanh savaqlar ol-mugtur. L1 Mayrs 1583 de, Ozdemirof,lu Osman Paga kumandasrnda bu-lunan Osmanh ordusunun, Kuba ovasrnda, bagmda Gence beylerbeyisiImamkulu Han'rn bulundup-u safevilerle yaptr$r savagta (Megaleler sava-gr;29s, Suf.rrilerin yenilmesiy-le, giiney Kafkasya iopraklannda, Osmanh ha-kimiyeti tesis edilmig oluyordu. Bu zaferden sonra, $ahkulu Han'rn oglu296,RevAn beylerbe$isi olan Tokmak Han'da"' kendilifinden RevAn'r terkede-rek gekildi. Boylece Aras nehrinin kuzeyinde (Nahqrvan ve Karaba$'rn birkrsmrmn drgrnda) safevilerin topra$r kalmamrgtr. Rumeli Beylerbeyi FerhatPaga'ya vezirlik riitbesi verilerek, lran seferine gidecek ordunun komutan-h$rna atanmrgtr. Ferhat Paga yaprlan hazrrhklardan sonra, 60 bin yeniqeri,d6rtyiiz eavug, iiqyiiz top, iki milyon para ve Revan kalesinin ingasrndagahgacak 10 bin igqi ile Sahat Qukuru'na girdi."2e8 15 ASustos 1583 gtiniisavaq yapmadan RevAn gehrini aldr. "Ferhad Paga, Revdn'da bir hayli kaldrve biiyiik bir kale inga ettirdi. 4 eyliilde baglanan bu kale, 1. ay, 1.4 giinde,18 ekimde bitti. 51 kulesi olan bu kaleye 53 top kondu. RevAn yeni bireyalete (Erivan ve l$drr ovasr) merkez yaprldr. Hrzrr Paga, 90.000 akga (9milyon TL.) yilhk tahsisatla Beylerbeyi oldu. Hrzrr Paga'ya 5.60L ve RevAnserdAn olarak muhtemel bir S#evi taaruzunu kargrlamak izere, eyalettebrrakrlan ve vezirlik riitbesi verilen CaSalo$lu (lstanbul'un Capalof,lu sem-tine adrm veren) Sinan Paga'ya 8.000 asker verildi.'Zee A tarihlerde debolgede yopun bir Tiirk niifusu bulunuyordu. Tiirk diinyasr iqin onemlibir stratejik b<ilge olan bu y6re, yogun bir Tiirk niifusunu barrndrrmasrbakrmrndan da her iki firk devleti igin fevkalede iinemliydi. Zaman zamaniki devlet arasrnda el de$gtiren Sahat-Qukuru yciresine, hakimiyetleri za-mamnda imar igleri yaprlmrg, ahalinin huzuru igin gayret sarfedilmigtir.Osmanh tarihgisi PeEevi, Revan'rn fethi donemi ile ilgi gu bilgileri vermek-tedir: "Bundan sonra (Lala Mustafa Paga'mn seferi), bir iki senenin iEindeewelkinden daha iyi olmak izere, bu harab yerleri mamur bir hale ge-tirmigler, etrafinda olan her koyii birer gehir ve kasaba gibi i.iger dorderyiiz evden noksan olmayacak bir halde yapmrglardr. $ah Kulu Harl sonrada, oilu Tokmak Han diye gohret bulan Mehmet Han, teayaya, adaletle,ihsanlarla hareket etmig, her taraf miikemmel bir hal almrgtr. Halkrn gokgiinleri zevk ve sohbetle gegerdi, Osmanhlar'rn geligiyle Tokmak Han Re-

298299

Bu savagrn gece de devam etmesi iizerine her iki tarafta bol mikdarda megale yakmrgve savag bu megalelerin rgrf,rnda devam etmi5tir.Selim II. devrinde 16 gubat 1568 Edirne muahedesini imzalamak igin gelen heyetinbagrnda, Safevi sadrazamr olan bu $ahkulu Han var idi.4 mayrs 1575'de I. $ah Tahmasb'rn, III. Murad'rn tahta grkmasrnt tebrik etmek igin gokgatafath bir elqilik heyeti gtindermigti. Heyetin bagrnda, Azerbaycan beylerbeyisi olanbu Tokmak Muhammedi Han bulunuyordu. Yrlmaz Oztuna bu elqilik heyeti igin: ',Tiirktarihinin en debdebeli elqilik heyetlerinden biri olup, sundu$u hediyeler bakrmrndanOsrnanh tarihinde birincidir" diyor.Hammer, J. V., Osmanh Tarihi, C. II, s. 169.

6ztuna, Tiirkiye Tarihi, C. 7, s. 265-266.

295

296

297

NiHAT 9ETiNKAYA / reDrR unisivan'r terketmigtir. Osmanhlar, derhal Revan Kalesini yeniden tamir etmig,yeni surlar ilave etmiglerdir."300 A$ustos L583 de Revdn rn fethiyle de If,drrIli, Osmanh Devleti'ne fiilen kahlmrg oluyordu. Safevi devletinin kurulma-smdan sonra, Osmanh Devleti'nin tabii giici.i olan Tlirkmenle4, gegitli ha-diseler nedeniyle, lran ve Kafkasya ile beraber Sahat-Qukuru bolgelerinidoldurup, Tiirklii$iio ijnemli ve biiyiik bir giici.inii tegkil etmiglerdi. Os-manh Devleti, bu giigten zarar gormemek ve kaybedilmig boyle onemlibir kuweti Osmanh biinyesine almak amacryla, Kanuni'den sonra 6zel birfaaliyetin igine girmigti.

Bunun iqin Padrgah III. Murat, Kafkasya'mn fethine gok cinem veriyordu.O devirlerdeki diinyanrn siyasi durumu, Osmanhlar iqin bunu gereklikrhyordu. Kafkasya bolgesini, Osmanhlar'dan sonra, di.inyamn ikinci biiyiikdevleti olan Safeviler'den fethederl Ozdemiro$lu Osman Paga, 28 haziran1584 giinii Istanbul'a geldi. 4 Temmuz giinii III. Murad'rn huzuruna kabuledildi. Osmanlr Devleti'nin Kafkasya' ya verdiii 6nemi ifade eden vePadigah'rn huzurunda gesen konusmayr, Ibrahim Pegevi gciyle vermektedir:

"Padigah kendisine eweld; "Sefa geldin, Osman otur!" dedi' Osman Paga

da kullu$unu arzederek Padigaha duadan sonra kargrsrnda durdu. Padipah

tekrar otur dedi. Osman Paga bu "otur!" s6zii iizerine hafifge oturduktansonra yine ayaf,a kalktr. Padigah ise oturmasrm tekrar tekrar s6yledi- Osman

Paga da arhk oturdu. Bundan sonra Padigah, "Lala papa ile $irvar/a gittiktensonra baStan gegenleri ve diigman ile yaprlan savagr ve bozguna uSayrgrmbana birer birer anlat" dedi. Osman Paga da ewelA Ruu Han cengini ve

onu esir ederek sonra iildiirtigiinii ve bunun sebebini anlatrnca, Padigah

"Aferin Osman! diye takdir ettikten sonra, kendi bagrnda olan krymetli bir,org.r"r301 qlkararak kendi eli ile Osman Papamn bagrna koydu. Sonra

Hamza Mirza ile olan savagl da bagrndan sonuna kadar etraflr anlatrnca

bu defa yine Padigah, "Berhudar ol, berhudar ol Osman" siizlerini tekrar

ederek, kendi belinde olan altrn iglemeli hanqeri grkararak kendi eliyle

Osman Paganrn beline soktu.

Sonta, Gence Ham lmam Kulu Han ile olan cengi anlattr. Padigah tekrar

tekrar Osman Pagayr takdir ederek; yaptrklanru gok be$endi ve bu defa

da yine gok krymetli bir sorgucu Osman Pagamn bagna koydu. Ondan

sonra, Tatar hammn ytiz bin asker ile iizerine geldif,ini ve Allah'rn yardrmr

ile beraberinde bulunan iig d6rt bin adamr ile kargr durdu$unu ve nihayette

Thtarlann bozguna u$radrklanm ve hamn da nasrl iildiiriildiigiinii anlatncaPadigah iki elini kalduarak:"lki cihanda yiiziin ak olsun, Hak Taala senden

razr olsun, diinyalar durdukga durastn" diye dualarda bulundu."302

300

301

lbrahim Pegevi, Peqevi Tarihi, Qev. Murat Uraz, lstanbul 7969, C' 2, s.379,

Soguq, kug tii$iinden olup baga takrlrrdr. Bagta Padigah olmak iizere, biiyiikler,beylerbeyiler, sancak beyleri ve kaprkulu subaylarr takarlardt. Riitbe igareti olarakverilirdi.Pecevi Tarihi, C,2, a,32j2,

NiHAT CETiNKAYA / rGDrR uniniXVII. yilzyrl baglannda Osmanh Devletl Avrupa devletleriyle bir gekip-

menin iginde bulunuyordu. Almanya ve lspanya gibi btiyiik devletlerleolduiu gibi, Papahk, Toksana ve Malta gibi bir si.irii kiigiik devletlerle desavag halindeydi. Dopuda da diinyamn en biiyiik iki devleti olan Osmanhve Safevi Tiirk devletleri savag halindeydi. Osmanh Devleti'nin Avrpa ileolan gerginli['inden faydalanmak isteyen Biiyiik $ah Abbas, Avrupa dev-letlerine elgi gondererek, Osmanhlar'a kargr ittifak krmaya gahgryordu.

Diinyanrn en muhtegem iki Tiirk devleti arasrndaki bu diigmanhk ve sa;vaglar, Tiirk alemininl9.yijzy:J sonu ve 20.yizyibaglannda, iEine diigtii$iisrkrntrlara zemin hazrrlayan en 6nemli sebeplerden b'iri olmugfur.

Eyliil 1585 yrhnda Sadrazam Osman Paga tarafindan fethedilen Tebriz,

35 giin zarfinda kuwetli surlarla tahkim edildi. Bu giinlerde lran $ahzadesiHamza Mirza, yirmibin kigilik bir kuvvetle Osmanlr ordusu ile 4 defa

hiicum etmig ve zayiat verdirmigti. Bu srrada (29 Ekim 1585), hasta olanSadrazam Osman Paga vefat etmig, Revan Han'r Caf,alazade, bag komutanolmugtu. $ahzade Hamza Mirza, beginci hiicumunda, Caf,alazade, Safeviordusunu yenip da[rttr3O3. Duhu sonralary lran $ahzadesi Flamza Mirza,Sahat Qukuru (Erivan-I$drr Ovasr)'na birgok taaruzlar yaparak, etrafr yaS-malamrg Erivan pagalarryla savagmrgtrr. Hamza Mirza daha sonralan, yci-

netimindeki Osmanlrlar'a meyleden Ti.irkmenler tarafrndan.. ...3(Xorclururmusrur

Safevi hiikiimdan Biiyi.ik $ah Abbas, Osmanh Devleti'ne kaptudrklarrtopraklarr geri almak igin firsat kollyor ve hazularuyordu. 26 Eyliil 1603

giinii Safevilea 18 yrldu Osmanldar'rn elinde bulunan Tebriz'e taaruz ettiler.Kanh garprgmalardan sonra Tebriz diigtii. Tebriz'in diigiigii ile Hoy, SelmAs,

Meraga, Culfa, Ordubad, Cevangir kaleled 26 Ekimde de, Nahgrvan Kalesi,Safeviler'ce ahndr. Boylece, Giiney Azerbaycan'rn btiyiik bir krsmrm alan

$ah Abbas, Aras nehrinin kuzeybatrsrm takibederek Revan <inlerine geldi.L5 Kasrm L603'te Revan muhasaraya almdr. 6 ay 23 gtin siiren muhasaradansonra 8 Haziran 1604 giinii Revary Safevileriin uiir," g"9ti30s. Bu suada,Iran iizerine g<inderilen CafialazAde Sinan Paga, Nahgrvan daru Revan ii-zerine yiiriidtiyse de bazr sebeplerden dolayr Revan'r muhasara etmedengekilip, Van a gitmigtir (1604)306. Bu suretlede Siirmeli Qkuru (I$du Ovasr)tekrar Safeviler'in hakimiyetine gegmig oldu. 9 yrl si.iren savaglardan sonra,20 Kasrm '1,612'de Istanbul Muahedesi imzalandr. Muahedeye gcire, Revan(Sahat Qukuru-Ifdrr Ovasr), Nahgrvan, Karbaf, Giiney ve Kuzey Azerbay-can'm hemen tamamr Safeviler'e gesti307.

Hammer, Osmanh Tarihi, C. ll, s. 192.

Hammer, Osmanl tarihi, C. II, s. 193.

Oztuna, Tiirkiye Tarihi, C. 8, s. 179.

Uzunqargrh, Osmanh Tarihi, C. ilI, Krsrm I, s. 65.

6ztuna, Tiirkiye Tarihi, C. V[I, s. 184.

303

304

305

306

n7

NiHAT qETiNKAYA / rCDrR renlHl

Istanbul Muahedesi'nden sonra, Safeviler sulh gartlarrna uymamaktay-drlar. 1612 de, Osmanlilar'la lran arasmda, lstanbul'da yaprlan anlagmagere$ince, Iran rn vermesi gereken "ipek vergisi" iki yrldrr verilmemigti.

$ah Abbas'rn, Osmanhlar idaresinde olan Giircistan'a asker sevketmesi de

gerginli$ artrrmrg ve lran iizerine sefere karar verilmigti.

Haleb'de bulunan Sadrazam, ordusuyla 1.61.6 ylJ;r Nisan ayrnda hareketetti. Bu srrada, Diyarbekir valisi Dilaver Paga ile Van valisi Teke tiirkmen-lerinden Mehmet Paga da Sahat Qukuru, Revan i.izerine gitmeye memuredildiler. Bu seferde, Sahat Qukuru'nda bulunan Revan ve Nahgrvan kalelerimuhasara edilmig, Ancak, Nahgrvan kalesi 40 giinliik muhasaradan sonraahnmrg, Revan kalesi ise alnamamqtr. Van valisi Tekeli Mehmet Paga,

Sahat Qukuru ovasrnda dort han ile savagarak hepsini yenmip biiyiik birbagan kazanm4tr3O8. Osmanh Devleti, 22 Mayrs 1615'te lran'a savag agtr.

SadrAzam DAmad Kara Mehmet Pasa, 100 bin kiqilik bir ordu ile Karsiizerinden Revan'a gelerek rmrhasaraya bagladr. \ ay 24 gi.in stiren muhasarakrgrn bastrrmasr yiiztinden, 5 Kasrm giinii kaldurlmrg ve Osmanh ordusugeri qekilmigtir.

Halil Paga komutasrndaki Osmanh Ordusunun Erdebil'i kugatmasr ii-zerirlre, Safeviler'in talebiyle tekrar 25 Eyliil 1618'de sulh yaprlmrg olup,bu antlagma 29 Eylil '1,619 da II. Sultan Osman tarafindan tastik edilmigtir.Bu sulh ancak 5 ay siirmiigtiir. 1624 yrhmn ilk giinlerinde (11-12 ocak)Safeviler'in Bafdad'r ele gegirmesiyle, Safevi-Osmanh savagr yeniden bag-

ludr309. Bundan sonra/ Osmanhlar'la Safeviler arasrnda en kanh savaglarvukubulmugtur.

IV. Murat, Safeviler'le sonu gelmez kanlr savaglara bir son vermekizere, I. lran seferine grkarak, 26 Temmuz 1635'de Revan onlerine geldi.Krsa bir muhasaradan sonra Revan, Osmanlilar'a teslim edildi. Revan Flan'rve Sahat-Qukuru (ve I$drr ovasr) hAkimi olan "Emir Gfina" o$lu TahmasbKulu Han, Padigahrn hizmetinde gahgmak ve hizmet etmek igin teslimolmak istedi. Bu iste$ Padigah tarafindan memnuniyetle kabul edilen EmirGi.ine oilu, Padigaha krymetli hediyeler sundu. "Padigah onun hallerindenve (Evza-i Acemanesinden) haz ederek itibarlarda bulundu ve gcinliintiokgadr. Kendisine Halep EyAletini, -Kethudasr Murad ASaya da Trablus

$am beylerbeyliyini ihsan eyledi."31o

Halep'e intikalleri suasrnda bir anlagmazhk ytiziinden Kethudasr MuratA$a'yr 6ldi.irten Emir Giine o$lu Tahmasb Kulu Harv iki ay sonra Padigahtar#rndan istanbula ga$rrlmrghr. lstanbul'a gelen Emir Gtine o$u, padi-gahrn nedimi olmug ve padigah tarafindan kendisine Bo$azigi'nde, igindeyahsr ile bir semt tahsis edilmigtir. Sonradan bu semt, Thhmasb Kulu Han'rn

Hammer, Osmanh Tarihi, C. II, s, 288-289.

6ztuna, Tiirkiye Tarihi, C. 9, s. 47.

Peeevi, lbrahim, Pegevi Tarihi, C.2, s. 493.

308

309

310

NiHAr gETiNKAYA / rdDrR TARiHi

babasr Emir Giine'nin adryla amlarak, EmirgAn adrru almrg olup, Bo$azdaki,bugiinki.i EmirgAn semtidir.

IV. Murat, Hoy ve Tebriz gehrini aldrktan sonra hastah[r sebebiylebeklemeden Istanbul'a'diindii. Osmanhlar gekilir Eekilmez, Safeviler Revaniizerine yiiriidiiler. 3 gy 7 giin siiren muhasaradan sonra Revan gehri,S#eviler;in eline gegti;311. Boyl""" Revan'daki 2. Osmanh egemenli$ ancak

.. .. r "cr2/ ay z+ 8un surcru

Ruslar'rn Kafkaslar'a inmesi ile, lran'rn kuzeybatr (Giiney Azerbaycan)eyaletlerinin Ruslar'rn eline geqmesi tehlikesi do$mugtu. Iran, karrgrkhklariqindeydi. Bunun i.izerine, Damat lbrahim Paga lran'a miidahale etmefiemecbur kaldr. Erzurum beylerbeyisi Vezir SilAhtar lbrahim Paga, KafkasSerdan olarak, 1723 y:Jr yazrmn bagrnda, Giircistan'a girdi. Hig mukavemetg6rmeden, buralarn lran'a tAbi olan^yerlerini, Tiflis ve Gori gehirleri bagta

olmak tizere Osmanh idaresine kattfu. Giiney Azerbaycan'da birgok yer-lerle birlikte, Nahgrvan ve (2 ay 28 giin muhasaradan sonra) 3 Ekim 1724'de

Revan Teslim oldu314.

Osmanhlar 1724 de, Arahk, Igaiq, Stirmeli adh nAhiyeleri Revan Vila-yetine baf,lamqlardr. 1559'da Osmanh $ehzadesi Bayezit ile Konya'danRevan'a kagan Afgarlar'rn Turgutlu boyundan bir beyi 1734'te, Nadir $ah,Revan Han'r olarak tayin etmigti. Nadir $ah'rn iiliimii (174n iizerine Tilr-gutlu Revan Hanh$ ba$msrzhf,rm ilAn etmigti. Siirmeli-Qukuru (If,du-O-vasr)'na da hAkim olan Turgutlu-Revan hanlan 1828 yrhna kadar b6,lgenin

hakimi olmuglardrr.Nadir $ah'rn ortaya qtkrgryla lran'da yeni bir toparlanma devri bagla-

mrgh. Safeviler'in kaybettikleri topraklar yeniden kazamlmrg (1.736 mua-hedesi), Safevi topraklarr tekrar Derbend'e kadar ulagmrgtr. "Nadir,Safeviler'e ra$men, [siyasi akrm olarak giirdiigti] $ffngi de$l [lmam CaferSadrk'm igtihadi prensiplerini (Caferiye) kabul ederek], ittihad-r IslAm qi-

anru ortaya atmq ve bu maksatla, Mugan'da davet etti$ Kurultay'a, birkarar grkarthrarak, ig bu maksatla biitiin IslAm diinyasma hitap etmig,

Tiirkiye'ye de miiracaatta bulunmugtu.u"t Nadir $ah, Safeviler'in birgokproblemini hallettikten sonra/ Horasana dcinmek istiyordu. Ancak, Safevi

ileri gelenleri, Sa{evl $ahrrun heni.iz kiigiik oldu$unu 6ne siirerek, devlete

sahip grkmasrnt rcrarla istediler. Israr iizerine Nadir $ah' 27 KAnOn 1735

da Mugan'da bir kurultay topladr. Bu kurultaya eyAlet valilerini, ileri gelen

din ve devlet adamlarrm, Horasan'dan da ileri gelenleri davet etmigti.Nadir $ah'rn, lran ileri gelenlerine (hepsi Tiirkmen), Iran'da kalmasr ileilgili iine siirdi.i$.i tek garh, konuyu tetkik eden iinlii tarihgi Minorsky

Bu zamanlarda Revan, tamamen bir Tiirk gehri idi,Oztuna, Tiirkiye Tarihi, C, 9, s. 59,

Oztuna, Ttirkiye Tarihi, C. Xl, s, 27.

Oztuna, Ttirkiye Tarihi, C, XI, s. 28.

Resulzade, M, 8,, Kafkasya T{lrklerl, s. 15,

311

3t2313

31{315

NiHAr qETiNKAYA / rdDrR TARiHi

giiyle anlatmaktadrr: "lranhlar'rn (Tiirkmenler kastediliyor), lsmaii I. tara-frndan sokulan ve "Nadir'in cedlerinin akidesine muhalif [Nadir'e gcire]olan" gii akidesinden vazgegmeleri (ve lmam Cafer mezhebine tekrar dijn-meleri?) gartr ile, tahta qrkma$a rlzr oldu. lranhlar (Tiirkmenler) lmAmCa'fer Sadrk'm adrna baf,lanan ve beginci bir ehl-i siinnet mezhebi sayrlanbir mezhebi kabule mecbur oldular."rlo Bu meselenin ash, Qaldrran sava-grndan sonra/ Safeviler'de $i'i'lik, mezhebi esaslann iistiinde siyasi bir tabirhaline geldi$i igin, Nadir $ah, Anadolu ve lran Ttirkli.i$ii arasrndaki mii-nasebetleri yumugatrp diizeltmek iEin, $i'flerin mezhebi adr, "Caferi" (mez-heb) adrmn iine grkanlmasr ile ilgilidir.

Mugan Kurultayr'nda Nadir $ah'rn, yukandaki gartlarr kabul edilmigve aga$daki talepleri, bir antlagma yapmak iizere, Osmanhlar'a teklif e-dilmesi karar altrna ahnmrgtr:

1- Tiirkler (Osmanh), bu yeni Ca'feri mezhebini tamyacaklar,

2- Bu mezhebe Mekke'de bir ibadet yeri (rukn) verilecek,

3- Iran her sene Suriye iizerinden bir amir al-hacc gbnderecek,

4- Esirler miibadele edilecek,

5- Kargrhkh elqiler gcinderilecek."3lTBu kurultayda goriigiiliip alnan kararlar iyi tetkik edilirse, iki Tiirk

toplulu$unun arasrnda gegen kanh miicadelenin sebeplerini ortadan kel-drrmak ve yumugatmak arzu ve temayiilleri gortiliir. Safevi devleti tambir Ttirk devleti idi. Oradan gelen bir milli ittifak arzusu normal idi. IranhTiirk miiverrihi Ahmet Tacbahg, bu hususta, daha 1920 ler de 9u goriigleriifade etmektedir: "$ah lsmail'in devleti birgok bakrmdan Ak-Koyunlu dev-letinin bir devamrdrr. Kendisi hiqbir zaman bir lran milliyetgisi olmamrptrr.Devlet yonetimrnde cinemtri v_erleri, egemeniiiini borqh*-oldu$u, Tiirk top-lum liderlerine vermi;; olrnasr, bumrn en aqrk delilidir"o. "Kendisinin birTiirk hanedamndan olmasr, yetigtifii ortam ve hiikiimdarhSrnr borElu bu-lundu$u biiyiik kitlenin Tiirk olugu nedenivle Tiirkge'yi, devletin resmidili olarak kabul ettikten bapka, eserlerinin hepsini cte Tiirkge yur*rgtrr31e,

Kurultayda ahnan ve Osmanhlar'a da kabulii igin teklif edilen bu ka-rarlat uzun goriigmelerle ele ahnmrg, Nadir $ah'rn <iliimiiyle, de giindemdrgr kalmrg ve maalesef resmiyete gegirilememiqtir. Safeviler ve Osmanhlararasrnda mutabakata varrlamamrg olunmasrnda, o devirlerde bu iki Tiirkve Miisltiman devlet arasrnda vukubulan kanh savaglann ve Avrupa Hr-ristiyan ittifak merkezlerinin de rolii <inem tagrr. Zaten bu iki btiyiik Tiirkcamiasr arasrncia, 6tedenberi devam edip gelen savaglann da esas tahrik-Eileri, yine Avrupa'daki.bu hrristiyan ittifak merkezleri idi.

316 Minorsky, Nadir maddesi, IslAm Ans. Cilt 9, s. 24.

317 Minorskv lslAnr Ans. Natlir mad., C. 9, s. 25.

318 lacbahg, Ahmed, lran dar zaman-i Safaviya, lbhriz 1924, nak.Azerbaycan'rn Ciincy Srnrrlarrnrn Tarihi, Azerbaycan Dc.rg. Ank.

319 Kayabah-Arslanoflu. Azerbaycan Der., sayr 225, s.72.

Ka1'abah-Arslano$rr,1978, sayt 225, s. 72.

97

NIHAT grriNxrva 7 rGon mnisi

Nadir $at/n, Osmanhlar'dan , fV, Murat zamamndaki srmrlar esas

olmak iizere, sulh talebiyle 1746 yrlmda akdedilen anlagma ile Erivan(Sahat Qukuru), Iran'a devredilmigti. Nadir $ah'rn 6ltimiinden sonra, l-ran'da yeniden kang*hklar baglamrg, Osmanhlar'rn da miidahale etmemesiiizerine, Azerbaycan'da kurulan birgok hanhklarla beraber, Erivan Hanh-

f/da IstiklAlini ilAn etmig ve miistakil bir Tiirk beyliyinin merkezi olmug-i.tt320. lran'da hakimiyetin 1779 y:irnda Kacarlar'a gegmesine kadar Erivantam miistakil olmug, bu tarihten sonra da 1828 tarihine kadar kAh mi.istakilkAh yan miistakil olarak yagamrghr. Bu donem iginde bugiinkii Iidu ilitopraklan da Erivan Hanhf,r'na baf,h bir sancak olarak kalmrgtrr.

XIX. asnn baglannda Ruslar, Kafkasya'mn giineyine iyice sarkmrglardr.

1803 de Ruslar, Erivan (Sahat-Qukuru) ve Aras boylarrna istila taaruzlarryapm$ fakat muvaffak olamamrglardr. Bu Rus saldrnlan, Iran hakimiyetinielinde bulunduran Ttirk Kacar hanedamyla kanh savaglan baglatmrgtr. 1803

den 1813 yrftna kadar devam eden lran-Rus savaglarr, L813 Giilistan Mu-ahedesi ile son bulmug ve bu anlagmaya g6re, Erivan ve Nahgrvan hanhklarrdrgmda, Aras kuzeyindeki btitiin Azerbaycan hanhklan ve topraklarr Rus-lar'a gegmigti. 1813 yrhndan sonra Azerbaycan'a hakim olan Ruslar'rn,Erivan iizerine yaptrklan istila taaruzlan 1.828 yrhna kadar devam etmigtir'Bu Rus taaruzlanna kargr, Sahat-Qukuru ve I$drr Tiirk oymaklan gete

miicadeleleriyle biiydk kahramanhklar gostermig, qokta kayrplar vermig-lerdir. 1827 y:Jinda, Erivan'r diigiirmeye kararh gciriinen Ruslar'rn, birkagtaaruzu geri piiskiirtiilmiigtii. Erivan ytiresinde biiyiik kayrplar veren Rus-

lar, meghur generalleri Paskevig'i, Kafkasya ordulan bagkomutanh$rna ta-

yin ederek, Erivan iizerine yiiriidiiler. Bu suada Aras giineyi, (If,du ilitopraklan) Tiirk oymaklanmn askeri karargdh rnerkezi Siirmeli Kalesi (Ka-

rakala) idi. Erivan Hanhflrun giiqlti mukavemeti ve b6lge ahalisinin qete

savaglanndan srkrgan Rus ordusu, Nahgrvan'a gekilirken, Abbas Mirza kuv-vetleri ile Karapapak Ttirkleri ve yiire ahalisinin kurduf,u geteler tarafindanbozguna uf,ratrldr. Bu maf,lfrbiyet iizerine Ruslar, toplarla donatrlmrg biiyiikbir ordu ile tekrar Erivan iizerine yiiri.idiiler. Bu srrada Abbas Mirza da,

kuwetleriyle Siirmeli sancaSrmn merkezi Karakala'da bulunuyordu. Ruslar,

<ince l$du'rn kuzeyine diigen, ftiregel ($rak/Srrak-eli) mrnhkasrndaki Ser-

derabad (gimdi Ermenistan topraklannda) gehrine hticum ederek, muhasaratoplanyla burayr tahrip edip, Erivan iizerine yiiriidiiler. Erivan'r muhasa-radan kurtarmak igin, Ruslar'r celp maksadryla, Siirmeli Kalesinden grkrp,

Nahgrvan'a dog- yiirtiyen Abbas Mirza'mn bu hareketi de netice verme-migti. Ruslar 25 Eyliil 1827 de biiyiik kuwetlerle Erivan'r muhasaraya

bagladilar ve 1 Ekim 1827 gltnn Erivan iggal edildi' Ruslar'la lranhlararasrnda,'l gubat 1828 de akdedilen Tiirkmen Qay muahedesi ile ErivanRuslar'a terkedildi32l. Revan Hanltf,r'ru yrkan Ruslar, topla Siirmeli'yi (Ka-

rakale) de diigiiriip bozmuplar ve bcilgeyi Erivan vildyetine ba$lamriilardrr.

!20 Bala, Mlrza, Erivan md. lsldm Ans. C. IV' s. 313'

321 Bala Mirza, Erlvan mad. lsl.Ans. C. IV, s. 314.

NIHAT CETINKAYA/ IGDIR TARIHI

1828 Mart ayrnda, Rus ganmn 6zel fermamyla Erivan, Nahgrvan'la bir-legtirilerek Ermeni eyaleti olarak ilan edildi. Tiirk ahalinin sert tepkisindenolacak ki,1829 eyliiliinde de muvakkat askeri bir idarenin merkezi halinegetirilmigtir. Bundan yirmi yrl sonra (1850) yeni bir idari de$igmeyle Erivan,Nahgrvan, Giimrii, Yeni Bayezit ve Ordubad kazalanndan miirekkep, askeribir valinin y6netiminde, vilayet haline getirilmigtir. 1868 yilrnda Erivan,yaprlan yeni taksimatla, Siirmeli kazasr (Igdrr, Thzluca, Arahk) da katrlarak,Giimrii, Nahgrv_an, Yeni Bayezit, Dere-Elegez ve Ecmiyadzin le birlikte yedikazaya aynldr322.

Tamamen bir Tiirk gehri olan Erivan'rn, L828'den beri Ttirk niifustananndrrrlmasr siyasetine rafimery 1897 de Ruslarca yaprlan ve hig de tarafsrzolmayan niifus sayrmmda bile % 52 si Tiirk ahalisiydi. Ruslar'rn diinyamnbirgok yerinden Ermeniler'i getirip yerlegtirmelerine ra$men,1897 de Er-meni niifusu ancak Vo 37 kadardt.

322 Bala, Mirza, Erivan mad., lsl. Ans. C. IV, s, 314.

NiHAr qETINKAYA / rdDrn renlni 95

KURTUTU$ SAVA$r DONEMTVE

ARAS TURK CUMIIUNiVNTi

NiHAT CETiNKAYA / IdDIR TARIHi

KURTULU; sAvAgr n0Nnui vE ARAs rtrnrcrryrnunjvuri

90 yrl garh$rn esaretinde kalan Siirmeli sanca$ (IEdo), 1917 ihtilalinde,

"Tiirk-Ermeni icra komitesi'nce idare edilirken, 18 Mart 19L8'de, Ermeni-

ler'in tecaviiz ve katliamlara baglamasryla binlerce miisliiman ahali yoke-dilmigtir. Bu katliamlar srrasrnda, ahali, silahsrzhk yiiziinden gok acr giinleryagamqtrr. Ancak silahh Tiirkler, I[dr'da, Melekli'de, Arahk ve Tuzluca'da

milli mi.icadeleye girigmig olan, yi$it gazilerinin etrafinda toplanarak teg-

kilatlanmrg ve korumasrz ahaliyi savurunaya baglamqlardu.

Mondros Mi.itArekesi miizakkereleri srrasrnda, Osmanh ordusunun "Kaf-kas Cephesi"nden qekilecefi haberi, biilge ahalisi arasrnda yayrlmrg ve yiireileri gelenlerini tedbirler almaya sevketmigti. Ordunun gekilmesi kesin hale

gelince, ahali, 9. Ordu Kumandam Yakup $evki Paqa'dan, askerin bir krs-

muun biilgede buakrlmasrm istemig, ancak o g""kii gartlarda bu miimktinolmamrgtr. O srada Anadolu'nun birgok yeri iggal altrndaydr ve iggal,

dahada genigliyordu. Devlet, Batr Devletleri'nin baskrsr altrna girmigti'Memleket biiyiik bir felaketle kargr kargryaydr. Durumun guurunda olan

bolgenin Tiirk-lslAm ahalisi tamsilcileri, b6lgenin gegitli yerlerinde, miliskuwetleriyle tedbir almaya baglamrglardr.

Bcilgenin bah krsmrnda, Pernavut (gimdi Gaziler)'ta Aynmlu oymaf,r

reisi $amil Bey bagkanh$rnda kurulan "Aynm Elleri IslAm $urasr"' $amilBey, batrda Ka$rzman yakrnlanndan, do$uda Karakale-Kiti (Qalpala) y6-r.esine, Kuzeyde Aras rrma$ ve giineyde Karakiise (ABt) hududuna kadar

olan alaru (gimdiki Tuzluca ilgesi topraklan) savunuyordu. Amlan hudutson Osmanh Rus srmn idi. $amil beyin batr kesiminde (KaSrzman) de AliAtaman Bey'in kuwetleri bulunuyordu.

Bu alan iginde (Tuzluca'da) $amil Bey'e baf,h birgok kuwetler de bu-

lunuyordu. Tespit edebildi$miz bu kahraman direnigcilerin 6nde gelen

bazr liderleri gunlardr: Behram Bey (Biiyiikhan), Abdulla Silo (Hacr Abdul-lah ASa), Hacr Abbas A$a, Hiiseyin Baydal, Mehmet Kulofilu; Qingavatkiiyiinden Gadim Sevilmig, Idris Sevilmig, Idris TiirkAn, Egref Sevilmig;

Krhglr'da Nevruzali Akkrhg; Qrakh'da Mehmet ve Ahmet Bey'ler; Perna-

vut'ta $amil Bey'le birlikte Hanlar Bey ve Cemgid Bey; Incesu'da Medetve Selim Bey; Kirempe'de Abdulali Bey; Kamrgh'da Afairza Kuhan, Eke-

rek'te Elekber ve Hacr Hiiseyin Bey; Siikti'de Mege Mrze Cogkun; Alkose'deHacr Hasan ve Behram Bey; Abasgtjl'de Yusuf Qeken A$a; Giilliice-Mol-lagemer'de Hasan A$a, Karabulak'ta Musa A[a; Sir[titlii'de Cehveng A$a;Siirmeli'de Boggah (BoAah) Mehmet Bey; Tekaltrlda Hacr Musa Af,a; Ka-

f,rn'da Ferhat ve Beyler Bey. Tuzluca kuwetleri aymzamanda, Kairzman'-daki Ali Ataman bey ve I$du'rn da$l* bcilgesini tutan Kerem beyle, general

NiHAr qETiNKAYA / rcDrR TARiHi

Andranik'in kumanda.etti$i, Anadoluda toplanmrg, Ermeni kuwetlerinin,Ermenistan'a ulagmasrna da mani oluyorlardr.

Bolgenin ovahk kesiminde ise iig giiglii kurwet meydana gelmigti, Bubolgede Kurtulug Miicadelesine katrlan kuwet ve gahgiyetler oldukga fazlaidi. Bunlaglan $uralann ve reislerinin adrru amyoruz.

Torunlar'dan Kerem Bey (Giineg) (Merkezdeki Isldm $urasr) ovanrnGiiney kesimi ve da$ kciyleri mrntrkasrnda agiret mensubu goniiliilere;Ovarun en biiyiik koitli olan Meiekli'de "Melekli lslim $rrr;rsr" kr.rvvetleribagrnda, Hacr Ekber tsey (l{.amazano$lu) bulunuyordu. }{acr Ekber Bey,

aynl zamanda ova koylerinde tepkilatlanmq kuvvetlere de kumanda edi-yordu. Ifdrr'da en btiyiik merkezi organize gtig, bu Melekli lslAm $urasrkuw6t- leri idi; Arahk ile Bi.iyiik ve Ktigiik Afin daSlan arasmda kalanbcilgede, Celali agiretinin biiyiik kolu, Sakanh agiretinin reisi Ali MirzeBey'in kuwetleri bulunuyordu.

Arahk'da da Celayirli oymaf,rnrn ileri gelen beyi Megedi Bilal bey vePaga beyler bir milis kuwetine kumanda ediyordu. Ermeni mezalimindenIran'a kagan ahalinin btiyiik krcmr, direnig hareketlerinin baglamasr iizerine,iki Aprr Da$r'mn arasrndaki b<ilgeden gelerek, Meqedi Bilal Bey'e kahlmrq-lardrr. Bcilgede bir difer milis kuweti de Burukanh reislerinden Tayfurbeyin komutasrndaki kuwetlerdi.

Ipdrr ve ahalisi ebediyery bu gegmig kahramanlanyla gurur duyacakve onlara minnettar kalacaktrr.

Osmanh Ordusu'nun, Mondros Miitarekesi hiikiimleri geref,i gekilme$ebaglamasr, Ermeniler'in yeni taaruz ve katliamlara hazrlanmasr yiiziindenbolgenin milis kuwetleri ve mahalli reisleri, Aras iitesinde, Vedibasar mn-trkasrrun Kamerli kasabasmda toplanarak, bir istigAre meclisi kurdular3B.Bu toplantrya, Nahgrvary $eriix, Ecmiyadzin Siirmeli kazAsr (I$drr-Tuzluca--Arahk) ve Revan'rn g0^"y bolgeleri (Aras boylan) ahalisi temsilcileri ka-trlmrgtrr. Yaprlan miizakerelerden sonra, anrlan bolgeleri igine alan vemerkezi lfdu olan miistakil bir hiikfrmet kurulmasrna karar verildi. Hiikfr-met, bir Hiikfrmet Reisi ve 6 iiyeden oluguyordu. Boylece 3 Kasrm 191.8

de merkezi I$dr olan "Aras Ttirk Hiikfimeti" r€smen kurulmugtu324.

Merkezi Itdrr olan "Aras Tiirk Hiikfimeti" gu gekilde tepekkiil etmigtir:

Hiikfrmet Reisi : Emir Bey Ekberzade

Harbiye Nazrrr : Kars'h Cihangirzade tbrahim Bey

Maliye Nazrrr : Kamber Ali Bey Benanyari

Mi.ilkiye Nazrn : Baku (Ba[u) Bey Rrzazade

Gtikdemir, Ahmet Ender, Cen0b-i Carbl Kafkas Hiik0meti, Tiirk Kiiltiirii AragtrrmalanEns. yayrnlarr 111, Ankara 1989, s. 45.

Grikdemir, a.g.e. s. 46.

323

324

NiHAr qETiNKAYA / rdDIR TARiHI

Hariciye Nazrn

Adliye Nazrr

$eyhiilislAmhf,a

: Hasan Af,a Safazade

: Mehmet Beyzade

: Mirza Hiiseyin (Mirza Hasanzade-$i'i) ve Miifti.iHoca Ekid Efendi (Siinni)

Aynca Hiikfrmete yardrmcr olmak iizere,-Agiret Reisi General (Azerbay-can Ordusunda) Ali iigref Bey seqilmigtir32s. Egref $emseddinov ve Egref

Paga olarak bilinen Ali Eqref Bey, hayatrnrn son giinlerini Iidrr't{a gegii-miptir. Bugiin Ali Erref Bev'irr aile ve akraba efradr, Radkanh agiretinin

"Giiliii Ceva}rir A[a" oymagrndanc{rr ve bugiin If,drr'da "Elegref Bey Nesli"diye tanrnmakta ve amlmaktadrrlar.

Ermeni katliam ve iggal hareketlerine kargr, IslAm ahaliyi ve yurtlarrmkorumak amacryla kumlan, Aras Tiirk Hiikrimeti, kurulugunu kamuoyunagu beyanname ile duyurmugtur:

"18 Tegrinsani -1334'te Revan vilAyetinde, (Giiney krsrmlannda) Araskenarr ve crvAnnda bulunan bir milyon kadar lslAm ahAlisi, Osmanh as-

akirinin buradan qekilmesi ve kendileri (nin) tehlike altrnda kalmasr (m)

r:tazar-r (dikkate) ahp, bunun garesine bakmak igin; Revan muhAcirleri,Nahgrvan, geriir, EEmiyadzin ve Siirmeli lslAmlarr'mn meb'fislan fevkte

muharrer tarihinde Kumarh (Kamerli) kasabasnda, bir meclis-i miigAvere

inikad edip birqok k6ffe-i efkir ve miizAkere bu'dunda, muvakkat birtegkilAt yaprp boyle karak verdiler.

Biz Aras kenan ve civAnnda bulunan miittehiden bir milyon kadarIslAm cemaati, kendi hukfikumuzu miidAfaa igin "Aras Hi.ikOmeti nAmmda

bir tegkilAt yaprp ve bu tepkilAtrn makarr-r hiikfrmeti If,du kasabasr tayinolundu. VesAir nevahide gubeler agrhp, cemaat ve milletimizin huk0kunumuhAfaza ve miidAfaa igin etmekle beraber higbir milletin ve devletinhukfikuna tecaviiziimiiz olmayacaktrr. LAkin bagkalan bizim hukfrkumuzatecaviiz etti$i taktirde umtmi seferberlik ile silAha sanhp, maltmtz, cammlzve karumrzrn son damlasrna kadar, kendi hukfrkumuzu gcizlemek selAhiy-

yeti dahi Hiiktmet-i mezb0reye verildi. Ve bu huststa becerikli ve dirayetlibir Hiikffmet tegkil ettiler ki; her ne havf ile hangi esbAb ile olursa olsunbu ufak millet ve cemAtin hukfrkunu miidAfaa ve muhAfaza eylesin. Bununigin Meclis lAzrm bildif,i bir Harbiye, Miilkiye, Adliye, Maliye, HAriciye ve

Umur-u $er'iyye NAzrrlan tAyin etsinler. Buna gore meclis miittefiken buna

karar verip zeyldeki eghAsr muhteremleri intihAb eylediler.

MtihtirAras Tiirk CumhuriyetiHiik0meti"326

325 Giikdemir, a.g.e. s. 46.

326 Genel Kur. Ask. Tar. ve Str. Ens. Kl. 251. nak. G<ikdemir, s. 47'

lOO NIHAT qETiNKAYA / IGDIR TARiHi

Aras Ttirk Cumhuriyeti Hiikfrmeti kumlduktan sonra, ordu tepkili ig-lerine baglamrgtr. Biilgeyi heniiz terketmemig bulunan Ttirk ordusu 9. Frrkakumandam Miralay Riigtii Bey'e (Papa) maracaat ederek kendilerini savu-nacak kadar silah ve cephane istemiglerdi. Miralay Riigtii Bey,de "ArasTlirk Cuhuriyeti Hiiktmeti"nin kurulmasrm ve taleplerini, 9. ordu kuman-daru Yakup $evki Paga'ya gu telgrafla bildirmigti :

1) Bu mrntrkadaki lslam ahalinin ileri gelenleri toplanarak Merkezi I$drq,Ismi Aras Tiirk Hi.ikometi Muvakkatasr, altr aza ve bir Reis-i Hiikfimet'tenibaret bir Heyet-i Hiikrimet tegekki.il etmig ve mevcfidiyetlerini miidafaayakarar vermiglerdir. Bir taraftan milis tagkilatlanm da matlfrb derecede tevsive tanzim etmektedirler.

2) Tahliyemizi miiteakip muhteli' hudtt aksAmrm devir ve teslim alarakErmeniler'den mal ve namoslanna bir tacaviiz g6ri.irlerse miiddfaaya ay-rrlan milis guruplanmn bir mi.iddet iagelerini temine medar olmak izere,Nahgrvan, Nuragery serderabad ve Egmiyadzin (Ug Kilise) mrnhkalarrnda,bir mikdar erzak ile ekserisi gayr-i mesellAh olan efradr igin birkag bintiifek ve muktezi cephAne talebindedirler. Gcinderilen ve tetevziatr yaprlantek ategli Rus tiifeklerinin ekserisi krnk ve kullanmaya miisait olmadrsrmbildirerek begli tiifek verilmesi istirhamrndadrrlar. Ipbu Hiiktmet-i Muvak-kata'a umfira AgAh bir biiyiik zAbitle, mutemed ve muktedir bir mikdarzabit ve makinah ve hatta top itasrm istirham ediyorlar. lgbu metalibAtrve vaziyyet ve tegkilah atz ve istirham igin de karagah-r samilerine birheyet izamrru, acilen giinderilmelerini rica etmig olduklan ve ilk trenle buheyetin Kars'a gelecekleri ve bu tegebbiisiin siyaseten ne dereceye kadarmuvafik ve miisAit olduf,u mAltm def,ilse de az gok bir mevctdiyyethissedildi$i gd'riilmektedir.

3) Hiik0met-i Muvakkata'ca taayyiin eden azdlan meyamnda elyevmKars'da bulunan Cihangirzdde lbrahim Efendi de dahil bulunduSundan,adr gegenin Kamerli'ye g6nderilmesine miisaade-i samilerini istirham et-mekte bulunduklan mArfizdur."327

Telgrafta adr geEen, Aras Ttirk Cumhuriyeti Harbiye nazrrr segilen Ci-hangiro$lu lbrahim Bey,17/18 ocak 1919 tarihinde Kars'ta kururan Cenub-iGarbi KaIkas Cumhuriyeti Cumhurbagkam, Kars'rn kahraman Tiirk evladr,rahmetli Cihangirzade lbrahim Beyefendi'dir. Malta'da siirgiinde olduiusrralarda hatrralanm yazmrgtr. Bu eserin el yazmasr fotokopisinin kendi-lerinde bulundufunu belirten sayrn Ahmet Ender Giikdemir, amlan ese-rinde, rahmetli CihAngirzade'nin Hatrrat'rndan ijnemli bilgileraktarmaktadu: "Hiikrimetin (Aras Tiirk Cumhuriyeti) kurulugu konusundaCihangirzade lbrahim Bey, hatrralannda punlan nakletmektedir: "Biz Kar-s'ta Milli $frra intihabryla u$ragtrBrmrz srada ve Ttirk ordusu Nahgivan,$ertir, Dere-Elegez, Kamerli, I$drr, Gtimrii ve Zengibasar'dan Eekilmezden

327 Giikdemir, a.g.e. s.48.

NiHAr qETINKAYA / ICDIR nnislbir hafta mukaddem (cince), Kamerli'de bir ictimA olmug. Orada Aras TiirkHiiktmeti nAmrna (da) bir hiikfimet tegkil ve beni de Harbiye NAzrn

intihab eylemigler (di)." Cihangirzade lbrahim Bey HAtrritrnda devamla,

kendisine Aras Tiirk Htiktmeti Harbiye NAzrrh$'mn tebli$ hakkrnda 9ukrymetli bilgileri vermektedir; "Kars'dan grktrf,rmrz gece Krzrlgakqak'da (Ak-yaka) bir saat kaldtm. Aileme de Kars'a gitmeleri igin, kayrnbiraderimelAzrm gelen emirleri verdim. Ewelce orada kaymakam idim, Iglerimi def-

terdara teslim eyledim. once Giimrii'de kaldft. Ertesi giin tezden hazrr

oldum. Demiryolu merkezine geldim. Merkezde Aras Tiirk Hiikffmeti nAmr-

na gelmiq iki efendiyi gcirdiim.BilA-vAsrta gorngtiik. llana bir paket verdiler, paketi agtrm, okudum;

"Ordfi-yu OsmAni bu giinlerde buradan Eekilecektir. O sebepten dolayr

burada tegkil olunan Aras Tiirk Hiiktmeti'ne sizi Harbiye Nazrn intihabeylediler. Ve buradaki heyet, size mlfimAt vermek gerefini bana miisAade

etti. Bu haberi vermekle beraber burada bulunmamzr d6rt g6z ile bekle-

mekte olan bizlerin, size sAdrk kalaca$rm tekrar siiylemek ile kesb-i iftihAreylerim, efendim. Imza: Aras Tiirk Hiikfrmet-i Muvakkatasr Reisi Emir Bes

Ekberof (Ekberzade): "CihangirzAde lbrahim Bey Aras Tiirk Hiikfrmeti Reisi

Emir Bey Ekberzade hakkrnda gu de$erli bilgileri vermektedir: "Bu me-

yanda Emir Bef, EkberzAde ismini hahrlyorum. Iyi bir adam idi, vatan

millet yolunda "ur,

lr"r"n bir insandan Uapta bir gey de$ldi'"328

Cihangirzade lbrahim Bey'in buralardaki hahralanm aktaran Gdkdemir,

Cihangirzade lbrahim Bey'in derhal askeri tegkilatlanma igine girigtifinibelirterek, rahmetli Cihangirzade'nin hahratmdan gunlan nakleder: "Derhalige bagladrk. Nerede alAy, tabur ve b6li.ik kumandam var ise Kamerli'yeistettik. Yirmi kadar tabur tegkil etmigtik. Bunlarrn bir krsmr, Tiirk Ordusu

orada ikerL bu tepkilah yapmrg idiler. Yani 9. Frrka Kumandam MiralayRtigtii Bey'in yardrmr ile kurulmugtur. Riigtii Bey halkrn elindeki silahlarrn

bir d6kiimiinii yaprp,-4aha da ne kadar ihtiyag varsa 9. ordudan.g6nde-rilmesini isteyecekti."329 Suy- Gokdemir 9u bilgileri de verir: "lbrahimBey; bu tegkil edilen taburlann mevcutlanmn 250 kigi ile 500 kigi arasrnda

olduklarrm belirterek, bu taburlann dcirdii Nahqivan'da, i.ig taburu $eriir'de,Dere-Elegez,de, di$er taburlar da vedi-Basar Zeng;-Basar, Kamerli ve Bag-

kendi kariyesinde olduklanm, belirtmektedir."'*Aras Tlirk Cumhuriyeti hiikfrmeti, askeri tegkilAtlanma faaliyetlerini

daha gok Aras kuzeyinde, iizellikle de Vedi Basar Merkezi Kamerli bcilge-

sinde yapryordu, gtinkii buralarrn ahalisi heniiz yerlerinden oynamamrgtr

ve bunlar tamamen Tiirk-IslAm ahaliyle mesk0ndu. Ermeniler'in Aras'rngiineyinde de katliama tekrar hazrlanmalanntn anlagrlmasryla, yakrn k6y-lerle Ifdu,da da askeri faaliyet baglam$, Cihangirzade lbrahim bey tara-

Grikdemir, a.g.e.s. t18-49.

Giikdemir, a.g.e. s. 50.

Giikdemir, a.g.e. s. 51.

328

329

33(1

NIHAr qETINKAYA / rdDrR reninifindan, halkrn igtirakiyle askeri birlikler tegkil edilmiq ve beg de suvaribirli$ kurulmuptu. Aynca I$dr tarafina, Osmanh ordusundan b6lgede,milli mi.icadele ruhuyla g6niillii kalan, oldukga tecriibeli bir zabit, bir gavugve on tane de onbagr grirevlendirilmigti. lbrahim Bey'in I$drr'da ki bufaaliyeti, Aras Ttirk Cumhuriyeti Htiktmeti'nin Iidrr temsilcisi (I$du Hiiko-met-i Mahalliye Reisi) Mehmed Muhiddin Bey tarafindan osmanh Erkan-rHarbiye Riyiseti'ne, II.11. 1334 (1918) tarihli tegrafla goyle bildirilmigtir:"Buradaki mtisliiman aheh, Ittihad-r Millet Frrkasr adr ile; d6rt aley ve heralAyrn diirt tabur, her tabur da diirtyiiz piyade, yirmibeg siivAriden mii-rekkep olmak iizere; bir frka tegkil etmiglerclir."33l

If,drr'da ayaf,a kalkan milli miicadele ruhuyla, silah ve miihimmatihtiyacr hasrl olmug ve Aras Tlirk Cumhuriyeti Hi.ikfimeti tekrar 9. Ordukomutam Yakup $evki Paga'dan gu isteklerde bulunmugtur:

1) lki Batarya top, hayvanlarr ile berabeq,

2) Osmanh Krtaat (rnda) bizim olan on iki top,

3) Elli adet makinah tiifek,

4) Bunlara lAzrm olan mermi ve kurgurl5) Bunlara miktAr-r kAfi zAbitAn ve efrAd,

6) Askerlerimize muallim olmak igin kuk tane zAbit ve krrk tane gavug,onbagr

4 On bin (adet) bomba ve elli bin (adet) Rus beg agrlan tefef,i,

8) Asker igin elbise, miimkiin (oldut"u) kadar,

9) Srhhrye ve levAzuriah, y"k arabalary otomobil ve lAstik ve cem-ikoguma lAzrm egya,

10) Mevcut erzAktan 400 ton (da) bize buakilsm, 100 tan l$du'a, L00ton $eriir'e, 100 ton Kamerli'ye, "Nahgrvan Hiikfrmet'i MahalliyeReisi kalmrg erzakr toplamakta devam ediyoq, buna mAni olunamazsasonra bize hiE bir gey kalmaz".

11) Mehmet Ali Paga uhdesinde mahffrz bulunan 250.000.000 manatmuhAcir parasL

12) Nahqivan Hiiktmet-i Mahalliye Reisinde bulunan Kamerli, $eriirve Nahgivan belediyelerinin parasr,

13) Igdu Kumandanh$'nda bulunan Belediye idAresinin 200.000 ma-nat'tan tazla parasr,

14) Erivan $ehbenderi Nuri Bey'de emanet koyulan, binden ziyAdetiifekleri;

15) Mevcfrt olan telefonlann brrakdmasr,

331 Giikdemir, a.g.e. s. 51.

NIHAr gETINKAYA / rCDrR TARIHI

16) Miimkiin olursa, bizim tegkilAtrmu do$ru yola girinceye yahut em-niyet hAsrl oluncaya (kadar) bir frrka (fimen) askerin burada ikAmeti;

17) Harici milletlerden olugan bir kornisyon; sulh ve hud0da kararkoyulmak iqin,

18) Ta igler sulh'e miincer olmaymca ve hudfrt meselesi kurtarmayrnca

[bitmedikqe] Ermeniler'i bu tarafa brrakmamalt.

ImzaTegkilAt+ Hiiktmet ReisiEmir Bey (EkberzAde)Aras Tiirk CumhfiriyetiHiikrimeti"332

I$dr1, Erivan ve Nahgrvan b6lgeleri, Ermeni tecavtizlerinin ne olduSunuiyi biliyordu.lSn-1878 Osmanh-Rus savagnda (93 harbi), ahalinin "BiiyiikKagakag" (Kag ha kag) dedi$i olayda, Rus destekli Ermeni qetelerinin bcil-gedeki tecaviiz ve katliamlanm heniiz unutmamrplardr. O tarihlerden sonrada, Ermeniler, Tiirk-lslAm ahaliye kargr, firsat buldukga, tecaviizlerini siir-diirmiiglerdi. Osmanh ordusunun, Birinci Diinya Savagr sonrasr bu b6lgeyikontrole almasr, bu tarihte (1918) nirk-lslAm ahaliye biraz olsun nefes

aldrrmrgh. Ancak Mondros Miltarekesi mtizakereleri srrasrnda, Osmanhordusunun buralardan gekilmesi ihtimali, halk arasrnda siiratle yayrhyordu.Ancak Tiirklii$iin umut kaprsr olan Tirkiye Devleti, diinya ile miicadeleiginde oldu$u, iilkenin yabancrlar tarafrndan iggal edildi$i bu zamanda,terketmek mecburiyetinde oldu$u bu kadim Tiirk yurdundaki soydaglanigin elinden gelen her geyi yapryordu. Bcilgeden g*madan elaltrndan halkrtegkilatlandrnyor, silah ve erzak ihtiyaglanm miimkiin olduSu kadar kar-grhyordu. Aras Tilrk Cumhuriyeti Htikfrmeti'nin kurulugu, tegkilatlandrnl-masl ve finanse edilmesi de yine 9. Ordu kumandam Yakup $evki Paga

tarafindan yaprhyordu. Silahh onbinlerce Ermeni getecilerine karqr, Tiirk-IslAm ahaliyi ezdirmemek igin ellerindeki biitiin imkAnlarr kullanmrglardr.Biitiin bu hazulklann sebebi, Ermeniler'in bi.iyiik bir katliam taaruzunabaglayacaklarrmn anlagrlmasrydr. Aras'rn kuzeyinde baglamrglardr bile. Ka-

$rzman, Digor bcilgelerinde harekete Segmig, Erivan, Nahgtvan ve VediBasar mmhkalannda Tiirk-IslAm koyleri basrlmaya baglanmrgtr. I$drr dayeniden tehdit altrna girmigti. I$du'rn batr, tarafi Kiti, Kiilliik, Aras boy-larrnda (Malkara k<ipriisiiniin yakrnlanna kadar) biriken Ermeniler silah-lanmrg ve Ermeni getelerinin kontroliine girmiglerdi. DoSu Anadolu'nungegitli yerlerinde katliam yaparak kaqan Ermeni qetelerinin artrklarr dabunlara katrhyordu. Durum geqmi;; tarihlerde vukubulmup olaylardan daha

332 Ctjkdemir, a.g.e, s, 52.

NiHAr qETiNKAYA / rdDrR TARiHi

vahimdi. Anadolu, Batrh devletlerce iggal ediliyordu. Devlet ve memleketbiiyiik bir tehlike ve buhran igindeydi. Batrh devletlerin yardrmrm alanErmeniler, yeni bir ayaklanmanrn hazrrhf,rnr tamamlamrg durumdaydrlar.Ruslar da, Ermeniler'i silahlandrrarak, krpkrrtrp, Anadolu'ya girme planlanyapryordu. Biittin bu gartlar iginde, bcilge Ti.irk ahalisi de gayrete geknig,namusunu/ carunt ve vatanrm korumak igin aya$a kalkmrgtr. Igte, merkeziI$drr olan Aras Ttirk Cumhuriyeti, bu ortamda ilan edilmigti. Halk galeyanagelmig, bu yeni hiikfimetin etrafinda toplanarak miicadele igin goni.illtiolmuglardr. Herkes Hiikfrmetten silah istiyordu. Bunun iizerine, Aras TiirkCumhuriyeti Hiikfrmeti'nin Kamerli Reislif,i de,1.6 Kasrm 1918 tarihindetekrar 9. Ordu Kumandam Yakup $evki Paga'ya mtiraacat ederek isteklerdebulundu. Aras Tiirk Cumhuriyeti Hiikumeti'nin bu konudaki telgrafr aynengoyleydi:

"Asrrlardan beri Ttirk hiilyAsr ile yapayan yiizbinlerce Kafkas ahali-ilslAmiyesi'nin, din ve kan kardeglerine kavugmak strreti ile gordi.ip'ii vegeqirmekte oldufu gu mesfid giinlerin bizde husfrle getirdi[i tesiri tariftenaciziz. Bununla beraber icAbAt-r siyAsiyye yekdi$erimizden muvakkat ay-nlaca$mrzr ipitti$imiz giinden beri de biitiin biiyi.ik, kiigiik hepimiz dil-hfrmrz. Yalntz Allah'rn bize bu kadarrm bahgettiren kudretine teslimiyyetleaz zaman sonra yine bu igtiyAk-r AmAlimize muvaffak olaca$rmrzr ve buyolda her geyi g<ize aldrmakla, yine kavugacaf,rmrzr iimit ederek miitesellioluyoruz. Buna, neye mal olursa olsun nAil olmaya biz ahd ettik. Yegdneiimit ve penAhrmrz olan Hi.ikfimet-i OsmAniye'nin de bizi unutmayacaSrmbiliyoruz. Bu suretle Tiirk Ordusu'nun terke mecbur edildi$i, bu Tlirk velslAm miilkiinde kalacak olan biz, Kafkas miisliimanlan, her vakitten ziyildekin ve adAveti artrran ve daima kanrmrzr igmek igin bir igtiyAk besleyerekfusat bekleyen hfinhAr, canavar ve her tiirlii genAat ve fecAatlan irtikAblalezzet duyan Ermeni askerleri, Ermeni ahAlisi hiicumuna marCrz kalarak,bir goklarrmzn kam heder ve goluk gocuklarrmrzrn yine kama ve si.ingiileraltrnda imhA edilece$inden korkuyoruz. Gerqi, bagbapa miidAfaa-yr mev-cfrdiyet ve nAmfis azminde bulunma$a ahd ettik ve gahgryoruz ve gahgacak

isek de zuliim ve istibdat bAziqesi olarak intikal ve ihtizA ve kendi ken-dili$inden hareket hassalanndan cebren, zulmen uzaklagtrnlmakla bu za-mana kadar yagamrg olan bizlerin bciyle bir hAl kargrsrnda; medetsiz vemuAvenetsiz ve rehbersiz ve hatta vAsrtasrz nasrl hareket, nasrl ve ne tarzdamukAvemet edeceiimiz tayin edemiyerek, bu surette nAhakk yere gok kanve din kardeglerimizin hederini mtcip bir tecAviize mar0z kalacaf,rmrzrhissediyoruz.

Allah, millet-i IslAmiyye'nin ve hasseten Tiirkliif,iin bAni ve hAmisi olaniiz Padipahrmrzr, ordusunu, milletini her vakit muvaffak eylesin Bizi debu husfista muvakkater lrizzairre terk ettikten sonra muvaffak ve mevcutgcirmek isteyen biiyiik ve muzaffer komrrtarnrmrzdan bervechi zir noksan-larrmrzrn teminine irddelerini ve biitiin Aras havili-i tslAmiyyesi nimrna

NiHAT CETINKAYA / rdDrR TARIHI

zirde vaz'ilimzA bizler ihtiy6catr miibrim ve miidAfaa-yr ttz ve nAm0s vehayatrmrza medAr gunlarr vermenizi giddetle istirhAm ediyoruz: 1) Tegekkiiletmig ve etmek iizere, biiyiik esaslar iizerine harekete karar vermig olan(Aras Ti.irk Hiikfrmet-i Muvakkatasr) milisleri iein; iki batarya top ve liizt-mu kadar makinah tiifek, ve bunlara lAzrm olacak cephAne, malzeme vekogum hayvanAtr, icAbr kadar giiniilli.i ve her masrafi, maag i.izerimizemevdfi ve her vakit Hiiktmet-i Osm6niyye'nin vaz'iyyet-i siy6siyyesininazar-r dikkate alarak tekeffiil edece$miz zAbitAn ve efrAd ile bir iki doktorve bu kadar tiifekqi ile bir mikdar edviye ve malzeme-i srhhrye itAsrm, 2)

Yeni elbise alan krt'aat-r Osmdniyye'nin mehfik ve kohne elbiselerinin bumilisler igin verilmesini. 3) Uq kilise (Egmiyadzin) Igdu Nahqrvan mrntr-kalanndan miktAr-r kAfi erzAkrn gimdiden itAsrna irddenizi talep ve istirhAmeyliyoruz.

Aras Ttirk Hiiktimet-i MuvakkatasrKamerli reisi

Gemi BasarAzd

lmza

Vedi BasarAzbt

lrnza

$.tiitAza

lmza

Nahgivan Zengi BasarAzd AzAt

Itmza knza

Hiiktrmet, biifin bcilgede tegekkiil ettirdi$ milis taburlarrm giiglendir-mek igin Osmanh'dan, yani lslAmrn ve 6zellikle Tiirklii$i.in bAni ve hamisiolan tek makamdan bir yerde "Devlet Baba" dan yardrm istemig ve onunhimAye ve yardrmlan ile de varh$rm, rrzrm nAmfrsunu korumaya qahgmrg-g.,'333

Osmanh ordusunun bcilgeden resmen gekilmesiyle, Itilaf devletleri adrnabiilgede bulunan Ingilizlea Cenubi Kafkas b6,lgesinde kurulan kiigiik yerelTiirk hiikumet ve guralanna pek ses qrkarmamakla birlikte bunlarrn birle-gerek biiyi.ik go" tegkil etmelerini de istemiyo4, bunun igin el altrndangalrgryorlardl Musul ile Kars arasrndaki topraklanmvda propaganda ileKiirt agiretlerini ayaklandrnp, 6zellikle Aras, nehrinden Hakkari'ye kadarolan kesime hakim olan, 11. Kalkas firkamrzrn giiciinii krrarak Ermeniler'inistilAsrm kolaylaqhrmak istiyorlardr. ISdr dolaylannda Ermeniler'in agiret-ler tizerinde yaphklan menfi propagandanrn ayrusrm lngilizleq, amlan biil-gede siirdiiri.iyorlardr. Bu srrada lran hiikumeti de lngilizler'le yaptr$r birmukavele ile lran'r, Ingilizler'in kontroliine brrakmrgtr. Bu durum Gi.ineyAzerbaycan Tiirkleri'nin, Nahgrvan ve DoSu Anadolu'ya yardrmlarrm en-gelliyordu. O devrin guursuz lran yoneticilerinin siyasi tavn, Tiirkiye Dev-leti'nin ortadan kalkmasrna yiinelikti. Birinci Di.inya Savagr sonrasr, Iranhiikumeti de, (Ingilizler'in isteklerine uyarak) M.O. Part-Roma srmn, yaniFatih Sultan Mehmet zamanl Osmanh hududu bulunan, Frrat nehrine

333 Grikdemir, a.g.e. s. 54.

NiHAT qETiNKAYA/ rCDrR TARiHi

kadar olan topraklan Osmanh hiikfrmetinden istemig, daha doirusu, Av-rupa'mn istekleri do$rulhrsunda, istettirilmigti.

Tiirk ordusunun, Mondros hiikiimlerine uyarak b6lgeden gekilmesiyle,Ermeniler, Oltu, Kars, I$drr, Nahcrvan ve dif,er yerlerde Ttirk-lslAm ahaliyekargr amansrz katliAmlara baglamrglardr. Ozellikle, Ermeniler'in do[rr A-nadolu'ya agrlmalan igin biiyiik engel gcirdiikleri, TiirklslAm ahalinin yo-

$un bulunduf,u $iiregel, Erivan giineyindeki, Zengibasar, Vedibasar,

Nahgrvan bcilgeleriyle, Iidu yciresinde, silahh katliam birlikleri meydanagetirmiplerdi. Durum vahimdi. Istanbul hi.ikffmeti 24 $ubat 1919 giini.iKazrm Karabekir Paga'yr, karargAhr Erzurum'da bulunan 15. Kolordu Ku-mandanhf,'r'na tayin etti. Kazrm Karabekir Paga, lstanbul'da uzun siiren6nemli hazuhklan yaphktan sonra/ Trabzon iizerindery 3 Mayrs 1919 ta'rihinde Erzurum'a gelerek 15. Kolordu Kumandanhf,r gorevine bagladr.

Kurtulug mi.icadelemizin iinemli bir halkasr olan Kafkas Cephesi'nde(Batum, Qrldrr, Kars, Erzurum, ISdrr, Erivan ve Nahgrvan bolgeleri),L9L8'den, 1921'e kadar olan faaliyetleri, rahmetli Kazrm Karabekir Paga'mn,resmi vesikalara dayanan, "lstiklAl Harbimiz" adh eserinden ahntrlarla ver-mef,e galqaca$rz. Kazrm Karabekir Paga, Kafkas Cephesi'nin giiney kesimi(Kaf,rzman,I$dr1, Erivan ve Nahgrvan bolgeleri) ile ilgili gahgmalarrru giiyleanlatmaktadrr: "Nahqrvan'a gitmek ve harekAtr idare etmek iizere PiyadeYiizbagr Halil, Aste$men Osman Nuri, Asteimen Edip, hpq,t MiilAzrm-rewel Naci efendiler gideceklerdir. Ytizbagr Halil Efendi vaktiyle o havalidekuva-yr milliye kumandanh$r yapmrgtr. Mahalli ahvale vak4 cesur birsubaydrr. Bu ige yine talip olmugtu. Beyazrt'ta bulunuyordu. Erzurum'acelp ile kendisine talimat verdim. Nahgrvan genqlerinden (L918'de), biralay tegkil etmigtim. O bolgedeki Ermeniler de tedip olunmugtur. GelenErmeni kuwetlerini imha ile tegkilAtr genipletmek ve mahalli bir gfrra

hiik{rmeti halinde idareye baglayarak tarafrmdan verilecek sonraki talimatagore hareket etmek3l.

"Temmuz 2'de (1919) bir Fransrz Albayr Erivan'dan geldi. Despriyerismindeki bu zat ziyaretime geldi. Nazik ve zeki. Italyanlann 3 tem-muz'daBatum'a grkacaklarrru siiyledi. Gfrya lngilizler gekilece$inden Kafkasya'yrItalyanlar iggal edeceklermig. Kendisi yann (3 Temmuz) Trabzon yoluyleFransa'ya gidiyor. Milli karanmvr ve pek kuwetli olduf,-umuzu bu zataanlattrm. Dedim: "Adalet adalet ise Ttirkiye yagayacaktrr. Adalet, kuwetise yine_ Tiirkiye yagayacaktrr." Lehimize Paris'te bizzat qahgacafrm vaa-detti."335

Bu subaylar yedi fedailerle 17/18 Temmuz (1919) gecesi Beyazrt Garnizonundan hareketettiler. Gciriintiqte kagmrglar gibi gristerildi. Bu ufak miifreze, vazifelerini miikemmelenyaptllar. Ermenileri imha ettiler. Fakat daha sonra Azc'rbaycan Musavat hiikfimetiningrindcrdifi miinasebetsiz bir memunrn yalanlanyla halk ikiyc aynldr. Brr subaylara iyimuamek: olunmadr. Bunlar gekildi. Ermcnilcr Nahqrvan'a kadar miithig intikam aldrlar."-Karabekir, Kazrm, lstiklil Harbimiz, Yiicc Yayrnlan, lst. 190, s. 61.

Karahekir, Kazrm, Istiklal Harbinriz, s. 61.

NIHAT qETfNKAYA/ IGDIR mnlgi

"Bugiin (3 Temmuz) lstanbul gazetelerinin aga$daki hiilAsalanm, Genel

Kurmay Haber Alma $ubesi bildirdi: Ermeni istek ve iddialanm tetkikeylemek iizere oniki kigiden bir Amerikan heyeti bu kerre Kafkasya'dangehrimize gelmigti. Adr geqen hey'et kesin vesikalara dayanarak tertipeylediSi raporu sulh konfer.rnsrna takdim eyleyecektir. Raporun HiilAsasr:

1- Ermenistan niifusunun kalmamasr dolayrsiyle Ermenilerin tasarladrk-lan gibi m:uazzam ve genig bir hiiktmet haline gelmesi miimkiin de$ildir.

2- Ermenistan daki para srkrnhsr o nispette hissedilmektedir. Para yar-drmrnda bulunulmadr$ taktirde hiiktmetin hayahm devam ettirmesi mi,im-kiin olamayacakhr.

Bu halde bulunan Ermenistan'dan aldr$mrz haber: 5-6 Temmuz gtinleriErmeniler Erivan civannda bulunan Biiyiik \/edi kasabasma (biiyiik birTiirk kiiyii) hiicum etrn-iqler fakat ma$lup olarak gekilmiglerdir. 800 6lii1200 yarah varmr$. 2 top, 6 makinah ti.ifek, bir hayli ganimet Ttirklerineline gegmig. Harekata memur generalin verdiSi gizli emir de ele geemig.

lgindekiler lslAmlann tiimiiyle imha ve Aras'a dokiilece$idir. Taaruz edenbu generalin imzasr General Mayor $olkonikof'turffi.

Olaydan sonra Erivan'dan iki lngiliz subayr g"l*lc "Errnenilerle lslAmlanbanghracaSz, toplar da tndIz birliklerinindi/ diyorlar. Toplut ahp defoluyorlar.

Bu subaylann lndliz iiniformasmr giymig iki Ermeni oldu$rnu daha sonra

Isl6mlar -uthyo"

Ermeniler takviye "1"-k

t"kt- kasabaya sJdrnyorlar."337

"Ermeniler Kars, Ardahan, Nahqrvan, $ertr, ISdu mrnhkalanm iggalettikten Bonra, Miisltimanlan imha maksadrru takip ettif,ini ketmetmeyerekagrktan agrf,a Miisliimanlann kAmilen kesilecef,ini

-v^e yeryiizilnde Miislii-

man brrakrimayaca$m stiylemeye baglamrylardu."338

'5.6. 19\9 giinti If,dr'dan Beyazrt'a bir lngiliz MiilAzim-i eweli mahi-yetinde bir Ermeni terciimaru oldu$u halde gelerek Beyazrt mutasarnfr ilegiiri.igmiiglerdir.

Beyaz* havalisinin lngiliz hiiktrmeti himayesinde tegekkiil eden Ermenihiik0metine verildi$ini teblif etmigler, konferansrn bu tebli$nin derdest-iteblif, bulundupunu bildirmigler ve Ermeni askeri himayesinde onbepbinErmeni'yi bir aya kadar getireceklerini bildirmigler ve aym giinde lran'rnMaku tarafina hareket etmiglerdir. lngiliz kryafetinde gelen bu zabitin Er-meni oldufu, bu teklifin ash olmadr$rm Erzurum lngiliz mi.imessili Raw-linson itiraf etmigtir. 7.8.1979 giinii Ka$zman'a iki otomobil ile lngilizkryafetinde zabit ve asker gelmig, Karacaviran karyeli 6mer a[a ismindebirinin derdestine tegebbiis etmigler, muvafhk olamryarak yine I$drr'a sa-

vugmuglardrr."339

Karabekir, K., a.g.e. s. 63.

Karabekir, K., a.g.e. s. 64.

Karabekir, K., a.g.e. s. 286

Karabekir, K., a.g.e. s. ZaO.

336

337

338

339

YA / rCDrR rl,nlsi

Kazrm Karabekir 8 Temmuz 1919 tarihli telgrafla Hasankale'de bulunanErzumm tngiliz Kaymakamr Rowlinson'a qekti$ telgrafta, Ermeniler'in

Kafrzman ve civannda Kurudere'de, Kars-Oltu arasrndaki Akqakale'ye bag-

lr kiiylerde, Bozkug ve Karakurt'ta yaprlan Ermeni katliamrm bildiriyor-, 346ctrl

25.9.1919 da Amerikan heyetine verilen rapordan:,'Ermeniler Kamerli mrnhkasnda iig IslAm karyesi ahalisini katletmigler,

Aras'a atmrglardu. Bu mes',ele Islam ahalisini korkutmug birgoklanmn em-

val ve egyalanm buakarak da$lardan firar ederek civar lslAm k<iylerine,

hududumuza iltica ve hicret etmelerine sebep olmugtur. Revan mmhka-

srndan Gor, $merulaya ve Siifla, Abbas, $iran, Rihan, Qif,andrr, Buranh

kariyelerinden Bruki agireti Ermenilerin bu mezaliminden korkarak dokuz-

yiiz hanede begbin begyiiz kukbeg niifus hicret ve hududumuza iltica

etmiglerdir. If,dr mrntrkasrnda 10-15 Temmuz arasrnda lslAm kariyelerinden

silahlannr teslim etmelerini istemigler: lslAmlar mutavaat giistererek en

ewel siirmeli, Gelgel, Karabulak, Incesu, Harabe kariyeleri teslim etmigler,

Ermeniler, bunlann silahlanm aldrktan sonra riiesasrm toplayarak katlet-

miglerdir. Bu vaKa iizerine o mmtrkada bulunan yetmiq k6y korkarak

tekliflerine kargr teminat istemigler, bunun iizerine Ermeniler lslAm kari-

yelerine tecaviiz ederek birgok kdyleri ve ahalisini katliAm etmiglerdir'

Lrmeniler 123.7g7g giinii I[dlI mrnhkasrnda Molla 6mer (Molla gemer)

cenubundaki Tavusg6,lii (tavusgiin) kariyesine baskrn yaparak ahalisini

kamilen katl ve ifna etmiglerdir. 13.8.1919 gtinii Yukan Katuh ve Apa$

Katrrh kariyelerinin erkeklerini kAmilen toplamrglar ve erkeklerini kAmilen

katletmiglerdir. Yine o giinlerde Alikos Alk6se (Ali Hoca), Parqanrs

(Perginis), Hamurkesen kariyelerinin erkeklerini tefrik ederek ekserisini

katletmigler. If,du civannda 2L lslAm kariyesine baskrn verer€k dairtmrElar.

Miisliimanlardan yakaladrklanm katletmigler, kadrnlan grplak olarak Ec-

miyadzrn'e g6ti.irmiiglerdir.

Bu k<iylerden yedisinin ismi Kulubey, Kerim Arkr, Canfeda, Kazancr,

Ki.illiik, Yaf,cr (Yaycr), Kiti'dir. ISdr havalisinde bulunan rtiesamn krsm-r

azanu toplanmrg ve Kukbulak ve Ecmiyadzin taraflanna gdnderilmigse de

bunlarrn avakibi meghul kalmqtr. Bu hareketler, bu mrnhka halkrm iza-

betmig, bilhassa yaprlan mezalim ve namusa tecaviiz lslAm kadrnlanm

etplak olarak askerleri arasmda gezdirmeleri ve asker hayvanlanna bu

suretle bindirilip g6tiiriilmeleri ahalinin galeyarunr ve bir krsrm lslAmlann

miidafaasrm mucip olmug ve bu suretle Kulp mrnhkaslrun lslAm apairi

eline diigti.i$i istihbar khnmqtu. If,du mrnhkasrndan siirmeli, Karabagh,

Ya$rrafa, kariyelerinden ve Zilan agiretinden seks,en yedi hanade begyiiz

ellibeg ntifus hududumuz dahiline hicret etmigtir-'.

Karabekir, K., a.g.e. s. 68.

Karabekir, K., a,g,e, s' 290-291'340

*t

NIHAT 9ETiNKAYA / IGDIR renisi

Nahgrvan ve Havalisi Kumandam Yiizbagr Halil bey'in 1.5. KolorduKumandam Kazrm Karabekir Paga'ya Nahgrvan'dan (7.9.1919) g6nderdiSi3 nolu raporda gu bilgileri vermektedir: "Nahgrvan ve havalisine dahilolduSumuz vakit cereyan eden muhaberat ve vukuat ve neticesi bertafsilOnbirinci Frka Kumandanhfla vasrtasiyle arzedilmigti. Ondan sonra hu-dutlarda ufak tefek ehemmiyetsiz pek gok miisademeler olmugtur. Ve el'anda dtigmanla muharip vaziyette bulunuyoruz. Diigman Biiyiik Vedi'yi da-

ima top ile taciz ediyor. Develi elimizdedir. Diigmamn Biiyiik Vedi kargr-

smda d6rt top ile begyiiz mevcutlu bir alayr mevcuttur. Kamerli'de kuwetiyoktur. Yalmz Ermeni ahalisi vardrr. Zengibasar'da gimdilik si.ikfrnet vardrr'Fakat mi.isli.iman ahali Ermenileri k6,ylerine koymuyorlar. I$du ve Siirmelimahallinde diigman ahalii lslAmiye'ye gok zuliimler yaptr. Ve Siirmeli ma-

hallinden yirmid6rt koyii da$rttr Siirmeli mahalline muavenet edemiyoruz'Dere Elegez'de Kegigkendi'nde diigmamn bir alayr mevcuttur. Bu alay

Nahgrvan'dan ricat eden alaydrr. Zengezot'da diigmamn kuva-yr munta-zamasr yoktur. Milis tegkilatr_vardrr. Ve iki topla miktan maltm olmayanmakinah ti.ifekleri mevcuthrril2.

(Kazm Karabekir'in Harbif Nezaretine gcinderdifli 4.1..1920 tarihli telgraftan)

"NahErvan, Biiyiikvedi-Ktiqi.ikvedi-HarabakelAn-Ecmiyadzin'in iki verstcenubunda kAin Hatun Arkr, Aras cenubunda Dize 'Cennetabad - Orgofve cenubunda $ahtahth Cengiz Bey'in riyaset etti$i gfrra hakimdi. Arasgimalinde ve Erivan ile Ecmiyadzin arasrrun cenubunda Tekkeabad, Ardat,Hacr llyas, $urlu, Handar, Necili, Sarbanlar adh kiiyleri kapsayan Zengi-basar bcilgeside Cengiz Bey'e ba$h lslAm komitelerinin elindedir."

"Aras cenubunda Siileymanabad-Tagburun-Karakoy-Halkah-Kiilliik-A-ras nehri arasrndaki mmtrkada Ermeniler tutunmaktadrrlar'

Halkah-Kiilliik-siirmeli-Aras nehrinden Ka$rzman yakrnlarrna kadar o-

lan mrnhkada (Osmanh hududu iEindedir) Kulplu $amil bey icra-i htikfrmetetmektedir."il3

21 $ubat L920 tarihinde, Kazrm Karabekir Paqa Harbiye Nezaretine ve

umum Kolordulara eektigi telgraft4 Ifidra Kulp (Tuzluca), Ka$rzman Sa-

rrkamq ve Oltu'nun Ti.irkiye'de kalmasrmn sailanasm rsrarla istiyordu.Aym tarihteki bir telgrafta da Bolgeviklerden kagacak olan Ermeniler'intatiy.r, kabul edilmeiresini bildiriyorduila.

9 Mayrs 1920 de Kazrm Karabekir Paga'mn Biiyiik Millet Meclisi Riya-set-i Celilesi'ne gektif,i gifreli telgrafinda:

"Zater:. ciimlece malum buyruldu$u iizere Nahgrvan, $iiriir, Siirmeli,Kop, Kafrzman, Oltu gibi Ermenistan ile aramrzda tegekkiil etmig olan

Karabekir, K., a.g.e. s. 304.

Karabekir, K., a.g.e. s. 396.

Karabekir, K,, a.g.e, s, 442.

v2343

w

IslAm hiikfrmat-r muvakkatesinin uf,radrf,r biiyiik Ermeni taaruzlannda birseneden beri IslAmlann g6sterdi$ mi.idafaa ve muvaffakiyet ve harekAt-r

miitakabileyi Ermeniler daima Ttirk hudutlanndan gelen askeri ve siyasi

idarelere atf ile bu hadisatrn miicrimi olarak daima bizleri tammrg ve ara

srra Dersaadet'le Azerbaycan'rn tekzip ve igaalarrna ra$men efkAr-r hariciye

aleyhimizde sabit kalmrgtr."gsBahattin $akir Bey'inil6 Rtigti.i ve Hilmi Beylere Moskova'dan yazdrfit

4 Haziran 1920 tarihli mektuPta:

"Rusya, etrafinda yaPmlg olduBu gemberi aFrak Rusya'ya dahil olduk'

Bugiin (a H-itut; Moskova'da bulunuyonrz. Bu mihnetli, tehlikeli seyahati

yafmaktan gaye Ruslar'rn muaveneti ile lran, Ttirkistan, Efganistan'da eal€-

mak ve Hint iizerinde tesir yaPmaya u$agmak ve bu suletle vurulacak

darbelerle memleket iizerindeki tigbkAbisunun tazyikini tahlif etmektT 'u347

"Bizim birinci taantz hedefimiz Aras (Ka["rzman'a kadar, bundan sonra

Aras bahya diiner ve bizim araziye dtiner) -Kars gap-Merdenik hathdu. Bu

hatta miimkiin mertebe azlotyrP verdikten sonraki miihim mesele Kars Ka-

lesinin zaphdu. Bu diigi.ince, arhk Arpagayr na kadar biitiin yaylaya hakim

oluruz. Bu zaman cephe Aras (ISdrr kuzeyinde Arpagayr'na kadar olan krsrm)

- Arpagayr hattr olur. Bundan sonra Gi.imri.i'niin iggali ve bilhassa Giimrii'niin

8-10 km dop.usundaki Cacur tiinelinin gestigr tepietin rggali lazrmd'."s8

Ermeni "itutt ui.till"ti Haziran (1920) ayrnda biitiin cephe boyunca (ol-

tu,dan Asn Daflna kadar) Tiirk ahalisinin gok yogun oldu$u biilgelere af,ir

silahlarla saldrmaya bagltrdilar. Temmuz (1920) bagrna kadar l[dra Kars,

Sankamrg bolgelerini istilA'etmig, Vedibasar ve Zengibasar biilgesi kiiylerinin

ekseriyetini daStm$lardr. Nahgrvan muhasara dtrnda bulunuyordu' O srada

Nahcivan'daki Tiirk kuwetlerinin bagrnda bultrnan Halil bey "Nahcivanhlar'rn

gritmeye bagladrklan Ermenilerle anlagmak siyaseti" yi.iziinden giirevinden

Ltifa etmigti. Bunun iizerine Beyazrt'ta bulunan 1,1.. Fukada g6revli Binbagt

Veysel Bey, Nahcivan biilgesi miifettigi iinvam ile Nahcivan'a giinderildieg.

Karabekir, K., a.g.e. s. 685'

Bahattin $akir Edirne muhasarasrnda Edirne'de Hilal-r Ahmer Hastanesi baghekimi ve

kornitao idi.Karabekir, K., a.g.e. s.767'

Karabekir, K., a.g.e. s.769,Binbagr Veysel Nahcivan ve qevresindeki Tiirk ahalinin Ermeni katliammda kurtulmast

ve uugiiniti Nahcivan top.ikl"n*r, muhafazasrnda en ijnemli rolii oynamrq biiyiikvararhhklar giistermistir. illahcivan'da geqen giinleriyle ilgili hattralannt' "E' General

fu"yr"f Uniiri"r, lstikial Harbinde lolgevillerte Sekiz Ay, lstanbut 19'18" IstiklSl adh

kitapta toplayarak 1948 de lstanbufda yayrrlamrgtrr, Qok iinemli malumatlar veren

aeglrti uii eJerdir (88 sayfa). veysel Paga 'eserinde

tinemli giirdiif,iimiiz 9u malumatt

da"vermektedir: ,,19i9 ,"r,uti E."n*^ Kongresinin sonunda merhum Kazrm Karabekirpaga tiimen (11.) komutamna arzedilmek iizere bana verdiBi gifahi talimata giiyle

bailamrgtr: "Fier taraftan mahsur bir halde$iz, yalnrz Azerbaycan'a agrk Nahcivan

p"*"."ri var, onun kapanmamasmr istiyoruri." Emekli General Veysel Uniivar, Istikl&l

i-Iarbinde Bolgeviklerle Sekiz Ay, lstanbul 1948, s. 4,

345y6

A7348

v9

NiHAr qETiNKAYA/ rdDrR rARlHl

Nahcivan ve Aras boylan Tiirklerle mesktn olup Anadolu'nun Tiirkdiinyasrna agrlan <inemli bir gegit biilgesiydi. Ermeniler bunu gok iyi bil-dikleri igin, Tiirkiye ile srmr olabilecek topraklarr i.izerinde Ttirkler'lemesktn bir yer buakmak istemiyorlardr. Ingiliz ve Rus siyaseti de budof,rultuda idi. Bunun igin anrlan devletlerden gi.ig alan Ermeniler biilge-deki ahaliye kargr katliAm ve stirgiin planlan uyguluyorlardr.

1920 Mart ayr sonlannda tekrar katliAm ve siirgiin hareketlerine bagla-mrglardr. 23-24 lv(ayls 1920 gecesi saat 9 da bir Ermeni birli$i Erivan'rundo$usunda yeralan Uluhanh kasabasrna 5 km mesafedeki Cebegah ktiyiinehiicumla k6y ahalisini bir araya toplamrg ve hepsini katletmiplerdir. Yinebu k6ye yakrn Karadaf,h Tiirk-lslAm kriyii ahalisine hticum bir krsmrnrkatletmig geri kalanlann topyekiin goee mecbur etmiglerdir3m.

6 Nisan 1920 de Ermeniler a$u silahh, nizami birliklerle, Zengezwr,Ordubad, Vedi biilgelerindeki Tiirk-lslAm k6ylerine saldrrmrglaq, ahalininbir krsmrm algakga katletmiglerdir. Biilgede bulunan bir gurup Tiirk askerive bunlann e$itti$, tiilgenin kahraman insanlanndan meydana gelmipmilis kuwetlerinin yetigmesiyle, geri kalan ahali kurtanlmrgtu. Azerbaycanve bagka yerlere gitmek iizere Erivan'daki Azerbaycan Elgili$inden ald*lanpasaportu tagryarak, trenle Gence'ye gitmekte olan 500 kadar Miisliimanttirk, Ctimrti yakurlannda trenden indirilerek topyekiin katledilmigtir3sl.

19.6.1920 de Ermeniler, Zengibasar mrntrkasrndaki koyleri basmrglar,

ahalinin birgo$unu katletmiglet, Kurtanlmaya gahgrlan 1500 kadar gocuk

yarah ve yaqh ahaliyide, Arahk ilgemizden Ttirkiye'ye srf,rnmak iizereykeryAras kryrsrnda yakalayarak cildiirmi.iglerdir. Bunlardan pek azr kurtulmugve l$du'a sr$rnmrglardu. (Bu ailelerin evlatlary halen If,duda yagamaktaolup, Zegibasarhlar olarak arulular. (Bazr aileler Zengi soyadrm alarak, uluyurtlarrmn adrnr yagatmaktadular).

17.9.1919 giinii Ermeniler, btiyiik bir saldrn ile, Ifidu'rn Oba koyiinehiicumla koy ahalisinin tamamrm katletmigler, koyi.in 3 km yakrmndakiYaycr kciyii ahalisinin bir krsmrru acrkh bir gekilde iildi.irmiiglerdir. Birkaggiin sonra, If,drr katliamna kargr ayaklanan gevre ahalisi, toplanarak kargrtaarwz yaprp Ermeni katliamrmn yayrlmasrm krsmen olsa da iinlemiglerdir.

27 Haziran 1920 gecesi, (Erivan'da) Serdarabad kasabasr, Hacrbayramve Hayrrbeyli (Kaynaklanmrzda, Hayribeyli ve Haberbegli olarak da geger)

Kars lli ve Qevresinde Ermeni Mezdlimi (1918-1920), Kars Turizm ve Tanrtma DernefiYayrnlary 6. sayr, Kardeg Matbaasr, Ankara 1970 (Kars'ta 1.1.7927 de yayrnlananRapordan) s. 109. Bu eser,'Biiyiik Millet Meclisi Hiikumeti $ark Cephesi Kumandrnh$rX. $ubesi'nce, "1918 ve 1920 Yllannda Kafkasya'da lslimlara Kargr Yaprldrf,r BelirtilenErmeni Mezalimi" hakkrndE 1918-1921 arasrnda, Tiirqe-Fransuca olarak basrlmrg 7risalenin (rapor) asrllanm ihtiva eder. Son krsmmda, Fahrettin Krrzrof,lu'nun yazdrfir,bazr notlar ile son s6z yaz6r var.Kars lli ve Qevresinde Ermeni Mezilimi (1918-1920), Kars Turizm ve Tamtma Deme$iYayurlan, 6. sayr, Kardeg Matbaasr, Ankara 1970 (Kars'ta 1.1.1921 de yayrnlananRapordan) s. 109.

111

NiHAT CETINKAYA / IGDIR reninl

koylerine baskrn yapan Ermeniler, ahalinin bir krsmrm katletmig, mallarrm

yaf,ma etmigtir. Krrgrndan kurtulan bir krsrm halk da Tiirkiye'ye sr$rnmak

igin Aras nehrini gegerken arkadan gelen silahh Ermeni getecilerinin hii-cumuna uSramrg, bunlardan da biiyiik b-i1, krsmr, Ermeniler tarafindan

katledilmig ve Aras nehrinde bof,ulmugtur3s2.

Ermeniler, 2 Temmuz 1920 giinii Tuzluca (o tarihte Kulp) bolgesine

hiicumla IslAm ahaliden 300 kadannt katletmiglerdir"'.

Ermeniler bu sualarda Agn Dagr ete$indeki koylerde oturan Qunkanh (Cu-

mukan!)ve Banuki Isnm aqircUerilne hiicumla biaok insaru iildiirmiiglerdir.

Kazrm Karabekir Paga, Ermeni cephesi harekahm genig bir alanda planh-

yordu. Giiney cephesinde, Erivan'r Nahgrvan ve Beyazrt-I$drr iizerinden sr-

fuhrmayr planlam$h. Kazrm Paga o giit*ii askeri durumu gciyle anlahyor:

,,Ermenilerin kuwetleri en qok 4 frrkahk yani 12 alayhk teqkilAtlan var.

Ci.iz-i tamlan firka veya liva (t"guy) dr. 4. firka veya buna miikabil alaylar

tegkilAtla megguldiir. 2 siivari alayr,4 sahra bataryasr, 2 ugak pilotlan Rus-

3 telsiz istasyonu. Frrkalarda veya buna kargrhk olan 3 alayda 4 batarya

daS topu, toplam topgu 10 batarya dafi, 4 batarya sahra, her alayda 16

makinah tiifek ayrrca 2-3 Levis makinah hafif tiifek var. Alaylar 1500 er

fifek kuwetinde oldufl-u hareket yapan birliklerden giiriiliiyor. Buna g6re

15.000 tiifek grkarabilir. Fakat Bolgeviklerle, Azerbayeanhlar'la ve Nahgrvan

bolgesindeki miifrezelerimizle temasta oldu$undan asrl kesin sonuq hasrl

olacak Kars bolgesine bu kuwetleri ti.imiiyle getiremez. Bilhassa Erivar{r,

Nahcivan ve Beyazt, Ifdrr iizerinden tehdit ettirecefimden kuwetleriniiqte ikisini kargrmda bulaca$rmr kuwetle tahmin ediyorum. Yani 10.000

tiifek, L0 batarya yani 40 top, 2 siivari alayr vesaire. Ermeniler'in silah ve

miihimmatr bol, Ruslardan kalan Denikin'den, Ingiliz ve Fransrzlat'dan

tazlasiyle gelmigtir. 50.000 kisilik bir ordu igin hergey vardu. Talim ve

terbiye, subay ve astsubaylarrn krymeti ve kuwe-i maneviyece Ermeni

ordusu Giircii ordusundan, Giirciiler de Azerbaycan'dan i.istiindiir. Fakat

Ermeniler bizim agaf,rmrzdadrr.

"Bizim: g, 12, 1'j.,3. frrkalar, kolordu siivari, topqu alaylarr, IstihkAm

tabum, ugak, telsiz, nakliye miifrezelerimiz, agiret siivari ve piyade liva

ve aiaylan. Bunlardan 13.500 (apiretler harig) hattr harbe sokabiliriz' Ttifek

bagma 970 mermi var. Her fukamn topgu alayr ve kolordu topgusu toplam

muhtelif cinste seri ategli, kogulu ve faal 48 top -bunlardan sekizi 10,5'luk

da$ obiisii, ikisi 12'lik Rus obiisii, bu iki top en krymetli olup L2 kilometreye

kadar tesirli ve top bagrna 5520 atrm var- toplarrmrzrn atrmlan 100 ile

10.000 arasrnda, yani maksada kafi. Elimizde yedek kogulmam$ toplanmrz

da var. Faaliyettekileri nihayete kadar sabit miktarda tutabiliriz. Tiifek de

Bu hadiseden kurtulan iki aileden biri, annem, Hacr Latife (Qetinkaya) hanrmrn ailesidir.

Kars lli ve Qevresinde Ermeni MezAlimi (1918-1920) s. 109.352353

NiHAr gETINKAYA rdpn mnlnl

biiyle, bu kuwetten zayrt iki alay ve topgusu Rize Trabzon b6lgesinde,

dif,erleri harekAta igtirak edecek.,'Yardrmcr kuwetler: Nahgrvan b6lgesindeki tegkilat iki alay, 3 miistakil

tabur,3 makinah b6liik, 2 top -biri sahra, biri dagr 250 ath toplam 5.000

er. Bunlar bir Ermeni alayr ve bir bataryaya mukabele edebilir. Yani kar-

grlannda enaz bu kadar kuwet tutarlar. Aynca Zenglbasar'da -Erivan gii-

neyi- bikag ytiz milis, iki top.

"Agiret kuwetlerimiz : 11" Frka'ya bafh -Ifdu-Kat"rzman-b6lgesinde

Aras'a kadar harekat yapacaklar. Birinci liva 7, 9, 1.1. alaylardan olu$an

745 mevcudunda Pernavut-Kaf,'rzman hattr gtineyinde, ikinci liva: 8, 13,

g6niillti agiretler 1044 mevcudunda Hoghaber -Qankgr hathmn bahsr ile

Aras giineyinde, Ugiincii liva 14. Alay'la sadkanh (sakanh), Kegerayh a-

giretleri 603 mevcudunda Kurtkam kuzeyinde Karag6l ile Orgof hattrnda

Beyazft biilgesi.

"12. Frrka emrinde 5., 6. Alay 500 mevcudunda Karakurt iizerinden

sankamrg,m arkasrna ytiriiyecekler. Daha geride 4,20. alaylar da Hasankale

Malazgirt arasrnda toplanacak ve dif,er toplanabileceklerle daha sonra Kars

ovasrna almacaklar. Bu rakamlar iner, glkar. Bunlann bir krsmrm teftig

ettim. Rus harbinde hayli ezilmelerine raf,men igimize yanyacaklardrr. A-giret alaylannrn bir krsmr ath, bir krsmr yayadu. Tlifekleri krhqlarr iyidir.

Toplam 4-5 bin silah grkarabilirler. Fakat top ve makinah tiifek kargrsrnda

ytizleri yoktur. Bazen mevcutlan belki 1000 bile kalmaz. Vakit vakit kiiy-

lerine evlerine diinerler. llk taaruza baglayacaf,emrz 9u srralarda elimizde

2000'den fazla ti.ifek vardu. Agiretlerden en gok Arpagayr ile Kars kalesi

arasrndan Giimrii-Kars gimendifer boylanna akrnda qok istifade edebilece-

f,imizi zannediyorum. Bunlar civar fukalar emrine verilmigtir. Karak6se'de

bulunan 1.1. Frrka'dan bir nizamiye taburu da Beyazrt'daki sa$ cenah gru-

biyle Sankamrg'a yiiriiyecek merkez grubu arasrnda ortada bir kuwetolarak Ka$rzman istikametinde yiiriiyecektir.

Kazrm Karabekir Paga; Harekat Planrnr 96yle anlahr: "Darbeyi 12. ve 9.

Fuka krsm-r kiillileriyle Sankamq istikametinden vuraca$m. Bu harekAtrn

son cenahrm oltu-Merdenik iizerinden 8. Alay (3. Frka'run) koruyacaktr'

Beyazrt'taki LL. Fuka lf,dr'r iggal ve Erivan'r tehdit edecektir. Yani miimki.in

olan Ermeni kuwetini iizerine gekecektir. Daha saf, cenahta Nahcivan

b6lgesinde de 11.. Fuka iizerinde ayru vazife ile Erivan i.izerine yiiriiyecektir.

Bu gekil araziye ve Ermeniler'in vaziyetine ve Erzurum ambarlanmrza

demiryol ve gosa ile ba$h olmasmdan- menziline g6re en miinasiptir.

Bunun igin 12. ve 9. fukalar arasrnda ki.illilerini birbirine yakrn tutacaklardu.

Ben de bu iki firkamn harekatrm giirerek idare edece$m. lgte bunun igin

bu iki fuka karargahrm Zivin ve civannda, kendi karargahrmr da bunlann

gerisinde tertip ettim ve 1.9 Haziran'da miigterek gdzetleme ile araziyi

firkalar arasrnda -arazi iizerinde yerleri giisterilerek- b<iliigti.irdiim' Kolordu

114 NIHAr 9ETINKAYA / rdprR TARiHI

siivari alayr, topgu alayr, istihkam taburu Horum b6lgesinde ihtiyatr tegkiledecekler. Ve hareket g0niine kadarki vaziyete giire uygun bir cepheyesokmaya veya ihtiyatta tutmaya ve bir delikten suvari alayrru Kars ovasrnaatmaya karar vereceti*.u'*

19 Haziran 1920 giinii Ermenilex, Erivan gtineyindeki Zengibasar'a ta-aruz etmipler ve burayr muhasaraya alarak, 6 saat iginde k6y halkrmnteslim olmasrnr istemigler. Qok kanh garp4malardansonra akgam saatlerindekiiyiin do$u cephesini yaran kd,y kuwetleri kiiyii geceyle topyekun terke-derek, ellerindeki iki toptan saf,lam kalan biriyle Aras nehrini gegerek l$dumrnhkasrna srf,rnmlglardu. Bu k6y ahalisi halen l$du'da yerlegmig bulun-makta olup Kabile olarak Zengibasarhlar diye amlmaktadrlar. BunlardanZengS soyadrm almrg aileler de bulunmaktadu.

"20 Haziran'da (1920) Ermeniler Erivan gcigmenlerinden 300 lslAmr ob6lgede ileri karakollanmrza teslim etmigler. Biilgelerindeki lslAmlan hicretettirdikleri anlagrldr. Nahgrvan b6lgesinde -Q6l mevkiini Nahgrvan'rn ellikilometre kadar kuzey do$usuunda, Ermeniler'in 1200 piyade, 8 makinelitiifek, 2 toptan olugan kuwetleri iggal etmig."rrr

"Bugiin (6 Temmuz 1920) Kulp Milisleri Hacr Bayram'daki altmrg kadarErmeni mi.ifrezesine baskrn yapmqlar. Dokuzunu itlAf etmigleq, dif,erlerikrsmen firar etmig, krsmen Aras'ta bof,ulmugla4, Raporu 1.1 Temmuz'da

,,.356gerqr

"Bu sabah (11 Temmuz 1920) begte, Ermeniler 2000 kigilik kuwetleVedibasar cephesine taaruz etmigler ve Karalar ve Camkrran kd,ylerini iggaletmigler."357

"l-2 Temmuz'da cephemizde Ermeni kegif kolu faaliyeti var. Nahcivancephesinde Vedi'yi igjl

"t*igter."3s"l-3 Temmuz'da Ermeniler'in yayrlmasr devam etmig ve Sederek iggal

edilmigti."359

"21 ve 22 Temmuz tarihlerinde Ermeniler Beyazrt kuzeyinde ve KaSrzmanb,<ilgesinde milislerimize ateg agryorlar. Bilhassa Ka$zman'da 2000 ki$ilik birkuwetleri civardaki $"bunh ve A$adeveler k<iylerini bozmuglar."360

"9 Evliil : Ermeniler iki gtindi.ir Kulp b6lgesini iggale bagladrlar. 2500kigi imigler. Hudud'da Ahtalar'dan top, tiifek sesleri igitiliyormug."36l

Karabekir, K., a.g.e. s. 7V-772-773.

Karabekir, K, a.g.e. s.779.Karabekir, K., a.g.e. s.782.Karabekir, K., a.g.e. s. 784.

Karabekir, K., a.g.e. s. 7&{.

Karabekir, K., a.g.e. s. 784.

Karabekiq K., a.g.e. s. 785.

Karabekir, K., a.g.e. s. 842.

33t355

355

c57

358

359

350

361

NIHAr qETiNKAYA / reDrR rnnlsl

$ark cephesinde hazrrLklann tamamlanmasrndan sonra/ $ark cephesikumandam Kazrm Karabekir paga, 24 Ekim 1920 tarihinde Kars'a taaruzemrini vermigti. Kazrm Paga bu taaruzu ve Kars'rn alrrugrm g6,yle anlatrr:

"KarargAhrmr Berne'ye aldrm. Kars'rn ileri mevzilerindeki Ermeni birlikle-rini tamamiyle Kars kalesine kadar stirdiikten sonra cephede fazlaca topve piyade alayr buaktrktan sonra iki fuka ile ve gece yiiriiyi.igleri ile ciinetlive maharetli biiytik bir kugutma hareketi ile 28 Ekim'de Yahmlar tepelerive Vezin K6y-U9ler Tepesi hattmr baskrn ile iggal ettik.

"30 Ekim'de Ugler Tepesindeki giizetleme yerinden idare ettif,im birtaaruz ile Ermeni ordusu iig saat iginde perigan oldu. Srkr takiple dof,ucephesindeki tabyalan iggal ettik. Kale dqrndaki Ermeni birlikleri Kars'rnkuzey cephesine kargr taaruza bagladrlarsa da iki yrl cince yine kumandamalhnda Kars'r iggal etmig bulunan birliklerimin siiratli ve maharetli hare-ketleriyle bu sarp ve pek kuwetli ve modern olan cepheyi de -Karada$Arap tabyalan- onlardan ijnce iggal edebilmiptik.

"15.30'da ben de karargAhrmr Kars'da kurmug bulunuyordum. HalAmukavemet eden Tahmasp tabyasr da ikindi vakti diigiiriildii. Kars'rn zap-tedildi[ini Kars'dan Ankara'ya miijdeledim.

"Akgama kadar istasyonda karargAhrmda toplanan esirler gunlardu. 3

general, 6 albay,l2yatbay,rc ynzbagg 59 te$men, 16 sivil memur/ 1"2 assubay,

4 erbag. Esir askerlerin sayrsr 1150 idi. Sayrlan Ermeni itliisti 1110 idi. Fayda-lanabilecek 337 top, tamirc muhtag 339 top, pek gok miktarda makinah tiifek,herti.irlii mermi ve mi.ihimmat ve dif,er harb aletleri, projektor vesaire idi.Esirler arasmda Harbiye N6zrn Araratof ile Genel Kurmay Bagkam Vekilof,Kars Kale Grup Kumandam Primof, bir de sivil n6zu vardl

"Ters cephe ile yaptrf,rm bu taaruz, tarihteki emsalleri gibi bize biiyiikbfu zaler kazandumrg, bir di.igman ordusunun btiyi.ik bir krsmrm ezmekve modern bir kaleyi almaya kargrhk bize gok az bir kayba malolmugtu:9 gehit, 47 yarah."362

3 Kasrm 1920 tarihinde Ermeniler sulh teklifinde bulundular. KazrmKarabekir Paga Ermeniler'in sulh teklifini, ancak Gi.imrii'niin teslimi neti-cesinde g6ri.igiilebilece$ini bildirdi. Bunun iizerine Ermeniler 7 Kasrm'daGiimrii'yii Kazrm Karabekir Paga'ya teslim ettiler. Aym giin Nahgrvan'dakikuwetlerimiz de $ahtahtr'ru muharebe ile Ermeniler'den^Tjrptettiler. 170esit, 4 top, 1.1 makineli ti.ifekle birqok ganimet elde ettilefor.

7 Kasrm'da Nahgrvan'n $ahtahh kasabasmda askerlerimize yenilerekkagan Ermeniler; L5 Kasrm'da tekrar $ahtahtr na hticuma gegtiler. Oradabulunan mtifrezemizin kahramanca yaphklan kargr taaruz neticesinde, bir-gok kaFplarla, 3'ii subay 210 esir vererek Nahgrvan b6lgesini terkettiler.

Karabekir, K., a.g.e. s. 856{57.Karabekir, K., a.g.e. s. 859.

362363

NIHAT qETINKAYA/ rCDrR TARIHI

Ttirkiye tarafrndan teklif edelen miitareke gartlanru kabul etmeyen Er-menilet birgok yerde birliklerimize karpr hiicuma gegmiglerdi. Kazrm Ka-rabekir Paga bunun iizerine 11 Kasrm giinti karargdhrru Giimrii'ye tagrmrg,

Arpagayr ve Aras boylanndaki kuwetlerimizi harekete gegirmigti. 11 Ka-srm'da Arpagap dof,usunda bazr Ermeni mevkileri Tiirk ordusu tarafindaniggal edildi. Aras cephesinde de ordumuzun harekete gegmesiyle, ErmenilerL2 Kasrm 1920 giinii lf,dr'dan gekilme$e bagladrlar ve Aras kuzeyine

%4geeurer

14 Kasrm 1920 giinii ordumuzun kesin netice alan taaruzu ile If,du ve

y6resi, tamamen Ermeniden anndmlarak Kurtarrlmrgtrr.

Her cephede biiytik darbeler yiyen Ermeriler,lT Kasrm'da Kazrm Ka-rabekir'e, Giimrii'deki karargAhrnda sulh gartlanm kabul ettiklerini bildir-diler. Gtimrii'de baglayan g6riigmaler,2-3 Arahk 1920 giinii neticelenerek

Giimrii Antlagmasr olarak imzalanmqtr. Bu antlagma ile, 1828 Tlirkmen

Qayr antlapmasr ile Ruslar'tn, lran'dan aldrgr, 82 yrldrr Rus idaresinde

perigan olan, OSuz'un yurdu I[drr (Siirmeli) ve 1877'78 Osmanh Rus savagr

(93 harbi) ile Ruslar'a brrakrlmrg olan, Kars, Sankam4, Kapr.zman ve Tuz-

luca (o zaman Kulp) Tiirk topraklanna resmen katrlmq oldu.

25 Kasrm'da Giimrii'de, sulh muahedesi miizakereleri bapladr. Ermenilermiitareke garh olarak Ankara hi.ik0metinin istedi$ 1000'er mermisi ile 2000

tiifek, 3 batarya seri ategli, kogulu daf topu ve kogulu 40 makinah tiifesiverme$i kabul ettiler. Kazrm Karabekir Paga Batr cephemizdeki silah ihtiyacr

igin, Ermeniler'den ahnan-bu ganimetleri "ilk zafer hediyesi" olarak hemen

bah cephesine yollamrgtrr365.

Gi.imrii g6,rtigmelerinde 27 Kasrm giinii Ermeniler, sevr muahedesindeki

imzalanm geri almayr kabul etmiglerdir. Giimrii muahedesi 3 Arahk giiniiimzalanmrgtrr366.

Bu sualarda Muyo 1921.) Ermenistan olarak belirlenen b6lgelerden Arasgtineyine (I$dr'a) do$ru, Tiirk ahali gcige baglamrgtr. Kalabahk topluluklargeliyordu. KarabekijlPaga, bu gcigler iqin: "Ne kadar gelse bizim igin faydah

idi. Yerimiz goktu."n/ diyerek, If,du'rn, Ermeni-Tagnak qetelerinin katliam-lan neticesinde nasrl bogahp rssrzlagtr$m ifade etmek istemigtir.

Kazrm Karabekir Paga'mn, DoSu Harekatr'mrz tamamlamp, bugtinkiisrmrlanmrz igindeki topraklanmrz, Ermeni katliam getelerinden temizlene-

rek, kurtanld*tan sonra,If,drr'a yaphF seyahati ile ilgili hahralarrm, kendianlatrmmdan vererek, Igdrla ilgili gal$mamrzrn birinci biiliimiinii, Rah-

metli Kahraman Pagamrzrn duygulu scizleriyle bitiriyorum.

364 Karabekir, K., a.g.e. s. 861.

365 Karabekir, K., a.g.e. s. 861..

366 Karabekir, K., a.g.e. s. 862.

367 Karabekir, K., a.g.e. s. 910.

NIHAI gETiNKAYA / tcDIR TARIHi

"L4 Mayrs'ta KaSrzman'dan otomobil ile If,drr'a geldik. Yol Aras nehrinitakip ediyor. $ose, fakat bazr yerleri bozulmug, buralann tamirine emirverdim. Kulp'ta bir saat mola verdik. Buradaki da$ tamamen tuz. $ayan-rhayret bir varhk. Duyfrn-r umumiye yerinde okkasna iig kurr.g fiat koy-

mug368. Kulp'ta bir kag basit bina var. Buradan sonra Aras vadisi ovahktrr.

ISdu btiyiik ve oldukqa mamur bir kasabacrk. Baf,hk bahgelik biiyi.ik birdiizliik ortasrnda, hayli zaman yaf,mur ya$madr$rndan ekmek fiyatlanmrg,

halk rstrrap iginde bana geldiler. "Paga yaf,mursuzluktan krrrhyoruz. Seni

gok igitiyoruz, dindarsm iyisin bize medet et." dediler. "Diigiincelerinizetegekkiir ederim. Fakat ben sizin igin dua ederim siz de kalbinizi Allah'a

ba$ayrn ve yalvann ingallah hayrrh bir yaf,mur gelir" dedim. "Bugiindeyaf,mur ya[mazsa mahvolduk krtLk muhakkaktr. Zaten gimdiden fakirfukara ekmeksiz kaldr" dediler. "Umidinizi kesmeyiniz, ingallah srkrntrdan

kurtulursunuz" Halk daSrlmryor, benim kendi huzurlannda dua etmekli-

f,imi rica ettiler. Vaktiyle biiyle bir vaziyete dahi Diyarbekir bd,lgesinde

Lice civannda maruz kalmrphm. Ve mi.ithig giizel bir tesadiifi.in liitfu ilebu kolordu kumandanhgrna geldiiim gtin ya[mur, duasmdan sonra gelmig

ve Kiirtler i.izerinde son derece miihim tesirler buakmrghm. Buradaki va-

ziyet pek acrydr. Halk da 6z Tiirk ve kalabahktr. Pek dindar olan bu

insanlar krvraruyor ve iyi tamdrklan kumandanlanndan gefaat umuyorlardr.

Hayatrmda mi.ithig tehlikelerden ve srkrntrlardan samimiyet-i mhumla

miimkiin olam yaparak ve sonunda faniye degil bekaya rabt-r kalb ederek

srynlm$trm. I[du halkrm kurtaracak elimde higbir vasrta yoktu. onlar da

benden dua istiyorlardr. Vaktiyle ya$mur duastll cifrenmigtim. Ekseriya

duadan sonra yaf,mur yaf,dr$rm da igitirdim. Bir kag iirnesini de g6rmiig-

ti.im. Bu huststaki kanaatim gudur ki rshrap sonuna geldikten sonra yani

srkrnh son derecef,i bulunca esasen bulutlar da gok defa yaf,mura d6nii-

giiyordu. Dua da son srkrntrda yaprhyor ve herkesi memnun ve miisterih

krhyordu. $imdi de vaziyet bu idi. Halk tahammiiliin sonuna gelmiglerdi,

."u".r, bu gevrenin en srcak bolgesi olan If,drr bolgesi gimdiden 21 idi.

Ya$mursuzluk da mahsuli.i kavurmuptu' Halkrn samimi rsran iizerine "Kal-

bimi tamamiyle Cenab-r Allah'a baf,ladrm ve yalvanyorum, siz de bir kere

amin deyiniz ve gidiniz umarun ki Allah yardmcrmz olacaktrr" dedim.

Ve halkr selamlayarak ikametgahrma gekildim. Halk da dasrldr' Biraz is-

tirahatten sonra akgama dofru eargrya yaya grktrm' Tam gargr ortasrna

geldi$im zaman bir yaf,mur bagladr, her taraftan haykrngmalar, dualar

yaf,mur grkrrtrsrna tath bir name katryordu. Bu olay bana Kars'rn zaptr

ailndan fazla tesir yaptr. Kars'a ateg ve kan arasrnda girmigtim, burada

rahmet ve giikran arasrnda dolagryorum. Hayahmrn en mutlu zamanlann-

dan birini yagadrm. Ekmek miithig ucuzladr. Fakir fukara diikkanlara ko-

968 26Eyliil - 10 Ekim Kars Konferansr'nda, Tuzluca (Kulp) tuz madenlerinden Ermenilerin

de fJydalanmasr teklif edilmig, ancak, rahmetli Kazrm Karabekir PaFa tarafindan giddetle

reddedilmigtir.

1r8 NmAr qETINKAYA / rdprR TARIHI

sarak ekmek ahyo4, krthktan kurtulan halkrn sevinci Ermeni satrnndankurtulanlardan daha fazla oldu. Yaf,mur gere$ kadar yaf,dr.

"Bu gerefe, iliklerime rslamncaya kadar gezdim. Halkdan aldr$m duabelki yedi ceddime kAfi gelecektir. Gergi algam miithip bir bo$az a$nsrndansaatlerce rahatszlandrn fakat bu yannki Beyazit seyahatime mani olmadr.Itdrrhlar -14 Mayrs giinii (nti) If,dn'rn kurtulug bayramr- addettilet, hersene beni anarak bu giinii kutlayacaklanm sciylediler. Bu tesadiifiin liitfunuinangL insanlar gibi Cenab-'r Hakk-rn azammetine bir misal olmak iizeretarudrm ve taruthm. Yaf,mur L5 Mayr'ta da devam etmig ve halk genlikleryapmrg, ben Beyazrt'a yola grkhm. L5 Mayrs'ta otomobillerle I$drr'danBeyazrt'a 7 saatte geldik....

"17 Mayrs'ta ayru yoldan lf,drr'a d6ndiim. Bu sefer 5,5 saatte geldik.Karabulak'tan sonraki taghk yokuglr gelirken yaya inmigtik, bu sefer atlagrktrk. 4 kilometre kadar- otomobiller hafif grktr.

"18 Mayrs If,dr'dayrm. Ogleden sonra hiikfrmet, belediye, krpla ve has-taneyi dolagtrm. Kasabada kag ev ve kag kigi var ne kaymakam ve ne debelediye reisi bilmiyorlar. Kaymakam bey 100-150 ev dedi. Arada elli farkvar, yi.izde elli miihim bir gey ifade eder, birer birer saysaruz nihayet birsaatlik bir gezme ile hakikati iif,ienebilirsiniz dedim. Kaymakam bey Miil-kiye-i $ahane'den (Siyasal Bilgiler Okulu) mezunu fakat pek sessiz vetecriibesiz, odasr ijriimcekler igerisinde, kendisine biraz nasihat ettim. As-kerlik gube bagkaru kasabarun 305 ve belediye reisi de 400 ev olduSunus6ylediler. Kag mahpus var dedim yine dofirusunu bilen yoktu. Halbuki7 mahpus vardr. Bu basit suallerin doSru cevabrm zaten hiEbir yerdealamadrm. Sokaklar ilk geldif,{m giin pek pisti. Kaymakam ve belediyereisine ihtar etmigtim. Bu sefer temiz buldum. Resmi ve hususi meskenlerinde temiz futulmasmr ve cansrz canh her varhkla yakrndan ilgilenmeleriniicab edenlere sciyledim.

"1-9 Mayrs'ta Ifidu'dan otomobil ile bir saatte Markara kopriisiine gel-dim. $ose muntazam, kiiprii 120 metre uzunlukta, dort gift demir boruayak iisti.ine tutturulmuq, diirt kemerli, pek saf,lam demir bir koprii. Rus-lann gose iizerindeki biitiin miihim k6priileri hep b6yle demir ve sailam.Bu gose Erivan'a gidiyor. Bizim tarafta Alican, Ermeniler'in tarafinda daMarkara k6yleri g6zlen kaphyor. Alican kciyi.inde halk yok, hudut birlik-lerimiz var. Kars taaruzumuz zamamnda'Ermeniler bizim agiret birlikleriyletakviye etti$im 11. Frrka birliklerine kargr I$dr'r iyi savunmuglardr. Kars'rndtigmesinden sonra bu bolgedeki kuwetlerini Giimrti bcilgesine gektikle-rinden Aras'a kadar bogaltmrglar ve Malkara k<ipriisiiniin ahgap d69eme-

lerini yakmrglardr.

"I$du'a dd,niigiimde alayr teftig ettim. lyi buldum. Konferans salonlanda giizel. Subay ve erlerimiz pigkin maddi manevi kuwetlidirler. Akgam

l

NIHAT CETINKAYA / IGDIR TARIHI

belediyeye davete gittim. Halk da toplanmrgh. Ileri gelenlerden ziyafetedavetliler de vardr. YaSmurlar dolayrsiyla yeni mahsul kurtulmug. Ekmekon iki kurugtan sekize inmig. Memnunluklarrm tekrar tekrar sciylediler."369

Biiyiik Ttirk Milleti'nin ve Mukaddes Tiirk Yurdu'nunmiidafaasr ve ebediyyen yagamasr u$runda can veren,aziz gehitlerimizi ve ulu geqmigimizi, kutsal hatrralan6nlerinde bag e$erek, giikran ve rahmetle aruyorum.

NIHAT qETiNKAYA

istanbul (Merter)Nisan - 1996

119

369 Karabekir, K., a.g.e. s, 106,1-1065-1066.

NiHAr qETiNKAYA / I€DIR rnntni t

TGnrn YER ADLARI

NIHAT qETINKAYA / IdDIR TARIHI

Kadim Oiuz yurdu olan Ifidrr'rn, yeradr ve Oymaklannr incelerken srk

srk kargrlagtrf,rmrz Osuzlar'rn, Iidrr'da onaltr boyunu rasladrfvnrz Ofiazboylarrmn listesi:

24 OGVZ BOYU

r GUN HAN Tl-[IrI

Boz oKLAR -l- AY HAN tl-tlLL vnprz Hr,N l-IOGUZ HAN

KayrBayatAlka-EvliKara-Evli

Yazl:Dii[erDodurgaYaparh

AvgarKrzrkBeg-DiliKarkrn

BayrndrrPegenek

QavrndrrQepniSalurEymiirAlayundluYtiregir

igairBti[diizYrvaKrmk

_"_^.

{

GOK HAN

DAG HAN

+DENIZ HAN

124 NIHAT CETINKAYA / rdDIR TARiHi

Soyun Adr AnLmr Et Pryr ongul Kutu Drmgarr ()(-) ('-)

KAYI Muhkem Sa! kan yalnn Sunkil \,\ l'llBAYAT Devlet ve nimeli bol SaO kafl ya6nn 0go tALKA.EVLI Herye varsa balan g6sterir Sao kan yaofln K6ykerek tfKARA.EvLi Kara otaolr Sa! kar yalnn G6bek Strr r IYAZIR Qok ijlkoya hakim Aguklu umae Turumtay Y xDOGER Toplanmak igin Aguklu umae Kibken x /NDODURGA 0lke almak ve hmhk yapmak A$uklu umaca Krzrl Kugrgay \J U

YAPABLI Aguklu umae Karou ; -rrAV$AR Qwik w hayvtr avrm he6ll sag uma6 Qure Lign -t-. YKIZIK Kurctli ve yasakla ciddi Sag umaca San€ X TBEG.DiLi B0y0kler gibi uiz Sa! umu Bahrl ?KARKIN Qok ve doyuru@ ag Sa! umaca Lagn VI \lBAYINOIR Hezamm bay ve nimeti oY Sol kart yalrn Sunkur .a ulPEQENEK iyi gaftgrr, gayetli Sol kafl yaonn Alatogd ? {'QAVINDIR $eretli, 0n0 yaygrn Sol kan yaonn Buodayrk v IA

QEPNi Nsrede yagr goree savagtr Sol karr yalnn Humay \ TSALUR Krhg ve gomaor ig giir0r Ucayla B0rkil t /NEYMUR Son der@ iyi ve zengin U€yla An€ri >/ VALA.YUNDLU Hawanlan iyi Ucayla Yaoalbay VYUREGIR iyi i9 ve d0zen kuruo Ueyla Ucayla

vblrr

i6oiR lyilik, ululuk w bahadrdtk Aiuilu krg (ayak) Kargrgay 1>I

BUGDUZ Tevazulu ve hizmst eder Aguglu kr9 (ayak) hEb0 fLYIVA Der@sl hepsinden ostln Agu0lu ktq (ayak) Tmgun YKINIK Narrda olat rzlr Apullu ktg (ayak) 9urc KrtCEry f d7\

r Tuncer Giilenroy, Orhurt'drn Anadolu'ya Tiirk Damgalarr, Tiirk Diinyaor Araghrmalan Vakfi Yaytnt,

lctanbul 1989,

rr Regldeddlrt'ln lllterlne gore, Otuz Boylarr'nun Damgalarr,

t.t Yaznoftu'nr lbtclln€ 86rc, O[uz Boylarr'nrn Damgalrrt,

NiHAr qETiNKAYA / reDrR renlsi

IGDIR (Il Merkezi)

Iida i<ars ilimize ba$h ilge iken, li.irkiye Biiyiik Millet Meclisinin, Resmi

Gazete'nin, 3 Ekim 1992tar1hveZl247 miikerrer sayrsrnda yayrrlanan, 27 }lfays1992 tarihinde kabul ettifi 3306 numarah Kanunla Il olmugtur. Ayru kanuniaKarakoyunlu koyii de ilge yaprlarak, Tuzluca ve Aralk ilgeleriyle I$dr llmerkezine baflamrghr. Boylece iig devlete suur olan ilk ve tek ilimiz olmugtur'

Asrl s<iylenigi lidir geklindedir. Ycire ahalisi de, Igdir olarak telaffuzeder. Igdir, If,drr, Igdrr, Yiidir, Yigdia Ye$dir, Egdir, E$dir gekillerinde de

rastlamlrr.

Bu adr Kaggarh Mahmud "lgdir", Regideddin ise "Yi[dir" geklinde yaza\Anadolu ve Azerbaycan'da "I[dir" geklinde soylenir. lgairTVigair adrnan

anlamr kaynaklarda "iyiliku, "yi$itliku, "ululuk", "biiyiikliik", "bahadrrhk"anlammda agklamr. Adrn baprndaki "lg' veya "yi[" sozlerinin ash, sahip qrkan,

koruyucu, iyilik yapan anlamrnda, Tiirkiye tiirkgesinde "i$e" (= sahip) veAzei a$ztnda "yi$e" (= rfip) geklinde kullandrf,rmr.z sozlerdir. Adrn ikincieki "dr" ise, fiilden isim yapan ekdir. I$dr aizrnda i$eli/yiyeli = sahibi,taraftan olan, arkasr gtiglii ve i$esiz/yi$esiz = sahipsiz, kimsesiz, iyilik yapantolmayan anlamrnda kullanrlmaktadrr. Daha gok konupma dilimizdekullandrfrmrz "yef" siizti de iyi anlamrndadr: "Akrlsrz dosttan sa akilh diigmanyef,dir" = akrlsrz dosttan sa akrlh diigman iyidia degiminde oldugu gibi.

lgai1, nirt Of,uz Boyu'nun, 24 ana boyundan biridir. OSuz Han'rn, 6

o$lundan en kiigiig"ii olan Deniz (Tengiz/Dengiz) Han'rn 4 of,lundan enbiiyti$"iidtir. Dif,er o[ullan suasryla, Bijp.dij,z, Yrva ve Krnrk'trr. Krmk, Sel-guklular'rn atasr ve boy adlarrdrr. Bu dijrt boy ve bunlara ba$h oymaklannadlarr, btiyiik Tiirk Diinyasr co$rafyasmda oymak ve yer adr olarak, umu-miyetle bir arada gciriinmektedin Ttirkmenistan, Kuzey Azerbaycan, GiineyAzerbaycan, Kuzey lrak'ta ve Anadolu'da, cizellikle de, I$drr, Antalya, tgel

125

NKAYA / ICDIR TARIHi

(iqJl) ve Kastamonu y,iirelerinde, bu yer ve oymak adlan guruplagmasr

agrkca goriilmektedir. llimize ad olmu6, O$uz boyu admdan baSka, Deniz

Han'rn di$er ogullannrn (Bogdiiz,Y:la, Krmk) adlanna da oymak adr gibi

rastlamlrr. Nahqrvan'rn bir nahiyesinin adr "Befidiizti" diir ki, Bogdiiz'iin

bozulmug geklidir. Nahqrvan'da da bciyle aqtklarur. Ermenistan'rn Vedibasar

Tiirk nahiyesine bafih Yrva koyii de, Deniz Han',ln 3. of,lunun adryla amlanyrva bovunun kurclu$u koydiir. Bu iki kciyden de i$-drr'da muhacir aileler

var. Bayat kciyiiniin ahalisinin cinemli bir krsmr da Krnrk oldu$u soyliiyor.

Siirmeli eukum (Igdrr lli)'nda lgdir adrm ilk defa 1404 yilrnda giiriiyoruz.

Timur nezdine, Ispanyol Krral'nt temsilen elqi olarak gcinderilen Ruy Gon-

zales de Claviyo'nun seyahatnamesinde rasthyoruz. Claviyo, bu ycireden

(Nuhun gemisinin bulundusu Ararat (A$rr) da$r ete$i) gegerken, "Ertesi

giin siirmari (siirmeli)'den hareket ettik. Yolda, bir kayahk iizerine kurul-

mug kateye rastladrk. Dul bir kadrn bu kalenin sahibesi idi ve Timur'a

vergi veriyordu." cliye anlatarak poyle diyor: "Bu kalenin adr lgdir'dir.

Ararat (Agrt) daf,rnn ucunda bulunan bu kale, Hazreti Nuh tarafindan

yaprlmrg olan geminin tam durdu$u yerdedir". Amlan yer pimdi Af,rr

Lteklerinde Korgan (Igdu Korgam) denilen yerdir. Bu zamanda, If,drr kale

gehrinin hakimleri, bagrnda, Timur'un amanslz diigmam, Tohtamrg Han'tn

bulundufiu, Altrnordu Devleti'ne mensup bir oymak idi. Daha sonraki

devirlerde, bunlara Tohtamr;h denildi$ anlagrlmaktadrr. Bugiin Karakoyun-

lu ilqesincle yagamakta olan brilgenen en eski yerle9ik kabilelerinden, "Tokta-

mrglar" aclh oymak bunlann hahrast olmahdrr'

QalEmalarrmrzda, I$drr yoresinde yerlegmig bulunan ofuz boylarrndan

en yaygm olamnrn Kayr boyu oymaklarr oldugu anlagrlmaktadrr. Birqok

yerde lgdir boyunun, Kayrlar (Osmanl Devleti'nin kurucu boyu)'la ig ige

goriinmesi de goz ciniine ahmrsa, Igdir boyundan ana bir kolun Kayilar'la

birlikte gelip buralara yerlegti$i anlagrhyor. 12L0 lu yrllarda, Anadolu'ya

gelen Kayr beyi Si.ileyman $ah'rn, Frrat nehrinde boflulmasr neticesinde, -yerine geqen o$lu Ertu$ruI Gazi liderlif,inde, 50 bin gadrrlhk Kayrlar'rn

biiyiik ekseriyeti, gelip I$drr ovaslna yerlegtiler. Bir anda, eski o$uz yurdu(I$drr), yeni gelen o$uzlar'rn 1. boyu, o$uz ananesine gtire "Kutlu" (Aziz,

TJmn, Mir) sayrlan Kayr oymaklannrn yeni yurdu haline geldi. ErtuSruI

Gazi Hazretleri, If,drr'dan, ancak, Kayr boyunun bir kolu olan Karakeqili

oymafrndan 400 qaduhk bir gurupla buradan aynlarak s6$1t'e gitmigtir.

Bugiin I[du ve Eevresinde yagamakta olan ahalinin biiyiik ekseriyeti, igte

Ertu$rul Gazi'nin 400 gadrrla ayrrlmasrndan sonra, buralarda yerlegen Kayr

"u lfal boylarrna mensup ulu babalarrmlzrn evlatlarrdrr. Tarih boyu u$-

rachklan baskrn ve katliAmlara rafmen inatla var olmuglar ve bugiin de

O$uz'un kutlu yurdunda, atalarr Ofuz'un ocaf,rru genlendirmektedirler.

Qingizli Tiirk-Mo$ol istilAsr zamam, Orta asya biilgesinde en gok etki-

lenen'yer, Hazar 6tesi Tiirkmenleri'nin yurtlan idi. Hazar dtesi Tiirkmen

topluiufruncla bulunan ana boylar da gunlardr: Salur, Qavuldur (Qavdur /

NiHAT qETiNKAYA / IGDIR TARiHi

Qavundur), I$dir, Yazrr, Eymiir/Eyml)1, Karkrn; kiiqiik topluluklar ha-

linde de Kayr, Bayrndrr ve BeS-Dili'. Bunlarrn asrl yerleri Mangrqlak(Hazar denizi kuzeydof,usunda yarrmada, eski Of,uz yurduclur) oltrpBalhan ve Horasan bolgelerine de yayrlmrglardr. Bugiin Anaciolu'da cla

kuvvetli bir varhk gcistermektedirler. Hazar tjtesi Tiirkmenleri iqindebulunan, "Esen-Eli" (Hasan-Eli) adrndaki Tiirkmen toplulufu lgdir ve

Saynacr" boylarrndan tegekkiil etmigtiJ,

XVn. yiizyrlda, lgdirler'in bir bolti$iniin Qavuldur ve Savnacrlar'la be-

rabet, Kalmuklar'rn tesiriyle Mangrglak'tan (Hazar'tn kuzev clogusrrnda

biiyiik yanmada ve genig arazi) Kuzey-Kafkasya'ya gciqtii$ii ve sonradan-

"stavrapol Ttirkmenleri" adryla amLp, varhklanm giiniimiize kirclar mttha-

faza ettikleri bilinmektedir. Bu Tiirkmenlerin niifusu, 1912 de 15 534 olarakbelirlenmigtira.

Bugiin lran-Tiirkmenistan srnlnmn batr kesiminde, her iki iilkede de

yagayan Goklen Ttirkmenleri arasrnda Qavdar-lidir adk bir oba ve lran'-daki Kaggai'ler arasrnda (XVl.yiizyrl) 500 evli bir l$dir oymafir da bulun-maktadrr5.

XVI. yiizyrl kayrtlarrna gore, Igdir Tiirkmenleri'nin Anadolu'daki vazi-yetleriyle ilgili olarak, rahmetli hocamrz Prof. Dr. F. Siimer'e en Eu bilgileri2 oireniyoruz: Hamit Sancafr Efiridir kazasrnda bir lgdir oymair, MenteFe

Sancaf,rndaki Horzum obalan arasrnda, lgair lsa adh oymak, Tarsus'ta

Gokgelii adh Ti.irkmen boyu arasrnda, iki kol halinde lgdir obasr, Adanaqevresinde iki kiiqiik l[dir oyma$r ile yine lgairn Tiirkmenlerine baf,h Sarr

Hamzah oyma$ bulunmaktadrr. Ifdrr'da da Hamzah, Hact Hamzah, Kara

Flamzah, Hamza Hacrlu adh yer ve oymaklar bulunuyor. "lq-il" (lgel Mersin)b<ilgesindeki Tiirk halkr, baphca Befr-Dili, Yrva ve lf,dirler'den meydana

gelmigtir. lgdirlea Kan-Tag, Gi.ilnar ve Mut bolgelerincle ya5ryorlarcL. Ka-

rr-Tag'da yapayan iki koldan biri olan Biger-lgdiri, Kanuni devrinde Ak-VirAn, Kordiizlii, Argrt-Kap kiiylerinde ve ijteki kol olan oturak lfdirler ise

Gani, Divan, Nerun ve Sandavi kciylerinde; Giilnar'da, Uqbaglu koyiindeyagryorlar. Koq-Hisar'c{a, lL Bayezit devrinde, Bozdof,an boyu iginde birI$dir tegekkiilii bulunmakta idio. Antalya'va XIV-XV. asrrlarda gelip yerle-

)3

4

5

6

If,drr ve civar bolgclerde "Emireli" gahrs adr ile Imirli, lmir ugafir o,vmak adrna slk

rastlanmaktadrr. Bu adlar,24Ofiuz boyrtndan, Da[-]{an oilu llymiir'iin adtnclan gclmisollup, Eymiirlii'lerin yeri, ytrrdu anlamrnda "Iiymiir-eli/ili"nin ycire afzrnda sovlcni$idir.Inrirli lmir uga[r adrnda, Azerbaycan'da ve Giiney Azerbaycan'da birq'ok ovnrakbulunmaktadrr. Bu acln, FIz. Ali iqin sciylenen, miiminlerin r:miri (timir-iil Miiminin)anlantnda kullarulan, "Emir-Ali" (ydre af,zurda -,\li act, "lili" olarak sdvlenir) siivleniqi iltrfonetik benzerlik iqinde ve manevi anlama haiz olugu, yavgrn hale gelmesini sa!,lamr5ttr.

Siimer, Prof. Dr. Faruk, Ofuzlar 1980. fl8 468.Siimer, O$rrzlar "1980, s. 61t7.

Siimer, Of,uzlar 1980, s. 140-358.

Siimer, Ofiuzlar 1980, s. 357.

Siimer, O$uzlar 1980, s. 356.

127

L28 NiHAT qETiNKAYA / reDrR renini

Sen ve Kara-Hisar'da yagayan Ug-Ok lardan lgdir oymapr ve yine Antalya'daEydir (lgdir) koyiiT ile Kag kazasrna bagh lgdir adh bir koy bulunmaktaidi8. XVI. yi.izyrlda da Teke sanca$r Kara-Hisar kazasrnda lgdir adh biroymak ve aym sancakta 6 lgdir adh kciy, kaynaklarda gciriilmektedir. XIX.yy seriye sicillerinde Antalya'ya baiL kazalardan birinin adr da If,drr(gimdi Kumluca) olarak geger. Ifidrr kazasrna baf,h koylerden de gunlargegmektedir: Salur (I$drr'da, oymak "Salar/Sallar) Karaaf,aq, (If,drr'damah.) Karacaciren (Tuzluca'da kciy) ve Yazr'' Bu kayrtlarda A*talya'nrnmahallelerinden birinin adr da "lgdir Hasan" adrnr tagryor". lqel ve

Antalya (Teke) bolgelerinde lgair adh oymak ve yer adlanmn yaygrn birpekilde gciriilmesi, lgdir boyunun bu yiirelere topluca yerlegtiklerini gos-

termektedir.If,dra 1910 yrhnda Tiflis'te yaymlanan "Kafkaski Kalender" adh yrlhkta

"I$drr Nova" (Yeni Iidu) olarak geqer11. Asrl l$drr qehri, bugiinkii I$drr

Korganr (Korhan)'r denilen yerde bir kale gehri olarak bulunuyordu.l'664'de

meydana gelen depremde yrkrlan bu gehrin sai kalan ahalisi, gelerek

ovadaki "Baharh Kciyii" yamna yerlegmigler. Safevi ve Rus hakimiyetlerizamamnda burasr Safevi ve Rus kayrtlarrna Yeni l$drr anlamrnda "If,drrNova" olarak gegmigtir. Burasr halen, I[drr'm, ahali tarafindan "lf,dirmava"denilen merkezi semtidir.

Osmanh Kaynaklannda lgaia lgairn (Igai.n) CemAati: Igel ve Teke San-

caklary Sililke ve Karatag KazAlan (lsel Sancag), Thrsus San-ca$, Giilnar ve

Mut KazAlan (lqel) Kelkit KazAsr (Erzurum sancagr). Yoriikan iaif""irden12.

Bugiin Anadolu'da, lgdir boyu adrndan ahnma yer adlan: Ifdrr kciyii

(Qankrn-Kurgunlu, Bayburt-Maden, Kars-Selim, Malatya-Hekimhan, Sam-

sunBafra). I$drrovasr mah. (Samsun-Bafra-Ifidr kiiyii)13' Igair tayt 1en-kara-Krzrlcahamam, Bilecik-Sogiit, Burdur-Yegilova, Bursa-Kestel Bucafir,

Qankrn-Yaprakh Buca$r, Denizli-Qivril, lgel-Mersin, Kastamonu-Kiire, Si-

vas-Zara-Beyprnarr buca$, Tokat-Artova-Krzrlca Buca$r). I$dir mah. (Diiz-

ce-Srrtprnar koyii, Kastamonu-DevrekAni-Krnrk k6yiinde). ISdir bucafr

(Tokat-Zile)14.

7 Mofol, Hasan Antalya'mn Fethi ve Tiirk Miihiiriiniin Vurulugu, Ttirk DiinyasrAragttrmalarr Dergisi, Sayr 87, Arahk 1993, s. 141.

8 Mofol, Hasan, a.g.m. s. L42.

9 Mogol, Hasan, a.g.m. s. 144.

10 Mofiol, Hasan, a.g.m. s. 146.

11 Giiler, 1., Ilimiz lgdrr, ll Milli EBitim Miidiirlii$i Konrma ve Yagatma Derne$i YayrntNo; 1, Ifidrr 1993, s. 93.

12 Tiirkay Cevdet, Bagbakanhk Argiv Belgelerine Gtire, osmanh lmparatorlusunda oymak,Agiret ve Cemaatlar, Tcrciiman Kaynak Eserler Dizisi 1, 1. llasrm, lstanbul 1979, s. 428.

13 Tiirkiye'de Meskfin Yerler Krlavuzu, T.C. lgigleri Bakanlrgr Yayrnlanndan, Seri : II, Sayr:

2, Bagbakanhk Devlet Matbaast, Ankara 1946, s.526-

1.4 T.M.Y.K. 1946, s. 533-34.

NKAYA/ ICDIR T,

Giiney Azerbaycan'da (Degt-i Mugan'da Mugan qo]ii/Mugan diizii))

Eydir Sefli (uqug) ve Eydir aliya (yukan) adh iki kiiyts'

Prof. Dr. Faruk Siimer'in, XVI. Yiizyrl Osmanh kaynaklarrnda kayde-

dilmig, Anadolu,da o!-uz boylanna ait yer adlan listesinde, If,drr boyu adr

ile gegen yer adlan gunlardr:SancaEr

Ak-SarayAnkaraBeS-$ehriBigaCanikCanikErzurumErzurumErzurumErzurumHamidHiidAvendigArHiidAvendigArlsJlKara-Hisar-r SahipKara-Hisar-r SahipKarasiKastamonuKastamonuKastamonuKastamonuKastamonuKastamonuKastamonuKastamonuKayseriyyeKayseriyyeKengrnKengrnKoca-1li

KonyaKonyaKiitahyaKiitahya

Boyun adr Vasfr

Igair Ekinliklgair Kiiylgair K6yIgairtti Kitylgair K.jylgair Koylgair KiiyIgair K6yIgair K6yIgair EkinlikIgair K6yIgair KijyIgat KoyIgairtti K6yIgdir-viraru K6ylgair K.jylgair KiiyIgair 19 KityIgair 1tg K6yIgair K6yKuyucak ve lf,dirler K6yBaeJf,dir KiiyIgat KiiYBezi ve lf,dir K6yIgair Kiiylgair EkinlikIgair KiiySotuk (?) Igdir KiiYIgaircit< KoyIgair K.jyIgair EkinlikEken-Igdir KiiyIgair K6yIgair Kiiy

Ak-Saray

QubukGiiqiiCaff

BafraKemahKelkitBayburtErzincanKara-a$agSifri-HisarG6l-PazanMutBargurluSandrkluManyasKiireKiireDevrekAmTagkirpri.i

DadayDadayAragAragKibar-EzmakGiin-Yiizi.iKurgunluKurpunluKara-Su

EreSli

$eyhluErgavun

15 Gtiney Azerbaycan ($arki4arbi) Haritasr, 1:600.000 6le. Tebriz'

130 NiHAT 9ETiNKAYA / rdDrR TARiHi

Zile (Kog-Tag)Artuk-AbAd

IgairKalkanhIstanosMusluMusluKag (*)

Yukarrdaki bilgilerden anlagrhyorki lgdirli Tiirkmenleri'nin biiyiik birkrsmr Anadolu'ya yerlegmigtir.

ABASGOL (Tirzluca)

Tuzluca'ya ba$r koy ve kiiyiin yantndaki goliin adrdrr. Resmi kayrtlarda

"Abbasgcil" olarak yazrlmrgtrr ki, yanhgtrr. Yore ahalisi a$zrnda "Abasgiil",tek "b" ile telafuz edilir. Do$rusu da tek "b" ile stiylenen "Abasgcil" soyle-nigidir. Bu adrn, Arsakhlar'rn miittefiki olup, onlarrn kuzeyinde yagayanve Abhaz (Abaza) lara da ad verdi$i diigiiniilen, "Apasiak"16 (Apas/Abas--iak) lann adrndan gelmig olduf,u muhtemeldir. Bu adm (Apas/Abas) lslamqaf,rnda, Arap adr olan Abbas adr ile fonetik benzerlif,i dolayrsiyle bazryerlerde Abbas geklini aldrir g<iriilmektedir. Bu koyiin adr, Krpgaklar'dankalma bir addrr.

F. Siimer, O$uzlar adh eserinde, Qepni bahsinde Tg.gnt kazAsr'nrn Mah-mutlar adh yoresinde "Abbas kciyii"nden bahsederr/. Abastuman krgla$r,

Giircistan'rn Posof srmn yakrrunda bir yer adr;18.

Tiirkiye'de, Abbas qiftligi (lstanbul-Beykoz), Abbas Mahallesi (Kasta-monu-Anz koyii, Konya-Karaman, Sinop-Kabah bucaf,r), Abbas Koyii (Zon-guldak-Bartrn-Amasra buca$r), Abbasa$a Mahallesi (Istanbul-Begiktag, Van),Abbasbey Qiftligi (Beykoz-Riva), Abbaslar kiiyii (Marag), Abbash koyii(Afyon-Emirda$r), Abbashk Koyi.i (Bilecik), Abbasoglu Mah. (Zonguldak-Dev,ek) ve birqok rnezraa, kom ve krglak adlan rrarl9. Bu acllarrn hangisinin,Krpqak "Abas" adryla alakah oldufu ayrr bir gaLgma konusud.ur.

Osmanh kaynaklarrnda, Abbash/Abaslu CamAati,_ Merag, ZulkadriyeKazAsr (Merag Sancapr) ve Ankara Sanca$rnda g"q"r20.

76 Togan, T. T. Girig I, s. 47.

17 Siimcr Ofuzlar 1980, s. 334.

18 Cevizoflu, Hiiseyin, Colrafyadan Tarihc, Tiirk Tarilri lginde Do[rr Anadolu, TiirkiyeStrateiik Aragtrrmalar ve ti$itim Merkczi Yayrnr, lstanbul 1991, s.52, kroki 18.

19 T.M.Y.K. 1,946, s.-1.-2.

20 Tiirkay, C., a.g.e. s. 173.

* Stinrer, Ofuzlar, s. 454-455.

IgairIgairIgairlgdir-HisanIgairIgairIgair g;lgair 1tt;lgair

KoyKcjyNAhiyeKoyK"yK"yK"yK,tyK"y

SivasSivasTeke

Teke

Teke

Teke

TekeTeke

Teke

NiHAT qETiNKAYA / IdDIR TARiHi

Nahgrvan'da Abas Krglafr (9"*t Kazasr, Aras.kryrsr), Azerbaycan'rnKakh sehrinde, Gilrcistan srmrrnda Abaskend kciyii" Giiney Azerbaycan'rMaku Kazasr'nda Abas kendi (koyii), Tebriz'in"kuzey do$usunda ve Sul-

taniye'de Abas Abad kiiyleri, bulunmaktadrr"' Gciriildiifiti gibi Krpqak

bolgelerinde bu ad, hep tek "b" ile "Abas" geklinde soylenip yazrlmaktadrr.

ADETLI (Arahk)

1910 Tiflis "Kafkaski l(alender" yrlhfrnda "Aletli" adh bir koy kayde-

clilmi9ti123.

Osmanh vergi sisteminde Adet-i A$nam2a ve Adet-i Guldmiye2s acih

vergiler vardr. Adet-i A$nam loyun ve keqiden ahnan vergiydi. Her koyunve kegiden bir akqe ahnrrdr'". Adet-i Guldmiye de, trmarlarda iglerin go-

riilmesi iqin kullamlan adamlann masraflarr kargrhfrr ahnan vergilerdi. Heryiiz koyun ve kegiclen 20 akqe ahnrrcL2T. Ilhanhlar, Kara-Koyunlu, AkKoyunlu ve Safevi devletlerinde de boyle bir vergi vardr ki, Ilhanhlar'dankalma olmahdrr.

Ahali arasrnda bu koy igin 5oyle bir rivayet var: Eskiden bu koyde

beyler otururmug. Bunlar qok giiqlii ve adaletli kigilermig. Qevrede mey-

dana gelen anlaqmazhklarda bu beylere miiracaat edilirmig, bunlar nasrl

karar verirlerse, meselede oyle halledilirmig. Koylerde koy ycinetimineverilecek I'ergileri de bunlar kendi usullerince tespit ederlermig. Beyler

daSrldrktan sonra bunlann meseleleri halletmedeki yontemleri ahali tara-

fmdan uygulanmaya devam edilmig, "adet" haline getirilmigtir' Bu sebep-

ten dolayr da bu kcive Adetli denilmig. Brr rivavet'den de anlrrqrldrir iizere,

ycinetimincle bulunduklarr devletin, bu havaliden vergi toplayan memur-

lannrn oturdufu koy in,i;. "Atletli'nin adetine giire" tabiri vcirede hala

sciVlenmekteclir'. Bu koviin adr, Ilhanh veva Safevi cler.rinden kalma, anrlan

sebeplerden r,'erilnri$ bir addrr.

lran'rn Erdebil ;ehri civarurda, lvfi;kin gciceri kabilesinden 200 evli (Qa-

c{rrh) Adatl., ov*nf;, l.rnrl8.

Elazr!,'rn Htrrput ilqesinde cte bir Adedi/Adeti adh koy brrlunmaktadrr.'

Aze'rbaycan I{aritast, 1:500.000 iilgekli AzerhaVcan l(csptrhlikasr Dijvlet Ccotlt'ziya ve

llarita Qekme Komitesi, llaktr 1992.

a.g. Giincy Azcrbaycan II.rritast.Giiler, 1., lg,drr, s. 93.

Afnam koyun clemck olan "girnt'nt"tn gogtrl qeklitlir.

Gllamiyc. lrar! esiri gocrrk vc kigile'rc dcnir. Rrrnl;rrrn ttmarlarda qaltgttnlanlanndanahnan vcrgiye Adeti Culi'lmiyc denir.

Pakahn, Melrrnet Zeki, Osmanh'larih Deiinrlcri ve'l-crimleri Scizliii,ii, Milli EgitimBakanhir Yayrnr, lstanbul 1993, 3 Cilt), C. I, s. 20.

Pakahn, N'l. 2., Osmanh lirrirnleri Stizliifii, C. I, s. 21.

'l'ogan, Azerbaycan matl., lslAm Ans. s. 93.

,,23

24

25

28

132 NiHAr CETiNKAYA/ rdDrR TARiHI

AGABEY (Tuzluca)

Arpagay'rn Aras'a d6kiildiigii kavgakta, bugiin Ermenistan srnrrlaniginde kalan, Hacrbayram ve Heyirbeyli (Hayrrbeyli) adh gok eskidenTiirkler tarafrndan kurulmug olan bu kiiyler, y<iredeki bir krsrm ofuzboybeylerinin krglak merkezi idi. 1887 Osmanh-Rus savaglarr neticesindebaglayan Rus-Ermeni baskrsrna dayanamayan bir gurup o$uz oymaf,rmensuplarr, ycireden ayrrhp, Atas't gegerek, Gaziler (Pernavut) nahiyesi

kuzey do$usunda, Aras kenarrna yerlegerek Af,abey kciyiinii kurmuglar-drr. Koyiin adr da bu oymaf,rn beyi "A$abey"den gelmektedir.

Anadolu'da, Denizllnin Buldan ilgesi Giiney bucairna bafh Agabey

koyii ile, Marag ve Konya'run Cihanbeyli ilgesine bafih A$abeyli adh koylerbulunmaktadrr29.

Azerbaycan'da, Aksu'ya ba$h "A$abeyli" adh bir kciyii var30. Bugiinbiiyiik kardeg anlamnda kullandr$rmv Apabey, Tiirkler'de gahrs adr olarak

qok kullarulmrEtrr. Kadrn adr olarak da rastlamlrr. Emir Timur'un kayrnbi-

raderinin karrsrmn adr "Af,abey" idi. Osmanhlar'da halkrn okumug ve

yiiksek tabakasrnda biiyiik kardeg iqin kullamlmrg bir tabirdi30a.

aGlvrn (Igdrr m.)

Halk arasndaki rivayete g6re, ktiyde, eski zamanlarda bir a$a yagarmrg.

Bu af,a herkese yardm eder ve evine yardrm iqin gelen hig kimseyi bop

gevirmezmig.

20 A$ustos 1745 tarihinde Nadir $ah'la Osmanh ordusu "Va$aver" adh

k6y'de "a.ngmqtr3l.

Yine Kuzro$lu Erivan'daki "Elfiavart" koyiiniin diferadrmn "A[aver" oldu$unu belirtir32.

K6yiin Kotangrran mevkiinde "seyidin Mezarl" adr verilen bir mezar

bulunmaktadrr. Ermenilerce gehid edildi$inden "$ehid" denilmektedir.

Erzurum'un Ihca ilgesinde de Af,aver adh bir koy .rtr33.

T.M.Y.K. C. I, s.10.

a.g, Azerbaycan Cum. Haritasr.30a Pakahn, Mehmet Zeki, Osmanh Tarih Defimleri ve Terimleri Siizliigii, Milli EgitimBakanhfr Yayrnr, Istanbul 1993, C, I, s.22.KrrzroSlu, Kars Tarihi, s. 544.

Krrzrof,lu, K. Tar., s. 209.

T.M.Y.K. 1946, C.l. s. 12.

29

30

31

32

33

NiHAx qETiNKAYA / rdDrR TARiHi

AKIIURA (Arahk)

A$n Dair eteklerinde yerlegen eski bir koydiir.Ahura, Anadolu'da, baflardaki iiziim ellbu[u anlamrna geldif,i gibi,

hayvanlarrn banndrsr yere de denilmektedir*. Yine Anadolu'da, yamaglarayaprlan di.iz ve yan yollara da Ahuru adr verilmektedir3s.

Krrzrof,lu, k6yiin adr ile ilgili 9u bilgileri vermektedir: "KitAb-r DedeKorkud'da", "ARKURI-Yatan Ala-Tag" (A$n/A[rrda$) adrmn bagrnda go-riilen ismi tagryan bu kasaba, 1840 Af,n piiskiirmesinde lAvlar altrndakalmrgtrr. Burasr Osmanh "Tahrir Defterlerinde" Siirmeli ahalisinin yazrnyayladr$r yer olarak "Yaylak-r ARGURI" diye gosterilmigtir. ("Dede-KorkutO$uznameleri", I. 70-72). Parbili Lazar (V. Langlois, I. 330): Agori, GevondTarihi (s.23): Arkuru, Katolikos VI. Ovhannes'te (s. 79) ise; Akori diyegeger. Bugiin ISdrrhlar: "Akhuru", Ka$rzmanhlar: "Akhoru" diyorlar."'o YineKrrzro$lu, Koro$lunun Azerbaycan ve Anadolu anlatmalanndan sijzeder-ken Koro$lu'nun babasrmn, Hasan PadigAh (Dede Korkut'taki Kazan-Han)-'rn, iyi at segmedif,inden gcizlerine mil gektirdi$i "Mir Akhuru" denilenYrlkrcrbagrsr oldu$unu agrklarr/ ki, bu koy adr ile ayniligi gcizoniinde bu-lundurulmahdrr. Bugiin buraya Ifidrr lli ve Kazalan ahalisi Akhura de-mektedirler.

Ahura, 1840 yrhnda A$n Dafr'nda meydana gelen yer sarsntrsr iledaidaki kayma sonucu, toprak altrnda kalmrgtrr. Bu hadisede S6yiitt biitiininsan (L600 niifus) ve hayvanlarr da tamamen yok olmugtur'o.

Nahgrvan'rn $errr kazasrnrn do$rr yiiniinde, Kabakhh qayr tizerinde"Akhura adh bir koy bulunmaktadtr"'.

AKTA$ (Tirzluca)

Yukan Aktap ve Agaf,r Aktag adlanyla iki kiiydiir. Ycire af,zrnda "ASdag".geklinde soylenir.

Tiirk Diinyasrmn genig co$rafyasrnda, yeradr olarak hemen her bolgede

rastlanmaktadrr. Yaygrn yeradlanndandu.

Tiirk boy adrndan verilmig yer adrdrr. Goktag, Karatag gibi. Adana'yabagh Mafara kazasr k6ylerinden A$dag-Alanr koyii, Afgarlar'rn isk6n edil-cliBi koylerdendira0. Suriye'de Arabh Tiirkmen oymaf,rnrn yagadrf,r bir AS-

34 Derleme Srizliilii, s. 125 ve 135.

35 Bclleten, 164.

36 Krrzro[lrr, Kars Tarihi, s. 219.

37 Krrzro$lrr, Afgarlu ve Dulkadrrlu Tiirkmanlan'nrn K<iro$lu Oymaklarr (Makale), TiirkKiiltiirii Der. Nisan 19(18 sayr: 66, s. (19) 355.

38 Giiner, 1., Ifdrr, s. 16.

39 a.g. Azerbaycan Cum. Haritast.

40 Siimer, Oguzlar 1980, s. 282.

133

734 NiHAT qETiNKAYA / IGDIR TARiHi

dag Koyii var, Qegitli vilayetlerimizde A.ktag adh 24 yerde kciy, 15 yedemezraa, qiftlik ve mahalle bulunmaktadrr4l. Gaziantep, srzgrn kciyiinde biryer ac{rclrr42.

Krnm'da Aktag adh, Tlirkler'e ait bir k<iya3 ile Giiney Azerbaycan'daTebriz'e ba$r bir Aktag koyi.ie var. Kuzey Azerbaycan'da Akdag ve (Daghk)Altay Tiirk Cuhuriyetinde, Aktag adh gehirler bulunmaktadrr.

Osmanh kayrtlardS. Koqhisar ve Aksaray KazAsr'nda, Aktag adh Cem-Aatler kaydeclilmigtiras.

Tiirkmenistan'da da Tiirkmenler'in Teke uruf,u Otemig oymafrna ba$hDag-Ayak obasr soylarrndan biri Ak-Tag adrnr tagrrat'.

Taqburun civarrnda da Aktap adh bir mezraa var.

ALQALI (Thzluca)

Kciyde, Alqa (erik) af,aqlarrmn qok yetigmesinden bu ad verilmi$tir. Bumewenin asrl Tiirkge adr Alug/Aluga'drr. If,drr yoresi af,zrnda Alqa denilir.Yazr dilimizde kullandr$mrz erik adr isabetli deiildir. Anadolu'nun gofuyerinde de Alqa veya Aluga olarak sciylenir.

Azerbaycan'da "Algah Da$" ve Salyan kazasrnda "Algah" koyiiaT ileEr-menistan'da Martuni gehrine ba$h, Algah adL bir Tiirk kciyii var. Bu kciyiinadr Ermenistan Htikumetinin 27.9.1958 tarihli karanyla Artsvanist olarakcleiigtirilmiptira8.

ALHANLI (T[zluca)

Bu koyiin qoSunluiu seyiddir. Eski bir kciydiir.Sakalar'dan Anadoluy;r gelip yerlegen bir Saka/Tiirk boyu, Alhanh/Al-

kanh adrnr taprmaktadrrqy.

Al scizii, Tiirk ktiltiiriinde ilAhi anlamlar tagrr. Renk anlamrnda kullamlan"Al" cla aynr kaynakhc{rr. Tiirkler, giinegin dofiugunda ve bahgmda, gcik-yiiziinii aydrnlatan krzrl rengine al derler. Zaman iqinde krrmrzr renk iEinde kullanrlmrgtrr. Siimerler'den beri "Al" sozii ilahi anlamlarda kullamlmrp

l.M.Y.K., 1946, C. I. s 3(,.

Giizt'lhey, C. Crhit, Gaziantep dc Ycr Adlan, Tiirk Ycr Adlan Sempozyunru Bildirileri, 1113IJyliil 1984 Ankara, Kiiltiir ve Turizm Bak. yay., Ilagbakanhk lJasrmr,.vi Ankara-1984, s. 172.

Turan, Ahmet, Klnm ve Dolu Anadolrr Yer Acllarr Uzerine, Tiirk Diinyasr AraqtlrmalarrDerrgisi, Sayr 85, Agrrstos -1993, s. 91.

a.g. Ciincy Azcrbaycan Haritasr.'l'iirkay, C., a.g.c. s. 191.'l'ogan, Tiirkistan, 5. 75.

a.g. Azerbaycan haritasr.Makas, Yrd.Dog.Dr. Zevnelabidin, Ermcnistanda Adlan De'figtirilcn t]azr Tiirk YerleriUzerine, 'l'iirk Diinyasr Aragtrrmalan Dergisi, Sayr: 83, Nisan 1993, s. 224.Cevizoflu, H., s. 52, kroki 18.

4l42

44

45

46

47

48

49

NIHAT qETiNKAYA / ICDIR TARIHI

ve bir nevi ruh olarak telAkki edilmiptir. Eskiden beri Tiirklerce kullamlan

"Al Bayrak" s6zii, bayraf,rn rengiyle beraber manevi de$erijqin de s6ylen-

migtir. Kazak-Krrgrzlar bayrak kelimesi yerine "Yalav/alav"ru demektedirler

ki, yukarrda ifade ettif,imiz anlamla ilgilidir. Al, ateg ve ocak kiiltiiyle de

ilgili olup, hayatr, hakimiyeti ifade eder. Tiirkler'de "Baba oca$t", "Aileoca[r", dua olarak "oca$n tiitsiin" yahut beddua olarak "oca$rn scinsiin"

anlayrglan da aym manadadrr. "Al ot (od)", Yakut (Saka/Saha) Tiirkleri'nde

"aile ocaf,r ategi" ve Altay Tiirkleri'nde "azametli ateg" anlamrna gelirs1.

Al-Hanh kiiyiinde, en eski kabilelerden birinin Od-Hanh (veya Tiireme

Uga$r) adrm tagrmasl ve Alhanh kciyii ahalisinin biiyiik qof,unlufiununseyid ailelerinden olugmasr, yukandaki izahlar agrsrnda oldukga ilginqtir.Od-Hanh oymafmrn di$er adr olan "Tcireme", Torun demek olup, Tiirk-menlerce, asil, soylu, mir anlamrnda, soylu Ti.irkmen boy beylerinin ailesi

ve oyma$r igin kullamlan addr'

Tlirkler'de, "Al"rn aksi anlamrnda da "Kara" sijzii kullanrlmaktadrr. Tak-

dis etmek anlamrnda "Algamak", aksi manada, yermek igin de "Kargamak(kar(a)gamak)" ve kutlamak, tebrik ve dua etmefie "algq (alkrp)", beddua

etmeSe de "kargrg (kar(a)grg)" denilmektedir. Bu de[imler, Ifdrr aSzrnda

halen kullanilmaktadrr. Ateg rengini de ifade eden "al"n, ateg anlamrnda

olan ,'alav/alov/alev" siizlerine de igtiraki aym amagladrr. Halen, iki taraf

araslna giren ve bozgunculuk yapan anlamrnda kullandrfirmrz "Karaqah"

defiimi var ki, aksi de Algah olmaltdrr.

Alhanh k6yii adrnrn, yukanda ifade edilen bilgiler do$rultusunda, kutsal

ve asil soydan gelen hanlara (Alhan) mensup bir oyma$rn adrndan geldisi

anlagrhyor. K6y ahalisinin qok biiyiik go$untusunun seyid olugu da bu

agrklama iqin onemli bir delil tegkil eder.

Alhan Koyil (Bozdof,an-Aydrn, Tagk6prii-Kastamonu, Ere$li-Konya, A-

lagehirManisa ve Konya-Cihanbeyli kazasr Aqabeyli koytine ba$h yaylak)

Alhanuga$r koyii, (Malatya, Arapkir-Malatya)".

ll-harv Elhan adlan Batr Azerbaycan Oguzlan nda, alhan geklinde de

telaffuz edilir.

a,f,icl,N (Karakoyunlu)

Yukarr Alican (Muhtarl*) ve Agaf'r Alican (kijy) diye iki yerlegim ha-

lindedir.

osmanh kaynaklannda, Alican (Alihan) Agireti: Garzan Kazasr (Siirt

sanca$r), Eski il Kazasr (Konya Sanca$r) EkrAd TAifesis. Alicanh (Alicanlu)

50

51

52

53

lnan, A., Makaleler I, s. 265.

lnan, A., Makaleler l, s. 265.

T.M.Y.K. C. I. s. 45.

Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s. 48.

CemAati: Aydrn, Adana, Thrsus, Sis, Kilis Sancaklan, Ekrad $riikeru Thifesin-,54oen

1776 yirnda, Osmanh vesikalannda, Karabafi sergerdelerinin a$asr "A-licanlr Mehmed Sa'id Han" adr zikrolunmaktadrrss.

XVI. yiizyrl Osmanh kayrtlarrnda, Hrms_-sanca$rnrn Varto nahiyesinde"Ali Bican/Alican" adh bir k6y belirtilmigtir5o. Alicutr koyii, ftIekimhan-Ma-latya, Mu9)57.

Azerbaycan'm Zerdab gehrinde Elicanh (AlicanL), Da$Ift Karabaf'daAhcan koylerisS var ki, aym oymak adrndan almmrgtu.

ALGEMER (I[drr m.)

Ycire halkr a$zrnda "Algemer" olarak sciylenir. Bu kiiy adr, Kafkasya'mngiiney bolgeleriyle Anadolu'da gok yaygrn olup, M.O. VII. Yiizyrlda, ku-zeyden Sakalar'rn baskrsryla, Kafkaslar'r agarak, Azerbaycan ve Anadolu'yayayrlan Tlirk kavmi Kimerler'in hatralandu. (Al igin bak. Al-hanh k6yii)

Hanname'de, Kimer (Gimer/Gemer) gahrs adr olarak gegmektedir: "Toh-tamrg-Han baf,lerini toplar ve iyi fikirler'e ihtiyacr olduiunu ifade eder...-

Be$lerden Pir-Arslan adh biri, BenAn pehrinde Kimeri adh bir veziroturdu$unu ve bunun Ozgan-Han (Oiuz-Han, Ilhanh Argun-Han olmah)'ada vezirlik ettif,ini, ancak iyi 6,$iidlerin ondan ahnabilecefini soyler. Toh-tamrg-Han hemen adamlar giindererek Kimeri'yi getirir ve ondan iifiidleralrr59. Bu ad Tevrat'ta "Gomer" olarak geger.

Osmanh kayrtlarrnda, Tiflis yakrnlannda "Mfrdetepe" adh mahalde ga-

drda yagayan konar-giiger bir "Kamerli Agireti" nin yagadrSr zikrolunmak-tadrr6o.

Osmanh kaynaklarrnda, Kamar Uga$r Oyma$r: Rakka Sanca$r, Ruha

lUrfa)o'; Kamarh (Kamarlu) CemAati:^Merag EyAleti, Ziilkadriye KazAsr(Merag EyAleti), YtiriikAn TAifesindenb2. Arsakhlar qaf,rnda (\t S. I-tl. yy.)Kapadokya'ya "Gamirk (Gamir/Kimmer) iilkesi deniliyordu."o'

NIHAT qETINKAyA/ reDrR TARiHI

54 Tiirkay, C. a.g.e. s.197.

55 Osmantr Devleti lle Azerbaycan Tiirk Hanhklarr Arasrndaki Miindsebetlere DAir ArgivBelgeleri, Bagbakanhk Devlet Argivleri Genel Miidiirlii$i, Osmanh Argivleri DaireBagkanlr$r Yaymr Nu: 4, Ankara-1992, s. 61. (lleride "OsmanL Belgelerinde AzerbaycanTiirk Hanhklarr" olarak bahsedilecektir).

56 Baykara, Tuncer, Hrnrs ve Malazgirt Sancaklan Yer Adlarr (XVI. Yiizytl), Tiirk TarihKurumu Yayrnr, Ankara 1991, s. 13.

57 T.M.Y.K. 1946 s. 48.

58 a.g. Azerbaycan Cumhuriyeti Haritasr.

59 Ogel, Prof. Dr. Bahaeddin, Tiirk Mitolojisi I, s. 398.

60 Osmanll Delgelerinde Azerbaycan Tttrk Hanhklar4 e,202,6l Tilrkay, C,, a.g.e, 31,

62 Ttirkay, C., a,g.e. o. ,153,

63 Sandalglan I. c.346-370" nak, Krrzroglu, Kars Tar, s. 67,

NIHAr qETiNKAYA / ICDIR TARIHI

Sivas-Zara kazasr Peynik kciyiinde Alikanber adh bir mezraa bulun-maktadrra. 1595 Qrldr Sanca$r tahrir defterlerinde gegen, Kamarvan veKamar-Veran koyleri (ikiside oymak adrndan) Krpqaklar'rn "Kamarlu/Ku-marlu oyma$rnrn adrnr tagrr65. Edil havzasrnda yagayan "Ffazar" ile "Kam-Ari" de Bulgar Ttirkleri'nin ceddi olarak giisterilmektediroo,

II. $ah lsmail'in <iliimiinden sonra Anadolu'da ortaya grkan diizmece

"$ah lsmail" Acem'den Anadolu'ya geldif,inde '985 (157n krgrm Amikovasrnda gegirdikten sonra", yann yaylapa grktr$nda yanrndaki oymak-lardan birinin adr da Yeni-il ulusuna tAbi "Kemerli" (Gemerli) adrm tagr-

yord..67.

Giiney Azerbaycan'da Afgarlara ba$h Kamer - Kamer Bazlu adhOymak6S ile Azerbaycan'ln giineyinde, Zengezur yakrmnda, Sakalar'danbir Kemar, Gimri, Gimersu69 adh boylarr ile, Azerbaycan'da, Grmrr(Zagatala), Grmrrh (Gakh) yer adlarrnda giiriilmektedirTo. Azerbaycan' rn

Kazak gehrinde lncesu deresi iizerinde bulunan Kemerli, Gebele'de Ge-

mervan/ Terter'de Kamari adh k<iyler de aym mengeden olup Kimerler'inhatrralarrd.rrTl.

Ermenistan'da Kamerli adlr iki Tiirk kiiyii de bulunmaktadrr. Biri,Arahk ilgemizin kuzeyine diigen, Vedibasar bcilgesinde yeralan, boyunvarlr$r da yer adr ile birlikte bulunmaktadrr. Cevizo$lu, Kimer/ 4.9.1945 tarihli kararla adr Artagat olarak de$iptirilen Kamerli ilgesi; dif,eride Erivan'rn batrsrnda Tiirkiye slnlrlna 15 km kadar yakrnhkta Ecmiadzingehrine ba!h, 15.7.1,946 tarihli kararla adr Mestamor olarak deiigtirilenKamerli kiiyiidiir". Krrrm'da Kambar, Kamar ve iki ayrr Kamer koyleri'"ile Batr Trakya'da Kumarh, Kahramanmarag ve Dopangehir (Malatya)da Kumarh kiiyleri bulunmaktadrrT4. Halep Sanca$rnda, Menbic nahiyesik<iyii Kamer ve Amik nahiyesine baSh Kameriye kiiyleri/5 hep Kimer-lerin hatrralandrr.

A T.M.Y.K. L946, s. 50.

65 ltrzro$lu lrrof. Dr. M. Fahettin, Krpqaklar, Tiirk Tarih Kurumu Yay' Ankara, 1992, s. "175-

66 Togan, Girig I, s. 18.

67 Kiitiikoflu, Prof. Dr. Bekir, Osmanh-lran Siyd. Miin8se., s. 13.

68 Cevizo$lu, H., a.g.e. s. 115. kr. 45.

69 Cevizoglu,5l kr.17.70 Yusufov, (Prof. Dr.) Yusuf-Kerimov, Senal Toponimikanur Esaslan, Maarif neg', Baku

19t37, s. 59.

TL a,g. Azerbaycan Cum. Haritast.

72 Makas, 2., a.g.m. s. 229,

7g Dogru, Prof. D, Abdulmecit, T.D.A. Dergisi, sayr 4E, Haziran 1987, s. 84.

7{ Turan, Ahmet, Bau Trakya ve Do$u Anadolu'da KOy Adlan, T' D. A, Dergiei, say 71,

Nlsan 1991, s. 175.

7S Qakar, Enver, Halep Yer Adlan, Tllrk Dflnyast Aragttrmalan Derglel rayt 86, s, 196.

NiHAT qETiNKAYA / rCDrR TARiHi

ALKIZIL (Arahk)

Yeni adr Yukarr Toprakh. Eskiden Aratan koyiinde yaiayan ahalinin,Aratan koyiiniin sel havzasrnda olmasr sebebiyle, Aratan'dan aynlarakgelip bu koyii kurduklan soylenmektedir.

Ktiy ahalisi bu adrn, topraklarrnrn verimli omasl Ekin, baf,crhk ve

hayvancrhf,a elverigli olmasr dolayrsiyle bu adrn verildi$ini soyler. krzrlyer krzrl (Altrn) gibi yex deferli verimli diye izah ederler, Al-hanh koyiibahsinde izaha gahgh$rmu "al" sijzii ile Tiirkge'de, krmrzt, verimli, altrnanlamrna gelen "krzrl" stizlerinin birlegimi ile, Eok def,erli ve mukaddesanlamrna bir ad meydana getirildigi anlagrlmaktadrr. (bak. Alhanh koyii).

Gagauzca yerel adlardan "Al Krzr" diye bir ac{a da rastltyoruzT6.

Koyiin adr iqin koy ahalisi, arzinin verimli olmasr yiiziinden "ktztl"Altrn" gibi yer manasiyle verildifiini s6ylerler, Kciyiin verimsiz, ekilemiyen,gahhk bir yoresi de var ki, buraya "Abceyillik veya "Ebu Cehil'in baflan"adr verilir. Koy yoresinde bazr mevki adlarr: "Qark inevkii" (gakla su er-

kanlan yerler), Selbasan mevkii, Ltitfiiniin yerleri.

ALKOSE (Ttrzluca)

Yore halkr Alkosa/Alktise diyor, Merkezi daf, koylerimizdendir.

Kutsalhk anlamr veren "Al" sozii ile kosa, kcise adrndan olugmuS yer

adrdrr. Kose/Kosa adrnda da kutsalhk vardrr. I[du havalisinde, Nevmzijncesi krg gecelerinde bir kiise oyunu yaprlmaktadrr. Kosa veya kosalar,

cizel siislenmig olarak, geceleri evleri dolagrp oyunlar qrkarrrlar' Kosa, oy-

nadr$r suada, aniden diigiip cansu kalrr. Ev sahibi hediyesini verince ayrhp

negeyle yeniden oynamaya baglar. Kosalar'rn oyun srrasrnda grkardr[r sesler,

kryafeti ve yaptr$r oyunlar, Eski Tiirkler'in, bugiin de, Altay ve Yakut

Tiirkleri'nin ayinlerinde yaptrklarr gelenekleri ile aynilik igindedir. Onemlibir benzerlik, Kryafeti ile oynarken aniden yere diigiip bayrlmasrdr. $a-manlar da, ayin srrasrnda diigiip bayrlrr. Bunun anlamt, ruhun viicuduterkedip, gd,kyiiziine yiikselip Tann'dan yardrm dilemesidir. lslAmiyet'inkabul edilmesinden sonra/ iptidai bu inanqlar kutsalh$rnr yitirmig ve ge-

lenekler terkedilmeyip, elilence gekline doniigerek devamedegelmigtir. Al-kosa admrn bagrndaki "Al" scizii bu kutsalhf,r ifade eden bir sciz olarak

bulunmaktadr. (Al sciziiniin anlamr igin bak. Alhanh kiiyii bahsi).

Hazar adr, Qin kaynaklannda Ko-sa (Ho-sa = Kazar veya Kasar) olarak

ge4erTT.lstahri'de Hazarlar'rn, Ak (Al)-Hazar ve Kara-Hazar diye iki krsrm

Acaro$lu, M. Tiirker, Gagauzca'da Takma Adlar, Soyadr, Yer Adlarr, T. D' A. D., sayt

72, Haziran L991, s. 128.

Kafesoflu, lslAm Ans., C. 72/1., s. 180, 196.

76

7/

NiHAr qETiNKAYA / rdDrR TARiHI F?

olduklanm zikrederTS. Yani Al-Kosa, Kara-Kosa. Al-Kcise koyiimiiziin he-men giineybatrsrnda yerlegen A[rr ilimizin dif,er adrmn Karakcise olmasrHazar Ttirkleri'nin b6lgedeki tesirinden kalan hatualar olduiu muhtemelgoriilebilir.

Ogel, G6k-Tiirk'lerde bir "Ko-shu" kabilesinden ve !'Ko-shu Han" gek-

linde yazrlm$ kigi adlarrndan bahsederke 9u bilgileri verir: "Hrtay (Liao)Devletinde de yazrlq bakrmrndan bu Gok-Tiirk kabilesinin adrna benzeyenbir Ko-chu boyu giiriiliir. Bu boyun ananevi zenaatt, demircilik idi. Hii-kiimdar sarayrnda kijle srmfina dahil olurlar ve devletin demircili$ini ya-parlardrTg. Bunun iginde tabii olarak devlet iEinde kcile anlamrna ra$menbiiyiik itibarlan vardr ("Ralf Steiry Leao-tche, T.P. 1939, s.34"). Yine biliyomzki, Juan-Juan (Avar) lmparatoru G6k-Tiirkler'i, "Siz bizim demirci kolele-rimiz idiniz" diye paylamrg ve kvrm vermemigti. Bize gore Fhtay (Kttay)Devletindeki "Demirci kole Ko-chu kabilesi ile Gok-Ttirkler'deki Ko-shuboyu arasrnda bir ilgi olsa gerektir."m Bu konud.a, Togan da, Dokuz O-

$uz-Dokuz Uygurlar'dan bahsederken/ Su 6nemli bilgiyi verir: "Gok-TiirkDokuzo$uz'una dahil olan Hui-hu'lann dokuz kabilesi 713-743 senelerinde

zikrolunuyorlar. Bunlar arasrndaki Ko-sa'lar "Guz" olabilir," demektedirSl.

Bazr Tiirk lehgelerinde Ofiu'a "Guz" deniliyordu.

"Kos kokii aSrz aynhklan nedeniyle; kcjs-kiiz-gos-gciz-kuz-kiiz b.g. cle-

gigik gekillerde de soyleniyor. Kosak, kosmak'dan kos-a-k/kosak (kendinibe$enmig, biiyiikliik tashyan, kasrlan anlamlarrm verir. Kosalak, kos-a-l-ak

gahmh siislii, gcisteriqli, kendini kasan, kosalmak da, biiyiiklenmek, civiin-mek, bagkalanna kargr iistiinliik taslamak anlamrndadrr"'. Tiirk inanq I'egeleneklerinde, lslAm'dan iince ve lslam'dan sonra da, din adamlan ve

ruhaniler, hep kutsal, iistiin ve saygn kargrlanmqlardr. Bir Tiirk topluluf,uolan Kassit adrndaki "Kas" terkibi de, guz, o$uz, kus, kuz sozleriyle aynr

mengeden olup defigik siiyleniglerdir83.

Kcis/Kos s6zii gahrs adlannda da gok giiriiliir. Manas Destam boliim-lerinden, "Kiis-Kaman" efsanesinde, Manas'ln idaresine giren Kalmuk Tiirk-leri'nin Han't "Kokqe-Kiis"'iin ve babasr "Kcis-Kaman"rn adrnda da

g6riilmektedier&. OSuz Han'rn torunlanndan Kayr (Giin-Han o[lu)'mnoflu olan Dib-Yaku'nun oSulanndan birinin adrrun da Kijs (Koz-Kiiz) Han

Togan, lslflm Ans., Hazarlar md., C. 5/1, s.397.Burada, atalan demirci olan ve demircilik sanatrnrn yaratrcrsr olan G<ik-Tiirk'lerin Httay(Krtay)'lara esir diigtiikleri devirle ilgilidir. Sonradan G<ik-T'iirk Devleti kurulacaktrr.Demirsrhan k<iyii adnrn da bu ananeyle ilgili oldufiu muhtemeldir.6gel, T.M. s. 70.

Togan, Giriq l, s. 427.

Eyubo$u, lsmet Zeki, Tiirk Dilinin Etimolojik scizli.isii, Sosyal Yayrnlarr, lstanbul 1988,s, 428.

Eyuboflu, a,g,srizliik, s, 428,

Ogel, 1',M, s. 529-530.

78

79

80

81

82

83

84

NiHAT qETiNKAYA / IGDIR renini

(Ruslar daKaz Han geger) oldu$unu biliyoruz. OSuzname'de,"OSuz han-

larrndan birinin adr da, Bufla han oSlu "Kuzr Tekin" Har/drro".

Abu'l-Farag Tarihinde [Destanlarda O$uz Han'rn Anadolu'nun grine-

yinde fethetti$ yiirelerde] g6sterilen "Al-Kosh" adh bir yer 96yle gegmek-

tedir: "L&[4 sulannda Revandiz'in Ktirt Pagasr (Bohtan Miri Bedirhan bey)

Musul iizerine akn etmig, gehri aldrktan sonra Rabban Harmizd'in Al-Kosh

ve Mar Mattai'nin Alpey tizerindeki manastrnna saldrrmrgtr. Al-Kosh'ta

biiyiik bir kiitiiphane bulunuyordu."66 Abu'l-Farac'taki bu Al-Kosh adrmn,

bizim Ttirk Al-Kosa ile ne denecede ilgisi oldu$unu bilemiyoruz ama, ilgisi

oldu$u muhtemeldir.

Iran,da Tekeli Ttirkmenleri iqinde K6seler adh bir oymuk87rl" Kos-Kosa

(Bulak) adh bir Tiirk boyu ites Rnaaolu'da adrnda K6s ve Kijse s6zii

bulunan, birgok CemAatinin varh$ bilinmektedir'

Alikose adh Bolu-Mudurnu'da k6y ve Bahkesir-lvrindi kazasr Erdel

k6yiinde Alkiise adh bir mahalle bulunmaktadu89.

Azerbaycan'rn Af,dam gehrinde de Kosalar adL k<iy varm'

Batr Trakya'da K6seler, Kiisek6y, Kiisehalh kiiylerlegl, Gagartz Cumhu-

riyeti,nde diiseler adryla bir Gagauz Tiirk k6yd bulunmakiadrf2. Kiise,

Kiiseler v.b. oymak adlarrna Ttirkmenistan'da da srk rastlamaktayrz. Cs-

manh kaynaklarrnda, K6s, K6se, k<iseler v.b. adh oymaklal yiSzden lazla

yerde tespit edilmigtire3'

ALMALIK (Thzluca)

Tiirk go[r#yasrnda cok yaygrn giiriilmekte olan bir yer adrdu. Oguz-

lar,m kadim yurdunda (orta-Asya, Issrk giil civan) 6'nemli yerlegim yer-

lerinden biri de Almahk'du. Kazakistan'rn baggehrinin adr olan Alma Ata

(Almah) ayru mengeli olup, bu gehir yakmrnda eski harabeleri bulunan

gehir de Almahk adrm tagrr.

Alma (Krzrl Alma)'nrn Tiirkler igin manevi bir anlamr vat. "Araplar'rn

737 de gcirdiisii Kazar (Hazar) ka$ammn seyyar otairmn tepesindeki "Krzrl

Altrn"dan d6ktilmtig "Armut" (Alma), 6teden beri Arsakh Op'uzlarrlnrn her

85 Ebiilgazi, a.g.e. s. 71.

86 Abu'l-Farac Tarihi, C. l, s' 62'

87 Cevizo$u, a.g.e. s. 115.

88 Cevizo$lu, a.g,e. s. 52, kr. 18.

89 T.M.Y.K. 7946, C. I, s. 50.

90 a.g, Azerbaycan Cum. Haritast.gt Turan Ahnret, B,Tnkya ve D'Anadolu'da Yer Adlan, T.D.A.D., eYr h, Nisan 1fi, s' 175'

92 Acaro*lu, M.Ttirker, cagauzca'da Takma Adlar, soyadlan, Yer Adlan, T.D.A.D. sayr

72, Haziran 1991, s. 126.

93 Tiirkay, C., a.g.e., e. E9.

NiHAr gETiNKAYA / rGDrR TARiHi 141

savagta ele gegirmek istedikleri bir fetih-iilkiisii timsali olan dilgman mer-kezi veya payitahtr idi. Afgarh Nadir $ah"n (1736-174n "Da$rstan Seferi"ne

grkrgrru anlatan Revanh halk gAiri Agrk Safi, "Krzrl Alma"ntn burada oldu$uananesini belirterek de$igine g6yle baglamrgtru

$ah niyyet eyledi KIZIL ALMAyaYam-srra btitiin Hanlar yerising4

Anadolu'da, Almahk (Ulus-Zonguldak), Almah (Tercan-Erzincan, Gazi-antep, Kiitahya, Elbistan-Marag) ad_h kiiylerle, Almahbiik Ciftligi (Demir-ci-Manisa) adh yer bulunmaktadre5.

XVL yiizyrl kayrtlannda, Malazgirt sancaf,rnda bir nahiye ile, Hrnrssanca$rnda dort yerde "Elmalu" adh koyler geemektedire6.

Azerbaycan'da, Kelbecer $ehrinde "Almahg"97, Kakh kazasrna ba$h(Giircistan srmnnda) "Almah", 9edebey gehrinin Ermenistan srmrrnda "Al-mah Torlu" kiiyleri bul.rrr,ryor98.

Giiney Azerbaycan'da: Hoy Kazasrnda "Almalu", Tebriz'de Almalu veDag Almalu, Zencat{tn Mahnegan kazasura ba$h "Almalu" adh koylerbulunmaktadrrry. Ermenistan'da Ezizbeyov'a ba$h Almah adh Tiirk koyii,Ermeni hiikumetinin 12.11.7946 tarihli kararryla, adr Hndzorut olarak de-

$gtirilmigtiiffi. Krrrm'da da Alma-Tamak adir bir koy bulunmaktadrrl0l.

ALUT (Ifdrr m.)

Yeni adr Ytizbagrlar.

Bu kdyiin adr ile ilgili tatmin edici bir bilgiye ulagamadrk. Fonetikbenzerli$i olan birkag 6rnekle yetinebiliyoruz.

Osmanhlar'rn 1578'de fethedilen yerlerin tahrir defterinde Nahgrvan,

$uga (ve G6kqeg6l) arasndaki bcilge "Urut Sanca$r"l02 olarakgegmektedir.

Bu sancakta, Urut (Urut Kalasr), Kikr, Mugancrk ve Zengezor nahiyeleri

de bulunuyordu.Krpgaklar'dan bir "IJrut" kabilesi de varrdr."Ur (ut)t'is-Qike, "urut Ka-

le'si" anlamrna Qrldrr'da bugiin "Uruta/Urta" denilen biiyiik koyiin hisa-ndq IQpgaklar'rn "urut" boyunun hatrrasrm tagryor; bir biiyiik "Urut" koyii

Et95

96

E7

98

I100

101

\o2

Krrzro$lu, Kars Tarihi, s.250.

T.M.Y.K. 1946, s.51.Baykara, Tuncer, Hrrus ve Malazgirt S.Y.A. s. 29.

Yusufov-Kerimov, a.g.e. s. 51.

a.g. Azerbaycan Cumhuriyeti Haritasr.

a.g. Gtiney Azerbaycan Haritasr.

Makas, 2., a.g.m. s. 225.

Dolru, A., T.D.A. Dergisi Sayr 48 Haziran 1987, s.74.KrrzroSlu, Obmanhlarur Kafkas Ellerini Fethi, s. 31.9.

:.'e "Lirnl'' liarrlasr d.a Gole ve Oltu'dadrr."10ll Al-Urut sciziiniin bozulmuF

sekli iizeride cie durmak gerek.

Giiney Azerbaycan'da, Urmiye g6liiniin giineyinde "Alut" adh bir kaza

bulunmaktadrrlOt. Azerbaycan'da da Baku yakrnlannda bir Aliit/Elet ka-:;abasr ve demiryolu istasvonu var.

Krpgak yer adlanndan Qrldrr'da "Alabucl" ud, g"q"r105.

Malatva'nrn K6hta ilqesinde de Alut adh bir koy bulunuyor.

AMARAT (trfdrr m"]

\"eni adr, Qakrtag.

"Krrzrof,lu'nun tesbitlerinden, :\}<-kovunlu "Kul Yusuf" Kiimbetinin bu-

lundu$u Arnarat Koyii'niirr dogn: ircir'nrn "lmaret" oldrrf,rrnu anhyoruz.

Demekki htr r.criesrnenin ircL, bir "sosval ha','l:' krrntrntt" nclan gelmekte-

dir"106. Kul Yirstr{' Kiimbeti J.4$i'r.le o.lp,l,,',rqi,r:lti?.

Csmanir Ar:.'iv br:lgelt:rinrlt'. .191t'.nirntl,i I:'i'.'trlr'cla, Ermeni taaruzlannalnaru-z k;il.tr-r tr:rler ,,.-i,'r.ir. "itri"'r',.ti" ,,':.ii; i:ir 1:,-ri'<i+ Fe(mektedirl0s.

,\nlaral acjir bir Tiirk bor.'ri':rtin trdtnde:r ver itdt olirrak da almmrp

olal.riet.cili rntthtr:mel gorirlebilir. Oria Anadoltr ila Kozirn'rn kuzeyinde ye-

l,-1e,r .,\nr,rrai ir,li'u ,,"nr'u". farihi Tiirk lrot'lanndan, "Amar"l]0 Asya'day;'jinrnri; Tiirk i:roylann<1an "Amar^ t'il ve Gii.r"r, Tiirkistan'c{a ya'ayan A-n.r:../;fimtrr/)lamar aclh taril'ri Tiirk katrilele:"ini cle gcirmekteyiz. lmir, Asurkitirb.:lerinde, Saka krrah olarak pdstt"r'ilen Gogu vahut Gog'un ofrullanbi,.lati ve Parrati'nin M.O. t'ri,2 !rilrlr:n,-1a l..irikaslar'r aqarak kuzeyden"'Asr,rr iilkesine taamz

".1*rlerli11.'Bii P.rrtrti (Herodot'da Prothyes)'nin o$lu

lVladuva (I:Ierodot'd;r ManJyes) biitiin Anadolu, Suriye ve Filistin i fethet-tikleri srrada, kutsal Ailt,.lii i;lskalan'claki Uranian tapga$rnJla tuhtipeden, Fleroclofda "Enareili "Iogan'da Anar/Yamar/Amarllb olarak geqen

bir kabile zikredilmektedir. Kaynaklarda, bu Amar kabilesinin Hazar denizi

dogusunda (Ptolemeus'te ise Tiyangan'rn batrsrnda) yagadrklan gosteril-

ii3__. -._.

103 Krrzro$lu, Krpgaklar, s. 164.

lM a.g. Gtiney Azerbaycan Haritasr.

105 Krrzroflu, Krpgaklar, s" 163

106 l.Ciiner, llimiz lfdrr, 1993, sh. 145.

107 Tiirk Ans., I[du mad.

108 Osmanh Belgelerinde Az-erbaycan Tiirk Hanhklart s. 209.

109 Ceviznfrlu, a.g,e. s. 52.

110 l-evizofrlrr 12;1. riloki 1ll'.

I1 I 't,r'izt'r:lr, r.l].1' 5. ii;,11: I leroctri, l, i il{.

113 itg,rtn" (iir.i5 I, :;. iL,t'.

llil iogan, Cirii' !, s. 167.

l1S 'lirg;rn, Cirig I, s lt)rIl{r -lirg;in, (iiriF L r. "!i

NiHAT qETiNKAYA I IEDIR TARiHi

NiHAT qETINKAYA / reDrR TARiHI _llimektedir117. Togan, Kaggari'de Beqen, Qungarya'darki Yarnar nehlinin aclnm"Anar" (Amar) dan kaldrsrnr sdylerllE.

Birgok yerde gciriilen "Amarat" yer adrmn, bu "Amar" Tiirk i-"cyrrnunadrmn go$ul gekli oldu$unu diigiiniiyoruz. Eski Tiir*qede atlrt {t) gof;ul

",.:iiolarak kullanrldrgr gibi, toprak, yel, yurt anlamlaruu da verir. Amarai /Amarlar yahut "Amar yurdu" anlamrnr vermektedir. 1-{r:r: il.i iraidr **:"Amar" adr Amarat kovii adrnrn asrl kiikiir:ii ihiivir eclii'o:. irrr!,rc-'ir<.i.i'r:l.

Amarat adh bu koyiin, bir S;rka trovu oluF" acirn: d:i crilarrrJiin .rl;Iri Q;rli':t

Qtrkuru'ncla bulunuyor cimasr, bu acln, Sei;a].rr'rn Amar" bovri nrl:ri:,: :j n', ;,,"

r-ilabiieceginc delil tegkil eder.

XVII. asrr meShur Fransrz seyyahr Jeirn-Babtiste Tar,:irni'';' iJbir. 1,:::i'r',

seyahatnamesinde, gark iilkelerine yaptr$r seyahatle Nahg:r.an'riar1 1:€lr"1r: 1.l'1 r:

"Amurat"'rn ord.ularrmn krsa zaman cince bu fehri ,1,il11grn, s6v:.,,]l'ii' "r,"r-

murat"'dan kastetti$i IV. Murad'dr. Ancak bu "Amurat" sijziiniin kencirifadesi olmadrf,r ve ycire a$zrndan aldrir kanaatindegiz. Aga hitab: ).)ai.:..

ervan ve If,drr yoresinde srk kullamlmaktadrr. Saygrnhk if;r,.{esi ol.ri;:l.. i'simlere ilave edilerek kullarulrrken de ses kavbrna ugratlLnaki.:ci:r. .\i;;rMehti / Amehti, A$a Mehmet / Amemmed, Af,a Murat f Amlirai gibi.Bu izahla Amarat adrn agrklamak yaklagrmr iginde degiliz. Ancak i.,r;'

mahimat olarak yer verdik.

Amarat k6yti (Hamur-Afirr, Kayseri, Sultanham-Aksaray]. r\rrrarcrlMeraasr (Sivas-Sugehri-A$vanos buca$r), Amariq kiiyii (Bingol-Kifi), An;rrl:Ciftlifi (Hatay-Bagarbey kciyii)]z0. Nigdu'y" baih hir r\nralal kor.ii .L' b "

l,rn.rraktudrrl21.

Bugiin koyde iig oymak yagamaktadrr: Gamberuga$r (€rivan'd;r;' gclme), Seyitler oymaf,r ve Beyler oymafir (Bunlar Tuzluca ilcesinej,e;r sr:lmedir).

ARALIK (Ilge Merkezi)

Arahk kazasrna, kaza olmadan ijnce Bagkoy nahiyesi denifuniktel"riiKaza olunca Arahk adrm aldr. Bundan, Arahk admrn yeni verihni; old'li1uanlagrlmamahdrr. Arahk adr, daha eski tarihi adrdu. Tiirkiye'de 45 irsvti,,,

Bagkciy adh yer bulunuyo/22.

1590 tarihli Revan Eyaleti Mufassal Defteri'nde Revan/Sahirt biilg':sikazAlan, Revan, Tahn, Aicakala ve Arahk KazAlari idi, dralrk KazaEi,

117 Togan, Girig l, s. 167.

L18 Togan, Ciriq l, s. 167.

119 Tavarnier, J.8., XVII. asrr ortalannda'fiirkiye Uzerinden lran'a Scyahat, I'cri-um*:r ii:r-rl

ttmel cser, lstanirul 1980. s. 3B.

120 T.M.Y.K. 1946, C. I, s. 5{r.

1.21 Qay, Abdulhal0k, Kiirt f)osyasr, Thran Kiiltiir Vakfi Yayrru,2. baskr, lgianl;ri i'.1'ri, s. ir'122 T.lvI.Y.K. '1,946, C. I, s. 131-132.

t44 NiHAr qETiNKAYA / IGDIR TARiHI

"lgdiru, "siirmelii" ile "Arahk" nahiyelerine ayrrlmrgttl23. Kanuni ga$rnda,

Aras saf,rndaki Arahk, ayn bir derebeylik merkezi idi'

Ermenistan'da Aralk adh bir Ttbk kiiyii buhrnmakta olup adr, E l*ihiikumeti 7,12.1945 tarihli karanyla adr Yerazgavors olarak de$$tirilmigti/24 .

ARAPKiR (I[dr m.)

Arapkirlu Tiirkmenleri'nin kurdu$u k<iydiir. Yeni adr Bayraktutan'drr.

Kara-Koyunlu ve Ak-Koyunlu Tlirkmanlarr Topluluf,unu giren oymaklar-

dandrr. H. 11"40-1728 defterinde, I$drr'rn Karamehmet kiiyi.inde oturan cem-

Aat ile lpdrr'rn Mamugkun koyiiniin ikinci adr "Arapkerli"di/2s. BugiinIidrr merkez kd,ylerinden biridir.

Arapkirli oymaf,r, Safevi Devleti'nin dayandrf,r Tiirk boylarrndan, $amluTiirkmenleri toplulu$unu meydana getiren boylardan biri de ArabgirluoymaSdrrl2u. $uh Ismail'in babasr $eyh Haydar zamarunda, Anadolu'danIran,a gogen Tiirkmenler arasrnda Arapgirlu oymafr da vardrr. Yavluz za-

mamnda da Anadolu'dan, Irar/a kagan Alevi Tiirkmenler arasrnda Arap-girli oyma$r da bulunuyordu. '929 (1523) tarihinde bu oymafrn baqrnda

Emir Ali Kulu (Kuli) Bef, vardr. Arabgirliiler dalrjr sonra $amlu'ya dahil

olmuglar ve onun bir obasmr tegkil etmiglerdir."127 Tahmasb'rn avcrbagrsr,

940 (1533-34) da Arabgirlii Mahmut Af,a idi. Yine 942 (1535-36) de, Safevi-

ler,in Van Gcilti gevresine yaprlan akrnda Arabkirlii Miihelhil Bahadu bey'inde bulunduf,u goriiliiyorl2s.

ARATAN (Araltk)

AgaF ve yukan Aratan. Bu koyler Kiiqiik ASn Da$r ile Biiyiik Af,rtDa$r arasrnda, Serdarbulak Yaylasr'mn agaS krsrmlanndadrr.

Aratan, siiriiliip sulanmrg, ekilmig tarla, tohum serpmeden iince iglenmiS

topraf,rn sulanmasr; Arata Qrkmak Belirli bir oranda kuruyarak tohumserpilecek hale gelmek. "Avlu, mrntrka, b6lge ve genig qrplak araziler gibianlamlara gelen "aratan" stizcii$ii ile, Aratan k6yiiniin konumu arasrnda

da bir benzerli$in olduf,u dtigiiniilebilir. Gerqekten de, Yukarr ve ApaSr

Aratan koyleri Biiyiik ASn Da$r'mn kuzey eteklerinde gok genig ve doSal

bitki ortiisi.i bakrmrndan fakir bir birikinti yelpazesinin hemen kenarrnda

kurulmugtur."l2e lKilyliiler abad eden anlamrna geldif,ini s6yliiyorlar). Mo-

Krrzroflu, Osmanhlafin Kafkas Ellerini Fethi, s. 348.

Makas, 2., a.g.m. s. 225.

KrrzroSlu, Kars Tarihi, s. 502.

Siimer, O$uzlar 1980, s. 153.

Siimer, Safevi Dev.Kur. s. 51.

Siimer, Safevi Devletinin Kurulugu, s. 104.

Giiner, If,dtr, s. 143.

123124125

126

127

128

t29

folistan da gatpn kdyliilere nAraf' denildif,ini g6ziintine alusak, bu adn lran'da

(fAfC yy.) devlet kurmuE olan llhanllar d6,nemi ile de alakah olduf,'nu dii-

giinebiliriz. Alatan adru, Arat-an Sekliyle ele ahrsak, "an" farsgada go$ul ekidir

ve ti.irkgedeki ular-ley'' kargilrF olup, bu s6ze, Arat-an / Aratlar anlammr verir.

Kgzroplu, Rad s6ztintin" Kalkas dillerince stiylenen bir s6z oldu$.rnu, sttziin

aslrun uAradu olup lGfkas dillerindeki bazr sesleri yuha hustrsiyetinden "A"

sesi yutularak uAr"adu s6ziini.in uRad" geklinde sdslendi$ini xiylet13O'

Azerbaycan kaynaklannda, bazt Alban garlarrmn.ve srradan adlann

srralamasrnda, ash Tiirkge olan "Aratan" adt du 9"9",131'

Cevizof,lu, 4^sya'da, Qin de Arlar'dan "Aratam" (Aratan ?) adh bir boyu

belirtmektedirrr'.

Siimerler'in "Enmerkar ve Aratta kahini" adh destanrnda, "Aratta" iil-kesinden bahsedilir. ,'Arattaya Qayr" yani Aratta Ulkesinin Qayr. Kadim

devirlerde hazrrlanmrg Stimer-Akad ltigatinde Aratta siiziini.iLn arattu, aratu

varyantlan verilmigtir. Aratta urmiye giiliintin gtineyindeki yerler. urartuhiikiimdan I. Argigti M.6.781.-760) Mannaya seferinde Urmiye'nin giine-

yinden Alateye diye bahseder ve oraya dafihk iilke der. Aratta ve Alateye

(r/l degipmesi ile) aym adlardu. Bunlann muhtelif varyantlan Ttirk-Altay

ail gevl"inde genig iullarulr. Alateye-Altay, Alatavai Aratta (Aratu, Arata),

ise Alatay, Alatuu, Alatou, Ala-taa, Aladai adlarrntn eski gekli gibi kabul

edilebilir. Eski Tiirk dilinde Aratu (Alatuu), Aratta (Alatag), Alateye (Ala-

tay-Aladag -yr gr v def'igmesi) "Das, Daf,hk iilke manastnda, siimerler,

Akadlar ve Urartular tarafindan kullarulmrgtrr""'

Koyde, "Af,ocak" denilen bir ocak, ziyaretgah var. Yerden grkarrlan ve

kutsai oldugu rivayet edilen, beyaz bir mermer tagmrn bulunduf,u yerdir.

Sonralan kAyliiler bu taprn bulundu$u yerde, eski yaprsmrn da$rlan taglanm

toplayarak yeniden onarmrglardo. c,t*u giinleri zry"*\ edilir. Bu k6y sel

garatigti iein, kiiy halkmm btiyiik bir krsmr AlkEil kiiyiine yerlesmistir'

ARMUTLU (Ilrzluca)

Bu kiiyde gok miktarda armut a$acr bulunmaktadu. Armutlu adr da

bunun igin verilmigtir.

XVI. yy kayrtlannda, Armudlu adryla, Hmrs Sancaflnda 8' Malazgirt

SancaSrnda bir yerde kiiy, ve yine Hrms S.anca$rnda, 2 yerde' Malazgirt

"un"ufrrdu a yerae *.rruu buiunmaktaydrls'

130

131

132133

AA

Krrzrofilu, Krpqaklar, s. 265 h.

Geybullayev, Karaba[, s. 4648'

Cevizo$lu, a.g.e. s. 62, kroki 27:

Yusufov-Kerimov, a.g.e. s. 55'

Baykara, Tuncer, Hrms ve Malazgirt Sancaklan Yer Adlan (XVI' y'y')' T' T' Kummu

yay. Ankara 1991, s.15.

146 NiHAT 9ETiNKAYA / ICDIR TARIHI

Az_e_rbaycan'da, Kelbecer ve Gubadh'da Armutlu adh k<iyler bulunmak-.,135racllr

XIX. viizvrl serive sicillerinde, Antalya Elmah'ya baSh Armutlu k6yiitayaeaitmghrl3k.

r

Ermenistan'da, iki Armutlu adh riirk koyii bulunmaktadu. Bu kciyrerinacllirrr Ermenistan hiikumetinin 3.1.1935 tarihli karanyla Tufagen ve 4.4.7946tarihli karanyla da Tandzut olarak de$iptirilmigtir.

ARSLANLI (Tirzluca)

Bu sijzi.in ash (Arslan) Ars-r-lan drr. Ars tiirkge olup, Gelincik deniienyrrhcr hayvan'a verilen isimdir. Gelincik, Avmpa,Orta ve Kuzey Asva'dayapayan/ fare, tarla srqanr ve kostebekle beslenen, krsa bacakh uzun gcit'deli,gok yrhcr bir hayvandrr, Arsrlan sciziiniin ikinci terkibi "llan" soziidiir.Qince lung, loon/Yrlan, ejderha demektir137. lung/r-lun g/rlang/vlan s<i-

ziinden, sonradan bir ses ilavesiyle bagrna, rrak/yrrak, vf yv da oldufugibi "y" sesini alarak yrlan olmugtur. Qince ejderha anlamrndudr.l38, Arc(Gelincik)'in yrrtrcrhk vasfiyla, ejderhamn korkunglu$unun birleperek, dahayrrtrcr, daha korkung anlamr veren Ars-rlan (Arslan) olmugtur. Tuzlucayaylalannda eskiden beri arslan yagamadrf,r bilinmektedir. Kriy adr olarakverilen "Arslan" adnm bilinen arslana gore defiil, korkung bir ejderhadiigiiniilerek verilmip oldu[-u muhtemeldir. Yorede halk hikayelerinde ca-navar, ejderha motifleri ve rivayetleri gok zengindir. Yore aizrnda Aslan-h/Aslanru diye de sciylenir.

Han-NAme de, 6zbek Han'lanmn biiynk vezir ve bahadrrr Ulu$-Ars-lan'm of,lunun adr "Ejder-i Arslan" olarak geqer.

Adana'nrn Kozan ilgesinde yerlegen Afgarlar'rn beg koyiinden biriAslanh'drr. Rahmetli Prof. Dr. Mehmet Eroz bu k6yler hakkrnda gubilgileri vermektedir: "Bu kciylerde yagayan halk, kendilerini Horasandangelmig Lek ve Krrrntr Kiirtleri olarak isimlendirmektedir. Bu koyrerdenAslanh kciyiinii sekiz yrl once (1967 de) ziyaret ettik. Tiirkgeden baskadil bilmiyen, TiirkEenin de en cizhisiinii konugan, Toroslarda yaz ayla-rrnda ziyaret edip, gadrrlarrnda kaidr$rmrz yoriiklerden en ufak farkrolmayan Tiirkmenlerle kargrlagtrk. Bu misalden de anlaqrhyor ki, c{iliTiirkge olary fakat uruk veya ulus adr Kiirt olan boylar ve oymaklar,Afganistan'da, Iran'da ve Tiirkiye'de vardrr ve bunlar Gok-Tiirk,lerle,Kuman Tiirkleriyle akrabadrrlar."l39

135 Yusufof, - Kerimov, a.g.e. s. 51.

L36 Mogol, Hasan, a.g.m. s. 145.

L37 Eyubof,lu, Etm. ftiz. s 40.

138 Eytiboghr, a.g. sozliik, s. 756.

139 Eniz, DoSu Anadolumrn Tiirkliiiii, lstanbul 1975, s.17.

NIHAT CETINKAYA/ rCDrR TARiHi

I. Selim zamannda, Kayilar'rn Baybgrd'da, giftgilik yaptrklan yurtlan(Mazra)mn adr da "Arslanh-Viran" idi140.

Arslanh k6yii (Emirdafir-Afyon, Nazilli-Aydrn, SilifkeJgel, Tagkoprii-Kastamonu, Kiitahya, Kozan-Seyhan, Hilvan-Urfa), Arslanh, mahalle olarak(Murgul-Artvin Bagk<iy kciyiinde, Kocaeli-Himmetli koyii, Fatsa-Ordu U-

.. , .141zunqere Koyunqe,

ASMA (I[drr m.)

Hacce (?) tepenin vamaqlarnlla dik bir kayahk yarrn etefinde kurulmugda$ koyiidiir. .{,irr:r as,rir gibi .lirran bu dik yardan aldrfir siiylendifi gibi,eskiden kciyde qok :iziim vetgtifiinden, gok asma afaglan varmr9, bu adrasmalardan aldr$r da sovlenir.

Kaynak ,vataiimciaki otlu ver, sarp arazilerdeki ktiqiik, sulu, otlu diiz-liiklere de Asnra Cenilir'"'.

Tiirkiye'de asrna adh koyler: .rsma koyii (Bozdoian-Aydrn, Mudurnu-Bolu, Mucur-Kirpehir), Asma giftlif,i (Hanobasr-Aksaray), Asmaba$ k6yii(Tefenni-Burdur), Asmabeydili (Iskilip-Qorum), Asmaca kiiyii (Malatya, A-lanya-Antalya, Gerede-Bolu), Asmacrk kciyii (Manisa), Asmah kiiyii (Er-dek-Bahkesir, Tefenni-Burdur, Biga-Qanakkale, Lapseki-Qanakkale,SalihliBahkesir, Ceyhan- Adana)l43.

Krnm'da Asma-Kuyu adh bir yer bulunmaktadrrl4. Giircistan da Tiirkbolgesi Borgah'da da Asmalar/Esmeler adlr bir kciy bulunmaktadrr.

ASTAFiL (Ttrzluca)

Yore af,zrnda "Astaflr", "Astabh". Sinekler bolgesinde yeralrr. Astabhadrnda bagka bir yer de, Kaf,rzman tarafi.nda, Gaziler (Pemavut) ile Cu-masav arasr daf,hk kesiminde bulunmaktadrr.

Bu kiiyiin adr ile ilgili, yeterli bir bilgi elde edemedik. Benzer bir kaq

misalle yetinece$iz.

Mes'udi O$uzlar'r tasnif ederken, iiq kola ayrnr: yiiksek (el-eAli), orta(el-evAsrt) ve agair (el-esAfil)1a5. EsAfil, halkrn alt tabakasr, reaya anlamrna

gelir. AsdAf, sedeler ve assAb da iplikqi anlammdadu.

140 Siimer, Ofiuzlar 1980. s. 217

141 T.I\4.Y.K. 7946 s. 72.

142 Derleme S<izliifii, liirk Dil143 T.M.Y.K. l94tr. s. 7i:.

144 Ttrran, Ahmei. Krr rm ve-1991, s. 91"

145 Siimer, C)fr,uzlar i980, s. 17.

Krrrumu Yay. Ankara 1993, C. l, s.346.

D.,,\nadolu Yer Adlan Uzerine, T.D.A.D. sayr 85, Aftustos

NiHAr gETiNKAYA / rcDrR TARiHi

A$n-Aras civarlanna da gelip yerlegtiklerini bildi$miz, Halep Tiirkmenle-rilnden, 'I689da Avusturya seferine ga$rnlan Tlirkmen askerinin bagrndabulunan nS b"gin adr bu kitytin adr ile uyumlu bulunmaktadu. Bu beylergunlardr: Pehlivanl/dan !i!erO$u AssAf hrcytnut Be$-Dili beylerinden ge-

dido$lu Topal Assaf bey'*': Giier Krzrklar'dan Hacr Zekeriyya oSlu Assafbey. Bu kityiin adr, Ttirkmenler arasrnda giirdiiSiimtiz bu "Assaf" adryla dailgili olabilir idi. Ridaniye Meydan Muharebesinde, 6len Memlfrklu ilerigelenlerinden birinin adr "Ast Bay" idi ki, bu pahsiyet Emir-el UlemAidi148. Giiriildiigii gibi bu iki isim "Astabh" adr ile fonetik benzerlik igindedir.Ayru mengeden gelmig olabilecef,,i iizerinde durulmasr gereken bir husustur.

Osmanh argiv belgelerinde, 1906'da Karabaffrn $uga qehrine baf,h olup,Ermenilerce yakrlan 19 k6yden biri olarak "EptAp" adr gegmekte ve gimdikiHankendi'nin ikinci adr olarak belirtilmekt.dir.l4g Azerbaycan'd.a, da Ge-d.ebey'e ba$h Astaf adh bir kiiyii bulunmaktaduls.

Ermenistart'da, Megri'ye ba$h Astazor (Asta(b)zor?) adh-'Iiirk k6yii,22.4.1935 tarihli kararla adr $vanidzor olarak de$igtirilmigtirlsr.

Krnm'da da Astaban adh bir k6y bulunmaktadr/s2. Astaban adr, Astabve Farsca goSul eki olan "an" ekini ilavesiyle Astaban =Astablar anlamndaolabilir.

A$IKHUSEYIN (Titzluca)

Ifdrr ili yoresi Tiirk agrk edebiyatrmn en zengin bolgelerinden biridir.Agrk gelenekleri oldukqa yaygrndu. Y6,rede iyi tamnmrg Hiiseyin adh agrSrn

adrna g6re verilmip oldu[u muhtemeldir.

ATICI (I[dr m.)

Bu kd,ytin ahalisi kege yapmakla tammyormug. Kege yaprmr igin yiinhazrrlanmasr igine Ahcrhk, bunu yapana da atrcr denilir. Bunun iEinde bukoye Ahcr denilmi9153.

K6y gimdi terkedilmig olup bogdur.Osmanh kaynaklannda, Atrcroba, Atrcrlar Agireti: Gijnen Kazasr (Karesi

Sanca$), Kete Kazasr (HiiddvendigAr Sanca$r)ls.

Siimer, O$uzlar, s. 227.

Siimer, Of,uzlar, s. 300.

Haydar Qelebi Ruzndmesi, s. 200.

Osmanh Belgelerinde Azerbaycan Ttirk Hanltklan, s. 197.

a.g. Azerbaycan Cumhuriyeti. Haritast.

Makas, 2., a.g.m. s. 225.

Do$ru, A., T.D.A. Dergisi, sayr 48, Haziran 1987, s.75.Hamit Hun Bey'in gifahi verdi$i bilgi.Tiirkay, C., a.g.e. s. 50.

746

1{7148

149

150

1sl152

153

lg

NiHAT qETiNKAYA/ TCDIR TARIHI

Manisa'da Atrcr ve Bahkesir'in Gtinen ilgesinde Atrcroba adh kciyler

bulunmaktad1rl55.

AVADANLIK (Igdr m.)

Pamuk gegidinde. Avadanhk, yiire a$zrnda "bayrndrr", imar edilmiganlamrnda kullanrldr$r gibi, marangoz ve diilger aletlerine ve bunlarla

yaprlan maran-gozluk iplerine de Avadanhk denilmektedir.Tarsus ilqesinin de Avadan adh bir kiiyii varls'

BABACAN (Araltk)

Ain ete$inde ve ovada iki kciydiir. Asrl k6y, Airr ete$nde, $rhbrzrnhagiretinin kurdufu koydiir. $fibrzrnhlar'rn bir krsmr sonradan ovaya yer-

legerek ikinci Babacan koyiinii kurmuglardu.

BADILLI (Ttrzluca)

Iqigleri Bakanh$'mn 1946 vrhnda yayrnladr$r Meskfrn yerler krlavuzu'n-da, Badilli adrnda, Pernavut'a bagh bir k6y ile aynca bir mahalle ve Tuzluca

Karanhk kciyii muhtarh$rna baf,h bir k6y olmak iizere iig yer kaydedil-. ., t1/mrsrrr

"Bef,-Dili" veya "Beydilli" isimli boy, 24 O$uz boyunun Boz-Ok kolun-dan, Yrdrz-Han'rn iiqiincti o$lu Bef,-Dili'den gelen boydur. Yrldrz han'tn

oiullan gunlardrr. Avgaq, Krzrk, Beg-Dili ve Karkrn. Bu kardeg, d<irt Of,uz

boyu da, I$drr'da oymak olarak bulunmaktadrr. OSuz boylarrrun en gok

yayrlmrg, biiyiik boylarrndan biri Beg-Dili'lerdir. "Badrlh/Badilli" geklinde

de giiriiltir. Ozellikle, ki.irtlegmig olanlar "Badrlh" diye amlrrlar. Regided-

din,in ofruznamesi,nde, hiikimdar qrkaran 5 osuz boyundan biri olarak

belirtilirl5s.

Be$-Dili boyu, orta-Asya, Azerbaycan ve Anadolu'ya kadar biitiin bi.i-

yiik Tiirkmen tegekkiillerinin iginde, yer almrgtf. Anadoluda'da gok yaygm

olan, konar-giiger Be$-Dili oymaklarrmn l'5.-16. asuda Bozok (Yozgat) yay-

lasrndan, Suriye'nin Colap ve Rakka havalisine iskAn edilmeleri srrasrnda

meydana gelen hadiseler, osmanh kaynaklannda genig gekilde yeraldrf,r

gibi, giiniimi.izde de oymaklar arasrnda rivayetlerde, tiirkiilerde ve sciylenen

giirlerde halen yagamaktadrr. Bu anlahmlarda, Be$-Dili boyu beyi Firuz

(Feriz) Bey'in biiyiik bir Be$-Dili toplulufuyla lran'a gitti$ anlatrlrr' Firuz

Bey'in bu gcigii (Tiirkmenler arasrnda Firuz Bey'in 80 bin hanenin baqr

155 T.M.Y.K. 1946, s.96.1.56 T.M.Y.K. '1946, s. 97.

157 T.M.Y.K. 1946, s. 112.

158 Stimer, O$uzlar 1980, s. 297.

150 NiHAT qETiNKAYA / riDrR TARiHi

oldu$rr sciylenirlsg. Osmanh devgirme kadrolannrn Anadolu Tiirkmenleri'-ne uvprladrklarr baskr ve kryrm politikalan yiiziinden, Beg-Dili beyi FiruzBey'in lran'a mecburi gidipi, Tiirkmenler tarafrndan tiziintii ile kargrlanmrgve piirlere konu olmugtur. Kime ait olduSu bilinmeyen, halen Gaziantepcivan Tiirkmenleri arasrnda scivlenen, Firuz Bey'in lran'a gidigiyle ilgilibir giir qriyledir:

Seherden avazun ba$rrmr delerDurnanrn kanadr kciz gibl vanarKaldrrnrr; kanadrn yal'rrrbas s.tnarFiruz bey Acem.e gitti Durn;rlar

Yedi atlile Uf.aft eff^h emanetYetmig bin Evliya eylesin himmetYurdumu beklesin o$lum MuhammedFiruz bey Aceme gitti Durnalar

eaf,ner sasrrsr rJrllu"" ,","Inin Aynelize bir semah doniinBeyden izin oldu koruya konunFiruz bey Aceme gitti Durnalar

Benden r"r"* ";;azna hatuna

Qrkarsrn allarr kara bailasrnKiiqiik o$lu ile goniil e$lesinFirrz bey Aceme gitti Durnalarl60.

Be$-Dili'ler, Srrriye ($amh) Boz-Ok'Iiirkmenleri toplulu$unda onemlibir bovdur. XVi. viiz,vrlda Boz-Ultrs ve Yeni-ll 'Iiirkn"renleri arasrnda veIg-il (lqel)'de de miistakil Be[-Dili oymaklarr bulunmakta.irri"l. Suriye bol-gesindeki ve buradan lrtrn'a gcigen Bei-Dili Trirkmenlerine, genel olarak$amh/$amlu/$amrh Tiirkmenleri denilmektedir.

Bei-Dili'lea Safevi devletinin kuruluguna da, $amlu Tlirkmen topluluf"uiqinde katrlmrp ve <inemli rol oynamrplardrr. Safevi devletinin kumluSrrnakatrlmrg olan Anadolu Tiirkmen beilerinden $amlu Abdi Beg ve oilumephrrr Durmug Han'rn Be$-Dili oymaf,rndan olmasr muhtemelclir'o'. Tuz-

dzbag, Omer, Gaziantep Dolavlannda'Iiirkmenler vc 13araklar, Gaziantep Kiiltiir Dcrnesiyay. G.Antep 1958, s. 9.

Ozbag, Omer, a.g.c.s. 9-10.

Siimer, Of,uzlar, 1980, s. 297.

Siimer, Ofiuzlar, 1980, s. 308.

159

160

161

162

NiHAT 9ETINKAYA / IdDIR TARiHi

luca'mn Badilli k<iyiiniin, Safevi devletinin daf,rlmasrndan sonra, buralaragelip yerlegen Bef,-Dili/Be$-Dilli/Badrlh oymair tarafrndan kumldu$u an-lagrhyor. Halen lran'da BeS-Dilli iinvan, yer ve oymak adrna srk rastlanrr.Iran'da, tamnmrg def,erli bilim adamr Prof. Dr. Gulam Hiiseyin Beydillide bu BeS-DiIi boyuna mensuptur.

XVI. yiizyrlda Tiirkmenler'in iskAmnda, Suriye'ye iskAn edilmek istenenBe$-Dili Tiirkmenleri, buraya gitmek istememeleri yi.iziinden, hrikiimetlearalarrnda hadiseler olmuq ve bir krsmr (Firuz Be[ gibi) lran'a gitmekmecburiyetinde kalmrgtrr. Safeviler tarafindan, Anadolu'dan gelen Tiirkmenguruplanmn ileri gelenleri,ne devlette ijnemli gtirevler verilmesi ve Osmanhhiikiimetiyle itilaflr olu5larr, bunlann Azerbaycan taraflannda kahcr halegelmesini sebep olmugtur. Safevi devletinin da$rlmasryla Bef-Dili beyleriyerlerini muhafaza edememig ve apiretleri ile Azerbaycan ve Dop"u Ana-dolu'nun qepitli yerlerine dairlarak yerlegmig ve qof,ir da Krirtleqmiptir.Tirzluca'mn Badrlh (Be[-Dili) koyleri ile hemen yambagrnda veralan $amrh($amh) koylerinin, Safevi devletinin yrkrlmasrndan sonra dafrlan $amluyahut Be$-Dili Tiirkmenleri tarafindan kurulduf,u aqrktr. Pernavut (Gazi-

ler) bucairmn bir mahallesinin adr da yine Badrlh adrnr tagrmaktadrr. Be$-

Dili adr, Kiirtler'ce Badrlh diye siiylenir. Bilindigi gibi Be[-DiliTiirkmenleri'nin bir krsmt, Osmanh'mn Tiirkmenlere kar;;r diigmanLfirndan,Kiirtlegmiglerdir. Badrlh kciyi.imiizii kuranlar da bunlardandrr.

Bef,-Dili Tiirkn'renleri, Tiirk tciresine srkrca bafL olduklan gibi derin birTiirkliik Fuuruna da sahiptiler. Tiirkliiklerinden gurur duyarlar. Bu hissi-

yatlanm Be$-Dili ozanlanndan Krrl Flasreti qok giizel dile getirmigtir.

Kul l{asretim der ki goktur sciziimiizDiigmana qatal gotiirmektir fikrimizAbai Ecdaddan Tiirk O$lu TilrkiizTarihler yAdeyler biziz BeS-DilirN.

Igel ili Giilnar ilgesindeki Beg-Dili TiirkmenlerLnin yagadrklan kciylerden,

Kara-A$ag, Kuru-Dere, Karaca-Virary Drrnaklu, Bergem (Perqen/ Perqen-is/-

Pergin-is benzerli$), Yas-Puran fluzluca da Yassr-Bulak kiiyii benzeri) adlanda, Tuzluca'daki koy kiimeleriyle benzerlifi ilgi gekicidir. Igdir ttlrkmederf-nin lEel ili havalisinde yaygm olup yagad*lan koy ve oymaklanmn adlannrn

bolgemizde de yofun bir gekilde giSriilmesi tesadiifi olmasa gerek.

Kaynaklarda Hazar-Otesi Tiirkmenleri toplulu$unda.I$dir ve Be$-DiliTiirkmenieri'nin beraber goriilmesi <inemli bir husustur'*.

Batr Trakya'da Bedilli bir koy v_e__Ardahan ili Posof ilgesinde Bedile(Yeni adr Ttirkozii) adh bir kciy varror.

163 Ozhag, Omer, a.g.e s, 28.

164 Siinrer, Oilrrzlar, 1946, s. 142.

165 lirran, Ahnrel, 13. 'I'rak1'a vc D. Anaclolrr'tla Ktly Adlart, Tiirk Diinyasr Araqtrrntalarrl)r,r1;i:;i s;.r1'r 71. l.iisan'l9i')1, s, 16'J.

151

NiHAr gETiNKAYA / rdDrR rnntHt

Osmanh kaynaklannda, Badrh CemokAnh Oymaf,r: Yenice-i KarasuKazAsr (Paga Sancaf,r), Giimiilcine KazAsr (Paga Sancafr). Ekred T6ifesinden.Badili (Badilii), Badilli (Badillii), Badrh (Badrlu), Badrlh (Badrllu): lskilipKazAsr Qorum Sanca$), Adana, Sivas, Qermik (Diyarbekir), Erzurum Merag,Ergani (Diyarbekir), Qildrq, Kars, Rakka, Edirne, Malkara (Gelibolu). Ti-murcu (Saruhan), Harran Kazisr (Rakka), Aydrn, Saruhary Birecik KazAsr

(Rakka), Trablus-u $am civary Ruha prfa), Canik Sanca$r (Samsun), Er-zincan civan, AkhisAr-r G"yt" KazAsr (Kocaeli Sancaf,r), Kegan ve lpsalaKazilan (Gelibolu Sanca$r), Mardirv $iran, GiimiighAne ve Kelkit KazAlan

(Erzurum EyAleti), Ankara Sanca$, KarahisAr-r $arki Sancap. Konar-Gciger

TiirkmAn EkrAdr TAifesindenl66; Be$dill (Be$dillii)/Begdili (Bef,dilti) Agireti:Sivas, Rakka, Kangal (Sivas), Adana, Halep, Kag KazAsr (Teke Sanca$r),

Tarsus Sanca$, Sis Sanca$ (Adana EyAleti), Ruha (Urfa), Trablus'u $amSanca$, Hama Sancafl.r. TiirkmAn TAifesindenl67; Bad:irr (Badrlu), Badili(Badilii), Badilli, Badillii, Badililer, Badili EkrAdr, Badili Kiirdii CemAati:

lskilip KazAsr (Qorum Sanca[r), Adana, Qerrniik Kazdsr (Diyarbekir San-

ca$r), Diyarbekir, Sivas, Erzurum, Merag, Ergani KazAsr, Rakka, Mardin,Kars-r Merag SancaSr, Timurcu KazAsr, (Saruhan Sanca$), Qrldrr EyAleti,

Haran KazAsr (Rakka Sanca$), Aydr, Saruhan Sancaklary KarahisAr-r $arki,Kiitahya Sancaklary Koyulhisar KazAsr (Karahisdr-r $arki Sanca$r), FirecikKazAsr (Gelibolu Sanca$), Biga Sanca$r, Karasi Sanca$u Gelibolu, Bursa,

Ankara, Kocaeli, Rumeli, Qatalca Kazasr, Ibsala KazAsr, Giimiilcine KazAsr,

Yenice (Paga Sancaf,r), Kemah KazAsr (Erzurum Sanca$), BAyezit Sanca$r

(Erzurum EyAleti), Kars EyAleti, Pasin KazAsr (Erzurum SancaS), Urfa ve

Trablus-u $am Civdn Florina KazAasr (Paga Sanca$), Tire KazAsr (lzmirSanca$), Konar4iiger TiirkmAn EkrAdr Thifesinden. Merdisi Agiretine tAbiolan Beydili ve Modanlu CemAatlannrn EyAlet-i Erzurum ve Kars ve Qrldrrtaraflarr yaylApna varub gelmeleri mttadlan idi. Mahatl-i IskAnda kuk kadar

, 168evten varorXVm. Yiizyrlda, kr;rn Diyarbaku y6resinde loglaytp, ya n Erzurum

gavresinde yaylaya grkan, Badrlh adh cemAahn 2000 gadrrhk bir ahali ol-duklan g6,riili.i/6e. Bu Badrh agiretimn, 1718 yrhnda, Erzurum ve havali-sinde bulunan k6ylerinde yaSma hadiseleri yapmalarr iizerinetoplanarak, Diyarbakrr'a yerlegtirilmeleri tegebbtisti iizerine, bir ksmrnrndaf,rldr$r anlagrhyorlTo.

Tiirkay, C., a.g.e. s. 52.

Tiirkay, C., a.g.e. s. 56.

Tiirkay, C., a.g.e. s. 219.

HalagoSlu, Y., XVn. Yiizyrlda. Osmanh lmp. lskan Siyaseti ve Agi-retlerin Yerlegtirilmesi,Ttirk Tarih Kurumu Yay. Ankara 191, s. 88.

Halaqoilu, a.g.e. s. 136.

166

167

168

169

170

NiHAr gmixxrvn / tdpm rarisl

*ff"]ll]i -iiyti (Afin-Eleekirt), Badilli Yaylasr (Konya-Cihanbeyli-Kulu k6-

Beydili kiiyii (Ankara-Nallthan, Qankrn-Qerkeg, Qorum,IsSarta-Siitgiiler,Karaman, Sivas-Hafik, Denizli-Qivril), Badilli (Giilnar-Igel)"'.

XVL y.y.'da, Be$-Dili adryla 23 yer adrna rastlanmaktadrlT3.

BeS-Dili oyma$'r Azerbaycan'da birgok yerde gcirtilmektedir. Bozulusveya Halep Tlirkmenleri'ne mensup Befdili emirlerinden Giin DoimugSultan, $ah Abbas'rn Ba$dat seferi suasrnda ona tAbi olarak lran'a gelmigve kendisine Azerbaycan'da dirlikler verilmigtir. "$ah Tahmasb'a kargr sal-tanat davasrna kalkrgan kardegi Elkaz Mirza (Alkhaz Mrza)'mn adam-la-nndary sonra ondan aynlarak Thhmasb tarafina gegen Bereket Halife"BeS-Dili Ttirkmenlerindendi. "Sultan Mahmut devrindeki emirlerden Ah-met Beffde Bef,-Dili'den idi. Ahmet Beg (1593-1r5l,a) tarihinde $ah Abbastarafrndan Lahican darugahsrna tayin edilmigtir"*." $uh Abbas'rn iiliimiisrasrnda Rey valisi, Bef,-Dili oymaS: bef,i Zeynel Han idi. Zeynel Han$ah Safi devrinde bagkumandan tayin edilmig, Osmanh Hiisrev Paga ile1,629 d,ayaph& savagr kaybedince intihar etmigtir175. Mingeqevir'de de birBeydili adh kiiy bulunmaktadr.

Bey-Dililer, Cenubi Azerbaycan'rn muhtelif yerlerinde 3000 hAne176 ci-vannda $930) bu\unmaktadu\ar. X\X. asnn baE\annd.a, Tebrrz-Zencan ata-srnda Sultaniye Kazvin bd,lgesinde oturan 50 bin gadrrhk $ahsevenliTtirkmenleri'nin ijnemli bir b6liimiinti Beg-Dili oymaklan tegkil eder' lranAfiagerileri iqinde de Bef,-Dili adh bir oymak bulunuyordu"'. Yine Gtiney

Azerbaycan'rn Kuzey kesiminde, Nahgrvan'rn giineyine diigen ycirede 5000

evlik Bef-Dili toplulu$u yagamakta idivo. Hden tran'da Bef,-Dili oymak,yer ve iinvan adlanna yay$n bir gekilde rastlanmaktadrr' (bak. Bekiranh

Agireti bahsi).!

nlCf,t (Ibzluca)

Totemik anlama g6,re verilmig yeradr.

Bekiranh agireti yagar. Qevresinde Mug'dan gelen aileler oturur. Mug'dada Baf,h adh bir k6,y bulunmaktadr. (ba$ s6zii igin bak. Bagradh ve

Bekiranh bahsi).

T.M.Y.K. 1946, s. 112.

T.M.Y.K. 7946, s. 133.

Siimer, Ofruzlar, s. 297.

Siimer, O[uzlar, s. 308309.

Siimer, Safevl Dev. Kur. s, 173.

Togary Azerbaycan, ls.Ans. C: 2, sh. 93.

Cafero$lu, Tiirk Kavimleri, Enderun Kitabevi, lstanbul 1988, s' 71.

Kayabalr-ArslanoSlu, Azerbaycan Tiirk Ktiltiir Dergisi, Ankara 1978, sayt 225, s. 11'4-

tTl172

l73174175

l76tnt78

1g NiHAr CETINKAYA / reDrR TARiHI

BAIIARLI (Merkez Mahallesi)

I$du'rn Baharh mahallesinin adr 1910 yrftnda Tiflis'te basrlan "KafkaskiKalender" adh yrlhkta "Bagarlu" olarak yazrlmrghr. Ayru kaynakta Iidr'rn adr

da "I[dr Nova" ($imdiki I$drrmava semtinin adr Yeni I$dr) olarak geqer.

Bu giin If,drr lli'nin Baharh mahallesi olarak bilinen 1,er, 1'664 yrhndaA$n Dafr'nda meydana gelen miithig yer sartrsr zamanmda, I$drr Kale

$ehrine (A[n Dagr eteklerindeki bu giinkii If,dr Korgam) baSh Baharluoyma$rmn oturdu$u, Baharlu k6yii idi. Yer sarsrntrsrnda yrkrlan l$drr Kalesi

ahalisi ovaya inerek bu Baharh k<iyii yarunda (If,drr lli'nin gimdiki yeri)yerlegmiglerdir. Zamanla bu Baharh koyii, biiyiiyen If,dr'rn bir mahallesihaline gelmigtir.

Baharhlal, Kara-Koyunlu birlifiinde, Baranlt boyuna ba$h bir oymak

olarak, Kara-Koyrrnlu Devleti'nin kuruluquna igtirak etmiglerdir. Krz ahp

verme yoluyla da Kara-Koyunlular'la yakrn akrabahir tesis etmig olan

Baharlu oymaklarrmn beylerinin de daha sonralarr Kara-Koyunlu Devle-

ti'nin en biiytik ve en giiqli emirlerinden olmuglardrr. Walther Fhnz, Ka-

ra-Koyunlu topluluSunun Caferi mezhebine mensuP oltrp, hanedanlarrmn

Baharh agiretine mensup olduf,unu ifade ederek, Erdebil Safevileri'nin da-

yandrfr baghca kuwet olduklanm da belirtmektedirlTg. Baharh/Baharlu

boy ve yer adr gok yaygrn bir addrr. Hindistan'da kurulmug olan Babiirlii

Tiirk Imparatorlu$u'nun Emirlerinden bazrlarr (Bayram^ Han ve of,lu Ab-

durahman-Han gibi) bu Baharh boyuna mensuP idiler180. Mof,ol lstilasrn-

dan 6nce Bergem adh bir boybe$i ailesinin idaresi altrnda bulunan Yrva

Kabilesinin yagadrir Hemedan biilgesinde, Kara-Koyunlu Devleti'nin baghca

dayanaklanndan birisini tegkil eden ve hiikiimdar ailesiyle yakrr akrabah['r

bulunan Baharlu oymaf,,r yurt tutmu$tu. Faruk Siimer, bu oymap-rn adrmn,

Minorsky'nin ileri siirdiifl"ii grbi, Hemedan yakmrndaki Bahar kalesi adrndan

geldi$ini desteklerl8l. Azerbaycan bilim adamlanndan Prof. Afat Gurbanov

da, Baharhlar'rr XIII. asrda On-Asya'da malum olan Tiirk boylanndan biri

oldufunu belirterek gu bilgileri vermektedir: "Bahar, Iran'rn garkrnda, Hora-

san'da orta asrrlarda mevcut olmug bir eyaletin adrdrr. fta-Asya'dan Mon-

gollar (Azerbaycan lehqesrnde MoSol= "Mongol") tarafrndan siiriilmtig Ttirk

boylanndan biridir. Baharh adrru bu gehirde yagad*lan zamanda almqlardu.

6nce Ttirkiye'ye sonra lran ve Azerbaycart'a yuyrlmrylardu182."

Fhnz, Walther, Uzun Flasan ve $eyh Ciineyd, XV. Yiizyrlda lranln Milll Bir Devletllalinc YiikseliEi, Ankara 1992, s. 49.

Siimer, Oiuzl,rr, 19ti0, s. 141i.

Siimer, KarriKovrrnlular, Ankara 1984, s, 84.

Culbamrv, I'ro[,Dr Afat, Azr.rbaycan Dilinin Onomalogiyasr, llaarif Negriyatr, Baktt198t't, s. 31.1.

t79

180

181

182

NiHAT qETiNKAYA / rCDrR TARiHi

Uzun Hasan Beg'in oliimi.inden faydalanarak, Kara-Ko;runlu Devleti'niyeniden ihya etmek isteyen Baharlu befrleri, Ebubekir Mirze ile birlikte 1479yrlnda Siistan ve Bam yoluvla Ak-Koyunlular'a tabi olan Kirman'r istilaetmiglerdir. Bundan sonra Ak-Koyunlu hiikilmdan Sultan Yaiup tamfindanCurcan'a siiriilmiiglerdir. Bir krsmr Horasan'a giden Baharlu oymaSmrn lran'dakalan krsmr, Ak-Koyrnlu ve SaJevi Devleti'nin hizmetinde bulunarak kabilevivarh$rru uzun bir zaman muh#aza etmigtir. $ah lsmai.l'in emirleri arasurdaEmir Muhammed-i Baharlu adh, bu oymaia mensup bir be$ de vardr183."$ah Tahmas,b'rn ijli.imti esnasrnda Baharlular'rn bagrnda Han Veli Bei bulu-nuyordu."l& Kara-Koyunlu Devleti'nin yrkrtqrndan sorua/ Baharlu oyma$rnrnbir krsmr Ak-Koyunlular'a boyun ef,miyerek Horasan'a Ftmig, baglannda Ali$eker beS oldu$u halde, Timurlular'a katrlmrqlardr. Sultan Mahmud'un vesonralan da Hiiseyin Baykara'run hizmetinde bulunmuglardrr. Babur $uh'^Hindistan Seferine de igtirak etmiglerdir. Babur $uh'rtr ordusunda da Baharluoyma$rndan cinemli emirler bulunmugtur. "XVI. yiizyrlda Dekken'de Kutbga-hiler Devletini kuran Sultan Kulu da Baharlu oymafirndan idil8s.

Kara-Koyunlular Eaf,rnda Baharhlar'm en biiyiik emiri Ali $eker Be[idi, Hemedan (2 defa), Vorucet ve Nehavend valiliklerinde bulunmugfur.Pireli Be$, Yareli Bey, Bayram Bey ve $ahverdi Bey, Baharh oymafimdanolup, Safevi. devletinin tjnemli emirlerindendir. Bayram Han da Eririr el+'t . '.186umera lcl.l

Bu Baharlr oymaklart, halen varhklanm kiigiik cemAatlerler ve oymaklargeklinde yiiriitmektedirler. Baharlu oyma$r bugiin lran'rn Kazvin gehribatrsrndaki Hamse vilayetinde de bir agiret olarak yagamaktadrr. Bu oy-maklann bir gurubu halen I$dr lli merkezinde, kendi adlarryla anrlanBaharh Mahallesi'ni (1,664 yrhnda kciy) kurmuglardrr. Mahallenin eski sa-kinleri Terekeme (Terakime) oymaklandrr.

Osmanh kaynaklannda, Bahar, Baharlar CemAati: Kars-r Merag Sanca$r,Kiitahya, Hamid, Aydrn Sancaklan. (Yori.ikAn TAifesinden)187.

1759 tarihli bir tahrir defterinde, Rakka'ya iskAn olunup, sonradan bu-ralarr terkederl TAcirlu ve Kantemircilii cemAatleri yamnda Baharh cem-Aatide kaydedilmektedirl8s.

Siimer, Kara-Koyunlular, Ankara 1984, s. 25.

Han Veli Be[, Tahmasb'rn o$u lsmail Mirza'run taraftarlarrndandr. Siimer, SafeviDevletinin Kurulugu, s. 107.

Siimer, Karakoyunlular, s. 25.

Krzrlbaglar Tarihi, Azerbaycan Negriyatr, Baku 1993, Ashndan Terciimc eden: M. E.Mehemmed, s 22; Eserin miiellifi belli de$ildir. Eser 17. asnn baglannda, saraytarihgilerinden biri tarafrnclan kaleme ahnmlgtrr. Bu eser, XV.-XVI. asrrlarcla,Kara-Koyunlrt, Ak-Koyunlu ve SafevAler devrindeki hadiseleri anlatrr. Btr devlntlcrinycinetiminde bulunan Tiirkmen oymaklan hakkrnda genig bilgi vermekreclir. Llserinelyazmasr Tahran'da bulunmaktadrr. 1982 de, Tahran'da, bir baskrsi yavrnianmrgtu..Tiirkay, C., a.g.e. s. 220.

Halago$lu, Y., a,g.e. s, 88.

r55

183

184

185

186

187

1.88

vA / reDrR TARIHI

Baharh k6yii (Igel-Tarsus), Baharh mezraa (Malatya-Hekimhan-Apaf,r-

fiffiHlirr!;harh mah (ordu-Fatsa-Fatsasiivezi)' Baharlu k6vti (Divar-

Lady Sheil'in Xx(. Yiizyrl ortalarr lran'daki Tiirk oymaklarr listesinde

Aze baycan'da yagayanlar arasrnda 2000 evlik Baharh oyma$ gcisterilmigtir.

Yine aym kaynakta Fars Biilgesinde y^agayan oymaklar arasrnda da 1230

gadrrl* Baharh oymaf,r gegmektedirle0. 1930 yrhnda, Iran'rn Fars Flamse-

si,nde, 8000 hanelik Baharlu oymasrmn yagadrf,r tespit edilmi$ olup gu

kollardan meydana geliyordu: Resulhanlu, Nasrbeglu, Safihani, lsmailhan-

lu, Kerimli.i .rre H"yda.irr191.

Giiney Azerbaycan'r4^ltaku gehrinde ve Qaybasar b6lgesinde Baharlu

oymaklan yugu*uktudrr192.

Azerbaycan,da $uga ve Zengezur da Baharh oymaf,r ya'amaktadrr1g3.

Azerbaycan,da Baharh yer adr olarak, G6kqay, zengezur, Zengilan gehir-

lerinde birer k6y ve Ermenistan'da G6kgegiil'iin do$u kryrsrnda "Bahar"

adh bir kiiytnn iie Karabaf,'rn Tagaltr koyii yiiresinde "Baharh Yurdu" adh

bir yer bulunmaktadol95. M. V. ganurl{da1920 yrllannda, $uga ve Zengezwt

gehirlerinde ikiger Baharh kiiyiiniin bulundu$unw yazat ""'If,drr,rn bu Baharh mahallesi (eskiden kiiy)'nin yerli ahalisi Terekeme

(Kaiapapak) Tiirklerindendir. Bunlardan bazrlarr civardan gelmedir. Baharl

mahailesinde Saragh (eski adr Pirqo) kiiyiinden gelen Terekeme oymaklan

da var. Ahura ve saragh kiiyii Terekemeleri ile A[rr ilinin, Yoncah k6yii

ile Mengeser kiiyii (bir b6liimti ki Ahura'dan gitmedir) Terekeme oymaklan

^yn, koldardu. Baharh mahallesinde mesktrn Bagaranlar Yoncah Tereke-

meleri oymaklanndandr ki, eskiden de I$drr y6resinde yagtyorlardr/ son-

ralarr Yoncah'ya gitmiglerdir. I$drr'dan, Osmanh-Rus savaglan srrasrnda

(XIX. y.y.) Mug-Bularuk ilqesi ve Ercig'e de gidenler olmuqtur'

BAYAT {KarakoYunlu)

Osuzlar'rn Bayat boyunun kurdu$u k6ydiir'

Bayatlar 24 O$tz boyundan biridir. osuz-Han',rn biiyiik o$lu Giin-

Han,rn d6rt oslundan (Kayr, Bayat, Alka-Evli, Kara-Evli) biri olup, suala-

mada birinci srradaki kayrdan sonra gelmektedir. Bayat'tan gelenlere

Bayatlar denmigtir. Bayat, eski Ttirkler'de, Tann'ntn srfatlanndan biridir.

189

190

191

192193

t94195

196

T.M.Y.K. 1946, s. 115'

Stimer, O$uzlar, 1980, s. &346.Caferof,lu, Prof. Dr. A., Tiirk Kavimleri, s. 71.

Togan, Azerbaycan mad, ls. Ans'

Togan a.g.m' s, 93'

a.g, AzorbaYcan eum., Haritaor,

Geybullayev, Karaba$, o' 164.

Mehemmedhe*n velili (Bahar\ Azerbaycan, Azerbaycan Devlet Negriyatr, Baku 199], s' 49'

NiHAr qETiNKAYA / reDrR TARiHi 757

Bugiin dilimizde, eski anlamrnda kullamlan Bayat s6zii de bununla ilgilidir.Biitiin dinlerde, Allah/Tann, varhklarrn en eskisi, ilkidir" Ne zaman varolduSu diigiiniilemez, bilinemez ve kavranamaz bir eskilif,i vardrr. Isldmqa$rnda, eski Tiirk inancrna ihtiyag kalmayrp, terkedilerekr /eni olmayan,eski geyler igin kullamlagelmigtir. Bayatlar Anadolu, Irary Suriye, Azerbay-can ve Irak b<ilgelerinde gok yaygn bir pekilde yagamaktadrrlar. BugiinTiirkmenistan'da da aym adla gciriilmektedirler. Irak (Kerkiik ve lvfusul)Tiirkmenleri iginde ekseriyeti tegkil ederler. Bayat boyunun alt kurulugugok genigtir; birqok oymak, agiret, oba ve cemAatlardan olugur. Tiirk mu-sikisindeki "Bayati "makaml adr da bunlarla ilgilidir. Irak firkmenlerininsoyledi$ tiirkiilere "Bayatr"adr verirler. I[du ili y6resinde de acrh matem(genellikle 6liilerinin ardmdan soylenen) deiiglerine "Bayatr" derler ve IrakTiirkmenleri ile ayni vezin ve makamda soylenir. Bugiin Azerbaycan velran Tiirkleri arasrnda da "Bayatr" yaygrndrr. XIX. asrrda Azerbaycan'rnKuba, Derbent ve $irvan gehirlerinde, "Bayat" kabilelerini gormekteyiz.

Bayatlar birgok manevi pahsiyetler yeti;;tirmiptir. O$uzlar'm biiyiik pah-

siyeti Dede-Korkut ve Tiirk Edebiyatrmn biiyiik gairi Fuztrli de Bayatboyuna mensupturlar.

Bayat, Tjilkge'de ulu varhk (ve kadim) (200) anlamrna da geldifiinibelirtmiotikleT.

Bayatlar, Afgarlar ile birlikte Ak-Koyunlu devletinin kuruluguna da i9-tirak etmiglerdir. Safevi devletinin kurulugunda bulunan Kagar Tiirkmentoplulu$una mensup Dulkadrrhlar'rn oymaklan arasrnda $am-Bayatlan dabulunuyordul9S.

$ah Abbas devri tarihgisi "Tiirkmen lskender Be$"in tesbitlerine gcire,Bayatlar (Ak-Bayat), Tahmasb zamam L0000 gadrrhk (150-200 bin niifus)bir topluluk tegkil ediyorlardr. Bunlarn bagrnda, Emir $ah Be$, SiileymanBe$, Hacr Uveysi ve Seyf Be$ gibi Emirler olduf,u belirtilmektedirlee. 1598

de $ah Abbas'rn Ispanya 'ya elgilik igin gcinderdigi Hiiseyin Ali Be[ ileyine yiiksek giirevlerde bulunan Maku valisi GedA AIi Sultan, Bayezitkalesi be$i YAr Ali Sultan ve "o bcilgede bir yerin hAkimi" Bedir SultanBayat boyuna mensuptu. Iran'da, beyleri, devlette gcirev almrg olan buBayat topluluklan makam ve mevki ve asalet bildiren "62-Bayat" veya"Ak-Bayit" acllariyle amlmrglardr2O0.

Bu devirlerde lran'daki Bayatlar'rn bir kolu da Horasan-Harezm Bayat-lan'drr. Horasan'rn Safevi yonetimine girmesiyle bunlarda lran'a tAbi ol-muglardrr. Bunlara "tabilik Alameti olarak" Kara-Bayatlar denilmigtir20l.

197 Kafcsoglu, Tiirk Milli Kiiltiirii, s. 298.

198 Siimer, Oiuzlar, 1980, s. 230.

199 Siimer, O$uzlar, 1980, s. 234.

200 Siimer, Ofiuzlar,198O, s. 235.

201 Stimer, Oguzlar, 1980, s. 235.

NiHAT qETiNKAYA / IGDIR TARiHi

Tiirkler'de y<lnetici boylara "Ak", ycinetilen, tAbi olan boylara da "Kara"iinvam verilirdi. Burada goriildii$ii gibi yonetimde bulunan Bayatlar'a

"Ak-Bayatlar", sonradan devlete tAbi edilen Horasan Bayatlarr'na ise "Kara

Bayatlar" denmigtir. Biilgemizde gori.ilen Bayat kabileleri "Ak-Bayatlar"drr.Eski Tiirkler'de de yiinetici srnrfa ''Ak-Budun", halka ise "Kara-Budun"deniliyordu. Ak-Hun, Kara-Hun (Karkhun); Ak-Koyun, Kara-Kovun; Ak-Bulak, Kara-Bulak v.b. oymak adlarr hep aym, ikili (dual) anlayrErn mah-

suliidiir. $ah Abbas devrinde Kara-Bayatlar'rn devlete biiyiik hizmetler

vermelerinden dolayr, paye olarak bunlar vergiden muaf tutulmuglardrr.

Horasan Kara-Bayatlarr, Kagarlar zamanlna kadar Nigabur'da idareci olarak

kalmrplardrr2o2. !

Iran,da g6riilen iigiincii Bayat toplulusu da, $am-Bayatlan'nrn bir ko-

ludur ki, bunlar, Yrva, Afagh ve Afca-Koyunlular'la birlikte Kagar boyunu

olugtururlardr. KaEarlar zamanlnda, Muhammet Ali Han, lsmail Han, Pir

Kulu Han ve o$lu Muhammet BAkrr Han gibi onemli emirler $am-Bayadrtoplulu$una mensuptular. XVI[. yiizyrlda Gence koylerinden birini de

gam-Bayadr adrru tagrdrfirda tesbit edilmigtir. Iranda ki Kasgailer (Kaggay)

arastnda da birkaq kiigiik topluluk halinde Bayat oymaklanna rastlanmak-

tadrr203. If,drr koylerinden, Bayat ve Kacer (Gacer) koylerinin adlarr eskiden

"Bayat Tokhangah (Dof,an-gah/Doganqah veya Do$ancrh/Do$ancah), Kacer

Tokhangah olarak sciylenirdi. Osmanh kaynaklannda, BAyezit Sancair (Er-

zurum Eyaleti), If,dra si.irmeli, Asuri Kazalarr (Revan EyAleti).'nda"o "Ka-

car-Bayai,' adh agiretlerin kaydedildifiini giiri.iyoruz. Giiriildiifiii gibi bu

apiretin yayrlma sahasr If,drr havalisidir. Ifdrr'rn Kacar Tokhangah ve

Bayat Tokhangah k6,ylerinin ashnda Kacar-Bayat agiretinin oturduf,u

',Tokhangalr" adrnda bir koy oldu$u, Kacar-Bayat birlegik Tiirkmen agi-

retinin daha sonra Kacar ve Bayat boylanmn birlikten ayrrlmasryla,

koytin de ikiye ayrrlmrg ve Kacar Tokhangah'sr ve Bayat-Tokhanpah'sr

adlarryla anrldrftr anlagrlmaktadrr. XVI. yiizyrlda, Malazgirt sancaSmda

"Bayai eti" k6fti20s b"lirtil*igtit.XIX. yiizyrl ger,i11re sicillerinde Antalya,yanbagl koylerden Bayat206 ve

Korkuteli'ne baf,h Bayat koyii kaydedilmigtir'"'.osmanh kaynaklannda, Bayat, Bayath (Bayatlu) Agireti: Bafidad Eyaleti.

Tagkiiprii ve Tosya Kaz6larr (Kastamonu sancaf,r), Akgakrzanhk (Qirmen),

Rakka, Erzumm, Incesu KazAsr (Ni$de Sancaf,r). TiirkmAn EkrAdr TAife-

sinden208; Bayat, Bayadi, Bayatl (Bayatlu), Bayad CemAati: Ankara, Teke,

Siimer, O[uzlar, 1980, s. 236.

Siimer, Ofuzlar, 1980, s.237.

'l'iirkay, C., a.g.e. s. 96.

Ba1'kara, 'l'., Hrnts ve Malilzgirt Sanc' Yer Adlan, s' 17

iv{o[oi, F{as:'rn, a.g.nr. s. 1'{5.

lvlog,ol, llasan, a.g.m. s. 14t1.

Tiirkav, C., a.g.c. s. 55.

202203

204

205

!061A7

::08

NiHAT qETiNKAYA / rcDrR TARiHi

209 Tiirkay, C., a.g.e. s. 229.

210 T.M.Y.K. 1946, s. 135.

21L Togan, Azerbaycan mad., lslAm, Ans. s. 93.

2L2 Mehemmedhesen Velili (Baharh, Azerbavcan, Az.erbaycan Devlet Negriyatr, Baku 1993,s. 47; Togan, Azerbaycan mad., lslAm Ans. C. II. s. 93.

213 a.g. Azerbaycan Cum. Haritast.214 Togan, Ttirkistan, s. 75.

2L5 Krrgrz Siizliifiil, Tiirk Dil Kurumrr, Ankara 1991, s. 246.

216 lnan, A.Kadir, N{akaleler II, s. 63.

217 Mofol, Hasan, a.g.m. s. 145.

159

KarahisAr-r SAhib Sancaklan, Haymana Kazesr (Ankara), Taqkoprii KazAsr(Kastamonu Sanca$r), Baf,dad, Giimiilcina KazAsr (Paga Sanca$r), ArabgirSancair, Ydkub Be$ Derbendi (KarahisAr-r $arki Sanca$r), Rakka, Erzurum,Kengrri Sancaklan, S6$"iit KazAsr (HiidAvendigAr Sanca$r), Kars-r MeragSanca$ (Merag EvAleti), Konar-Gciqer TiirkmAn TAifesinden20e.

Bayat koyii (Amasya, Amasya-Metzrton, Ankara-Ayap, Antalya-Elmah, An-talya-Korkuteli, Bahkesif, Bilecik{olpazan, Bolu, Qorum, Denizli-Qivril, Is-parta, Kastamonu-Kargr, Kastamonu-Tosya, Kocaeli-Ge1'v'e, Konya-Beypehil,Konya, Ktitahya, Manisa46rdes, Manisa-Soma, Ni$de-Bor Sinop-Boyabat, Si-vas-Yrlchzeli, A$ron-Emirdaf). Mahalle olarak Mqgla-Fetiye-Ortakciy, Kasta-rnonu-Daday-Kozluveren, Bursa4emlik-Umurbev)t "'.

Giiney Azerbaycan'da Zenva'run cenubunda Bayat ve Hudabendeliikabileleri koy tegkil etmipler ve kabile adlanm muhafaza edivorlar2ll.

Azerbaycan'da Bayat/Bayath yer adlan Baku, Gokqay,(2 kciv), Cevat,Kuba (2 koy), $amahr, $uga"' ve Ucar'da g6riilmektedir'''.

Tiirkmenler'in Goklen uru$una baf,h oymaklardan biride Bavat adhoy*oktrr2l4.

Qal, Krrgrz scizltif,tinde Krr (Kiil rengin-e_ galar, beyaz); krr kuymklu athakkmda ve ihtiyar anlamrnda verilmigtirrrt, galr, (qah/9ah) Altay Eaman-h$lnda put, sananam ile iqerisine ot doldurulmug hayvan derisi anlamlannagelir, "Mrsrr ve Suriye Krpqaklan nda tesbit edilen ealu, srn, abak, baydarakelimeleri IslAm kiiltiirii ile fazla temasta bulunmayan Bozku Krpgaklarr'nrngetirdikleri kelimelerdir2l6." XIX. y.y. da Antalya'mn Fenike kazasrna ba$rGiingah adh bir k6y kaynaklurdu'g"9"r217. Borqulr, Ofluaah/O$mcah, Al-gah, Alagah, KaraEah, Gcikgah, Cebegah (Ermenistan-Vedibasar'da) adlanda, aym ti.irdendir.

BECENi (Tirzluca)

Bu yeradr yorede bilinmemektedir. Eski zamanlarda terkedilip da$rlmrgolmah ki, ahali tarafrndan hatrrlanamryor.

Krzrof,lu, Kaynaklarda Beceni adrnda bir koyiin varh$rndan goyle bah-setmektedir. "Karakoyunlu ve Akkoyunlu Tiirkmanlan toplulu$una giren

NiHAT CETINKAYA / ICDIR TARiHi

oymaklardan. (h. 11a0) 1728 tahrir defterinde siirmeli nahiyesinde Kara<iren

(Karacaciren olmah) yamnda Beceni koyii; gimdi Kulp/Tuzluca'da k6y ha-

rabesi, Beceni; ashnda Bahlavuni/Bayrndurlular'rn XL Asrrn ortalarrna de-

$in ata miilkleri olan Zengi suyu (gimdi Ermenistan topraklarr iqindebulunuyor) bagrndaki Begeni/Beqni kalesi. Beceni/Beqeni/Beqni 24 Afiuzboyunun iigok kolundan Giik-Han o$lu Bayrndrr'dan sonra ikinci kardeg

Begene/ Pegenek boyunun defii;ik sciylenipidir" ". "

Beqene'ler Kangh soyundan gelivor. Bu sebeple Peqeneler Kengerli ve

Baraklar'la aynr soydan olup yakrn akrabadrrlar. Ebtlgazi'ye gore OSuzlar

Becene'lere lt-Becene diyorlar. lt-Barak adh bir Tiirk kabilesi de bilinmek-tedir.

Nahgrvan'rn $ahpuz kazasrmn Becenek adh bir koy buulunmakta olup,

ahalisinin Krpgak oldugu soylenmektedir.

Irak topraklaflnda, I{akkari tarafinda Tiirkiye srmnna yakm bir yerde

"Becen" kalesi ve lran topraklarr iqinde, Van ili tarafrna yakrn ycirede

"Becencik" adh yerlere rurtiryo*r2lg.

Kayseriye y",.I?Urt" Tlirkmen topluluklan iqinde bir "Beceli" (Becelu) adh

oymagl cla varqu

BENDEMURAT (Ildtr m.)

Zor yaylasrmn yamnda yerallr. Cizre taraflanndan gelen Motanh apireti

yagamaktadrr.

Rivayete g6re, Sultan Murad (iV.) Han, Erivan Seferi srrasrnda, bu

k6yiin bulunduf,u yerde konaklamrg, bu srrada da koyde bir bend yap-trrmrg. Koyiin adr da Sultan Murad'rn yaptrrdrf,r bendden dolayr Bend'i

Murat (Bendemurad) olarak arulmrg. Bu bend'in gimdi de koyiin sula-

masr igin kullanrlmakta oldusu s6ylendi. (Hamit Hun',dan ahnan gifahi

malumat)

BERi (Kara-Koyunlu)

Tagburun koyii mezraasr. Bulakbagr k<iyiiniin alt tarafindadrr.

Beri siiziiniin sijzliik anlamr "si.iriilerin sa$rmr" demektir. safirm iginiyapanlara ve sa$rm iginin yaprldrf,n yerlere de ad olarak verilmig olabilir.

Beri/Bari Krpgak oymaklanndandrr. Aluskada Bari-Tepesi, Tortum'da

"Bar" kiiyii bulunmaktadrru''

218 Krrzrof,lu, Kars Tarihi, s. 503.

219 Cevizo$lu, a.g.e. s. 26, kroki 10.

220 Kalkan, Emir, Kayseri'ye Yerlegen Tiirkmen Topluluklan, Tiirk Diinyasr Arg.Dergisi,

sayr17, Nisan 1982, s.91'

227 K::'.zrofilu, Krpqaklar, s. 163.

NiHAT vA / rdDtR rmini

Beri kiiyii (Hakkari, Ordu-Mesudiye). Beri mah. (lnebolu-Abana)22

Beri adh bir k6y de Giiney Azerbaycan'rn Maku kazasrna ba$b bizim

Dil mrnhkamrz srrrnnda bulunmaktadrr.

BOSTANLI (Thzluca)

Farsga "bt", biry (koku) ile istan/stan (yer, iilke, ytire) dan = bustan/-

bostan = kokulu yeq, Eigekli yer manasrna olup, "bostan" tiirkgede anlam

de[igtirerek yemeklik yegil bitkilerin yetigtif,i yer, kavun, karpuz ekilen

yer manasrnda kullamlmaktaduzr. Osmanh sisteminde de, saraylarla ka-

srrlann bekgilif,ini yapan ve zabrta igleriyle de gdrevli bir ksrm saray

mensuplarrn- ud, idi223^.

XVI. yiizyrlda, Malazgirt sanca$nda, Bostan mezraasL Bostan-Bulak,

Bostan-r Kebir ve Bostanh kiiyleri"".

BULAKBA$I (KarakoYunlu)

Gelolu agiretinin yaqadr['r kiiydiir.

Eski adr Bagbulak olarak geger. Bugiin Ttirkistan'da Bagbulak adr pahrs

adr olarak kullamlmaktadu. (Bulak adr hakkrnda genig bilgi, Karabulak

koyti bahsinde verilmigtir).

CAF (Merkez-mezt^a)

Qok eski gehir harabelerinin bulunduf,u bir yerdedir. Harabe kahntrla-

rrndan zamaruun modern bir gehri olduf,u anlagilryor. Eski adrm bilmi-

yoruz. $imdi, buraya yerlegen Caf adh agiretin adryla anrhyor'

Kasr-r $irin anlagmasrnda, Irak t<ilgesinde, osmanhlar'a kalan b'iilge-

lerden "Caf agiretinin Ziyaeddin ve HAruni biiliimleri" diye bir agiret ve

kollanmn adr geqerru. lran'rn Senna tiilgesinde de, kalabahk bir CaI apireti,.' , D6

yagamaKtaorr

Dersim,de, suranlar'rn bir kolu olan "$erefbey ani" oymaf,rmn caf api-

retinden ayndrf,r s6ylenir227.

u2223

T.M.Y.K. 1%,6, s. 150.

Eyuboflu, a.g. s<izliik, s. 96.

Zs" piLultt,*lr,tehmet Zeki, Osmantr Tarih Definrteri ve Terimleri Siizliifii, Milli EiitimBakanlrg Yayrm, lstanbul 19y3, C. l, s.22.Baykara, Tuncer, Hrrus ve Malazgirt Sa. Y.A., s' 19.

Uzunqargrh, Osmanh Tarihi, C. III, Krsrm II, s. 2'18.

yavuz, Edip, Dof,u Anadolu'da Dilonomastik lliskileri ozerine Bir Deneme, Tiirk Kiilt.Arag. Ens. Yay. Ank. 1983, s. 53.

Yavuz, Edip, 1983, a.g.e. s.49.

2242X226

227

162 NiHAT qETiNKAYA / rcprR TARiHi

Osmanh kaynaklarrnda, Caf Agireti: Siileymaniye Sanca$r havalisi (Bag-dAd). Caf agireti azim olup 10.000 hanedir"o. XVIII. Ytizyrlda, soygun vehuzursuzluk yaratmalanndan dolayr, Elbistan yciresine yerlegtirilen ve buhuylanndan vazgegmemeleri iizerine Krbn'sa yerlegtirilmesi kararlagtrrrlantopluluklar iqinde "Caflu-Dokuzu" adh bir cemmAat, Tdcirlii cemAati ileberaber goriilmektedir22g.

Osmanh kaynaklannda, Cav, Cavundur, Cavundurlu, (Cuv Qavundur,Qavundurlu) CemAati: Kars-r Merag Sanca[r, fqraman EyAleti, KedegareKazasr (Amasya Sancair). Yririikan tAifesinden''".

CANDERVI$ (Thzluca)

Eskiden, I$drr y6resinde Horasan-Anadolu derviglik geleneSi gok yay-grndr. Yaghlar, kciy koy dolagrp deyigler sciyleyen dervigleri halen anlat-maktadular. Bu koyiin admm de eski derviglik gelene$ine gore verildigianlagrhyor.

Ermenistan'da Alagoz (Elegez) da$r giiniiybatr etef,inde Talin gehrineba$h Giildervig,adh Tiirk kiiyii, 3.1.1935 tarihli kararla adr Vosketas olarakdeiigtirilmigtir23l.

CIYRIKLI (Kafrzman)

Idari olarak Kaf,rzman'a ba$h olup, asler Tiizluca ahalisindendirler.Agafl,r ve Yukarr olmak iizere iki k6ydiir. Tiirk boy adrndan ahnmrg addrr.

Gcik-Tiirkler'in ecdatlarrnn bir krsmr olan Usunlar'rn kollanndan onemliTiirk kabilelerinden biri de Ci$rek (yahut cigrak) ad.rm tagryor232.

Crnq (Curg/Curk), Kazaklar'rn Ortayiiz kolundan Nayman kabilesi Ba-ganah oymaSrna bagh Tokbulak'lardan bir obadrr'"'.

Bugtin Ti.irkistanda, "Cagirak", "Qrgraker", "Qi[rek" ler ile l(rrgrzlar'dan"Qigrek" vahut "Qirek", "Qerik" ve "Qirik" adh kabileler yagamaktudrr2&.Karahanhlar zamanl Tiyangan'm en biiyiik boyu olan Ya$malar arasrnda"Qr$rak" adh bir boy da bulunmakta idi"'. XIX. yy $er'iyye sicillerinde,Antalva'da "Ctyrkh" adh bir kiiy de geEmektedirz'tb k| bu koyiimiiziinadrmn arulan Tiirk boyu ile aym mengeden oldu$u goriiliiyor.

Tiirkay, C., a.g.e. s. 66.

Halaqoflu, Y., a.g.e. s. 111.

Tiirkay, C., a.g.e. s. 270.

Makas, 2., a.g.m. s. 228.

Togan, Ciriq I, s. 42.

Togan, Tiirkistan, s. 40.

Togan, Tiirkistan, s. 89.

Togan, Girip I, s. 133.

MoSol, Hasan, a.g.m. s. 145.

228

229

230

29t232

233

234

235

236

NiHAr qETiNKAYA / rdDrR TARiHi 153

CiVANLI (Thzluca)

Civan (yore afzrnda Cevan) dilimize farsgadan gegmig olup, geng, de-likanh anlamrndadrr.

QAKIRTA$ (Igdr m.)

Kara-Koyunlu Devleti'nin kurulugunda bulunmug btiyiik Tiirkmen oy-maklanndan biri de Qekirlu/Qakrrlu/Cd-kirlu oyma$r idi. KaynaklanmrzdaCekirlii, Qekirlu geklinde yazrlmaktadrr23T. "E*i, CAkir"in ciliimiinden son-ra yerine geqen oilu Bistam Kara Yusuf'un, Emir el Umerasr idi238. digerAzerbaycan Emirleri Qahk ve Tizek239 beylerle beraber, Timur'un torunuAzerbaycan h6kimi 6mer Mirza b. Mirangah'a tAbi olarak hizmet etmig-lerdir.

Bu Cdkirlu oyma$r eskidenberi Erdebil gevresinde yurt tutmugtu. Ak-Koyunlular devrinde bu oyma$rn bagrnda, "Bistam'rn torunu ve BayezidBeg'in o$lu 6mer Beg" bulunuyordu" ki Otlukbeli savagrnda Osmanhlar'aesir diigmiiq, sonra Fatih tarafinclan azad edilmigtir2a0. Erdebil civarrndakibu Qakirli oymair Krpgak T{irkleri'ndendir24l gah lsmail'iry Safevi devletinikurduSu srrada CAkirlu oymafir gciriilmekte ve bagrnda "Sultan Ali Beg"bulunuyordu. $ah Abbas derinde de bu CAkirlu oymaprmn bagrnda "Meh-met Sultan" adh beyleri bulunmakta olup $eki bolgesinin hAkimi. ,.242tol

Tii-rkiye'de Qakrr, Qakrrh, Qakroflu, Qakrrlar v.b. yiz civarmda yer adr243.var

Ermenistan'da (Kelbecer srnrrrnda) Tiirklere ait Qakhrrh Yaylasr, Azer-baycan'da lmisli, Masall ve Gciyqay-tJcar arasrnda Qakhrrh koyleri2g.

Krrrm'cla Qakrrlar245 ve XIV.-XV. v.y. kayrtlannda Antalya'da Qakrrlarkoyii kavdediimigtir2ar'.

Siimer, Kara-Koyunlular, s. 28; Siimer bu oymaf,rn adrnrn, Celayirli devri (Azerbaycan)emirlerinden "Emir Cakir"den geldif,ini yazar.

Krzrlbaglar I'arihi, s. 23.

Stimel Kara-Koyunlular, s. 28.

Siimer, Kara-Koyunlular, s. 29.

Togan, "Azerbaycan Etnografyasrna dair, Azerbaycan Yurt Bilgisi, 1933, C. II, s. 102-103,naklen, l{eyet, 'l'iirk Milli Biitiinliigii lginde Dofru Anadolu, s. 23.

Siimer, Kara-Koyunlular, s. 29.

T.M.Y.K. 1946, s. 222-223.

a.g. Azerbavr'an Cum Haritasr.Turan, Ahmet, a.g.m. s. 99.

MoSol, Hasan, a.g.nr. s. 141.

237

238

239

240

241

242243

2M245

246

164 NiHAT qETiNKAYA/ IGDIR TARiHi

QAMURLU (Araltk)

Fazla sel g6rmesi dolayrsiyle, cof,rafi ozelli$ine giire verilmig bir yera-

drdrr Yaf,mur yaf,mca veya sel basrnca, topra$rn <izellifinden dolayr gamur

g6,lii haline gelir.

QARIKQI flfdtr m.)

Bu ad, Tiirk Qaruf veya Qaruk boyunun adrndan verilmigtir' Aya$a

giyilen gankla ilgili de$ildir.

Yukan ve Agair Qarrkqr kiiyleridir. (Muhtarhktrr)'

Bazr Tiirk lehqelerinde "qar" (yar)/"glr", "tplklt", "191k brrakmak" (rprk

vermek), ,,parlamak"r "yan rgrklandrrmak"r "rgrkh olmak" demektir. "guak"

ise rgrk veren demektir. $or, Sagay ve bazr Tiirk lehqelerindeki "gar" "yar"

la fonetik varyantdr velrgrkh manaslna gelip bu scizden tiiremig olan

"qalrk" (gar+g) r$rkh ve "gar (rt) - (garrt)'rn da rgrklandrrmak manalan

vardrr. Qrr ve qar scizleri aym k6ktendir; t*'. Kaggarh Mahmud'un o$uz

Boylan listesinde 22.boy "Qarukluf," olarak g6sterilir. Anadoluda'ki Qarrkgr,

Qanklu, Qanklar gibi kiiy adlan bu boyla ilgilidir

Alp-Arslan zamamnda Mangrglak (Hazar Denizi'nin kuzeydosu kryr-

srnda yarrmada) ile Aral G6li.i arasrnda biiyiik bir tiirkmen topluluf"u vardr.

Bunlarrn bagrnda da ,'Qarr$" adh bir bey vardr. Bunlar trQpgaklar'la kangrk

yagryorlar ve kervan yollan igin tehlikeli olduklarrndan, Alp-Arslan Ana-

dolu d6ni.i9i.i, Qan$ bey ve taraftarlanm dafirtmrgtr'

F. Siimer, Anadolu'da Qankh Qarrklar adh kiiylerin bulundu$una igaret

ederek, Ni$de, Kiitahya ve Ay{q dolaylannda, Carrkh, Canklar ve Carrk

oymaklaruin yagadr$rm beliriir248. Qank, Qaruk, Qank1, Qanklu, Qarrkgr,

Qarrkgrlu adlan ile de anrlan bu boy, qok genig bir cofrafi alanda goriiliir'

Kaggarh Mahmut, fiirk boylanmn yerlerinden bahsederken, Bizans iilke-

sine yakrn olan boylardan sonra, boylan do$uya do$ru srralarken Orta-

Asya;da yagayan boylar iginde Qaruk/Qank Loy,,,lt' da belirtir2ae'

XVL yi.izyrl osmanh kayrtlarrnda Hrnrs sancaf,r, Bulanrk nahiyesi($imdi Mug ilinin ilgesi) k6ylerinin birinin adr "QarukAn" diye geg-

,. 250meKtectrr

XVru. Y:dLzytlda, Halep'te ve lg-ll sancaklannda ve 1.695-96 yrllannda

Humus,a iskan olunan, Eymiir boyu topluluf,una baf,h "Qarrk" adL cem-

Seyidov, Prof. Dr. Mireli, Azerbaycan Halkrnrn Soy Kiikii, s' 56'

Siimer, Of,uzlar, 1946, s.259.Kaggarh, Divanii Lfigatit Tiirk, Ilesim Atalay Qev. T.T'K' yay' Ankara 1985, s' 28'

Baykara, Tuncer, Hrrus ve Malazg,irt S'Y.A. s. 22.

247

248

249

EO

A / rcDIR uniHiNiHAT

Aatler, kaydedilmiptir2sl. Aym cemAatlerin adr bazr yerlerde de "Qanklu"

;i;;;k ;;""tt.-ilJuru ry*tir-Qank adr da verildifini giiriivoru'2s3'

Kaggar - Balasagun - Talas - Fergane arasrnda yagayan Qoruk.toplulusu,DoSu Tiirk kollanndan olup, Gok-Tiirkler'le ba$latrh idiler'*. Kaggarh

Mahmud'da, Oiuzlar'n Boz-Ok kolundan Karkrn yerine "Qaruklu" boyu

gegmektedir.

Tiirkistan'da, gimdiki Maralbagr y_amndaki Barquk gehrinin ahalisi de

Caruk (earuk) kabilesine mensuptur2ss. Tiitkrtr".,ler'ir-r Toktamrg oymaprna

baf,h oialardan biri de Qanklar adrm tagrmaktadr2s6'

Dr. Qakrr oflu'nun XIX. asnn ikinci yansrnda Batr Anadolu'daki Yoriik

Oymaklarrna Dair Listesi'nde, Kula'da oturan "Qank" oymafirnn adr ge-'257

eer

Qank k6yii (Bahkesir-Bandrma, Bursa-Karacabey, ugak). QankbalL (Ma-

nisa-Kula), Qankalabagh (Manisa-Ala9ehil, Qarrk-Bozda$ (Manisa-Ala;ehir),

Qarrkgrkan (ordu-Mesudiye), Qarrkkaramar (Manisa-Alagehir), Qarrklar(Aydrn, IEel-Anamur, Konya-Qumra, Manisa-Alagehig, Manisa-Gordes), Qa-

rrkh koyii (Diyarbakra Nigde, Kastamonu-Tagkiiprii, samsun-Kavuk),,c.x-

rrkmahmutlu (Manisa-Kula), Qankser = Baggank (Diyarbakrr-ozalp)'"".

Krpqaklardan kalmrg yer adlarrndan, Qank ve Tay Qank kiiyleri, BorEah,

Cdtg. ve giiregel-Giimrii kesiminde giiriilen kiiylerdir"'. XVL yizyida,Hrms sanca$ Bulamk nahiyesine baftr Qarukan adh bir kiiy kaydedilmek-

tedir260. Irun'du yagayan Tekeli Tiirkmen boyuna baf,h oymaklardan birinin

adr da "qank"trr26i.

Qankh oymaklan cenubi Azerbaycan'rn muhtelif yerlerinde Koyler teg-

kil etmiqlerdir.

K6ydeki bazr Mevki adlan: Gurtcu/Kurtcu (Bu ycireden krgrn kurtlar

stirii halinde gegtikleri igin bu ad verilmig), Dagburun, Qatak Mevkii, Erep

(Arap) yeri, Giilliib afi, Bozlar, $ememmed, Halil yeri, Dagdr yer, Giil yeri,

Demirkapr (Burasr iki tepe arasrnda bir geqittir), Gevgeve, At Yokug' Gollo

Pigik (Kuyruksuz kedi), Galak (Kala/Kalak) tepe'

251 Halago$lu, Y., a.g.e. s. 120, 138.

252 Halagof,lu, Y., a.g.e. s. 83, 129'

253 Halagog,lu, Y., a.g.e. s. 139.

254 Kafesof,lu, Tiirk Milli Kiiltiirii, s. 1'46-147.

255 Togan, Tiirkistan, s. 55.

256 Togan, Tiirkistan, s. 76.

257 Siimer, Ofiuzlar, 1980, s. 629.

258 T.M.Y.K. 7946, s. 236.

259 Krrzro$lu, Krpgaklar, s. 134.

260 Baykara, Tuncet, Hrms ve Malazgirt S. Y. A. s- 22.

261 Cevizoflu, a.g.e. s. 115, kroki 45.

QIRAKLI (Thzluca)

Qrr ve Qar scizlerinin ayru k6,kten olmasr itibariyle bu ad da eank adrile aym anlamda olup aym Ti.irk kabilesini ifade etmektedir. (bak. earrkcrbahsinde).

Qrrakh kciyii (Adana-Karaisah, Kocaeli-Kandrra), Qrrakh mah. (Kas! :.-

monu-Daday, Kayseri-Emmiler, Samsun-Bafra). Qrrak koyii (Van-Ozalp) er-rak mah. (Kastamonu-Yi.irekveren, Kastamonu-Daday, Kastamonu-Ktire,Ordu-Fatsa, Sinop). Qrrakbey mah. (Bursa), Crrakla mah. (Zonguldak-Ulus),Qrraklar k. (Qorum-Iskilip, Isparta-Siitgiiler, Zonguldak-Safranbolu)262.

XVL yiizyrl kayrtlarrnda, Hrms sancaSr, Varto nahiyesinde "Qeraklu"adh koy belirtilmigtir-"".

Azerbaycan'da, Lagrn ve $amahr'da Qrrakh koyleri2g ile, Ermenistan'daQrrakh adh bir Tiirk koyii bulunmakta olup, Ermenistan hiikumetinin7.12.1945 tarihli karanyla adr Crarat olarak de$9tirilmi9tir265.

VIII.-IX. asrlarda Karahanlilar zamanl, Tiyangan'rn en biiyiik Ttirk top-luluSu olan Ya$mah (Af,amah) lar arasrnda "Qrgrak" adh bir boy da bu-lunmaktaydr'oo.

qiqnrd (Itrzluca)

Aym adla, I$drr merkezine ba$h, Zor yaylasrnda, Bende Murad (Bend-iMurad) koyiniin bir mezraasr da var.

Tiirk Oiuz Boyu adrndan gelir. Bu OSuz boyunun adr, tarihi kayrtlardaCrcaklu, Ceceklii, Qrgaklu, Qagaklu, Crcrklu v.s. gekillerinde de geqmektedir.Giini.imiizde genellikle Anadolu Tiirkqesine uyularak Qigekli geklinde a-mlmaktadrr.

_Mof,ollar ga$rnda Bof,azhyan'da Qigeklu adh bir Tiirkmen oymair var-dr267. Kur'rrrr'ri devrinde Sivas-Ankara arasrnda meydana gelen Kalendero$luTtirkmen isyanma katrlan Tiirkmen oymaklarrndan biri de Qiqekli adhTiirkmen oyma$r idi2('8 ki, bu Bof,azhyanda gcisterilen Qigekli oyma$rmndevamr olmahdr. Safevi devleti tepkilatrnda yer alan Dulkadirli Tlirkmen-lerine ba$h oymaklardan biri de Qiqekli oymafir idi. Faruk Stimer de,'1,527 de Boz Ok sanca$rnda, Dulkaduh Ziinnun Be$'in of,lu tarafindan

252 T.M.Y.K. 1946, s. 260.

263 Baykara, T., I{rrus ve Malazgirt Sancaklan Y.A., s. 23.

264 a.g. Azerbaycan Haritasr.265 Makas, 2., a.g.m. s. 226.

266 Togan, Girig I, s. 133.

267 Siimer, Of,uzlar, 1980, s. 178.

268 Oztiirk, Y.N., Tarih Boyu Bektagilik, lsr. 1992, s. 191.

NiHAr CETiNKAYA / reDIR TARIHI

grkanlan ayaklanmaya Qiqekli oymaSrmn da katrldr$rnr belirtmektedir269.

"$ah lsmail, Halil Sultan't oldiirttiikten sonra, Fars eyAletine bu obanrn

be$i lzzed.din'i tayin etmig ve ona Ali Sultan lakabrnr vermigti."27o

1525 yrhnda $iraz valisi, Dulkadrrhlar'rn giEekli oymaSrndan "QiqekliiAli Sultan" idi.

Qigek adr Tiirk ananesinde genig bir gekilde gahrs adr olarak da kullamlrr.

Dede-Korkut Destamnda, Ug-Ok'dan Salgur (Salur), Boz-Ok'dan Qigek Ha-

tun ile evlenir. Qigek Hatun'dan, Siirmeli krplak bagkendinde oturan Kazan

Han (Qigek-Salur of,lu Kazan Han) dof,mugtur.

Qiqekli k6yii (Bahkesir-lvrindi, Qorum-Sungurlu, Giresun, Izmir-Borno-va, Kars-Sankamrg, Mara;;-Andrnn, Muf,la46kova, Rize-Ikizdere, Adana,

Adana-Karaisah, Adana-KaraisaL-Qatalan, Yozgat-Akda$madeni). Qigeklimah. (Kastamonu-Daday-Veray). Qiqek ktiyi.i (Qankrn, Konya-Qumra, Adr-yaman-Qalgan, Adryaman-Samsat, Marag-Elbistan). Qigek mah. (Bingol-Ki-

[i, Kastamonu, Kastamonu-Inebolu, Marag-Pazarcrk)' Qigekler koyii(Konya-Beygehir). Qiqekler mah. (Manisa-Alagehir-Selimiye koyii, Turgut-

lu-Yunusdere koyii)27i.XVI. yiizyrl da- Hrnts sancaF, Goksu nahiyesi k6ylerinden biri "Qiqeklii"

adrm tagrmaktaydr'''.

Giiney Azerbaycan'da, Tebriz'de Qiqekli adh bir kciy var.

Altrnordu zamanrnd.a Ozbek kabilelerinden biri Crgak ve Ozbekler'inKongrat kabilesi Gogtamgah (Kogdamgah) oyma$rna baSh bir oba da Cr-

gaklr adrm tapryordu2T3. Anadolu'da ve Azerbaycan'da Crqakh boy adr,

Qiqekli olarak siiylenmektedir.

XV.-XVI. asrrlarda Ozbekler'in Kongrat kabilesinin Qogtamgah (Kogtam-

gah/iki damgah) oymaSrna baf,h "Cagakh" adh bir oba da bulunmakta

idiz7a ki, Qigek adryla aynl mengeli olmahdr.

qirrilr (Arank)

Yukarr ve Aga$r qiftlik olmak iizere iki muhtarhktrr.

Yukarr Qiftlik'te Cemili'Ie1, Agagr QiftliKte $iikiir Ugaf,r, Hrdrrhlar oy-

ma$r yagamaktadrr.

Siimer, Safevi Dev. Kur. s. 77.

Siimer, Safevi Dev. Kur. s. 181.

T.M.Y.K. 1946, s.262.Baykara, Tuncer, Htnls ve Malazgirt San. Y.A. s. 23.

Togan, Ttirkistan, s. 43.

Togan, Tiirkistan, s. 43.

269

no277anl

273

274

168 NIHAI qETiNKAYA / IdDIR TARiHi

qild (rEdrr m.)

Bu k6yiin adrmn, buraya yerlegen Cilli adh eski bir kabilenin adrndangeldi$ ve bunlann kurduf,u bir kiry oldu$u stiylenmektedir ki, kaynaklarda

Qilli adh kiigiik bir oymapa rastlamaktayrz.

Yakutistan (Saha/Saka)'da Qilli aclh bir boy bulunmuktodt.2Ts. (Gevro

k6yii bahsinde bilgi verilmigtir.)

Osmanh kaynaklarrnda Qil, Qilli, Qiller, (Qil Oflan, Qiloflu CemAati:

E$ridir Kazasr (Hamid Sanca$r), IJstrumca Kazasr (K6stendil Sanca$r), Sa-

ngam Kazasr (Adana Sanca$r), Rakka, Aydrn, Saruhan Sancaklarr, HusrevPaga Ham Kazasr (KarahisAr-r SAhib Sanc.), DivAne Orman Kazasr (SilistrcSanc.), Bolvadin Kazasr (KarahisAr-r SAhib Sanc.), Aksaray Sanc', KaramanEyAleti, Ishakh Kazasr (Ak-gehir Sanc.), Nazilli Kazasr (Aydrn Sanc.), Ak-gehir Sanc. Tiirkman YtiriikAn tAifesinden. Qilli cemAati Musacalu Agire-tindendir276.

QINQAVAT (Tttzluca)

Bu k6,yiin adr, IQpgak-Saka boylanndan Qinqavat boyunun adrndanalrnmadrr. dzbek'lerin menge efsanelerinde, Hz Nuh'un of,lu Yafes'in o-

Sullarrndan biri olarak da "Qiirge'iit/Qiirgevtit" giisterilmeit"dirzTT .

Kars'rn Ardahan, Crldrr kazalan ahalisinden (Tiirkmen ve Terekeme

Karapapak) olmayrp daha gok melwecilik, sebzecilik ve ekincilikle u$aganyerlilerine Gagavan/Kakavan adndan bagka "Qin-Qavat" ve "Cavak/ Ca-

vakh" ismi de verilmektedir. Bilhassa Qrldrr'rn gok balkanhk olan Kiirderesi iizerindeki Kurtkale nAhiyesi halkr, her iig adr da benimseyerek

aralannda kullanmaktadrlar. Qrldr'rn Kurtkale nahiyesinin Qingavat adhbir koyii (eski adr Vaglop/Vagloban) vardrr. "KAtip Qelebi (CihAnntimA,

s.406), "Giircistan"dan bahsederken diyorki, bu tilkenin "BilAd-i lslam'amuttasrl yerleri, mahltt esnAf-i muhtelife'dur; anlara Cincavat derler". O-teden beri: Ahrlkelek, Ahrska ve Qrldrr'rn Krpqak aSzr ile konugan ve

eskiden "Giircii" (Ortodoks - Hrristiyan) dininde olduklanm gelenek olaraksdyleyen yerli halkrna, komgulan Karapapak/Terekeme ve Tiirkmanlar,

"Qin-Qavat" ve bazan "Gagavan" derler. Bunlardan birinci adrn, IslAm'dan6nceki Gogaren/Kukark'k/Gogalet denilen eyaletin 9 sanca$rndan birisiolup, bugiin de Ahrska-Qrldrr ve (Tuman, Pervane, Karsak gibi) gollerbcilgesiyle Alulkelek bd,lgesini igerisine alan biilgenin adr olan "Cavak/Cavakhet/Cavakh'yurdu) ve "Qenesdan"h gcigmenlerin "Qen'li/Qin'li ad-

275 Cevizof,lu, a.g.e. s. 59, kroki 24.

276 Tirkay, C., a.g.e. s. 299.

277 6gel, Tiirk Mitolojisi. s. 384.

larrnrn birlegimi oldu$"u (Qin-Qava'k /Qin/Qav'lar anlamrna Qin-Qav'at)seziliyor."z78 Qegitli kaynaklarda bunlardan "Qenestanhlar" (Qin iilkesindenolanlar) denilmektedir. Eskiden, bugiinkii gin'in dqrnda, Tlirkistan'tn ortave dofu kesimlerine de Qin/Qen iilkesi deniyordu. Ermeni rahibi SEBEOS,

626 da Kayser Herakliyus'a asker (40 bin ath) vererek Sasanhlann yenil-mesini sa$layan K<ik-Tiirk Ka$anh$r Batr Kolu'nun yurduna "Qenesdan"

(QinistAn) ve Khazarlar'a hiikmeden Batr-Gcik-Ttirk Ka"$ant'na da "Qen'li

Qepetukh" (qidh Yabagu/Yabgu) denildi$ini belirtiyor"'.

Melikgah (1072-1,092) devrinde yazrlan "DerbendnAme"de "Khazari (Kha-

zarlr)-TAifesi" hiikiimdanna, "Khagan-r Qin" ve 7.-8. asrrlarda Hazar Tiirk-leri'nin hiikiimdarlanna, Araplar. "Khakan-r Qin" demekteydiler2s0. Bayburty6resi Ak-Koyunlulan arasrnda anlatrlan "Bahrii'l-Ensab" adh bir Dede--

Korkut OsuznAmesi'nde: lspir, Bayburt, Erzurum-Saltuklu ve Erzincan-Ke-mah Mengiiqlii hanedanlanmn "DiyAr-r Qin'den hurffc ediip" geldikleribelirtiliyor2Sl. M.rg',rn Bulamk kazasrnda, Posof'dan gelme: Oduneor, Mil-bar, Teyvut, $eyhyakup ve Mescitli k6,yleri halkrna ve Bulamk'dakilere de

"Qin-Qavat" denilmektedils2.

Bugiin Ardahan, Ahrlkelek, Ahrska b6lgelerinde kullanrlan "Ca-vakh/ Cavak" adr, buralardaki eskiden ortodoks iken mi.isliiman olanve Qa$atay (Krpgak) lehgesi hususiyetlerini tagryan Ahrska a$zr ti.irk-gesinin kaba gekliyle konugan Qin-Qavat'larrn adrndaki ikinci kelime-de (Qavat/Cavat) gcirtilmektedir ve "Orbelyanlar" la "Qin" den("Canasdan" dan) Sakalar'la (M.O. VII. Asrrda) gelen Tiirklerin "Ug-Ok" kolunun bir boyundan ("Cavuldur/Qavuldur, Cavdar"larrn ilkadr) kalmadrr283. "Cavakhet", Cavak yurdu anlamrndadrr (Qrldrr-Ahrl-kelek bolgesine eskiden verilen ad idi). Yine, Azerbaycan'rn Tahg veMugan biilgelerinin bir krsmrnr igine alan genig bd,lgenin eski adrCavat/Cavakt vilayeti idi. Bu ad Sovyet devrinde kaldrrrlmrgtrr' Es-

kiden, Kafkasya'da, Orta-Asya'dan gelenlere, "Qenesdanh" Qinistan'h)derlerdi. Qenestanh (Qin iiikesinden olanlar) denilmektedir2e. qinaveya Qinu da mo$olca kurt anlamrndadrr.

Selguklu Sultan Alparslan Rum memleketlerinden Kars ve Am biilgeleriiizerine yiiriidiigii srrada bunlann hududu i.izerinde (Dagir-Bagrathlan i.il-

kesinden $amgolde ve Lore adh iki b<ilge daha vardr. Bu memleketlerin(Borgalr-Terekemesi ve uq-oklu Gagavanf Qingavat Tiirklerinden) ahalisi

NiHAT qETiNKAYA / IGDIR TARiHi 169

Krrzro$lu, Krpgaklar, s. 27.

Krrzro$lu, Krpqaklar, s. 25.

Krrzro$lu, Krpgaklar, s. 25.

Osman, Tevflrikh-i Cedld-i Mirdt-i Cihan, A'ISIZ neqri, 1961 lstanbul, s. 12 den nak.

Krrzrofilu, Krpgaklar, s. 26.

Krrzroglu, Kars Tarihi, s. 8,3.

KrrzroSlu, Kars Tarihi, s. 52.

Kaggarh, I, s. 343, 453.

278

279

280

281

282

283

284

170 NiHAr CETiNKAYA / rdDrR TARiHi

Krrzro$lu, Kars Tarihi, s. 350.

Krrzro$lu, Kars Tarihi, s. 354.

Acal, Arif, Azerbaycan llimier Akademisi Aragtrrma g<irevlisi, Mitolog gifahi ahnan bilgi.

Krrzro$lu, Kars Tarihi, s. 406.

KrrzroSlu, Kars Tarihi, s. 374.

Ergin M., Dede Korkut Kitabr II, Tiirk Dil Kur. Yay.: 219, 2. Baskt, Ankara 1991, s.

355-373-385-393-400-411-428-13944044341444U5916046246346,1. Bu bciliimle ilgili,Dede Korkut Kitabrnr incelerken, T'elevizyonun acr haberiyle, Degerli hocam Prof.Dr.Muharrem Ergin'in vefatrnt, ilziintiiyle ciirendim. Allah Rahmet eylesin.

qrkarak kuallan Gorige/Kiirike'nin damadr olan Sultan'tn huzurunda) ls-lamiyeti kabul etmiglerdi2ss.

Melikgah'rn fethi srrasrnda Arpaqayr yukarrlannda Akbaba merkezi Ma-m$en/Meryem-Ni9in ahalisi gibi Laru/Daqir-Bagrathlarr, tilkesindeki Ca-

vak/Gogar /Gagavan/Qin-Qavat ve Borqah Tiirkleri'ne 1068-1069 dakiikinci seferinde de Kakhet-$eki'ye IslAm dinini kabul ettirdiii igin, biitiinKtir boylan'ndaki yerli be$ler ile ahali arasrnda, kutlu hAtrrasr asrrlarca

yagamrgtrr. Bunlar ancak 55 yrl sonra, 1124 den itibaren Krpgak/Kuman-lar'rn yardrmryla canlanan "Giircistan"-Bagrath kualhFrnrn yeniden Ortodoks-

Hrristiyanhir yayrp yerli miisliimanlardan Gogarhlar'a zorla kabulettirmesiyle, "Qin4avatlar" (Gogoren ahalisi/Gagavanlar) yeniden Isa dinine

dondiiriilmi.iglerdir. Bu ytizden, sonradan llhanllar ve Osmanhlar qaf,'rnda

son olarak lsl6m dinine dcinen Qin-Qavatlal, komEu olan Hrristiyan4iirrii ve

Miisliiman-Terekemeler, "dini itikah gevgek ve hAkim ku'"'vete gore de$gen"

manasrna kinayeli olarak "Qin-Qavat-dinli". demektedirler. Bugiin "Gagavan-

Qinqavat"-Tiirkleri koyu miisliimandul*286. Ashnda Qingavatlar'rn ne miis-liimanhfia, ne de hristiyanhga uymayan birqok eski gamani inanqlan muhafaza

etmeleri, onlara toplum iqinde farkL, kimseyle uzlagrnayan, uymayan birgoriiniim verdif'ine gore bu de${m ortaya qrkmqrrlo'. "lskender'den gok

cinceleri, onsekiz asrdan beri "Giircistan Bagbuf,lu$u"nu yaparak iilkeyi ko-

ruyan Cenasdan'dan gelme Orbet/Orbelli ve Cenavulk/Qenagik (Qin-Qavat)

ItUegteri siilalesi 1177 ydnda III. Giorgi'yi devirip yerine..' yeSeni Demne'yi

geeirmek u$rna toptan kugrna ufiayrp yok edildiler'"".

I(rzro$lu, 1064 yrhnda Aru'yr koruyan, Rumlann do$u genarali olan

"Bakuriyan"rn "Qinli/Uq-Oklu Can-Baku{, yani Gogar/Kukark be$leri so-

yundan, Qin-Qavat" Tiirklerinden oldu$unu yurur289 '

De$erli ilim adamr Muharrem Ergin Dede Korkut Destanlan'mn diliniincelerken, Terekeme-Qingavat givesi ile uygunluk iginde oldu$unu misal-

lerle belirtmektedir2eO.

DEMiRSIHAN (Ttrzluca)

Kafkasya miisliimanlanna kargt yaprlan Ermeni saldrnlanna ve katli-

amlanna kargr kurulmug olan ve bu hususta biiyiik faaliyetleri bulunan

285

286

287

288

289

290

NIHAT QETINKAYA / IGDIR TARiHi

"Difffiu adh gizli "lttihAd-r lslAm Cemiyeti"nin, Erivary Nuha, $uga, Bakii

ve Tiflis gibi dnemli miihim merkezlerinden biri de "Demirhan" adh gehir

idi291. Arapga'da "g" sesi "s" ile yazrldrirm gtizdniine alrrsak "Demirgihan"adrnm "Demirsihan/Demirsrhan" geklinde s6ylenmig olabilecef,i ihtimaliiizerinde de durulmahdu. Destanlarda, Saka hiikiimdan Efrasyab'rn inti-kamrm alan, sorua Kafkasya'ya gelen, Sakalar'rn kadrn htikiimdarr Tom-

ris/Tomiris Han rn adrndan, Demiris-Han/Demirsrhan denilmig olabilecefii

de muhtemel gd,rtilmelidir. Bugiin Temirhan veya Temirhan-$uva Da$rstan

Ttirklerinin 6nemli gehirlerinden biridir.

Eriiz, Afn-Demishan koyii ile, Kars'rn Demizhan kiiyiini.i belirtmekte-dir292. qankrn-Odek koyiinde Demirsahan adh bir mahalle var.

DIBEKLtr (Ilrzluca)

Terkedilmigtiq,

Dibek tuz o$iitme tagr, el de$irmeni demektir. Bir Borgah mani (baya-

h)srnda goyle denir.

Gcikte ulduz oloydumDibekte tuz oloYdumYar kaprdan geqende

Evde yalmz oloydum

Untti tiirt Seyyahr Evliya Qelebi 1648 (H. 1057) yrhnda, Revan seferinde

Kaf,rzman'dan gegerken gu bilgileri veriyor: "Benzeri az bulunan de$irmentagr madeni vardrr ki Acem'e, Erzurum'a ve ijteki diyarlara de$rmen tagr

Ka$zman daflanndan gid.r2e3. Dibekli kiiyi.i de Evliya Qelebi'nin anlattrsr

b<ilgede yeralrr." Bu koyiin adrnrn, kiiyde bulunan bu dibektegr madenine

g6re verildi$i anlagrlmaktadrr.

XVI. yiizyrda, Htnts sanca$rnda 1, Malazgir sancaf,rnda 3 yerde "Dibek-lii" adh kiiyler bulunmakta idi'"".

Dibekli kityti (Agn-Diyadin, Erzurum-Katayazt, lgel-Giilnar, Samsun--

Terme, Sinop, Sinop-Ayancrk, Van)' Dibek kiiyii (Kastamonu-lnebolu, Mar-din, Kastamonu-Kiire, Urfa-Harran). Dibekgi k6yii (Izmir-Tire). Dibekderekiiyii (Mugla-Milas, Mu$la-Yata$an). Dibektag k6yii (Bolu-Diizce, Qanak-kale-Lapseki, Adapazan-Sapanca, Zonguldak-Bartrn, Zonguldak-Ulus) Pi-bektagr mah. (MufhKesr" t Ayt;. Dibetveran kiiyii (Ankar a-Beypazan)2es.

Osmanlr Belgelerinde Azerbiiycan Tiirk Hanltklan, s. 212-213.

Eriiz, M., Sosyolojik Y<inden Tiirk Yer Adlan, Tiirk Yer Adlarr Sempozyumu Bildirileri,11-13 Eyliil 1984 Ankara, K. ve Turizm Bak. Yay., Ank. 1984, s. 50.

Evliya Qelebi Seyahatnamesi, C. IlI, s. 639.

Baykara, Tuncer, Hmrs ve Malazgirt S.Y.A. s. 27,

T.M.Y.K. 7946, s.324.

291292

293

294

295

NIHAr gETINKAYA / IdDIR TARiHi

siverek'te Karakegili Tiirkmenleri'nin oturdu$u kiiylerden biri "Karadibek"296

acunr ta$u.

oiPsiz (Tirzluca)

Derin bir vadide yeraldr$r iqin bu ad verilmigtir'

Dipdede kiiyii (Ankara-Haymana), Dipevler kiiyti (Afyon-Bolvadin)'

Diphacr kiiyi.i (Amasya-Merzifon). Diphisar koyii (urfa). Dipsizgiil koyii(Bolu-Diizce, Bursa-lnegiil, Sivas-Zara). Dip mah. (Muf,la-Fethiye-Kaba-

af,aq kiiyii, ordu-Fatsa-Erikgeli kiiyii). Dipgepni qiftlifi (Gaziantep-Ka-

"ububu kiiyii). Dipdere mezraa (Tunceli-Nazimiye-Holit tayti;2e7.

EKEREK (Ttrzluca)

Ekerek kiiyti, eski Tiirk-o[uz tijrelerinin canh yagadrflr bir k6ydiir. Ahali

kabileler halindedir. Her kabile be$ siilalesinden geldif,ine inamr. Yorede

"Ekerek Beyleri" siizii gok kullamlrr. Bunlara eskiden, Aynmh beyleri de

deniliyormug.

Terciiman Gazetesi'nin yayrnladrpr haritada Ekerek ktiyiiniin adr "Eg-

rekdere" olarak gegmektedir.

Dede Korkut Destam'nrn kahramanianndan biri de Ekerek (Egerek/Eg-

rek) beydir. Bu koyiimiiz adrm bu Ekerek bep'den almrgtrr. Eski gaflardan

giiniimiize kadar gelen yer adlanndan biri de Ekerek. Dede Korkut Des-

tamn'da "LIgun Goca o[lu Segereg'in boyu"nda iki kardeg: Ekerek ve Se-

gereg kardeglerden "oru!rhr2e8.

Her iki kardegin de adr eski Tiirk mitolajisi

ile ilgilidir. sonralan Dede Korkut Destam'nda gahrs adr, daha sonra da

yu, udr (Ioponim) olarak kargrmrza Erkryo.299.Azerbaycan'rn de[erli bilim adamr rahmetli Prof. Dr. Mireli Seyidov,

Ekerek/Agarak sciziiniin, IslAmiyetten iince, Ttirkler'in inanqlan ile ilgiliolduf,-unu lslAm d6neminde ihtiva etti$i manaya ihtiyag duyllmadrSrndan,yer/ su, kale v.b. adlannda kullaruldrSrm ifade etmektedir""".

9 Afustos 1578 Qrldrr Zaferi'nden sonra kurulan, Qrldrr/Ahrska E-

yaleti,ne bash Cicerek/Cic-Ekrek sanca$r (Ahrska-Ardahan arasrnda Do-

kuzprnar daf,larr b<ilgesi) adrndaki "Ekrek" sijzii "Ekerek" stjzti ile aynr

mengelidir.

lmAm Muhammed Bakrr soyundan Seyyid-$erif Muhammed Cihangir

o$lu Haltl-i Divdni lakaph uz-Bek Yagan Pasa adh gok itibarh bir zat

RigvanoShr, l)r, Mahmut, a,g,e. s. 91,

T,M,Y.K, 104(r, s. 32tt.

Ergin, Muharrem, [)t'de Korkut Kitabr l, r, 225-226 v,rl'

St'yidov, Irrof.Dr, Mircli, Azcrhayorn l-lnlkrnrn lkry Kiikilnii Diigiintirkcn, ll,rkii l9H(r

Yazrcr neg, s, '127,

Seyidov, M,, a.g,c. e, 12tt,

296

n7298

299

300

NiHAT CETINKAYA / IEDIR TARiHi 773

Horasan'dan Kirman'a oradan da Aga$r Pasrnlar'a gelerek satrnaldr$r 1'7

koyden birinin adr Ekerek idi.

Osmanh belgelerinde, 1536 yrlmda, Erzurum Beylerbeyinin (Atabekleryurdundan) fethetti$i Yusufeli'deki "Pert-Ekrek" (Bert-Ekrek) adh hisar o-

larak geqmektedir3ol.

Lala Mustafa Paga'mn 1578 yrh Kafkasya seft'rinde', ge,;tigi verlei:cten,

Gcile sanca$rnda, "Megrek" adlr bir yer gegmektedir'^'' ki. Egrek/Ekerek

adryla ilgili olmahdrr.

XVI. yiizyrl kayrtlarrnda, -Htnts'm Handeris (Handervig?) nahiyesine ba$-

h "Eirek" adh bir kciy lrur3o3.

Eski Osmanh kaynaklannda, Egrek (Ekrek) CemAati: Irzincan ve Ki[rKazAlarr (Erzurum Sanca$r), KarahisAr-r-$arki Sanca[r"*. Ekrek/E$rekCemAati: Sultanyeri KazAsr (Paga Sanca$r)30s.

Ekrek adk, Diyarbakrr-Qermik, Di5'arbakrr-Egil, Elirzrf,-Keban, Elazili-Madery Elazr$-Palu, Elazrf-Palu-K;rrabefan kasb. Erzinctrn-Refirhil'e, E.rztn'

can-Tercan, Erzurum'un, Oltu, Pasinler, Tortum ve Narman kazalannda,Kars-Digor, Kayseri-Btinyan, Sivas-Divrigi, Sivas-Sugellri, Van-Ercig kaza-

snda birer kiiy bulunmaktadrr. Sivas'rn Divri$i kazasrnda da EkrekEimeni

adh bir kriy bulunuyor3o6.

Azerbaycan'da, Zengezur ve Kafan (ikiside Ermenistan'da Agarak, Zen-

gezur'da Arpa uma$r iizerinde Agarakadzor koyleri ile vine a]'nr bcilgede

(Zengezur-Kubath) iki yerde gordtigr*ll3 "Hekeri" koylerinin acL ciir Elke-

rek adryla aynl mengeli goziikmektedir""'.

K6y havalisinde bazr mevki ve yer adlan: KA$rn Yolu mevkii, Karat'eng,Karatepe, Tap yeri, Kumkaya, Gulu Kalasr, Hasancan dair ve Bula$r, Hr-

zeng Bula$r, Acr gay, Ki$rh Bulak.

EMiNCE (Arahk)

Osmanh devletinde muhtelif hizmetlerde kullamlan memurlara verilen

iinvandrr. Mutemet demektir. Arapgada "emin" giivenilir manasrna gelir'.

"Kamus-u Osmani"de Emin scizii, kalbinde korku olmayan, emnivet iqint{e

olan: Emin mahal, gadrr ve hryanetten vareste ve gayan-r itimat oiiln: Eurin

adam anlamrnda verilir. Bcilgede vergi iglerini ic{art'eclerr l'tiks':'!: l)ti:llitltr-ti1bulundugu yer olnrasr itibariyle verilmig ari olcl,ul.,Jrt n-rirhitrnt'iilir'.

301

3u:303

1tt i

30;,

30o

Krt'zlrilglu, Krpr',rkl;rr .. ir':;.

lirrztoghr. K,rl : 'l,rrrlr, r' 5f i

,.;.i..,.,t. irr: ,:. i ,. 'ili,tir,ri' (', r ,1.1.

'i irr n,i,, {:,, ,r.ii i'. \. .i il'I.i\'l,} |\. lillfr, ,. .!:,.r,r,;i.,,,,.(,tlfi!.,;,,' 11111 I I ;rr:

174 NiHAT qETiNKAYA / IdDIR TARIHi

Osmanh kaynaklannda, EminoSullan Agir^e^ti: Kerag, Kars-r Merag San-

cair, (Merag EyAleti. Ttirkman TAifesindenms. E*it doganh, Eminhac4l,pminler, Eminli (Eminlii), Eminlilii cemAatleri 20 yerde tesbit edilmigtir3Oe

ELMAGOL flfdrr m.)

Bu k6,yde bol miktarda elma apaglan ile bir kiiqiik 96l bulunmasrndanbu ad verilmiqtir.

ERHACI (I[dr m.)

Aga$r Erhacr (Muhtarhk) ve Yukan Erhacr diye iki krsrmdu'

Er-Hacr/Er-Hacilu. Hacrlu oymaf,r Karakoyunlu ve Akkoyunlu Tiirk-manlarr toplulu$unu meydana getiren oymaklardandr. Hacrlu oyma$rmn

birqok kollarr oldu$unu kaynaklardan oSeniyoruz. 1728 defterinde If,drrndhiyesinde Ala-Hacrlu, Alican-Hacrlu, Ibrahim-Hacrlu ve Kara-Hacrlu adh4 kciy" kayrth bulunmaktado3lO.

EvCi (Ifdrr m.)

1910 "Kafkaski Kalender" yrlhf,rnda "Evciler" yazrlmrgtrr3ll

Tiirkmenler'in "Evciler,' oyma$rnrn kurdu$u koylerdendir. Alevi olan-

larrna ,'Tatevci" derler. "Keqeden yaprlan, kiimbet geklindeki Tiirkmen 9a-

drrlarrnrn a$ag malzemesini hazrrlayan ve bunlarr satan oymaklaroldu$undan, mesleklerine bakrlarak bu isim verilmig veya kendileri bu

adr almrglardrr.

Evci adh k6yler, Ankara-Ayag, Ankara-Haymana, Qorum-Alaca, Qo-rumlskilip, Qorum-Sungurlu, lgel-Tarsus, Samsum-Terme, Seyhan-Saim-

beyli, Sivas-Hafik Yozgat, Yozgat-Akda$madeni'nde; Evcik koyii,Manisa-Kula'da Evciler koyii, Afyon-Dinar, Ankara-BalA, Aydrn-Qine,

Bahkesir-Balya, Burdur-Tefenni, Bursa-Mudanya, Qanakkale-Bayramig,Krrklareli-Prnarhis ar, Simav, Manisa-Soma, Tekirda [, Yoz gat-Bo$ azhy an''da; Evcikuzkrgla kiiyii Qorum'da; Evciortakrgla k6yii yine Qorum'dabulunmaktadrr3l2.

Ermenistan'da Evciler adh bir Ti.irk koyii bulunmakta olup, Ermenistan

hiikumetinin L0.4. 1947 karanyla adr Arazap olarak de$gtirilmigtir3l3.

Tiirkay, C., a.g.e. s.79.Tiirkay, C., a.g.e. s. 350.

Krrzrof,lu, Kars Tarihi, s. 503.

Giiner, I$drr, s. 93.

T.M.Y.K. 1946, s.377.Makas, 2., a.g.m. s. 227.

308

309

310

311

312313

NiHAr qETINKAYA / rdDrR ranlsl

GERME$oF (Igdr m.)

Yeni adr Harmandciven. "I$du Ovasr ve gevresinde bitkilerle ilgili yer-legme adlanna pek rastlanmaz. Bunun sebebi biilgenin dofal bitki orttistiyciniinden fakir olugudur. Sadece Germegof koyii adrnt gevrede yetigen qah

bigiminde ve taze siirgiinleri qit yaprmrnda kullamlan germegof bitkisininadrru almrgtrr314.

Tropik ve rhman bcilgelerde yetigen, gri, yumu;ak govdesi, dairevi yap-raklan olan bir apag, papaz kiilahr (euonyumus)rrr.

Kirman'rn giineydo$usunda "Germesir" adh bolge, OSuzlar'rn yo$unyerlegim biilgelerinden b^iJi idi. Of,uzlar buralarr imar etmig, ziraatini veticaretini geligtirmiglerdir"o. Osmanlt kaynaklannda "Germesun" adh Qep-niler'in oturdu$u bir koy de var't'.

GEVRO (Ifdrr m.)

Terkedilmigtir. Suveren k6yii mezraasr.

Zazalar'dan, $eyh Hasanlilar'tn dif,er biiliimii olan Sitanh veya Seydanhagiretinin kollanndan biri "Gev Ugaklan" veya'rGevanh" adrm tagrmaktadrr.

Bu sijz, Gevar ve Gevan geklinde de g6riiliir. Kelimenin ash "Gev" dir.Ttirke kabile anlamr da veren "ar" ekini alarak Gevar yani Gev oyma$ranlamrru almqtrr. gevan s6,pii de gev ile farsga co$ul eki "an" dan gevan

yani gevler anlamrndadrr. '

Gav (Gev)'lann Orta Asya meryeli olduf,una igaret eden Edip Yavuz,Eberhart'rn, Gav-Qi!'leri Krzrl Di Gt) yu"i Tik'lerden, Tikler'in de ilk ad-larrmn Di-Li oldu$unu ve Hunlarla ayru dili konuptuklanru belirttipinedikkati gekmektedir. Tokat'ta, Zazalar'tn oturduflu biilgeye yakrn yerde

Tiyeri, HakkAri'de Cilo daf,r dolayrndaki G:ySt ovasr yakrmndaki Tiyariadh kdylerin durumu da 6nemli cirneklerdifru. Gav-Qi'lerin ba$h oldufiuDi-Li adrmn, kyazrt'ta, A$rr civarrnda "Diliki" veya "Dilikan" k{irt oymaf,radrnda rastlamasr, Gevro kciyiini.in de bunlann yagadrf,r mrntrkada bulun-masr, Gav-Qi deki "Qi" siizii ile benzeulik iginde olan ve Gevro koyiiniinba$h olduf,rr muhtarhk k6y Qilli'nin de aym alanda bulunmasr tesadiifolmasa gerektir. pak. Qilli k6yti).

1906 yrhnda Osmanh HAriciye NezAreti'ne 19/2Temmuz 1906 tarihiyle,Tiflis Baggehbenderlif,i'nden (Bagkonsolosluk) gelen 87 numarah yazrda,

Giiner, I$drr, s. 1t14.

Altayll Seyfettin, a.g. scizliik, s. 498.

Siimer, Ofiuzlar, 1980, s. 124-126.

Siimer, Qepniler, Tiirk Diin. Arg.Vakfi yayrm, lstanbul 1992, s. L17.

Yavuz, Edip, Tarih Boyu Ttirk Kavimleri, s. 362.

314

315

376

377

318

NIHAT qETiNKAYA / riDrR TARiHi

Kafkasya'da, Ermeniler'in saldrrrlarlna maruz kahp, gatrgma iginde olanmiisliimanlara ait yerler arasrnda "Gevra" adh bir yer zikrolun*uktudrr319.K6hta'da Gevrol adh bir mezraa lrur320.

Giircistan'da, Tiflis'in yaklagrk 100 km dofusunda, Tiirklerle mesk0n(eski Krpgak yurdu) Karaqop bcilgesinden geqen "Gavri" adrnda bir nehirvardrr. Giirctiler bu nehre Yovri demektedirler. Mrsrr'da Krpgak lirkleritarafindan kurulan Mrsrr Memlfiklu devletinin, Yavuz devrindeki Krpqakasrlh Sultammn adr Kansu-Gavri idi ki, bu benzeyip dikkat qekicidir. Bi-lindi$i gibi KrpEak Tiirklerinin Anadolu'daki yerlegik yerlerinden biri de

Afrr Dair etekleridir. Bu hususu gcizoniine alrrsak Gevro koytimiiziinadrmn anrlan adlarla aynt mengeli olmasr ihtimali iizerinde daha genig birqahqmamn onemli neticeler qrkaracaf,r kanaatindefriz.

' c0ngxr,i (Arank)

Godekli adh Tiirkmen oyma$rnrn kurdufru koydtir.

Fatih'in krzrndan do$an ve II. Ba,rrezrt'rn damadr, Uzun-Hasan o$luUSurlu Mehmed'in o$lu, Ak-Koyunlu hiikiimdan Gode(k) Ahmed'in adrn-daki Gode(k) srfahmn, Gijdekli oyma$r ile iligkili olduSu aqrktr. K<iydeki

Gcidekli oyma$r mensuplan da, oymak adlarrmn geqmigte hanhk yapm$"Gtidek Ahmet" adh ulu babalarrndan kaldrfirm, sciylerler ki bu da, Ak-Koyunlu hi.ikiimdan G6dek Ahmet'ten bagkasr de${ldir. Bu Godek Ahmet,Godekli kciyiiniin de bulunduiu bolgede oldiiriilmiigtii. Godek, sozii Azerilehqesinde krsa anlamrna gelir. Godek Ahmet, krsa boylu olduSu iqin boyleamldrS rivayet edillir.

Merhum Prof. Dr. Mehmet Erijz,"Yoriikler" adh eserinde: Sis, Kars ve

Bozdo$an kazalarrnda, eEkiya yiiziinden yerlerinden oynamrg cemaatlerin,

devletin tedbiri olarak yerlerine yeniden yerlegmesinden bahsederken, Ku-deklu ve Kibirli cemaatlerinin Kars ve Qrldrr havalisine gcinderilmelerihususundan bahse<1er321. Buraclaki Kucleklu adr, Godekli siiziiniin farkLsciylenigidir.

Samsun-Gaman'da da Gcidekli adh bir kciy bulunmaktadr322.

Azorbaycan'da, Khagmaz'da "G-6dekli", Beylegan'da "Godekler" ve Zer-dab'cta "Giidek Gobu" ktiyleri var323.

Ermenistan'da, Arahk ilgemizin kuzey tarafina diigen mmtrkada Artagatilgesine baf,h Gcidekli Tiirk koyii, Ermenistan hiikumetinin 20.8.1945 tarihli

Osmanh Belgelerinde Azerbaycan Tiirk Hanhklan, s. 158.

T.M.Y.K. L946, s. 407.

Er<iz, Prof.Dr. Mehmet, Ytiriikler, Tiirk Diinyasr AraStrrmalan Vakfi yayrm, 1st.1991, s.

255.

T.M.Y.K. 1946, s. 4-1,4.

a.g. Azerbaycan Cum. Haritast.

319

320

321

322323

NIHAT qETiNKAYA / IcDIR renlnl ln

kararryla adr Mirgavan (Mirgavin) olarak defigtirilmigtir. Yine Ermenistan'-da, Gcidekbulak adh Tiirk ktiyti, bulunmakta olup, bunun da adr 12.8.1946

tarihli kararla Gargahpur otarat de$igtirilmigtir32a.

C6xqnl,i (Karakoyunlu)

Gokqe Tiirkmenlerinin kurdu$u kiiydiir. Gokqe-eli (G6kge yurdu) anla-

mrnda G6kgeli denilmigtir.

Eski Ttirkler'de Gcjk, Tann'mn bir sembolii idi. Bir geyi g<ik renginebiiri.indiirmek, veya gok ile iligkilendirerek gok s<izii ile beraber siiylemek,

o geyi kutsal saymak veya aralannda Tann ile bir baS kurmak istef,indenileri gelmeli idi. Manas destamnda, Manas'rn of,luna ad vermek igin gelen

Htz:.r'a gok sakalh deniliyordu. Ert6gtiik Destam'nda Tann-mn bir elgisi

olarak kutsal kayrn afacrntn iistiinden gocu$a seslenen nur yiizlii ihtiyarigin de "G6k Sakalh" deniliyordu.

Uyg,tr harfleriyle yazrlmrg OSuz-Ndme'de OSuz-Han'a yol g6steren

kurttan hep "Giik tiiylti, G6k yeleli" kurt diye s6z agrlmrqtr. Kugrz destan-

larrnda Kld,:$g bahadrrlanna Kiik Cal, yani "Giik yeleli kurt" iinvanlanverilirdi. I

Koyun ve kegi siiriilerinin iinlerinde giden ve siiriiyii idare eden, ke-

silmeyen ihtiyar kegilere (seyis, teke) de, Krrgrzlar "Kiik Serge" (Ifdrr da

seyis), yani "G6k teke,' derlerdi. Bunlara kutsal hayvan gibi bakrlrrdr"'".

Tiirkmenler'in $eceresinde, O$uz-Han'rn torunlanndan birinin adr "K6k-li" (Gitklii) idi ki bu da Gok stizi.inden meydana getirilen bir isimdir326.

Eski Tiirkler,de ,'Kcik-Biirii", yani "Giik-Kurt", terimi biiyiik hiikiimdannkudretini gcistermek igin kullamlan bir srfat idi. Manas Destanrnda, Ku-grzlann Orta-Yiiz reisi Kdk96 (G6,kge)'niin o$lu ile Manas-Han'rn of,ulla-

rrna, konugma srrasrnda hep "K6k Biirii Sultanrm!" (Bozkurt Sultamm)

denirdi327. Kugrzlarda cins, giizel ve cesur atlan Kcik Biirii yani'Giik-Kurt"adlan verilirdi. Tiirk halk hikayelerinde de Gcik'te uqan, Giik Yeleli atlar

motifi yayFn olup kutsal sayrlmaktadu. Kiik Qebig admr tagryan atlar da

vardr. Qebic Anadolu'da geng keqilere verilen bir addu. Orta-Asya'da ise

iki yagrndaki keqilere qebiq denirdi328. Igdrr y6resinde de aym anlamda

kullamlmaktadr.

Gok Gokge adlan, Ttirk kiilttiriinde kutsal anlamlar ifade ettigi iqin,

destanlarrmrzda da bu adr almrg olary destan kahramanlarr kutsal vasrflar

ve g5revler iislenmig olarak anlatrlrr'

Makas, 2., a.g.m. s. 228.

Ogel, T.M. s.4142.Ogel, T.M. s. 213.

6gel, T.M. s. 49.

6gel, T.M. s. 49.

324

325

326

3n328

NIHAI qETiNKAYA / reDrR TARIHI

Omek iEirg liirkler'in Miisli.imanl$ ilk kabul etrne[e bagladr$r dewin o-

laylanru anlatan, Kugrzlar'n Kara-Han o$lu Alman-Bet (Iiirkge addu) Desta-

ru'nrnda, A1man-Bet'i Miisltiman yapan destan kahramarunrn adr da kutsalLkifade eden u(liikeeu (Kitkqd dir. Bu ad, Islam'a hizmet gibi kutsal bir goreviyatr[r iqin, destancrlar tarafindan verilmig olmah. Destamn bu boliimii g6yledir:

"Kalmuk reisinin of,lu Alman-Bet, kendisinden miisliimanlk hakkrndabilgiler istiyordu. K6,kce (Giikqe gegecektir) de, Alman-Bet'e diiniip Miis-liimanh$rn gartlanm goyle anlatrr:

"Bryrf,rnr trrag et, sakahnr koyuver,

"SaElann olmaz bciyle, kAkiili.inii krrkrver!,

"Bagrndaki gapkamn, diifmesini kesivel,

"Her cumadan cumaya, mescidlere geliver!"

Der ve Gokge, Alman-Bet'e biiylece ibadet giinlerini anlahr. Bunlanyerine getirdi[,i taktirde de, Cennete gidece$ini siiyler. Tabii olarak Alman-Bet, Allah'm ne demek oldu$unu bilmiyordu. Bunun igin Gcikge-Han, Al-lah'r da ona gciyle anlahr :

"Allahii TaalA'drr, odur her geyi yapan,

"Ayrm geceleyin, 6siimanda parlatan,

"Giinegle gilndiizleri, g6kleri aydmlatan,

"Verdi$i srcakhkla, topraklan mttan!"

"Alman-Bet de, G6kge-Han'rn soyledifi bu sijzleri dikkatle dinler ve

ona gciyle der :

"Bryr$mr kestirip, sakal koyuverecef,im!

"Altrnlarla siislenmig, tu$lar getirece$im!

"Altmq kara boltiklii, ordumu dizece$im!

"Brgairn yamnda mr? Usturan yamndamr?

"Kitabrn koynunda mr? Kur'an'm boynunda mr?

"Gijster sen Kur'antnr, bir gcireyim onu ben,

"Okuyayrm Kur'am, <ifirenefim onu ben?"

Giikge-Han bu sozleri duyunca, hemen ordusunu yanma gaSrnr ve akgadrnm diker. Tabamm ipekler ve kadifelerle siislet kahn hahlarserdirir,srrmah yataklar diigetir, semaverler kurduru4, kuyruk gaylar demletir' Kay-maklar hazrrlatry gekerler tepelettiriq, giizel elmalarbuldurur, igine gekerler

koydurur ve Alman-Bet'i gadrnna davet eder. Gcikge-Han, eliyle Eay yaPrP,

Alman-Bet'e sunar. Fakat Alman-Bet gayralmaz. Qayr niqin almadr$rm so-

runca da Alman-Bet ona giiyle der:

- "Bryr$mr kesmeden, sakah koyvermeden, getir bir kur'antnt, benbironu goreyim! Giireyim o kitabr, okuyayrm bir defa! Kur'am okumadan ne

gayrru ahnm've ne de gadrmda, daha fazla kahnm!" Bunun iizerine GokgeHan ona:

NiHAr qETiNKAYA / IdDIR TARIHi

-"Kara-Han'rn o$lu, Kaplan-Dof,an Alman-Bet beni dinle," der. "Sen

bryrBrm kestirmeden ve sakahm da koyuvermeden, hele bagrndaki kAkiil-leri trrag ettirmeden, gapkandaki siisleri koparrp atmadan, ben sana

Kur'ammr getirmem," der. "Yok, e$er benim dediklerimi yaparsan, o

zaman kitabrmr getirir ve senin eline veririm," diye ilAve eder. Bununi.izerine, Alman-Bet bakarki bagka gare yok, oturur bryrf,rm, saglarrm

kestirir ve bagrndaki siislerin hepsini agar, Gokge-Han da getirir kutsalkitabr Alman-Bet'in ijniine agar. Alman-Bet Kur'am hig giirmemig ama,

Tanrrdan olacak ki, birdenbire okumaf,a baglar. Okur, okur, sonunda da

bir go$iis gegirerek, 96yle der: "Artrk ben miisliiman oldum!"

Bunun iizerine hemen kogarlar, bardaklara gay korlar ve Alman--Bet'e sunarlar. Alman-Bet qayr alrr, ama iqmez ve etrafrndakilere 96yleder:

"Gcifisiime can kogayrm! Akhma dil kogayrm!

"Ayrn rgrf,r gibi, ben de parlak olayrm"

"sizlerin dostu olup, ben de ak pak olayrm!

"Bundan sonra da artrk, gaya ortak olayrm!"

Alman-Bet, artrk onlann eayma ortak olur ve onlarrn yamnda kalrr. Bu

stjzleri duyan Aydar-Han'rn o$lu G6,kqe-Han da her yamndan arhk parlar

olur. Kalkarlal, kucaklagrrlal, IJman-Bet'le yar ve dost olurlar"329'

Karabaf,,da Otuziki veya Otuzikili Ulusu330 dudil"t Tiirk birleqik

boylar toplulu$undan bir oymak da Gokqelii = Giikge Eli idi. son asrr-

larda Terekeme denilen Ttirkler bunlardan kalanlardrr. Mukaddam, Ce-

vangir, Ahmedlu, Kara-Koyunlu ve Ozan (Oiuz Han) oymaklan da

bunlardandr33l.

Iran,da, Tekeli Tiirkmenleri'nd.en Giikqe/Giikg"lrr332 ile Yamut boyuna

ba$h Gokaah oymaklan kaydediliyor333.

Anadolu'da, ulu-Yiiriik Tiirkmenleri'nin bir bitliigii de Gokqelu adrm. ,334tagryorcl.u

)0/.-xu. Yiizyrl'da Thrsus slgesinde yaFryan ve kendilerine Varsak de-

nilen Ti.irkmen Boyu'na bafh oymaklardan birinin adr "G6kgelu"331-olup bu

oyma$rn iki kol uuf<fir,i" ;"q"y"" Igair aaU obalan bulunuyordu336'

l, T.M. s. 305-306.

Otuzikili Ulusu, 24 OSuz boyu ile 8 Krpqak boyunun meydana getirdif,i birlegik boylar

topluluf,udur,Siimer, Safevi Devletinin Kur. s. 198.

Cevizoglu, a.g.e. s. 115, kr.45.Cevizofilu, a.g.e. s. 115, kr. 45.

Siirner, OSuzlar 1980, s. 178.

Siimer, O$uzlar 1980, s. 317.

Siimer, Of,uzlar 1980, s. 356.

329

330

331

332

333

334

335

$6

NiHAx CETiNKAYA / rdDrR TARiHi

"Dinar taraflanna yerlegen "Horzum" yoriiklerinin bir koyiiniin adr"Gcikge"dir. Batr Tiirkistan'daki Teke, Ttirkmenleri'nin iig taifesinden biriolan Toktamrg'rn tirelerinden biri "Gcikge Be$" dir337.

XVI. yiizyrl kayrtlarrnda, Malazgirt sancaSr Elmalu nahiyesine baf,h

"G6kqe" ve "Gcikge Viran" kiiyleri ad, gege.s8.

Rasonyr, Krrgrzlar'rn yagadr$r ^Kci$men

dagllanmn adrrun da ashnda"G6kqe" olduSunu belirtmektedir"".

Kayseri'ye yerlegen Tiirkmen topluluklanndan biri de Gokqe (Gokqeoba), ,. 340lerorr

Halen I$drr'rn Karakoyunlu llgesinde "Giikqebulakh" adh bir O$uz ka-bilesi yagamaktadrr.

Qaldrran R0zndmesinde, Yavuz'un dcniigi.inde, Kars civannda konak-ladr$r yerin yakmrnda^'.GcikEeda$" (Baggedikler do$usundaki iigtepe) adhbir yer kaydedilmigtirs',

Tiirkiye'de, G6kge, G<ikceli v.b. adlanyla yiiz kadar kiiy var&2.

L694 kayftlarrnda Sandrklr'da tiirkmenlerin yerlegtirildigi koylerden"G6kgeli" koyii de belirtilmektedirm, Bu GcikEeli koyiiniin adr da, burayayerlegen Gdkqeli tiirkmen oyma$rmn adrndan gelmektedir.

L590 defterinde Revan Kazasrna ba$h koylerden "Giikgebeglii" adh birkiiyde kaydedilmigtir.

XVIII. Yiizyrlda, Akgehir'de "Giikge", Geyikli Kazasrnda da "Giikqelii"adh kciyler kaydedilmektedirya.

Cevdet Tiirkay'rn, Osmanh kaynaklannda tesbit ettif,i Gokqe adh agiret

ve cemAatler: Gdkqeoba apireti (Mardin, Musul-Nusaybin arasrnda). G6k-geiiyiik apireti (Rakka Sanca$r). Gcikqe adh Y6riikAn TiirkmAn Thifesinden

cemAatler: Gcikgeafgarr (Yeni ll Karasr-i (Sivas Sanc.), G6kgeaymedlii (Kars-r

Mera$ Sanc.), Giikgealili (KarahisAr-r $arki San.), Gokqe Qam (Merag EyA.,

Ziilkadriye KazAsr-Merag EyAleti), G<ikqe Eren (KarinAbAd KazAsr-Silifke

Sanc.), Gokqe Evhad (Kegan KazAsr-Gelibolu Sanca$r), Gokge Inehan (Krr-kkilise Kazdsr-Yize San.), GokSeli (Adana, Bozok, Mersin Sancaklarr, ZileKazAsr-Sivas Sanca$, Ulag ve G<ikgelii Kazalan-Tarsus Sanca$r, ToyranKazAsr-Kcistendil Sanc., Kegiborlu KazAsr-Hamid San., Sandrkh ve QolAbAd

Errjz, M., Do$u Anadolu'nun Tiirkliifiii. -1975, s. 21-122.

Baykara, Tuncer, Hrrus ve Malazgirt S.Y.A. s. 31.

Rasonyr, Tarihte Tiirkliik, s. 101.

Kalkan, Emir, a.g.m. Tiirk D .A. D. sayr 17, Nisan 1982, s.92.KrrzroSlu, Osm. Kaf. EI. Fethi, s. 108.

T.M.Y.K. 1946, s. 416-77.

Orhonlu Cengiz, Osmanh lmparatorlu[unda Agiretlerin lskinr, Eren Yayrncrhk, Istanbul1987, s.74.Halaqoflu, Y., a.g.e" s, 60,8L,97.

337

338

339

340y1v2343

w

NiHAT qETiNKAYA / IGDIR TARiHi

KazAlarr-Karahisar-r SAhib San., Geyikler KazAsr-Ki.itahya, NevAhi-i Berga-

ma KazAsr-HiidAvendigAr Sancafr, Karaman ve Aydrn Sancaklan), G6,kqe-

ma$arah ve Giikgediindarh (Merag EyAleti Ziilkadriye KazAsr), Gokge Prnar

(Dimetoka KazAsr-Paga Sancafrr), Gcikge Oyiik (Rakka EyAleti), Gcikqe Viran

(Kete KazAsr HiidAvendigAr Sanca$r)vs.

4 Kasrm 1590 tarihinde, Gence ve Karabaf, bolgelerinde giiriilen Krtl*yriziinden, Revan ve Nahervan'dan buralara getirilen zahire ve davarlarrn

Gokge gcil giinevinden gr:genlerinden, Gokge beylerinin fazla vergi alma-

srmn fukaraya zuliim oldu$u ve buna mani olunmasr hususunda Revan

beylerbeyine ve ilgili kadrlara yazrlan "hiikiim"den de, o tarihlerde Gokge

Gijl'e adrnt veren Giikqe oymaklarmm, Gijkee g<ilii civannda, kabilevisistemleriyle yagadrklarrnr ii$reniy orur346 Qobanh veva Qobanoflu boyu-

nun, Ilhanhlar'dan itibaren uzun miiddet bu biilgede hakim olmasrna g6re,

zaman zaman bu gole "Qoban" giilii, "Giikqe Qoban" giilii de denilmigtir.

Gcikge gcil civanna da "Gcikqe mahalt", yani Gokqe-eli/G6'kqe-yurdu denil-

mektedir. 1584 osmanh vesikalannda, o tarihte bu bdlgenin "Gcikqe sancasr

olup, 5 Nisan 1584 te istanbuldan verilen bir_fermanla bu sancaf,rn beylif,ine

R"van Kadrct Ismail bey tayin olunmugtur&7. Gokg" golii de admr, Ttirk

Diinyasrnda yaygm gordi$imiiz "Giikqe" oymaf,rndan veya "giikge" admtn

anlamrndan aldr$ anlagrhyor.

Halep Sanca$r (Suriye) nahiyelerinde Derbsak'a bafih G6kqe, $eyzer'ebafh Gokqe ve Ravendan a- bafh Gokqe-Ziyaret ve G6k ciren adh Ti.irk

mezraalarr bulunmakta.lrrilS.

Azerbaycan'da, GciyEeli kiiyii, Kazak ve A$rstafa'da, Gedebeyde "Yeni

Giiyqe" koyiise. Nahqrvan'da Goydere koyii, Gciyda| (2720 m) da[r, Zen-

gilan da G6yah koyii, Gedebeyde "Giiyeli" kciyii, Gence'de "Gciygcil", $eki'de

"Gciybulak"3so koylerinin adlan d.a aym anlayrgrn mahsuliidiir'

Gi.iney Azerbaycan'da; Urmiye-Miyandoar kazasrnda "Gcikgelu", Tebtiz' -

cle ,'Giiyce sultan,', Zencan'da "Gtikge Kaya", Geyder'de "Gcikgebulak" kiiy-

leri var351. yine Giiney Azerbaycan'da gok sayrda rastladr$rmrz "Gtiy"le

baglayan (G6ybulak, Goya$ag, Goydag gibi) yer adlan da aym anlayrgla

ad almrg Tiirk oymaklanmn verdif,i yer adland[. $imali Tiirkistan (Kaza-

kistan),rn 6nemli da$lanndan biri Gokqe Tav (ta!/ daf,) ve 1920',lerde Ka-

Tiirkay, C., a.g.e. s. 377-378.

Osmanh Belgelerinde Azerbaycan Tiirk Hanhklar\ s. 2'l'.

Krrzroflu, Osmanhlarrn Kafkas Ellerini Fethi, s. 349.

Qakrr Enver, Halep Ycr Adlan, T.D.A.D., sayr 86, s' 195.

a.g. Azerbaycan Cum.Haritasr.

a.g. Azerbaycan Cum, Haritast.

a.g. Giiney Azerbaycan Haritast.

34s

v6347

348

v9350

35r.

182 NIHAX qETINKAYA / IdDIR TARIHI

zakistan'rn Ak-Mola (Ak-Molla) vilayetinde bir sancak da Kcikqe Tav (da[)adrm tagryor352. But, Trakya'da da GokgeJer adh bir k6y var353.

Tiirkmenistan'da, Tiirkmenler'in Teke urr$u Toktamrg oyma$r'na baShGcikge, Ak4<ikge, Kara-GcikEe, Er4cikge adh obalarr bulunmakta ve yineTlirkmenler'in Yavmut urugu Kiiqiik Tatar oyma$r'na ba$h "Ak" obasrrrnkollarrndan birinin adr da "Giikge-Ah" soyudur'*. Krrglu,l:y Edigene uru-f,una ba$h iki oymak K6,k9e-of,lu ve K6kgeler adrnr tagurss

GOKTA$ (Ttrzluca)

Mitolojik anlamh yer adrdrr.

Bu kciy civannda "Kiiroflu Kalesi" adr verilen eski bir kale harabesi ileGomii yerleri var.

Gazneli Mahmud zamanrnda 4000 gadrrla, Horasan'a gegerek yurt tutanoSuzlar'rn bagrnda bulunan be$lerden biri de Gok-Tag Bef, idi. Gok-Tagbey daha sonra lran'da biryok fetihler yaparak, Anadolu'ya, Diyarbekircivanna gelerek yerlegti$i biliniyor.

Goktag koyii, Gaziantep-Kilis, Kastamonu-Daday, Manisa-Soma, Goktagmah. Manisa, Daday-Ba$veren kciyii, Sinop-Salavat3s.

Giiney Azerbaycan'rn Urmiye gehrinde "Gciydag" adh bir koyii var357.Enver Paga'nrn, Tiirkistan itiklal miicadelesi srrasrnda, Rus Konsolosu

ile g6riiptii$ii Diigenbe (Tacikistan'rn baqgehri) yakrmnda ki kiiyiin adr daGciktag idi. Aym miicadele srrasrnda, Diigenbe'de Ruslar'a kargr direnenEnver Paga'mn arkadg-Sr, miicadelenin yerli liderlerinden, Alinza Bey'in desoyadr, "G6ktag" idi3s. Muhtemelen bu k6yden olmahd.rr.

c6uir / cOMUK (Aralk).

Biiyiik ve Kiigiik Ai-n Daf,lan aga$rsrndaki Haydarda$ eteklerinde yeralr.Haydar Da[r eteklerinde, Gomiik kiiyi.iniin iist krsmrnda "Yakup Peygam-ber"e ait oldu$u rivayet edilen ve ziyaretgah olan bir mezar var. Kciyyamndan gegen Direg deresi var. (Bu derenin yatafr gok dik oldu$u igin,suya gotiiriilen hayvanlar direnerek grktrklan igin "Direg" adr verilmigtir).Halk arasrnda, y6rede birqok yere de eskiden Gd,miik denil-digi bciyle_n-

mektedir. Dil mrntrkasmda ikinci bir G<jmiik adh yer de bilinmektedir3se.

Togan, Tiirkistary s. 18,26.Turan, Ahmet, a.g.m. s. 171.

Togan, Tiirkistan, s. 75.

Togan, Tiirkistarr, s. 72.

T.M.Y.K. 1946. s.420.a.g. Giiney Azerbaycan Haritasr.Togan, Tiirkistan, s. 438.

Birdo$an, Nejat, Tiirkiye Folklor ve Etnografya Atlasr Uzerine, l. Uluslararasr TiirkFolklor Kongresi Bildirileri, Ayrr Basrm, Ankara Unv. Baslmevi, Ank.1976, ilave haritasr.

l

352

353

35,t

355

356

357

358

359

NiHAT CETiNKAYA / IdDIR TARiHi

Anadolu'da Gom, Gcimii v.b. birqok yeradr bulunmaktadrr360. Kars4ii-le'de, Erzurum-Oltu ve $enkaya'da birer Komuk/G6miik adh kiiy bulun-maktadrr. Sayrn Krrzro$u Krpgaklar'dan fcalan yer adlanm srralarken,

ISdrr-Arahk'ta "Komuk" kciyiinii de yazarffil. Bu adrn ve Kumbulak daki

"kum" s6ziiniin Tiirk Kumuk'larrn adrndan geldiSi muhtemeldir. Ofrrl^z

Han'm, oSullarrmn kumadan olan gocuklanndan biri "Kumr" adrmda idi'"'.

GUNDO (Ifdrr m.)

Yorede Kundo, Gundo, Giindo, geklinde de soylenmektedir. Kciyi.in asrl

kurucu oyma$r, bugiin rf,dr'da oturmakta olup soyadlan Giinde'dir.

Kun veya Hiyung-Nu (Koyun-lu) Tiirkleri. Khun-an / Hunlar anlamrnagelir. "Kand"r (/Kundu) ad*ia Krrgrzlar'da bir boy kaydediliyor363' Hrrr,-

lar'la ilgili Asya'da boy ve yer adlarr: Kundi, Kundravi, Kundulun, KunduzKuntu (Guntu), Kuntun3d ve Hazar Ulusu boylanndan, Kundur365 adr

tespit edilmektedir.

Kiindii, Hazarlar da hakamn vekili, Macarlar'da en ileri gelen oymainreisi = bag prens, Altayh Tatarlar'da oymak reisinin vekili ve gimdikiMo$ollar'da da ktigtik bir memuriyeti ifade ed.rffi6.

1595 Qrldrr/Ahrka eyaleti Muf. ^Tah.

Defterinde Kondur-Avul koyii(Halen Qrldrr'da kiiy) kaydedilmigtifb/.

Efrasivab'rn komutanlarmdan birinin adr Gundi oftlu Pulat368' idi' G.rr,-

bu/Kunt;36e, Kiirrdii (Giinegli)370 ve Gunda 6aftasya1371 boy ve yer adlarrbilinmektedir.

Of,uz-Han rn 6 o$lunun asrl hammlanndan do$an dorderden 24 OStzboyu yamnda, bu gehzAdelerin odahk veya asrl hatun sayrlmayan kanla-nndan do$an dorderden 24 boy Tiirklerin de bulundupu O$uznAmelerde

gegmektedir. Ebulgazi BAHADUR-HAN'm "$ecere-i Terakime" (TiirklerinSoy Ki.itiigi.i) adh eserinde, bunlardan ikinci boy olarak "Kiine-Kona" adr

zikrediliyor. XVI-XVII. Asularda yagamr$ olup, Istanbulda bulundu$u sr-

rada yapturlan bir kogkiinden.dolayr bo$azrn batr yakasrndaki "Emir4an"

360 T.M.Y.K. \946, s. 424425.

351 KrrzroSlu, Krpgaklar, s.138.

352 Ebiilgazi Bahadrr Han, Tiirklerin Soy Kiitiiyii, s. 45.

363 Cevizollu, a.g.e. s. 117, Kroki 46.

364 Cevizof,lu, a.g.e. s. 106, Kroki 42.

365 CevizoSlu, a.g.e. s. 106, Kroki 42.

366 Rasony, Tarihte Tiirkliik, s. 61.

367 Krrzro$lu, Krpqaklar, s. 173.

368 Cevizof,lu, a.g.e. s. 91.

il69 CevizoSlu, a.g.e. s. 83.

370 Cevizotlu, a.g.e. s. 87.

371 Cevizo$lu, a.g.e. s. 22.

semtine adrm vermig olan Kagarh Tiirklerinden Safeviler'in Revan hamEmir-Gfrna oilu Tahmasb Kulu adrnda da goriilen O$uznAmelerin "KaraKona" boybe$leri ismi aslmda "Konak"drr. Yaylak-yayla, krglak-krgla daolduiu gibi Konak-kona'daki (k) sesi de diigmiigtiir.

F. Siime4, Atgekenler'e komgu olan Isaklu'dan Tiirkmen toplulu$unabaf,h Kondu adh bir oyma$r belirtmektedir3T2.

Pazarcrk (Marag)'ta, T[irkmen asrlh olup, Kurmanqqa konupan agiretinTilkiler boyunun oturdu$u kciylerden biri de Grndo-obasr adrrr togryor3T3.

Anadolu'da,-_Giindo kciyii (Siirt-$irvan), Giindober koyii (Siirtgln'an-Cevizli brr"uir)37a, Kundu kciyii (Antalya-Aksu), Kunclan koy ve mah (Fat-sa), Kundin koyii (A[n-Tutak), Kundulu koyii (KonyaAkgehir), Kunduzkoyii (Bitlis-Hakif buc., Giresun-Espiye), Kunduz mah., (Mu$la-Yata$an-Mesevle kciyii), Kunduzhan mah. (Qorum). Kunduzlu kiiyii (Afyon, Qo-rum-Iskilip-Alagoz buca$r)37s.

Gunkelet mezraasr (Artvin-Ardegen), Guntjurk koyii (Hakkari-Sevin ko-_,,376yune Da8r,

XVI. yi.izyrl kayrtlanndlr, Hrms'rn Bulamk nahiyesine ba$h "Kondr" (Kon-dro$lu) adh bir kciy ile377.-XIX. Antalya'da "Kundr" oyma$r ve aynr adlabir koy kaydedilmektedirr/d.

CUf,a,ni (Tirzluca)

Aym addaki gahrs veya oyma[rn adrndan verilmig yer adrdrr.Ak-Koyunlu Ulusu'nun kurucu iki biiyiik oyma$rndan biri olan Mu-

s.rll.r379 oy*ug, beflerinden olup, Uzun Hasan'rn komutanlarrnclan Tokatgehrini yakmasryla meghur Emir Bey Musullu'nun o$lu Giilebi adL birbey var ki, Uzun Hasan'rn Erzincan valisi idi380. $ah Ismailin Dulkadrr-hlariizerine yaptrf,r sefer srrasrnda, GiilAbi bef o$lu Emir Be[ (Ii.) Diyarbakrr'-daki Musullular'a katrlarak Emir Han sanlnl almrgtrr. Sonra da Safeviler'lebirlegmigtir38l. Erzincan'da, Ulu Cami olarakta bilinen Giilabi Bey Camii,

L84 NiHAT qETiNKAyA / reDrR TARiHi

372 Siimer, O$uzlar 1946, s. 180.

373 Er'oz, M., Do$u Anadoldnrrn Tiirklii$i, s. 49.

374 T.M.Y.K. L946, s.736.375 T.M.Y.K. 1946, s. 755.376 T.M.Y.K. 1946, s. 429.

377 Baykara, Tuncer, l'Lnrs ve Malazgirt S.Y.A. s. 51.

378 Mofi,ol, Flasan, a.g.nr. s. 1,14.

379 llrrrrt'nistan'n Vr,drhasar liilgcsincic, (Aralri.. iirr':,i hur,'r,r) \lrrsrrilr'.rLllr rjriirr,rlr.rlirill)20 Ii'rdt,'lr!rkivr''tr ,;or,r,rrl: l';tlbttrttn k{)rtir. '.,,rt,,\r'rrr,i('rr;{r. iir' r,llrt l.,tlrrlr,-i.l,rrali

,r rrilllt "Sll{r r 1." i'rr\,.t(i r r!t a I nlr,,.i.-rr rl r r

380 h.rzrlb.rll.rr l,lnhl, r, l"l; lt *,rttrtt,r, 'r.rllri lrr't'3tjl Stltrl{,t, l',tlovt l)r,v, Jttrr. s. 55); Wrxltls, juirrr li., r\i.'.' i nr,',r,,r', ..:i;i;, , l./ tr.l.rni,':r { rlii

\, 3:1',1. (,i'\. l|tol,l)r. Mr,tin 5tiz,t,rt-Nct:rlet 5.rk;ruglir. r.ii,.r:r, . t l1.,jr, ,r'nr'n, iL()1.1.)r, ivI llr,:rr,':i'it itt "r\ttitr'ltlht'ria Akko,y'111111; Mtnt,trtst' ,rJl| , ",

,, | ,.rr " i . \,.

Erzincan valisi olan bu Musullu Giilabi bey tarafindan 1490 dan cince

yaptrrrlmrgtu. Depremlerde yrkrhp tg,*rar tamir edilen bu cami 1939 yrhn-daki depremde tamamen yrkrlmrgtrr"ot.

Giilabi bey, Erzincan'r 1486 dan, irldiifiii 1.491'e kadar ycinetmistir. Soniki yrhnda At-Koyunlular'dan, bagkenti uyrt'o" baf,rmsrz idi383.

1595 Qrldrr eyaleti Mufassal Thhrir Defterinde Ahrska'da vergi miikellefiolan gahrs adlanndan Kiil-Abr adr gegmektedir. "Ak-Koyunlular'da gokgoriilen bu ad, bugiin Rize/Hemgin ve Erzurum'da aile adr "Kiilebi" bi-qiminde kullanrhyor3s4.

Osmanh argiv belgelerinde, 1906'da $uga'da Ermeniler tarafindan vakr-lan L9 islAm k<iyii iginde "Giil6bh" adh bir koy de zikredilmektedir3Bs.

Rivayetlere gcire "Kalmamslr" adh bir seyid Horasan'dan gelerek Der-sim'de kendi adrnr verdif,i Kalmamsrr adh k<iye yerlegti$i anlatrlmaktadrr.Yarunda bulunan $eyh Hasan adh biriyle krzrru evlendirmig ve bunlardanda bazr agiretler tiiremigtir._ Eu apiretler arasrnda "Giilabi UgaSr" adh biragiretin adl da gegmektedir3&. Burada destan diliyle tiirediSi iiade edilenoymaf,rn bu aileye ba$h, Horasan'dan beraber gelen Tiirkmen oymaklardanoldu$u agrktrr.

Osmanh kaynaklann4g, GiilAbi GiilAbiuga$ Agireti: Mardin, Bozok(Yozgad), Yeni ll (Sivas)387. Giilabi, Giihbi Uqaf,r CemAati: Mardin, KazAsr

(Diyarbekir EyAleti) Yeni ll KazAsr (Sivas SancaSr), Bozok,FyAleti, Kemahve Erzincan KazAlan (Erzurum EyAleti), TiirkmAn TAifesire.

Bugiin GiilAbr adh koyler: (Kayseri-Prnarbagr, Tokat-Niksar, YozgatYer-kdy), Giildbi mezraasr (Sivas-Zara-Yukangam6zii koyii), GiilAbibey mh.(Qorum), GiilAbikomu kiiyii (Erzurum-Agkale), GiilAbidiiz mezraasr (Erzin-can-Abge koyti), GiilAbiler llezraasr (Zara-Aluqluseki koyii)"'. Kiilabh kci-

yii (Urfa-Akziyaret buca[r)3s.- Azerbaycan'm A$dam gehrinde "Giilabh" adh bir ktiy var391.

Ermenistan'da Gillabh adh iki Tiirk k6yii bulunmaktadu. Biri Aparanilgesine ba$h olup, Ermenistan hiikumetinin 15.7.1946 tarihli karanyla adrCarozluk ve di$eri de $amsaddin gehrine baih olup 4.5.1939 tarihli kararlaadr Aygedzor olarak de$gtirilmigtif'2.

NiHAT qETiNKAYA / rdDrR TARiHi

382 Woods, Ak-Koyunlular, s. 392.

3{13 Woods, AkKoyunlular, s. 276.

384 Krrzrof,lu, Krpqaklar, s. L79.

385 Osmanh lkrlgclcrindc Azerbaycan 'l'iirk Ilanhklarv s.'197.

386 Ali Kanrali, linzincan thrihi; nak. M. f,irif Frrat, Do!,rr llleri vc Vlrto 'l'arihi, 1970, s. 39

387 'l'iirkay, (1., ;r.6.c. s, tl3.

3EE 'l'iitk;ty, (i., a,pr', s. 3113,

389 'l'.M.Y.K, l9'ltr, s. .131.

390 'f '.M.Y,K, l()16, s.'/7{t.tgl a.g. Azcrbaylttn (lruu, llaritast.392 lVt;rkas, 2,, a.1i.nr, s. )2tt,

NIHAT gETINKAYA / rdDrR renlul

1920'lerde Tacikistan'da KiilAb Beyli$ bulunmakta idi3e3. 15.-L6. asu-larda dzbekler'in Kongrat kabilesine baf,h, Qogtamgah (Kogt-amgah /Qift-damgah) oymafimn kollanndan biri Kiil-Abr adrm tagtyordu3e4.

Tiirkistar/da (Bugiin Tacikistan srmrlan iqinde) Ki.ilab adh bir gehir varki, burasr Horasan topraklan sayrlrr.

Tiirk Agrk gelene$nin gok yagrn ve canh olduf,-u, Tiirk yiiresi Borgah'da(Gdrcistan'da) Tasawuf giirlerinin okundu$u bir saz havasrna Giilabr veya

Bayramr (Hacr Bayram Veli'den geldi$ soyleniyor) adr verilmektedir. (bak.

Oymaklar boliimiinde Giilah.)

cfiLPrNAR (rgdrr m.)

Anadolu'da, ba adla bir gok yer bulunmaktadrr.

ctir,r,iicn (Tbzluca)

Oymak adrndan gelen yeradrdu.

Siverek'te, O$uzlar'rn Be$-Dili boyuna baf,hJi.irkAn agireti mensupla-rrmn yagadr[.r Giilliice adh kiiy bulunmaktadut" ki, Tuzluca'da yasayanagiretlerden biri de Ti.irkAn agiretidir. Bu koytin adrmn TiirkAn agireti ileilgisi oldufiu muhtemeldir.

Osmanh kaynaklannda Giilliice Cemdati, YaylAkAbAd KazAsr (Yalova)-

Kocaeli Sanca$, Dimeto-ka Sancaf,r-Paga Sanca$r, Tire KazAsr-Aydrn SancaSr

ve Haskciy KazAsr'ndaJe6.

A$n-Do$ubayazrt, Af,n-Patnos, Amasya4iimiighacrkdy, Bursa-M. Ke-

malpaga, Erzincan, Gaziantep, Kayseri-Bi.inyan, Sivas ve Divre$ ilgesindebirer Giilliice adh k<iy bulunmaktadrr.

XVI. yi.izyrlda Hrrus sancaSrnda altr, Malazgirt sanca$mda beg yerde

"Gcilliice" adh kiiy kaydedilmektedifv/.

Azerbaycan'rn A$dam gehrinde "Giilliice" adh bir k,iy ,ra"398.

Ermenistan'da iig Giilliice adh Tiirk kciyii bulunmakta olup adlan kar-grlannda gosterilen tarihli kararlarla de$istirilmiptir: Artik ilgesine ba[hGi.illiice, (31.5.1946 de) yeni adr Spandaryan, Aparan ilgesine baf,h Giilliice,(15.7.1946 da) yeni adr Vardenis, Spitak ilgesine baf,h Giilliice, (L4.9.1950

de) yeni adr Saraart3ry.

Togan, Tiirkistan, s. 26.'

Togary Tiirkistan, s. 43.

Erdz, M., Dolu Anadoulu'nun Tiirkliif,-ii, s. tlti.

Tiirkay C., a.g.e. s. 3&1.

Baykara, Tuncer, Hrms ve Malazgirt S.Y.A. s. 32-33.

a.g. Azerbaycan Cum. Haritasl.Makas, 2., a.g.m. s. 228.

393

s94395

396

397

398

399

NIHAT qETINKAYA / IGDIR mnisi

cUnc0nlnuz (Igdrr m.)

Giingormez deresinin derin vadisi iginde kurulmugtur. Vadi giinegi az

aldrf,r igin bu adr almrgtu.

Giingtirmez kiiyii (Bursa-Karacabey, Erzurum-Dumlu, Tekirda$-Saray,

Tokat-Zile)aoo.

Bu adrn aksi anlamrnda da, lstanbul'un Giingd,ren llgesi adrnda oldu$ugibi, Anadolu'da birgok yerde Giing6ren adrna rastlamlrr.

HACIAdA (Arahk)

Onceleri Hiiloylu oyma$rmn krglagr olan bu k6y, oymafirn yerlegik ha-

yata gegmesiyle kriy diizenini almrgtu.

Hacra$a mezraasl, Gaziantep-Barna kciytinde.-ue Hacra$a Qiftlif,i Kon-ya-Kadrnharu-Kolukrsa kiiyi.inde bulunmaktadu"'.

IIADIMLI (Ttrzluca)

Yere afizrnda Hedimli olarak siiylenir. Tiirkmen oymak adrndan veril-migtir.

HAKMEMMET (I[dr m.)

Bu adrn, Tiirkge adlarm bagrnda kullamlan srfatlardan "Ak"n ilavesiyle

"Ak-Memmed"den gelebilece[i gibi, Hakveyis adrndaki "Ahi-Veyis"in ba-grndaki "Ahi" den "Ahi-Memmed" in Hakmemmed geklindeki stiylenigideolabilir. Ancak 1"728 Osmanh kayrtlannda,Iidrr'a ba$h, ahalisinin Arapkirlicemaatinden oldu$u beli*ilen (Aras boyunda) "Karamehmet" kciyiiniinmevcudiyeti, Hakmemmet koyi.i adrmn aslmm Ak-Memmet olduf,rr fikrinekuwet kazandumaktadu. Ttirkler'de ikili (dual) tegkilat anlayrgrna uygungelmektedir. Ak-Ko)"un, Kara-Koyun, Ak-Tag, Kara-Tag, Ak-Hun, Kara-Hungtbi.

K6ydeki bazryet adlan: Af,alik Yeri, Kogatag, Kilise Qrdan (Qrdarr kiigiikark), Nav Qrdan (Nav: Pigkin topraktan yaprlmrg su olu$u),llanh, Saksrhk,

Karaburg, Qatak, Gapanm, Qaylak, Sua Tutlat, Haraba Gula, Baykug Yuvasr,

AS Ark, Gala Qrdanao2.

T.M.Y,K. 1946, s. e04LT.M.Y.K. 1946, s, M7.I$ddda yeradr verme gelene$i oldukqa zengindir. Yeterli bir saha gal4mast yapamadtf,tmrziqin, ktty gewesindeki yer adlanyla ilgili birkag k6y igin, misal adlar gtieterdik.

187

400

401

N2

188 NiHAr CETINKAYA / IdDIR rnnlHi

HAKVEYiS ggarr m.;

Krrzro$lu, Bagbakanhk ArgiviTapu defterlerinde SiirmeliQukuru'ndagd,sterilmig bu kiiyiin ziyaretgAh oldu$unu ve asrl adrmn "Akhr Veys" (AhiVeyis) geklinde yazrldr$rm belirtir*". Anlagrldrf,t gibi bu ad yore afizrndaAhi Veyis/Hakveyis geklinde telaffuz edilmig.

Osmanhlar'rn ilk zamanlarrnda Horasan'dan gelen Alp-Eren der-viglerinin tesiriyle Ahilik de inkigaf etmig ve Ahi-Eren, Ahi-Erenler,dergahlar, zaviyeler kurmuglardrr. Ahilik geleneiini Anadoluda yayrP

tegkilatlandrran Ahi Evren'in asrl adrnrn, $eyh Nasirudd.in Ebu'l-Ha-kaark Mahmud b. Ahmed el Hoyi (irliimii: 659/126\404 olup, bucoprafya iginde olan, Giiney Azerbaycan'rn Hoy gehrinden gittipi an-

lagrlmaktadrr ki, bundan da, Ahilik'in bolgede yaygrnh$rnr anhyoruz.Anadolu Ahileri'nin Ehli Beyt, Oniki lmam'a kargr baShhk ve mu-

habbetleri 6nemli 6zellikleriydi. Erivan biilgesinde bulunan "zaviye"adlr k6yler de bugiin adlarr unutulmug Ahi merkezleriydi. 1336-1337

yrllannda Erzurum'a u$rayan lbn Batuta'dan, misafir kaldrSr, yiireninbiiyiik zaviyelerinden "Ahi Toraman zaviyesi" de o$renmekteyiz*".Y6renin gok yagh kigileri, 1900 lii yrllara kadar bu b6lgede dergahlarabaf,lr pejmurde kryafetli, ellerinde nacak (kiiqiik balta) tagryan gezici

dervigler bulundu$unu, bu derviglerin kapr kapr, koy k6y dolaparak

deyigler soyleyip bahgigler aldr$rnr anlatrrlar.

Celayrr hanedamna mensuP, Hurufi tarikatinden, meghur Azeri gairi

Sultan Ahmet b. Veys (1382-1410) adryla da ilgili olabilir.

K6ydedeki oymaklar ve soyadr: (24 Ofiuz boyundan) Karkhunlu/-Karkrnh (Karasu, Abbas, Ya$arg Ara). Karkhunlu oymaSrnrn ana kolu

Tagburun koyii ve Isdrr merkezinde oturmaktadrrlar. soyadlarr Karasu

olup, I$drr'rn genig ailelerindendir. Takiye oyma$r (Giinaydrn, Giineg)

Erivan'rn Tiirk kiiyii Takiye'den gelmedirler. Oradayken bunlara "Qrl-

paklar" (Qrplaklar) denirmig. Ugiilii oymaf,r (Demir, Demirgi), Erivan ile

Elegez daf,r arasrnda, Kazak gayr iizerinde, Ecmiyadzin'in 20 km kuze-

yinde, eski kaynaklarda "Ampier/Ambert" diye gegen, gimdiki adryla

"Biurakan"tn 6-7 km kadar do$usunda bulunan "Ugii" k<iyiinden gelme-

dirler. ugi.i kiiyiiniin, Dede Korkut cof,rafyasr iginde bulunmasr g6z6-

niinde bulundurulursa,'bede Korkut Destanr'nda (10. hikaye, Ugun Koca

o$lu Segrek'in Destant) gegen, Egrek/Ekerek ve Segrek'in babasr "Ugun

Koca"nrn adrndan geldi[i muhtemeldin Pereili oymaf,r (Erivan yiiresin-

Krrzrof,lu, Ormanlilann Kafkas Ellerini Fethi, e. 349.

Oztflrk, Pmf, Dr, Yatar Nurl, Tarlh Boyunca Bektaqllik, Yenl Boyut yay' lrtanbul 1992,

r, E1{2,lnalc*, Helll, Erzurum mrd,, lellm Ans. C, IV s. 350'

{r3{0{

{0t

NIHAT qETiNKAYA / rCDrR TARiHi

den gelmedirler.) $cilliiler (bak. $<illii oymaf,r), Toslular, Tahnh, Canhudahoymaklarr. Bu oymaklar'rn tamamt Aras Kuzeyinden (Bugiin Ermenistandenilen, Kadim Ofuz-Krpqak yurtlan) gelmedir. (Bu oymaklar ve yerlerhk. bak. oymaklar bahsi).

HALFELi (Iedrr m.)

Bu kiiy Halifeli agireti tarafindan kurulmugtur. Bu oymak, Osmanh-Russavagr (1877-1878) srrasrnda kd,yden gcigerek lran'a gitmiglerdir. Ycire Rus

hakimiyetine girince, Ruslar, kriye, Anadolu'nun gii^"y kesimlerinden gelenErmenileri yerlegtermigti. Bu Ermeniler, 1918-1919 yrllarrnda Ermenistan'agcimiiglerdir. Ifdrr'da bu koyiin Ermeni koyii oldup"u soylentileri bu ha-diselere gtire grkmrgtrr. Rus idaresi srrasrnda Ermenilet bu bogalmrg koydeancak 25 sene kadar kalmrglardr. Halifeli koyii eski bir Ttirk koyii olup,Ermenilerle alakasr yoktur. $imdi bu koyde yagayanlar, Kurtulug miicade-leleri suasrnda, Ermenilerle savagan milis kur,'vetlerini tegkil eden kahra-

manlann bir krsmmrn aileleridir. Koyiin en biiyiik oyma$r, I$drr miliskuwetlerinin reislerinden Kercm (Giineg) Bey'in mensuP oldu$u Torunlaroymaf,rdu. Torunlar, I$du'daki Kiirt agiretlerinin saygr duydu$u ve ba$h

oldu$u, soylu ailelerdir.

Azerbaycarlda birgok yerde Halfeli oymaklan bulunmaktadrr. Tiflis Ba;-konsoloslu$u'ndan gelen "26 kAnfrn-r SAni 1906 tArih ve 1029" numarahtelgrafta, Karabaf,'rn $uga gehrine ba$h, Erm^e_niler'in yaktrfr 19 k6y ara-

srnda "Halifeli" adh bir k<iy de belirtilmigtiraub.

Osmanh kaynaklarrnda, Halife, Halifeli (Halifelii) CemAati: Bozok, Me-rag, KarahisAr-r $ark-i Sancaklan, Ziilkadriye KazAsr Merag Salgagr), Edirneve Giimiilciine KazAlan(Paga Sancaf,'r) Yori.ikAn TAifesindenau/.

Azerbaycan'da, $uga (D.Karabaf,)'da, lmigli'de ve Eli Bayramh-Sabira-

bad arasrnda Helfeli kdyleri ile, Cebrayrl'da Helefli, Dev.^e^gi'de Helfeler,

Aprstafa (Og", taife)'da Kolhelfeli kiiyleri bulunmaktadrr40s.

Giiney Azerbaycan'da, Hurand ve Razr kazalarrna baf,h "Halifelu" kciy-, 409lerr varou

K6yde Torunlar ve Gelturanh (Turan'dan gelenler) oymaklan oturmak-tadrr. Bu oymaklar Horasan Tiirkrnenleri'nden olup, Kiirtqe konugrlar. To-

run adr, Hunlar, Giiktiirkler, Karahanhlar, Selguklu ve Osmanh'lat glbi,birgok boy ve devlet kunrlugunda rastlanmakta olup, ozellikle soylu boyve oymaklara ad olarak verilmektedir. Torun, ti5remig, soylu nesil/ anlamrna

da gelmektedir. (bak Torun bahsi).

Osmanlr Belgelerinde Azerbaycan Tiirk Hanhktan, s, 197,

Ttlrkay, C,, a,g,e. s. 400,

a,g. Azerbaycan Cum. Haritast,

a.g. Gilney Azertraycan Haritaer,

405

407

408

409

190 NiHAr qETiNKAYA / ICDIR TARiHi

HAMURKESEN (Ttrzluca)

Hamurkesen adh, Gaziantep'te koy ve Sivas'ta bir mezraa ile XVI. y'y.

kayrtlarrnda Hrms'ta "Hamurkesen" kciyii gcisterilir4l0'

IIANAGO (Igdtr m.)

Bu k<iyiin adr, yamndan geeen Hanago Qayr'run adrndan verilmigtir.

Bu gay, If,drr ovasrnda, suyunu Aras'tan almayrp, kayna$: ovada olan

tek umaktr. birkag kilometre ilerisinde Ottiztti koyii var. Erhacr koyiinden

dosan bu su Cennetabad, Alkrzrl, Arahk kazasr, ortak<iy iistiinden gegip,

qiftlik yakrmnda Karasu'ya karrgrr.

Eski kaynaklarda, Hunlar igin "Hiung-nu/Haong-nu sijzleri de kul-lanrlmakta idi. Bu s'oz bazr Tiirk boylarr igin de kullanrlmrqtrr. 13.-14.

asrrlarda biilgeye hakim (Qingizli) Ilhanhlar, dillerinde bu adr muhafaza

etmig, bu koye ve suya vermip olabilirler. Ydredeki rivayete gore bu ad

"Hanego" adh bir ermeninin adrndan gelir. Hanego adh zengin bir Er-

meni qok eski zamanlarda, Erhacr k<iyii civarrnda bulunan bataklk birgolii kurutmak igin tahliye kanah agtrrmrg ve bu kanala da onun adr

verilmig. Ilhanhlar topra$rn iglenmesi ve yonetilmesine biiyi.ik cinem

veriyorlardr. Birgok yerde, tarrm alanlannln sulanmasr igin kanallar a-

gryorlardr. A$rr Da$lan eteklerindeki yaylalan, yaylak merkezi olarak

kullanan llhanh hanlarrnrn, If,drr ovasrnda da, ekim alanlarr igin birgok

igler yapmrg olmalar gerekir. Arulan yiirede bir kanal agmrs veya kiigtikbir akarsuyun yata$rm genigleterek, adrna da dillerinde muhafaza ede-

geldikleri, eski Tiirkgede akarsu anlamrna da gelen "Hoang-ho veya

Hoang-nu adrm vermig olabilirler. Bilindi$i gibi llhanhlar 1.4. asrrn bag-

lanna kaciar miisliiman def,illerdi. Biilge ahalisi rivayetlerinde, gayri-

miislim gahrs ve unsurlarl, ermeni ve ermenilere ait gibi anlatrrlar.Ilhaniler'in L295 yrhnda Gazan Han'la miisliiman olduklarrn, diigiiniir-sek, Ilhanhlar'a ait bu igleri yaPan gahsrn, gayrimi.isliim olduf,unu ifadeetmek igin, kimlif,i, rivayetlerde ermeni olarak anlatrlmrp olabilir." Gok-

-Tiirk yazrtlannda "6giiz,' (rrmak) olarak, Yagrl-dgiiz adh rrma$rn dif,er

adr ,'Hoang-ho" olarak gegmektedir ki, bu k<iyiin adr ile benzegmektedir.

1595 Qrtdrr-Ahrska Muf. Tah.Def. de Khanak yer adr (Krpqak Konak

boyundan) g"g"r411. HanegAh (tekke, dergAh), siiziide, bu koy admrn iza-

hrnda dikkate ahnabilir.

410 Baykara, Tuncer, Htrus ve Malazgirt S.Y.A. s. 35.

411 Krzrotlu, Krpgaklar, s. 173.

HARABA (Harebe) (Tirzluca)

Haraba k<iyii iig yerlegim biriminden ibarettiq, Kaya Haraba, Kirempe

kiiyi.i tarafrnda olana "Kirempe Flarabasr" (Yeni adr: Ak De$irmen), "Flaraba

Perginis,' kiiyii tarafrndaki "Perginis Harabasr" drr. Perginis Flarabasr, Haraba

Perginis'den ayn bir yerdir'Anadolu'da, Haraba v.b. adrnda elliGagauznTtirkleri'nin yer adlanndan

rastrlyoruz

koy bulunuyor412.Haraba (Garaba) adh bir kciye de

HARABAPERQiNiS (Ttrzluca)

(Bak Perqinis).

HARMANDOVEN (Igdrr m.)

Eski adr Germegov.

Iirkiye,d.e, Harman, Harmanh veya Harman adrmn igtirak etti$i 40

koy bulunmuktudrr4l4.

IIASANHAN (Arahk)

Hasanhanh Tiirkmenleri'nin kurdu$u koydiir.

If,drr egrafrndan Hamit Hun Bey, bu koyle ilgili pu bilgiyi verdi: "Qok

eski addrr. Bu koy hanlann koyiidiir. Kuruculan, Hasan Han'rn neslidir.

Bunlar Azerilerin en biiyiik hanlanndandr."

Hasanhanh adh,Tiirkmen agireti, safevi devletinin kurulugu srrasrnda

lran,a giden oymaklardandr. $ah Abbas L'rn, bazr Tiirkmen kabilelerini

da$rtmasryla, bu Flasanhanh oymaf,'rndan bazr bey ailelerinin gelip bu

k6yii kurmug olduklan anlagrhyor. Bu koyii kuran oymak, sonralan top-

yekiin Amerika'ya goqmiigtiir. Kars eski senat,ijrii (Ayrrmlu) Ziya Ayrtm

tey, Amerika seyahati srrasrnda bunlarla g<iriigmiig, kendilerinden, "biz o

Hasanhanhl a{ dan'lu,, geldi$imiz koy, Ifidrr'la Arahk arasrndadrr" dediklerini

duydu$unu anlatmrgtrr. (nakleden: Hamit Hun) Kiiyiin bogalmasrndan son-

ra, aqiretin kiirtqe konugan bir boliimii, lran'dan gelerek, kendi adlarrm

almrg olan bu koye yerlegmiglerdir' Bu aqiretin geldifii yeq' A$n Dafir'run

dofu kesiminde, srmnmrzrn bitigif,indeki Giiney Azerbaycan topraklandrr.

Varto Tarihi yazan $erif Frrat, bunlann Yavuz Sultan Selim zamamnda,

orta Anadolu'dan getirilerek Ain eteklerine yerlegtirilmig olan Tiirkmen

412 IM.Y.K. 1946, s. 477478.

413 Acaroflu, M. Tiirker, a.g.m. s. 127.

414 T.M.Y.K. 1946, s. 477478.

192 NIHAT EETiNKAYA / IGDIR TARiHi

oymaklanndan olduf,"unu belirterek, kaynaklarda Hasenan Tiirkmenleri o-larak amldrklanm, Celali hareketlerine karrgtrklan igin, sonraki zamanlarda"Hasenan" olan adlarnr "Hesenhan/Hesenhanh" olarak sriyledikleri.i yu-,ur415. Yavuz zamanl katliama maruz kalan Tiirkmen oymaklarrmn, da$laragekilen cinemli bir krsmr, katliamdan kurtulmak iEin dil de$igtirmiglerdir.DoSu agiretlerimizin biiyiik bir krsmrm bu gibi Tiirkmen agiretleri olugturur.

HASANKENT (Tuzluca)

Hasan gahrs adrndan verilmiptir.

HA$ERi (Ttrzluca)

Bu kciyiin adr, Tiirk ASaqeri boyunun adrmn ycire afzrnda bir gegitsoylenigidir. (bak. bu konuda Kacer kciyii bahsinde genig bilgi verilmigtir).

Selguklular'da, gerektiS zamanlarda halktan, iicretli olarak toplana as-kerlere "Hager" denilirdialo. Togan: "XIV. Yiizyrlda Degt-i Krpgak'ta, Altr-nordu hanlanna tAbi, agiret reislerinin isimlerinin yarunda Hageri adrnarastgeliniyor ki, "A$aqeri" demek olacaktrr" demektedir4lT, Milut'tu.r sonrakiasrrlarda Kafkas Da$lan'm (Derbend ve Daryal gegitlerini) agarak, Azer-baycan ve Dof,u Anadolu'ya geldiklerini bildiiimiz A$ageri Tiirkleri, buHageri kciyii adrnda oldu$u gibi bu bolgelerde halen yagayan hatualarbrrakmrglardrr.

HIDIRLI (Karakoyunlu)

Tagburun kiiyii mezraasrdrr.

If,drr'rn kurtulug mi.icadelesinde, bagrnda bulundu[-u milis kuwetleriile cinemli igler yapan, Kiirt agiret reisi rahmetli Ali Mirze Bey'in koyiidi.ir.

Bu kd,yiin adr, Horasan Tiirkmenleri'nin "Hlzr lli" boyu adrnda dagcirdti$"iimi.iz F{rzu adryla aymdrr. Hrzrr = Hrdrg aym sijzler olup, Arapga"zal" - "dal" de$igmesiyle Hrdrr olarak sciylenmigtir.

$ecere-i Terakime'de, Horasan hakimi Koma Bey, qocuf,u olamayan ka-rrsr iviama Bike'yi bogayrp baba evine gcinderdi$ zaman onun yamna evlibir kul da vermigti. Bunun TIw, Ali,Igbig ve Kagga adh dort o$lu vardr.Eserde Ebi.ilgazi goyle anlatrr: "Hrzrr Qora, Amu (Amuderya) suyununyakasrnda Kiirdig denilen yerde ekin ekip ve hem hayvancrhk krhp bi.iyiikzengin oldu. O zaman Ozbek'e MoSol derlerdi. Dort MoSol gelip HzrrQora'ya hizmetkAr olup, mallanna baktr. Ondan sonra altr Salur gelip

415 Frrat M.$erif, Do$u llleri ve Varto Tarihi, s. 14.

415 KafesoSlu, Tiirk Milli Kiiltiirii, s. 356.

417 Togan, Azerbaycan mad., lslAm Ans. C. II. s. 99.

NiHAr qETiNKAYA / IdDIR T4Rt4!

hizmetkAr oldu. Onlarrn hepsi zengin oldular. Etraf ve civardan ag, zayrt

ve yasma edilmig ve daplmrglar, gelip, bunlara katrhp oturdular. KalabaLk

halk oldular. Onlann yurtlanrun yukansr Tan Krn ve aya$ Kan Kiqit idi.

Kim onlardan hangi halksrmz diyip sorsa, Hzrr Bey'in adamlanyrz derlerdi.

Gide gide halk onlara Hrzrr lli dediler. Hrzu. halkrmn bir urugu vardu,

ona ,,Kiitlar" derler. onlar Hrzrr Qora',nrn neslindendirler."4lS Daha sonralan

bu boyun bir lcsmr Hrzu'rn kardegi Ali'nin adryla uAli ili" olarak adlan-

drnlmqlardrr.osmanh kaynaklannda Hrzular oymafr : Nevgehir sanca$rnda. cemaat

olarak: Hrdu (Hrzr), Hrdrranh (Hrzranh), Hrdrrlar (Hrzular), Hrdrrlr, Hr-

draSa (Hrzua$a), Hrdr Baba (Hrzrr Baba), Hrdr Bey (Hoo Bey), Hrdrr

Bey kiirdleri, Hrdrrfakih, Hrdg Hacrh, Hrdrrkethiida, Hrdrr geyhli (Hrdggaittt;, Fhdu Sadrkh, Hrdu Surlu, Ce.maah gegitli vilayetlerde 25 yerlegim

Liti*i.rd" yagadrklarr tesbit edilmigtiralg. Anadolu'da Hrdr, Hrdrrh, Hrdrrlar

(veya Hrzir) vb.70 civannda^koy ,ura20. Azerbaycan'da, A$dam ve Gu-

Uutl,du uHrdrrh" kiiyleri uur421 . G. Azerbaycan'da, Maku kazasrnda "Hr-

zrrlu" (Hrdrrh) adh ii" tOy bulunmaktadto2.Ti.irkmenistan'da, Ttirkmen uruglarrnrn birinin adr da Khrzrr Eli adrm

tagrmaktadrr423.

HOCAPEYHAS (Araltk)

Yiire afzrnda Hasopeyhas olarak s6ylenir'

Emince k6yii mezraasr olup Gelolular otururdu. $imd-i bog olup, 1953

de terkedilmigtir.

Kiiyiin adr, Gelolular'rn dedesi olduf,u siiylenen ve yalmayak gezmefii

adet edinen agiret beyi Hasan Peyhas'rn (Yahnayak Hasan) adrndan geldifi

rivayet edilir. Kiirtge "peyhas" yahnayak anlamrna gelirmig (Gelolu beyle-

rinden Hamit Hun Bey',den ahnan malomat). Bu rivayet'in, $lah Abbas I.

tar#rndan "Bistam Qimenlif'i"nde iildiiriilery Kara-Koyunlu Tiirkmenlerfln-

dery ,'$ahkulu sultan Piyade Tiirkman" adh bey'in adryla ilgili oldu$u

muhtemeldir. Yaya olarak yi.iriimefi sevdif,i iqin bu iinvan verilmig olmah.

HO$HABER (Igdr m.)

Kiiyde, Gelturanh (Turan dan gelenler) adh eski Tiirkmen agireti yaga-

maktadu. ($imdi Kiirtge de konuqmaktadrrlar)' *'

Ebiilgazi Bahadrr Han, Tiirklerin Soy Kiitii[ii, s' 93'

Ttirkay, C., a.g.e. s. 418419-

T.M.Y.K. 1946, s. 502-34-5.

a.g. Azerbaycan Cum. Haritast.

a.g. Giiney AzerbaYcan Haritast.

Togan, Tiirkistan, s. 75.

193

418

419

420q422

423

yA / rGDrR TARIHI

.!I-. 9ah Ismail zamamnda, Horasan'da Flerat'rn batr yakrmndaki Gffriy-ana2a haki*i, $amlu Tiirkmen beylerinden Hoghaber Han idi. o srralard.a,Teke Tiirkmenleri ile uslaclu-$amlu fiirkmenleri arasmda meydana gelensavagta esir diigmiigf,i42s. $amlu Tiirkmenleri'nin bir b6liimii gah AbbasL zamarunda u$radrklan katliam nedeniyle Aras boylanna gd,gmiiglerdir.Aras kryrsrnda bulunan bu k<iyiin adrmn, $amlu Tiirkmenleri'nin reisiHoghaber Bey'in adrna gcire verildigi anlagrhyor.

ir,lNr,r (Tirzluca)

Tirnceli'de, Ilanh (Balkan) adh iki kriy bulunmaktadrr426.

Giiney Azerbaycan'm Maku kazasrnda ullanhu adh bir k6y g<iriilmektedir4zT.

XVI. yiizyrlda, Hrnrs sanca[rnda, "llanlu Kuyu", ,'llanluca',, Yrlanlu veYrlanluca koyleri bulunmaktadrr428.

Ermenistan'da Amasiya vilayetine baf,h llanh k6yi, 26,4.1946 tarihlikakarla Qaybasar olarak deiigtirilmigtira2e.

Batr Trakya'da, Do$ubeyazt (Agn), Arpagay ve Selim'de "Yrlanh',; Ki-lis'te "Yrlanca" adh k6yler bulunmaktadr.430. (llan sozii iEin Arslanh bah-sinde genig bilgi verilmigtir.)

iNcn (Tirzluca)

Bu kiiy adrmn ince (kahn olmayan) anlamrnda olmadr$r giiriigiinde$iz.Ancak bu manada, suyu az olan, dar yatakh sulara ad olarak verilmektedir.Tiirk cof,rafyasrnda gok yerde g6rtilen lnce yer adr aym anlamda verilme-migtir. Da$a, ovaya, kciye ince anlamryla ad verilmesine sebep gcisterilemez.Bu adrn bir etnonimden geldigi kanaatini tagryoruz. Krpgak unsunrnunb<ilgemizdeki varhf,rm goz oniine alrsak, bu adrn, IQpgaklar'rn, rrflr.,."rr431

dif,er soylenigle "dnce"432 kubil""irrin adrrun tahrif olunmug bir siiylenigioldu$u muhtemeldir.

1573 y:lrr Defterinde Olhr Sancafi kiiylerinden biri Ince adrm tagryor433.

424 Gurian, gimdi lran slnlnna yakrry Afganistan srnrrlan iqinde bulunmaktadr.425 Siimer, Safeviler, s. 120-135.

426 T.M.Y.K. 1946, s.536.427 a.g. Giiney Azerbaycan Haritasl.428 Baykara, Tuncer, Hrms ve Malazgirt, S.Y.A. s. 37-73.429 Makas, 2, a.g.m. s.229.430 Turan, Ahmet, B.Trakya ve D.Anadolu Yer Adlan, T.D.A.D. sajr 71, Nisan 1D1, s. 177.431 Memmedov, Nadir, Azerbaycarun Yer Adlan, s. 146.

432 Geybullayev, Karabag, s. 93.

433 Krrzroflu, Krpgaklar, s. L70.

l

NiHAT qETINKAYA / ICDIR TARIHI

Osmanh kaynaklannda, Ince CemAati, Kayseriyye Sanca$r'nda InceliiCemAati, Krzrlhisar KazAst (Hamid Sancaf,r)'nda, Arabgir ve Sivas Sancak-

larr'nda YoriikAn TAifesinden g6riilmektedir**.

Giiney Azerbaycan'rn Keyder kazasmda Ince ktiyi.ia35'

Azerbaycan' da Kazak ilEesinin Ermenistan4iircistan slnrlna yakrn ye-

rinde, krytsrnda 5-6 koyiin bulundu$u "lnce" deresi var. Giircistan'rn Tiirkbiilgesi Borqalr'da, Osmanh d6neminde, Kepenekgi koyi.inden ayrrlan birkrsrm ahalinin kurdu$u bir "lnce" kiiyii bulunmaktadrr. Nahqrvan'da ve

Ermenistan'da lnce rrmafir ve kiiyii var ki, Krpgak taifesi "Once/dnce"ninadrndan gelir.

iNcnsu (Thzluca)

K6yden akan derenin ktiqiik ve yata$rmn darh$r dolayrsiyle verilmigyer adr.

islAvtx6Y (Karakoyunlu)

Eskiden burada bir miiddet, Suriye tarafindan gelen Ermeni topluluk-lanndan bir gurup yagadr[t iEin, ahali buraya KAfirkiiy diyordu. Ermeni-

lerin terketmesinden sonra Isl6mkoy denilmigtir.

KABAKLI (T[zluca)

Terkedilmigtir.

Azerbaycan Tiirkgesinde iin, ileri anlamrndadrr. Tiirkgede yamae anlamr, 436cta var

Nahgrvan'rn kuzeyine diigen Ermenistan topraklannda "Kabah" adh birTiirk koyii ile yine Ermenistan'da Zengezur adh kadim Tiirk b6lgesinde

"Kabahlu" adh Tiirk koyii bulunmaktadr. Bu koylerin ahalisi 1989 da Erme-

niler tarafrndan bogalhrlarak, Azerbaycan'a gii etmigtir. Yine Nahqrvan'da,

Arpa rrma$rna soldan dciktilen bir gay da "Kabahlu" admt tagrmaktadu'

Azerbaycan'da Gedebey'e baf,h Kabahtepe adh bir k.iy va.437.

Krrgrzlar'rn Sol Kol'undan Krrk-O$ul uru$u oymaklarrndan biri Beg-

Kabak adrm tagrr43s ki, Kubuh/Kabahl adrmn oymak adr olarak kullaml-

dr$rmn bir bagka <irnef,idir.

Tiirkay, C., a.g.e. s. 434.

a.g. Giiney Azerbaycan Haritasr.

6gel, T.M. s. 260.

a.g. Azerbaycan Cum, Haritast.

Togan, Tiirkistan, s. 72.

434

435

436

437

438

OSuzn6me'de, Ogiircik Alp (Bak. Oiruca k<iyii bahsinde bilgi verilmig-tir), Bayrndrr Han'dan kagrp "Ebulhan" dafrna gittigi zamanda soyledi$imanzumede oyma$r ile yurt tuttu$u yerleri ifadeyle Kabak'h adh yerizikreder.

"Kiirkle kiirkle kulara dcigek saldrmArt oni.ime bize sahp griqiimti qektimKar ahmda daS yolumdan a$rp vardrmKabakh'dan Alataya439 yurt yurtlat1rr.rr44o.

XVm. asuda, HAtun-ili kAzasrnda "Kabakh-Prnan" ve Ilgrn yakrnlannda"Kabakh Prnar" adh iki k6,y bulunmaktadu4l.

NIHAT CETiNKAYA / IdDIR TARiHi

KACAR (Kara-Koyunlu)

Eski adr Kacar-Do$angah.Kacar/Gacar veya (yore a$zrnda) Gacer/Gecer koyiiniin adr, Kaynak-

larrn, bu bolgeye gelip yerlegti$ini bildirdi$i Agag-Eri Ttirk boyunun a-drnbdan geldif,i anlagrlmaktadrr. Tiirkgede nadir g6riilen, bagtaki "a" burada"8" t" sondaki "er/eri" ekinin tesiriye di.igtiip"ii g<iriiliiyor. Azeri a$zrnda"dageri/Gaceri sonradan Gacar/Gacer/Gecer geklinde soylenmigtir. Aga-Eeri/a$ag kipisi, af,aE adamr anlamrm verir. Kacarf Gacar siiziiniin sonun-daki "ar/er" eki ti.irk lehgelerinde "yi[it", "kigi", demek olan "er", arf er/ir/r sozleriyle aymdu. Tiirkler'de bu ekler bagka scizlere eklenerek kabile,boy ve ongon adlan meydana getirilmigtir: Avar/Av-ar, Hazer/ Haz-er,Macar/Mac-ar, Suvar/Suv-ar veya Sub-er, Tatar/Tat-ar, H:zv/ Hrz-rr, Ka-car/Kac-ar da oldu$u gibi{az.

447'lerde A$ageriler'i Hunlar iginde goriiyoruz. Hun hakimiyetine gir-mekte direndiklerinden mukavemetleri krnlarak tAbi edilmigler ve baglannaAttila'mn o$lu Ellak geqirilmigtire3.

Asurlar'a kargr isyan eden "Manne" prensinin adr "Ahgeriu idi4A4.

ASaEeri "460'ta Hazarlar'rn bir ziimresi veya onlara akraba bir kavimolan ASageriler'i, 468'de Saragur (yani Sarr-Uygur, yahut Uyg"t) lax, Kaf-kasya'mn cenubuna gegtiler.n "Selguklular devrinde LL95 senesi hadiseleri

Kabakl'dan Alatay'a derken, Af,n Da$'rnrn batrsrndaki yaylalar akla geliyor ki buralann,eski Of,uzlar'rn yurtlan oldufiunu biliyoruz. Of,uznamelerde Agn Dafilnrn adr AladaS(Alatay) olarak geqer. Destanda piiri siiyleyen dgiirciik'iin adrnrn Ogruca k<iyii adryliiligkisi, Ofiruca (Of,urca/Ufurca) kciyii bahsinde verilmigtir. Bu adrn da anrlancofrafyada bulunmasl, Igdrr cofrafyasrrun ve yer adlannrn <izelli[ini gcistermekte olup,buralann, Dede Korkut Destanr'nln hayat sahasl olduf,unu belirlemektedir.Ebiilgazi, a.g.e. s. 86.

Halago$u, Y., a.g.e. s. 68,i77,9L, 1.42.

Seyidov, M., a.g.e. s. 17.

Kurat, A. N., Karadenizin Kuzeyinde Tilrk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1992, s.21..Giinaltay, g., lran Tarihi I, s. 108.

uoMlg2M3M

NiHAI QETINKAYA / IdDIR TENiUi

miinasebeti ile, Elbistan ve Marag'ta egkiyahkla geginen bir kavim olarak,

adr gegen bu Af,ageriler, Tiirkmenler'in Ugok ziimresi ile bir arada zikre-dilmigtirs5. Bu hususta, krymetli dostum, bilim adamr Arif Acal, gifahi

olarak gu g<iriigleri ifade ett: "Kacarlar, Tiirkistan-Horasan boyudul, bugiin dahi o biilgede varhklanm siirdiiriiyorlar. Bunlann Kan$h/Kengerli'-lerle baf,hhfr muhtemeldir. Egkiyalllla geginmeleri meselesi ise, "Dede Kor-kut Kitabr"nda gegen Deli Karcar4*o ile ilgilidir.

KAtip Qelebi'nin Cihan-ntrmA'srnda (s'592) "Kager" olarak g"9"r447. "R.-gideddin, CAmi'altavarih'in Petesburg nushasrnda, A$ageriler'den bahs e-

den bAbrn kenarrnda, gu mealde farsqa bir kayrt bulunmuqtur: "Afageriismi, bugiin Ti.irkler'in ve diferlerinin telaffuzunda, Kacar geklini almrgtrr;

zira Kacarlar'a eskiden A$aqeri denilirdi. Marag A$ageriler XIII.-XV. asrr

Arap menbAlannda Ttirkman Aceq, Ageriyan, Ager geklinde yazrldr$r gibi,Kanuni Siileyman zamamna Ait emlAk ve niifus defterlerinde Acerli adr

ile geger; bugiin Marag ile Elbistan arasrnda Alisar kiiyiiniin ahalisine de

Acarh denilmektedir. Isfahan civannda gririilen Acerli ve Erdebil $ahse-venleri kabilesi olan Acirli'ler hep aym kavme Ait ismin muhtelif gekillerde

yazrhgrndan ibaret olsa g"."kir4$. Aral* ilgemizde de, Acerli adh bir kabilebulunmaktadrr.

Togan, Kagar'lann halk rivayetlerine giire, "Azerbaycan ile civarrna O-

$uz hamn lran seferlerinde gelip yerlegtiklerini, yani efsanevi devirlerde

Azerbaycan'a geldiklerini ve Mo$ol'larrn Azerbaycan'a geldikleri vakit Di-lim ile Halhal taraflannda bulunarak, Batrntlere kargr harpte, HelAgO (Hii-lagii) askerine yardrm ederek Mo$ol'lar nezdinde makbul olduklarrm, sonra

Moiol askerleri ile birlikte $am taraflanna gcinderilip Emir Timur ve Ka-

ra-Koyunlular devrinde oradan tekrar Azerbaycan'a ricat ettiklerini" yaz-

maktudr4g. Azerbaycan'da yo$un olarak yagadrkllan yer Karaba$ billgesi

olup, XVL asrrn sonlarrnda, Saleviler'in Karabai beylerbefisi Imam-KuluHan, Kagar beylerindendiaso.

Bugiin Kagarlar'rn ijnemli bir b6liimii lran'da yagamaktadrr. Rahmetli

hocam Ahmet Caferoilu da, Kagarlar hakkrnda gunlarr anlatmaktadu: "A-navatanlan Ttirkistanidrr. Iran yazarlanndan Sait Nasafi'ye g6re, bir za-

manlar Suriye suurlna yakrn bir yerde oturan bu Tiirk boyu, XIV.-XV'yiizyrllarda lran'a gcigederek burada yerlegmiglerdir. 1400 yrllannda $am'asefer eden Timur'un a$rr baskrlarr altrnda, ister istemez bir arahk Tiirkis-

45a6

Togan, Azerbaycan mad., lslim Ans. II. sh. 98'

Dede Korkut Kitabr, 3. kol Bamsr Beyrek Destamnda, Bay Beyrek'in niEanlsr, Bay Bicen

krzr Banu Qiqek'in kardegi Deli Karqar. (Ergin, Muharrem, Dede Korkut Kitabt I, s. 124

v.d.Togary Azerbaycan mad. lslAm Ans. C. II', s' 98).

Togan, Azerbaycan mad., IslAm Ans., C. II' sh. 98-99.

Velidi, Prof. A, Zeki, Azerbaycan Etnografisine Dair, Azerb. Yurt Bilgisi, lstanbul 1912,

C. II. s, 56.

Siimer, Safevl Devletinin Kurulugu, s. 121.

M7448

M9

450

198 NIHAT 9ETiNKAYA / reDrR TARiHi

tan'a d6nme$e mecbur olmuglardrr. Fakat bu mecburi gcig esnasrnda birkrsmr Azerbaycan'da (Karaba$), bir krsmr ise lrak'ta yerlegme$i tercih et-mfutir.

Timurlular'rn hAkimiyeti sarsrhnca, Kacar'lara akraba olan ve Ak-Ko-yunlu kabilesinin reisi Hasan Bey, devlet hAkimiyetini ele alm4, bu sayedeKagar urugu da kuwet kazanmrgtu. Iran kaynaklannda, haklannda bilgiye,igbu devreyi de igerisine alan Safevilerden I. $ah Abbas hAkimiyeti ga$ndarastlanmaktadrr. $ah Abbas zamamnda bu Ttirk urugu Maverayl Kafkas'tayagamakta idi. Fakat hiiki.imdar bunlann, bu b6'lgede elde ettikleri tehlikeliniifuz ve kuweti sezerek, Gcirgen'in kryrlarrna ve Esterabad'a tagrnmalarrnrtemin etmigtir. S. Nesefi'ye gcire bu istenilmeyen g6giin sebebi, Kacar'larrnakraba durumunda bulunduklan Ttirkiye Ttirklerinden uzaklagtrrmak veaynr zamanda tahtr Tiirkmen ve 6zbek akrnlarma kargr korumak endigesiolmugfur. Bahusus bu zamanlarda Gence, Karabaf, Horasan, Merv, Este-rabad gibi miihim siyasi ve iktisadi merkezler bunlann elinde idi. Goster-dikleri gayret ve iistiin bagan iizerine 1794 tarihinden 1925'e kadar lrantahhm idare etmiglerdir. Sultan Siileyman nezdine sefir olarak gonderilenve Tiirkiye-lran arasndaki antlagmaya imza koyan gair $ah-Kulu Han daKacar'lardandrr. "451.

Kacarlar, 7794-1925 yrllan arasrnda lran Devleti hakimiyetini elindetutmug olup,lran'da son Kacar ham da Mehmet Ali $ah idi. (1925). Afgarlargibi Kagarlar'da biiyiik olqiide Tiirkmenler'e dayaruyorlardr. Kaqar hii-kiimdarlarr da, Nadir $ah gibi, Tiirk asrlh olmaktan gurur duymuglardrr452.Ama ne yazrk ki yiizyrllardrr Tiirkler'in elinde bulunan,lran devlet ycine-timinin, 1925 de bir ihtilalle Farslar'rn eline gegmesine mani olamadrlar.

Azerbaycanh araghrmacr Mehemmedhesen Baharh, 1.920 lerde yazdrptAzerbaycan adh eserinde, Kacarlar hakkrndaki g6riiglerini gciyle anlatrr:

"Celayiri Tiirklerinden olan Gacarlar ilk ewel Kiigiik Asya (Anadolu)'dave Suriye'de oturdular. Sonra Aksak Timur onlan lran'a gciqiirdii, Merv,Mazandararl Karabap, Gence, Erivan, hususen Gence bdlgelerine yerleg-tirdi."453. 1920 yrhndaki tespite gore, Gciyqay, Guba (2 k6y), $uga kazalarrmnGacar adh kiiyleri ile, Cavad kazasurrn Otuziki, Gence'nin Ziyadh ve Len-keran'rn Celayirli kd,ylerinin ahalisi Gacar kabilelerindendi4il.

KafesoSlu, muhtemelen, Harzemgahlar Devletini kuran SiilAlenin Ka-garlardan oldu[unu ifade eder4ss.

Caferof,lu, A., Tiirk Kavimleri, s. 67.

Siimer, O$uzlar, s. 575.

Mehemmedhesen Velili (Baharh), Azerbaycan, s. 48-49.

Mehemmedhesen Velili (Baharh), Azerbaycary s. 49.

Kafesoflu, Tiirk Millt Kiiltiirii, s. 147.

451

452

453

454

455

l

NIHAT CETiNKAYA / IdDIR TARIHi

1905 tarihinde Tiflis Bagkonsoloslu$u'nun telgrafla bildirdifi malfrmatagore, Karabafrn $uga gehrine baf,h olup, Erm.eniler'in yakhf,r L9 koy ara-srnda "Kagar" adh bir kiiy de bulunmaktaydr*-.

Osmanh kaynaklarrnda, Kagarbayat Agireti: EAyezit Sancaf,r (ErzurumEyaleti), If,drr, Siirmeli, Asuri KazAlan (Revan)45l. Burada gori.ildiigii gibi,amlan agiretin, 6nce Kacar-Bayat adryla kayda gegtif,i, sonradan da iki kolaayrrhp,I$drr'rn birbirine bitigik Kacar ve Bayat kciylerini meydana getirdifiianlagrhyor.

Osmanh kaynaklannda, Kagaq, Kagarlar, (Kagarh, Kaqarlu, YoriikAm)Cem6ati: HAmid, Beigehri, KarahisAr-r Sahib, Aydrn, Saruhan, Rakka, An-kara, Teke, lgel, AlAiye, Kiitahya, Akgehir Sancaklan, Soke KazAsr (Sr$la

Sanca$), Husrevpagaham KazAsr (KarahisAr-r SAhib Sanca$t BofiazhyanKazAsr (Bozok Sanca$r), Adalaovasr (Saruhan SancaSr), Qarsancak KazAsr

(Diyarbekir EyAleti), Keban KazAsr (Harput EyAleti), Kurugay KazAsr (Er-

zurum Sancaf,r), Sirke KazAsr (Kiitahya Sanca$r), Kafkasya, Giircistan, BirgiKazAsr (Aydrn Sanca$), Konar4iter YoriikAn TAifesindenas.

I$drr yoresinde, Ekerek, Hakmemmet ve Kacer/Gecer koyleri ahalisinin

"Gaceriler" (Afageri) den olduf,u s6ylenmektedir.

XVI. yi.izyrl kayrtlarnda, Hrms sancaf,rnda, "Kagar A$r1", "Kagar Deiir-men", "Kagar Viran" ile Malazgirt sancairnda, "Kagar/Macar" ve "Kagar-r

Kiiqiik" adh k6,yler belirtilmigtirasg.

XV[I. yizyil Osmanh kaynaklannda, Eymtir topluluSuna baf,h Kagar/Kagarlr cemAatr, yollarr korumak iizere, 9 Temmuz 1723 de gonderilen birfermanla, Trablus-$am, Muratpaga K6pri.isii civarrna yerlegtirilmigtira60. Bu

Kagarlr cemAati, 1799 da, Ahurda$'ndaki yaylaklenm terkederek, Kara--

Hrsar-r Sahib sanca$rmn sencanh kazasr qevresine inerek ahalinin mah-

sulAtrna zararlar verdikleri tesbit edilmigtira6l.

Adana Livasr Diindarh nahiyesinden Diindarh Tiirkmen agiretine bash

Kagarh cemmaati, yerlerini terkederek lg-el sanca$rna baf,h Ermenek da-

hilindeki Bey-gayrn mahaline gelip yerlegmig, 1708 Konya Valisi vezir AliPaga'ya giinderilen bir emirle, bunlann tekrar kendi yerlerine yerlegtirilmesi

istenmigti462. Yit " yerlerini terkeden, Diindarh agiretine ba$h "Kagarh" bir

cemAatte, Kiitahya'da bog ve harabe yerleri gen ve AbAdan etmek, ziraatle

u$ragmak ve bd,lgeyi egkiyAlardak korumak gartiyle 1712 yfinda yerlegti-

Osmanlr Belgelerinde Azcrbaycan Ttirk Hanl*la$ s. 197.

Tiirkay, C., a.g.e. s. 96.

Tiirkay, C., a.g.e. s. M7.Baykara, Tuncer, Hrrus ve Malazgirt S.Y.A. s. 38'

Halaqo$lu, Y., a.g.e., s. 12O 138.

Halaqotlu, Y., a,g.e. s. 39.

Halaqo[lu, Y., a.g.e, s. 84,729.

l9

456

457

,458

69@461

M2'i

Ili

NIHAT qETINKAYA / reDrR TARIHi

rilmiglerdira63 . lfu az-Zulkadriye Tiirkmenleri'nden KaEarh ve Kagarhlu adhcemaatlerin yaptrklan kanunsuz hareketleri ve iskAnlan kayrtlarda geqmek-. ,.464tecllr

Kacar koyti (Elazrfi-Karagor buc., Bing6l4enq, Kacaran koyii Tunceli-Mazgirt). Kacarlar k6yii (Tunceli-Pertek). Kacarlar mah. (Turgutlu). Kacarhkdyii (Ankara-$.Koghisar). Kacarh mah. (Afyon-EmirdaS). Kacer koyii (Ur-fa-Viranpehir). Kagar mezraa (Bingiil4eng, KAhta-Birimge k6yii). Kagarmah. (Gerze-Yamacrk koyti). Kagan mah. (Sinop-Bahfakr k6yii). Kagarugaf,rmah. (Diyarbaku-Qermik-Srrvara k6yii). Kager kciyii (Urfa-Virangehir)465.Gacar koy (lzmir-Odernip)466. Gecer mah. (Kastamonu-Cide-Hoca koyti)467.

Erivan civannda Kengerli ve Kagar kabileleri 1803-1806 yrllan arasrndaKars taraflanna muhaceret ettiler ise de, tekrar Erivan'a nakledildileraG.

Azerbaycan'da Kacarlar, Gokgay, Cevat, Kuba ve $rgu4un. gehirlerindegciriilmektedir. G6kgay ve Kuba'da birer KaEar/Kacar adh koy de bulun-maktadrr. Ermenistan'da, Zengezur biilgesinde "Gacaran" (Kacaran = Ka-carlar) adh Tiirk kciyii varaTo.

Koyiin bazr mevki adlan: Gilmiiglti, Gumyerleri, Hacr yeri, Srgan gekery

Gobular.

KADIKI$LAK (IEdr m.)

Bu k6y adr, anlagrldr$r gibi, zamamn hakimiyetinde kadrhk g6revi yap-mrg bir gahsrn adrndan gelmektedir. Bu gahsrn krglak olarak kullandrSryere verilmig bir ad oldu$u anlagilryor.

Tiirkiye'de, Kadr, Kadrh, Kadftiiy v.b. ilavelerle 150 den gok yer adr471var

KAGIN (Ihzluca)

O$uz Destaru'nda, kullandrklan arabalann seslerinden (kang/kank) e-

sinlenerek adrm alan "kankh" adh O[uz boyunun ve aym sesi grkaran

"kaf,m" adr verdi$miz arabamn adrndan gelir. Kanglt (Kagm) uygurcakaf,nr arabasr anlamrna gelir. "Kaf,rrr" s6ziindeki, "1" ve "n" seslerinin ntpeklinde yer def,igtirmesi ile kaSru = kaf,rn gekline geldif,{ muhtemeldir.

Halaqof,lu, Y., a.g,e, s. 64, 126.

Halago$lu, Y., a.g,e. s, 48, 62,733, 134.

T.M.Y,K. 1944 s, 565.

T.M.Y,K, s, 392.

T.M.Y.K. s, 397.

Togan, Azertraycan mad,, lslAm Ans., C, II, s, 115,

Togan, Azerbaycan mad,, lslAm Anc,, C, II, s, 93.

a,g. Azerbaycan Cum, Haritaer,

T,M,Y,K. 1946, s, 566,

l

463

4U465

46467

{68469

470

4n

472

475

474

tls476

"4n4794t9{80{81

NiHAT 9ETiNKAYA / reDrR TARiHi

Eski bir ad oldup-u anlagrhyor. Krrzrof,lu gu maltmatr veriyor: KatolikosVL HOHANNES de (s. 95), Araplar'n772 de Aras boylanna geldiklerinde,Aren (Digor Karaba$'r), Tahn (Elegez daf,r gi.ineyinde), Kulp (Tuzluca) veKairn adh yerleri yakrp yrktrklan anlatrlrr. Amh SAMUEL de bu Ka$rniqin "Kalium (Kagun) diyor*''.

Malatya-P6tiirge'ye baflr bir KaSrndak kciyii ile Erzurum-lspir-Hunutbuca$'nda Ka$rns (ka$rms. Bargrn/Pargrn-rs / Pargrms/Perginis gibi) adLmezraa da bulunmaktadrr*'".

Aral g6liintin kuzeyinde Krpgak boylanndan biri de Kangh'du474.

Eski bir Tiirk boyu olan Kanghla4 Iskender'in Asya seferi (M.6. III.Y.Y) srrasrnda, Maveraiinnehir'de, Yabgu iinvanh reisleriyle egemen olduk-larr kaydedilmektediraTs

Biiyiik Tiirk boylanndan Kenger (Kang-ar) ve Kenzekler (Kang-zak)'inadlan da Kang/kanS (Ka[rn) boyunun adryla ayru men$elidira76. BiiyiikHun Devleti'ni kuran birkag biiyiik Tiirk boyundan biri de Kanf,rlar (Ka-

Srnlar)' dnaz. XIII. Asu baglann da (7201.-1212), Kara-Hanhlar Kanghlar' adayaruyorla"dr478.

KALAQA (Tbzluca)

Kalaga, kiigtik kale anlamrnda oldufiu gibi, bu adrn biiyiik Tiirk boyuolan, Ak-Hun kolua? Kalag Tiirkleri ile ilgisi olmahdrr. (bak. HalagoymaSr)

Cevizof,lu'nun, Tiirk boylan ile ilgili krokisinde, Kalaca k6yii havali-sinde "Kalag" adh Tiirk boyunun yagadrf,r gosterilmigtir. Aym yerde, ayncaMaku (Iran)'da "Halag" boyu g6sterilmigirm. Halen l$du'da, Kalag/Halagadh oymak Karakoyunlu ilqesinde yagamaktadrr. Anadolu'da, Kalag k6yii(Bolu€erede). Kalaq mah. (Samsun-Alagam, Sinop4erze). Kalagh mah.

(Kastamonu-Daday4iizelyurt kiiyii, Gerze-Gi.izelyut k6yii) bulunmaktadrr.

XVI. yiizyrlda, Hrms SancaSrnda "Kalacrku adh bir kiiy ile yine aymsancaklarda, onsekiz yerde "Kalecik" adh k6,yter kaydedilmigtiraSl.

Krrzroflu, Kars Tarihi, s. 229.

T.M.Y.K. 7946, s.570.Kafesollu, Tiirk Milli Kiiltiirii, s. 146.

Rigvanotlu, Dr. M,, a,g.e, s, 95,

Togan, T,T, Girig s, 405,

Rigvanof,lu, Dr. M,, a.g,e, s, 95.

Rigvano$lu, Dr. M,, a.g.e. s. 96.

Kafesof,lu, Ttirk Milll Killttirii, e. 146,

Cevizof,lu, a,g,e, s, 26,

T,M.Y,K. 7946, e, 573,

NiHAT CETiNKAYA / ICDIR TARIHI

XVI[. Yiizyrl kayrtlannda, Rakka'ya iskAn edilery Mecili Tiirkmenlerin-den ,'Kalagh', oyma[r$2 il" Siil"yt'anh kAzasrnda "Kalap1" ad1 bir kiiybelirtilmekt"dir4s3.

Azerbaycan'da Lagm ve Daf,kesen'de Galaqa (Kalaqa) adh koyler tu,484

KAMI$LI (Thzluca)

osuz Tiirkleri,nin, KamDh boyu oymaklardan birinin kurdusu koydiir.

Bu kiiy ahalisinin yaylak yeri, Koyden biraz uzakta candervig koyii

iisti.indeki "Kamrgh Yurdu" adr verilen yayla idi.

Sarr-Kamrglu: Qingizli/Ilhanh veya Emir Timur/Temiir zamamndan kal-

ma ihtimali kuwetlidir. $imdiki Sarrkamq kazasrna adrru veren, buranrn

kuzeybatrsrndaki kiigiik dag koyii Sarrkamrg'a Osmanh tahrir defterlerinde

"sarr Kamrglu" deniliyor, 2225 m yiikseklikte bulunan bu k6yde "kamlg"

yetigmesine imkan yoktur. Bu adrn Hazar ile Aral golii arasrndaki Sarrka-

mrg-Qukuru,ndan gelen bir Ktgrz veya Karakalpak oymaf,rndan kaldrf,r

anlagrhyor. Bunun gibi Tuzluca'da ve selim'de "Kamrglu/Kamr9h" k6yle-

rinin de Qingizlilerle gelen bir oymaktan kaldr$ ,u ,l'yo"48s'

XVI. yiizyrl osmanh kayrtlannda Hrnrs ve Malazgirt sancaklarmda "Ka-

mrgh" adh on yer belirtilmigtira86.

1595 Crldr-Ahrska Mufassal Tahrir Defterin'de Kamuglu koyii kayrthdtsT '

osmanh kaynaklarrnda geqen Kamrgh (Kamrglu) Cemaatlerinin kayde-

dildi$: Yiiresir Kazasr, (Adana sanca$r), siverek sancas (Diyarbekir Ey-

Aleti), Erzurum Ey6leti, Malazgird Sancaf,r (Erzurum EyAleti, Haleb, Rakka,

Adana EyAletleri, TiirkmAn YiiriikAn TAifesindenass. Ku*rg kdyii (Malat-

ya-KAhta, Zonguldak-safranbolu), Kamrgqrk kiiyi.i (Marag4iiksun). Kamrg-

lar k6yi.i (Aydrn-Bo zdofian, Hatay-Krilkhan, Kamrplar obasr

(Marag-Baydemirli k6,yti, Marag-Siileymanh bucaf,r-hice k6yi.i). Ka*''h k6-

yii (A$n-Hamu1, Qorum-sungurlu, Giresun-Alucra, Kars-Selim, Kastamo-

nu-Ta9k6prii, Adryaman-Qalgan, Adana-Karatag, Tunceli Mazgirt). Kamrghk

k6y (Elazr$sivrice). Kamrghiiz k6yii (Konya-Kadrnham). Kamrghzir k6yii

(Ankara-Bala). Kamrgvan kiiyii (Agn-Patnos). Kamigli kiiyii (Amasya- Mer-

zifon, Diyarbakrr-Bismil,A dapazan)4gg .

HalagoSlu, Y., a.g.e. s. 64.85.

HalaqoSlu, Y., a.g.e. s. 68"

Yusufof-Kerimov, a.g.e. s. ,52.

Krrzro$lu, Kars Tarihi, s' 463.

Baykara, Tuncer, Hrms ve Malazgirt S.Y.A. s. 40.

Krrzro$u, Krpgaklar, s. L73.

Tiirkay, C., a.g.e. s. 453.

T.M.Y,K. 7946, s.582-583. I

824183

EL485

8687488

489

NIHAT CETiNKAYA / ICDIR u,ninl

Azerbaycan'da, "GamrEi talgl'kiiyi.i (Zagatala'da), "Gamtglt" (Kelbecer'de,

Murov daf,'r eteflinde) kciyiiam. Giiney^Azerbaycan'rn Zencan'a baph Ka-

mrgh ve Tebriz'de Sankamrg adh kiiy*".Ermenistart'da Gukar gehrine baglh Kamrgkut adh Tiirk k<iyii, var.-ve

3.1.1935 tarihli hiikumet karanyla adr Yeheknut olarak de$gtiritmigtir4e2.

Krnm'da Kamrgh k6,yii ile Kamrgh Burnu adh yerler lrur493.

K6ydeki bazryer adlan: Tap yeri, Sona Yurdu, Gen Dere, Usuplu Deresi,

Gi.ine Yerleri, Zapa Deresi, Piger Yurdu, Cahan Gedi$i, KrrmrzrhSrn Dah,

Ba$rnalh. Candervig koyii iistiindeki yayla bu kiiye ait olup "Kamrgh Yurdu"

admr tagrr.

KARAAGAQ (Ifdrr m.)

Bu ad kara ve a$aE siizlerinin birlegimidir. Kara soziiniin Tiirkgede tig

anlamr bulunmaktadrr. Renk anlamrnda, toprak, yer anlammda ve yiice,

yiiksel ba$h olan, tabi olan gibi manevi ve igtimai anlamlarda kullamlrr.

Tiirk boylannda gordii$imiiz "kara" siizii daha gok iigiinci.i anlamryla

kullamlmrgt[. Ka/Ga sesinin oldusu diser birSok s6zde de bu tigtinciimana (yiice, yiiksek, sadrk) kendini giisterir. Kartal (gartal), karga (garga),

kar, kavak, kalkmak (yerden ytikselmek) v'b' sozlerde olduf,'u gibi ka/ ga

sesli siizlerde daima bir yiikseklik anlamr kendini gdsterir. Asag s6ziine

gelince bu tiirkge de "apmak" siiziinden gelmektedir. A$mak = yiikselmet,a$ag ise yerden yiikselery yukan doB* gtkan, af,an anlamrna gelir*"*.

Uygurlar Yr$ag derler. Tiirkler umumiyetle (yerden g<iye dof,ru yiikselen,

yukan do[* uzayan) bi.iyiik bitkilere af,ag adr verirler, ot tiiriinden olan

kiiei.ik bitkilere de Ti.irkler (6zellikle Azerbaycan Ttirkgesinde), "g6gertrf -

g6$erta/ g6$e-erdi, (git$e dogru €rkan, yi.ikselen, eren) derler' "Kara:Afagsoziiniin her iki terkibinde de mana beraberli$ olup "gtik" le ilgilidir.Ti.irklerde "gtik" kutsaldrr. Qi.inkii eski inanca g6re orada "Gijk Tann" vardr.

Bu bakrmdan gokle ilgili ve g6ye ffann'ya) yiinelmig gok geyde ilahivasrflar ve srfatlar giiriili.ir. Boy ve yeradr olarak kullanrlan "Kara-A[ag"adrnda da ayru mana sakhdu. Bi.iyiik Ti.irk boylanndan "Af,ag-Eri" adrda

aym manalan ihtiva eder. Eski zamandan beri afiaglar Ttirklerce kutsal

sayrlmq, bazr af,aqlara cizel saygr g6sterilmigtir. Tiirk-Islam kiiltiiriiniiniinemli unsurlanndan "Cennet Af,acr", "Hayat A$acr" da ayru ilahi anlayrqrn

unsurlandrr. If,du'da mahalli dii$inlerde, gelinin damat evine gelig zamanr

siislenerek grkanlan bir a$ag dah motifi vardr. Buna yiirede "$ah" derler.

Zital gecesi mutlaka gelinin odasrnda bulundurulur. $ah, arhmm, iiremenin

a.g. Azerbaycan Cum. Haritasr,

a.g. Giiney Azerbaycan Haritast.

Makas, 2., a.g.m, s, 229.

A. Do$ru, T.D.A. Dergisi, sayr 48, Haziran 79{37, s. M.Eyubofilu, a.g. siizliik, s. L1.

203

490

491

492

493

4qt

semboliidiir ki, "Hayat A$acr" ile ayru ilahi anlay4r tagu. Bugi.in a$aglara

bez baf,layarak dileklerde bulunma gelene$ de aym inangla ilgilidir.

I(pgak boylanndan biri de Kara-Afiaglar'dr. Kafkasya'da yagayan Kun-dur Ttirkleri de, kendilerine Kara-Aftag kavim adrm takmrglar ve bunlaradaha gok Kara-Af,ag Nogaylan deniiir4es.

XVI. yiizyrlda, Igel ili Giilnar ilqesinde Be$-Dililer'e ait Kara-A$aC \Q:yi496. ile yine ayru gaf,da Hrms ve Malazgirt sancaklannda, "Apca A}ueuo"'

ile 18 yerde Kara-A$ag kiiy ve yer adlan kaydedilmigttr"'".1701tarihindeDazkrn'da, ahalisinin bogalttr$ "Kara Afag'i adh bir kiiye rashyorv'499.

Osmanh kaynaklannda, Ulag KazAsr (TagLs Sancapr) Y6riikAn TAifesin-

den bir Karaa$ag topluluf,u kaydedilmiptir""".

Kaggarh Mahmut'da Of,iak'rn smrrda oturan bir Ti.irk boyu oldui-unubelirterek, "Bunlara Kara Yrf,ag (AEue) dadahi denilir" diyor. (I. 1L9). "BugiinKazakistan'rn doSusunda, Semipalat (Kazaklar Semey diyor) ilinde Bar-

luk/Borluk kasabasr bahsnda, "Kara Af,ag" (1071 m) da$ ile, Ozbekistan da

Kargr ilinde, iizerinden Ozbekistan-Tiirkmenistan suun gegen ve Amuder-ya'ya saf,dan kavugacakken g6,lde kuruyan Kara-Af,ag suyu bagrndaki "Ka-ra-A$ag" kasabasmrn ve Do$u Giircistart'da Sr$nak'rn giineydo$usunda,Kakhet'in llhanh, Celayrh ve Altrnordu giimiig paralan ke149n merkezi"-Kara-Afiag" gehrinin adr U$rak/Kara-A$aglar'dan kalmadrrill.

Ermenistan'rn Kalimino llgesinde, Tifl is'in giineybatr kesiminde Borgah

Tiirkleri'nin yaylak yeri olan "Karaa$ag Da$lan" adh bir ycire var'

Giiney Sibirya'da (Altay, Hakas, Tuva b6lgesi) kalabahk "Karagas" adh

bir Tiirk boyu yagamaktadr.Anadolu'da 100'e yakrn yerde Karaa$aq adh k6y vars02. Azerbaycart'da:

Eli Bayramlt, Terter, Kubadh'da Karaaf,ag kiiyleri, $amahr'da Altra$ag ko-

yii503. Gence'de eski sancak merkezi bir kasaba ile Kakhet do$usundabulunan merkezi bir gehrin adr da "Kara-Af,ag"dr ki, Krpgak boyununadrndan gelmedirzu. Giiney Azerbaycar/da: Maku (Aras boyunda), Hoy,Urmiye, fufy*, Razr, Tebriz, Zencar{ da Karaa$ag koyleri; Tebriz'de A$aglu,Torkoma (Itirkmen)'da Yalgrzaf,ag, Tolgb ve Kamarlu'da Giiyaf,aq,, Zen-

can'da, Karaa$aglu ve Teka$ag k6yleriil5.

NIHAT qETiNKAYA / rdDrR TARiHI

495 Cafero$u, Prof. Dr. Ahmet, Tiirk Kavimleri, Enderun Kitabevi, 1988 lstanbul, s. 47.

496 Siimer, Of,uzlar, 198O s.308.

497 Baykara, Tuncer, Hrrus ve Malazgirt S.Y.A' s' 9'

498 Baykara, Tuncer, Hmrs ve Malazgirt S.Y.A. s. 41'42.

499 Orhonlu, Cmgiz, a,g'e' s. 76.

500 Ttrkay, C., a.g.e. s. 457,

5{11 Krrzrogllu, Ktpgaklar, o. 95.

502 T.M.Y,K. 7%6, c,5n-92-Y3,503 a.g, Azerbaycan Cum. Harltast.

50{ Krrztotlu, Ktpgaklar, s. 137.

50t a.g, Gllney Azerbaycan Haritaor

NIHAT CETINKAYA / IdDIR TARIHI

KARABULAK (Titzluca)

Ttirk Bulak/Bolak boyunun "Karabulak" kolunun adndan verilmig yeradr.

Kaggarh'nrn (L, 129) "Tiirklerden bir boliik" olarak gosterdi$i "ErkeBulak"da, Karabulak, Sanbulak gibi Bulak uru$unun iginde bir boy oldu$uanlagilryor. Yine Kaggarh "Bulak" igin gu bilgileri veriyor : "Tiirkler'den biroymak. Bunlan Krpqaklar tutsak etmigti. Sonra Yiice Tann bunlan kurtardrve Elke Bulak denir o1du."506. XIV. y.y. lslAm kaynaklannda Krpgak boylarrarasrnda "Kara-Bulak" lara da ,u"tlu*r507.

Ziya Gokalp de "Bulak budunu Krpgaklar'ca tutsakLk altrna ahnrncaadrm Kara-Brrlak'u gevirmigti." demektedirs0S Gokap'in bu giiriigii tartrgmah

olmakla beraber, Ttirkleq, "ak" sijziinii tAbi edenler, "kara" s<iziinii tAbi

olanlar iqin de kullanmrglardrr.

Uygrt kagam Mayun-Qur adrna dikilen, 744-758 yrllarr seferlerini an-latan "$ine-Usu amtnda da "Kara-Bulak" uruSundan bahsedilir509.

Kazakistan ve Krrgrzistan'da Kara-Bulak adh kasabalar var. Giircistar/daBorgah havalisinde Khrram Eayrmn saf, kollarrndan biri de Kara-Bulaktrr.Aym suyun i.izerinde Kara-Bulak kasabasr bulunur. Daf,rstan'da Sevin-g/Sunca Eayr bagrnda kasaba, bolge ve gayrn adr da Kara-Bulak'drr. Buyer adlan Karabulaklar'rn Krpgaklar'la gelen kolunun adrndan almmadrr.

Ya$ma Tiirkleri arasrnda "Bulak" adh bir boy da lru"510.

L1.73 yrhnda, Horasan'dan gelip, Kirman'r istilA eden 10 bin kigilik Of,uz

topluluSunun bagrnda bulunan iig beyden biri de "Bulak" adrm tagryordu.

Bu Oiuz toplulu$una daha sonralan, asrl bi.iyiik Of,"uz toplulu$unun ba-

grnda bulunan Dinar (b. Muhammed) beye itAat etmediklerinden "Kara

Guzz" (Kara O$uz) da denilmigtirsll.XVI. y.y. Hrrus ve Malazgirt sancaklannda, "Kara Bulak" adh birer kiiy

kaydedilmikteru yine ayru cof,rafi alan iginde bulunan, Ercig civarrndauAkbulaku adh bir yer de bulunmaktadosl3.

Osmanh kaynaklarrnda, Bulak, Bulaklar, Bulaklu cemAatleri: KarahisAr-r

$arki Sancaf,"r, Edirne Kazdsr, Adana, Tarakhborlu KazAsr (Bolu Sancaf,r),

DevrekAni KazAsr (Kastamonu Sancaf,r); Karabulak, KarabulakL (Karabu-

Kaggarh I, s.379.Krrzro$lu, Krpgaklar, s. 92,

Gdkalp, Ziya, Ttirk Tdresi, s. 72.

Krrzro$lu, Krpcaklar, c, 87,

Silmer, Otuzlar, 1980, s, 31,

S{tmer, Otuuzlar mad, lslAm Ans, C, 9, s. 383,

Baykara, Tuncer, Hlrus ve Malazgirt S,Y,A. s, al2,

9tlmer. Kara-Koyunlular, 4,120.

506

il750E

509

510

511

512

tl3

laklu CemAati: Rakka, Karaman, I(rgehir Sis, Kayseriyye, Kars-r Merag ve

Erzurum sancaklary Kadirli Kazasr (Adana sanca$), Zamantr KazAsr (Me-

rag sarcaf,r), Ttirkmdn TAifesinden. Karabulak cemaati Receblii#gan A9-

iretinden olub, MukaddemA Rakka'ya iskAn olunmugt""514'

Agn-Dof"ubayazrt,.$Sn-Patnos, Konya-Seydigehir de, birer Karabulak

k6yii bulunmaktadrr"t".

Azerbaycan'da: $amahr'da $uqa'da, Gebele'de Karabulak; $emkir'deDagbulak, Gedebey'de Pirbulak, soyukbulak, Giirbulak, Deyebulak; Bala-

ken'de, Kelbecer'de Sanbulak; $eki'de G6'ybulak; Mingeqevir'de Kozlubu-

lak: Dashk Karabaffda Af,bulak (2 kiiy), Korcabulak, Dambulak; Masalh'da

ofrubJak kiiyleri ile Soyukbulak da$ Q727 m), Kelbecer'de Sarrbulak

Oagr ISOOS m). Ermenistan'da: G6kqegol'iin .\u"y !V51'd1 ve Zenge-

,uJd^ ASbulak (Akbulak) adh-Ii.irk kciylerilo, Karabafi'da da bir Kazan

Bulak adh yer bulunmaktadr"t'.

Giiney Azerbaycan'da: Maku'da Karabulak, Krrkbulak, Krzrlbulai gah-

bulaflr (11/el Bula[r), Apbulak; Maraga'da Perginbulak; Harvanak'da Pir--

bulJ; Culfa,da Karabulak; Miyane'de Karabulak; Yarzakan'da Giiybulak;

Tebriz,de Karabulak, Yenibulak, Pirbulak, Af,bulak (2 k6y) cinibulak; Hu-

rand,da sanbulak; Amar'da K6rbulak; serab'da Karabulak; Erdebil'de Krrk-

bulak; zerrcan,.Hu ve Halhal'da Akbulak; Hrr',da Dagbulak, Bulakbagr,

Zenian'da Karatuhk, Bulakkendi, $irinbulak; German-da Akbulal Istibu-

lak, Krzrlbulak, sultaniye'de Karabulak; Geyder'de Giikgebulak; Keydar' da

Ugbulak, Akbulak Urmiy" ve Mugkin'de Akbulak kiiylerisrd bulunmakta

olup, go$unlu$u "Bulak" boyunun hatrrasrdrr'

Ermenistan'da Aparan'a baf,h Garabulak adh Tiirk kiiyti, adr, Ermenis-

tan hiikumetinin 15.7.1946 tarihli karanyla Yemcatab olarak de$igtirilmig-.. 519ur

Batr Tiirkistan'da da bir Karabulak kasabasr bt'lu"uyor520'

Bulak, Karabulak Akbulak, Giikgebulak v.b. adlann Kuzey ve Giiney

Azerbaycan, Ermenistan, I$du ve etrafinda yer adr olarak yaygn g6riilmesi,

Bulak boylannrn buralara gok sayrda yerlegmig olduSunu giisterir'

Tarihte, Hunlar'dan beri, genig Tiirk cof,"rafyasuun her yerinde gtirdii-

si.imiiz Bulak boylan, her gaf,da savaggrhklan ile meghurdur. Kurtulup

Ju.rug, srralannda Ermeni generali Andranik'in, Ermeni ordusuna kargr

Aras boylannda direnig g6sterenlerden bir guruP da Karabulakhlar'drr.

Tiirkay, C., a.g.e. s. t161.

T.M.Y.K. 7946, s. 596-97'

a.g. Azerbaycan Cum. Haritasr,

Cevizo$lu, a.g.e. s. 23.

a.g. GiiLney Azerbaycan Haritasr.

Makas,2., a.g.m. s. 228.

Togan, Tiirkistan, s. 63.

s14

515

516

517

518

519

s20

NIHAT QETINKAYA / IdDIR TARIHI

Aynm oy.rnaklanmn boybeyi rahmetli $amil (Aynm) Bey'in 1918 ilkbaha-

rrnda vatan miidafaasr igin Pemavut merkezinde kurdu$u Aynm ElleriIslAm $urasr silahh birlikleri, Ermeni silahh getelerine kargr miihim miica-deleler vermigtir. Karabulakhlar'da bu miicadelede, boybeyleri, rahmetliMegedabbas bey etrafrnda toplanmrg ve kahramanca savagmrglardrr' Me-gedabbas bey, Aynm Elleri Islam $urasr silahh Birlikleri'nde Yiizbagr rtit-besindeydi.

KARACAOnEN (Thzluca)

Karaca6ren ve Karacaviran kciy adlary Anadolu ve biiyiik Ttirk cofraf-yasrnda Eok yaygrn olarak kullarulan yer adlandrr' Tiirkler yer de$gtirme-lerinde, daha cinceleri kurulmug ve sonralarr terkedilmiq, harabe haldekiyerlere yerlegtiklerinde umumiyetle bu yerlere ilavelerle 6ren ve viranadlarrm vermiglerdir. XVI. y.y. Osmanlr kayrtlannda, Antep'te "Karaca6-ren"521 ve "Karacaviran"Sz kiiyleri gegmektedir.

Anadolu'da , 21,'yede Karacadren adh kiiy .rur523'

Halep sanca$r nahiyelerinden Menbic'de Karacatjren koyii, Azaz, Men-bic ve Revendan'da Karaca-6ren mezraalans2a ilu XIX. asrrda, Antalya'daIgdir kazasrna bafih Karaca6ren koyleri gciriilmektedirsx. 18. YiizyrldaAfyon-Bolvadin' de Karaca-ijren adh koy kaydedilmigfir"".

Ermenistart'da Agtarak gehrine baih Karactiren adh-Iiirk k6yi, 4.4.946

hiikiimet kararryla adr Aragyuh olarak de$igtirilmigtirs27.

KARACAVIRAN (Ttrzluca)

XVI. yiizyrlda lgel'e ba$h Giilnar ilgesinde BeS-Dili ktiylerinden Kara-

ca-Viran kciyiiszu ile Hrms ve Malazgirt sancaklannda onbir "Karaca Viran",

iki "Kara Viran" ve 12 "Af,ca Viran-u adh yer kaydedilmektedirs2g.

Osmanh kaynaklannda, Karacaviran Agireti: Trrnova NAhiyesi (Frrhala

SancaSr); Karacaviran, Karacaviranh/Karacaviranlu CemAati: KarahisAr-r

sahib ve Adilcevaz sancaklan, Bolvadin Kazasr (Karahisar-r sahib sanca$r),

G6ksun KazAsr (Merag Sanca$), TtirkmAn Yori.ikAn Tiifesindens30. Sirr"""k

6zdeier, Hiiseyin, XVI. Yiizyrl Tahrir Defterlerine Grire Antep'in Sosyal ve EkonomikDurumu, Tiirk Diiny. Aragttrmalart Dergisi, lstanbul $ubat 1982, sayr 16, s.46'

Ozdef,er, a.g.m. s. 48.

T.M.Y.K. 1946, s. 600.

Qakar, Enver, Halep Yer Adlan, T.D'A.D. sayr 86, s. 196.

Mofiol, Hasan, a.g.m. s. 145.

Halaqotlu, Y., a.g.e. s. 47.

Makas, 2., a.g.m. s.229.Siimer, Ofuzlar, 1980, s. 308.

Baykara, T., Hrms ve Malazgirt S.Y.A. s' 11 ve 45.

Tiirkay, C., a.g.e. s. 98 - 465.

521

522s23

524

525

526

527

528

529

530

NIHAT gETiNKAYA / rCDrR TARiHi

kazasrna ba$h, KarakeEili Agiretinin oturduiu bir Karacaviran koyii var-, 531cllr

1573 ylJr Oltu Sancaf,,r Tahrir Defterinde Kara-Veran kiiyii gegmekte-,. 532olr

II. Bayezit zamamnda, Igel'in Giilnar ilgesinde lir Karaca-Viran koyiigoriiliiyor ki, ahalisi Bef,-Dili boyuna mensuphrlars33.

Halep sancaf,r Menbic ve Bakras nahiyelerine baf,h Karaca-viran adhTtirkmen mezraalarr ve Derbsak nahiyesinde Karacaviran adh koy bulun-maktadu534. Anadolu'da Karacaviran adh 56 yerde k<iy ve mahalie .rrurss.

Giiney Azerbaycan'rn Maku gehrine ba$h bir Karaca-veran k<iyii .rrur536.

KARAQOMAK (I[dr m.)

Bu koyiin yamndaki tepenin de adr Karagomak Tepesi'dir. K6y eskidenbogalmrgtr, gimdi Cizre'den gelen Motanh agireti oturmaktadrr.

Qomak Tiirk-Mo$ol scizii olup ucu topuzlu sopa, g1,trz,.!"2p", anlammdaolup, Mof,ollca, Qokimak (aSag tokmak) siiziinden gelir"'. Orta Asya'daUygurlar'da ve difer miisltiman olmayan topluluklarda da "miisliiman"kargrhf,rdu. Qomak-eri = Miisliiman demektir. Kapgarh Mahmud bu anlamr

bir ciimle ile goyle izah _eder: "Qomak tat boymn Eapdr = MiisltimangAvurun boynunu vurdu"Ss.

Safevi devrinde, devletin yiiksek mevkilerinde bulunan oymaklardanbiri de Kara Qomaklu oyma$r idis3e.

Osmanh kaynaklarrnda Qomak, Qomaklar, Qomakh cemAatleri: Hayma-

na KazAsr (Ankara), Aydrn, Kayseriyye, Adana, Merag, Ankara Sancaklan,

KaraisAlu Kazasr (Adana), HAtffneli Kazasr, AdilcevAz (Van EyAleti), SitfiitKazAsr (HiidAvendigAr Sancaf,'r), Kula KazAsr (Ktitahya Sancaf,n), Kara-his-Ar-r Develi KazAsr (Nifide Sancafr)s0.

Karagomak k6yii (Bolu-Mudurnu, Gaziantep, Kastamonu, Marag-Andr-

,*)s41. Bitlis Ki$r ilqesinde bir de Qomak koyii var.

Rig';ano$lu, Dr. Mahmut, a.g.e. s. 91.

Krrzroflu, I(pgaklar, s. 170.

Siimer, O$uzlar, 1980, s. 308.

Qakar, Enver, a.g.m. s. 194.

T.M.Y.K. 1946, s. 601-&2.

a.g. Giiney Azerbaycan Haritast.

Giilensoy, T., Anadolu'da Mof,olca Yer Adlan ve Rumelideki lzleri, T.D.A.D. Sayr XI,Nisan 1981, s. 128.

538 Kaggarh, C. II, s.3.539 Siimer, Safevi Dev. Kur., s. 160.

540 Tiirkay, C., a.g.e. s.303-304.

541 T.M.Y.K. 1946, s. 603.

531

532533

534

535

536

537

NIHAT qETiNKAYA / IGDR ra,nlsl

KARAGTINEY (Ttrzluca)

If,drr'rn Suveren kiiyiinii ba$h bir Kara Giiney mezraasr ile Ka$rzman'a

baflr Yukan Kara-Giiney adh bir koy de (Aras'rn solunda) bulunmaktadrr.

K.lvlarap-Pazaruk kazasrnda, Ttirkmen asrlh olup, Kurmangga konugan

Tilkiler boyumrn ya$a&F kd,ylerden biri de Karagiineyobasr adrm tagryoril2.

Karagiiney kiiyii (Giresun-Tirebolu-Espiye). Karagiiney mah. (SinopBo-

yabat-Yaf,basan k6,yii)il3.

Azerbaycan'da: Eli Bayramh'da Karagiiney ve Karagiine, Gedebey'de

Giineykent k6yleri ile Ermenistan'da G6,kgeg6,l'iin do$u kryrsrnda Giineyadh fiirk k6yiis44.

Osmanhlar zamaru, Aksaray sancaf,rnda Karagiiney adh bir cemAat

yagryord.rils.

Ttirkler'deki ikili (dual) anlayqla Karagtiney yer adrnrn kargrh$ "Ka-

rakuzey" adrm da yer adr olarak kullanmrglardu. Karakuzey adlr yerler

Azerbaycan'da da rastlaruril6.

KARAHACILI (Araltk)

Ak-Koyunlu Tiirkmenleri'nden Kara-Hacrh oyma$rnrn kurdu$u k6ydiir.

Ak-Koyunlular'rn kurulu;nna ikinci derccede katrlan oymaklardan. Ha-

crfi iig kol olarak bulunmaktadrr: Kara-Hacr[, Hamza-Hacrh lzzeddinHacrh547. Kats'tn Kara-Hacrlu ve Ala-Hacrlu kiiyleri Ak-Koyunlu oymak-

larrndandrrss.

Rahmetli Mehmet Erciz, Karahacrh yiiriiklerinin bir biiltimiine, Anamas

da$anmn Egridir g6lilne bakan yaylalannda 1954 yrhnda rastladrf,rm ve

bunlarm, krgr Antalya'da gegirdiklerini ve yine bunlann bir kolunun da

Adana taraflannda konar giiqer olarak yagadrklannr yazat*t.

Anadolu,daki Karahacrh kiiyleri, Karahacrh yiiriiklerinin kurdusu kiiy-lerdir. Karahacrh kiiyii (Afyon-Dinar, Ankara-Keskin, Antalya-Elmah, De-

nizli-eivril, lgel-Mersin, Igel-Silifke, Kayseri-Prnarbagr). Karahacr kiiyii

Erdz, M., Dof,u Anadolu'nun TiirkliiSii, s. 49.

T.M.Y.K. 1946, s. 608.

a.g. Azerbaycan Cum. Haritasr.

Tiirkay, C., a.g.e. s.471.Geybullayev, KarabaS, s. 164.

Siimer, Of,uzlar 1980, s. 149.

Ilgar, K. Mehmet, Kars'ta Boy ve Oymaklardan Kalma Kiiy Adlan, Tiirk Kiiltiirii, sayt

22, (Agustos 19M), s. 197:199.

Er'oz, M., DoSu Anadolu'nun Tiirkliif,ii, s. 126.

fl2543

w545

il6547

548

99

NIHAT 9ETINKAYA / rCDrR unlsl

(Qankrn-$abantizii, Qorum-lskilip). Karahacrlar koyii (Bolu-Gerede). Kara-hacrlar mah. (Kastamonu-Opruk l(iiyii, Kastamonu-Inebolu4elevye kci-

..,550yu)XVm. yy kayrtlannda, Ig-il yiirtiklerinden Kara Hacrlu5s1 ve Halep

ttirkmenlerinden yine Kara Hacrlu adh cemAatlel, yaptrklan hadiseler ve

iskAnlan ile itgili olarak belirtiliyo.ss2. Kaynuklurda, Teke havalisinde ka-nunsuz hareketler yaprp, Krbrrs'a iskAn edilmelerine karar verilen Ttirk-men-Yiiriik oymaklan arasrnda Kara-Hacilr oymafr da kaydedilirss3.

Rakka'ya (Suriye'de) iskAn edilen ve burada kalmayrp kaetT Tiirkmen-

lerle ilgili bir vesikada Kara-Hacrh Tiirkmenleri de g<is1erilirsil. Yine birbagka vesikada da, Karaman, Ni$de ve Aksaray'da kanunsuzluklar J3Putve hakkrnda hiiktim verilen, Kara-Hacilu yiiriik cemaati kay-dedilifrr'

Azerbaycan'rn Gedebey gehrinde bir Karahacrh kiiyii 'our"'o.

KARAIIiSAR (Ttrzluca)

Osmanh kaynaklannda, Karahisarh (Karahisarlu) CmAati: Haskoy Sl:a-sr (Cirmen Sancaf,r), Filibe KazAsr (Paga Sanca$), Yiiriik TAifesindenD/'

Karahisar koyii (Ankara-Nalhhan, Denizli-Tavas-Krzrlcabijlilk, Edirne-

Kegan, Kayseri, Konya-Beygehir, Sivas4iiriin, Urfa, Van-Ozalp)558.

KARAKANCALU (Ttrzluca)

Tiirk boy adrndan verilmig yeradl. Yirmidort OSuz boyundan, OSuz

Han rn ktiei.ik of,lu Deniz Han'rn dort o$lundan, ISdrq, Yrva, Biigdiiz'densonra en kiieiik o$lu _Krmk boyunun, kancah (el-Kancaliyye) adryla da

amldrsr g6,ri.ilmektedirsse.

KARA-KOYUN (Tirzluca)

Koy adru Karakoyunlu boyundan alrr. bak Karakoyunlu.

Koydeki bazr yer adlan: Avlak, Gabakh Da$, Girakhdrn Yaylasr ve

Gcili.i, Yestan Merasr, Pigik Kayasr, Bayat Deresi, Karasu Deresi, Ganiyamber

Bul".$r.

T.M.Y.K. 1946 s. 608.

Halaco$lu, a.g.e. s. 48, 82, 83, 113, 129, 130, 135' 141.

Halago!,Iu, Y., a.g.e. s. 46,.75.

Ahmet Refik, a.g.e. s. 748'149-751'

Ahmet Refik, a.g.e. s. 171.

Ahmet Refik, a.g.e. s. 207-208.

a.g. Azerbaycan Cum. Haritast'

Tiirkay, C., s. 473.

T.M.Y.K. 19t6, s. 610.

Siimer, F., O$uzlar, 1980, s.622.

550

551

552

553

554

555

5s6

s57

558

559

NiHAx qETiNKAYA / ICDIR u,niHl

KARA-KOYUNLU (ilqe Merkezi)

Bu ilgemizin bulundu$u bolge, Kara-Koyunlular'rn onemli krglak mer-

kezlerinden biri idi.

Kara-Koyunlular'rn M.s. ru. Asu Ortalarrna dosru Ttirkistan dan Mamrk

ile Konak adh iki kardeg idaresinde biiyiik bir ordu ve kalabalik halk ilesiyasi miilteci olarak Horasan'a gegtikten sonra Taron (Mug, Ahlat, Bitlis)

bllgesine yerlepmigmiglerdir. V.Asuda da atege tapan (Zerdugtluk) lranh-

lar,a kargr Eski o$uzlar'rn girigti$i milli miicadelenin bapr ve ruhu olarak

"K6ro$lu" destamru yaratmrg olduklanm biliyoruz. Ilhanh-htikiimdarr Ga-

zan-Han (1295-1304) gaf,rndaki biiyiik iilgiide "IslAmlagma InkilAbr" slrasrn-

da, Gregoryen-Hrristiyanhf,r brrakrp, Ak-Koyunlular'la birlikte g69ebe

uluslarryla toptan miisliiman olduklarr anlagrlan Mamrkonlular (Kara-Ko-

yunlu),rn XIV. Asrrn lkinci yarrsrrun baglarrnda Ercig mrntrkasmda kendi

beyliklerini kurduklarr biliniyorsa da, bu be$ti$ kuran baranh oymafir bef,i

"Bayram Hoca,, dan iinceki boybeyleri hakkrnda pek bilgi yoktudou.

llhanhlar Isldm dinine girip toptan miisliiman olunca, Eski OSuzlar'dan

gelen Gregoryen-Ttirkmanlar milli tcireyi yagatarak Ta$-o$uz f Kata-Ko-

yunlu ve lg-Oguz / Ak-Koyunlu kollanna ayrrlmrg iken birincileri Baran-

iular idaresinde $fi, ikincileri Bayundurlular idaresinde Siinni miisliiman

oldular. Baranlu atalarrmn yattrf,r Ercig'e gomiilen Bayram-Hoca'ntn da

babasr veya dedesi ile Mamrkonlu/Kara-Konak ilbeylerinin oymaklarryla

beraber Gregoryenlikten Mtisliimanh$a dondiikleri anlagrhyor. Eskiden u-

lularrmn mezarlarrna Eski-osuzlar'rn tijresince kog/koyun heykeli koyan

Kara-Koyunlular, Miisliiman olunca da Arap harflerini kullanarak aym

mezartaglanna Isldmi adlarm yazmaya bagladrlar. Bu yiizden Ifidr'rn (bir-

gok koyiinde otdusu gibi) Kara-Koyunlu kiiyiinde kogtagr lslam mezarlarr

pekgoktur. Hiikiimdar siilalesi Baranh/Baranlu olan Kara-Koyunlu Ttirk-

manlarr toplulu$una baghca gu oymaklar katrlmrgtrr: Baharlu-sahatlu (Qu-

kur-sahat/Revan ve siirmeli ovasr yerlileri), Alpogut (Revan eyaletinden),

Ayrnh, Hacilu (Haqrnlrl: (Daf,-Karabaf,'dan), Kara ulus (Kurmang-Kiirt),

Alaqeri, Diif,er, Avga.s61. K6ptii"lii, Kara-Koyunlular'rn kurucu oyma$rm'

Baharlu (Baranlu) geklinde verir"''1591 defterinde A$ca-kala/Digor nAhiyesinde Kara-Koyunlu kiiyii, I[-

d[-Aral* nahiyesinde (gimdi kaza) Yukarr Kara-Koyunlu ve Agaf,r Kara-

Koyunlu kiiyleri; bugiin Tuzluca/Kulp merkez nahiyesinde Kara-Koyun,

I$du,rn merkez ve Cennetabat nahiyelerinde birer Karakoyunlu koyii kay-

dedilmektedir.

560 KrrzroSlu, Kars Tarihi, s' 465466.

561 Siimer, Kara-Koyunlular mad. islSm Ans., s. 293; Krrzroflu, Kars Tarihi, s. 466467.

562 Kiipriilii, lslAm Ans., C. II, s. 31.

272 NiHAr qETiNKAYA / rdDrR TARiHi

Kara-Koyunlu cemaatlerinin Antalya-Karahisar civanna XIV.-XV. yiiz-yrllarda gelip yerlegtikleri ve Kara-Koyunlu oy_mak adlarrnr oturduklanyerlere verdikleri, kaynaklardan anlagrlmaktadrr5b3.

Osmanh kaynaklannda, Kara-Koyunlu CemAati: KarahisAr-r Teke veKrzrlkaya KazAlarr (Teke Sanca$r), Satrlmrg KazAsr (CAnik Sanca$r), Musul,Malatya, Hama, Hums, Merag, Bozok, Nifide, Kayseriye, Krrgehri, Teke,Ankara, Karaman, $am Sancaklarr, Izmir KazAsr (Srgla Sancaf,r), CumaA-bAdNAhiyesi (Aydrn Sanca$r), AyasuluS KazAsr (Aydrn), Hrsn-r Keyf KazAsr(Diyarbekir EyAleti), Antalya Kazdsr, Bofazhyan KazAsr,Incesu KazAsr (NiS-de SancaSr), HavlAn NAhiyesi ($am EyAleti), Konar4oqer TtirkmAn-Y6-

564ruKan rauesrnqen

Anadolu'da: Kara-Koyun k6,yii (Muf,la-Milas, Sinop4erze, Urfa-Sive-rek). Kara-Koyunlu kiiyii (Antalya-Elmah, Antalya-Serik, Kayseri-Prnarbagr,Ordu-Fatsa). Kara-Koyunlu mah. kciyii, Gazi-antep-Kilis-Diilek koyii, Adana-Osmani

Azerbaycan'da: Cevangir, G6,kgay, Gence, Zengezur, Nuha, Kuba'da566,Neftalary Zengezur ve Aksu'da birer Kara-Koyunlu kiiyii vars67.

Giiney Azerbaycan'da Maku, Hoy ve Erivan hudud_unda, Kara-Koyunluve Ak-Koyunlu oymaklarr kangrk yagamaktadrlarsd. Karadap ile Arasarasrnda Kara-Koyun top,lqlu$unun ana kolu "Aras Baranlu" oymaSrmnya-gadr$.r tespit edilmigtirs69. Gi.iney _A-zerbaycan'da: Maku'da Kara-Koyunve Urmiye'de Kara-Koyuntu kciyleri5Tu.

Ermenistart'da, Vardenis gehrine baSh Kara-Koyun adh-Iilrk kiiyii, 1935

tarihinde, Ermeni htikiimeti, Azizlu olarak defigtirmigtirs71.

Ilgede bazr yer adlan: $iggrn, Sofu Gacr (gacr = kiigiik ark), MaSaraMevkii, Orta Gumgag, Yarma, $emqkr, Topuz Tepe, Gazan Deresi, PrgakDeresi, Behramrn Yeri.

KARAKUYU (Igdr m.)

XVI. yy Osmanh Kayrtlannda, Antepte "Karakuyu" k<iyii572 ile- ayruyi.izyrlda Malazgirt sanca$rnda "Kara Kuyu" k6yti kaydedilmektedirr/r.

563 Mo$ol, Hasa4 a.g.m. s. 141.

564 Tiirkay, C., a.g.e. s. 478.

565 T.M.Y.K. 1946, s. 61,5.

566 Togan, Azerbaycan mad., lsldm Ans., C. II, s. 93.

567 . a.g. Azerbaycan Cum. Haritasr.568 Togan, Azerbaycan mad., IslAm Ans., C. II, s. 93.

569 Kayabah ArslanoSlu, Azerb. Dergisi, Ankara 1978, sayr 225. s.774,570 a.g, Giiney Azerbaycan Haritasr.

571 Makas, 2., a.g.m. s. 230.

572 6zdeger, H., a.g.m. s.45.

573 Baykara, Tuncer, Hrms ve Malazgirt S.Y.A. s. tt3.

NiHAr gETINKAYA / IGDIR TARiHi

Anadolu'da 27 yerde Karakuyu adh koy uur574. Kurm'da, Kara Kuyuk6y-q:tt. Halep Sanca$ Revendan nahiyesinde Kara-Kuyu adh bir mezraasr

3/Ovar

XIX. y.y.da Antalya ve Korkuteli'nde "Kara-Kuyu" oymair ve k6,yleri

kaydedilmigtirsz.

Koy ahalisinin tamamr Gelolu oyma$rna mensuptur.

KARAMEHMET (Igdr m.)

Aras kenarrnda, Hakmehmet (Ak-Mehmet) kiiyii yakrmnda yer alan birkoy idi. Aras Nehri'nin sellerinden terkedilmigtir. Bulunduf,"u yer gimdi

kumsal altrnda kalmrgtu. Ak-Mehmet ve Kara-Mehmet olarak bu iki kiiyiinyanagrk halde bulunmasr Tiirk ikili (Dual) tepkilAt anlayrgma dikkat gekici

bir ornektir.

1728 Osmanh defterlerinde, I$drr'a bafh bir kciy olarak kaydedilir. Bu

kiiyde oturanlar Arapkirli Cem6ati'nden g<isterilmigtir'

Karamehmet ayrrca 14 yerde ktly ve mah. adtdrr578. Anadolu'da yaygrngekilde lAkap olarak da gok g6riiliir.

Ermenistar{da, Amasiya iline bafh Karamehmet adh Ttirk kiiyni.i, Ermeni

hiikumeti 1946 tarihinde, adrm Megragat olarak de$igtirmiptirsl

KARANLIK (Titzluca)

Cofrafi yaprya gore verilmig ad olduf,unu samyoruz. Vadide yer almasr,

giinegi az g6rmesine sebep olmug, bundan dolayr da Karanhk adrm almrgtrr.

Gi.ing6rmez yer adr da ayru co$rafi hususiyeti ifade eder.

Karanhk koyii (Sivas-Kangal, Krklareli-Demirk<iy-KaracadaS buca[r).

Karanhk mah., Yusufeli-Erkinis buca['r, Zonguldak-Devrek56''

Ermenistart'da Karanlk adh iki Tiirk kiiyti var' adlan, Martuni ve Lu-

sagyuk olarak 1948'de degigtirilmigtir. Yine Ermenistar/da, Icevan'a baplt

bir Karanhkdere adh Tiirk k6yii'de var ki, adr Lusadzor olarak de$gtiril-miqtir581. Ktnm'da, da Karanhk Dere adh k6y vars2.

T.M.Y.K. 1946, s. 617-18.

DoSru, A., a.g.m. s. 85.

Qakar, Enver, a.g.m. s. 196.

Mofol, Hasan, a.g.m. s. 144.

T.M.Y.K. 1946, s. 619.

Makas, 2., a.g.m. s. 230,

T.M.Y.K. 1946, s. 621.

Makas, 2., a.g.m. s. 230.

Dof,ru, A., a.g.m. s. 85.

574s75

576

577

578

579

580

581

582

n4 NiHAT qETINKAYA / riDrR TARiHi

KARATA$ (Thzluca)

Bu k6yiin adrmn kciy civarrndaki biiyiik bir siyah renkli kayadan dolayrverildi$i s6ylenir. Bu kayaya koyliiler $eve (kara) tag diyorlar. Kaya yaklagrkolarak, uzunluiu 100 m. geniglif,i 50 m. yiikseklif{ de 50 m. kadardrr. Oltutagrna benzer bir yaprsr var. Kiiy ahalisi yakrrunda bulunan Kirempe k6-yiinden, bir sebepten dolayr aynhp bu kiiyii kurmuglardu. Bizce bu ad,

"Karatag" oymak adrndan gelmektedir. Kiiydeki siyah bir kayahprn bulun-masr tesadiif olmahdrr.

XVL yiizyrlda Horasan'da Nesa civarrnda yagayan Kara-Dagh Tiirkmen-leri vardrr ki bunlar, 24 o$az boyunun 5. srrasrnda yeralan Yazrr boyuna

mensup olduklarr belirtilmektedirss3. Ebiilgazi, $ecere-i Terakime'de gciyle

anlatrr: "Yazrr ili Horasan'a gidip, Durun etrafinda gok yrllar oturdular. Osebepten Durun'a Yazu Yurdu derler. Yazrr boyunun bir goiu Durun ya-kmrnda, da$ iginde, giftqilik yaptp, oturmuglardr, Bu zamanda onlara Ka-

ratagh diyorlar."5&.

Tiirkmenistan'da, Tiirkmenler'in Teke uruiu, Otemig oyma$rna ba$h

Dag-Ayak obasrnrn kollanndan biri Kara-Tag adrru tagrmaktadrrsSs.

XVI.yy Osmanh Kayrtlannda Antep'te "Karatag" koyti var586.

1729 da, Ilbeyli Tiirkmenleri'ne baflr, yerlerini terkederek, Marag, An-takya, Adana, Ldzkiye ve Trablusgam'a giderek yerlegen "Karatagh" adh

oymaklar ile XIX. yiizyrlda Antalya'mn Serik ve Korkuteli kazalarnda

"Karatag" oymak ve kiiyleri kaydedilmigtirssT.Osmanh kaynaklannda kaydedilen Karatagh Agireti: Kilis SancaSr Merag

EyAleti), Rakka, Hama Sancaklan, TiirkmAn TAifesinden idi588.

Gaziantep'te, Elbeyli agiretine ba$r bir Karatagh oyma$r bulunmaktaolup, Kersetag, Abid, Delifler, Urmiye ve Ebu $rtta kiiylerinde yagamakta-

drrlar58g.

Anadolu'da, 45 yerde Karatag adh k<iy ve mahalle tur590.

XVI. Yiizyrlda, Hrms sanca$rnda "Karatag" adh iig yer kaydedilmekte-,. 591clrr

Of,irzlar, 1980, s. 668.

Ebiilgazi, a.g.e. s. 79.

Togao Tiirkistan, s. 75.

6zde!er, H., a.g.m. s. 52.

MoSol, Hasa4 a.g.m. s. 1.45146.

Tiirkay C., a.g.e. s.101.

Seving, Necdet, a.g.m., s. 69.

T.M.Y.K. \946, s. 626427.

Baykara, Tuncer, Hrrus ve Malazgirt S.Y.A, s. tK.

583

584

585

586

s87

588

589

590

591

NIHAT CETiNKAYA / IdDIR TARIHI

Ermenistan'da Garadag adh Ttirk koyii, adr sonradan Segkar olarakde$igtirilmigtirse2.

XV. Yiizyrlda da Kara-tag, Karaman lline bafh bir yer olarak gegmek-

tedir593.

KARTUTAN (Thzluca)

Koy qr$ b6lgesinde kurulmuptur. Kiiyde, gr$lara mani olmak igin engelleryaprlmrgtrr. Bu engeller gr$ karlanm tutuP, kciye yayrlmasrna mani olurlar.Kartutan adr da bundan dolayr verilmigtir.

KASIMCAN (I[dr m.)

Anadolu'da Kastm, Kasrmh, Kasrmuga$ vb' 37 yer adr lru"594.

Ermenistan'da GasrmL (Kasrmh) adh Tiirk koyii, 1'6'1940 tarihli kara-

rryla adl Getabi olarak de$igtirilmigtir5es. 1bak. Kasrmh oymaf,n).

KATIRTI (Tltzluca)

Yukan ve Agaf,rkatuh (Muhtarhk)

Anadolu'da, Payas yakrnlannda, Katrr-Olugu konak yeri ile Katrr, Katrcrv.b. 23 yerde yer adr var"-".

KAVAKTEPE (IEdr m.)

Suveren kiiyi Mezraasrdu. Bogalmrg vaziyettedir'XVI. yiizyrl kayrtlarmda, Hrms sanca$rnda sekiz "Kavaklu" adh yer

kaydedilmistirseT.Kavak, Kavakh v.b. 139 yede yeradr ,r"r598.

KAYA HARABE (Thzluca)

Bizce Kaya adr "Kayr"nrn bozulmug geklidir' Anadolu'da, Kayrlar'rn(osmanhlar,rn mensup olduf,u boy) ilk yerlegtikleri yurtlan, siirmeli-Qu-kuru'ndan yalmzca 400 gadu olarak, Ertufrul Gazi'nin Karakegili oymaf,r

ayrrlmrgtu. Btiyiik gogunlu kalmrgtu. Qok g6rdi.i$imiiz kaya adlanrun ijnem

bir krsmr "Kayr" olup, buraya yerlegen kayrlar'n adrndan gelmektedir. Bu

592 Makas, 2' a.g.m. s.228.593 Tursun Bey, Tarft-i Ebii'l-feth, Haz. Mertol Tulum, lstanbul \977, s' 1416-153'

594 T.M.Y.K. 7946, s. 638,

595 Makas, 2., a.g.m. s.228.596 T.M.Y.K. 1946, s.641.597 Baykan, T., Hrnrs ve Malazgirt S.Y.A. s. 46.

59E T.M.Y.K. 1946, s.643445.

NiHAT qETINKAYA / rcDrR rnnisi

ad sonradan kaya geklinde s<iylenmig olmahdrr. Bu k<iyiimiiziin adr da,belkide, eskiden Kayrlar'rn kurdu$u ve sonradan terkettikleri igin, "KayrHarabesi" (Kayrlar'dan kalan harabe) olarak adlandrrrlmrgtrr.

KAYAKI$LAK (Tbzluca)

Bu iki koyiin isimleri bagrndaki "kaya" s6zii, ihtimal ki, ashnda biilgeyetoplu halde yerlegtiklerini bildi$imiz ve halen b<ilgede mesk0n bulunanO$uz boyu Kayr adrrun kaya olarak siiylenigidir.

XVL yiizyrlda, Hmls sancaf,rnda beg yerde "K.y3ll" ve Malazgirt san-

cairnda tiE yerde "Kayah Pmar" koyler gcisteriliyor-"'

KAZANCI (Igdr m.)

Kazan yer adr Ortaasya'da go-k yerde vardrr. Kazancrk, Hazat Denizigiineydof,usunda boy ve yer adrffiu. Kazancrk, 1880'de tesbit edilen "HazarOtesi Tiirkmen Oymaklan" listesinde, Horasan'da Yuletan ve Penc Deh'deyagayan Sank ti.irkmenlerine baih bir oymak olarak g6,sterilmigtir601.

Dede-Korkut Destaru'nda, destamn bag kahramaru, baggehri Siirmeli(Karakale) olan lg-Ogalzlar'rn ham, Qigek Hatun'dan do$ma "Salur Kazan"adrmn yer adna verilebilece$ ihtimalini diigiinmek yerinde olur. ASnDa[r yaylaklanm yazhk merkez olarak kullanan, yazhk saraylarrnr. Af,rreteklerinde kurmug olan llhanhlar'rn ijnemli hanlarrndan (ilk Miisliiman-

$i'i olan) Mahmud Gazan Han (llhan)'rn (1295-1304) adrndan da gelebile-

ce$i goz6niinde bulundurulmahdrr.

Yavuz Sultan Selim zamamnda Qepni oymaklanndan birinin adr Kazancr-,602oymagrclrr

XVI. Yiizyrl'a ait Osmanh kaynaklannda, Qepni Vilayeti'nde (Karadeniz)

"Kazancr" ve "Kazancrk" k6ylerio" ile Malazgirt sancaf,rnda "Kazan" adhkoy kaydedilmigtir6e.

Giiney Azerbaycan'da XIX. y.y. baglarrnda kaynaklarda: Karasu rrmaf,rbd,lgesinde 20 bin gaduh_$ahseven Tiirkmenleri arasnda Kazanlu Tiirk-menleri bulunmakta idi6o5.

Osmanh kaynaklannda Kazancrlar Agireti: Kurqunlu KazAsr (Kengiri^ . .606DancagrJ

Baykara, Tuncer, Hrnrs ve Malazgirt S,Y.A. s, 4647.Ceyizotlu, s. 108.

Siimer, Otuzlar, 1980 kitabrn eonunda L.lU.

S{lmer, Cepniler, e. 119.

S0rner, $epnlle4 e,73.Baykara, Tuncer, Hrrue ve Malazgltt S,Y.A, s, 47.

Kayabalr-Anlan, Azerbaycan Dergisl, eayr 225, s' 7L4,

Ttrkay, C., a.g,e. e. 103,

5Eru601

62603

50{605

66

NiHAx qETiNKAYA / rCDrR TARIHI 2r7

Osmanh kaynaklannd a, I(azanq, Kazancrh (Kazancrtu) CemAati: Adana, Me-rag, Kugehri, KarahisAr-r $arki Sancaklan, Giilnar ve Ermenak KazAlan (lqelSanca$r), Samsun ve BaIra Kazalan Canik SancagL lbriiken Thifesinden60T.

Kazan kityii (Agn-DoSubayazrt, A$n Patnos, Ankara). Kazan mah. (Or-du-G6lkoy-Kuz koyti). Kazancr kiiyii (Qankrn-Ilgaz, Erzurum-Hrms, Koca-eli, Akyazr, Konya-Ermenek, Samsun-Kavak, Adana-Feke, Tokat-Turhal).Kazancr mah. (Aydrn-Qine-Kuruk6,y, Isparta-Uluborlu, Samsun-Kavak-Ka-zanci k6,yii, Zonguldak-Devrek-Satuk kiiyii). Kazancrk k6,yii (Kayseri-Pr-narbagr, Sivas-9arkr9la). aynca 25 yerde kurur- v.b. yer uai.nr608.

Azerbaycan'da: NahErvan'm do$usunda Ellince gayr iisttinde Zengilan'-da, Af,dam ve Grcranboy'de Kazangr, DaShk Karaba$da Kazan Zami koyleribulunmaktadrrfl9.

Gi.iney Azerbaycan'rn Zencan gehrinde Kazankere kciyii610, Ermenistan'-da, Artik gehrine baf,h Kazancr adh Ttirk kiiyii var. Bu koytin adr,3'1..5.1946tarihli hi.ikumet kararryla, Megragen olarak deligtirilmigtir6ll.

Krnm'da, Kazancr koyii612 ve Gagauzlar'da Kazancrk yer adr ile Uk-rayna'da Gagauzlar'a ait Kazan Kulapr (gayuhk) adh yerel bir ada rasth-yan:Lz

Ozbek Kongrat kabilesi Goptamgah (Qiftdamgah) oymafrna ba$h birboy da Gazancilr adrm tagryoro'*.

Kciyde bazt yer adlan: Gul Usup Mevkii, De$rmendah (Pe9e9) Mevkii,Karatopraklaq, Hakmemmed Gaba$r (6ni.i), Bazlar Mevkii, Ahgulu (AliKulu) Mahallesi.

Kul Usup adr, Akkoyunlu Devletinin biiyiik emirlerinden Emir KulYusuf'un y6,re afzrnda soylenigidir. Amarat'taki Kul Yusuf kiimbeti de buEmir adrna dikilmiqtir.

KAZKOPARAN (Tirzluca)

Kazkoparan aslen bu koyi.in de bulunduSu yaylamn adrdr. Eski O!-uzkabilelerinin yaylak yrtlandu. Bu yaylada, en son ananevi yayla hayatrm,b6lgenin biiyiik Of,"uz kabilelerinden Aynmlu oymaklan yagamagtu. Cum-huriyet 6ncesi bu yayla Aynmlu boynun resmi yaylag idi. Bu gtin bugelenek terkedilmigtir,

Ttirkay, C,, a,g.e. s. 501.

T.M,Y.K. 7946, s, 657 -58,

a,g. Azerbaycan Cum, Haritasr,a.g, Gllney Azerbaycan Haritaer.Makae, 2,, a,g,m, s, 230,

Dotru, A,, a,g,m. s, 86.

Acarotlu, M. Ttlrker, a.g.m, E. 726-128,

Togan, Tilrkietan, s, 43,

n7608

609

610

611

672

6tg614

KAYA / IGorn ranlni

XVI. y.y. kayrtlarnd-a, Malazgirt sanca$tnda, "Krz Kapan Kayalu" adh

bir yer kaydedilmigtir6ls. 1n8 kayrtlannda, Afyort'a bagr Q6lAbAd kaza-

srnia Krzkapan adh koy giisterilmigtir6l6 ki, bu adla ilgili olmaldu.

KELEKLi (Thzluca)

Tuzluca havalisinde a$aqlann birlegtirilmesiyle yaprlan sala Kelek denir.

Evliya Qelebi 1.648 yrhnda, Revan seferinde bu yoreleri anlatrrken genig

bilgiler vererek Revan'a yoneliglerinde Aras nehrinin sol sol krsmma ge-

gerken: "KaSrzman'dan Aras'r Keleklerle gegtik" demektedir6lT

Kelek, hayvan derisinden tulumlarrn gigirilip iizerine asaqlar ba$-

lanarak yuprlut "u1618.

Azerbeycen'da, Kelek, "Da[ Galasr (Kalesi)

ur,lu*rna d-a geldifi belirtilir6lg. Azerbaycan Cumhurbagkanr Sayrn

Elqibey,in, dof,um yeri, Nahgrvan'ln ordubat kasabasrna baf,h olan,

kiiyi.in adr da Keleki adrm tagrr. Bu kiiy das kiiyii olup mi.istahkem,

tabii bir kale konmundadrr.

XIV. yiizyrlda Hiidavendigar (Bursa) Livasrnda, "Keleki-Kal'asr"620 adh

bir yer ile XVI. yizyida, Hrms',rn Hunderis nahiyesine baf,h "Kelek Virant"

aati uir koy kayda ahnmigtu621.

Anadolu'da, Kelek ve Kelek admm igtirakiyle, L0 civarrnda meskirn yer

bulunmaktadv62.

L578 Osmanhlar'rn Kafkas seferinde fethedilen yerlerden birinin de Ke-

lek,teki bir kale oldf,u belirtiliyor. Azerbaycan'rn Gence gehrinde Kelek

adh bir kiiy de bulunmaktadru"'

Ak-Koyunlular Devletine igtirak etmig olan oymaklardan birinin adr

da "Gilekli" oymaf,r idi. uzun-Hasan'ln emir&'l iimera (emirler emiri,

ordu bagkomutam) Dervig Bef,, Gilekli oymaprna mensuP bulunuyor-, 624ctu

Osmanh kayrtlannda, Kelekci CemAati: Sis Sancaf,r (Adana), YiiriikAn625'Iartesrnoen

615

576

677

618

519

620

62t622

623

624

625

Baykara, Tuncer, Hrrus ve Malazgirt S.Y.A. s. 48.

Halaqo[lu, Y., a.g.e. s. 64.

Evliya Qelebi, Seyahatname, C. t-Z s. 639.

Eyubo$lu, a.g. stizliik, s' 395.

Memmedov, N., Azerbaycan'rn Yer Adlan, Azerbaycan Dev. Negriyaatr, Baku 1993, s. 29.

DaBteki& Hiiseyin, Hiidavendigar Livasr Yer Adlanmn Tarihi Onemi, T.D.A.D., sayr

70, $ubat 1D7, s. 91.

Baykara, Tuncer, Hrrus ve Malazgirt S.Y.A. s. 47'

T.M.Y.K. 1946, s. 667-68.

a.g. Azerbaycan Cum. Haritasr.

Krrzro$lu, Kars Tarihi, s. 492.

Tiirkay, C., a.g.e. s.505.

NIHAT CETINKAYA / ICDIR TARIHI

KENZEK (Tltzluca)

K6y iki krsrmdq, Agaf,r (Muhtarl*) ve Yukan Kenzek.

Tiirk tarihinde 6nemli bir Tiirk (Saka-Hun) boyu olup, daha gok Tiir-kistan'da gd,riilen Kancak/Kanzak adrndan verilmig kiiy adtdu.

Z.Y. Togan, Bugi.in Azerbaycan'rn ikinci biiyiik gehri olan Gence admrn

eski siiyleniginin "Genzeh" (Kenzek) geklinde oldu$unu belirtir626. Bu hu-

susta, Azerbaycan'rn def,erli bilim adamr Prof. Dr. Mireli Seyidov da aymfikri kaynak misallerle izah eder. Azerbaycarfm kuzey kesiminde bir b6lge

adr olan Zagatala ("Zag (Sag)-a-tala") ve Gence ("gan-sag/ Kan-sag4ant-sag") s6zi.iniin "sag/isag" terkibi de Sag kabilebirlegmesinin adr ile ilgilidir.Ortaga$ Ermeni kaynaklary Gence'nin adrm "Kansak4antsak" diye yazarlar. Kansak4antsag4ancak adr gan (kan) ve sag (sak) terkiplerinden mey-

dana gelmigtir. Gan (kan) Tiirk lehgelerinde "khan" (han), "n" sesi sa$r

"n(fl)" ile s6ylense "ata" demektir. Gansak/ Gantsag ttirkEe bir sozdiir ve

"sag han'I", "sag atasr" demektir627.

Kaggarh'da "Kenqek : Tiirklerden bir txiliik; Kengek Sen[ir:^Thlas ya-krnlannda bir gehir adrdrr. Burasr Krpgak stntndr" diye geg"r68

XVI. yi.izyrl Tahrir Defterlerinde, Bayburt y.iiresinde yasayan kayr oy-ma$rna ait Gencek (Mezra)'in adr gegmektedirozv.

Tebriz yakrrlannda Genzek adh bir kasaba da bilinmektedir. M.S II. yy.

"Aterbadagan (Azerbaycan) - Kancak'r da denilen Tebnz gehri "Kancak

$ahasdan" Arsakh I. Khosrov, lran hiiki.imdan Ardegir'i Azerbaycan ceP-

hesinde bozarak AzerbayEart'r kurtarmrg ve Tebriz'i "Kancak - $ahasdan"adryla yeniden penlendirmigti.u630.

Kaggar-Balasagun-Talas-Fergane arasrnda yagayan Kencek topluluklandoSu Ttirk kollan olup, Giik-Tiirkler'le iligkili idi631. dzbekistan'tn, Semer-

kand gehri gimalinde Thiaz-Kencek adrnda bir yer bulunmakta, burada

1269 ilkbahannda Cogr uluslanrun da igtirakiyle tarihi bir kurultay yaprlmrg

olup, bu Kurultayda Qa$atay ve Ogedey of,ullan arasrnda yurt taksimatr

yaprlmrgtr62. Yit " Ozbekistan'rn baggehri Tagkent'te Kencek adrnda birmahalle ile bir de sokak bulunmaktadr6s.

Togan, Azerbaycan mad. lslim Ans., C. IL s. 95.

Seyidov, M., a.g.e. s.47.

Kaggarh (I. s.80.Si.imer, Ofiuzlar 1980, s.277.Krzro$lu, Kars Tarihi, s. 164.

Kafesoglu, Ttirk Milll Kiiltilrii, s. 14G147.

Togan, Tiirkistah, s. 60.

Togan, Ttirkistah, s. 6{.

626

627

628

629

630

631

632633

NiHAr 9ETINKAYA / ICDIR TARIHi

Azerbaycan'da, lsmayrlh pehrine ba$h "Kenze" kciyii ile Nahqrvan'rnOrdubat kasabasrna ba$h "Genze" kiiytinii biliyoruz.

Gence Sanca$r'na ba$h $uga kazasrnda, Ermeniler tarafindan.T956 yr-

hnda yakrlan 19 koy iEinde "HAnezek (?)" adh koyde bulunuyorduo*. TiflisBagkonsolosluiumuzdan gekilen "23 K6nfin-r sani 1906 tarih ve 1029" nu-marah telgraftan "HAnezek" olarak gevrilmig, ancak kargrsma (?) i$arcti

konularak iyi okunamadrf,r belirtilmigtir. Kanaatimizce bu "HAnezek" Gen-

ce/cenze/GanzakfKenzek le aym olup, bunun de$gik telafuzu (Hanzek/-

Ganzek) olmahdr.

Van'm, Ercig ve Gevaq ileelerinde, Kenzek adh birer kciy bulunmaktadrr

ki, Kenzek Tiirk oymaklaruun kurduiu k6ylerdirorr'

Cevizo$u,da, "Kanzak"66 adh Hun-Ttirk (Saka) kabilesinin Van G6lii'-niin gi.iney civanna; yine bir Saka kabilesi olarak gosterdi$i "Kamzak"la-,*637 Agn Daf,r yakrnlanna gelip yerlegtiklerini tesbit etmigtir.

XVI. y.y. Osmanh kayrtlannda, Hrms sanca$ Bularuk (S-r^1di Mug'un

ilgesi) nahiyesine baSh "kAnzik; adh bir kiiy kaydedilmigtir63s'

Yine Cevizo Plu, Azerbay,can'da, Saka boylarrndan "Kanzak"rn639 Kara-

ba$'rn gi.ineyine, "Kunzak"@ adryla da, 111,azar Denizi'nin kuzey ve ku-

zeybai kesimlerinde yerlegtiklerini g6,sterir.

Togan, DoBu-Tiirkistan'da, Kaggar civannda "Kencek" kabilesi bulun-

dusuna temasla gu bilgileri verir: "Kencekler bence (Cavhari-Farabi, sihah

ve Muhammed Al-Khorazmi, Mafatih al-'Ulfrm de) Karluklarla beraber

Eftalit [Ak-Hun] kabilesi olarak zikredilen Kencine ile bir olsalar gerektir.

Bunlar Hindistanda bulunduktan sonra Eftalit devletinin inkuazrndan son-

ra Kaggar'a ve Pamir taraflarrna (bk. Hudud al-Alam, transl. s, 361.-2)

gul"*k-y"rlegmig olsalar gerektir (624).'&1.

A. lnan, Altay halk edebiyatrnda, Tiirk-Rus miicadelelerinin, "Kanza

Bev,' adh bir kahramamn adr etrafinda destanlaphnlarak anlatildt$m ya-'(A2

zat

ozbekler'in Kongrat kabilesi oymaklanndan biri de Gancagah (Gancak-

Ah) adrm tagryordrF6

Osmanh Belgelerinde Azerbaycan Ttirk Hanhklarr, s' 19'

T.M.Y.K. 1946, s. 669.30.

Cevizotlu, a.g.e. s. 55, kroki 21.

Cevizo$lu, a.g.e. s. 21.

Eaykara, T,, Hnrs ve Malazgirt S'Y'A. s. 41'

Cevizo$lu, a,g.e. s, 51, kroki 17'

Cevizof,lu, a,g,m, s, 31, kroki 12'

Togan, Girig I, s' t129.

Abdulkadir (tnan), T[rk Kavtmlanrun halk Edebtyatrnda Bue lstllAstnrn lnikAer,

Aaerbayean Yurt Bilgirl Dergiri, lstanbul 1992, Eayr 1, s. 25'

Togan, Tilrkirtln, s. 43'

6g635

636

697

638

6:19

640

ulg2

6{t

NiHAT qETiNKAYA / rdDrR TARiHi

KERVANSARAY (I[dr m.)

Selguklu zamanl yaprlmrg bir kervansaraydrr adr tespit edilernemigtir.Terkedildikten sonra, civan g6geri, yaylakgr Tiirkmen kabileleri tarafindankqlak olarak kullanrlmrg, bugiin mezraa vaziyetindedir. Bu kerwansaray,

Trabzon, Artuin-Kars yciniinden gelip, Aras geqildikten sonra/ Si.irmeli san-cafir i.izerinden gegip, A$n etef,indeki pamukve Qilli geqitlerinden lran'aulagan eski kervan yolunun iizerindedir. Siirmeli sanca$r ile A[n geEitle-

rinin orta yerindedir.

Kervansaray'n Tiirk Ansiklopedisi'nde, Siirmeli Dilmago$ullarr beylifiizamanl (1131.-122n, kesme taglardan yaprldr$r belirtilir.

KILIQLI (Thzluca)

Krhqh Ttirkmenleri'nin adrndan verilmig yeradr.

Krhgh yer ve oymak adr, Tiirkiye'de ve Asya kttasmda pek yagrn biraddu. Deierli bilim adamr Prof. Dr. Mehmet Eriiz, Krhgh'lar hakkrnda biraragtrrmasrnda gu bilgileri vermektedir: "OsmanL resmi kaynaklarrndaTiirkmen'le Kiirt aym manaya gelmektedir. Nitekim bir fermanda Krhgh-lardan "Krhgh Kiirdii" diye bahsedilirken, gene onlarla ilgili diier bir fer-manda (1691) "Tiirkmen taifesinden Totah ve Kug ve Acurh Tuf,r Seyhliive Giince ve Kazh ve Qepni ve Hacrh ve Elci ve }Ghch nam sekiz adetcemAatler ahalilerinin Ruka ve Dolab nehir havalisinde iskAnlan miinasipolmaf,la..." deniyor. Diier bir belgede Ttirkmen'le Kiirt yanl'ana ve eg

manada g6,yle kullamhyor: "...cemaatinin Ttirkmenleri ki cem'an otuzaltrcemaat..." Bu ohrzaltr cemaat arasrnda "Asaf Kethiidaya tabi Ekrat Krhglucemaati (Krhgh Kiirtleri cemaati)" de vardrr. Dif,er bir belgede, Carit, Tacirlii,Afgar ve Bektaglu gibi Tiirkmen apiretleri arasrnda "Krhgh Tiirkmeni"ndende bahsediliyor. Son gezimizde Krhqlr Tiirkmenleri'ni de ziyaret ettik. Ma-rag'rn Pazarcrk kazasrnda yirmi kadar k<iy kurmug KrhElilar Alevi Tlirk-menlerdir. Ana dilleri Tiirkgedir. Tipleri, giyim kugamlan, gelenekleri,orfadetleri ile Tiirklii$'iin tjziinii yagatmaktadrr. $amanizmin birgok kahn-trsrru gelenek halinde devam ettirdiklerini goriiyoruz. Bir gok Tiirk ulusve uruf,unda "Kubagrk" ismiyle amlan yardrmlagma; imece usulii, Krhghlararasrnda ayru adla yagamaktadu. Eski Tiirklerin baplanna giydikleri "biirk"keEeden yaptrklan ve bazr hallerde giydikleri baghf,rn adrdrr ve "Btjrkenek"geklinde Krhqhlar arasrnda bilinir."fla

Osmanh kaynaklannda Krlrclr (Kilrclu) Aqireti: Merag Eyileti, PazarcrkOvasr (Meraq), Rakka, Malatya, Ekrid Tdifesinden645; Krhc, Krhch (Krhclu,

644 Eriiz, Dog, Dr. Mehmet, Do[u Anadolunun Tiirklii$i, lst. 1975, s. 17-18.

ti45 Tiirkay, C., a.g.e. s. 1t!{r

221

NiHAr CETiNKAYA / ICDIR u,niHi

Krlrclar, Krhnch, Krlnclu, CemAati : Merag, Bozok, Malatya, Hamideli,Diyarbekil, Tarsus Hums, Kilis, Ayrntab, Kocaeli, Karaman, Igel, Sis, Adana,

Haleb, Adilcevaz, Rakka, sivas Karahisar-r $arki sancaklan, Anamur Kazasr

(Igel Sancaf,r), Emirdaf,r KazAsr (KarahisAr-r SAhib Sancaf,r, Elbistan KazAsr

(Merag Sancaf,a), Hayrabolu (Vize Sanca-fiI, Saz KazAsr (Sivas Sancaf,r),

Kag KazAsr (Teke Sancagr), lznikmid KazAsr (Koca4l, Sanca$), Alacahan

(Sivas Sanca$r), TiirkmAn Ekrddr Ydri.ik TAifesindenEo.

Bugiin Tlirkiye'de 66 yerde Krhc, Krlrg v.b. yeradr uu,il7.

Giiney Azerbaycan'da Urmiye y<iresinde oturan, Kasmlu ve AraElu kol-

lanndan olugan Afgarlar'a ba$liobalardan biri de "Krlrqlu" Tiirkmenleridire8.

Azerbaycamn Kelbecer gehrine ba$h Krhqh koyiiag ile aym adla, Krlqh

oyma$ var.

KIRAQBAGI (Araltk)

Kuag siizii, ekilemeyery verimsiz araziler iEin siiylenen bir sijz olduu$u

gibi Kraq ve Kuagh gibi Tiirkmen-O$uz oymaklanm da goriiyoruz'

osmanh kaynaklannda, Krrac, Krraclar, Krrach (Krraph). Cemaatleri: su-

ruc Kazasr (Rakka EyAleti), Ruha (Urfa Sanca$), Ergani Kazasr (Diyarbekir),

Krrgehri, Bozok ve Merag Sancaklan, Kepsud Kazasr (Hiidavendigar san-

ca$r). Yiiriik6n TAifesinden6s0.

Anadolu'da, Kq, Krrag v'b' 23 yerde yeradr tu,651'

Ermenistan'da, Aru'ya ba$h Kuag adh Tiirk k6yii,32.1947 tarihli Ermeni

hiikumeti karanyla adr Crapi olarak def,igtirilmigtir""''

Krnm'da, da Kuaq adh bir kiiy bulunmaktadu653,

KIRKBULAK (Thzluca)

Tiirk Bulak boylan, San-Bulak, Kara-Bulak, Ak-Bulak gibi, sayrlan da

ilave alarak adlandr'ludr. Ug-Bulak, Beg-Bulak, On-Bulak Kuk-Bulak gibi.

Tarihte Ming-Bulak (Bin-Bulak) gibi onemli bir gehri de tamyoruz ki, Gijk-

tiirk Kaftam Tong-Yabgu (619-630)',nun (falas (Qu) uma$ boyunda) bag-

kenti idi6y.

Tiirkay, C., a.g.e. s. 5L5.

T.M.Y.K. 1946, s. 629430.

Siimer, Of,uzlar, l98O s' 635.

a.g. Azerbaycan Cum. Haritasr.

Tiirkay, C., a.g.e. s. 5L8.

T.M.Y.K. 194t6, s. 682683.

Makas, 2., a.g.m. s. 230.

Dof,ru, A., a.g.m. s. 87.

Krzrof,lu, Kars Tarihi, s' 205'

g6&7648

&9650

651

62553

654

NiHAr qETINKAYA / rdDrR renlHl

Anad.olu'da Kuk, Krrkprnar v.b. adlanyla 60 yer .rru"655.

XVI. yiizyrl Osmanh kayrtlannda, Malazgirt sancafrna ba$h "Kuk Bulak"adh k6y beiirtilmigtir6s6

L728 Osmanh kayrtlarrnda "Revan SancaSr"na ba$h "Krrkbulak" adh birk6y kaydedilmektedir6sT.

Tatvan'da "Kukbulak" adh bir kiiy bulunmakta olup, eskiden "Sak"adrru tagrmaktaydr6s.

Ermenistart'da Vardenis'e ba$h Kukbulak adh Tiirk ktiyii bulunmaktaolup, Ermeni hiikumetinin 3.1.1935 tarihli karanyla adr Akunk olarak de-gl9unrrru9ur

Giiney Azerbaycan'rn en biiyi.ik rrma$r olan Krzrl Ozen rrmaf,rmn men-bar, 4000 m yiiksekli$indeki I(rk Bulak adh daSdr. Bu biilge SelgukluOSuzlar'rn gok yo$un olarak yerlegti$ bir bcilgedir ki, bu da$a adrrrverenlerin, SelEuklular iginde buraya gelip yerlegen Oiuz boyu Kuk Bu-laklar oldu$u agrktu. (bak. Karabulak)

KIZ ILKALAF'A (Thzluca)

Krzrl s6zii igin Krzrlzakir kiiyii bahsine bkz,

Kalafa, harebe, iiren, viran stizleriyle yaprlmq yer adlary g6geri Ti.irkmen

oymaklanmn krglak iEin, terkedilmig yerlere gelip yerlegtiklerinde, buralarailave adlarla verilmektedir. Kalafa Azerbaycan lehgesinde (ycire apzrndada) harabe, terkedilmig ybr anlamrna gelmektedir.

Azerbaycan'da, Daf,hk Karabaffda Kalafahk adh bir Tiirk k6yti bulun-maktadr6So.

XVI. yi.izyrlda, Hrms ve Malazgirt sancaklarrna, ba$h IGzrl sijziiniinilavesiyle baglayan 25'den gok yer adr kaynaklardan tesbit editmigtir66l.

KIZIL KI$LAG (Igdr m.)

Krzrl igin bkz. Ktz:J.zakir kiiyii bahsi.

I$dr tiilgesinde, 1910 yrh_Tiflis "Kalkaski Kalender" yrlh$rnda da buadla bir kiiy gtisterilmektedirb6z.

T.M.Y.K. s. 688689. l

Baykara Tuncer, Hrrus ve Malazgirt S.Y.A. s. 48.

Krrzro$lu, Osm, Kaf. El. Fethi, s. 349.

Turan, Ahmet, a.g.m. s. 122.

Makas,2., a.g.m. s. 230.

a.g. Azerbaycan Cum, Haritasr.

Baykara, Tuncer, Hrrus ve Malazgirt S.Y.A. s. 49-50.

Giiner, IEdr, s. 93,

655

6566s7

658

659

660

6tffi2

224 NiHAT qETiNKAYA / rdDrR unisi

KIZILKULA (Igdtr m.)

Krzrl iqin Krzrlzakir ve Kula igin de "Kula" koyiine bkz.

Mezraa olan bu yerlegim birimi niifusunun azhf,r sebebiyle Giing6rmezkoyii ile birlegtirilmiqtir. Giingtirmez Deresi vadisindedir.

KIZILZ AIfiiR lKarakoyu n lu)

Krzrl ve Zakir siizlerinur birlegiminden meydana gelmi5tir. Krzrl siizii,bilinen, aqrk anlamh bir sozdiir. Azerbaycan ve Orta Asva Tiirklerinde,urnumiyetle Altrn ve renk manasrnda kullanrlu. Renk manaslnl giinegten

alrr, Giin/gtineg eski Tiirk inanq sisteminde mukaddestir. Giinegin, tan

vakti ve akgam batrgr srrasrnda, gokyiiziine verdifi (san-krrmzr arasr) renk

de, krzrldu. Krzrl sozii de renk anlamrnda kullanrldr$r gibi deserli ve

mukkaddes anlamlarda da kullamlrr. Azerbaycan ve Ti.irkistan af,rzlarrnda

Altrn iEin "kurl" scizii kullamlrr. fiirkler, gok eski devirlerde para yerine

kiirk kullamrlardr. Tlirkler kiirke "tin" der-lerdi. En deierli kiirkler de

giineg renginde olanlardr. Giinegin renginde olan en deserli kiirkler igin

de yine giinegin rengi olan "al" scizii ilaveli "al-tin" (krzrl-tin = al kiirk =

giineg renkli kiirk) diyorlardr. Bugiin kullandrfrmrz altrn sciziiniin esasr da

budur. Tiirkistan Tiirkleri, para de$eri olarak kullandrklarr tinge/tenge

sozii de aym (kiirk) mengelidir. Bugi.in Kazakistan Cumhuriyeti'nin resmi

para biriminin adt da amlan kiirk adrndan gelme "tenge" dir, Ruslar para

birimleri igin rublenin drgrnda "dengi" soziinii kullamrlar ki, bu sijz de

tiirkgeden ahnmrg olup, tenge'nin Rus a$zrnda soylenigidir' Tiirkge'de,

genellikle adlarrn tjniinde ve sonunda kullamlan "krzrl" scizii aym anlam-

larda kullamlmaktadr, Son asrrlara kadar Tiirklerde krrmrzr renk igin u-

mumiyetle krzrl sozii kullamlrrdr. "krzrlbag" soziindeki krzrl da krrmrzr

anlamryla kullamlmrgtrr. Bu s6z Tiirkmen/o$uzlar'rn topyekcrn giydiklerikrrmrzi baghktan dolayr Tiirkler igin siiylenmig bir scizdiir. Osmanh Impa-

ratorluiunun kurucusu Osman bey'e Avrupahlar hep "Krzrl B6rk" (Osman)

demiglerdir.

Krzrlzakir k6yiiniin adrndaki "Zakir" sijziine gelince: Kanaatimizce bu,,'zikreden, zikredici" anlamrnda ve erkek ismi olarak kullamlan araPca

"zakir" scizii olmamahdrr. Sakalar'rn l$drr ili geresinde brraktrf,r k6k-liitesirleri gozciniine alrrsak, yine Sakalar'm brraktrklan, hatualarda aramak

lazrmdrr. Sak/Saka ile ilgili kelimelerde, "s"-"2" de$igmesi yay-grndrr' Sa-

katala f Zagatala, sakur/ zakyr "sakir/ sak-i r f zakfu krElak" (Azerbaycan' da,

Bakii yakmlarrnda) adr gibiobr. Krzrl-sak-ir/I(zrlzak-ir (krzrl-sak eri/kigisi)

olmugtur, kanaatinde$iz.

653 Cevizofilu, a.g.e. s. 43.

NIHAI CETiNKAYA ICDIR TARIHI

KIZNEFER (Thzluca)

Pernavut civalnda, anlatrlan rivayetlere g6re, buralarda zamanla kadrn

savagqrlar yagamrgtrr. Aynmh oyma$, Kiigiik Zaman Han neslinden gel-

diklerini, K. Zaman Han'rn anasuun gok kahraman olduiunu anlahrlar.

Bir zamanlat erkeklerin di.igmanla savagmak izere, yurtlarrndan uzaklara

gittiklerinde, yurtlanm kadrnlann idare etti[i ve Kiiqiik Zaman Han'rn

ur,urrr,*, y6re kadrnlanna kumanda edip, pernavut nahiyesi yakrmnda,

halen harabeleri bulunan "Ktz Kalesi"ni de yalnrz kadrnlarrn yaphfir ve

bununla cla uzun miiddet Aynm ellerini, bu savaqqr kadrnlarrn korldu$u,.,.664rrvayet edllrr

Koyiin adr, bu rivayetle iligkili olabilir.

rinnvrPn (T[zluca)

Bu adla amlan Ttirkmen oyma$rmn adndan almmrgtrr'

Amasya ve Tokat bolgelerinde yagryan ulu-Ytiri.ik (safeviler'e katrlan

ve bu devletin kurulugunda cinemli rol oynayan lJstachlar'rn Anadolu'da

kalan koludur) Tiirkmen toplulusu .algsrndaki biiliiklerden biri de "Ke-

rempA veya GerAmpA" adh oymaktrroD'

Kerempa (Kirempe) oyma[r Ulu Krgla, K6priice, Qukak qevresinde

yagamaktadrrlar. Kerempa oymaf,rnrn biiyiik krsmr ba$h olduklan us-

taclu Tiirkmenleri arasrnda $ah lsmail ite birlikte iran'a gitmiglerdir'

Kirempa/Kerempa oyma$rndan safevi devleti y6netiminde bulunmug

gahsiyetler de vardrr. Kerempa/Kirempe oyma$ mensuP diirt emir ta-

nrnmatadrr. Bunlarrn d6rdii de $ah Abbas devrinde yaqamrglardrr' Bu

emirlerden biri Qeraf, sultan, dif,eri avcr bagr Ahmet Afa of,lu Ali Be[,

iiqiinciisii gg7 (1589) yrhnda Alamut, 999 (1591) tsfahan'rn Taberak kalesi

kumandanh$rna tayin edilen Qeraf, Sultan'rn of,lu Ahmet Bef, (Sultan)'

dordiinciisii de aynr kalenin darugahpr verilen, Qera$ Sultan'rn kardegi

Ali Bef,'dir."666

gT7 (1569-70) de GilAn valisi Mahmut Mirza'mn atabe$,lqik O[lu Allah

Kulu Sultan da Gerempa obasmdan idi667. Kirempe kiiy adrmn, $ah Abbas

devrinde, Ustaclular'rn devlet ycinetiminden uzaklagtrnlmasryla, aralann-

daki Kerempa oymafl.rmn, asil boydan aynlarak gelip bu kiiyii kurmug

olduklan anlagrhyor.

664 Rivayeti anlatan, Pemavut'tan Ferit Aynm

665 Siimer, Oiuzlar, 1980, s. 178.

666 Siimer, Safevl I)ev. Kur. s. 165-166.

667 Siimer, Safevi Dev.Kur', s. 89.

KITI (Ifdtr m.)

Yeni adr Qalpala. Aras Nehri'nin I$drr Ovasrna girdigr, ovarun baglan-grcrndaki ilk kciydiir.

Bu k6ytin adr hakkrnda kesin bir agrklama yapamamamrza raf,men,bazr benzer 6mekler verece$2.

HiidavendigAr (Bursa) Livasmda Ket (Kite Ovasr) adh yex, Orug Beytarihinde "Kete", Kemalpagazade'de "Kite", tdris Bitfisfde "Kite" olarakgeger. Yine burada "Kite Kal'asr" adh bir yer de kaydedilmektedir668. BurasrKazA olarak da gegmektedir669.

1755 yfu, kayrtlann.li,^ Konya sancaf,rrun Eski-il kazAsma bagh "Kite"adlr bir kiiy betirtiliyoro'u.

lran Tiirkleri iginde Goklen boyundan Kite adh bir oymak671. Krnm'daKiten ve Kit672 adh kiiyler bulunuyor.

Kazaklar'rn Kigi (Kiiqiik).liiz kolundan Alimo$lu kabilesine ba$h biroymak da Kite adrm tagryorb/r.

Cengiz Han, devlet tegkilatrm kurarkery binbagrhk riitbesi verdiSi gah-

siyetlerden Ketai ve Kete adlanna rastlamaktuyo6T4. Binbagr Kete, Asya'mndoSu ucundan kalkrp, Kafkaslar iizerinden Tuna'ya kadar ulagarak buralanalan, Cengiz'in oplu Cogi'nin komutanlanndandr6Ts.

Kiti k6yii adrmn, bu gok yaygm g6ri.ilen Kete, Kite, Kitai (Krtay) adla-nmn Kiti olarak farkh bir sd,ylenigi oldufu muhtemeldir.

KOBi (Arahk)

Gtisterilen haritada Agaf,.r ve Yukan Kubu olarak iki ayn kiiy g6steril-. .. 676mrsrrr

Gobu: 1- Sel veya gaylann uzun miiddet bir yerden akmasr neticesieveya deprem sebebiyle olugan gukurluk, gukur ye1, 2- Irma$rn derin yeri;3- Diizliik arazi, ova anlamlan uur6T .

DaStekin, Hiiseyin, a.g.rn. s. 89.

Tiirkay, C., a.g.e. s. 378.

Halago$u, Y., a.g.e. s. 1@.

Togan, Tiirkistan, s. 75; CevizoSlu, a.g.e. s. 115.

Dofiru, A., a.g.m. s. 88; Turan, Ahmet, a.g.m. s, 113.

Togan, Tiirkistan, s. 41.

Mof,ollann Gizli Tarihi, s. 134.

Mogollargn Gizli Tarihi, s. 262.

BirdoSan N., a.g. harita.Altayh, S., a.g. siizliik, s. 533.

668

669

670

677

672

673

674

675

676

677

NIHAT qETINKAYA / rdDrR rnnisl

Kopr, Malikane anlamrna geldif,{ gibi, vergi ver€n, toprak sahibine de678cl'erurryor

llhanhlar'da, arazi taksimatrnda hubi/gubi adh araziler vardr ki, yiiksekaskerlere, biiyiik baganlan kargrhsr ve miikAfat olarak verilirdi6Te. Bu i9-letilmeler beylerin emrine de verilirdi. Bu araziler satilamaz ve devredile-mezdi680 llhanhlar EaSrnda, Arahk kazasr arazisinin, devlet arazisi olarakigletildif,ini bilmekte$iz. Bu durum Safeviler, Ruslar ve Osmanhlar devrindede biiyle idi. Cumhuriyet d6,neminde de bu arazilerin biiyiik krsmr devleteaittir. Halen bu btilgede, <inemli <ilgiide devlet arazisi bulunmaktadrr. Arahkilgemizin do$u kesimi olan Dil mrntrkasr, 1.950'de kurulan Devlet Uretmeqiftli$i (Yeni adr Kazr.m Karabekir) miilkiyetinde bulunmaktadrr.

Krpgaklar'dan kalan yer adlannda da raslanmaktadrr. Daf,rstan'da Kaz-bek datr__giineyinde ve Terek bagrndaki, Kobr adh kasaba, tr(pgaklardankalmqtu681.

Karaba['da Otuzikili Ulusu iginde kobr adh konar gciger bir oymakbulunmaktadrr ki, bu oymaSrn bir boliimtine de Gence'de ve Abakan'darastlanmaktudo6s2. Cevizo$lu'da, Tarihi Tiirk boyu Kop/Kopar'da bahse-

derek, (giintimiizdeki sriylenigi "Kobi") Bugiin bu boy adrm tagryan toplu-luklar'n mevcudiyetini belirtir683.

Kapr Alh HAsrlatr: Tanzimattan ewel eyalet valileriyle sancak beylerininaldiklarr hAsrlatrn bazrlanna verilen addrr. "Thyyarat" da denilirdide.

Kapu Hakkr: Vezirlerle beylerbeyilerin memuriyet yerlerinde ve sefer-lerde bulunduklarr zamanlar, maiyyetlerinde bulunan zabit, asker ve ha-deme yerinde kullamlrr bir tabirdir. Bunlann miktarr trmar ve haslannhasrlat derecelerine gcire def,igirdiffis. Vilayet ve Sancaklarda, hasrlatlannag6re Kapr halkrndan binlerce bulundurulur ve sefere de bu askerler gider-lerdi686. Kapr Kulu Askeri, Yeniqeriler'le Sipahi bciliiklerind.r, olrr9r.du687.

Azerbaycan'rn Apgeron yanmadasrnda Khrdalar/a baf,h Kobu koyii6s.

Asya'mn ortasrndaki "Gobi" giiliini.in adr Tiirkge olup, bu k6yiimiiziinadryla aynl mengeli oldu$unu dtigtiniiyoruz.

678 Togan, Girig I, s. 288.

679 Togan, Girig, I, s. 2Q7.

580 Spuler, Bertold, lran Mofiollan, s. 348, 4M.681 Krrzrof,lu, Krpqaklar, s. 138.

682 Krrzrof,lu, Krpqaklar, s. 93.

683 CevizoSlu, a.g.e. s. 123.

684 Pakahn, a.g. scizltk, C. ll, s. 167.585 Pakalrn, a.g. siizliik, C. ll, s. 172.

686 Pakalrn, a.g. siizliik, C. lI, s. 172.

687 Pakalm, a.g. &izlii( C. II, s. 173.

688 a.g. Azerbaycan Cum. Haritasr.

228 NIHAr 9ETINKAYA / rGDrR TARiHI

KOQKIRAN (Karakoyunlu)

Eski adr Dize. If,du ilinin biiyiik koylerindendir.

KORIIAN / KORGAN (Igdr m.)

Asrl eski I$dr gehrinin merkezi kalesidir. 1664 yrhnda meydana gelen

depremde gok insan kaybr olmug, kalanlar timdiki I$drr ilimizin bulundufuyere gelip yerleperek, buraya da l[drr adrnr vermielerdir.

Krglamn iist kesimlerinde Biiyiik A$rr Da$r'mn en srk bitkili ytiresi olan

Korgan Megesi (Bodur afiaghk) bulunmaktadrr. Daha iist krsrmlarda KiipGcjlii bulunmaktadrr. Kiip Giilii ile Korgan arasrnda Hac Kago Yurdu (Yayla)

yeralrr.

Korgan'da, biiyiik ve medeni bir gehrin kaLntrlan, hala giiriilmektedir.Bu kahntrlar arasrnda kiliseler, haq igaretli Hristiyan mezarlart, Kiip go-

Itinden su getirilen, piqmig topraktan yaprlmrg oluklu kanallar, Desirmenlergibi birgok kalnhlar bulunmaktadrr.

Korhan, istihkAm, yr$lmrg toprak anlamrna da gelir6e.

Osmanh kaynaklarrnda Korgan CemAati, Canik Sanca$690.

KUCAK (I[dr m.)

Asma gegidinde Asma kiiyiiniin giiney tarafinda. Mezraa k6yii mezraasr.

Diyadin'in hemen doSusunda lpek (veya Kogo) gedi$ (2100 m)

Kucak kiiyii (Agn-Do$ubeyazrt, Apr-Patnos-Dedeli buca$r, Ain-Patnos-Sansu buca[r, Elazr!-Karakogan-Qan buca[r)o".

Krrzro$lu, Krpgaklar'la ilgili yer adlanndan bahsederken 9u bilgiyi ver-

mektedir: "Kars,rn I$drr llgesi'nde (1918 Ermeni krrgrmnda halkr krnhprssrz kalan) bir Kucakh" (Krwgakh/Krpgak) koyiiniin varh$r (Pamyatnaya

Kanjika Erivanskoy Guberny, III, 42 den nak.), Yeni Krpgaklar'rn Eleg:r:z

da$i gevresine ve Aras saSrna da yayrldrklarrm giisteriri demektedir."692.

O$uznAme'ae, 6gtirci!^Alp neslinden, "Kutlu Timiir"iin o$ullanmn biri deuKucrku adrm tagryor693.

Dof,u Tiirkistan'da Kaggar ile Turfan gehirlerinin orta yerinde, Issrk

goliin dofusunda Kuqa adh tarihi bir Ti.irk gehri var. Bu gehirde 6nemli

kitabeler bulunmugtur.

689 Rasonyr, Tarihte Tiirkliik, s. 134.

690 Tiirkay, C., s. 534.

691 T.M.Y.K. 1946, s.7il.692 Krrzroflu, Krpgaklar, s. 137.

593 Ebiilgazi, a.g.e. s. 87.

KULA (Ttrzluca)

Kula, sanya qalar at rengine denildifli gibi, ala ile krr arasr bir at cinsine

de verilen addrr.

Peqenekleq, batrda yerlegtikten sonra memleketlerine hakim olan sekiz

uruf,clan biri de "Giila" Unrgu idi6e4.

Osmanh kaynaklarrnda, Kulalar, Kulah, CemAati: Demirci Kazdsr (Sa-

ill::,":T"Sgr), Kulaath (siverek-Diyarbekir Eyaleti) Yiiriikan riirkman

Krzrlkule k6yii (Kars-Digor), Kula kiiyii (Qorum-Sungurlu, Kuklareli-Kofgaz bucair, Manisa'da ilqe, Nif,de-qiftlik buca$r). Kulaca kiiyii (Bursa-

Inegiil). Kulacadaf koyti (Samsun). -Kula$rzlar koyii (Manisa-Demirci).

Kula$uzlar kiiyii (Aydrn-Bozdopan)o'o.

Ermenistan'da Alagiiz da$rmn gi.ineybatr eteklerinde Tahn'a baf,h Ka-

rakula adh Ttirk kiiyii, 12.11.1946 tarihli Ermeni hiikumeti karanyla adr

Getap olarak de$igtirilmigtir6eT.

osmanh d6nemi Hiidavendigar (Bursa) Livasrnda "Kulaca Hisan" (Kal-,asr) adh bir yer kaydedilmektedir6s. I(rnm'da da "Kula" ad1 bir kiiykaydedilmektedir6ee. (bak. Oymaklar b6liimiinde Giilah)

KULUKENT (Arattk)

Yiirede, eski dervigler dergahr ananesine gore gcire "Kulu" adr gok kul-lamhrdr. Bolgede emirlik yapmu birqok <inemli gahrslann adlannda, Tan-

rr-Kulu, Hak-Kulu, Ali-Kulu, Imam-Kulu, Hiiseyin-Kulu, Mirza-Kulu,

$ah-Kulu v.b. adlar gok giiriiliir. Bu koyiimtiziin adr da bu tesir ve gele-

nekten kalmrg gibi gori.iniiyor.

Osmanl kaynaklarmda, Diyarbekir, lgel, Teke, AlAiye Sancaklarnda "Ku-

lu',, Rakka Eyaleti, Ergani Kazasr ve Ayrntap-s^anca$rnda "Kulukanh" adh

Y6riik-Tiirkmen cemAatleri kaydedilmektedir'*'

Ti.irkiye'de yiizden fazla Kul, Kulu adh yerler bulunmaktad"TOl'

Kurat, A.N., a.g,.e. 324.

Tiirkay, C., a.g.e. s. 549.

T.M.Y.K. 1946, s. 701-751.

Makas, 2., a.g.m. s. 230.

Daftekin, Hiiseyin, a.g.m. s. 92.

Turan, Ahmet, a.g.m. s. 1.15.

Tiirkay, C, a.g.e. s. 550.

T.M.Y.K. "1946, s. 750-751'-752.

694

695

696

697

598

699

700

701,

NiHAr qETiNKAYA/ rdDrR renini

KIJMBULAK (Tltzluca)

Bu adrn (Kum/Kun-Bulak) ikinci krsmr olan "bulak" hakkrnda, Kara-bulak bahsinde bilgi vermigtik. uKumu s6ziine gelince, bu bildi$imiz kumolmamahdu, giinkii kiiy civan da$hktr. Bilindi$ gibi Krpgak Tiirkleri'ninbir adr da Kuman'drr. Tuzluca ytiresindeki kuwetli Kpgak varh$rm go-zoniine alrrsak, Kuman veya Kumuk bulak stiziiniin "Kumbulak" olaraksiiylenmig olabileceti diigiiniilebilir. Bu ad bazen de "Kunbulak" olaraksoylendif,{ni de g6ziiniine alrsak Hun/Kun siiziiniin ilavesiyle Bulak bo-

yunun ayn bir kolunun adr olarak "Kunbulak" (Hun-bulak) diye s6ylenmig

olabilir.

KU$ (Ifdtr m.)

Bk. Kuggu

KU$quTi.irk oymak ve yer adlannda, kug ve kuggu gibi adlar gok yaygrn bir

gekilde kullarulmrgtu. dzellik le o$uz kabilelerinde kug avr ve avcr kuglarbesleme bir gelenek idi. Bu gelenek halen Tuzluca yiiresinde canh yaga-

maktadn 24Ofi,u boyunun herbirinin ayn bir kug ongonu vardr. O$uzlar,ongunu olan bu kuglan yemezlerdi. Bunlaq, Kartal, $ahin, Atmaca ve ti.irleriidi. Tiirkler bu tiir kuglann etlerini yemezler. Aym gelenek bugtin ISdu'dada canft yagamakta olup, bu kuglann bazr tiirlerhe "Grrf,r" (kugr) adr

verilmekte, yakalayrp beslemef,e biiyiik merak gcisterilmektedir. I$duhlar,O$uz gelene$nin devamr olarak, bunlann etini yemezler, ijldiirme$i giinahsayarlar. Bu k6yiinmiiziin adr da, Osuzlar'daki kug gelene$inin dofrultu-sunda verilen addr. Ozellikle Tuzluca havalisinde, Oiazlar'da g6riildiifi.igibi av kuglan besleme gelene$ bulunmaktadr' Gegmig oymak beylerindenbahsedilirken besledikleri av kuglarrnrn vasrflan da mutlaka yadedilir. Buhususiyetlerinden dolayr, civardaki kenar ahalide espiri ile Tuzluca beyle-

rini hafife ahcr "kug oynatan beyler" tabiri kullarulmaktadu.

Hunlar, Kugan (Kug-an) adryla da amlmaktadrrlar. Ziya Giikalp bu Ku-gan adrm, eski Ttirkler'in mukaddes kabul ettikleri "kug" denen hayvanlailigili g6riip, kelimenin "kug" ile farsga goful eki "an"tn birlepmesinden

"kug-an" = kuglar oldu$u geklinde izah eder. Bu ad "kug" ve yer, yurtanlamrna da gelen "an"ur birlegik geklinden "kug-an" = kup veya kuglaranlamrna da gelmig olabilir. Kugan adrnrn Hunlar'a, lran srnrnnda birbcilgede yaglyor olmalanndart Farslar tarafindan verilmig olmasr muhte-

meldir. Kuganlar'rn (Hunlar) Azerbaycan ve Anadolu'ya da gelip yerleg-

tikleri bilinmektedir. Anadolu ve Azerbaycan'da goriilen kug, kugcu v.b.

gibi adlann bunlardan da gelmig olmasr muhtemeldir.

NIHAr qETiNKAYA / rCDrR unisiAzerbaycan'da, Tovuz, Gence, (2 k6y) Kugcu; Kuba'da K6,hne Kugcu,

Yukan va Aga$ Kupcu; Lagrn, $amahr'da Kuggu kciyleri; Zerdab'da DeliKrggu, Af,dag, Cevangir ve Cebrail'de Kuglar; Zengezur'da Kugcu, KugcuBilek ve Kugcu Tezekent; $uga'da Kuglaq, Apafr Kugcular ve Kugcu Oba;Devegi'de Qiil-Kugcu adh kciyler bulunmaktaeu;7o2.

lran'rn Zencan gehrinde Kugcu adh bir k6y valB. Bu kciylerin ahalisitamamen Ttirk'diir.

Anadolu'da kug, kuggu, v.b. gibi 100 den gok yer udr lrur704.

18. Yiiyil kayrtyannda, Danigmendlii Ttirkmenlerinden "Kugbeylii" cem-AatiTos Bozulus'da "Kug-Do$anh" cemAatiT06 lfrar-, Ziilkadriye'de "Kupu-gaf,r" ve "Kuglu" cemAatleriT0T; Ttirkmenlerden "Kugcular" cemAatiT0S ve

"Kuglu" cemAatleri gegmektedir.

Osmanh devrinde kug ilavesiyle birgok agiret ve oymak adlan bulun-maktadrrTo9.

Krnm'da, iki yerde Kugcu ve Kara-Kugcu k<iyii 'rrur710.

XV.-XVI. yy'da )zbekler'den "Qugcr" (Ku9cr)711 ve $rbanoSullan (Qo-bano$ullan) zamarunda,_Buhara'da "Quggu" (Kugqu) adh yine bir 6zbekkabilesi g6liilmektedi/lz. Tagkent'te de "Kugqr" adh bir mahalle bulun-maktadu/rr. Krrgrzlar'rn_Sol Kol'da "Qugcr" (Kugcr) uruBu ile Karatal uru-

Su'nun "Qug;cr" -oy*ugt7la-

v-e. Tii-rkmenler'in Gdklen uruf,unun Sengrikoymaf,rna baSh "Qugcr" adh bir obasr var

KU$DUCEN (Thzluca)

Bu k<iytin adr, KugdoSanh (y6re a$zrnda Kugdi.i$en) Tiirkmenleri adrn-dan gelir. Muhtemelen koyiin kuruculan da bu Tlirkmenler'dir.

1701 yrh kayrtlarrnda, Kugdo$anh Tiirkmenlerini, Eskigehir'e baSh Tag-

luca koytinde meskdn olarak gir:dryotlur7r6.

702 Mehemmedhesen Velili (Baharlt), Azerbaycan, s. 39.

703 a.g. Giiney Azerbaycan Haritasr.

704 T.M.Y.K. s.762-765.

705 Halago$lu, a.g.e. s. 126.706 HalaEo$lu, a.g.e. s. 47.

707 Halaqogllt1 62, 732, 133.

708 Halagof,lu, Y., g.e. s. 49.

709 Tiirkay, C., s. 555-556.

7l0 Dof,ru, A., a.g.m. s. 9045.711 Togary Tiirkistan, s. 44.

712 Togan, a.g.e. s. 45.

713 Togan, Tiirkistan, s. 64.

714 Togan, a.g.e. s.72.7l5 Togan, Tiirkistan, s. 75.

Z6 Halaqotlu, a.g.e. s. 47. I

NiHAT gETiNKAYA / ICDIR TARIHi

XII. yi.izyrlda Huzistan biilgesine hakim olan Avgarlann bagrnda $umlalakaph Ay-DoSdu bey bulunuyordu. Bu Ay-Do$du beyin babasrmn adr

Ki.ig-Do$an (Giiq-Dof,an) idi. Yine ayru asrrda Irak b6lgesindeki l(pgaklararasrnda biiyiik emirlerde biri de Kiig-To$dr (Giiq-Dof,du) adrm tagryordu'Bu Kiig-To$dr bey, bu zamanda $ehri-Zor valisi bulunuyordu.

Anadolu'da, Diyarbakrr, Malatya, Ordu ve Samsun'da birer Kugdof,,an

adlr k6y ile Bitlis ve Mug'ta da birer Kugtiyan adh koy bulunmaktadrttt.

KUTLUBULAK (I[dr m.)

Ttirkgede kutlu s6zii mukaddes ve aziz anlamlanna gelir. Kutlubulak

adrndaki bulak s6ziiniin bildigimiz oymak adrndan de$l prnar ku"grltg olarak

kullarul&F anlagrhyor. Kutlubulak, mukaddes bulak anlamna gelir ki Ti.irk

diinyasrnrn hemen her yerinde, ziyaret edilery kenannda kurbanlar kesilen

p^*t* s* goriili.ir. Tiirkiyede kutlu adr ile baglayan birgok y"" ,r-718.

KUzUctiDEN (Igdrr m.)

Avgar boyuna baf,h, Kuzugiidenli Tiirkmen oymairmn kurdu$u koydiir'

Eski adr Kuzeyden. Vire a$zrmn hususiyetlerinden dolayr de$gerek, Ku-zugltden/Knzuygiiden/Kuzuyiiden/Kuzuyden/Kuzeyden olmup ve bdyle

yanlp siiylenmig, sonradan ash olan Kuzugiiden geklinde diizeltilmi$tb.

Ankara,mn Keskin kazasuun "Kuzugiidenli" adh bir Tlirkmen k6yii vJ19.

Bugiin Tiirkiye'de, kuz, kuzi, kuzu s6zleriyle baglayan 200 civarrnda

k6y bilunmuktadrrT2o.

Halep Tiirkmenleri arasrnda kuzugiidenli'ler de var.

Avusturya'ya sefer igin gainlan Tiirkmenler arasrnda Afqar boyundan

Kuzugiidenliler de bulunuyordu"'. Bunlardan bir krsmr Yavuz zamat:rr'

Iran'a gogmiiq, Safeviler'e katrlmrgtrr. $ah Abbas I. zamantnda da Arasboylanna gelip yerlegtikleri anlagrlmaktadr.

Kuzugi.idenli (Kuzu g"diig") Kayserilde yerlegen Tiirkmen oymaklann-

dat{n.1U6-1847 yrllanna ait osmanh vesikalannda Avgarlar'rn Kuzu4iidenlii

oymaffuun Kayseri biilgesinde srk srk ya[macrhk hareketlerinden bahsedi-l l2Jllyor

T.M.Y.K. s.764-765.Tiirkay, C., a.g.e. s. 556-557.

T.M.Y,K. .1946, a. 7TL.'l.M.Y.K. s. 768.

F.Siimer, Oguzlar 1980, * 227.

Kalkan, Emir, Kayeeri'ye Yerlegen. Tiirkmen' 'I'T.D'A. Der. Sayr 17, Nisan 1982, s, 98.

Silmer, Of,uzlar, 1980, a. 280,

TL7

7t8Ttg720

7n722

729

NiHAr qETiNKAYA / rdDIR reninl

Yine Osmanh d6nemi, Kuzugiidenli Ti.irkmenleri'nin Adana, Tarsus

havAlisi, Yeni ll KazAsr (Sivas), Yiiregir KazAsr.(Adana SancaS), Ni$de,Rakka Sancaklannda yagadrklan giiriilmektedir"*.

Guz/Kfiz: Azerbaycan Tiirkgesinde "Kiilge" (G<ilge), "Payrz (Giiz) otlafir,

"Guzu saklanan (kuzu beslenen) yer anlamlanna gelir.

Kuzugiidenli yoriiklerinin oturdu$u, aym adh, bir Kuzugiidenli koyiiAnkara-Keskin kazasrnda bulunmak;dr72s.

Ermenistan'da, Tiirkiye srmnna 15 km yakrnhkta eski adr Serdarabad

(fiirk gehri), pimdiki de$gtirilen adr Oktemberyan olan vilayete baph Ku-zugiiden adh Tiirk kiiyii de Kuzugiidenli Ttirkmenleri'nin kurdu$u kiiyolup, Ermeni hiikumetinin L9.4. 1950 tarihli karanyla adr Aygegat olarak

., .. 726aegr9rrnrmr9ur

rUr,r,tir (rfdrr m.)

Mitolojik anlamh adlardandu. I$drr'rn biiyiik k<iylerindendir.

Of,uz Boylarr listesinde Ug-Ok kolundan, Da[-Han o$lu Uregir yahutYiiregir, Regideddin'de ve Ebtrlgazi'de "iyi ig YaPan, diizen kurucu" anla-

mna gelmektedir. Bu anlamlann Bahaeddin 6gel tiirkgedeki "yiigriik ve

yi.iriik" s6zlerininin manalarrruda kargrladr$rm belirterek gunu da ilave

ediyor: "Tiirkgede ayru anlamr kargrlayan ve eski Tiirklerin iinvan olarak

kullandr$ di$er def,im de, "kiiliig" idi." Eski Tiirkler'de t6reye gcire, ba-

bamn tahhna daima btiyiik oiullan qrkardr. En kiigiik osul ise babasrmn

evinin varisi idi. Onun evinde oturur ve baba ocaSrm devam ettirirdi(tiitttiriirdii). Bunlar, tiireye g6re hiikfrmdar olambazlardr fakat babalanmngahsi mal ve varidatr onlara kalrrdr, yani babamn gahsi mallanmn varisiidiler. Bunun iqinde bu en kiigiik gocuklara uOt-Tegin", yani "Atep Prensi'727

veya "Ocak-Beyi" denilir{i. Qingiz-Han'm en kiigiik o$lu Toluy da bir"Od-Tigin"7" yu^i Ocak-Beyi idi.

948-952 tarihlerinde Pegenekler'in 8 boyundan biri uKiilbeyu boyu idi,Dontz nehri boylannda bulunqyorlardr. Bu tarihlerde Kiilbeylerin ba$buf,-

lan lpa, "or,"udu.

da Suru iairu. Oivitgio$lu, bu Pegenek boyunun adrm

"Suru Ki.ilbey" olarak belirti/30.

Krgrz Tiirklerinin Manas Destaru'nda, Manas'tn o$lu Semeteyin adam-

lanndan Kan-Qora ile Ktil-Qora'mn dofumlannda, (Ttirk ananesinde gok

Tiirkay, C., a.g,e, s. 55.

T.M.Y.K. 1946, s.771.Makas, 2., a.g.m. s. 231.

dgel, T. M,, s. 28-29.

Ogel, T.M. r. 85,

Kafero$lu, Tilrk Millt K{iltiirti, s, 170.

Divitqio$lu, $encer, Ofuzdan-Selqukluya, s' 19,

724

725

726727

7n725

7t0

NiHAT gETiNKAYA / rdDrR ranisi

g6riilen) birinin avcunda kan, di$erinin avcunda ktil vardr. Destanda Kan-

Qora hayat boyu sadalatsiz kalmry, Kiil-Qora "iyi, sadrk ve kahramanca"bir hayat g6stermigtirru. Buradaki kiil "ateg"in, "ocak"n, "yurd"un, "5ru-va"nm sembolii idi. G6k-Tiirk ka$aru Kutluf, Ka$an'rn ki.igiik of,lu Kiil-Tigin

M.S. 685-731.), Giik-Tiirk ka$aru, Bilge Ka$an'rn kiigiik kardegi idi. Kiil--Tigi+ biiyiik kardegi Bilge Kaf,art'm, Kaf,an olmasr igin biiyiik gayret sar-

fetmigti. Qiinkii Ttirk tciresince Ka$anhk biiyiik kardegin hakkr idi. Kiigiikkardeg ise Kiil Beyi, ocak/ateg beyi olarak babarun evinin ve gahsi servetinin

varisi idi. Yani babanrn ocafim tiittiirecek olan, ocak/ateg/kiil beyi idi.Ktil-Tigin'in adr da, kiiqiik kardeg, babamn gahsi varisi olugundan gelmek-

tedir. Hun hakanlanndan Siiriik Kiiliig Han (M.6. 102-101), Kiil Han (M.6'56- ?) da bilinmektedirT32.

Rasonyr, Tiirkler igin 6,nemli kaynak olarak g6sterdi$, Bizans lmpara-toru Konstantinos Porghyrogennetos'un "De admistrando Imperio" adheserinden naklen gu bilgileri verir: "lmparator zikri geqen eserinde kuzey-

deki anayurttan Adriya Denizi bd,lgesine Hrrvatlan g6ttiren bagbuf,lar'rnadlanm sualar. Bu bagbu$lann adlary Fin bilgini Mikkola'ya gcire ancak

Tiirkge aErklanabilir ve bunlar Avarlardan (IU"k) idiler: Kiiliik, K6senci,

Mugal (Mogbil ?), Alpel (Alper ?), Tirgay Buga."

XVI. Yiizyrl Osmanh kayrtlannda Antep'te uKiilliik", "Killiku ve "Kiilliice"kiiyleri kayiedilmigtirT33.

Kiilliik kiiyii (Erzurum, Gaziantep, Hatay, Kty*4 Urfa, Tunceli. Kiilliice k.

(Dazlsn, Tetcan, IGr$ehir). Kiilliik k' (Sivas). Ki.illiik mah' {Bafra-Igdq Gerze-Numaniye, Siirt-Sasun). Kiilliiku$a$ kiiyii (Elazr$-Siwice)'*' Moldovya.Gaga-

uzlal'a ait nKiilliik'r adh (eski bir Tatar obasr) bir yiire bulunmaktadlr"'.

Kurtulug Savagr srrasrnda, Ermeni kryrmrna karpr ve If,drr'rn kurfulu-gunda biiyiik yararhhklar gcisteren, rahmetli lsmail Bey, Kiilliik koyi.i e9-

rafrndandrr.

Gitriildiigii gibi, bu kiiyi.imilziin adr, Ipdr'da, g6pliik anlamrna gelen

Kiilliik anlammda olmayrp, Tiirk kiilttirtinde kutsalhk ifade eden bir ge-

lenek anlayrgr ile verilmig bir addu.

LALELi (Ttrzluca)

Eskiden, Tiirkler gehzadelerin yetigmesi ve ef,.itimi ile giirevli olanlara

"lala" deniyordu. Osmanhlar'da lala denildigi gibi, Kara-Koyunlular'da,Ak-Koyunlular'da ve Safeviler'de bu sciz "lele" olarak telaffuz ediliyordu.

Ogel, T.M. s. 500.

Cevizotlu, a.g.e. s.99.

Ozdeger, H., a.g.m, s. 47 v.d.T.M.Y.K. 1946, s. n9-780..Acaro$lu, M. Tiirker, a.g.m. s. 117.

73t732

733

7v735

NIHAr CETINKAYA / rdDrR TARIHI

Bugi.in Tuzluca ilgemizde lele scizti, biiyiik kardeg, a$abeyi anlamrnda hitapsijzi.i olarak halen konugma dilinde, hitap scizii olarak kullamlmaktadrr.Bu k6,yiin adr da bu lele sijziiniin leleli soylenigi yerine bozulmug gekliolan laleli olarak kullarulmrg olduf,u anlagilryor. XVI. yiizyrl kayrtlarrnda,Malazgirt sanca$rnda "Lala" adh Yuylg\ ile Hrms sancaSrnda, "Lale" ve

"Lale Viran" mezraalan kaydedilmigtir/3o.

Azerbaycan'rn Kakh gehrinde "Laleli"737 ve Giiney Azerbaycart'rn Erde-bil gehrinde "Lelelu" k6yleri var. Ermenistan'da, Icevan'a baf,h "Lalakend"adh Tiirk kciyti, Ermeni irtikumetince adr Laligyuk olarak ae$gtiritmigtirre8.

Haydar Qelebi Ruznamesi'nde, Yavuz'un, Caldrrandan d6ntigiinde Zen-gibasar'da "Hacr Lalah" adh bir Ttirk k<iyiinden gegildi$i kaydedilmekte-dirtro. Osuzname'de, O$uz Han'rn, Komadan dof,mug torunlarrndanbirinin adr "Lala" (lele) idiTau.

MAMI$KUN (Igdr m.)

Arapkir kciyiine eskiden Mamrggun adr verilirmig. Arapkirli kiiyii ya-krmnda eski (gimdi olmayan) bir kiiyiin adr da olabilir.

Bu adrn, yaygn Mamanh/Mamah, Maman, Mamrh, Mamrgh gibi Ttirk-men oymak adlanndan verildif,,i anlagrhyor.

Miladi ilk asularda, Ttirkmenler'iry Tiirkistan'dan, Mamrk ve Konakadh kardeglerin liderli$nde, gelip, Sahat-Qukuru havalisine yerlegtikleri,kaynaklarda anlatrlrr, Bu Tiirkmenler'e, bu iki kardegin adrmn birlegmesiyle

"Mamikonlu" (Kara-Koyunlu) denilmigtir. Kaynaklarda bunlarrn Hunlar'-dan aynlma ve Kara-Koyunlu boyunun eski kabileleri olduf,u belirtilmek-tedir. (farih krsmnda Kiiqiik Arsakh siilalelerinden Mamrkonlular bahsindegenig bilgi verilmigtir).

$ecere-i Terakime'de, "O$az lline beylik krlan krzlann zikri" bciliimiindeikinci srrada zikredilen Karmrg (Kamrg?) Bay'n krzr Bargrn Salur (Salar)

Hatur/un kocasr, sonradan Mamrgh Tiirkmenleri'ne ad olan, "Mamrg Bik"adh O[.uz beyi idi7al.

Bu adrn son hecesi olan "gun" siizii de iinemlidir. Gun sijzii Hunsdzii-niin bagka bir varyanh olup koyun demektir. "Mamr-konlu" = Kara-Koyunlu" da oldu$u gibi kon = koyury konlu = koyunlu demektir. Huns6zii de koyun manasrna gelir. Hun adryla anrlan Ttirkler, koyun besecili$iile igtigal edip bununla gegindikleri igin bunlara, koyun besleyen, koyunla

Baykara, Tuncer, Hrnrs ve, Malazgirt S.Y.A. s. 55.

a,g. Azerbagycan Cum., Haritasr.

Makas, 2., a.g.m. s. 231.

Haydar Qelebi Ruznfmesi, Terciiman yay. s. 82.

Ebiilgazi Bahadr Han, a.g.e. s. 45.

lgazi, $ecerei Terakime, 97.

736737

79799

7N741

NKAYA / rcDrR TARiHi

ugragan, koyuncu anlammda Hun denilmigtir' Ifdrr'rn, Gundo koyiiniinadr da buradan gelir.

Melekli koyiinde yagayan Mamrgh oymairmn bu koyle alakah oldufumuhtemeldir.

MELEKLi (Igdrr m.)

I$dlr lli,nin en eski ve en biiyiik tarihi bir k6yiidiir. Kendisine has

hususiyetlerini canh bir gekilde yagatmakta olan, Tiirkmenlo$az kabile-

leridir. Krpqak tesiri goktur. Kiiyiin gelenekleri ve sosyal hayatr DedeKorkut

Destanlarr'ndaki hayat tarzr ile uyum igindedir. selguklu hiikiimdarr Alp-

Arslan Gazi'nin o$lu Melik $ah'rn, Siirmeli-Qukuru'nu fethi srrasrnda ka-

rargahrm bu havalide kurdu[u kaynaklardan anlaqrlmaktadrr. Yaptr$rmrz

galgmalarda edindi$imiz bilgilere giire, kciy ahalisinin ijnemli bir bijliimii,Cingizliler (llhanhlar)'le gelen OSuz kabileleri oldu$u kanaatindefiz. Os-

manhlar,rn mensup oldu$u Kayrlar'da aym devirde Anadolu'ya gelmig-

lerdi. llhaniler'le beraberlik devirlerinden kalma birqok ktiltiir unsurlart,

Anadolu Tiirkmenleri'nde de gitriildiigii gibi, Melekli koytinde de gele-

nekler halinde, canh yagamaktadrr. Bu konuyu "I$drr'da Kiiltiir, lnang ve

gelenekler"le ilgili qahpmamrzda inceleyecegiz. Koydeki oymaklann adlarr

da, bu kciyi.imiiziin Tiirk kimlifinin tarihi boyutlarmrn ne kadar derin

olduiunun bir bagka delilidir.

Tiirk cof,rafyasrnda bu adla aym kokten gelen yiizlerce yer adrna rast-

lanmaktadu.

osmanh Kaynaklannda, Melikli (Meliklii) Agireti: Teke, Hamid sancak-

larr, Giimilcine Kazasr (Paga Sancaf,r) Y6riikan Taifesinden. Melikler, Me-

likli, Melekler, Melekli, Meleklii Cemaati: savar KazAsr (Diyarbekir Eyaleti),

Uzeyir Sanca$r (Adana), Teke, Hamit, Rakka, Adana, HiidAvendigAr, Tarsus,

Sis, lqel, KarahisAr-r $arki, Aydrn ve AlAiye Sancaklan, Pavlii KazAsr (Hamid

sanca$), ordu Kazasr (Karahisar-r $arki sancaf,r), Giimiilcine sang1ffu f-,,u*u" Yaylafr (Hamid sancasr) Konar-Gijger Yoriikan TAifesinden'*'. Ak-

saray kazasrnda konarg6ger Tiirkmenler'den "Melikli Bayadr" 1760 ve

1796 da Karaman EyAletinde, lsmil ile Karaprnar arasrnda bulunan Belen-

li-Burun Derbendi denilen yere iskan edilen Tlirkmenler'den "Melekli-pr-

nar" adh CemaAt de kay*hdrr7$. Kayd"ki baztyer adlarr: Gelintagr mahah'

Kiiyi.in bu havaliainde geline benzeyen bir kaya bulunmaktadrr, Bu kaya

iqin rivayetler de anlatilu, Abdulkadir Inan, Ttirklerde kaya ve heykel

ktilttinden baheederken, Sibirya gezisi slraonda dinledi$i bir rivayeti qdyle

enlahx "Ural da$lannm dogu tarafinda Ekaterinburg (bugtinkii adr '9ver'dlof) gehrinden 7O.gO Km, meoafede bulunan lyikktil koyiinclen Seferali

742 'l'ilrkay, e,' s, 181=5tt'l'

743 ll;llncnglu, Y,, n,g'o, s, 100, 105, 12lt'

NiHAT qETiNKAYA / rCDrR TARiHI

A[a anlatmrgtr: Babasr zamanrnda g6liin kryrsrnda bir "gelintag" (heykel)varmrg. Buradaki Bagkurtlar bu "gelintaga" biiyiik saygr gcisterirler, yanrn-daki a$aca da nezir baf,larlarmrg. Bir giin bu koye biiyiik bir hoca gelmis."Bu "gelintag" mecusilikten kalma puttur" diye "gelintzrg"r krrdrrrp gbleattrrmrg. Rivayete gcire bu bir gelindi, kayrnbabasrmn bedduasr ile tasolmug imig"7s. Gendallar, Gendalag (Pis kokulu bir bitki), Kasrm TrErTepesi, Kireler, Gobulal, Koqtag, Kumlar, Pohluafirz, Sinekler N{ahtrh, $erbetAlr, $eriler, Tap Yeri,Zekanlar, $ora$rz Arkr, Kaya Qimenler Arkr, $eril Ar*r,Krzrl Bulak Arkr, Delik Kaya Mevkii ve Arkr, Tersa$u Arkr, Yukarr KaEta;;

Arkr, Yukan Sinek Arkr, Qrngrlafrz Arkr, Dagmdah Arkr, Poggolo Arkr veKi.iltepe Mevkii. Kiiltepe, Delikkaya'mn biraz yukarrsmda olup, buradakazrlar yaprlmrg, Milattan cinceki devirlere ait kahntrlar ve eserler qrkanl-mrqhr.

uinqnril / MURqEKLi (Ttrztuca)

Ahali tarafindan Milgekli de denilir. Bahkh gtil yakmlannda bir mevkidir,

Tlirkmenistan'da yagayan biiyiik Tiirkmen umklanndan biri "N'{rrrgah"adrnr tagrmaktadrr. Bunlar eskiden beri yerle$k hayata geqmig "OSurqah"(Of,ruca koyii adrnda) boyu ile birlikte ur,rhr745.

Ayrrca Tiirkmenler'in Teke Uru$undan Toktamrg oymafrnrn bir ko-lunun adr da "Mirgekli" dir. Tebriz ve Anadolu'da Karadeniz agzrnda"g" harfi umumivetle "c" olarak telaffuz edilir. "Mirgekli / Mir<;ekli"avnr telaffuzun bir soylenigi olmahdrr. Bugiin Karakovunlu ilqemizdeoymak adlarr ve soyadlarr Toktamrg olan eski ve biiyiik bir ovmak dabulunuyor.

Ozbekler'in Kongrad kabilesinin Gancakah (Ganzak/Genzek/Kenzek-ah) oyma[rnrn kollarrndan biri "Miltek" adrnr tagrr/46. Buradaki Gancakah(Gancak-ah) adr, Kenzek koyiimiiztin adr ile aym mengelidir.

MOLLAGEilIER (Tuzluca)

zti

Bu k6,ytin adr, M.O. VII. Yiizyrlda,giineyine ve Anadolu'ya gelen, adlanKimmeriler'in hatrrasrnr tagryor.

Ermenistan'da, Ecmiyadzin'e ba$h Molla Dursun (yeni adr $aumyan),Serderabad (Oktemberyan)'a ba$h Molla Bayazrt (3.1.1.935 de adr Bamba-kagat olarak de$iptirilmigtir), Talin'e ba$lr MoUa Eyprplu (yeni adr Evlu),Ani'ye tra$lr Molla Gokqe (3,1,1935'de adr Moralik olarak defti*qtirilnrivtir) ve

Inaii A. Makaleler e, II, s, 378,

l'ugau, Trirkietan, s, 73,'l'cgirn, "l'iirki.:tan, b. {3,

Sakalar'rn <iniinden Kafkaslar'rnbirgok yer adrnda yagayan, Ttirk

74{745

j

12'A

747

748

749

NIHAr qETiNKAYA / rdDIR TARIHi

lrlolla Musa/Musahan Q6.4.1946 tarihinde-_ ldr voskeyask olarak de$igti-

rilmigtir) adh Tiirk tayLri bulunmaktadtJaT. (Gamer igin bkz' Alkamer)

vrUngimr,l (Ifdrr m.)

Bu adrn, eski tarikat ve derviglik gelene$inin tesiriyle verilmig oldu$u

g6riiliiyor. Eski dergahlardan birine mensup miirgit kabul edilen Ah (qok

eski Tiirk adlarrnhdan) adhbir gahsrn adrndan verilmigtir.

NAHIRKIRAN (Thzluca)

Ifdrr ili yerlegim birimleri iginde en yiiksekte (2300 m) yeralan daS

koyiidiir.Nahu (nakhu) s6zi.i y6re afizrnda, biiyiikbag hayvan stiriisti igin kulla-

mlrr. Biiyiiibaq hayvanlarsogu$a dayamkh olur. Bu kiiy yiiresinin sogukluk

iilqiisiinii belirtmek igin nahu (dahi) kran s6zii kullamlmr$ ve kiiye de

,o-glrt iklim gartlarrmn ifadesi olan Nahukllan adr verilmigtir.

Antalya'mn Siiveydiye bucaprnda Nahrh adh bir k6y bulunmtktudrrT4s'

NECEFALI (Igdr m.)

Bu k6yi.imtiziin adr gahrs adrndan gelmedir. Bu ad, kiiyi.i kuran oyma$n

be$inin adrna gcire verilmig olmah.

Ktiydeki bazr mevki adlan: Putlar, Kegigin ba$r, Solahey' Tap Kevqeni

(Kevgen = Krr), Zimit Nav (gay kenanna yaprlan set), Hudunun arkr'

NahErvan,da, Necefah-Dize adh bir ktiy de bulunmaktaduT4g. Bu kiiy-

lerin adrnrn aym mengeden oldu$u anlagilryor'

NERZWAN (Ttrzluca)

Bu koy, Kars'dan gelip, Siirmeli-Kenransaray-Qilli iizerinden lran'a gi-

den tarihi kervan yolunun iizerindedir. Y6re ahalisi k6yiin adrmn deve

giden, deve gegen yer anlamnda olduSunu stiylemektedirler. Ner-zu-van

adrndaki ner = erkek deve, deve kervamnrn iiniinde giden rehber deve;

zu = gitmek (Kiirtqe/Farsga); van sijziiniin de yer manasryla izah ederler','DevJgiden yol" yahut Kervan yolu anlamrna gelir. Eski bir ktiydiir.

NEVRUZLU (Araltk)

Bu kiiyiin adrnrn, lt6antr hiikiimdan Argun-Aka of,lu Gazan Han-r Mi.is-

liiman "iip gZeq tahta gegmesini de sa$layan meghur Emir-Nevrhz ile

Makas, 2., a.g.m. s. 232'

T.M.Y.K. 1946, s. 854.

a.g. Azerbaycan Cum. Haritasr.

NiHAT CETINKAYA / rdDrR TARiHi

ilgili bir oymak (Nevruz) adndan gelmig olduiu muhtemeldir. Kaynak-

llliljflg*. Cennetabad nAhiyesinde de, Nevruzlu adh bir koy kaydedil-

NI$ANKAYA (I[drr m.)

Eski adr Kellehemo. Da[ k6yiidiir. Qa'^sala tepenin eteklerindedir.

Bu yerlegim yerinin hemen gi.ineyin<le andezitlerden olugan biiyiik birkaya blo$u bulunmaktadu"'. Adrm bu kayadan almrgtu.

OBA (Igdr m.)

Tiirkler'de kiigtik aile birlegmelerine oba adr verildiSi gibi, goqebe ha-yatma da oba hayatr adr da verilir. K6yiin eski ahalisi Tagnak Ermenilertarafindan katledilmigtir. $imd.i yagayan ahali, Ermenistan'da, Alagiiz da$-larr ete$inde yer alan Tahn gehrinin Ttirk k<iylerinden ve V'e:dibasar koy-lerinden gelen Tiirkmenlerdir. Son yrllarda, Ermenilerr'in toplucakatlettikleri 300 kiginin toplu mezarr ortaya Erkanlmrgtrr.

Oba k6,yii (Antalya-AJanya, Qoruh-$avgat), Oba mah. (tsingol-Kifr-Qit-nek bucaSr-Murun kciy'ti), Obakiiy ((anakkale-Kiraz bucarfir), Obah kiiyii(Diyarbakrr-Bismil), Oba,nahcrr mah. (Trabzon-Akgaabad-Sidikser k6yii)752.

Krnk'da da Oba adh bir kiiy bulunuyrrTs3.

OCnUCA (Ibzluca)

Kaggarh Mahr';ru,r'un Divanii Liigaliit-Tiirk adh eserirrde, Ogur: vakit,devlet, bir igte imkAn ve firsat, kargrhk, hayu ve bereket arrlamlarrna geldi[ibelirtilerek gu gekilde ijrnekler verilmigtir: "Ne ogurda keldinfi = ne vakitgeldin?"; "Beg ogrunda (uf,runda) me:nin$ igim etildi = Befiin devleti gol-

gesinde benjm igim diizeldi."; "Bu iq ogurluf, boldu = bu iq srrasrnda ve

yerinde olriu."; "Atka ogur aldrm = ata kargrhk aldrm."; "O$uzca yolcuya:

"yol o$ur bolsun" denir, "yol u$url.u olsun" demektir. Bu yalmz yolculukhalinde kullarulrr."7il Kaggarlr, "O15ug" s6ziiniin hrsrm. (akraba)7ss ve "O[-ruk" s6ziiniin de "derenin d<inerneci" ve "taf, oru$r = da$rn dcinemeci,

bittr$i yer" anlamlanm da vermr:ktedir756. Yir," Kaggarh "Ogiir" siizii igin

Krrzro$u, Kars Tarihi, s. 463.

Giiner, Ifdrr, s. 142.

T.M,Y.K. s. 866.

Turan, Ahmet, a.g.m. s. 120.

Kaggarh I, s. 53.

Kaggarh I, s. 6L.

Kaggarh I, s. 98.

754

75't

752753

754755

756

NiHAT qETiNKAYA / IGDIR TARiHi

de "eski tiirkqede ogiir, koyun, geyik, ba$'rrtlak kugu, deve gibi hayvanlarrn

siiriileri ile cariye v.s. topluluk igin" siiylendifiini belirtmektedirTsT.Eskiden Amu-Derya nehri, Aral Gcilil'ne doktilmeden, Sarrkamrg Qukuru

,Cenilen yerden geqip O.rboy (Uzboy) 6lii vadisini takip ederek, HazatL)enizi'ne doktiliirdii, Iqte Amu-Derya'nrn Hazar'a diikiildiiBii yerde "O-

furca" adh bir yer olduiunlr biliyoruz7s8.

',tirk yer ve oymak adlan iizerine genig aragtrrmalar yaPan HiiseyinCevizo$lu, haritada O$uzlar'r giisterirken "Ogur Beklu" oymafrm Sahat--

Qukur"u (I$drr Ovasr)'nda gcisteri,-"'. Bugiin Ermenistan topraklan iginde

kalan (Nahqrvan-Erivan karayolu iizerinde, Aras kryrsrnda, vedi-Basar mln-trkasrndir "U$urbegli" (U$uz-Beglu) adh Ttirk nahiyesi bulunmaktadrr. Bu

usurbegl.i nahiyesi eskidenberi Tiirklcrle meskfrn olmup, 1918 yrhnda 10

bin niifusu banndrrmakta idi. Bu nahr-'e, yukanda adl gegen Tiirkleri'nin"Ogur-Bektru,' (Of,-uz-Beglu) adh oymaf,r tarafrndan kuruldu$u anlagrlmak-

tadrr. OSuz ardr, "L,lR." lehgesinde "ogur'' geklinde s6ylenir.

Qin kaynaklannda Ogur Tiirkleri, Mete Han (Mao-tun/Mei-tei)'rn kur-clufu Hun (I{iung-nu/Haong-hu (Hanago?) devletinin tebaasr olarak zik-

;,. 760reolllr

Atilla,dan sonra Batr Hunlar'rn pargalanmaslyla, Karadeniz'in kuzeyin-

deki Hunlar "Ogur" adryla ayrrlarak, Ogurlar, Onogur'lar, $aragur'lar (San

Ak-Ogurlar), Llhrrgur'lar (Otuz-Opprlar), Kuturgur'lar (Dokuz Ogurlar)

ac{larrnt almrglardrr. Ogurlar'dan Br:rgogurlar, I}agkurt Tiirkleri'nin ceddidir.

Avar ve sabirle:r'in baskrsryla bu og;ur oyrnaklannde'.n bazrlan Karadeniz'ingiiney biilgelerine gelip yerlegmis;lerdir/or.

osuzndme,de, o$uz Han neslinden, salur (salvur,/salar/sallar) boyun-

clan "ogiircik Alp,' adrnda bir o$u;: beyinden goyle bahsedilir: "o zamanda

Irak,rn gtiqlii halkr Bavrndrr (Tuzluca ilgesi Karatag kiiyiinde oymak) boyu

idi. ogiircik Alp,, Bayrndrr beyinin eimrini dinlemedi. Bayrndrr Bey, ogiircikile bozugtu. ogirLrcik'in Bayrndrr ile savagacak kadar krrvveti yoktu. Bin

evlik halkr ile Irak'tan kaqrp Azerbayggl'a ($amahr'ya) geldi. Dokuz yizevli$i Salur ve yii\z evlifi Karkrn idi."/or. ogiircit Alp'in torunlarrmn ba-

zrlarrmn adlanna rtf,drr yoresinde yer ve gahrs adr olarak rastlanmaktadr:Avg:r (Tagburun ve I$du' merkezde o-ymak), Yaycr (I$dlr il merkezine 6

km yakrnhkta biiytik kiiy), Kuth (kciy ad;urda), Behram $ah, $iran (Tagburun

koyiinde oymak), Kucrk (koy), Kara (galus ve yer adrnda), Kiineg (oymak

acti;, Yimir (Eymi.ir/Elmir/lmir), Kusar (Dt'standa,Ogiircik Alp'in Azetbay-

757 Kaggarh I, s. 54.

758 Siimer, O$uzlar 1980, s. 660.

759 Cevizo$lu, a.g.e. s. 24.

760 Rasonyr, Tarihte Tiirklcr. s. 88.

761 Rasonyr, Tarihte Tiirkliik, s' 88 92

762 Ebiilgazi, a.g.c. s. 85.

NiHAT cETiNKAYA / IGDtn TARiHi 241

can'da yerlegtif,i $amahr gehrinin kuzeyinde yer alan, Azerbaycan'rn biiyiikve 6nemli pehirlerinden birinin adr da Kusar'drr).

1539 Yusufeli-Artvin lcmal Defterinde Krpqak yeradlanndan "orucuk"adr da gegmektedirT63' K'pqaklar'cla of,rak /lJfirak' Karahanh riirkleri'ninkuzeyinde oturan bir tiirk bovu olup, Qigil ve coryI Tiirkleri arasrnda

gosterilerek,,Bunlara Kara-Yr$ag (AgaE) dahi denilir"/m denilmektedir.

Abctulkadir Inan, Altay Dailarr'mn do$u tarafrnda yagayan tlrenha,

clifier adryla Tuba Tiirkleri'nden bahsederken 9u bilgileri veriyor: "Urenhalar(Tubalar) 1914 senesine kadar Moiolistan'la beraber Qin hiikumetine t6bi

idiler. Bunlarln esas kitlesi beg koquna (sanca$a) aynlmrqtr: Hazut, Oynar,

Toqjr, Salcak-ve Kemcik. FIer sancagrn idaresi "ogurda" denilen bir beye., ..,,/bfvefrlmr9tr.

XVI. yy Osmanh kayrtlannda, Antep'te "Llgrlca" adh bir koy geqmek-

tedir766.

Anadolu'da, Ugru koyii (Kastamonu-Araq-Ifidr buca$r), Uirubey mah'

(Kastamonu-Cide-Karaman koyii), ufruca koyi (Gaziantep) bulunmakta-, 767orr

Tiirkmenistan'da Tiirkmen oymaklarr iqinde "lJE." ve Yamut uru$una

ba[h "Uf,'urgah" oymaf,r bulunmakta ve Ugurqa]1-(O$urqatr) oyma$mrn

kollarrnd.an biri de "Terekeme" adrm tagrmaktudrrT68. Yine Tiirkmen Salur

(Ifdrr'cla "Salar") boyuna ba$h oymaklardan biri de "O$urcuklu adrm ta-769

su

Tiirkmenistan'da "Of,ruca" adlt bir gehir ile "O$rucak" adh bir boy

kaynaklarda belirtilmekt ediJ7o. Ebiilgazi Bahadrr Han, Tiirklerin soy Kii-

tiif,ii ($ecere-i Terakime) adh eserinde Tiveciler (Deveciler) oyma$rndan

s6zagarken Tiirkmenistan' daki bu "ogurca" gehrinden: "onlann yurt-larrnrn

yukansr Akdam, aya[r Ogurca idi" diye bahsederTTl'

Ermenistan'da, Erivan'rn giineydo$usunda, Basargeger (yeni adr Varde-

nis),e ba$h 9$ruca (yeni adr Karanman) adh Mi.isliiman Tiirk kiiyii bu-

lunmaktadrr//2.

753 Ktrzroflu, KrPqaklar, s. 16tt

764 Kaggarlt I, 119.

765 lnan, Makaleler l, s. 29.

766 1zclefler, FI., a.g.m. s- 49.

767 T.M.Y.K. 1946, s. 1086.

768 Togan, Tiirkistan, s. 74.

769 Togan, Tiirkistan, s. 76.

770 Togan, Tiirkistan, s. 73'

771 litriilgazi, a.g,.e. s. 95'

772 Makas, 2., a.g.m. 232.

242 NIHAr qETINKAYA / reDrR TARIHI

dxfizr,ii (Karakoyunlu)

Qok eski bir k6,ydi.ir. Ermeni getelerinin baskrrlanyla da$rtrlmrg ve bo-galtrlmqtr.

6kiiz sozii, Gok-Tiirkler'de ve di$er eski Tiirkler'de "iigii2" geklinde

soylenirdi. Eskiden bu s6z, doiurucu, hayat veren, besleyici ilk baglangrg

anlamlannda da kullamlrrdr. Eski Ttirkge'de tigiiz s6ziiniin ilk hecesi olan

"iig" stizii, ana, doSuran/ var eden anlamrna gelirdi. Bu s6z bugi.in de mana

kaybrna u$ramrg olarak, yetin (anasr veya babasr <ilmiig), anastz, sahipsiz

anlamrna gelen "6gsiiz" = "ijg"ii olmayan geklinde dilimizde yagamaktadrr.

Ofuzlar'rn atasr, neslinden tiiredikleri, soylarrrun ilk. baglangrg gahsiyeti

OSuz Han,rn adr da ,'6gi.iz" stjzii ile aym kiikten gelft.6giz/6kiiz s6ziiniinTiirkge sr$u/srgrr denilen hayvamn erke$ine de ad olarak verilmig olmasr,

"cigi.iz"i.in, tiireten, can ve dtjl veren anlamlanyla ilgilidir. Yine srf,nn er-

kef,ine (okiiz), ve erkek deveye "bo$a/buf,a" adtntn verilmesinde de aym

anlayrgrn roliinii goriiyoruz. Tiirk anlayrqrnda, "bo$/ba$/buf," scisiiniin

Tann anlaml veren Thnn'ntn srfatlanndan biri olarak kullamlmakta olup,ilAhi, yaradan/ var eden, ilk baglangrg manalan vardrr. Eskiden Bo$a s6zii,

sr$r siiriilerinde damrzlrk olarak tutulan (kesime verilme$en) erkek sr$rlarigin ad olarak verilirdi ki, yukanda verilen can, dtil, nesil veren anlamrndan

dolayr idi. Unlii tarihgimiz $emseddin Giinaltay: "bo$a ve okiiziin on

Siimerler'de, Elamlar'da ve Siimerler'de mabut telAkkisi tetkike gayandrr.

Bilhassa siimerler'in biiyiik ve faal ilahr olan Enrl'rn (Kudretli ottiz; tel-

akkisi ile Tiirkler'in mukaddes Ceyhan nehrine verdikleri ijkiiz = o$uz ve

o$ur arasmda yaprlacak bir mukayese faydasa olmasa gerek." diyerek,

yukanda izaha gahgtr$rmrz anlayrga dikkati gekmigtir"'.

Krymetli hocamrz Krrzro$lu da bu konu iizerinde ijnemle durmugtur:

"Sakalar geldikten sonra, Yunan kaynaklanndan ilk defa o$rendif,imiz "A-rakses" ve "Kyrus" (Ktir) adlan da Sakalar'dan kalma ve tiirkgedir. Ilk defa

Herodot'un (ry 40) Asya'yr anlatrrken "kuzeyde Kaspi Denizi ve giinegin

dofdu$u yere doiru akan "Arakses" (Aras) uma$ ile mahduttur." deme-

siyle tamdr$-rmrz bu rrma$n adr: "Ar-Akses" diye tahlil edilip "ar (arka,

ala = giiney)-Akses (okuz/okiiz = rrmak)" manasrm tagryor. Herodot'ta (I.

201,-202205; III. 36; IV. 1.1), "Gciqebe Skythler"in Asya'da (Tiirkistan'da)

oturduklan srrada Masagetler'le savagtr$rm bildirmesi, Onasya'daki Saka

yurdunun en biiyiik rrma$'r olan Aras'rn adtntn, lskender'in seferi srrasrnda

"yaksares,' diye de tanrnan srrderya'nrn eski adrndan ve sakalar'dan gel-

digini giisterir. saka/lskit dilinde, Giik-Tiirk tiirkqesinde de ("okiiz/ogiiz"= rrmak) g6riilen kelimenin ilk gekliyle, "Akgeyana", "biiyiik su, deniz"

manaslna gelirdi. Skythler'in "Karadeniz'e verdikleri bu "Akgayena" adtnt

773 Giinaltay, Yakrn $ark, T. T. K. Yay. Ankara 1987' s.2'16.

NiHAI qETiNKAYA IGDIR ITARiHi

M.O. VII. asrrda onlardan 6f,renen Yunan kolonicileri buraya tinceleri "A-

seinos. ve sonra du ,'Okr"-.ol ve Pontos Oksenos" (Pont denizi) dediler."774.

Kaggarh Mahmud, Divanii Liigat-it-Tiirk adh eserinde "6kiizu s6ziinti

g6yle verir: "Okiiz: Ceyhun ve Frrat gibi her rrmaf,a verilen isimdir. Bu

keiime yalmz olarak siiylendif,i zaman o$uzlar'ca "Begenit" rma$ anlagrlrr;

ciinkii gehirleri onun kenanndadr. Giigebeleri dahi bu rrmaf,rn kenanna

inerler. Tiirk iilkesinde bulunan birgok sular, dereler, "iikiiz" adryla amlrr'

Srmr iizerinde dahi bir qehre bu ad verilerek "iki 6kiiz" denilmigtir' Bu

gehir "Ila" ile "Yafing" dereleri arasrnda bulunurTTs'

yine tuzro$lu, Krpqaklar adh eserinde: "Giik-Tiirk yazrtlannda "ogiiz")yincii-ogiiz = Srderya, Yagrl-ogiiz = Haong-ho, Ertig-ogiiz = Irtig lrma$r)

biqiminde "Irmak, akar su" manaslna geqen soz "Uygulca'da 6g1ij,z, Ktgrz-ca'da iizen, $arki-Tiirkistan firkgesinde tiseng" gekillerinde goriililr ("Tiir-

kiyat Mecmuast", II. 575). Yine Uyqtr Kaf,am Moyun-Qur "$ine lJslu" amt

yazrtrnda (Dogu 8-2, Giiney 1-2): "Uq Kaluklar", Irtrg'r gegerek 24 Ocak752

Lti't "n"ri" 5giir"d" vurdum" denilmektedir" diye yar*uktudtJT6' Suku-

Lr,m ,'Akhgeyena', ve bundan Yunanhlar'a gegen Karadeniz'in adrndaki

"6kzen" (Pont Okzen) adrmn krsaltrlmrgr olduiu anlagrlan "iizen" qekli,

Hazar Denizi batrsmdaki yer adlannda gok goriilmektedir. Dapstart'da,

Qerkez-Ozen, Kata 6zen, Hubden-Ozen, Manas-Ozen; Azetbaycan'da A-

lazan (Al-iizen). Krzrl-6zen (Giiney Azerbaycan'da) adlarr datiliniyor. Kag-

garh,da "62 = iki daf arasrnda bulunan dere" olarak verilir"'. Anadolu'da

L., ud hep ,'iiz" geklinde kullamlyor ve $u su-lara verilen adlarda aym

anlamda idi: Krhg-ozii, Budak-6zii, $aban-ozii, Mecit-iizii, Kamrgh-ciz, EE-

rf-62. "62" s6zti ,'iigiiz"i.in bagka bir siiylenigi olup, asrl, ilk baglangrg, esas

menge, ben anlamlannda halen dilimizde kulladmaktadr'

6g1z16kuz (ve aym mengeli "iizii") su ve rrmaklara ad olarak veril-

mesinde, sulann da, beslef,ery hayat veren, hayatrn vazgegilmez unsuru

olmasrndan dolayrdrr.

Biiyiik Mo$ol lmparatorlu$u'nun batr tarafinda bulunan bir akarsu "6-kiiz Nehri" admr tagrYordu"o'

If,drr ovasmrn dof,u kesiminde bulunan Hanago Qayr, ovamn batr ke-

siminde, Aras Nehri;nden kaynaklanmayan tek tabii akarsudur' Bugiin,

Aras,rn kollarryla ovaya verilen sular son zamanlara aittir. Hanago gayl

eskiden ovaya hayat veren tek akarsuyu idi ve burada yagayan ahali igin

hayatr 6nem tagryordu. Bu akarsuyun, 1664 yrhnda meydana gelen (If,drr

yaylalannda qok sayrda prnar ve akarsulann yeralhnda kaldr$r) biiyiik

n4Tls776

7nn8

Krrzro$lu, Kars Tarihi, s. 107.

Kaggarh I, s. 59.

Krrzrofilu, Krpgaklar, s. 88.

Kaggarlr lY, s 472.

Spuler, Berthold, Iran Mof,ollarr, s. 334,

NiHAT CETiNKAYA / IGDIR TARiHi

depremden ijnce bol su taptdrft, yata$rmn genig ve derin olmasrndananlagrlmaktadrr. Bu akarsu iizerindeki Ottizlii ve Hanago kciylerinin adlarrgoriildii#i gibi eski Tiirk tefekkiiriiniin izlerini tagrmaktadrr. Hanago (Ha-

ongho?) ve Okiizlii adlarr cla, brr suyun kenannda yaEayanlarca, Suyun

hayati cinemine gcire verilmip adlar otdu$u anlar;rlmaktadrr, Bu adlarrn

llhanlrlar qa$rnda verilmi$ olabilece$ini diigiinmekteliz. 1k]itzlii koyi.i, Er-

meniler'in vahgeti srrasrnda bogalmry, birdaha toparlanamamrptrr. Halen

terkedilmiq vaziyettedir,

Okiiz sozii, Tiirkler'de $ahrs adr oltrrak dir kullamlmaktaydr. 1615'de

Iran seferine grkan Osmanl ordusunun baprncla "6kiiz Mehmet Paga" ad1

Veziri Azam bulunuyorcluTT9.

Osmanh kaynakla'nc{a, Okiizler, OtUtfi 16ttiz; adh CemAatleri: Erzu-

rum, Crldrr, Kars ve Sivas EyAletleri, Kedegara Kazasr (Amasya), Sinob

Kazasr (Kastamonu sanca$r), Ulag Kl?asr (Tarsus sanca$r), okiizbaba cem-Aati: ugak Kazasr (Ki.itahyl Sancagr)780.

Bugiin Anadolu'cla, Okiiz koyii (Urfa-Bozova), Okiiz Mah. (Kastamo-

nu-Daday-Uyiik koyii), Okiizcii Kiiyi.i (Kastamonu-Tagkoprii), Ottiztayt(Giresun-Tirebolu), Ot<iiztti kciyii (Adana-Kadirli, Tokat-Regadiye), Okiizlermah. (Kastamonu-Kargr Arrk ktiyii), Okiizoren kciyii (Qankrrr-Qerkeg), 6-kiiztamr mah. (Ordu-C"aU.ay;, $itirtug mah. (Samsun-Alaqam-Kcisekoy)781.

Mehmet Eriiz, totemik izler tagryan kiiy adlan listesinde, Krzrlokiiz(Kars-Akyaka) adh koyii gcisterirTs2'

dntigvttig 0edrr m.)

Da[ koyiidiir. Oriig: Hayvan otlatrlan alan, yer, mera, otlak anlamrna

g"lir783. Tiirkistan Tiirkleri'nde ",iiriiE", belirmek, yiikselmek demektir. "Kcjk-

tir, U.rlrt oriipcti = gcifiiisii bulut belirdi."7e.

1595 Qrldrr/Ahrska Eyaleti Muf. Tah. Defterinde "Oru;-et" kiiy adr geg-

mektedir. Krpgak yer adlanndan biri Orug-tak admr ta9ryor.l.r785.

PANiK (Ifdrr m.)

Konu ile ilgili, Krrzrof,lu'nda 9u malfimatr 6Sreniyoruz: Ardahan'daki,cemaati Gokbaniiklii oyma$rndan bahisle, onlara simdi Baniiklii dendifiini

Ij

779

780

781.

782

Uzuncar$tlt, Osmanlt Tarihi, C. III, krsrm l, s. 67.

f iirkay, C., a.g.e. s. 619.

T.M.Y.K. 1,946, s. 889-890.

Er6z,M., Sosyolojik Ytinden'f iirk Yer Adlarr sempozyrrmrr Bildirileri, 11-13 Eyliil 1984,

Kiiltiir Bakanhfr yay. Ragbakanhk llasrlnevi, Ankara 1984, s' 51'

783 Allayh, S., a.g. sirzliik. s. 9'17'

784 Kaggarlt I, s. 1tt6.

785 Krrzroflu, Krpcaklar, s. 93, 173.

belirterek, 1977-1918 yrllannda qok yi$itlik gcisteren Zargat ile Gcile'deki

Milli $frrA kuwetlerine athbagr olan Giilliizarof,lu (Giilli.izar, Ifdrrda kiGiillii Cevahir o$u agiretinin bir di$er sciylenigidir) Abdullah Bey, I$drr'dangelme Baniikii boyu mensubu, Hoquvan (Ardahan'da) koyiine yerlegenler-

den bir kahraman oldu$u malumatrm.rerirTS6, "Baniik" (Pantik/Panik), ikikag arasrna veya yiize yaprlan gokboyah "beng/ben"in eski gekli olan

Tiirkge bir sozdiir.Osmanh kayrtlannda, Acara-i Ulya beflifiine ba[h Penek adh yerden

bahsolunmakta ve penek'in tekrar Qrldrr'a ba$landr*rna clair "MiihimmeLXXII, 674-675, zelka'de 999'da" kayda geEilmigtir787. Anrlun Penek adh

yerin, yukarrda adr gegen Baniik oyrnair ve Panik koyii adryla ilgili olduiuaqrkEa giiriiliiyor.

18L9 yrhnda Yiizbagr "Murav'yov'un", F{azar ijtesi Ti.irkmenleri ile ilgili,listesinde Yon'rut boyundan gosterdi$i "Pang" adh bir obu .rru.788. C. Vam-

bery'in 1863'de Tiirkmenler'e ait listesinde, Gijklen Tiirkmenleri'ne baihBei-Dili (Baclilli) olmaf,rnrn "Pang" aclh Tiirkmen oburrT8e gtisterilmiqtir ki,

bu bizim Panik koyiimiize adrnr veren Tiirkmen oymafr olmahdrr.

Tiirkmenler'in iskAn edildif{ yerlerden, "Ttmar topraklarrndan olupb,

1.00 yrldan fazla bir zaman Siileymanh-i kebire tabi olan Kabaniklii mez-

.ourr" udl, bir yer cle belirtilm"ktedirTm.

XVI. yy Osmanh kayrtlannda, Malazgirt Sancaf,r'nda^"BenAdik" kiiyiive "Beneklti" mezraasl ile Hrms SancaSrnda "Penek" kiiyii"' kaydedilmigtirki, bunlar aym mengeli goziikmektedir. "Krpgak kigi adlarrndan "Bana-svili",ban oElu demektir; "ban" Macarca da ve Temegvar/Banat vildyetinde hAtr-

rasr yagayan Krpgak a$zmda BeS, hdkim, yiiksek makamh kigi" anlamrn-

dadrr. Tav-Eli Be$leri kalesinin, Dede-Korkut O$uznamesi'nin Topkapr

Sarayr yazmasmda "Ban-Hisarr ve Kartel kroniklerinde "Bana/Ba-nak" ve

bugiin Oltu kuzeydo$usundaki Ulu kiliseli "Penek" (Panak), hep avnr yerinadt olup, "Ban"lartn yurdunu gcisterir.""''

1090 ile 1110 yrllarr, Krpgaklar'rn, Karadeniz sahasrndaki en kuwetlidevridir. Bu devirde, Krpgaklar'rn bagrnda bulunan cesur ve kaabiliyetli

bagbuglarrndan biri de ,,Benek" (Bonyak) adlru ta$ryord.r793. Tiirkistan des-

tanlannda "Benek", bir tiir giiqlii ve koruyucu, umumiyetle siiriilerin ko-

NiHAT CETiNKAYA / IGDIR TARiHi

Krrzro$lu, Kars Tarihi, s. 517.

Kiitiikofrlu, Bekir; osmanh L.an sivasi Miinasebctleri, lstanbul Fctih Ccmiyeti Yayrnr,

lstanbul L993, s.225.Stimer, O!,uzlar 1980, kitap sonlarrnda ilave liste.

Siimer, Ofuzlar 1980, kitap sonlartnda ilave liste'

Orhonlu, C., a.g.e. s. 85.

Baykara, T., a.g.e. s. 18, 62.

Krrzro$lrr, Krpgaklar, s. 161.

Kurat, Akdes Nimet. a.g.e. s. 79.

786787

788

789

790791.

792

793

NiHAT CETiNKAYA/ rdDrR ranini

runmasrnda yararlarulan bir tiir k6pe$e verilen addrr. Kars-Selim demiryoluiizerindeki Benli Ahmet k6yii adr da amlan adla ilgili olmahdu.

Kiiyde, Burukanh ve Torun oymaklan yagamaktadrr.

PERqiNiS (Thzluca)

I$drr biilgesindeki 6nemli yer adlanndan biri de bu k6yiin adrdu. Tarihibir Tiirk adrdu.

Ebiilgazi Bahadr Han'n, $ecere-i Terakime (Tiirklerin Soy Kiitii$"ii) adlteserinde, Of,uzlar (Tiirkmenler)'rn bagrnda beylik yaPan 7 kwdan bahseder'

Bunlardan biri Karmrg Bay'in krzr ve Mamrg Beyin kansr Bargrn Salur

(Salur/Salar boyundan Bargrn) idi. "Onun kabri Sr suyunun yakasrndadu

ve halk arasrnda meghurdur. 6zbek ona Bargrmn Kiik KAgdnesi (Gok ginili)

der. SanatkArane iglenmig giizel ktimbettir."794. Sul.rt boyundan, O$uzlar

iizerinde hakimiyet saf,lamrg olan Bargn Hatun adrna, hakim olduf,u Sir-

Derya boylannda bir gehir kurulmup ve adrna "Barqrnh$ Kent" (Barqrn'a

ait kent) adr verilmiptirTgs. Bu acl daha sonraki zamanlarda O$uzlar'rnyayrlma alanhnnda yaygm bir gekilde yer adr olarak kullamlmrgtu. Perginis

adrmn, bu Bargm, Bargrnhs adrndan gelmig oldu$u anlaprhyor' Bargrn/-

Pargrn/Pergirt'den PerginJi = Pergin-is olmugtur. Giirciice "s/is" edatr,

Tiirkgedeki h/li yerini tutar. 1539 Yusufeli/Artvin lcmal Defterinde, Krpqak

yer adlarrndan Erkin-is = "Erkinli ve Qorgen-is = Qcirgen-1i796 adlan geg-

mektedir. Ahrlkelek'in dopusunda ve Khrram rrma$ma kangan Maqaverqayr

iizerinde Tumams/Dubarus / (Dede-Korkut Kitabr, XI' boydaki: Tumar/rn

Kal'asr) Tumanh/Dubanh adh yer bulunmaktadrr. Bu gehir (I(pgakga soy-

lenigi ile "Dubarus", Giirciiler'ce "Dbanrc" olarak s6ylenen bir yer '1578 -

1590 Osmanh tarihini anlatan bazr SefernAmelerde "Dubarus" diye anlatrl-

*rgtrr797." Verilen 6rneklerde olduf,u gibi, Ttzluca'da da kuwetli tesirlerigortilen Kuzey Krpgaklarr'mn tesiriyle PerginJi adrmn da Pergin-is geklinde

telAffuz edilmig olabilece$ muhtemeldit1STS yrhnda Lala Mustafa Paga'mn

Kafkas Seferi'nde, gegtif,i yerlerden Gole Sanca$r'ndaki "Vargmts" (Vutgt -

h)7e8 y"r adrnda aym ifade gciriilmektedir. Yiizyrllarca Giirciiler'le igige

yagayan Krpgaklar'rn, Tiirkqe scizleri, Giirciice eklerle soylemig olmalarr

normal sayrlrr. Igel'in Giilnar ilgesinde Bef,-Dililer'in "Bergem" adh bir koyiikayrthclu79g. X[I, Ytizyrlda Orta Asya'da aga$r Seyhun (Sir-Derya) boyunda

Ebiygazi, s. 97.

Siimer, Oguzlar 198O s. 41.

Krrzro$u, Krpgaklar, s. 1768.

Krrzro$lu, Krpgaklar, s. 90.

Krrzro$u, Kars Tarihi, s. 524.

Siimer, Ofiuzlar 1980, s. 308.

794

795

796

797

798799

NiHAT CETiNKAYA / ICDIR TARIHI

OSuz gehirlerinden "Pargm" (Bargrnh[/Kent) adh bir yerin bulunduSu ma-

lumdur800. Krpgaklar'da Amilakhor Bargrm ve Emir-Akhur Bargrn gibi kigi

adlan'da g6ri.ilmektedirsol.1729 tarihli bir kayrtta, KarahisAr-r Sahib Sancair'nda "Bargin" adh kazA

gegmektedirS02. Errinca-Refahiye'de Perqem ve Batr Trakya'da Perqemli, 803adlr Koyrer var

Giiney Azerbaycan'da Erdebil'e bafh Perqin ve Tebriz'de Pergin BulaSr

adh kiiyieri bulunmaktadrs04. Meraga'da da Tiirklerle meskfin gehrinde

"Pergin Bula$" adh bir kciy de bulunmaktadrr.

PERNAVUT (Tbzluca)

Yeni adr Gaziler, Kaf,rzman ile Tuzluca arastnda, Tuzluca'mn eski na-

hiyesidir. Aras Nehri'nin saf,rnda, giiney biilgeleri yaylak, koyunculu$a

elverigli, kuzeyi krglak, sebze ve tahrl ekimine elverigli bir yerdir. Perna-

vut'da, vaktiyle alhn ocaklan igletilmigtirsOs.

Tarih bahsinde de anlatrldr$r gibi Bi.iyiik Iskender'in hakimiyetindensonra, Anadolu, lran ve Horasan'a hakim olan Selevkoslular'a kargr,

M.O. 225 yrhnda bag kaldrrarak ayaklanan halk toplrrlluklarr, Arsakhveya Part (Horasan'da yagadrklarr ';Partiya" iline giire)806 devletini kur-muglardr. AvrupaLlar'tn "Arsac-idea" veya "Arsak-ides", Iranhlar'tn "Ag-kunyan" veya ,'Egganyan" dedikleri bu Arsak/Part devletinin kurucusu

hiiki.imdar siilalesine, Ermenice metinlerde de, anayurtlarr olan Belh/Bal-kh (gimdi Afganistan'rn kuzeyinde, Amu-Derya nehrine 40 km kadarve Mezar-r $erif gehrine 20-25 km kadar yakrnhkta bulunan Belh gehri)

bolgesine gore Bahlavig/Bahlavuni siilalesinin "Parn" oymafrndan grk-

tr$r belirtilmekte ve ,'biitiin osuznamelerde 24 o$uz boyundan biri olanBayrndrrhlar'dan (Regideddin ve Yazrcrof,lu'nun listelerinde ug-oklar'-dan Gok-Han o$lu Bayrndrr/Bayrndur; Kaggarh'da 3. srradaki Bayrndur)

olarak anlatrlmaktudrr."8oT.

Ak-Koyunlu devletinin kurucusu Bayrndrrh oymafr da Pehlivaniler'den,dolayrsiyle Parnlar'da gelmedir.

KiiEiik Arsakh (Aras) kualh$r zamamnda Arpagay boyundaki $oregelhakimleri olup, IX. Yiizyrl ortalanna kadar ftiregel ve Am derebeyleri

Siimer, OSuzlar 1980, s. 559.

Krrzro$u, Krpgaklar, s. 165.

Halaqof,lu, a.g.e. s. 116.

Turan, A., Batr Trakya ve'Anadolu'da Kiiy Adlan, T.D.A.Dergisi, sayr 85, Nisan 1991,

s. 175.

a.g. Giiney Azerbaycan Haritasr.

Saraqo$u, Hiiseyin, Milli Egitim Bakan. Yay., lstan. 1989, s. 267.

Kayabalr-Arslano$lu, Azerbaycan Dergisi, sayr 226, s. 55.

Kayabah-Arslanof,lu, Azerbaycan Dergisi, sayr 226, s. 55.

8m801

802

803

804

805

806

N7

NiHAT cETiNKAyA / IEDIR TARiHi

olarak yagamrg, tarihlerde, Pernavut civan ile Ka$rzman-Kotek havalisindeyagadrklarr bilclirilen Kamsarakan/Gamsarakanlar da, Parnlar'rn "Bah-lav"/Pehlivani kolundan gelmedir.

Sahat-Qukuru'na gelip yerlegen Ttirk bovlanndan Ak-Hunla4 V. asrrnbaglarrnda Mofiolistan'a hakim bulunan Apar (Ciicen) agiretine ba$r birktrbilel,dlls180*. VL Yiizvrlcla Gok-Tiirkler'in baskrsryla Orta Asya'dan kaqanAparlo.'- biiyiik bir kolu'da gelerek, Karadeniz'in KuzeyclofusundakiKrpgak Bozkrr (Degt-i IGpqak) ile Karadeniz'in kuzey taraflarrna yerleg-miglerdir.

Selquklu lmparatorlu$u'nun pargalanmasryla, 1146 senesinde Azerbay-can'da istiklAlini ilAn eden Krpqak Atabey hanedanr, Parnlar'dan Pehliva-niler siilalesindendiS0g. Bunlar zamantnda, Azerbaycan ve Sahat-Qukuru'nabirqok yeni Tiirk kabileleri getirilerek yerlegtirilmigtir,

"Parnavut/Perneviit/ Pernegiit (ycire a$zrnda "Pernciyiit") koyii, MoSol-lar ile Tiirkistan'dan gelen, O$uz/Ttirkman boylanndan apayrr ve U,vgur-Krrgrz lehgesini andrran qok iptidai ve saf bir Tiirkge ile konuganAynm/Ayrum boyunun yagadrSr ycirenin merkezidir. Aynmlulal, Tuzlucailgesinde 40'a yakrn koyde oturmaktadrrlar. Bunlardan, Pernavut'ta oturanbir oymak Aynm soyadrm almq olup, Ayrrmlular'rn en biiyiik oymairdrr.Kurtulup Savagr srrasrnda biilgenin miidafaasr igin "Ayrrmlu lslAm $urast"mkuran ve qok yararh miicadeleler veren rahmeth $amil Bey, Ayrrmlu oy-maklanrun boybeyi idi. Aynmhlar, kendilerinin, tarihi kaynaklarda da gegen

"Kiiqiik Zaman Han" oSullarr nesline dayandrflrnr r,iyl".l"r'q1{),

Parnavut scizi.iniin, "Alp-agut", "Bay-avut" adlan gibi, lv{o$olca "Parna-gut" (parnlar) denilen bir Tiirk boyundan kaldr$r anlagdtyor. AltunorduDevleti zamamnda, Parnavut adryla fonetik benzerlik igincle olan, O-zbek-

ler'in Turgavut, Salcavut, Bayavut, Oymavut, Kiirleviit kabile adlurr81l il"Mugan da gcirdiifl"iimiiz yer adr "Tarnaut" da aym yapr cizelli$ine sahiptir."avut/aut", Tiirk-Mofiol lehgesinde qoiul olarak kullamlr. Parnlar = Parn--avut (lar) gibi. Pamlar (Parnavut)'dan bir kol da Karabag'm, Zengezur(Karasu) sanca$rnda yerlegerek, orada bulunan "Parnagut/Bernagut" kci-

yiine adlarrm vermigtir. Ermenj_tarihqisi Prof. Nikolas Adontz, 1875'de buparnagut koyiinde dopmugtur812.

1578 Qrldrr EyAleti Tahrir Defterinde vergi miikellefi Ahrska kciyliileriarasrncla Khalpavut (Alpavut)8l3 ile 1595 Ardanuq Muf. llhhrir Defterincle,

Yusufeli'ndeki yer adlairndan Qalk'ovit adr gegmektedirsla.

808 Crousset, R,, Bozkrr lmparatorlufu, s, 82,

-t109 llosrrlzarl*r, M, ll., Kafkasya 'I'iirklrri, s, (r"

810 llu hurttslil, "lgdrrd;r ()Ylrrakl:rr" ;rrllr, tlcr.'atrt t'dt,tl qitltqmanlzdir gt'rii;; trilgi I'r'rr!nreklrrlir811 'lbgan, liirkisl;lp" s. .li.3!.f Krrloglu, Kari 'l-;r'ilri, l. 'itll1.

Sf.3 [rtrrop,lrt, krJrq.rLlar, ,t l',:A

li,t Kc.rir,,:.lri hirl;r',tLlrr, .; i,'.:

NiHAT qETiNKAYA / riDrR TARiHi

Parnak/Parnakni adh, Oltu'da, Oltu ve Penek gaylarr kavgaf,rndan son-ra, Oltu gayr solunda iki kale var. Bunlardan biri kz, titeki o$lan kalesidir'.Ak-Koyunlular'c{aki "Pornak/Bornak" boyu adr ile benzerlik igincleclirSis.

PIRSAK (Thzluca)

Halk a$zrnda "Prrsak" diye s6ylenir. Bu adrn ikinci hecesi olan "sak"sciziine bakacak olursak, Saka Tlirklerinin hatrrasr olduSu anlagrlrr. Saka-lar'la ilgili olduprr bilineru Karsak, Varsak, Farsak, Parsak v.d. boy adlarrylaayru fonetik yapr iqindedir.

Azerbaycan'da "Pirsagat (Sag/sak-at / Sakalar veya Saka yurdu) aclhyer ve boy adrna rasthyoruz816.

Giiney Azerbaycan'rn Miyane gehrinde de bir "Pursaklu" adl k6,y bu-lrrrr.rr"kt^drr817^

Er6z' id'n, Pegenekler'e ait oldu$unu belirtti$i, Kars-Kiiqiikova'da, Pursakadh bir koy bulunmaktadrr"'". Ankara'mn, Keqiiiren ilqesine ba[h, Esen-bo$a Havaalaru yolu iizerinde de Pursaklar adh kiiy de biliniyor.

Radloff, 1861 yrhnda, Sibirya gezisi suasmda, Lebed Tatarlarr'mn birkoyi.inde dinledifl{ mitolojik bir destanda Bay Ulgen'in dtjrt o$lunclan bi-rinin "Prrgak-Kan" admr tagrdrfrnr yazmaktadrror'.

rinqo (Arahk)

Oymak veya oymak beyinin adrnr andrryor. Eski Tiirk inanglanru de-vam ettiren Altay Tiirkleri'nin inanglannda, llahi motifli hanlarrmn birininadr "Pirgu Kun" idi820. Koyiin Dif,er adr Saragh'drr. (Bakz. Saraqh)

pinunivriR (Tbzluca)

Eski derviglik gelenef,ine gcire gahrs adrndan verilen addrr. Celayirleradh aileler bu k6ydendir. Bunlann bir krsmr, Tirzluca ve lstanbul'da yer-legmiglerdir.

pinr,i (r[rzluca)

Bu kciyiin adrmn, eskiden burada yapamrg/ dergAh sahibi, pirlik merte-besinde olan bir beye gore veriJdif,i sciyleniyor. Eskiden biiyiik koy idi.Bir knrm aileler l$drr'a yerlegmiptir.

815 Krrzroglu, Krpgaklar, s, '163"1f4,

816 Clavizof;,lu, *,1i,r,. s. 5?.

8l7 n,8. (;iirrr'-v rlrsrbayr'an lloritast,818 Erijr. !rrot.l)r. Nl.. Atotiirh Nlilliyctgilik Dogrr Anadolu, 'l'ilrk Diln,

YaYtttl, l-rtanlrtrl l1rt4, S. ?14,

tl9 t{ndlrrlt. l\'., Sihin'o'il.rn, rrJilli Ugilim l]akdnlr8r Yayrnlorr, l;tan],ui810 l{.uil,rtl, :iihir};i rl,rn. r:. ltl. s. 7.

ArirFltrnrirl;rrt \':rklr

1994. (1. ll, r. 1,ll

NKAYA / rcDIR TARIHI

$ahrs ve Yer adrnda "pir" s6ziiniin qok kullamldr$r biliniyor. Kara-Ko-

yunlu, Ak-Koyunlu ve Safeviler'de de aym gelenek vardr. K6yde oturan

uilul." arasndaki rivayetlerde, geqmiglerinin soylu beslerden geldif,ini

anlatrrlar.

RAGBET (Thzluca)

Civanndaki eski kahntrlardan, gok eski bir yerlegim yeri oldusu an-

lagrhyor. Bu kahntrlar, buranrn ijnemli bir merkezi yer oldu$unu giiste-

riyor.

RAMAZANKENT (Araltk)

$ahrs adrndan verilmig bir ktiy adrdrr. Bu kiiyde Radikanh agireti iki

kol olarak meskondur. Bu oymaklardan biri Gtillii cevahiraf,a oymasrdrr.

Bu oyma$rn bir krsmr Gtjle civanna g6qmiig olup, orada Giillii zer osullarr

diye anrllaktadrr. Cevahir = zet ayfir anlamr verir. Azerbaycan Ordusu

generallerinden merhum Elegref Bey bu oymaf,-rn bagbeyi idi. Elegref (Ali

igref) Bey 3 Kasrm 1.918 de Kurulan, merkezi I$d1olan "Aras Tiirk Cum-

huriyeti" nin kurucularr arasrnda yeralmrg, Ermeni mezalimine kargr yaprlan

miicad"lel"rde biiyiik hizmetleri gegmigtir. Giillii Cevahiro$ullan "Elegref

Bey Nesli" olarakta arulrlar. Radkanhlar cok eski Tiirk oymaklanndan

olup, eski baba yurtlan Alagoz Da$larr'rndan gelmedirler'

SARAQLI (Araltk)

Tiirk "Saraglu" boyu adrna g6re verilmig addrr'

Kiiytin eski adr Pirgo idi. saraEh olarak defl{gtirilmigtir' Yeni adrmn

saragh olarak segilmesinin sebebi, Pirgo'dan daha eski adrmn saragh

(Ti.irkmen boyu) oldu$una dair halk arasrnda yagayan rivayetler oldusudur.

Bu gekilde yeniden tarihi adrna kavugturulmugtur'Krrzroplu, Krpgaklar'a ait yer adlanndan, Sancalu/Sanhacrh/Saraglu

adrru belirtmektedir. 1595 Gence Thrihi'nde, Gence vilayetindeki Yirmid6rt-

Iti ulusu (24ogaz boyu) ve otuzikili ulusu (24O{,uz ve 8 l(pqak boyu)

topluluklanndJu adlar, birer boy adr olarak gegmektedir. Tarihi kayrtlarda,

Ifira Tuzluca ve Erivan biilgelerinde, "Saraclu" adryla amlan oymaklann

y"agadrklan belirtilmektedir. Bunlardan bazr kabilelerin Af,n ilinde yerleg-

tdetini bilmekteyiz. Bu oymairn adrmn yaygn bir soylenigi de"Saruca-

lu"dur. Krrzrof,lu, Saragh adr igin: "sanqrnhf,rndan boyle amhp, bunlardan

okumuglarrn istegi ite veya bir Hacr boybe$ne gore "san Hacrlu" denmig

oldufunu, bundan da "Saraglu" adrmn q*tfilru Janryoruz," demektedirS2l.

821 Krrzro$lu, KrPqaklar, s. 138.

NiHAr qETiNKAYA / rCDrR TARiHi

Azerbaycan'da SaraEbudafr adh bir yer bulunmakta ve Saragh adhkabile adrndan geldi$ belirtiimektedir8z.

Osmanh kayrtlannda Sarac, Sq{qch (Saraclu) Agireti: Tokad, Kiitahya,Manavgat Kazasr (AlAiye Sun"u$)823; Sarac, Saraclar CemAati: $arkpAre veTokad Kazalan (Sivas Sanca$), Unye Kazasr (Canik Sanca$r), DiigenbeKazasr (AlAiye Sancaf,r), Geyve Kazasr (Kocaeli Sancaf,n), Ugak Kazasr (Kii-tahya Sancaf,,r) Sarac Og"gr CemAatir Yiire$ir Kazasr (Adana Sanca$r),Adana EyAletis2a.

Anadolu'da Sarach adlanyla 30 civannda kciy bulunmaktadu.

SARIABDAL (Tirzluca)

Abdal adr, tarihte Ak-Hunlar'a verilen "Eftalit/Ebdalit" (Abdallar) a-drndan gelir. Abdal adr kutsalhk ifade eden anlamlarda da kullamlmrghr.lnsani deierlere 6nem veren, doB* ahlAkh ve ruh temizlif,ini gaye edinmigve bu gayesini, kadim Tiirk diigiincesi ve iilkiisii ile kaynagtrmrg olanTiirk sufili$i, fiituhatta ve yurt miidafaasrnda da biiyiik hizmetler giirii-yordu. Bozku Tiirk Alp diigiincesinin de temsilcileri ve Tiirk sufili$ininHorasan'dan beri iinderleri olan $eyhlero", "abdal" ve "baba" def,imleri ileamlmrglardrr.

Ttirkmenistan'da Tiirkmen uruklanndan biri "Abdal" adrn tagrmaktadrr.Bu Abdal uruBu, San ve K6se adh iki koldan ibarettir826. Ttirkistan'da"San Kavdal" (/Abdal4900 m) adh bir da$ bulunuyors2T.Yine bu adlaAk-Hunlar'a ait bir yer adr da tespit edilmigtirs2s.

XVI. YY. Osmanh kayrtlannda, Hrms sanca$rnda "Abdalcrk" (Varto'da)ve "Abdal Yurdu" adh k6yler bulunmaktadoS2g.

1691yrhnda iskAn edilen oymaklardan, Dulkadirli ulusuna baf,h, "BiiyiikAbdalh" ve "Ki.igiik Abdalh" adh oymaklar da zikredilmigtir830.

822

823

824825

Mernmedov, Nadir, Azerbaycan'm Yer Adlan, s. 156, 157.

Tiirkay, C., a.g.e. s. 143.

Tiirkay, C., a.g.e. s. 646.

$eyh siizii Arapqadrr. Onceleri Tiirkler, geyh yerine aym anlamda grh s<iziiniikullamrlardr. $imdi de l$drr ytiresinde Calerl din hocalanna "grh" denilmektedir. grh,Tiirkge rgrk siiziiniin de$igmig geklidir ki, Arapqa geyh, Farsga gah sriziinden farkhdrr.Azeri aSzrnda Iglk/Igrkh geklinde siiylenir. Igrkh siiziiniin bagrndaki "r" sesinindiigmesiyle Azeri afzryla "$rkh", Anadolu a[zryla "$rh,' geklinde sdylenmektedir.$rkh/9rh/r9rk veren, aydurlatan, bilm, bilgili, qok bilen, bagbilen anlamlanru ifade eder.Tiirkiye'de "aydn", Azerbaycan'da "ziyah" sdzleri de aym anlamlar iqin kullamlmaktadrr.Togan, Tiirkistan, s. 75.

Togary Tiirkistan, s. 1.1..

Agan, Muhammet Begir, Elazrt, Tunceli, Bingdt illerinde Tiirk iskin izlerl (XL-XIILy.y.), Tiirk Ktilttiriinfi Aragtrma Ens. yaytru, Ankara 1989, s. 100.

Baykara, T., Hrrus ve Malazgirt S.Y,A. s. 9.

Halaqof,lu, a,g,e. s. 132.

826827

828

829

830

Krnm'da da Abdal/Ebdal adh bir k6y bulunmaktadusl'

Ermenistar{da, Abovyan (eski adr Eler)'e baf,h Abdallar (4.4.1946da

de$gen adr Atsavan) ve Kartuni'ye baf,h Abdalaf,ah (3.1.1935',de de$$en

adi Varagen) adh Mtisliiman Tiirk k6yleri bulunmaktaduo"'

SARIBIILAK flhzluca)

Bulak/Bolak adh Tiirk boyunun "sanbulak" adh kolundan gelen oy-

mairn verdi$ addu. (Bak. Bulak boyu ile ilgili Karabulak kiiyii bahsinde

Bulaklar'la ilgili genig bilgi verilmiqtir)'

SARIQOBAN (Igdrr m.)

Ti.irk boyu Qobantrlan rn, Sarrqoban kolundan verilmig addu'

Biiyiik Tiirk boylanndan Pegenekler'in, M.S. 860-880 yrllannda ldil neh-

rini gegerek, Karadeniz'in kuzeyine hakim olduklan srada' topluluSu 8

urup tegkil ediyordu. Bunlardan biri de "Qoban" uruBu idi833'

Qobanlu boyu, llhanlilar'tn kurulugunda da bulunmugtur' Olcaytu za-

mamnda, Qobanlular'rn reisi "Qoban" Ilhanlu beflerbe$ bulunuyordu' Co-

banlular'rn yurtlan sahat-Qukuru (Erivan-I$dn ovasr) idi. safeviler'e kadar

buralann hakimi olmuglardr. safeviler ga$rnda da buralarda hakimiyetle-

rini krsmen siirdtirmiiglerdir. Bu Sanqoban kiiyii, amlan saharun orta ye-

rinde, Aras kenannda yeralmaktadrr'

Tiirk Diinyasrnda yaygrn olarak rastlanan, Qoban oymak ve yer adrmn'

Balkanlar,da ve Ttirkiye'nin birgok yerinde, boy ve yer adr olarak giiriil-

mesi, Pegenekler'den Qoban uru$unun hatralandr Bizans devleti L048

yrhndan itibaren Pegenekleri, dogudan gelen Miisliiman Tiirkler'e kargr

tdlanmak izere,Bah Anadolu'ya, sonralan da "Kilikya"ya (Adana b6lgesi)

zorla yerlegtirmiplerdirSg.

eoban adr, gahrs adr olarak da gok kullamlmaktadu. Osmanh lmpara-

torlusunun kurucusu osman Bey'in oiullanndan birinin adr da coban

idi. dsman Bey, of,luna verdi$ bu adr, Ilhanllar'dan, Qok sevip begendip

Anadolu gur,"irruiiri Emir Qoban'rn (Emirii'l Umera) adrna g6re vermi'ti"""'

X. Yiiyrl ortalannda, Qoban boyu Don nehri kryrlanndagalamakta olup'

"Kangar (Kenger = cesur) adr ile zikrcdilen boylardandr*'

831

832

833

&14

rtt8t6

Turan, Ahmet, Ktnm ve Do$u Anadolu'da Yer Adlan Uzerine, T'D'A'D' sayr E5' s' 103;

Dofru, A., a.g,m, T,D,A.D. sayt 48, e. 81,

Makas, 2., a,g'm. e. 224,

Kurat, Akdes Nlmet, a,g.e. s, 55'56,

Erdz, Hrirtiyanlapn Tttrkler, Ankara 19S!, s. 25,

G6kbllgln" Tayyip, lslAm Ane,, Orman I, md, s. 443.

Kaferollu, T0rk Mtlll Ktllttlrtl, r. 170,

NiHAT qETiNKAYA / rdDrR TARIHI

Bugiio Tiirk Di.iyasrmn her yerinde, boy veya yeradr olarak Qoban,Qobanh v.b. adlanna rastlanmaktadr. Ttirkiyede de yiizlerle yere ad olarakverilmigtir. Sangoban k<iyiimiiziin adr da, buraya yerlegen, tarihte ijnemlirol oynayan bu biiyiik Qobanlu Ttirk boyunun bize kalmrg deperli birhatrrasrdu.

K6ydeki bazr mevki adlan: Bozlar, Dallaq, Kumtepe, Hatrput (Put =

set), Karaput, Qankgr yerleri, Hakverdi yerleri, Karatepe, Cillik (cil = ufakkamrpa benzer bir bitki), Garaa$aghk Gul Usup (Emir Kul Yusuf) Arlc.

SEFERKULU (Igdrr m.)

$ahrs adrndan verilmig kciy adr.

SERHAN (I[dr m.)

Ser-Han gahrs adrndan verilmig yeradrdr. Ser, Farsca bap demek olup,Ser-Han = Bag Han anlamrndadrr.

SIQANLI (Igdu m.)

Giingcirmez Deresi vadisinde kurulmugtur.

1794 den 1925 yrLna kadar lran'da devlet idaresini ellerinde tutmugolan Kacarlar'a baf,h bir oyma$rn adr Suganlu idi837.

Osmanh kaynaklannda Srganh (Srganlu) CemAati: KarahisAr-r SAhib San-ca$r, Yd,rtikAn TAifesind"nss. Srgur, k<iyii (Kars-Digor). Srgan mah. (Gazi-antep-Islahiye-laiUi k<iyii). Srgancrk koyii (Urfa-Bozova-Kanhavgar bucaSr).Srgankale kom'u (Erzin-can-Tercan-Piilk kiiyii). Srganh kiiyii (Hatay--Reyhaniye, Igel-Giilnar, Kayseri-Prnarbagr, Kiitahya-Gediz). Srgantarlakiiyi.i (Kastamonu-Tagkiiprii)83e.

XVI. yiizyrl Osmanh kayrtlannda, Hrms sanca$rnda "Srganlu" adh kiiybelirtilmekt.aireo.

Ermenistan'da, Talm (Alagiiz)'a ba$h Srganh (3.1.L935'de de$igen adrAvtona) adh bir Tiirk kciyii de bulunmaktaduU4r.

siNnx / siNEKLER (Ttrztuca)

Sinek Yaylalan diye anrlan bu sahada Bagsinek, Zarifhal;te ve Ombulakk6,yleriyle, Ortasinek adh bir yer bulunmaktadrr.

837 Stimer, Otuzlar, 1980, s. 636,

838 Tfirkay, C., e, 678.

839 T,M.Y,K. 1946, e,972,t{0 Baykara, Tuncer, Hrrua ve Malazgirt S.Y,A, s, 65.

t{l Makae, 2,, a,g,m, r. 233,

NIHAI qETINKAYA / IdDIR TARTH!

R. Tapper adlr Ingiliz sosyolo$u, Giiney Azerbaycam'nda yaptr$ arag-

hrmalarrnta, "seneklii Oyma$" adr verilen ve Tiirkge konu'an bir Kiirt

oymaf,rnclan bahseder. Ayru aragtrncr, Seneklii adrmn "Hiiseyneklii"niin

Ulrrrli'ug gekli olduSun., il"ri siiriiyore2. Azerbaycan afzrnda Hiiseyin

adr umumiyetle "seyn/siiyn" geklinde telaffuz edilir. I[dr mahalli af,zrnda

da bu siiyienig giiriilmelte, Hiiseyin-Ali adr "seynah/siiyna1" geklinde

s6ylenir. Ancak bu izahla, "sinek/senek" yer adrmn iligkili olabilece$i ih-

timali zayy'ittr. Togan, Hatrralar eserinde, kendisinin, Bagkurtlar'rn "sokh-

Kay" uruf,una mensup oldu$unu ve kendilerine yakrn "senekli-Kay"

urutundan bahsederek, bunlann "Kayh" urusunun qubeleri oldusunu siiy-

l"r#. Komunist rejimin ilk yrllannda, Bagkurdistan'da, Ruslar'a kargr baF-

layan halk ayaklur,**"r.,du, isyamn baprnr geken bu Senek (Sinek)

oymaklarr idi'

sakalar,n hi.iki.imdar siilalesi (o$uznamede Efrasyab of,lu Alp Arovaz

Han adryla, tarihlerde siuni (/siuniki fugt"ti diye arulu. lslAm gaf,rna kadar,

Karabai ve Nahgrvan ycireierine egemen olmugturru. 70-80 yrl eweline

kadar, Ttirk, Rus ve Azerbaycan haritalannda, Karabaf,' Gokqeg6l ve Nah-

grvan'iiggeninde kalan biilge ve gevresi "siunik" adryla giisterilirdi. Eskiden,

iu b6lg;e Sakalar'rn Siunik adh kolu hakimiyet kurmuglardr.,siunikler'in

yonetii boyu "Sakan" adtnt tagryordu' Bugiin If,du'da' 1"f"* (Sakki) ve

Tuzluca,mn si.ikti k6yiiniin en eski, yerli kabilesinin adr da sakan Uga$t

adrm tagryor ki, Siunikler (Sakatar)'rn hahralandu'

l54gyrlrnda,osmanlrlar,rn,trspgakAtabekleryurdundanfethedilenyerlerden "Ersinekin" ($enkaya'mn Kosor-ktiyiildeki "Ersinek" yaylak ve

da$a adrru veren) adr kaynaklarda gegmektedir*"'

osmanlrkayrtlarrnda,Sinekci(Senekci)CemAati:G<irdos.Kazasr(Sa-ruhan sanca$i), sinekli/sineklii (senekli/seneklii) Cemaati: Dedea$ag

sancafr (Edi;; vilayeti), silivri Kazasr (Vize sancaf,r); Edirne Kazasr'nda,

Sinekli/deneklikAfir ve Sinekli/Seneklimiislim adh CemAatler kaydedil-

migtir.

soeUKBULAK (Thzluca)

Bu adrn, yukanlarda bahsi gegen Bulak/Bolak boy adrndan gelmeyip'

prnar anlamrnda kullamlmrg yeradrdrr'

Ermenistan'rn kuzey kesiminde, Giircistan srntnnda, Legli da$lnrn dof,"u

krsmrnda eskiden Tiirier,in yaylak yiiresi olan y6rede tiirk k6yii.

Erijz, Mehmet, Dof,u Anadolunun Tiirkliif,ii, lst' 1975' s' 13'

Togan, Hahralat, s,7'Kayabalr-Arslano$lu, Azerbay, Derg' sayt n6, s' ItKrrzro$lu, oomJrh/rn Kafkas Ellerini Fethi, s. 203; Krrzroglu, Krpqaklar, e, 169.

u2843

w8{5

NiHAT CETiNKAYA / rCDIR TARiHI

sdCtlrr,ti (Tirzluca)

Tiirk yer adlanmn en yaygm olanlanndandu. Boy adr olarakta rastlan-maktadrr.

Osmanh kaynaklannda Sop-0t, Sitgiitlii CemAati: Kiitahya, Merag, Hami-deli, KarahisAr-r $arki ve Biga Sancaklarr, Unye KazAsr Canik Sanca$r,Ergani KazAsr (Diyarbekir Sancair), Bursa ve Adranos KazAlan (HiidAven-digar Sanca$r), Bahkesir KazAsr (Karasi Sanca$r), Haymanateyn KazAsr(Ankara Sanca$r), Konar46qer YijriikAn TAifesindene6.

XVI. Yiizyrl Osmanh kayrtlannda, Antep'te "Sci$iitliice" kciyiiSaT ile, Hrmsve Malazgirt sancaklannda 22 yerde "siigiitlii" adh yer belirtilmigtirsas.

Anadolu'da yiizlerce Sbgiitlti adrnda yer bulunmaktadrr.

1.595 Aluska Tahrir Deft.erinde vergi miikellefi gahrrslardan "Sciiiit" gahrs

adrna da rastlanmaktudrr&9.

SULTANABAD (Igdr m.)

Ermeni getelerinin baskrsryla terkedilmigtir.

Bistun da[r etef,indeki Sultanabad ile Kiir rrma$ yakmrnda, Mugangoliinde bulunan Sultanabad pehirlerini lttrantr Olcaytu kurmugtu8s0. Il-hanhlar'rn (Olcayhr'nun), Zencan yakrrlannda "Cumhal gegidi"nde kurdu-

Bo r" Olcaytu'dan sonra bagkentleri olan gehrin adr da "Sultaniye" veya

"SultanAbAd idi851.

Ermenistar/da, Amasiya'ya baih Sultanabad (yeni adr $urabad) ve Aziz-bey-orz'a ba$h Sultanbey (3.1.1935 de deiigen adr Bartsruni) adh Tiirk kiiy-leri652 bulunmaktadrr.

A$n'mn Elegkirt kaAsrnda, Sultanabad adh bir koy var853.

stixti (Tuzluca)

Bu koyi.in adr Saka Tiirkleri ile alakah olup, Saka adrrun bazr Tiirkistanlehgelerinde telaffuz qeklidir.

Tiirkay, C., s. 682.

6zdeger, H., a.g.m. s. 49.

Baykara, Tuncer, Hrms ve Malazgirt S.Y.A. s. 6667.

Krrzro$lu, Klpqaklar, s. 179.

Spuler, Bertold, lran Mofiollan, s. 489.

Spuler, Bertold, Iran Mo$ollan, s. 122.

Makas, 2., a.g.m. s. 233.

T.M.Y.K. 1946, s.996.

u5u7848

u9850

851

852

853

Togur,, Yarkent nehrinin Qince ismi olan "So-kii" niin Saka kelimesinden

geldifr iizerinde durmu9tur."M. Eski Qin kaynaklannda Sakalar'n adr, Su

"" s" diye geqmektedir. $irndi, fiirkistan'daki Qu umaf,rrun adr da saka-

tar,ta itjmair. Sakalar'rn adr umumiyetle (6zellikle bah kaynaklannda

"Skyth/dcyth/Iskit" ve krsa olarakta "Sky" olarak s6ylenmektedir' "y" harfi

nusga vebazrbatr dillerinde "u" sesini vermektedir' Skut/Sku gibi. Buradaki

Skut/Sku s6ziiniin, Ttirk halk af,zrnda, tten = tiren, grr.p = gurupr kral =

kual s6zlerinde olduf,u gibi iki iinsiiz arastna iinlii getirilerek, skut =

sukut, sku = sutu gibi s6ylenece$ gibi suku = siikii geklinde de s6yle-

nebilece$ g<iriilmektedir.

Gok-Tiirkler gaf,rnda, Fergane ve Pengikent,te, askeri deseri olan yer-

lerden birinin adr da usukuluku idi. Giik-Tiirkler zamam frtgtg (Tiirkeg)'le-

rin Kafiam ,,so-ko,' adrm tagryordu. 711 tarihinde Bolgu yakrmnda yaprlan

savagti Giik-Ttirkler (Kiil Tegin ve Bilge) tarafindan telef edilmigtir' Cingiz

Han'rn ortaya e*hp devirdi Cingiz'in etra6nda toplanan- oymak beyleri',,siikekenli -Siig"kuy",

Barulaslardan "Suku-Seeen" o"' adlan da bu kiiy

adryla aym ktikten olduf,u g6riiliivor'

XVI. yiizyrl kayrtlannda, Tekman sanca$rnda uAk Sekiiu856 ve "Taglu

Sekii" k6yleri kaydedilmigtirssT.

Cevizof,lu, Van,rn kuzeyinde, Seki.i4iiksektiSsS oymagrm ve lran'-da,

Sakm (Sakan) boyu iginde de Siikii adh bir oymafr g6stJrmipt#se. Siikii

k6yiinde oturan yerli oymaklardan birinin Saka boylanndan olan "Sakanh"

adrm tagrmasr dilkat q"ti"iait XVI[. Yiizyrl kayrtlarrnda,_Kilfs'in grineyin-

de, civarrnda konar-giicer Tiirkmenlerin oturdu$u "soku daf,r" adr gegmek-. ,. 860teorr

Yavuz Sultan Selim, Qaldrran seferinde, Vanrn kuzeyine diigen Pasrn-

Elessert arasrnda sciken adh bir yrkrk k6yde, Atabekler'den gelen elgileri

kub,il "d.r861.

Krnm,da) Skiip kiiyii. Rahmetli A. Dof,-ru, bu ad igin Yugoslavya,da

Tiirklerin ,usktii' ve Yugoslavlann. uskopia" dedikleri qehirle bu skiip

adrnrn iligkili olabilecegini s6yliiyor862. Azerbaycan'da $eki ve Seki gehir'

lerinin adlan da sakalar'la ilgili adlardr'

NiHAT qETiNKAYA/ IdDIR TARiHi

Togan, GiriS I, s. 406'

Tei'rir, Ahmet, Cengiz Han, Kiiltiir Bakanh$r Yayrnlan: 1105' Ankara 1989' s' 30'

Baykara, Tuncer, Hrrus ve Malazgirt S'Y'A' s' 78'

Baykara, Tuncer, a'g.e. s. 85.

Cevizo$lu, a.g.e. s. 21'

Cevizo$lu, a.g'e. s. 115.

Halaqofilu, Y., a'g.e. s. 82.

Ktrzrof,lu, Kars Tarihi, s. 509.

Do$ru, A., a.g.m., s. 95..

&rt855

856

857

858

859

860

851

%2

l

l

NiHAT qETiNKAYA/ I6DIR u,nini

Ttirkmenistan'da, Tiirkmen Yavmut uruSunun Kiigiik Tata4 oyma$r,

Atabay obasrnrn kollanndan biri usi.iki" adrru tagryoro* Biitiin bu adlar,

genig bir sahaya yayrlmq Sakalar'm hatualandrr'

sUnunr,i flhzluca)

Dede-Korkut Destanlarr'nda, lg0!w!un padigahhk merkezi, krglak yurduolan, Tarihi Oguz gehridir. Selguklular'dan beri, )(N(. Yiiydm sonlanna kadar,

SelEuklu, tlhuti, Kara-Koyun, Ak-koyun,Safevive Osmanhdevletlerine sancak

merkezi olmugtur Bu satrlann yaz'ara da bu k6y ahalisindendir.

IslAm kaynaklannda Erzurum ve Ahlat Emirlerinden ayn olarak bir"Kars Emin" ile bir de "Surmari Emfi> nden bahsediliyor. "Surmari/SiirmeliEmirligi", Osmanh tarihi baglangrcr igin de son derece ehemmiyetli ve

tetkike def,er mahiyette olup, 1239 yrhnda Qingizli fetihlerine deSin ve

osmanhlan grkaracak olan Kayrgh/Kayr osuzlanm 1200'lii yrllarda, "siir-meli-Qukuru (If,dr ovasr)l' b<ilgesinde yerlegmig olduklan giiriili.ir. Kars ve

si.irmeli gehirlerindeki kiiqiik emirliklerin, 1125',den itibaren Am'mn bir yrlsiiren kugatrlmasr ve kurtulugu srrasrnda Emir Fadltn'a yardrm eden S6,k-

meoSlu veya Dilmaghlar'dan gelerg Tiirkman Be$leri tarafindan kurulmug-turs@. 7764 de Siirmeli hekimi Emir lbrahim idi.

Osmanh Kaynaklannda Siirmeli CemAati: Revan Eyaleti,--Revandiz San-

ca$ (gehri- Zoi Eyaleti, Golpazan-HiidAvendigAr Sanca$)86'

Siirmeli hakkrnda, Tarih bahsinde genig malumatlar verilmigti.

$AHMiRZB (rfdrr m.)

$ahrs adrndan verilmig yeradr.

$AIIvEKiLi (Arahk)

Emince k6yii mezraasrdr. 1953 de terkedilmigtir. $ahrs adrndan verilmig

oldusu anlagrhyor. Adrndan da anlagrlaca$ gibi, safeviler devrinde, bu

yorede gahr temsilen ($ah Vekili) giirev yapmrp bir gahsrn adndan verildi$ianlagrhyor.

$AMILI (Tirzluca)

}6re ahalisi afzrnda bu k6ye $amr deniliyor. K6,y, eskiden ahali arasrnda

meydana gelen bir kan davasr yiiziinden Aga$ $amr, Yukan $amr diye

iki k6y haline gelmigtir.

Togan, Tiirkistan, s. 75.

Krrzro$uu, Kars Tarihi, s, 386.

Tiirkay C., a.g.e. s. 689.

863

8et855

2s8 NiHAT qETINKAYA / rcprR TARIHI

Baglangrgta, Selguklular'la gelip Halep ve $am civanna yerlegen Tiirk-menler, daha sonra buradan Anadolu'ya ve Azerbaycan'a gi! eden Ttirk-menler'in biiyiik goiunlu$una, $am-Halep yiiresinden geldikleri igin $amhTtirkmenleri denilmektedir. Ycire a$zrnda $amh adr, $amrh qeklinde siiy-lenmigtir. Safevi Devleti'nin dayandr$r biiyiik boylardan biri $amlu Tiirk-menleri idi. $amlu Tiirkmen toplulu$unda birgok Tiirkmen oymaklarrbulunmaktaydr. $amlu'lar, daha $ah lsmail'in babasr $eyh Haydat zama-mnda, Safevi miiridler arasrnda kalabahk topluluklar halinde bulunuyor-lardr. $ah Abbas zamamnda, dif,er Krzrlbag boylarrmn 6niinde birincimevkii almrglandrr. Bu devirde Safevi Devleti iginde en fazla emig, $am-lular'dan Erkmrgtrr.

Safevi devleti'nin y6,netiminde 6nemli derecede rol oynayan $amluTiirkmenleri'nin Safevi iilkesinde muayyen bir yerleri yoktu. En yoSungekilde Horasan'da, Herat valisi Ali Kulu Han'rn emrinde bulunuyorlar-dr866. qok daf,rmk yerlerde goriilen $amh Tiirkmenleri'nin bir krsmr, $ahAbbas devrinde da[rlmrglardr. Bu oymaklardan birkag bitliigii bolgeye ge-lerek, mesup olduklan $aimlu boyu adryla bu k<iyii kurduklan anlagrlmak-tadrr. Bilindi$ gibi $amh Tiirkmenleri iqinde biiyiik boylardan biri deBeydili/Badrh boyudur. $amrh k6yti yakrmndaki Badrlh k6yii de gamhlar'lailgilidir. Bu kciyler <inceleri birinin adryla tek kiiy olarak kurulmug olup,soradan bazr sebeplerden aynlmak mecburiyeti hasrl olunca, bir krsmr ilkkciyiin yakmrna giiqerek, di$er isimle yeni koyii kurmuglardrr.

$ah Abbas devrinde sarayda yazrlmrg olan Kvrlbaglar Tarihi adh risalede

$amlular'rn Safevi hanedammn miiridlerinden olduiu, bunlarrn Anadolu'-da Halep, Edirne, Tarsus ve di$er $am gehirlerinde yagadrklarr ve biiti.inSafevi oymaklanndan biiytik oldu[u belirtilmektedireT. Aym eserde, bun-larrn biiyiik emirlerinden, "Hi.iseyin Bey Lele" ("Emir el-tlmera" idi, Qal-drran savagrnda cilmiigtiir.), "Eligulu Han" (Horasan/Herat valisi), "GemberHan" ve oSlu "Necefgulu Han"rn (lran'rn garkrndaki "Gain" valisi) adlansayrlmaktadrrE6E.

Safevi devleti igindeki $amlu Tiirkmenlerfnin bazr boylan gunlardr:Bef,dili, lnallu Hudabendelii, Avcr, Bigerlii, Abdiillii, KerAmetlii, Acirlii,413l.girlii ve Nilkas oymafrr. Bu oymaklardan, Safevi devletinde gcirev alanbirqok emirler yetigmigtirs6e.

Iran'da Hazar Denizi gtineyinde yapayan Hazariler'den bir oymak da

$amlu Oyma[rdu870. 8,, $amlu oymaS, Nadir-$ah zamamnda buralara

866 Siimer, Safevi Dev. Kur. s. 144-145.

867 Krzrlbaglar Tarihi, s. 4.

868 Krzrlbaglar Tarihi, s. 5-6.

869 Siimer, Safevi Dev. Knr. s. 173-177.

870 CevizoSlu/ a.g.e. s. 115, kroki 45.

NiHAT CETiNKAYA / rdDrR renlsl

yerlegtirilmigtir. Azerbaycan'da, XIX. Yi.izyrl'da, $amhlar'rn $irvan'da ya-gadrfr bilinmektedir8Tl.

Azerbaycan'da $amlu oymafr Gcikqay ve Af,dag'du872, Or*unh vesika-larnda, Karaba$'da873, Agdu^ ve Giikgay'da da $amlu adh k6,yler bu--lunmaktadrr.

Bugtin Ttirkiyede, $ambayadr bucaSr (Adryaman-Besni), $ambayadr k6,-

yii (Adana), $amiler kciyii (Kars-Ka$rzman), $amiran koyii (Bitlis-Tatvan),

$amiyan k<iyii (Bitlis-Mutki). Bunlardan bag-\a, $am, $amlar v.b. adlannigtirak ettifi birgok yeradlarr bulunmakta drr874.

XVIIL Yiizyrl kayrtlannda, Halep Ttirkmenleri'nden "$am BayadJ", "$amBehiglii" ve lg-il yd"tit l"rit aen "$amlu" cemAattlerini g6riiyoruz87s.

Giiney Azerbaycan'da: Tebriz'de ve Kamarlu kasabasrnda $amlu kiiyleribulunmakta drr876.

Da$hk Karaba$'da $amkent, Ermenistan arazisinde, Gcikgeg6l'iin ku-zeydop'usunda Agagr ve Yukarr $am-Barak k6yleri877. Bu kiiyler yeni ya-ynlanan Azerbaycan haritasrnda Qam-Barak adryla tek bir kaza merkeziolarak gosterilmektedir.

Krnm'da da, $am ve $ami adnda k6,yler bulunmaktadrrsTS.

Edip Yavuz, Tarih Boyunca Tiirk Kavimleri adh eserinde "$am tlgaklan"oyma$ bahsinde, $am sciziiniin Tiirkge oldu$unu belirterek, 9u miihimbilgileri vermektedir:

"$am stiziiniin Ttirkqe olduSu, (ar) eki alarak bugiin tamamen Arap-lagmrg $amar Agiretini ortaya qrkarmq olmasryle de bellidir. Yine TtirkEe

bir ek olan (ik) eki alarak $amik adrnda koylerin bulunmasr da bunug6stermektedir ki gamlar anlamrndadrr. $am gehrinin eski adr "Dimagk"drr.Bir Tiirk dini olan $amanizm Ayinini yaptuanlar demek olan $aman da

yine bu s6ziin Tiirkgelifini gosterir. $aman adh k<iyler Maderu Varto, Surugilgelerinde giirtildiigii gibi Yalova'da, $amanh kiiyii, KAhta'da $amani kiiy-leri de buralarda yagayanlarrn eski dinlerini hatrrlatmakta ve geldiklerindeheniiz $aman olduklanm da belirtmektedir. lnebolu'da $ama ($am A$a)

o$lu kiiyii tamamen $am Uga$rnrn kargrhirdrr. Amasya, Qerkeg, Tarsus,

Bakukiiy, Beygehir Eref,li'de $amlar (kiiyti) bu siiziin Ttirkqe olduSunugosterme$e yeter durumdadr. Hele Piiliimiir'deki $amhk, Qamh$rn tam

877

872

873

874

875876

877

878

Bakrhanov, Giilistan-r lrem, Baku, 1951, s. 25.

Togarl Azerbaycan mad., lslAm Ans., II, s. 93.

Geybullayev, G. Karabaf,, s. 152.

T.M.Y.K. 1946, s. 1010.

Halagoflu, Y., a.g.e. s,29, 138, 48.

a.g. Giiney Azerbaycan Haritasr.a.g. Azerbaycan Haritasr.Turan, Ahmet, a.g.m. s. 126.

NiHAT gETiNKAYA ICDIR TARiHI

kargrhfrdu. Manisa'daki $amar kiiyii hem gam oymaf,rm agrkladr8t gtbi

bugi.in- Arap oldusu samlan $amar Agiretfnin de Anadolu dan gtineye

siiriilen oymaklardan olduSunu da agrklam4 olur. Kiigiik $irvan b6lgesin-

deki $amaki (y*i $amakh) da $am ugaklanmn geldi$ yeri giistermesi

bakrmrndan iinemlidir. Zira burasr sakalar Hiikiimdan Alp-Er-Tunga (Af-

rasyab),mn baggehri yamndadu. Yine Kafkas'larda $amkur eayr ve buradaki

$amlu oyma$ $am'Llann da Gur soyundan oldu$unu giistermesi bakr-

mrndan 6nemlidir. Daha 6nce belirttif,,imiz gibi nasrl Baf,dat ve Musul

gehirlerinin adlan Tiirkler tarafrndan konulmug^Tiirkge adlar ise, $am adr

da yin" Tiirkler tarafrndan konulmug bir addrr879'

$ERKiYAN (I[drr m.)

$ergiyyun: Do$u iilkelerinin halkr, doSu halklan manasuvr gelir880.

Bu adrn, Ttirk kabilesi "san Kryan"rn adryla, (sarkryan/$arkryan/ $erkiyangeklinde desigmesiylQ bir iligkisi olmasr muhtemeldir' Dede Korkut'ta birul(y* selguk' (t(yanlar',dan selguk) gahrs adr da malumumuzdur.

Osmanh kaynaklannda $arkryAn, $arkryAnlar, ($arl<ryaru, $arkryAnlu'

CemAati: Erzurum, Diyarbekir, Rakka, Kilis sancaklan, Mardin, Kazasr

(Diyarbekir Eyaleti, Beremaz Mevkii (Ergani Kazdsr dahilinde), si_vep$

iuza", (Diyiekir Eyaleti) Konar46,qer Ttirkman Ekradr TAifesinden""'

Nisan 1982, s. 88.

Emir Kalkan Kayseride agiret adr almrg mahallelerin listesinde $arkiyan

adh mahalle de yazrlmrshr8S2.

ginnqi (Karakoyunlu)

Eskiden burada gok iizi.im ekilip, ahali tarafrnd€ur grrasr (gire) yaprlarak

satrlrrmrg. Bu sebeple k<iye bu ad verilmigtir. Ahalisi, eskiden lran ve

Aras,rn kuzey bolgelerinden gelen osuz-fiirkmen oymaklanndandu.

$ah lsmail zamanl Safeviler'in 6nde gelen emirlerinden biri de Ustac-

lular'dan $uacr Pire (yahut Pire) Bey idi' Prre Bey Qalduan savagrnda.. ... 883ounu9rur

Ermenistadda, Aparan',a ba$h $irekale^Lls.7.1946 da de$pen adr Var-

denut) adh bir Tiirk kiiyii bulu--nmaktadne'

Yavuz, Edip, Tarih Boyunca Tiirk Kavimleri, Ank' 1968, s' 361'

Altayh, S., s. 1084.

Tiirkay, C., a.g.e. s. 695.

Kalkan, Emir, Kay.yer.Tiirk toP. Tiirk Diin'Ar9'Der' sayr 17' '

Siimer, Safeviler, s. 36.

Makas, 2., a,g.m. s.233,

w9880

881

882

883

884

NIHAT CETINKAYA / IdDIR UNIHI 261

TANYOLU (Igdr m.)

Karagomak kciyiini.in mezraasrdr. Karagomak deresi vadisinde yeralrr'Giinegin do$uguna gore verilmig ad olduSu anlagrhyor.

TARA$ (Igdtr m.)

Tagburun kiiyii mezraasr. Mahalli a$tzda "Tlrag" geklinde de sciyleniyor.

Dar s6ztindery dar-a4, dar yer, dar gegitss anlamrndaki "daraE" s6ziiniindefiigik (Thrag=Darag) bir soylenigi de olabilir.

Osmanh kaynaklannda, Tarag, Taragan adh agiretin kaydedildi$i yerler:Salihli Kazasr (Saruhan Sancaf,r), Aydrn Sancalu Adala ovasr (Saruhan

Sanca[r), Diyarbekir, Kiitahya, Algehir Sancaklan. Tarag Agireti, BozulusTiirkmAn Agiretindendir*o. Tarag CemAati: Aydrn, Saruhan Sancaklary Sa-

lihli Kazasr (Saruhan Sancaf,r), Alagehir Kazasr (Aydrn), Adala ovasr (Sa-

ruhan Sanca$r), Pazarcrk Kazasr (Merag Sanca$). Konar€6ger Gogebe

TtirkmAn TAifesindens8T.

Tarag kciyii (Denizli-Acpayam, Siirt-Sasun). Thrapca kiiyii (lzmir). Taraqqr

koyii (Konya-seydigehir)ffi .

TA$BURUN (Karakoyunlu)

Bu k6y Af,n Daf,/nrn piiskiirttiiSti lavlann meydana getirdif,i kayahk-

larrn ova krsmrna dof,ru engok uzandr$ grkrnh (burun)'nrn bitigi$inde

kurulmugtur. Adrm bundan alu. Kriyiin gimdiki yeri yenidir. K6y ahalisinin,

bugUry Ermenistan arazisi iginde kalmrg olan, Vedibasar denilen kadim

o$uz bolgesinden gelen Ti.irkmen/O$uz oymaklandr' Agaf,rda verilen, kciy-

deki kabile adlan anrlan brilgede, ahalinin geldikleri kiiylerin adr olup, bu

koy adlanrun hepside Of,uz/Ttirkmen oymak adlanndan gelir'

K6yde mesktn oymaklar: Avqarh/Afgarh, Halsah, Karkhunlu/Karkmh,

Qimenkentli, Kolanh, $iddili, $uanli, Sabunlu, $rkhh/$rhh, Igrklar KArgAflr,

Ahmedli, Musullu, Af,amah. Bu boylann tamamr Ofuz-Tiirkmen olup,

Tiirk tarihi iginde onemli bir yer tegkil ederler. (oymaklar biiliimi.inde, bukabilelerle ilgi bilgiler verilmigtir).

Eyuboglu, a.g. Stizliik, s. 167.

Tiirkay, C., a.g.e. s. 157.

Tiirkay, C., a.g.e. s. 711.

T.M.Y.K. 1946 s. 1036.

885

886

87888

NiHAT gETINKAvA / rdDrR ranini

TA$LICA (I[dr m.)

Giing6rmez Deresi vadisinde kurulmug da$ kiiyiidiir. Taghca adh birmezraa da Karaqomak kiiyilnde bulunmaktadr. Taghca k<iyii gevresindekiher tarlamn iginde ekim alaru aEmak iqin, 8-10 metrede bir toplanm4 tag

6bekleri vardu. Adrm bundan dolayr alr.

XVI. Yiizyrlda, Malazgirt sanca$mda "Taqiluca" adh bir koy kaydedil-migtirse. 1701 yrh kayrtlannda, Kugdo$anh-_c-emAatinin oturduSu, Eskige-hir'e baplr "Tagluca" adh kiiy gciriilmekLdir8m. Sultan lbrahim (eZel6/tAldevrinde, Anteb b6lgesinde, Krzrklar'rn oturdu$u k6ylerden biri de Taghca, .. .. . ,.891KOyU rqr

Gtiney Azerbaycan'da, Geyder ve Amere'ye ba$h birer "Dagluca" kciyiib,rl,rrtrryor8g2.

TAYUSGtJN (Tuzluca)

Mo$ollarrn Gizli Tarihi adh eserde geeen "da'usi-kigidut" (develi) siiziiile ilgili olarak, eserin gevirmeni Prof. Dr. Ahmet Temir gu bilgileri verir:"Kazin (eseri rusgaya geviren) bu scizii "tavus" diye terciime ediyor. Krg.:Mo$., Kalm. togos; Ti.irkge tavus, taus, Arapqa taus; Haenisch (eseri Al-manca'ya Eewiren) bunu kigidut scizii ile birlegtirerek "bir nevi deve" diyeqevirmigtir."893.

Bugtin Azerbaycan'rn batr gehirlerinden biri de Tovuz/Tovus adrm ta-gryor. Tovuz, Dq;-OlrazlTag (drg)-Of,uz adrnm bozulmug geklidir. 1826 ta-rihli Azerbaycan argiv belgelerinde, Rus idaresinin, Ermenileri yerlegtirdiSiTavusgala (Kazak qehri) adh bir kiiy kaydedilmektedir8%. Ermenistan'dada $amsaddin e ba$h Tovuzkale (yeni adr Berd) adh bir Ttirk kciyii varses.

Tavus/Tovuz4un = Gun/Hun yani Hun/Hun'lu Drg-OSuz anlamrndaifade edilmig oldu$u muhtemeldir.

Erzurum'un Oltu ilgesinde Tavusker adh bir kciy bulunuyor896.

Krnm'da da, Tavuslar adh bir Tiirk k6yii b.rl.rn..yor897.

Baykara, Tuncer, Hrnrs ve Malazgirt S.Y.A. s. 70.

Halaqoflu, Y., a.g.e. s. 47.

Siimer, O$uzlar, 1980, s. 295.

a.g. Giiney Azerbaycan haritasr.

Mo$ollann Gizli Tarihi, Qev. Temir, Prof.Dr. Ahmets. 195.

Geybullayev, G., Karaba$, s.155.Makas, 2., a.g.m. s. 234.

T.M.Y.K. 1946, s. 1O47.

Dofru, A., a.g.m. s. 97.

889

890

891

892

893

894

895

896

897

NIHAr CETINKAYA / ICDIR TARiHI

TECiRLi (Ifdrr m.)

Qok bilinen Tecirli Tiirkmenlerinin kurdu$u k6ydiir. Bazr kaynak-larda Tacirli olarak geger. Yaygrn siiylenigi Tecirli'dir. Yiire halkr af,-

zrnda da, Tecirli denir. Prof. Dr. Faruk Siimer, birgok argiv vekaynaklarda "Tacirlii" olarak gegti$ini belirterek: "Ancak yaygrn gekli

Tecirli'dir" demektedirsgs.

Dulkad[h eline bafh boylardan biri Tecirli'lerdir' Tecirli'ler XVIII. Y.Y.

baglarrnda Qukurova y6resinde gapul hareketleriyle igtigal ediyorlardr. 1754

tarihli bir belgede da Afgarlar'la birlikte Zeynebli ve Boz-Do$anlar oymak-

larma hiicum ederek 80.000 kurugluk davarlanm at ve develerini ya$ma-

ladrklarrnr, ileri gelenlerden Nebi-o$lu ile 15 kigiyi 6ldiirdiikleribelirtiliyorsgg. t865 yrl*du, iskAna tabi tutularak kendi istekleriyle osma-niye,de yerlegtirilmiglerdir. 12 Ekim 1710 tarihli bir fermanda, iskanlan

istenen konar-g6ger Ttirkmenler'den "Tecirli Afgan torunlan" diye bir Tiirk-

men cemAah zikredilmektedirm.

De$erli bilim adamr Prof. Dr. F. Siimeq, Og"uzlar adh eserinde (s. 628).

verdifi, D.V.Langlois'nrn Qukur-Ova'daki oymaklara dair listesinde de 1200

gadulik Tecirlu Oyma[r kaydediliyor.

Osmaniye ve Ceyhan ilgeleri etr#rnda yerlegmip olan bu Tecirliler'in

yaylaklan, Binbof,a ve Nurhak da$lllllllllllllllllanndadr. Kendi kabile adlanm tagryan

9u 24 kiiyde otururlar: Palah, Yazmaln, $ekerli, Hibof,lu, Giiniin o[lu, Bu-

dakh, Giirer, BSciiklii, Dombalh, Elo$lu, QergioBlu, Alcr, Gticiiklii, Kokulu,

Qrmazh, Karabibili, Araph, trGrmrth, Kabuklu, AlhanL, Sanhasanh, Kala'h,

Karaobah ve Devrigeli. Biiyiik beyleri, merkezleri olan Devrigiye k6yiinde

otururs1.

Osmanh kaynaklannda Thcirli Apireti: TJzeyr Sanca$ (Adana), Bozok,

Diyarbekiq, Merag, Adana, Qukurova Kilis, Sivas, Rakka, Andrfln KazAsr

(Merag), Erzurum, Qrldr+ Kars, Ayrntab, Elbistan, HAroniye Kazasr-(Mera9),

Ziilkadriye KazAsr (Merag), Krbns Ceziresi, Konar G6ger Ttirkman TAife-

sinden. TAcirli Agireti Bozulus Tiirkmdn Taifesidirm2i Tecirli, Tecerli Tecerli.i

Afgan CemAati Rakka ve Adana EyAletleri, TiirkmAn TAifesindenm3, Bttg.tt

Ti.irkiye'de, Tecirli (Malatya-Fethiye), Tacir (Bursa-lznik), Tacirler (Zongul-

dak-Devrek) adh k<iyler bulunmaktadrr.

Siimer, Of,uzlar, 1980, s. 628.

Siimer, Otuzlar, 7946, s.279'

Halaqofilu, Y., a.g.e. s. 118.

Yalgrn, Ali Rrza, Cenupta Tiirkmen Oymaklan, s. 330.

Tiirkay, C.,a.g.e. s. 156.

Ttirkay, C, a.g.e., s.7!7.

898

899

9m901

n2903

NiHAT qETiNKAYA / rdDrR m,nlHl

TEKAITI (T[tzluca)

Takaltr adr, Tuzluca ilgemizin yakrmnda bulunan, yiirede Af,'rr Da$la-n'ndan sonra en sivri ve yiiksek da$mn da adrdrr. Evliya Qelebi, Erivanseyahati suasrnda, Tuzluca yakrnlannda bir kaleyi tarif ederken "Tekelti"adh yerden de bahseder: "Kale (Magazbird) dibinden Arpagayr akar. Bunehir Giircistan tarafindan gelip, burdan geqerek Aras nehrine yakrn biryerde, Tekelti kasabasr dibinden Aras'a dcikiiliir."#. Buradan anlagrlacaf,r

izere, eskiden Tekelti adr, Tuzluca iqin siiyleniyorrnug.

Azerbaycan lehgesinde, Ahn e$erinin altrndan, terini geksin diye srrtrna

konan tistti aeri, yumugak keqeye de denirss.

Kanaatimizce "Tekelti" adr, Safeviler zamamnda bu ycirede de goriilenT[irkmen boyu "Teke"lerin adrndan gelmig olabilir. Yore adlannda srk gor-diif,.iimilz eski "t" goSul ekini, "Tekelti " adrnda da g<irtiyoruz. Tekeli + t= Tekelit = Tekeliler olmug olmahdr. Bu Tekeliler anlamrnda aldr!'rmrzTekelit sciziiniin, sondaki "it" hecesindeki "i" ve "t" sesleri yer deSigtirerek

Tekelit = Tekelti (Iekeliler) olabilecefi hususu iizerinde de durulmahdu.

Osmanh dtinemi, Tiirkmen Teke oymaklanrun yogun bir gekilde yer-legtif,i Antalya yciresinin adr, "Teke Sanca$r" (Ieke Beyli$) adrm tagrrdr.

Bugiin Tiirkiye'de Teke, Tekeli ve Teke adrmn igtirak etti$i 40'da gok k6ybulunmaktadu. Teke, Tekeli, TekelioSlu Agireti: Silifke KazAsr (Igel), SamhanSanca$, Eyi.ibeli KazAsr (Aksaray), Gence, Ktitahya Sancapr, Ku"un KazAsr

(Tarsu-s;, Tekeli Ttirkmen Yitriigii (Teke Sanca$, Aydrn, Igel Sancm6. Yine

Osmanh donemi Anadolu'da, Teke, Tekeli ve Teke adrmn igtirak ettif,i 42

cemAat kaydedilmigtir. Bu CamAatler umumiyetle Anadolu,nun gtineybatrkesimlerinde gori.ilmektedirmT.

TEZEKQi (Itrzluca)

Emir Timur'un, Azerbaycan hAkimi olup, buramn idaresini torunu Mi-rangah'a verdi['i zamandd, Mirangah'a tAbi olan, Azerbaycan emirlerindenbiri de "Tizek" bey idi. If,drr ytiresinde yer adr verme gelene$inde, boy,oymak ve bunlann be$lerinin adlarrmn kullamlmasrmn a$rrhkta olmasr

gozdntine ahmrsa, L5. Yiizyrl baglannda, btilgede emirlik etmig olan "Tizek"bef in adrnrn da yeradr olarak verilebilecef,i mi.imkiindiir.

Unlii Ttirkolog Radloff, 1.861 yrhnda Sibirya seferi srasrnda, Kazaklat'-dan, biiyiik OrdJdan "Sultan Tezek" adh biriyle de giiriigtti$iinii yazarss.

Evliya Qelebi Sey. Ugdal ne9. lst, 1985, C, 7-2, s,640,Altaylr, S., a.g, adzlltk, a,777,T,M.Y,K. 1946, a, 1046-1409,

Ttlrkay, C,, a.g.e, e. 158.

Radloff, W,, Slblrya'dan, a, L52,

904

905

906

907

908

NiHAr gETiNKAYA/ IdDIR uniniIgel, Kantag y6,resinde yaglya lgdirler'in iki kolundan biri olan Biger

lgdirler'in, Kanuni devrinde yagad*lan kiiylerden biri de (33 vergi niifuslu)lezeKtu lcu

TURABI (Itrzluca)

Siirmeli k6,ytine bitigik kdydtir.

Tur scizcii$ii Tiirk anlamma da sciylenir. "Tutan" (Tiirkler) adrnrn k6kiide "Tur" dur. Tur ve go$ul eki olan "an" dan Turan / Tiirkler demektir.Tiirk efsanelerinde (Uygurlann Tiireyig Destam) gegen kutsal a$aglann

birinin adl "Tur" af,acr idi91o.

Saka boylanndan, Turasbr-Tur-Turas-Turamba911 Turah, Saka/ Iskit boy-lunndan912. Saka Tiirkleri'nin bagbu$u, Turan Padigahr, Efrasyab'rn (Ttirkg^e

adr Alp-Er Tunga) damadmn adr da "Turasb bin Cuzrec" adrm tagryo.drr9l3.

XVI. yiizyrl kayrtlarrnda, Hrms sanca$rnda "Tura Be$", "Tura Hacl" ve

"Tur" ile "Kandralu" (Kanturalu) (2 kiiy) adh k6yler kaydedilmigtirela.

Bah Sibirya'da Thbul havzasrnda "Tura Kalesi" adh bir yer bulunmaktadJls'

Qrldr Eyaleti Tirhrir Defterlerinde (1578 cincesi) ku.ntlt gahrs adlanndan "Kan-Durah" (L-"lt) geEer. "han ordusundan gizhce Osmanhlar'a haber veren "Kan-Durah"ya 1554 iyliiliinde Trmar verilmigtir. Aym defterde Tura k6,yti .r"re16'

1491 de Diyarbaku'da bir miiddet hakim olan Ak-Koyunlular'dan, Ba-

yrndulu Nur Ali Bey'in of,lu Turab b.ynt'adrru tagryoriu'

$ah Abbas zamaru Ttirkmen Emirlerinden biri, Deli lhtiyar o$lu Tiirk-men Turabi (Iurab) Bey idie18. Bu Turdb bey, Ustach Tiirkmen boyunamensuptur. F. Siimer bu Turab hakkrnda 9u bilgileri verir: "ustach TokmakHan, (dirlif,i Saat-Qukuru idi) IL $ah lsmail'in (Mirza) tahta gegmesiyle,

elgi olarak gittigi Istanbul'dan diiniince Saat Qukuru vilayetindeki dirlifi,kardeglerini <ildiiren amcasr o$lu Ebfr TurAb'a (Ustach) verilmigti. II.$ahIsmail kendisine kargr grkan kardegi Mustafa Sultaru, iglerinde Ebfr TurAb'rn

da bulundu$u ustach be$lerine iildii*iin;e bunlan affetti. Ebfr TurAb tekrar

Qukur Sa'd (Saat) vilayetini geri aldr.",''.

Siimer, O$uzlar, 1980, s. 356.

6gel, T.M. s. 74.

CevizoSlu a,g,e, s. 48.

Cevizof,lu, a.g.e. s. 51, kro. 17.

Taberi, Milletler ve Hiikiimdarlar Tarihi, Milli E$itim Bak' yay. $ark-lslAm Klasikleri,lstanbul 799L, s.737,Baykara, T., Hrrus ve Malazgirt S.Y.A, s, n.Togan, Ttlrklstan, e, 35,

Krrzrotlu, Krpgaklar, c. U3-775,

Woods, Akkoyurdular, a, 289.

S0mer, Safevl Dev, Kur., i. 195,

S0mer, Safevt Devletlnln Kurululu, s. 114.

909

910gtt912913

914

915

916

n791E

919

osmanh vesikalannda, 11 ocak 1691 de verilen emirle konar g6ger

Dulkaduh oymaklanndan, yerlegtirilmesine karar verilenler arasrnda "Du-

rabeyli" oymaf,,r ve Haleb Tlirkmenleri gurubu iginde "Kara $eyhlu Dura-

beyli" oyma$r gegmektedirg2o.

Darabi koyii (Bingiil-I<lB, Mug-Varto, Siirt Kozluk); Durabey kijyti (Kii-

tahya-Domanig), Durabeyler k<iyii (Bahkesir-Dursunbey), Durabeyli (Zon-

g.riduk-ftegli). Turabi kiiyii (Zonguldak-Bartrn)' Turabel"",mah'

(lzmirBergama). Turabili mahallesi, (Manisa-Salihli-Caferbey kiiyii)"'.

Turab adr, If,drr b6lgesinde de gahrs adr olarak verilmektedir. (Bu sa-

hrlarrn yazamn da g6bek adr Turat/drr.)

Verdi$miz iirneklerden, bu kiiyiimi.iziin de iginde bulundu$u sahat-

eukuru idaresinde bulunmug olan, Turabi (Ebu Turab) beyin adrndan gel-

mig oldu$unun ihtimali daha kuwetlidir.

TUTAK (Ttrzluca)

Tutak adr, Tiirkler'de kigi adr olarak da kullarulrr'

O$uz Destam'nda Yaies of,1u Tiirk'iin d6rt o$lundan birinin adr Tu-

tuk'd-ur. Ttirk-Mopol aleminde kavim adr olarak da yayrlmrgtrr. Destanda

Tiirk ijliirken yu"ir,", akrlh, !^ilgili ve adelet yolundan aynlmayan Tutuk'un

gegmesini vasiyet etmigtir922.

$ecere-i Terakime'de O$uz neslinden Kara Gazi Beg'in diirt ogllundan

birinin adr Dudrk veya Dudak olarak geqer. Tiirk ve Mof,ol devrinde gok

rastlanan Tutak adr Mof,olla'ra Tuta'u ve Tutaku geklinde geemig ve Tutkaul

iinvamna da k6kliik etmigtir. Prof. Dr. Bahaeddin 6gel, Tutak admm aslmrn,'Tutgak"" ve "Tutkak', olduiunu, uygur leh4esinde rrtutukrr ve Qa$atay

tehEesinde de ,,tutak,' haline litaigi"i belirtire23. Yine, $ecere-i Terakime'de

Toksurmug'rn ogllunun adr "Tutak" olarak g"g"'924'

osmanh Kaynaklannda Tutak, Tutakh (Iutaklu) CemAati, Nif,de sanca$t

Haymana Kazisr (Ankara SancaS), Y6,riikAn TAifesindenv'". XVI. y.y. eski

kayrtlarda Hrms sancasrnda "Kall. Tutak/Dutak" ve Varto nahiyesinde,,Kara Tutak" adh kriylei gcisterilire26. Tutak ilgesi (Af,n). Tutak kiiyii (Ap-

n-Taghgay ve Do$ubayazrt-Musun)' Tutak p;rh' (Kayseri)' Tutak mezraasl

(Mug-BuiamkKaraaprl bucalr-l,nairis k6yii)e2t'

Orhonlu, C., Osm. Imp' Agiretlerin lskdm, s' 58'

T.M.Y.K. 1946, s. 1078.

Ogel, Tiirk Mitolojisi, C. l, s.377.

Ogel, 8., Tiirk Mitolojisi, C. I, s. 260.

Ogef Tiirk, Mitoloiisi c. I' s' 252'

Tiirkay, C. a.g.e' s. 741.

Baykara, Tuncer, Hrnrs ve Malazgirt sancaf,r S'Y'A' s' 42'

T.M.Y.K. 1%4 s. 1080'

920

921922923

924

925

926927

NiHAr CETiNKAYA / rdDrR TARIHI 267

TUTLAR (Ifdrr m.)

Tarih krsmrnda belirtildi$i iizere, lspanya elqisi Claviyo bu yciredengegerkery buralarda ipek bocef,i yetigtirildi$ni ve bu sebeple, her taraftatut a$aElarrmn bulundu$unu soyliiyordu. Tutlar adr gibi, bolgedeki tut veipekle ilgili yer adlarr hep bu ipekqilik ananesinin hahralarrdrr. SiirmeliKarakalasr (eski Siirmeli gehri)'mn yakmnda, Aras kenarrnda, Siirmeli ko-yiiniin gok eski mahallesinin adr da lpekli idi. $imdi bogtur.

Osmanh kaynaklarrnda Ttrtak, Tutakh (Tutaklu), Tutamrg, Tutulu, Tutu-luelcisi, Tutug adh CemAatlari kaydedilmektedir. Anadolu'da Tut, Tutlal,Tutluk v.b. ad.larla krk'dan fazla yerde koy bulunmuktudrr928

YAGTI (Thzluca)

Tiirklerce gok yaygrn kullamlan yer adlanndan biridir.

Osmanh kaynaklannda Ya$h, Yaplu adh, Yeniil KazAsr (Sivas Sanca$),Haleb EyAleti ve Karasi Sancafr'nda, TiirkmAn TAifesinden cemAatlerin adr

gegmektedir929,

Bg_Cni^ Anadolu'do Yaf,cr, Yaflr v.b. adlannda 150 civannda koy bulturmak-tadr93o.

YASSIBULAK (Tltzluca)

Bulak adr igin Karabulak bahsine bkz.

YazrfYasi. scizii, esmer ftozku rengi) anlamrna da g"lir931

XVI. yiizyrlda lqel ili -G_-iilnar ilgesinde, Bef,-Dili kdylerinden biri de

"Yas Prnarr" adh kciydiire32. 1595 Qrldrr-Ahrska Mufassal Tahrir Defte-rinde "Yassr Seki" kciyii 1 gegmektedirg33. XVI. y:ilzy:i- Tahrir defterindeBayburt yiiresindeki kayrlar'rn yurtlarrndan "Yassr-Uyi.ik" adh y"r9&_ g"-ger. Hrms ve Malazgirt sancaklarrnda, birer "Yassr Viran" koyleri935 ileTekman sanca$rnd.a, iki ayn "Yassl Qayrr" koyti kaydedilmigtirg36. Kars'rnSelim ilgesinde Yassrca koyii, Batr Trakya'da Yassr-<iren adh bir Tiirkkoyti bulunmaktadrr.

928

929

930

931

932933

9U935

936

T.M.Y.K. 1946, s. 1080.

Tiirkay, C., a.g.e s. 759.T.M.Y.K. 1946, s. 1110-1112.

Kafesofilu, Tiirk Milli Kiiltiirii, s. 170.

Siimer, O[uzlar 1980, 308.

Krrzroflu, Krpgaklar, s. 173.

Oguzlar 1980, s.277.Baykara, T., Hrrus ve Malazgirt S.Y.A. s. 73.

Baykara, T., (a.g.e. s. 85.

L080 ,da Tiirk gciglerini Rum'a (Anadolu'ya) gotiiren Biiytik Emir Ya-

sr',nrn adrndaki Yasr, Yasr Pan/Iparh adh OSuz boyu Yasr (Yazrr)'dan a-

lnmrg olsa gerek937. P*f. Dr. Akdes Nimet Kurat, Pegenek uruglanndan

bahsederken, onlara ba$h "Yazrkopan" uruf,*ndan bahseder. Kopan uru-

!'unun Beyi de "Yazr Kapan" adtnl tagryardu"o'

Diizliik, ovahk anlamr da vardr.

YAYCI (Merkez)

. Tiirk Diinyasr'nda, qok yaygm g6'riilen boy ve yer adrdrr' Anadolu'

Azerbaycan, lran ve Tiirkistan'rn her kiigesinde, Yaycr adh boylara ve

k6ylere rastlanmaktadrr. Yaycr sd'ylenigi genellikle of,uzlar'ca siiylenir.

Yazrn yaylaya, hayvanlarla giten, yayrlan, yaylakgl konar-g6ger Ttirk-

ler'e "yaycr; a"t it-igtir. Anadolu Tilrkmenleri'nden yaylakgr, konarg6ger

guar" ulrutitine, bir yerde durmadrklan iqin, yayc/nrn kelime anlamrndaki

yuytlut, konup-g<ten, yiiriiyen anlamrnda "yiiriik/ydriik" denilmektedir'

igirr,r. yaycr kAyti adr da, konar-giiger, yaylakqr ananesine baf,h ahalisine

g"a"", 6r,c"llri oymak adr olarak (Yuyct oymaf,r) ahnmq ve daha sonra bu;yaycr/yaycrlu" oyma$ yerlegik hayata gegtif,i yere de oymak adrm vermig

ia"grr'unf.grlmaitadu. Bu k6y bugiin yerlegik hayata geqmigtir. 3040 yrl

iinceJine kadar yaycr k6yiinde yaylacrlk vardr. Halen bu k6yde yaylacrlk

kiilti.irii canh bir gekilde muhafaza edilmektedir'

Yay sdzii, eski Ttirkler'de hakimiyeti ifade ediyordu. Yay, oku atar, ok'u

yanenairir ve idare eder. ok da tabiti$in iladesidir. Ana boyun alt bii-

ii.i*l"ri, ona tAbi olan boylan ifade eder. Of,uz boyunun tlg-Ok, Boz-Ok

kollan gibi. Bir siyasi birlise dahil olmug boya "ok" deniliyordu. Yay ile

atrlan ok da eski Ttirklerde "tabilik" (:y"""i idari bafhhk) belgesi, yay ise

matbuluk (hAkimiyet) belgesi sayrlrdr'"''

Siizliikte, yay/yazk6kleri ayru olup ytiriime, aErlma, genigleme' yayrlma'

bir yerden bagka bir yere gitme anlamlan igerir' Ok atmaya yarayalr arag'

g"kili.,". genigleyip, uetftp, yayrldrsrndan ona da "yay" denilmigtir' Yasr/ -

yu"t tA* ae Tiirkgede, diizliik, ovahk, yayrhnan yer anlamrndadu'

Yaycr boy ve yer adrna, Tiirk Dtinyastnda, her yerde rastlamr'

gecere-i ierAkime (Iiirklerin Soy Ktitii$i)'de, Ceyhun kryrsrnda Karak'l

6oq a.niten yerde yagayan Tiirkmen Yayc{,}rnn, Salur Osiirctik Alp'rn

ogto Vuy", be!'e bafhnir$ndan bahsedilireao. Osmanh devrinde Halep

Tiirkmenleri'nden Yalcr oyinagr da kaydedilmektedir%'

NiHAr 9ETiNKAYA/ IdDIR TARiHI

Krrzrotlu, Krpgaklar, r. 78.

Xurat,-n, Nimet, IV.-)$11], ygzyrllarda Karadeniz Kuzeyindekl Tilrk Kavlmleri ve

Devletlerl, Ankara 792, c, 324'925,

Kaferof,lu, Turk Mtlll Ktllt0rll, r. 218.

gllmer, Of,uzlar, 198Q I 66X,

gevlnc, N,, t,8,m. l. t0d'10!,

997

938

939

9{09{1

NiHAr qETiNKAYA / rCDrR TARiHi

Yaycr koyii (Gaziantep-Kilis, Giresun-$.Karahisar, Adana-Karaisah), Yay-crlar k6,yii (Qargamba, Yozgat-Akda$madeni), Yaycrlar mh. (Ordu4olk6y-Belen koyii), Yaycrlr mah. (Gtimiighane-Torul-Manastrr kciyii,Ordu€olk<iyAybastr bucafr-Qankrn koyii)e42.

ftrlhgrvan'rn $erur ilgesinde Agaf,r ve Yukan Yaycr, Culfa'da, Yaycr kciy-t"ti:ll ile Gi.iney Azerbaycan'da, N4=eraga'mn bir Vaycr kciyii bulun-makta-,9Mcur

Ermenistan'da, Korus'a baSh Yaycr adh bir Mtisliiman Tiirk kciyiibulunmaktadr. 3.7.1968 tarihli Ermenistan htikfrmetinin kararryla adr,"G1.jit" olarak def,igtirilmigtir. Krrrm'da da Yaycr adh bir Tiirk koyii

945var

Kiiy ahalisi yerlegik hayatta olup, yaylakqrhSr brraktr!.r halde, G6,geri(yaylakgr) kiilttir unsurlarrru biitiin canhh$r ile yagatmaktadrr.

ztir,rtiraR (Karakoyuntu)

Bu ad bir Tiirkmen oyma$rnrn adrndan gelmedir. Caferi/Alevi Tiirk-menleq, Hz. Ali'ye kargr olan sevgilerinden, onun ve ona ait isimleri gokkullanmrglardu. Bu "Ziilfigar" adr daHz. Ali efendimize ait oldu$u bilinenmukaddes, iki gatelh krhcm adrdu.

Osuzlar'da, gahrs ve yer adr olarak gok kullarulu. Osmanh lmparator-luSu'nun kurucusu Osman Bey'in vefahndan sonra/ kalan miitevazi egyalanarastnda, a$zr gatalh, Zilfigar'a benzer bir krhg bulunuyordu. O$uzlarMiisliiman olduklanndan beri, hangi IslAm mezhebine mensup olurlarsaolsunlar, Hz. Ali'ye ve onun soyu olan lmam nesline gok saygr duyarlarve onlan kutsal kabul sayar, onlarla ilgili her geye hiirmet beslerler.

trGrgzlar'm Manas Destam'nda geeen, Talas'ta bulunan, Ziilfikar adhda$rn adr da, aym anlayrgla verilmig bir addu9a6.

Osmanh kaynaklannda Ziilfi.ikarelci adrnda bir CemAat, kaydedilmekteolup, Ankara Sanca$r, Keskin Ka_zAsr (Kengrri Sanca$r)'nda, TiirkmAn Yci-

rtikAn TAifesinden gosterilmigtir%7.

Azerbaycan'da da, Kelbecer gehrinin do$usunda bir Zi.ilfiigarh k6,yiibulunmaktadu.

T.M.Y.K. 1%6 s, 1125,

a.g, Azerbaycan Cum, Haritasr,a.g, Gllney Azerbaycan Haritasr,Dotru, A., a.g.m, e, 99.

6gel, Tilrk Mitolojisi, C, I, s. 534,

TUrkay, C,, a,g.e, r. 791.

942

943

9449tt946

947

NiHAT gETiNKAYA / rdDrR renlni 271

IGDIR'DA BAZI OYMAKLAR

NiHAr qETiNKAYA / IdDIR rlnini 273

ABILI Melekli).Abr Azeri Tiirkgesinde agrk mavi (g6k rengi) anlamrndadu.

Giiney Azerbaycar/daki $ahseven Tiirkmenleri'nin Erdebil-Eli koluna

baih Abr Besli adh bir kabile bulunmaktadul. ki, muhtemelen bu Abrhkabilesi, $ahseven Abr Beyli'lerle iligkili olup, Anadolu'da g6rdii$iimtizAbah Tiirkmenleri'ndendir. Abah adrnrn, Azei afinnda Abrh geklinde te-

laffuz edildi$i anlagrhyor. If,du mahalli ai.:zr da ayru 6zellif,e sahiptir'

Osmanh dewinde, Abah cemaatled Sivas ve Karaman b6lgelerinde2, lHu-

ma, Humus ve Halep sancaklan ile Yeni Il KazAsr (Sivas EyAleQ'nda. agiret

olarak yagryorlardr3. $am EyAletinde de CemAat olarak gdriilmektedir4.

Ermenistart'rn Vedi adh Tiirk nAhiyesinde Abrgdrlar adh bir mahddile yine Ermenistan'da Abrlkent (Bulakh) adh Ti.irk k6,yi.i bulunmaktadu.

Ermeniler bu adr def,igtirip, k6ye Kalinina adrm vermiglerdir6.

Tiirke bir tinvan olan "Aba", (Krpgak) Basar-aba, Alhn-aba, Tonuz-aba,

It-aba, Arslan-aba ve (o[uz) ey-atu, Boz-ubJ gibi adlarda da gok kulla-

mlmrghr. Aba, Abah/Abrh geklinde de kullamlmro olabilir'

ACERAN / AciRAN / AciRLi (Arahk).

Bu oymak admm ash Afageri'dir' Kacar, Kacari boy adryla aynl men-

gedendir. Ikiside A$ageri Tiirk boyu adrnrn defiqik siiylenigleridir. Kacar

ve Hageri kd,ylerimizin adlan da bu Tiirk boyunun adrndan gelir. (Bu

hususla ilgili aqftlamalar igin Kacar k6yii ile ilgili krsrm bak.)

Togary tarihlerde "Acari" ve "Acarlu" olarak gegen kabile adlarrrun A-

$ageri boyunun bagka bir s6ylenigi oldusuna igaret ederek, bunlarrn Ana-

dolu'da, Fars vilayetlerinde ve Azerbaycanda "Acarlu" adryla goriildiiklerinibelirtirs.

Yine Togan, Selguki'lerle Mo$ollar devrinde Af,ageri uru$unun bir krs-

mrmn Halep ve $am taraflanna gittigini ve bunlann 1180-1412 seneleri

arasrnda, kaynaklarda "A$aEeri, Agiri, Aceri, Tiirkmen Aceri, A$iran", son-

ralan da "Aacirli, Aceri, Acirli" isimleriyle, Erdebil'in kuzeyinde ya$ayan

$ahsevenler igindekilerin de "Ageri" ve "Acirli" geklinde zikrolunduklarmryazar. Azerbaycanh Thrihqi cihangir Zeynalof,lu bu Acuh/Acirli oymaf,nr

I Zeyrralo$lu, Cihangir, Muhtasar Azerbaycan Tarihi, Baku 1992' s. 68.

2 Ahmet Refik, Anadolu'da Tiirk Agiretleri, s. 69,78.3 Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s. 45.

4 Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s, 173.

5 Kerimzade. a.g.m. s. 118.

6 Makas, Yrd. Dog. Dr, 2., a.g.m., T.D.A'D. sayr 83, Nisan 1993, s. 224.

7 KafesoSlu, Ttirk Milli Kiiltiirii, s. 183.

8 Togan, Girig, s. 258.

NiHAT qETiNKAYA / rdDrR TARiHi

Erdebil civanndayagayan $ahsevenler'in Migkin Eli oyma['rnrn bir kabilesioldu$unu belirtiry.

Ak-Koyunlu ve Kara-Koyunlu Tiirkmenleri topluluf,unda bulunan oy-maklardandv. 1728 defterinde, I$drr'rn Arahk bolgesinde Boz Alanp ilebunun yakrnrndaki Tag-Krglak'ta oturan "AcarAn" adh bir kabile kaydaahnmrgtrrto ki, Arahk'd.aki bu Acirli kabilesidir.

Bu kabile, Halep Ttirkmen toplulu$u iqinde Acirlii adryla, Safevi Dev-leti'nin kuruluguna da iptirak etmigtirll. $ah Abbas devrinde, emirlerdenImam Kulu Sultan, Acirliler'den idi. $ah Safi zamantnda, Acirlu oyma$rmnbagmda, yiizbagrlardan Saru-Han bey bulunuyordu. Rahmetli A. Golprnar-h'mn, Fuzfili Divam adh eserine esas olan niisharun grkanlmasrnr (1568'de)

emreden Selman A$a O$lu A$am Verdi Bey, Acirlular'rn Karacalu oyma$rna

mensuptul2.

Osmanh dcinemi Rakka'ya iskAn edilen Tiirkmenlerden Acarlu Oyma$rda bulunuyordu. 1520-1530 yrllarr arasrnda beg b6lnk geklinde Halep Tiirk-menler'i arasrnda yagayan Acfirlular, 1590 yrhnda Rakka'ya iskAna mecburtutulmuglar fakat ertesi yrl buradan kagmrglardul3.

Yine, XV[. yijrzy;J ortalannda, Harran ve Urfa dolaylannda mecburiiskAna tabi tutulan Tiirkmenler arasrnda, Halep Tiirkmenleri'nden bu Ac-frrlu oymaf,r da bullunuyordrrl4.

Giiney Azerbaycan'rn' Erdebil gehri civarmda, $ahseven Ttirkmenleriiginde, Acarud (Acerli) adryla, Nevruz Alibeklu (300 hane), Balabeklii (300

hane), 200 hanelik Dara-garva (Dar[ah) ve Alarlu (400 hane) kollanyla ve

Migkin elinde de 300 gadrrh Acerlu kabilesi Elat (Gcigeri) olarak yagamak-

tadrrlarlS.

Togan, A$ageriler'in yo$un olarak yerlegtikleri Marag-Elbistan arasrndabulunan Alisa koyiiniin ahalisine Acarh dendifiini belirterek, "Acerli", "A-carlu", "Acirli", Arap kaynaklarrnda, "Tiirkmen Acer"r "Ager"r "Ageryan",

"Agir" olarak oymak adlarrnm gegti$ni ve bunlann hepsinin A$aqeri'den16gerql8rnr soyrer

Osmanh kaynaklannda, Konar4ciger Tiirkmen Taifesindery Acrr, Acrrhagiretlerinin yagadrf,r tespit edilen yerler: Aydm Sancaf,'r, Soke KazAsr (AydrnEyAleti), Rakka, Bolvadin KazAsr (KarahisAr-r SAhib Sanca$), Rakka, Bol-

9 Zeynaloplu, Cihangir, Muhtasar Azerbaycan Tarihi, s. 68.

10 Krrzroflu, Kars Tarihi, s. 502.

11 Siimer, Safevi Dev. Kur. s. 52.

12 Gtilprnarh, A., Fuztli Divam, s. CX den nak. F. Siimer, Safeviler, s. 176-177.

13 Ahmet Refik, Anadolu'da Tiirk A9., s. L00); Sevine, N., a.g.m., s. 83.

14 Siimer, OSuzlar, s. 193.

15 Togan, Azerbaycan mad. lsldm Ans. C. 2, s. 93.

76 Togan, Azerbaycan mad. lslAm Ans. C. 2, s. 99.

NIHAr gETINKAYA / rCDrR TARIHI

vadin KazAsr (KarahisAr-r SAhib Sanca[r), Giizelhisar KazAsr (Aydrn San-caf,r), Bal*esri (Karesi Sancaf,r), Sivas, Kiitahya, Diyarbekir, Mardin, Erzu-rum, Kars, Ahrska,_Qrldrr, Giile Sanca$, Saruhan Karaman, Halep, Hama,Flumus SancaklanlT. Acat Acarh (Acarlu) CemAatleri de gu yerlerde kiigi.iktopluluklar halinde goriiliir: Rakka,^Aydrn, Bolvadin, GiizelhisAr (Aydrn),Bahkesir, Diyarbekiq, Mardin, Scike'o.

Ttirkiye'de, Bu oymak adrm tagryan k6yler: Acerk6yahmetbey, AcerkoyK. Siileymanl, Acerktiy Mehmetbey (Reyhanh-Hatay),-Aceroba (Kadirli-A-dana), Aceroba mezraasl (Gaziantep), Acuh Kayseri)19.

A.C^q.LA.LI (Tavusgtin)

Azerbaycan'da da goriilen bu kabile adrmn, bi.iytik Tiirk boyu olanYa$ma/Yafimah Tiirkleri'nin adrmn bozulmug gekli olduf,u muhtemeldir.A$amayh gekllinde de girriiliir; Ozbekler'in Kongrat kabilesinin, Oktamgahoyma$rmn kollanndan biri A$amayh adrm tagrr".

Siimer, ilk Miisli.iman olan Tiirk devleti Kara-Hanh devletini YafmaTlirkleri'nin kurdufunu; Hudud ul-Alem'e giire, YaSmalar'rn hiikiimdarla-nnrn To$uz Cuzz (Doku z O$n) hiikiimdarlan ailesinden geldifiini soyler21.KaggarL, Tiirk lehgeleri iqinde en do$rusunun Yapmalar'rn lehgesi oldu-$unu kaydeder.

Ak-Koyunlu topluluf,u iqinde AiamaL veya Af,mah adh bir Tiirkmenkabilesi bulunuyordu. Bu kabile, Ak-Koyunlular'rn 1475 askeri harekatla-rrna bir gurup olarak katrldrklarr kaydedilmektedirz. Tavusgiin koyiindekiAfiamah oyma$rmn bu Ak-Koyunlu oyma$rmn bakiyesi olmasr kuwetlibir ihtimaldir.

AHMETLi

Tuzluca'mn Karakoyun k6,yiinde (soyadlan Akdo$an) ve Thpburun koyii(soyadlan Effce) ile bazr koylerde yagryorlar.

O$uz boylanmn birEoiunun biinyesinde Ahmetli adh oymaklara rast-hyoruz.

Ak-Koyunlu toplulu$unda, Ahmedlu adh bir kabile bulunmakta idi.IJzun Hasan devrinde, bu kabilenin bagrnda, ismi gegen tek reisleri AhmedBeg Ahmedlu bulunuyordu. Safevi devletinin kuruluguyla, bunlara katrl-

Ttirkay, Cevdet, a.g.e. s. 45.

Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s. 176.

T.M.Y.K. C. I, s. 5, 6.

Togan, Tiirkistan, s. 43.

Siimer, O$uzlar, s. 27-30.

Woods, John E. Akkoyunlular, s. 326.

t7L8

19

20

27aa

NiHAr qETiNKAYA / IdDIR TARIHI

mrglurdrr23. $ah Abbas (1'612), bazr Ttirkmen boylanm daf,'rttrf,r zaman'

Karaba$'da yagayan oymaklardan bir krsmrm da Mazenderan'a (Merz-i

Turan = Turan srmn) siirgiin etmigti. Otuzikili Ulusu Qa Oiryz ve 8 Krp-gak)'ndan Ahmedlu adh oymak gitmemek igin direnmig ve $ah tarafrndan

cezalandrnlmrqtr24.

Mehemmedhesen Velili (Baharh), Azerbaycan'daki Ahmedli adh oymak-

lann, adlanm Krzrl Ahmed'den aldrklanm, 1301 tarihind-e_ kurulup L459

tarihinde daf,rlan bir miistakil hanhklan olduf,-unu soyler2s. Baharh, $ah-seven Ahmedli Tiirkmenleri'nden bahsederkerl Azerbaycan'mn gok yerine

dafrldrklanm belirterek, Ahmedli Ttirkmenleri'nin, kendi adlanyla kurduk-

larr k6,yleri de verir: Giiygay kazasrnda: Lele Ahmedli, Ahmedli; Cebrayrl

kazasrnda: G<ikahmedli, Yal Pirahmedli, Ahmedliler, Pir-Ahmedli, Ahmedli

(2 k6y), Ahmedaf,ah, Yarahmedli; Cavad kazasmda: Ahmedli, Nurahmedli;

Ahmedli (2 k6y); Lenkeran kazasrnda: Ahmedli; Cevangir kazasrnda: Ah-medli, Gubartabr Ahmedli; Zengentr kazasrnda: Mollaahmedli; Gence ka-

zasrnda: Azarahmedli, G6ranboy Ahmedli, Ahmedbeyli.

Ahmedlu oyma$r, yukarrda, Ak-Koyunlu topluluf,una mensuP oldu$uifade edilen Ahmedlu oymaf,,r olup, Karakoyun (Tuzluca) kiiyiindeki Ah-

medli oyma[rmn da bunlann bakiyeleri oldu$u muhtemeldir. XVII. yiiz-yrlda Karabaf,'a yerlegmiglerdir' Anadolu, Kuzey ve Giiney Azerbaycan'da

bunlarrn adln tagryan bireok k6y bulunmaktadrr.

Anadolu, Iran ve Azerbaycan'da Ahmetli adh gok sayrda oYmak ve

k6yler bulunmaktadrr.

ALHAN U$AGI (Tekaltr)

Tuzluca,mn Alhan k6yiine de ad veren Alhanh boyuna mensup olduklananlagrhyor. Cevizo$lu, Dosu-Anadolu'ya gelip yerlegen saka boylarrndan

ikisinin "Alhanh" ve "Alhan" adrm tagrdrf,rm belirtir'o. (bak. Alhanh kiiyii)Tagk6prii (Kastamonu), Alagehir (Manisa), Erefli ve Cihanbeyli (Kon-

ya)'de birer Alhan adh koy ile Malatya'da Alhanuga$r adh iki kiiy bulun-

maktad1r2T.

ALKIIAS (I[dr)Alhas adr Tiirkmenler ve Krpgaklar arasrnda gok rastlanan oymak ve

gahrs adlarrndandrr. Bu aileler, Ermenistan'daki Egnek (Ognak) adh Tiirknahiyesinden gelmiglerdir. Soyadlan da "Alhas"dr.

23 Woods, John E. Akkoyunlular, s. 326'

24 Siimer, Safevl Devletinin Kurulugu, s. 153.

25 Mehemmedhesen Velili (Baharh), Azerbaycan, s. 45.

26 Cevizo$u, a.g.e. s. 52.

27 T.M.Y.K. C. I, s. 45.

NiHAr qETiNKAYA / IdDIR TARIHi 277

Malatya y6resinde ya$ayan bir agiret Alhas adrm tagu2S.

Osmanh kaynaklannda Elhasbef, adh bir Tlirkmen cemaati de kaydedilir2e.

1002 H. tarihinde Azerbaycan'da yagayan Kelhirr Ttirkmen agireti be$-

lerinden biri de gahbaz Bey;in of,lu Elkas Bey idi30.

Osmanh vesikalarrnda Elhaslu/Elhas Bey CemAati, 9u yerlerde kayde-dilmigtir: Elbistan KazAsr (Merag SancaS), Merag, Malatya Sancaklarr, Di-yarbekir EyAleti, DArende KazAsr (Divrigi Sancaf,r)il.

Bu Alhas adrmn, Tiirkmenler arasrnda oymak adr olarak yaygm g6ri.il-

mesi, $ah lsmail'in oflu, $irvan Beylerbeyi Alhas (Alkhas) Mirza'mn adrylailgili olduflu muhtumeldir. Alkhas Mirza, $irvan fethedildikten sonra $irvanBeylerbeyi olmugtu. $ah Ismail'in oliimiinden sonra, hiiktimdarh$a, kardepi

$ah Tahmasb getirilince isyan etmig, yaprlan savagta yenilerek lstanbul'a,kaqmrg ve Kanuni Sultan Siileymar/a srSrnmrgtr. Sultan Siileymar{rn, III'Iran seferinde (1548), kuwetleriyle, Kanunflnin yamnda bulunuyordu.

AI,EMHO (Alimaholu)

Bu oymairn adrmn, Ali Moho adh be$lerinin adrndan geldi$i rivayetedilir. Sakan agiretinin bir kolu olup, KavaktePe mezraasmda yagarlar.

Ttirkistan'da, Kazaklar'rn "Kigi Yiiz" (Kiigiik Yiiz) kolu iig kabiledir:Elimolu, Bayolu ve Yedi U*8".

Elimolu kabilesi Ural VilAyetinde, Sr Derya nehrinin aga$r krsrmlartnda,

Aral goliini.in giineydof,-u, Flarezmin do$u krsrmlannda ve do$u Buhara'da

yugryorlar33.

Bu kabile XIX. asrrda, Ttirkistan'da, Ruslar'la yaprlan miicadelelerde ijnsaflarda miicadele etmiglerdir. Elimolu kabilesine baf,h oymak adlan, I$duytiresine yabancr olmadrf,'r iqin, bilgi agrsmdan aqa$rda aynen veriyoruz:

"Karasakal [Soylan: Qunkara (tireleri: Kangrldr, Ktitkiileg, $ekerbay, Ba-

tan, Car Boldr), Sarrbag (tireleri: Baktr-Berdi, Bavbek, Nazrm), Busurman(tireleri: Nogay, Kasrkiir, Cekey), Tcirtkara (tireleri: Turum [aralan: Qavdar,Avrkman, Kagan, Togaz Seksen], Tokman [aralan: $akal, Can-Keldi, $eker-bay, Kiitkiileg, Khan Geldi], Kasrm [aralarr: Ayrt, Seksek, Madr, Bakcan],Appak (Afappak) [aralarrr Kara-Kese, Ak-Bes, Batan], Kara-Kisek, Kite(Kiti?), Tijrt-Kara, Qiimekey, Qekli, Kara-Kisek (Kara K6se?), Kazan-Tabary

Istek, Bayrs, Esen Geldi, Cakev*.

28 Baqbufi, Hayri, Do[u Anadolu Agiretleri, T.D.A.D. Afustos 1985, sayr 37, s. 175.

29 Ttirkay, C., s. 348.

30 Kiitiikof,lu, Bekir, Prof.Dr., Osmanh-lran Siydsi Miindsebetleri (1578-1612), lstanbul FetihCemiyeti Yayrru, lstanbul'1993, s. 213.

31 Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s. 348.

32 Togan, Tiirkistan, s.40.33 Togan, Tiirkistan, s. 41.

34 Togan, Tiirkistan, s. 4041.

NiHAr 9ETiNKAYA / riDrR reniui

ARAPKIRLI

1728 defteinde, eskiden var olup, gimdi terkedilerek daf,llmrg olan,Aras kenannda gd,sterilen Karamehmet kd,yiinde oturan ahalinin Arapkirliadhm tagryan cemaat oldu$u kayrthdrr3s. Muhtemelery Arapkir kaytintikuranlaq, co$rafi gartlar yiiziinden, Arapkir kiiyiine (Aras yata$rnda) bitigikdummda olan, Karamehmet kciyiinii terkeden bu Arapkir cemaatrdu. (bak.Arapkirli kiiyii)

AV$ARLI (Tagburun).

Bu Kabile, Ermenistan'rn Vedibasar b6,lgesinde, Afqar Tiirkmenleri'ninKurduSu Afpar k6yiinden gelmedirler.

Avgarla4, Of,-uzlann 24 boyundan biri olup, Boz-Ok kolundan OiuzHan'rn o$lu, Yrldrz Han'rn dcirt o$undan en biiy"gii Avgar'rn soyundangelirler. Yrldrz-Han'rn di$er o$ullan: Krzrlc Beg-Dili ve Karkn (Karkhun)'dr.Avgar'rn marurcr: "Qevik ve vatqi hayvan avrna hevesli. Ongunu Tavgancrlkugudur. Ziyafette et payr "Saf, umaca"drr.

lslAm Ansiklopedisi'nde, Tagburun'daki bu "Avgar" kabilesinden bahse-den rahmetli Kopriilii, 9u maltmatr verir: "Tiirkiye'deki Avgarlaq, hemenumumiyetle siinni mezhebindedirler. Yalmz bugi.in Kars vilAyetinde Tag-bunun nAhiyesine tAbi ktigiik bir kiiyde, gi'l mezhebine mensup, ufak biravgar ziimresi yagamaktadrr kiro bunlann lran'dan, Urmiye havalisindeya$ayan gi'i Avgarlar'dan aynhp buraya gelmig oldu$"u kolayca tahminolunabilir."".

Yrldrz-Han o$lu Avgar'rn kiigiik kardepi Karkrn'rn adryla, Karkhunluadh bir kabile de, Tagburun koyiinde yagamakta olup, Avgar kabilesiyleakrabadrrlar. Vedibasar'dan beraber gelerek Tagburun'a yerlegmiglerdir. Ve-dibasar'daki adlan Avgar ve Karkhun olan koyleri de, birbirine yakrnkoylerdir.

XI. asrrn sonlarrna do[* Afgar topluluSu reisleri Aksungur ve ilerideMusul Atabekleri sultam olacak olan o$lu lmadeddin Zeng;t idaresinde,Irak ve Suriye'ye, kalabahk topluluklarla gelip yerlegtiler. Yine XII. yiizyrlortalannda Kiigto$an ve Aslan idaresinde Huzistan'a gelmiglerdir. Ak-Ko-yunlu toplulu$unu meydana getiren ana oymaklardandrr. Bu topluluk i-ginde Mansur Be[ Afgarr ve Kutbe$li Afgarr olarak iki kol halindebulunmaktadrrlafo. Ak-Koyunlular iqinde gciriilen Afgarlar, 6nce Suriye'ninkuzeybatr kesimlerinde yagryarlardr. Halep valisi Cakam'rn idaresinden

35 Krrzro$u, Kars Tarihi, s. 502.

36 Ahmet Cafero$lu, Qrnaraltr Mecmuasr, lst. 1942, s.36.37 Kiipr0ln, lslAm Ans., C. ll, s. 37.

38 Kafalr, M., Azerbaycan ve Azeri Tiirkleri, Trire Dergisi, sayr L6, Eylnl D72, s. 39.

NiHAr CETiNKAYA / rdDrR TARiHi

memnun olmadrklan igin. Kara Osman'rn ortaya grkrgryla, 6nce KutlubegluAfgarlan Ak-Koyunlu topluluSuna katrldr. tlzun Hasan devrinde MansurBegli Afgarlan'ru da bu toplulukta gcirmekteiiz. Safevi devletinin kuruluguile de, Mansur Begliler bunlara k^atrlmrglardrr. Bu Afgarlar iqinde bir deAraglu adh kabile bulunmakta idi3e.

Safevi Devletinin kurulugunda, Halep Tlirkmenleri'nden Alplu ve Giin-diizlii Afgarlan, Dulkaduh Tiirkmenleri'nden lmanlu Afgarlarr da gciriil-mektedir, Safevilerden sonra lran hakimiyeti Afgarlar'rn elindebulunmuqtur.1736 da lran hakimiyetini ele alan Nadir $ah Afgar (61.1744,Afgar boyunun l(rkh kabilesindendiaO. lran Afgarlan iginde gu oymaklarvardr: Kuklu, Papalu, Celayia Kcise Ahmedlii, Giindiizlii, lnanlu, Araplu,Alplu, Imirlii, Begeglii, $amlu, Usalu, Kasrmlu4l.

Istanbul'un Emirgan semtine adrm veren Isfahan valisi Emir-gfrne Han,Iran Avgarlan'nm Imirlii oyma$rndan idi.

lran'da Avgarlar, go$unlukla, Urmiye, Sayrn-Kale, Akga-Kiimbet ve Top-raklu hath boyunca yagamaktadrrlar*'.

XI. asrrda lrak'ta, merkezleri Musul gehri olan Zengi Atabekler idare-sinde bulunan Avgar, Yrva, Musullu v.b. OSuz boylan, Kara-koyunlu veSafeviler devrinde, lran'rn Hoy ve Maku gehirleri yorelerinde gortili.iyorlar.Bu oymaklarrn bir krsmr, $ah Abbas I. zamamnda Aras'rn kuzey kryrlanna,Vedibasar ve Zengibasar mmhkalanna yerlegmiglerdir. Musullu Tiirkmen-leri, Zengi Atabekler'in baggehri olan Musul'a giire Musullu diye amlmrg-lardr. Aralannda gegitli Tiirkmen boylan bulunmaktadr.

Anrlan b6lgelerde bir alan iqinde bulunan Musullu, Avgar, Zengi, Ywaadh koyleri, bu oymaklar kurmug olup, bu kciylerin birkrsrm ahalisi1920'den beraberce gelip Tagburun kciyiine yerlegmiglerdir.

lran'rn Hamse vilayetinin giineybatrsmda bullunan "Avgar Da$arr" adrmbu boydan almrgtr. Bugiin lran musikisinde "avgari" adh bir makam varki, bu Avgarlar'a mahsustur.

Kuzugiiden koyiine adrm veren, Kuzugiidenli Tiirkmenleri de Avgar-lar'rn bir boyudur43.

Halep-Antep biilgesinde krglayan, Marag-Kadirli yoresinde yaylayan Af-gar ziimreleri: Kiise Davut Afgan, Kucur Afqan, Tecerli (Tecirli) Afgarr,Taygr Afgan, Sarrhacrh Afparr, Afgar Delek, Bahrili Afgan, Karagiindi.izliiAfgan, Gcikge Afgan, Faydah Afgarr, Ekber Afgar#.

39 Woods, John E. Akkoyunlular, s. 325.

40 Kafah, Trire Dergisi, a.g.m. s. 39-40.

47 Kiipriilii, IslAm Ans. C. II, s. 35.

42 Azerbaycan Dergisi, sayr 225, s. 114.

43 Siimer, Ofuzlar, s. 280.

U Sevinq, N., a.g.m. s. 58.

NiHAr 9ETINKAYA / IGDIR TARIHI

Avgarlar'rn yogun bulunduSu Kugehir ilimizdeki Afgarlar'm yagadrSr

kciyler gunlardrr: Kaman ilqesine baf,h Kargmmege, Kargrn l(tzrkozij,, KargrnYenice ve Qigekdaft ilgesine baf,h Demirli, Karalar koyleri ile HiiseyinliKaracaiiren beldesi".

Ttirkiye'de 40 civannda Afgar v.b. adh koy bulunmaktadrr46.

AYRIM (Pernavut / Gaziler)

Tuzluca'ntn, 40'a yakrn kiiyiinde yagarlar.

Prof. C#erof,lu, Aynmlar'vt, Azerbaycan ahalisinin onemli bir toplulu-

["unu teqkil ettiklerini belirtmektedir='.

Azerbaycanh Muhammedhasan Velili (Baharh) Aynmlar hakkrnda gu

malumatr vermektedir: "Aynmlar veya en dof,rusu olan "El Rumiler" Rum-dan (Anadolu'dan) gelenler demektir. Onlar Konya Selguk Sultanlanmnsiikutundan sonra Azerbaycan'a muhaceret etmiglerdir. M. 1301 tarihindeonlar Gence ve Karaba$ nahiyelerinde oturuyorlardr. Sonralar yani 16.

asnn sonlarrnda Aynmlar iki krsma b6,liindi.iler; Bir krsmr lran Azerbay-cam'na goetip, burada $ah Abbas'dan "$ahseven" tinvanm aldrlaa diSerkrsmr ise burada kahp Aynm, Saath, Af,sakh veya QolakL gibi ailelere

ayrrldrlar: Cavangir Kazasrnda - Ayrrmlar, Saath; Kazak Kazasmda - Baganis

Aynm, Polad Aynm, 9m* Aynm; Lenkeran Kazasrnda - A$sakh; NuhaKazasmda - Qolakh.

Iran Azerbaycaru'na gitmig olan Aynmlar, Erdebil y6resinde yerlegtiler.

Sonralan buradan Kalkasya Azerbaycaru'na gelip, iince Mugan giiliine,

oradanda Azerbaycan'rn di$er yerlerine yayrldrlar4.

Krrzro$lu, Osmanhlar'rn Revarfi almasryla, Osmanlilar'la ittifak kuranSahat-Qukuru'nda yagayan Ttirkmen kabileleri arsrnda saydrf'r Rumlu (yani

Anadolu) Ttirkmenleri'ni "Ayrumlu" olarak gcistermektedir4g.

Azerbaycan'da, Aynm,adrndan koyulmug birgok yeradr bulunuyor: Ge-

debey'de Aynm Daf,r, Cavangir ve Kelbecer'in Kamrgh ktiyi.inde Aynm-Deresi, Nahgrvan'rn, Sederek ilgesi Yukarr Yaycr k<iyiinde Ayrrm-Ulu,LaErn'rn Mollalar k6yi.inde Aynm lqhgt, Goranboy'un Yolgulular koyiinde

Aynm Yata$r adh kdyler bulunmaktadusO.

Grinseo Ahmet, Krrgehir'in Etnik Yaprsr Uzerine Bir Aragtrrma, T.D.A.D. sayr 82, $ubat1993, s. 89,

T.M.Y.K. C. I, s. 9-10,

Cafero$u, Prof. Dr, Ahmet, T0rk Kavimleri, e, 55,

Menemmedhecen Velili (Baharh), Azenbaycan, r. t[4.

Kuzrotlu, Osmanhlann Kalkac Ellertni Fethi, g, 348,

Memmedov, Nrdir, Azerb{ycan'm Yer Adlan, Az.erbaycan Devlet Negrlyah, Baku 1993,g,127,

45

46

47

a8

49

t0

NiHAT gETINKAYA / rdDrR mnlsl

Ermenistan'da bir Tiirk kciyiiniin adr da Aynm'drr. Ermeniler adrmPthavan olarak de$gtirdilersl. Yir," Ermenistan'da bir bagka Ttirk kiiyiiniinadr Polad Ayrrmr'drrs2.

Ukrayna'mn doflu bolgesinde, Zaporoji gehri yakurlannda, Dinyeperboylannda eskiden Kafkasya y6resinden gitme "Uymmlu" adh bir Ttirkkabilesinin yapadr$rm duymugtum. Bunlann Aynmlular'rn bir topluluiuoldu$u muhtemeldir.

BAGANA (I[drr).

Iidu'rn lgdirmava (lfdir-Nova=Yeni lgdir) semtinde oturan Bagana so-yadh ailelerdir.

Qingizliler'der1 lran'a hakim olan llhanhlar devletinin, kurucu, iinemliboylanndan biri Baganah boyudur. tlhani hi.ikiimdarlary baggehir Tebrizdeotururlardr. At"n Da[r yaylalan onlann yaylak merkezleri idi. Yani l$duhavalisi lttranh hiikiimdarlannrn devleti yaz aylannda idare ettikleri birnevi merkezleri durumunda bulunuyordu. Bagana adrmn bu dijnemlerdellhanhlardan kaldrf,r anlagrhyor.

Kazaklar'm Ortayiiz kolundan Nayman kabilesi oymaklarrndan birininadr Semiz Baganah'du. Bu Baganah oyma$r iig anstan ibaretti:

1- Tok'bulat (Soylan: Crnk, lbiske , I<zi Taz, Kara Bala, San Sargaldak)

2- $ustan (Soylan: Boydah, Bes Bala)

3- Ak Taz (Soylan: Teney, Bahkgr, Karmakgr, Seyid, Cumuk, Calman,Bad.ana53.

\ /

Rahmetli Abdulkadir lnan, 1915 ve 1920 yrllannda Tiirkistan seyahatisnasrnda btiyiik kabileler halinde yagayan, Baganah'la+ iki defa ziyaretetmig, ilgili makalesinde onlarla ilgili bilgiler vermigtirx.

Kastamonu'nun Bafana adh bir mahallesi lrarss.

BAGIR U$ACI (Kacer)

Soyadlan Baf,cr ve Giirel.

Bap, Ba["n siizleri kutsal anlamlar tagryan s6zlerdir. Bap/buS/bof, siizii,Islamdan onceki devirlerde, Tiirkler'de Tann'ntn sfatlanndan biri olarakkullanrhyordu. Bu sijz Tiirkge'den Rusca'ya da gegmig, Bugiinkii Rus di-linde, Tann'nrn kargrh$ "Bog" geklinde kullarulmaktadr. (bak. Tarih b6lii-miinde, Bagrathlar.)

Makar, Yrd, DoC. Dr. Zeynelabidin, a,g.m., s. 224.

Makae, Yrd, Dog. Dr. Zeynelabidin, a. 232.

Togan, T0rkieta& s. rO,

lnsn, A, Makaleler, C,l, s,249,T,M,Y.K. C. I, r. 112.

51

52

53

$tt

282 NiHAr CETINKAYA / ICDIR ranlul

BAYATLAR

Kirempe-Harabasr koyiinde Bunlarrn bir krsmr Kalaga, Candervig ve

Kukbulak kiiylerinde yerlepmiglerdir. (bak Bayat koyii)

BAYATLAR (I[dr)Soyadlarr da Bayat'dr.

Selquklular'dan sonta, 13. asrrn baglarrnda Azerbaycan'a Qingiz Han

ordusuyla beraber Bayat Tiirkleri de geldiler.

Bayat Tiirkleri ewel zamanlarda Tlirkistan'da yagryorlardr. Oradan Mo-

$oltar gelirkenn onlar ile beraber grkmDlardr. tlk ewel Bayatlar Kiigiik Asya'da

(Anadolu) ohudular ve orada selEuk Ttirkleri ile kanghlar. Timurlenk Ana-

dolu'yrr iggal ederken, onlann bir kumr Timurlenk tarafrndan Diyarbakrr'agitiirtilmiigtii. oradan da, bir miiddetten sonra, Bafdad vilayetine giiqdiiler.

Baf,dad bolgesindeki bu Bayatlan, Safevi $ahlan 17. asrda, Mazanderan,

Thhran ve Horasan taraflanna gofirdiiler ve onlara "Kzrlbag" dediler. Fakat

Bayatlar'rn btiyiik kumr Anadolu'da kalmakta devam ettiler. Buradan Muhtelifzamanlarda Azerbaycan'a goEiip gelmiglerdir. Safevi gahlan lran'dan da kendihakirniyetlerine yardrm maksadr ile, Bayatlar'dan gciiiri.ip, Kuba bolgesine

yerlegtirmiglerdi. Halen Azerbaycan'da, Bayatlar'rn adlanyla aqafrdaki kciyler

var: Goygay Kazasmda - Bayat Melikiimid, Bayat Nadirhiiseyin, Cavad Ka-

zasrnda - Baya! Kuba Kazasnda - Sencan Bayat, Uzun Bayat; $amahn Kaza-

smda - Baya! $uga Kazasrnda - Bayats6.

Iran'da yagayan Kaggay Iirkleri arasrnda, Bayat oyma$r da bulunmaktaolup, bunlar Kiggaylar'rn yerlegik hayata gegen kabileleiindendirsT.

BAYDAR

Tuzluca'run Haraba ktiyiinde ve If,drr merkezinde otururlar. Kars ve

Kazalannda, Borgah'dan gelme Baydar /Baydarh aileler de bulunmaktadrr.' Eski kaynaklarda Padar/Padarlu olarak geger. "1593 Gence Tarihi"nde

Otuzikili Ulusu (24 O$u2,8 Krpgak)'na mensup Baydarboy ve Borqah'da

da boy hem de kasaba adr olarak geger, Caferof,lu, bu Padar (Baydar)

Tiirkleri'nin, Azerbaycan'da ijnemli bir topluluk tegkil ettiklerini belirtmek-

tedirs8. Kuzro$lu Baydarlar'm, Kiir solundaki Kara-Yazr diiziinde kqlayanBorqah Kazaklar'rn en giiglii boyu oldu$unu ve bunlann Miisliiman ol-

duktan sonra/ Kartel ve Kakhet Gtirciileri'ne, siirekli akrn ve yaf,malan ile

Menemmedhesen Velili (Baharh), Azerbaycan, s. 47.

Cafero$lu, Prof, Dr. Ahmet, Tiirk Kavimleri, s. 65.

Caferoflu, Prof. Dr. Ahmet, Tiirk Kavimleri, s. 55.

56

57

58

NiHAr CETiNKAYA / rdDrR renisi

kan af,lattrklanm, Kakhet-Af,da9-Gcikgay-Kuba gibi $irvan civanmn en giiE-

lii ve kalabahk yaylakgr ve kqlakgr halkr olduf,unu yazar.llhanhlar dev-

rinde Giiney Azerbaycan'da goriilen Padar/Baydar'lar, On-Uuyguroymaklanndan biridirsg.

Azerbaycan'da, Zagatala'ya ba$h Padar ve Baydarlu adh ktiyler dePadar/Baydar boyu ile ilgilidir.

Osmanh kaynaklarrnda, Baydarlar'rn, Tiflis ve Qrldrr eydletlerinde ya-gadrklan kaydedilmigtir6o.

Eski zamanlardan beri bir Ttirk Yurdu olan Krnm'da, Sivastopol'a 28

km yakrnhkta, Yalta'ya ba$h Baydar adh bir Tiirk kiiyii ile bu civardaBaydar adh bir vadi de bulunmaktadrr ki, Kafkasya da g_<irdiif"iimiiz Baydarkabilesinin Krnm'a kadar yayrlmrg olduf,unu gtisteriror.

Qaf,atay Han'rn bir torunun adr da "Baydar" idi62.

I$du merkezinde ve Haraba koytinde bulunan Baydarlar, 1877-1878

Tiirk-Rus savagr srrasrnda, yerlerini terkederek, Erevan'a ba$h Khahnarkhrkoytine yerlegmigler ve Ermeni-Tagnak katliamlan yiiziinden, Tlirkiye'yegogmiiglerdir (1920).

BEKiRANLI

Radkanh agiretinin, Aras giineyini yurt tutan koludur.

I$drr y6,resinde tamnmrg Kiirt agiretidir. Ana kol, Yukan ve Apa$r Qa-murlu, Miirgitali, ve Alican kiiylerinde yerlegmigtir. I$drr eqrafrndan Hacr

Omer $ark bu agiretin scizil dinlenen, iinde gelen gahsiyetidir. Soyadlan:

$ark, Trltay, Alagiiz ve Tanlik.

Di$er Kollan Siileymanh (Siileymaniye), Haciyanh, BellooSlu Gerko (A-rahk'ta), Qekamanh (Kaf,rzman'da), Ademanh (A$n'da) oymaklandu.

Siileymanhlar Miirgitali ktiyiinde ve Haciyanhlar'da, Alican ve Alkrzrlkiiylerinde otururlar.

Bu agirete eskiden "Begiranh/Beygiranh"da denildi[i biliniyor. Edip Ya-

vuz "Beygiran" oymaSrmn Ermeni Baf,ratunyan Oymaflrndan geldigi sciy-

lentisinin oldu$una iparet ederek, bunun asrlsrz olup Bag-Rad'lann TiirkolduSunun ispat edildi}ini yazaf3. Tarih krsmrnda, Bagradh/Baga-Radbahsinde de anlatrldr$ iizere, bu siilale aslen Tiirktiir. Bu ad, iki krsrmdan

"Bag" ve "arad/rad'dan yaprlmrgtr. "Bag" adr kutsalhf,r ifade eder (bak.

Togary T.T. Girig, s. 254.

Ttrkay, Cevdet, a.g,e. s.55,Ba*hold, W., Baydar md. lslAm Ansik,, C. II, s. 367.

Barthold, V. V, Motol lstilAsrna Kadar Tiirkistan, Hazrrlayan Hakh Dursun Yrld&Ttirk Tarih Kurumu yayrru, Ankara 1990, c, 535,

Yavuz, Edip, Dogu Anadolu'da DilOnomastik lligkileri Ozerine bir Deneme, s, 38,

59

60

61

62

6lt

NiHAr 9ETINKAYA / I6DIR TARiHi

Bagradh biiliimii); di[er krsrm "arad" olmahdr. Kafkas dillerinde birgok

adlarrn baglanndaki sesler yutulur: " Alazf Laz", "Aran/Ran", "Araks/Raksi"

gibi. Arad adr da aym kuralla Kafkas bcilgesinde "Arad/Arat" dan, bagrn-

dakl',a" yutularak "Rad" olmugfurfl. "Begiranh" ve "Radkanh" agiretlerinin

eski yurdu olan Alagciz Daf,lan civarr, eski devirlerde "Bagradh" haneda-

mrun da yurdu idi. Bekiranh/Begiranh ve Radkanh agiret adlarrmn, "Bag-

rad" adrndaki "Bag" ve "rad" scizlerinden meydana geldikleri giiriilmektedir.

Bagradh hanedam tarihi kaynaklarda ruhani/kutsal aileler olarak kayde-

dilir. Adlannrn bagrndaki "Bag" scizii, eski tiirkqede Tann'run srfatlarrndan

biri idi. Arat/rad ise eski tiirkge/mof,olca gahgan kiiylii ve "adam/adam-

lar"65 anlamrna gelmektedir. Bundan da Bag-rad adr kutsal/ruhani adam

veya adamlar/insanlar anlamr grkar. Zamanla ikiye aynlan Bagradh top-

lulu$unun "Bag"dan Bagranh (Bekiranh) ve "Rad"dan da Radkanh adlanyla

iki kola aynldrklan anlagrhyor. Begiranh ve Radkanh apiretlerinin yaylak

ve k$lak olarak yagadr$r biilgenin orta yerinde kurulmu$, "Aratan" (Arat

admdary Arat-an=Aratlar) adh kiiyiimiiziin bulunmasr da konuya rgrk tut-

maktadrr.

BELLOOGULLARI

$ahrs adndan alnm$ bir ad oldu[u g6rtiliiyor. Bekiranh agiretinin

koludur. Alican kiiyiinde otururlar. Bekiranh eski reislerinden birinin adrnrn

Mala Bello oldusu s6,ylenir. Bu Bello beyin adrndan ahnm$ oldu$u muh-

temeldir. Belloof,.ullan ndan Mug'un Bulan:k ilgesinde yapayanlar da var.

Bugiin Ttirkistan'da Belof,lu (Belloo$lu) adr yaygrn bir addu. Kazakistan'da

1916 yrhnda yayurlanan "Canga Edebiy-at" mecmuasl yazarlanmn biri de

"Bel o$u oriimbek" adul tagrmaktadrroo. I$drr liesinde, cizellikle Ttizluca

ilgesinde, uBillou adr da gok rastlamlan bir addu.

BURUKANLI (Igdrr ve Ttrzluca'da)

Af,mugan (Azerbaycart'da)'dan gelmiglerdir. Bu Agiretin ana kolu Van

ilimizde bulunmaktadr. Dif,er kolu l$dr Biirilkanhlarldu. Bu agiretin s6zii

dinlenen beyi, If,drr egrafindan Ferzende Arma$an Bey'dir. Alut, Panik,

Tecirli ve Muga k<iylerinde yerlegmiglerdir. Ferzende Bey'in dedesi rahmetliThyfur bey Eremeniler'e kargr miicadele edenlerdendi.

Burukanhlar Horasan mengeli Kafkas agiretidir. Onceleri tamamr l$du'ayerlegmigler, 1930-31 yr[nda, reisleri ile beraber biiyiik krsmr Van'a giderek

yerlegmiglerdir. Bunlann son aEiret reisi Van milletvekili rahmetli Krnyas

U Krrzrof,lu, Ktpgaklar, s. 265 h,

65 Vladimirtsov, Mof,ollann Gizli Tarihi, s. 148,

6 Togan, Ttlrkiatan, s.51E.

NiHAx 9ETiNKAYA / reDrR uniui

Kartal idi. Burukanh agiretine halen Azerbaycan, lran ve Ti.irkistan'darastlanmaktadir. Azerbaycan ve Ttirkistan'da yagayanlar kiirtge bilmezler,firkqe konugurlar..

CADIGIRAN (Melekli kiiyii ve Arahk ilgesinde)

Bu kabilenin oturdu$u mahallenin adr da "Cadrgrran Mahallesi"dir. Cads6zii, dan ekmefi anlamrna geliyorsa da, Cadrkrran adrmn bununla izahetmek isabetli de$ildir. Ti.irk-Mo$ol lehgesinde "Cad" yabancr demektir.Ttirkgede c, y de$igmesiyle yad diyontzo', Belki de yad, yabancr ve diigmantopluluklarla olan miinasebetlerde, savaggr, koruyucu vasflarrndan dolayrbu ad kullamlmrgtr. Krpgak afizrnda da, kelime bagrndaki "y" harfi genel-likle "c" ile soylenir. Ywaf Cwa, Yiiliik/Ciiltik gibi.

Tiirkistan'da, Kazaklar'rn, Ortayiiz kolunun Uvak Girey kabilesine baf,h

boylardan biri Cadrk adrm tagryor6s.

XVIL yiizyrlda, Tapkent ve civan bozku bolgesinde ya$ayan Kazaklar'urbagrnda Cadrk Han adh biri bulunuyord.r69.

Bu adla yaprlmrg yer adlarrna da rastlamaktayu. Ermenistan'da, biriEler (yeni adr Abovyan) adh Tiirk kazastna ba$h Qatrgrran (yeni adr Ge-

tagen-3.L.L935) ile Agtarak'a baf,h, yine bir tirk koyii olan Qatrgrran adhiki kiiy bulunmaktadrTo.

Osmanh kaynaklannda, Sandrkh kazrsrnda, Danigmendli Tirkmenleri'-nin oturdu$u "Qadr" adh bir kiiy zikredilirTl. Cadr-of,lu adh bir qahsa ve

onun adrndan bir oyma$a da rasthyoruz. Dadalof,lu'nun giirinde de geger,

Avgarlar'la olan vurugmalan anlatrlrr. Siimer, bu Cadr-o$lu ailesinin gimdi

Gemerek'de oturduklarrn, yuruJ2. ,

CELALi

Van Tarihinde (s. t1445), Celali agiretinin, kqrn Maku (lran) gevresinde

krgladrsrm, yazrn ise Af,rr Daf,r yaylalarrnda yayladrf,-rm ve qok kalabahk

olduklanm belirtilirB.

Celali agiretinin Dof,ubeyazrt kolunun reisi Isa Bey (ol. 1953) ASn ls-

yam'mn basturlmasnda 6nemli rol oynadrir sciylenir.

67 Vladimirtsov, B. Y., Mo$ollann Gizli Tarihi, s. 12.

68 Togary Tiirkistan, s. 40.

69 Radloff, Sibirya'dan, C. I, s, 184.

70 Makas, Yrd. Doq. Dr. Zeynelabidin, a.g,m., s. 226.

7l Ahmet Refik, a.g.e. s. 131.

72 Siimer, Of,uzlar, s. 280.

73 Yavuz, Edip, Tarih Boyunca Ttirk Kavimleri, s. 338.

NIHAT qETiNKAYA / rGDrR TARiHi

DoSubayezid'de ki tarihi lshak Paga sarayr, Celali agiretinin idari mer-kezi idi. Kor Abdi Paga ve sarayr yaphran ofilu lshak Paga ile bunun of,luMahmut Paga, Celaliler'in reisleri idi.

Bu agiretin hepsi Orta Asya'dan gelmigtir. Agiret bir Tiirk koludur.Selguklular zamamnda buralara gelmiglerdir. Alp-Arslan'rn ordusunda, Bi-zanshlara kargr harbeden Celaliler vardr.

Hamit Hun Bey, Celaliler arasrnda anlatrlan, mengeleri ile ilgili soylentiyig<iyle anlattr: "Kimisi diyorki, Hazar Denizi iistiinden, Da$rstan bolgesindengelip buraya yerlegmigler. Kimisi de Horasan'dan, lran'dan geldiklerinis<iyhiyorlar. Yani bunlann merkezi Orta-Asya'du. Bu yollardan gelerekburada birlegmiqler".

Celali agireti OSuzlar gibi 24 boydan tegekkiil etmigtir. Yine OSuzlargibi 12 li iki ana kola aynlrrlar. Bunlar 12 oymakh Sakanh ve L2 oymakhHalikanh boylandrr. Ycirede Dilikanh (Drlkh*anlt) agiretini de Celaliler'emensup sayarlar.

Edip Yavuz'da Celali agiretine baf,h 9u kiigiik oymaklann bulunduf,unubelirtir: Keskollu, Kuluhan, Kegeli, Kotan, Krzrlbagofilu, Dinik, Budik ve

, "74KoruKCu usagl

I$drr'rn kurtulugunda katrlan meghur Ali Mirze, Rus idaresi altrnda

kalan Celali/Sakanh reisi idi.

Do$ubayezid'deki Celali agireti beyi Hosrov Bey'dir. (soyadlan Konyar)

Kendilerinin, zamantnda Konya'dan geldiklerini soyliiyorlar. Varto Tarihi

yazan $erif Fuat, Kiirtlegen fiirkmenler'den bahsederken, Kadri Kemal

Kop'un "Diigiince ve Aragtrrmalartm" adh eserinden gunlarr aktarrr: "-Birzamanlar Krzrlrrmak kryrlarrndan Dersim'in bir dafrna, veya Hakkari'ninbir vadisine giieiip yerlegen bir Ttirkmen agireti, Sakarya'dan kalkarak

Mardin'in bir goliine kapaf,r atan bir Tiirk oymaf,r, can ve bagrm daha

sa$am koruyabilmek iqin adrru ve dilini de yitirmekten gekinmemiqtir.

Bunun iEin bu^radaki sciziimiin gergekli$ni kuvvetlendirecek bir iki ornek

daha yazayrm: Ne ibretle karErlanacak bir gergektir ki; vaktiyle Konya,

Karaman yaylalanndan ASn eteklerine gelip yerlegen Tiirkmen CelAli agireti

denilen agiretin bugiinkii gehresi g6ziiniinde duruyor."7s.Bazr +ragtrmacrlaun goriiglerini elegtiren Hayri Bagbuf, "Celali adrntn

Arapga "Cel6l" adryla ilgisi yoktur. Bu agiretimizin adr, eski bir fiirk boyuolan "Cala"dan ahnmadrr. Zira, Celali=Cala'h demektir." diyerek, eski Ttirkdilinde biiyiik-da$lar arasrnda yagamaya elverigli diizliiklere "cala" denil-dipini belirtirio.

74 Yavuz, Edip, Tarih Boyunca Tiirk Kavimleri, s" 338.

75 Frrat, gbrif, Varto Tadhi, e. 18-19,

76 Bapbug, Hayri, s. a,g,m,, 172-173,

NIHAI CETiNKAYA / rCDrR TARiHI

Afganistan'da yagayanO$uzlar'rn Karadagh boyuna ba$h "Calah" adLbir oymak bulunmaktadrr//.

Birgok yerde Celal ve Celali adh yerlere de rastlamaktayrz:

Ermenistan'da Celalo$lu adh Tiirk gehri bulunmaktadrr. Ermeniler busehrin adrru Stepenevan olarak de$iEtirmiglerdirTs.

Vedibasar'da Celali kabilesinin yagadrfir Celali adh bir koy bulunmak-tadrr79.

Iran'da genig bir sahaya yayrlmrp olan Afgarlar'rn iinemli kollarrndanbiri cle "Calalilu" adrn tagrrS0.

Celaliler'in, Osmanh devrinde, Bayezit Sanca$r (Erzurum EydletiDoiubeyazrd) ve Kars EyAletinde yagadrklan kaydedilmigtirsl.

Tiirkiye'de Celal, Celali adrnrn igtirak ettifi. 22 koy bulunmaktadrr82.

CELAYiR (Arahk)

Ilhantr lmparatorlufu'nun kuruluguna igtirak eden iiE biiyiik ve gi.igltikabileden biri Celayir kabilesi idi. Diieri Qobaniler ve Bagana'lar idi.Regideddin, Celayirler'in Karakurum'da yagadrklannr ve biiyiik bir toplu-lufunun Cigizliler'in sol cenahrnda yer alarak bahya geldiklerini yazarIlhanhlar'rn, Iran ve Azerbaycan'n qegitli bolgelerine yerlegtirdikleri 200

bin (gadrr) ailenin iqerisinde Celayirliler de bulunuyordu. Azerbaycan'da,bugtin bunlann admdan kalan, Gakh ve Celilabad'da Celayir Da$,rZagatalave Celilabad kazalannda da iki Celayir adh koy bulunmaktadrr"".

Celayirle4, Ilhaniler'den sonra lran'rn batr taraflary Azerbaycan ve DoSuAnadolu ile Kuzey Irak bolgelerinde hakim devlet oldular.

Han-name'de 6zbek boylanndan biri Calayrr adryla belirtilirsa. Kazak-lar'rn Uluyiiz kolunun biiyiik kabilelerind.r, ti"i Calayir kabilesidirss.

"Hurufilik, CelAyir hanedamna mensup Sultan Ahmet b. Veys (1382-1a10) gibi Azeri diili bir sair de yetistirmigtirs6.

Osmanh kayrtlarrnda, CelAyir Ti.irkmen-yiiriik agireti Koghisar KazAsr'n-da (Aksaray Sancaf,r) yagadrklarr kaydedilmiqtirsT.

T7 Eriiz, Afganistan'da Ttirk Agiretleri, Tiirk Kiiltiirii Dergisi, sayr 83.

78 Makas, Yrd. Doq. Dr. Zeynelabidin, a.g.m.,s. 225.

79 Mehemmedhesen Velili (Baharh), Azerbaycan, s. 62.

80 Caferof,lu, Prof. Dr. Ahmet, Tiirk Kavimleri, s. 67.

81 Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s. 67,27'1.82 T.M.Y.K. s. 204-205.

83 Memmedov, Nadir, a.g.e., s. 165; Geybullayev, KarabaS, s. 88.

84 Ogel, Tiirk Mitolojisi I, s. 392.

85 lbgan, Tiirkistan, s. 39.

86 Caferof,lu, Prof. Dr. Ahmet, Tiirk Kavimleri, s. 61.

87 Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s. 67.

NiHAT qETiNKAYA / rGDrR TARiHi

Irak'ta goriilen Kara-Ulus Ttirkmenleri'ni meydana getiren boylardanbiri de Celayr'lardrr88.

CERiTLER (Bayat)

Ycire a$zrnda "Certler" peklinde de s<iylenir.

Anadolu'da gordiifriirniiz Ceridler, Halep Tiirkmenleri topluluf,unamensupturlar. XVi. Ytizyrhn baglarrnda Ankara civarlannda da goriiliirler.Qukurova'da goqeri Avgar, Tecirli ve Af,ca-Koyunlu Tiirkmenleri ile berabergciqeri halde yagayan Ceridlet, 1865 yilnda, Ceyhan'a yerlegtirilmiglerdir.Bu Ceridler, Bayrr Cerid, Kara-Hasanh, OruE4azili ve Mamah (Meleklikoyilndeki Maman ugafrr adh oyma$rn ad benzeri) obalarrndan ibaretti89.

XVI., XV[., XVIII. Ytizyrllarda ve sonrasrnda, devlet kontroliine girme-

fien Ceridler, bu huylarmdan dolayr oldukga daf,rlmrglardu, Ahmet Refik,Ceridler'in karrgtr$r olaylarla ilgili birgok vesikayr yaymlamrgtr.90. Brrl.rn-duklarr yerlerde baskrn, soygun ve isyan gibi hadiselere karrgan Ceridler'inen bi.iyiik toplulu$u "Silsiipiir Cerid" adrn tagrr. Anlagilan bu ad, huylarrdolayrsiyle verilmigtir.

Safeviler zarnat:rr, Ceridler'den bir go$u, amlan olaylarr yiiziinden lran'agcigmiiglerdir. Iran'a gelen Ceritler'in bapr, Silsiipiir Halil adh beydi. $ahAbbas I. ona Sultanhk iinvam vermiptir. Halil Sultary Urmiye yakrnlarmdakiDumdum kalesinin fethine katrimrg ve Ba$dat muhasarasrnda bulunmugve birgok savaglara katrlmrgtrr. I-{alil Sultan'la gelen Silsiipiir Ceritler 2 bingadrr idi91. Bu oymafrn, $ah Safi zamamnda (1635-1696) Azerbaycan'dacla yagadr$r tesbit edilmektedire2.

Bayat koyrindeki Ceridler, $ah Abbas I. zamam Tiirkmenler'in da$rtrl-masr olayrnda, buraya gelip yerlegmig olmahlar.

Ceridler'e qok yerde rastlanmakla berabeq, bugiin yof,un olarak Kahra-manmarag ve Qukur-Ova havalisinde yagamaktadrrlar.

CIMIKLI (Ekerek)

Soyadlan Otay. Eski bir Tiirk boyunun adrndan gelir.

Gok-Tiirkler'den bir "Qu-mu-koen" adh boy bulunmakta idi. KapafianKaian'dan sonra, Batr Gok-Ttirkleri arasrnda birlif,i kurmayr bagaran ve

Dogu Gok-Tiirk Kafanr Bilge Ka$an ile de akraba olan, Tiirgigler'den Su-luHan r oldiiren BaEa Thrkan, Gok-Tiirkler'in "Qu-mu-koen" (Cumuk demek-

88 Qay, Prof. Dr. Abdulhiilfik, Kiirt Dosyasr, s. 286.

89 Siimer, OSuzlar, s. 176-197-198.

90 Ahmet Refik, Anadoluda Tiirk Agiretleri, s. 69, 121,127,735, 148, 1.51, 167, 1.90,279.

9l Siimer, Safevi Devletinin Kurulugu, s. 197.

92 Siimer, a.g.e. s. 197.

iIil

NiHAT qETiNKAYA IEDIR TARiHI

tir) boyuna mensuptu. Qinliler, Bilge ka$an'rn 6liimiinden ( ol. 734) sonra,

Batr Gijk-Tiirkler igin bir kale vazifesi gciren bu "Qu-mu-koen"li Baf,a Tar-

kar{r yenerek, Batr Giik-Tiirk yurdunu iggall etmiplerdie3. Togan da, Gijk-

Tiirkler'in Du-lu uru$unun bagrnda gelen boyun adrmn, Qin kaynaklarrnda

"Qu-mu-k6n" olarak geqtif,ine igaret ederek bu adrn "Qiimiik" yahut "Cu-

muk" demek oldu$unu belirtirga.

Kazaklar'rn Ortayiiz kolundan Nayman kabilesi, Semiz Baganah oyma-

f,mrn, Ak Taz kolunun boylanndan biri Cumuk adrm tagryo,95. Togu",

Kent Tiirkleri'nden yani yerlegik medeni Tiirklerden "Cumuk" kabilesini

de s"yar96 Horasan'da Belh (Afganistanda) kolonileri olan Comuk/Co-

miik,ler, kaynaklarda, Buhara mrntrkasrm ilk imar eden Tiirkler olarak

96sterilmektedir.Bugiin Ukranya dilinde, diikkamm arabaya yiiklemig olarak satrg ya-

panlara (seyyar satrcr) "Qumak" deniliyor ki, bu ad tiiccar olan Comuk/Cumuk Tiirkleri'nin adrna g6re Urkayna diline girmigtirgT. Togan TiirkTarihine girig eserinde Qumaklu adh bir opuz kabile ismini verir-".

Tiiccar olan, qehirli Cumuk Ttirkleri ilk ewel miisliiman olan Tiirkler

oldufu iqin "Qomak" denildif,ini de biliyoruz. pak. Karagomak koyii bah-

sinde bu hususta bilgi verilmigtir)

Cengiz Han'rn cedleri olan "Bcirgegin" (Boriitekin) siilAlesinin esasr, Gcik-

tiirkler'in, bu Qiimiik/Cumuk kabilesinin hanlartdrr".

Tiirkistan'daki meghur Qimkent gehrinin adrmn, Timur tarihinde "Qii-

mikent" diye okunacak gekilde yazrldr$rru ifade eden Togan, bu adrn Cu-

muk boyunun admdan geldi$ini, "Qiimukkent" gehrinin bunlara ait bir yer

olduiunu siiyler ve Cumuklar'rn gok genig bir cofirafyaya yayrlmq oldu-,. .. 100gunu De[rur

Giirciistan da, Borgalr (Tiirk biilgesi)'da "Crbrkh" adh kiiy ile "crbrkh"adh bir yaylak var ki, Krrzroslu bu koy adlanmn Krpgaklar'rn "Crbrkh"

kabilesinin adrndan geldisini yazar. Bu Krpgak kabilesinin "Crbrkh" adr,

I[drr a$zrnda ubu nin "m" ye doni.igmesi (ben=men gibi) hususiyetinden,

"Crmikh" olarak s<iylenmig oldu$u goriilmektedir'

Bolgemizde Crmrkanh/Cumukanh adh, Kiirtge konugan bir agiret, Tuz-

luca'mn lncesu ktiyiinde yagamaktadu. Siverek'deki Milli agiretine mensuP

Stimer, O$uzlar, s. 11-, \2.Togary T. T. Girig, s. 482.

Togan, Tiirkistan, s. 40.

Togan, Tiirkistan, s. 48.

Togan, T.T. Girig, s. 51.

Togan, T.T. Girig, s. 484.

Togary Girig, s. 69.

Togan, Girig, s. 51, 428.

93

94

95

96

97

98

99

100

kabilelerden biri de cimikdn adrm tapu. Ziya Gokalp, bu Cimikanh agire-tinin Tiirk asrlh olduiunu belirtmektedirl

osmanh vesikalannda, Cimikanlu (Crmrkanlu) Ttirkmen Cemaatlerininkaydedilen yagadrklan yerler: Erzurum hav6lisi, eatalca Kazdsr (Hasha-ilstanbul sanca$r), Ibsala Kazasr (Gelibolu sanca$r), Rumeli, Giimiilcine veYenice Kazalan (Paga sanca$r), Kocaeli sanca$r, Hudavendigar, Biga, Karesisancaklan, Bursa Kazasr, Rakka, sivas Eyaletleri, Kiitahya, Aydrn, saruhansancaklarr, Kars ve Qrldrr Eyaletleri. Uskiidar Kazasr'nda da Crmrkh adhbir Tiirkmen CemAatinin varhf,r da kaydedilmigtirlO2.

CIZII(LLR (Crzrk / Krzrk?)

Dede-Korkut destaru'nda (rv. boy) Kazan Han'rn savag ettifri ve avlan-drsr yerlerden biri olarak "Crzrklar" adh bir y". g"g".103. KrrzroSl-u ,,Crzrglar'adrm iki yerde, Kars-Arpaqayr baglarrndaki Akbaba doSusunda, dag kayiive Gi.imrii kuzeyinde, 2998 m. yiiksekli$inde, tepesi sisli daB olarak gdsterir.KrrzroElu, "Dede-Korkut oiuznameleri"nde Bagkent "siirmelii" (I$drr lli-miz), s. 71) ki, Dede-Korkut kitabrnda gcisterilen bcilge ile ayru yerdedirler.Zeynelabidin Makas'rn da, 12.1]j946 tarihinde adrmn Tsohmarg olarakde$igtirildi$ini bildirdipi "Crzrglar" adh ri.irk kciyii de amlan koydii/e.

6zbekistan'da,, semerkant yakrnlarrndaki, Crzak adh tarihi riirk gehri-nin (bu gehir ahalisinin bir krsmr gi'i idi) adr da bu kabilenen adrmnaErklanmasrnda gozciniinde bulundurulmasr gereken diier bir husustur.Rahmetli Zeki velidi rogan hocamrz, Crzak riirk kabilelerini goyle srralar:Krrk, Kangh, SaLk, Tiirk, Tiirkmen, Nayman, Mangrt, Krtay-yiiz, Solakh,Tuyaklr, Alaga, Burgut, Sirkeli, Baymakh, Calayrr, K*gu, yiz, parga-yiz,Karap4a, Kuggr, Orakh, Tokcan, Kogtamgah (eiftdamgah), Saray ve Gan-cakah"'. Bu adlar l$drr bolgesi ile yakrndan ilgilidir.

sultan Alp-Arslan 1066 senesinde Hazar Denizi ile Aral Gcilii arsasrndaki (Harezm) mrntrkada, takip ettifiiJiirk kabileleri arasrnda "Cozrg" f Crzrkadh Tiirk kabilesi de bulunuyordurub.

CUMUKANLI (incesu)

Tuzluca'run Incesu koytinde ya$ayan Cumukanh'laq, Sanbryrk oymairnamensupturlar. Aslen Ttirkmen olup, Kiirtge konugurlar. (bak. crm*h oymagr).

G<ikalp, 2,, Kiirt Agiretleri Hakkrnda sosyolojik retkikler, sosyal yayrnlarr, lstlnbul1992, s.53,Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s. 277.

Ergin, Muharrem, Dede Korkut Kitabr, C. I, s. 19 156.Makas, Yrd. Dog. Dr. 2., a.g.m., s. 226.Togan, Tiirkistan, s. 33, 4l4.

Togary lsldm Ans., Hazarlar Md., C. V/'1, s. 402.

101

102103

104

105

106

NiHAT gETiNKAYA/ rdDrR TARiHi

cUr,urr,BR (r[drr)

Ermenistan'daki Egnek (Ognak, KrpEak adrndan) adh Tiirk nahiyesindengelmedirler. Tiirk-Mo$ol lehgesinde, "colig" (""llg, "kargrhk, tazmiry fidyCanlamrna gelir. Tiirkgede "yulug, yolug" denir107.

Bu oymairn adr, Ak-Koyunlu devletini kuran Kara Yiiliik Osman'rn(Yiiliik) adrndan geldi$i muhtemeldir. Krpgak af,zrmn tesiriyle Ytiliik /Ctiliik geklininde sciylendifii aqrktrr.

Bunlarrn, Ak-Koyunlu Tiirkmenleri toplulu$una mensup, cinemlioymaklardan biri olmasr muhtemeldir.

$IGINLI (Qrganh)

Ermenistan'da, Vedibasar'm kuzey krsmrnda "Cikin/Cigin" adh, da$kesiminde, bir Tiirk koyii va/08. Bu koy ve civar k6yler ahalisine, "Crgmh;yahut Qrprnh denilmektedir. Bu kciyiin civar ahalisine de aym ad verildi[inegiire, oymak adr olmahdu. Ifdu'da yagayan bu Qr$rnh oyma$r bu koydengelmiqtir. XVI. Yiizyrlda Trablus-$am ydresindeki Tlirkmenler arasrnda ya-Sayan iki biiyiik topluluktan biri "Qu$unlu" adrm tagryordul0e. Bu ikioymak adrmn ayru kcikten oldu$u anlagrhyor. Birgok kelime, Anadolu veAzeri a{alar:nda telaffuz farkhhklarr gcisterir.

qif,nU^ANLI (Taqburun ve Alkrzrl)

Kafrzman ve Tokat'rn Regadiye ilqelerinde Qilehana adh birer k6y bu-l.rn*"it"do11o.

QiMENKENTLi (Tasburun)

Bu kabile, bugiin Ermenistan topraklannda kalmrg olan Tiirk nahiyesiQimenkent' den gelmiglerdir.

Bu ad, Qimenli veya Qimeli Tiirkmen oyma$r adrna g6re verilmig ola-bilir. Qimenli, Qimeli adh Tiirkmen CemAatleri'nin, Orta Anadolu, Halep--Adana yoresi ve Erzurum yiirelerinde yagadrklarr Osmanh vesikalarrndakaydedilmigti"l1l. Bu Qimenli Tiirkmenleri, Cerid Sultan-Hacrlu (Bayat k6-yiinde Ceridler), Dokuzlu (ISdrr/Karaa$ag Mh.), Avgar (Tagburun'da), Ey-miir/lmir (I[drr'da), $am-Bayadr, Musacalu-Musa Hacrlu ve Karkrn(Tapburun'da) oymaklan ile birlikte, Anadolu'daki Dulkadrh Ttirkmenleri

107 Vladimirtsov, 8.Y., N{oSollann Gizli Tarihi, s. 193.

1.08 Osmanh Haritasr, 1913 tarihli.L09 Siimer. Of,uzlar, s. 341.

110 T.M.Y.K. s. 265.

111 Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s.30O 301.

291

NiHAT qETiNKAyA / rcDrR TARIHi

topluluSu iqinde bulunuyordu. I$drr'da ve civannda da bu oymaklar bi-rarada goriinmektedirler.

DARGALILAR (Aratan)

Bu oymak, admr, gegmigte dar$a veya daru$a gcirevlerinde bulunmugbeylerinden dolayr almrg olduklarr anlaprhyor. Iran ve Azerbaycan Ti.irkleriarasrnda da bu govde bulunmug ailelerin bazilarna da DarSagr, Dar$ahlakaplarr verilmektedir.

Ttirk lehgelerinde darf,a, darof,a, daruga ve'tarf,a gekillerinde de sciy-lenen bu kelime, Azerbaycan Tiirkgesi'nde "dar[a" geklinde telaffuz edilir.Ilhanhlar devrinde daruBaci olarak siiylenirdirl2. "Fur""u metinlerde velfrgat kitaplannda umfimiyetle daruga geklinde zikredilen (Mof,olca daruiave daru$acr), Mofiolca da "srkmak, srkrstrrmak, daraltmak,'ve mecazi olarakda "miihiirlemek" mdnalarrm ifade eden daru$a fiilinden gelir ki, uygurmetinlerinde tesddiif edilen ve zabrta memuru manaslna gelen yarkaryyargan kelimesi ile" aynilif,i ileri siirtiliir. TiirkEe aym manalara gelen "dar"kokii ile alakahdu. Celayirliler devrinde, selEuklu ve son Abbasi idarelerinintesiri ile bu vazifede bulunanlara "gahna" iinvam da verilirdi. Celayirli,Timurlu, Kara-Koyunlu, Ak-Koyunlu, ve Safeviler'de "daruga", herhangibir gehrin veya kasabamn idari ve inzibati iglerine bakan biiyiik memurlaradenirdi. Safeviler'de k<iylere de darugalar tayin edilirdi113.

Mo$ollar'da meskfin yerlerdeki ahaliden vergilerin toplanmasr igi, hantarafindan tayin edilen memurlar tarafindan y<inetiliyordu ki, bu memurlar"darugacin" adnr tagryord,r114.

Ilhaniler gairnda, llhani Hanlan, Mo$ol Kafanlanna ba$h olup, onlannbir nevi lran'daki miimesilleri sayrlulardr ki, bu gcirevlerinden dolayr,biiyiik Hq1r'* bir nevi miimesili anlamrnda bunlara "Darr.ga / DurugaEi"denilirdills. Mofol hamnn miimesili (Yi.iksek komser) olan clarugaqininvazifeleri gunlardr: 1- Niifus ve mal sayrmr (Vu.gi defterlerinin tanzimiigin), 2- Yerli halktan yardrmcr askeri krtalar tertibi, 3- Merkezi idare ileirtibat, 4-Vergilerin toplanmasr, 5- Varidattan hiikiimdara g6nderilmesi116.

Azerbaycan Tiirkgesi Sozli.i$ii'nde "Darf,a" sijziiniin Mof,olca oldufiubelirtilerek gciyle agrklamr: l.- $ehir, kasaba, bcilge veya vilayeti idare edengcirevli. Gegmigte vergi toplamak iqin koylere gcinderilen gorevli; 2- pa-zarlarda gcirevli emniyet giiglerinin reisi; 3-Kendisini biiyiik sayan, higkimse

112 caferoflu, A., Azeri l,ehgesinde baa Mogol Unsurlan, Azerbaycan yurt Bilgisi, C. ilI,s.7. .

113 Kcipriilii, lslAm Ans. C. III, s 486489.1L4 Vladimirtsov, 8.Y., Mofiollarrn lgtimai Tegkildtr, s. 152.

1L5 Spuler, Bertold, Iran Mofiollarr, s. 289.1L6 Kiipriilii, lslAm Ans., C. [I, s. 486489.

tarafindan vekil edilmediSi halde, vekil gibi davranan insanlar igin kulla-.rrlr"1t7.

"Riisum-i dargaki ve kelenteri: Darganrn (polis reisinin) ve Kelenterin(gehir yi.izbagrsr) haynna toplanan vergi"118.

Radloff, Altaylar'da tespit etti$i bir destandullg Altuy memleketindeofuran Kong-tayqi Han'a vergi veren bir krrgrz boyunun bagrnda kumandanolarak bulunan ve bunlardan kendi adna vergi toplamakla miikellef Kwglzkomutamn admn "Kongur Targa" olduf,unu belirtir. Radloff bir bagka

yerde "Targa"mn bir tiir gorevli memur oldufrunu ifade ede/20. Bu "Targa"adr, bazr Tiirk lehgelerinde oldugu gibi t-d de$9imi ile Dar$a adrmn,

Tiirkistan a$rzlannda "t"li sciylenigidir.

Ermenistan'da, Kamerli (Artagat)'ye ba$h Dariah adh bir koy bulun-makta olup, adr 30.12.7957 tarihinde "Aygezard" olarak de$igtirilmigtir"'.

Barthold, Harezm'in en giineyindeki gehrin "DatgAn" olduSunu ifadeederek, Ebiilgazi'de, bu adrn DargA, Danigan yahut Dar0gAn-ata olarakzikredildi$ine igaret

"d".122. Hamdullah Kazvini bu DargA gehrinin Merv'e

uzakhfrmn L0 fersah old.u$unu belirtir123.

lran'rn kuzeydo$u b6lgesinde yasayan Tiirkmenler arasmda Dorugaadh bir kabile bulunmaktadrr"*.

Iran'da, Erdebil civarrnda yapayan Acarud (Arahk'taki Aceran kabileadryla aym) elatrmn (yaylakgr, yiiriik) kollarrndan biri "Daragarva" (200

qadrr) adrm tagryan kabileclirl2s.

DEVELiLi

Ifdrr'da yagayan genig ailelerdir. Bazrlan Develi soyadrm almrglardrr.

Ermenistan'da, Vedibasar bolgesinde, oldukga eski bir Tiirk koyii olan

(eskiden nahiye) Develi koyiinden gelmedirler. Bu koyiin adr Ermenistan

hiikiimetinin kararryla, 3.1.1935 tarihincle Ararat olarak de$igtirilmigtir126,

Yavuz Sultan Selim'in Qaldrran d<iniiqii, Zengi Qayr geqildikten sonra/

Kiigiik Vedi ve Develi koylerinden geqildi$i, Haydar Qelebi Rfiznamesin-

NIHAT CETiNKAYA / IGDIR TARiHi 293

117 Azerbaycan Dilinin lzahl Liigatr, Azerbaycan llimler Akademisi yayrru, Baku -1980, C. II, s. 3,6.

118 Efendiyev Prof. Dr. Oktay, Azerbaycan Safeviler Devleti, s. 202.

L19 Radloff, Sibirya'dan, C. I, s, 175.

120 Radloff, Sibirya'dan, C. lll, s, 207.

121, Makas, Yrt1. Doq. Dr. Zeynelabiclin, a.g.n., s.227.

122 Barthold, V. V. Mofol IstilAsrna Kadar Tiirkistan, I{aztrlayan Hakkr Drrrsrrn Yrldrz,T.T.K. yayrnr, Ankara 1990, s. 154.

123 Bartholcl, V.V. Mofol lstilAsrna Kadar Tiirkistan, s. 168.

124 Caferoflu, Prof. f)r. Ahmet, Ttirk Kavimleri, s. 72.

125 Togan, Azerbaycan mad. lslAm Ans. C. 2, s.93.126 Makas, Yrc{. Dog. Dr. Zc'ynelabidin, a.g.nt., s.227.

294 NiHAT qETiNKAYA / ICDIR TARiHi

de127 kaydedilmektedir, ki bu koyiin 1514 tarihinde de mevcut oldu$unugiisterir.

Develi oymaf,mm, Iidu Karhunlularr ile aynr ycirede yagamalan gozci-niine ahmrsa, Halep Tiirkmenleri'nde Karkrnh oymafrrmn kollanndan bi-rinin adrmn Deveciler (41 vergi niifus) olmasr dikkat gekicidir128.

Ebiilgazi Bahadrr Han'rn Tiirklerin Soy Kiitiigii ($ecere-i Terakime) adLiinlii eseriniry "Tiirkmen olup Tiirkmen'e katrlan boylarrn zikri" bahsindeDeveci Tiirkmenleri'nden ve bu adr nasil aldrklarrndan goyle bahseder:

"Tiveci lli. Sayrn Han evlAdrndan miisliiman olan Ozbek Han (Tanrr'mnrahmeti onun i.izerine olsun) idi. O, Itil suyunun yakasrnda Saray gehrindevefat etti. Oflu Cambik Han babasrmn tahtrna oturdu Urgeng ve bagr

Kargah llik ve ayair EsterAbAd'a kadar oturan Tiirkmen Cambik Han'abaih idi. Han'a dediler ki: Ebulhan da$ deve yetigtirmek igin fevkalAdeiyi yerdir (diye). Bu sebepten Han otuz evli deveciyi gcig ettirip Ebulhanda$rna gonderdi. Onun iginde her urufdan var idi. Herkes bilirki padi-gahlann hizmetinde her tayifeden bulunur. Onlar da bciyle idiler.

"Cambik Han'rn bir adamr Ebulhan Tiirkmeni'ne gelip her ilde aldrphayvanlan ahp, gok deveyi s<iylenen otuzlu deveciye teslim edip gitti. TA

Cambik Han ijliinceye kadar Ebulhan'da oturdular. Onlara Tiveciler dediler.Cambik Han da Hakk'rn rahmetine vardr. Ve oilu Birdi Bik, Han oldu.

"Onun zamamnda da Tiveciler hanhk deveye bakrp oturmuglardr. BirdiBik Han <ildiikten sonra 6zbek'in igi bozuk oldu. Onu Ebulhan Tiirkmen'iigitip Hamn develerini yagmaladrlar, devecilerini bastrlar. Ondan sonraTeveciler aglk sebebinden bahk avlanz diyip Kagga Qora'mn o$ullan Karalsliler'in yamna gidip oturdular.

"Bir nice yrldan sonra Tiveciler kalabahk halk oldular. Onlann yurtlarrmnyukansr Akdam, aya$r Ogurga idi. Kara Isliler Tiveciler iginde qok nesillerofurdular."129.

Osmanh vesikalannda kaydedilen, Develi ve Deveci adla Tiirkmen agiretve cemAatlerinin yerlegtikleri yerler: Develi Tiirkmen agireti, LArende KazAsr(Konya Sanca$r), Erzincan KazAsr130; Develi, Develili, Develiler (Konar--Goger TiirkmAn YiiriikAru TAifesinden) CemAati: Rakka, Kayseriye, Kiitahya,Niide Sancaklarr, Selmanlu-i Sagir KazAsr (Bozok Sanca$ir), Mihalig KazAsr(HtidAvendigAr Sancafr), Horpegte KazAsr (Paga Sanca$r), Karahisdr-r De-velii KazAsr (Nigde Sanca$r). "Karakocah Agiretine tAbi olan Develi CemAatr

127 Haydar Qelebi RuznAmesi, Terciiman Yay., Istanbul, tarihsiz, s. 82.

128 Siimer, O$uzlar 1980, s. 312.

L29 Ebiilgazi, Tiirklerin Soy Kiitiiiii, s. 94-95.

130 Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s. 75.

NIHAT CETINKAYA / reDrR TARIHI

ehalileri, Bozok Livasrnm Selmanlu-i Sagir KazAsrna vAki Menmed HacrluKaryesinde iskAn olunmughrr"l3l.

Tiirkiye'de 60 civannda Develi v.b. adh koy bulunmrktudrrl32.

DINGIR U$AGI (Pulur)

Azerbaycan Tiirkgesinde, kavala benzeyen bir galgr aletin "drngu" de-nilmektedirl33. Dur,grr da, qrplak, kel anlamrndadrrlg.

XIX. ytizyrlda, Batr Mo$olistan'da, Dulbo g6lii civannda yagayan Dong-kur adh bir Tiirk kabilesi tespit edilmigtir^"".

oir,irAnr,rTtirkmen asrlh Kiirt agiretidir. Yine Tiirkmen asrlh olan Celali agiretinin

biiyiik kollarrndan biridir. Bu agiret mensuplanndan gimdi l$drr'da gok azaile kalmrgtrr. Yurtlan, A[rr DaSr yaylalan idi. Bu agiretin kiiqiik bir top-lulugu da f)o$ubeyazrt ilqemizde yagamakta olup, asrl biiyiik topluluSu,Iran'rn srmnmrzdaki gehri Maku havalisinde yerlegmiglerdir.

24 OStz boyundan Be$-Dili boyunun adrmn ikinci krsmr (dili), buDilikanh adrmn agrklanmasnda gok ilgi gekicidir. Belki de Be[-Dili toplu-lu$una bagh bir oymakdu.

Zeki Velidi Togurr, Gav-Qi$/Gav-Ci (Uyg"")'lerin, Krpqaklar'rn atalan olanKrzrl Di'lerin bir krsmrm tegkil ettiklerini, Kurl-Dflerin de ilk adlanmn "Di-li"(Dili-Kan ve Bei-Dili adurda).oldu$unu ve "Di-Li" topluluf,unun Hunlar'laayru dili konugtuklanru yazar'"o. Tlirkmenistan Ttirkmenleri'nin, Teke uru-Sunun, Toktamq oymairna baih kollanndan biri de "Dili" adrru tagr137.

Iran'rn Halhal bolgesinde 400 qadrrhk "Delikanlu" adh kiirtge konuganbir oymak bulunmatadr.l3s ki, Dilikanh agiretinin bakiyesidir.

DODANLI (Karakoyunlu)

Soyadlan: Aycan, Koq, Giilgen, Aldrm, Ayku.

DadanL/Dodanh, kazak lehqesinde tahsildar demektir139.

Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s. 323,324.T.M.Y.K. s.32f,322.Azerbaycan Dilinin lzahh Liigatr, Azerbaycan llimler Akademisi yayrm, Baku 1980, C.lI, s. 72'1,.

Azerbaycan Dilinin lzahh Liigatr, C. II, s.32.Radloff, Sibirya'dan, C. I, s, 208.

Togan, T, T. Girig, s. 401.

Togary Ttlrkiotan, s, 75,

Togan, Azerbayean md., Isldm Ans,, C. II, s, 93,

Togan, T0rkistan, s. 606.

131

132133

134

13:t

136

197

138

199

NiHAT CETiNKAYA / rCDrR TARiHi

Azerbaycan'da, Gence'ye baf,h "Todan" adh bir kiiy de .trur140.

Osmanh kaynaklannda Dodanh oymak ve cemAatlarrnrn kaydedildigiyerler: Surug KazAsr, Ruha (Urfa), Rakka, Mardin141.

Siverek'deki Karakegili agiretine baSh oymaklardan biri "Dodan" admltagr/42. Karakeqili agireti Ttirkiye'nin birgok yerinde gciriiliir. BilindiSi gibiOsmanh hanedam da O$uzlann Kayr boyuna baf,h Karakegili Tiirkmenagrretine mensuptur. Karakegili Tiirkmenleri'nden SivereKde olanlar Kiirtgekonugurlar fakat Tiirkmen olduklanru bilirler. Bu Dodan oyma$, Karakegiliagiretinin Aminan koluna baf,hdu16. Bilecik ilimizde yuguyun ve Osmanhhanedanrru grkaran Karakegilileri amcao$lu kabul ederler.

Varto ve Bingol'de Dodan adir iki koy bulunmaktadr/44.

DOKKUZLU (Ifdr-Karaafag Mah.)

Bu oymaSrn ileri geleni (Aksakah), geldikleri, Vedibasar'daki Kamerlinahiyesine ba$r, Tiirk koyii Dokkuzlu'da dof,umg olan, If,drr egrafindannrahmetli, Dokkuzlu Mehmet Bey idi. Geldikleri bu koyiin adr ile amlrrlar.Dokkuzlu koyii, aym adh Tiirkmen-Oiuz kabilesi tarafindan kurulmugoldu$u anlagrhyor.

Dokkr:zlu ktiyiiniin adt29.8.1945 tarihinde "Kanagttl" olarak degigtirilmigti/as.

Dokuz rakamr Tiirkler tarafindan kutsal sayrlan rakamlardandr. BirqokTtirk boyu dokuzla adlanmrgtr. Dokuz-Hun, Dokuz-Uygur, Dokuz4ur,Dokuz-Tatar, Dokuz-Oiuz gibi. Bunlann en meghuru ve biiytik olam Do-kuz-O$uzlar'du. Tarihte Dokuz-OSu zlar' a, Hunlar batrya kaydrktan sonra,Mo$olistan taraflannda kalan Tiirk guruplanndan biri olarak rasthyoruz.Bu Dokuz-O$uzlar'r, Gok-Ttirkler'in atalan olarak kabul eden tarihgilerde ,rar146. Qin kaynaklannda Giik-Tiirkler, Dokuz kabile, bazan "Tiirkler'in[Gok-Tiirkler'in] dokuz kabilesi" veya "Dokuz kabilenin Tiirkleri [Giik-Ti.ir-kleri]" bazanda "Tiileslerin dokuz kabilesi" diye kaydedilirl4T. Dokuz-O$uzadr da ayru anlamdadrr. OSuz kelimesi TiirkEe'de aym zamanda "kabile"manaslna gelen "ok" sciziin-e, eski Tiirkge'a"ti gogr,i

"1i "r"148 ilavesiylefiremig (ok + q2; olup "kabileler" anlamrndadrr. Onok = on kabile, DokuzO*z = Dokuz kabileler demektirl4e.

140 Terc Gaz. haritasr.

141 Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s. 27,333.742 Eroz, M., Dogu Anadolu'nun Tiirkltigii, s. 28.

143 Rigvano$lu, Dr. Mahmut a.g.e. s. 90.

144 T.M.Y,K. s. 330.

145 Makas, Yrd. Dog. Dr. Zeynelabidin,7993, s. 227.

146 Togan, Girig, s. 46.

147 Kafesoglu, lslAm Ans, C. XII/2, s. 189.

148 Caferof,lu, Tiirk Dili Tarihi, Endemn Kitabevi, lstanbul 1984, C. I, s. 141.

149 Kafesof,lu, lslim Ans. C. XI,/2, s. 188.

NiHAr qETiNKAYA / rCDrR TARIHI

Mo$olistan'dan Erklp gelerek lran'a hakim olan Hiilagu'nun, Bag Hatunsayrlan eginin adr "Dokuz hatun" idi ki, amlan Dokkuzlu boylardan birinemensup olmasr muhtemeldir. g6riilmektedirls.

Dokuz-O$u zlar, 7 45-840 yrllan arasrnda, Orhun nehri havzasrndaki KaraBalasagun gehrini paytaht edinerek, tam bir asrr hiikiim siirmiiglerdir. Mo-yuneur (745-759) ve B6$i.i Ka$an (759-780), meghur hanlanndandrrlsl. Do-kuz-O$uzlar, kaynaklarda Hakanhlar (Hakaniye) adryla da geqmektedir.Avrupahlar tarafindan Karahanhlar yahut Elikhanlar diye tamrurlur1s2. IlkMtisliiman olan Kara-Hanh Ttirk Devletini kuran Ya$ma boyu hiiki.imdar-larr "Dokkuzlu" (Dokuz OB"r) kabilesine mensuptular.

Abbasiler ga$rnda Mrsrr'da Toluno$ullan (868-905) devletini kuran To-lunoSullan, Osuzlar'rn bu Dokuz-Oiuz koluna mensupturrf,r.

Bazr Osmanh kaynaklannda, bugi.inkii Denizli ilimizin adr "Tuguzlu"ve be$nin adr da "Melih (lnang)" olarak geeerlfl. H. 1104 yrhnda Hamave Humus'a iskAn edilen Halep Tiirkmenleri'nden Dokuz Hon (Hun) oy-*ugJss.H. 1110 tarihli belgede, Rakka (Suriye) Tlirkmenlerinden KapagrluDokuzur)o, H. 1141 tarihli belgede, Dokuz cemaati ile Abalu DokuzlucemaatlerilsT kaydedilmigtir.

1527 Bozok Sanca$'nda grkan Kalender Qelebi isyarunda yoriiklerin enbiiyiik oymaklarrndan biri olan "Biganlu" oyma$, aym zamanda "Dokuz"adrm tagryordu.

XIV. yiizyrl IslAm kaynaklannda "Tokuz Aba" adh bir Krpgak oyma$radr da gegmektedirlss. Digut bir Krpgak oymair'da "Togus" (Dokuz) adrmtagrmakta olup, 1573 Yrh Tahriri Oltu SancaSr k6ylerinden birinin adr daTogor olarak kaydedilmigtir. Tokus adrna Gcile'de de rastlanmaktudrrls9.

Osmanlr kaynaklannda da Dokuzi cemdatlanmn, Musul ve Rakka Ey-Aleti, Nusaybin ve Ergani KazAlannda yerlegtikleri kaydediliyo.160. Tiirki-ye'de Dokuz v.b. adh 15 kciy bulun ryorl6l

Spuler, Bertold, lran MoSollan, s. 276.

Togan, Girig, s. 56.

Togan, Girig, s. 58.

Siimer, Ofiuzlar, s. 2740.Yiicel, Prof. Dr. Yagar, Anadolu Beylikleri Hak. lnceleme Qobanof,ullan veCandaro[ullan Bey., Tiirk Tarih Kurumu Yayrru, Ankara 1988, s. 193.

Ahmet Refik, Anadolu'da Tiirk Agiretleri, s. 107.Ahmet Refik, a.g.e. s.117.

Ahmet Refik, a.g.e. s. 171.

Krzro$lu, Krpgaklar, s. 92.

Krraotlu, Krpgaklar, s. 170,771,Ttirkay, Cevdet, a.g.e, s.334.T.M.Y,K. s. 333,334.

150

L51

152153

154

155

156

ts7158

159

160

161

NIHAT 9ETINKAYA / rCDrR TARIHI

DOLABI (Melekli)

If,dr'rn kurtulugu srasrnda Ermenilere kargr miicadele eden pahsiyetlerden

"Topal Orr.g" bu kabiledendir. Ermeniler, bu Omg b"y'i^ aya$rm igkenceylekesmig ve hangerlemigleu 6ldii diye brakmrglar. Sonradan kurhrlan OrugBey'e bu hadisede aya$-rm kaybettigi iEin "Topal" lakabryla arulmrghr.

DOLANLI

XIII. asrrda, Cingizliler'le, Tiirkistan'dan Azerbaycan'a gelen Tiirk boy-larrndan biri "Dolon" (Dolan) adh kabilesidir.

Geybullayev, Karaba$ adh eserinde, bu kabileden "Dolon" olarak bah-seder ve Azerbaycan'daki "Dolanlar" kiiyiiniin adrmn bu kabilenin adrndanverildigini s6yl;162.

Azerbaycan'da, Tahg bolgesinde "Dulan" adh bir yerlepim yeri vardrr163.

Elazr$ ve Gaziantep'te Dolan adh iki kciy varle.

ELER (Ramazankent)

Bu ailelet, Ermenistan'da bulunan, Tiirklerin kurdu$u Eler Kazasmdangelmedirler. Bu Tiirk Kazasmrn adr 12.10.1961 tarihinde Abovyan olarakde$igtirilmigtir. Yine Ermenistan'{a Elleroyuflu adh bir Tiirk koyii de bu-lunmaktadrr. Yeni adr rrBllur'drrror Ydrede Hasanh diye tammrlar.

ELiYANLI (Suveren)

Celali agireti'nin, Helikanh koluna ba$h Ktirt oyma$rdu. Suveren koyiimerkezleridir.

E$NEKLI (Ifdrr-Merkez)

Kadrk4lak, Sangoban (Soyadlan Sayan r.e Yrlmaz), A$aver, I$du mer-kezine yerlegmig kalabaLk aileler toplulufudur.

Ermenistan'da, Alag6z Da$lan etef,"indeki Tahn gehrinin Egnek adh Tilrknahiyesi ve bir ktiy var. If,dr'da Egnekli adryla bilinen bu aileler, amlannAhiyelerden geldikleri igin Egnekli adryla amlular.

Kan0nflnin ikinci do$u seferi suasrnda (1548), seferden dcinen askerlerinaBzrndan yazrlan bir sefemAmede, Livana (Artvin) Sanca$rnda kurtanlan

162 Geybullayev, G. Karabag s. 88.

163 Memmedov, Nadir, a.g.e., s, 29.

164 T.M,Y,K. e. 334,

16t Makao, Yrd, Doq, Dr, Zeynelabtdln, a, t27,

NIHAT CETINKAYA / rdDrR renlHl

ve adr Tiirkge olan kalelerden birinin adr Orugnak (Yusufeli'de "Ognak")olarak kaydedilmigtirl6 Egnek adr, bu Kpqak "Ognak/Orrgnak" adrmnbozulmug sriylenigi olmah.

lran'da $ahpur'a baSh, Tiirkiye srnnnnda da bir Agnak adh kiiy bulunuyor.

I'ERHAD Ugafr (Yaycr)

Ferhad, gaLrs adrndan gelen oymak adrdrr. Tarihi kaynaklanmrzda, Fer-had adh 6nemli qahsiyetler geEer. Bu oyma$a mensup, lstanbul'da yagayanigadamr Mehmet yrldrz bey, babasndan ii[rendiSine gcire, Konya tarafla-nnda amcaof,ullanmn bulundut-unu, fakat gok eskiden ayrrldrklan iqintammadrklanm anlatmqtr. Bilindi$ gibi, Konya biilgesinin en biiyiik top-lulu$u Karamanh Tiirk boyudur. Karaman'a da adrm veren bu boydur.Bu boyun en biiyiik gahsiyeti, Tiirkge'yi ilk defa fermanla devlet dili halinegetiren Karamano$lu Mehmed be$dir.

Osmanh gehzadesi Bayezid, isyan etti$i hadiseden sonra lran'a doSruyola Erkmrg, If,drr ovasrnda, arkasrndan gelen Osmanh ordusunu yenmigti.O srrada, $ehzade Bayezid'in yanrndaki ordunun qogunlugunu Konya'dangelen Kararnanh oymaklan tegkil ediyordu. $ehzade Bayezid'in, Erivaniizerinde Tebriz'e gitmesiyle, bu Karamanh oymaklanmn bir krsmr, Ifdrrovasr ve A$n Da[r civarrndaki yaylalara yerlegmiglerdir.

Safevi Devleti'nin kuruluguna igtirak eden Anadolu Ttirkmenlerindenbir gurup da Konya-Karamanh Tiirkmenleri'nden Turgutlu oymaklan idi.Yerlegtikleri bolgeler Erivan y6resi idi. $ehzade Bayezitle gelen Turgutlularda, bu ycirede, daha iince yerlegmig olan Turgutlu oymaklanyla birlegerek6nemli bir guq meydana getirmiglerdi.

Nadir $ah (Avgari)'den sonra miistakil olup, sonradan Ruslar tarafindanlaf,.vedilen "Erivan Hanh$" bu Karamanlr Turgutlu Ttirkmenleri tarafindantesis edilmigtir. Miistakil Erivan Hanhf,r'mn en meghur ve tjnemli hamFerhat Han'dr. Osmanh Devleti ile miinasebetleri dolayrsryle tarihlerimizcegok geqmektedir.

Yaycr koyiinde gordii$iimiiz Ferhad Uga$r kabilesi'nin, Miistakil ErivanHanh$'nr kuran Turgutlu Ttirkmenleri'nden oldufiu ve adlanrun da ErivanHaru, Frerhad Han'm adrndan geldifi anlagrlmaktadrr.

GALOLU

Bu oyma$rn adr y6re a$zrnda gok gegitli, Gelah, Gcilah, G6lolu, Goleli,Giilah pekillerinde siiylenir. Tiirkmen asrlh agirettir.

Gelolu agireti, Celali agiretinin Helikanh koluna bafihdrr. Bu ad, oymakve yer adr olarak biryok yerde gegmektedir. Koklerinin Horasan'a dayan-

156 Krrzro$lu, Krpqaklar, s. 169.

NIHAT CETINKAYA / IdDIR TARIHi

dr[:m soylerler. Gelolu agiretinin ileri gelenlerinden Hamit Hun Bey'deGelolular'rn, Ttirkistart'dan geldiklerini, sohbetimiz suasrnda s6yledi. Kiirt-$affi olanlan yamnda, Azeri-$i'i olan kabileleri de var.

Pegenekler bahda yerlegtikleri zamanda, hakimiyetlerini sekiz boy ha-linde sa$lllllllllllllllllamrglardr. Bu boylardan biri "Gi.ila" adrru tagryorduto'. BugiinI$dr'da ve birkag k6yiinde yerlegmig olaru Giilah/Gillah/Gelolu olarakadlandurlan ve Avgar Ttirkmenleri'nden geldikleri de sciylenen bu oymaf,rnadr, Saat-Qukuru'na da yerlegtiklerini bildifimiz Pegenekler'in, anrlan "Gi.i-la" adh uruBu ile ilgili oldu$u muhtemeldir. Sakalar'm, Pegenekler'den6nce Anadolu'ya gelen boylanmn hanlanndan biri "Gela/Gelo" adrm ta-gryordrrl68 ki, bu Saka hamrun adr ""Gela" ile Pegenekler'in "Giila" adhboyunun birbiriyle iligkili olduSu kuwetle muhtemeldir.

Ttirk boy ve oymak adlanndaki 61, 6li gibi ekler, il=yurt=boy anlamla-nnda kullamlmrg olup mensubiyeti ifade eder. Gtila-eli/ili/Giilaeli / Giilailinden, Giila boyuna mensup demektir. Tiirkgedeki, yanyana gelen ikisesli harften birinin dtigtiiSii kuralna g6,re Giila-eli = Gtilaeli adrndakiyanyana bulunan uau ve ueu sesli harflerinden "e" di.igmiig ve Gtila-li olmug,

Giila'run sonundaki ua*nm da uliu deki "i"yi "r"ya gevirmesiyle, Giila-elis6ylenigi Giilah geklini almrgtr. Bu Gtilah/G6lah adrrun, biilgeye gelipyerlegen Pegenek uru$lanndan biri (Giila) oldu$u, sonralan Avgar ve Celalitopluluklan ile birlegmig olabilecef,i ihtin,ali kuwetlidir. Tirzluca'run Kula(Gula/Giila?) kiiyiintin adr ile Gtilabi/Giilabr (belkide'Gtila-abr = Giilasuyu anlamrnda) kiiyiintin ve a),m adh oymaklann adlan, Pegenekler'in

"Giila" urugunun adryla ilgili olabilece$i hususu iizerinde durulmaya def,erbir konudur. Anadolu'da, Pegeneklerin yerlegme ve hakimiyet biilgelerin-den olan Kars'rn G6le ilgesinin adr da bu hususta dikkat gekicidir.

Giilah adryla amlan oymaklara birgok yerde rastlamaktayrz'$ah Ismailzamaru, Urmiye giiliintin giin"y kesimlerinde yer alan Deryas biilgesinehakim olan Qabaklu oymaf,i GilAlu (Giilalt boyunun bir kolu idi'o'.

tlnlti tiirkolog Radloff, 1350 h yrllarda bagladrf,'r Sibirya Seyahatinikaydetti$, "Sibirya'dan'i adh meghur eserinde, Hakas Ttirkleri'nin batrsrn-

da, bugtinkii Kttg:rz bozkrnnda yagay3n uGeloluu boy.rr,,r170 ve Altayhlararasrnda "Gelogi" kabilesini kaydederr/r. Amlan gografyada yagayan KarlukTtirklerinin adr, eski Qin kaynaklannda "Ko-lo-lu" (GoJo-lu) olarak ge-

g";72.8u adrn Gelolu adrnrn de$igik s6ylenigi olduf,u g6riilmektedir.

Kurat, A,N., a,g.e, s. 324.

Cevieof,lu, Co$afyadan Tarihe, e. 55.

ItuzroSlu, Osmanllann Kalkac Ellerini Fethi, s. 147.

Radloff, Sibirya'dan, C. I, r. 132.

Radloff, Sibirya'dut, C, UI, g. 122.

Trlatrt, Ahmet 1O01,1 Dr,, Gdk Tllrkler (doltora tBzi), T. Tnrlh Kur. Ya,, Anlan 195,r, 1{0; lrllm Aru, Kffluklfl rnd, C. VI, r, 351,

t67168

169

170

tza172

NiHAr CETiNKAYA / rCDrR rnniHi

Ermenistan'da, Hacr Nazar (Kamo) kasabasma baf,h bir Tiirk kciyiiGiileli admr ta_gr. Ermenilerce, 1.6.1946 tarihinde adr, Karmir Gyuk olarakde$iqtirilmisti/73.

Osmanh vesikalannda, Musul-Kerkiik biilgesinde yagayan ve 15.325

"Gurugu.vergi veren 'GelAliu adh riirkmen agireti de vesikalarda kaydedil-migtirl74.

Gelolu agiretinin cinemli bir hususiyeti var ki, besledikleri koyun siirii-siiniin iginde mutlaka beyaz renkli koyun bulundururlar. sSylenenlere gcireeskiden Gelolular beyaz koyun besleme$ tercih ederlerdi. $imdi beyazkoyun si.iriisiinii muhafaza edemedikleri igin, siiriide sembolik olarak beyazkoyun bulundururlarmrg. 3040 yrl eweline kadar bu gelenef,e 6zellikledikkat ederlermig. Az da olsa bu gelene$i bugiin de siirdiiriiyorlar. Bugelenekleri, Gelolu agiretinin, Ak-Koyunlu Tiirkmenleri toplulu$u ile debirlikte bulunduklanru ifade etmektedir. Gelolular da, Ak-Koyunlular gibiSi.inni / $afifdirler.

GELTURANLI (Taqburun-Ifdrr)

Radkanh agiretine katrlarak bunlann bir kolu olmuglardrr.

Orta-Asya'dan geldiklerini sciylerler. Gelolu agiretinin ileri gelenlerindenHamit Hun bey, Gelturanhlar igin gu bilgileri verdi: "-Gelturanhlar Kiirtde$ildir (Ki.irtlegmiglerdir). Bunlar, Orta-Asya'dan, bu AhrskaLlarl" grbi,onlar da Osmanh lmparatorluSu zamamnda Orta-Asya'dan getirilip burayayerlegtirilmigtir. Turar/dan gelmiglerdir. Biz o zaman Orta-Asya'nrn hepsineTuran diyorduk. Buraya getirilip yerlegtirilince, biz onlara "hey, gel ruranh"(buraya gel) diye ga$rnyorduk. Oylece de adlan "Gelturanh" oldu. HamitHun bey, Gelturanhlar'rnrAnadolu'ya 400 veya 500 yrl kadar once gelmigolduklannrn rivayet edildi$ini ifade etti.

Tagburun k6yiiniin, Beri, Thrag ve lslAmk6y mezraalannda ve I$drrmerkezinde yagarlar.

GORUKHLU Kabilesi (Bayat)

Koruk sahibi anlamna gelir. Koruk, eskiden devlet arazisi olup, galuslaraveya bir k6y ahalisinin kullammrna verilmig, vergi aLnan arazilere denilirdi.Koruklu, koruk sahibi anlamrnda olup, bu arazilerin korunmasr igin g<irevverilenlere de "korukgu" denirdi. $imdi de l$du'da, k6,yi.in, ortak arazi vemeralannrn korunmasr igin, k6y yetkililerince, geleneklere gcire g6revlen-

173 Makas, Yrd, Doq. Dr, Zeynelabidin, s. 228.

174 Musul-Kerkiik ile llgili Argiv Belgeleri, T.c. Bagbak. Dev, Argiv. Gen. Miid. osmanhArgivi Daire Bag., Yay. Nu: 11, Ank. 193, s. 138, 373.

175 Hamit bey konugurkery 7992'de Azerbaycan'dan getirilerek l$drr/a yerlegttrilenAhukalda/n mahaleeini gdateriyordu.

NIHAT CETINKAYA / ICDIR TARIHI

dirilenlere Korukgu denilmektedir. Bu sistemin hukuki geqerlilif,i olmayrp,tamamen geleneksel bir usuldi.ir. Bu gelenek Tiirk-Mo$ol hanedammn kur-du$u, Ilhanh Devleti'nin hukuk sisteminden kalmr;trr. Tiirk-Mo$ol siste-

minde, arazir,in bir bijliimii av, ziraat, otlak v's. igler igin koruk (Khorig)

olarak ayrrludr. Koruk siizii, yasakh yer anlamrna geliyordu. Mof,olca'da

ve diser orta-Asya'da konupulan bazr Ti.irk lehgelerinde, yasak stiziiniiifade etmek iqin, "menetmek, el koymak" anlamrndaki "xori-" (khori), me-

nedilmig yer, koruk (korunan yer) anlamrna da "xorig" (khorig), "xorigul"(khorig) sozleri kullaruhyordut'o. Bu oymak, adrm, gegmigte koruk sahibi

olmalanndan almrgtrr.

c6zgYr,i (Arahk)

Arahk Celayirliler'i koluna baf,h oLmakdr. Kazaklar'rn Uluyiiz kabile-sinden bir boy Gozeyli adrnr tagtyor"'

Osmanh vesikalannda Giizey adh, Kiitahya, Simav ve sandrkh da yer-

legmig bir yoriik tAifesi kaydedilmektedirlTs. '

ctiLAFLI (Erhacr)

Giilabh adrmn yore af,zrnda de$gik soylenigidir. I$drr yciresinde birkrsrm bcilgelerd,', Krpgak tesiri ile, bazr hallerde, kelimelerdeki ub" uf"ye

gevrilerek soylenir: Abgar/Avgar = Afgar, g6riib = g6riif, gelib = gelif,

Giilabtr/Gi.ilaflr gibi. (bak. Giilabi koyii bahsi)

IIACI-MAMALI (Aratan)

Dif,er adlan Hacr lmamali ugaf,'rdu.

Ak-Koyunlular iginde Mamaglu veya Mamah/Mamalu adh bir Tiirkmen

kabilesi g6riilmektedir. Bu kabile, Kara Osman zamalu, Ali Beg yiinetiminde

Ak-Koyunlu topluluiuna katrlmrghr. Bir ara Kara-Koyunlular'a da katrlm$

ve Kabile reisleri Ali Bey, Cihangah tarafindan Kuzistan valili$ine atan-

mrgtrr179. (bak. Mamrkonlu bahsi)

IIALAQLI (Karakoyunlu)

Soyadlan: Parlar, Kalkan, Giineg, Yamk, Bil, Yavuz).

Halag/Kalaglar, tarihimizin hemen hemen her safhasrnda gciriilen biiyiikve 6nemli bir Tiirk boyudur. Milli destanlanmzda da genig bir gekilde

L76 Vladimirtsov, B. Y., Mof,ollann lqtimal TegkilAtr, s. 231'

177 Togan, Ttirkistan, s. 39.

178 Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s.388.

179 Woods, John E. Akkoyunlular, s. 337.

,ll

.ll

iti']::

NiHAT CETINKAYA / rCDrR TARiHI

yer alrrlar. Tiirk cofrafyasrnrn her kci^gesinde gririilecek kadar yayrlmrglardr.Esas kokleri Ak-Hunlar(Eftalit)'drrl 80.

Oguz boylanndan olan Kalaglar'r, OiuznAme diye amlan milli Ttirkdestanlannda, Ilk-Tiirk Fetihleri ga$rnda birer devlet (61) halinde yagayan:Uygut, Kankh, Krpgak, _{glug, Karluk ve Oguz/Ttirkman'dan ibaret olanaltr boy arasnda sayrlo181.

Destanda, Zulkarneyn (O8""" Han)'in seferi suasrnda O[uz boyundan22 bey yorgunluklanndan sefere devam edip etmemek meselesini tartrqr-ken g6yle anlatrlrr: "Bu yirmi iki kigi yayan qekilip gitmek, yahut oradakalmak iizere konugurlarken iki kigi (Karkrn ve Krzrk) grkagelir; bunlara$rhklanm srrtlanna yiiklemigler, yanlanna goluk Eoquklanm almrglardr.Onun (Og" Han'rn) izine diigerek gidiyorlardr, yorulmuglar, terlemiglerdi.Bu yirmi iki kigi yeni gelen iki kigi ile tamgrlar ve konugurlar. Bu ikilerderlerki: "Zulkarneyn (O8", Han) denilen adam bir yolcudur. Bir yerdedurrnaz, buradan da geqer gider. Biz de kendi yerimizde kalrnz". Yirmiikiler onlara Ttirkge "kal ag" derler, "aq kal" demektir. Sonradan bunlara"KhalaE" denilmigtir; Zulkarneyn (Og"z Han) gelip bunlan sagh ve iizer-lerinde Tiirk belgeleri bulunduiunu gd'riince sormadan onlara "Tiirkma-nand" fiirkmendirler anlamrndadrr) demigu182. Kaggarh'da gegen 22 O$uzboyunun amlmayan iki boyu igin Krrzro$lu, "Yrparh"yr "Qaruf,lug" (Kag-garlr'da 22. boy) sayarsak" diyerek 23. ve 24. boy olarak, YrldrzHan'moiullanndan Karkm ve Krzrk boylanm sayarak, Khalaglar'rn, bu Karkrnve Krzrk boylannrn birlegimi olduf,unu s6,yler. Mardin-NusaybinDiyarbaku yciresinde 22 k6yde yagayan 24 oymakh Kiki /KikAn agireti 12oymakh -uQurukan" ve 12 oymakh "Khalacan" adh kollardan meydanagelmigtir183. Bu iki agiret adrnrn bir arad.a gciri.ilmesi yukandaki meseleyebiraz olsun bir agrkhk getirir mahiyettedir. Krrzro$lu HalaElar'r meydanagetiren iki boyun "Karkrn-Krzrk" olduf,ynu gostermekle beraber, "Yrpar--Krzrk" birlipi de olabilece$ini ileri siirer'*.

Ebtilgazi Bahadrr Han, $ecere-i Terakime (Ti.irklerin Soy KiitiiSii) adheserinde, (O$uznAmeden) Halag/Kalag adrmn, OPuz Han'rn lran seferisrrasrnda ortaya grkrgrm gciyle anlatrr: "Han'm ordusunun gerisine koyduguadamlan var idi, yorulan ve hasta olan ve yolunu $a$rran ve geride kalanrahp getirsin diye. O adamlar ordunun arkasrnda kalan bir evli kigiyi Han'rnhuzuruna ahp geldiler. Han o kigiden sordu ki: Nigin geride kalmrghn,diye. O dedi: Giindeli$imin azh$rndan, ordunun arkasrndan geliyorum.

Saray, (ProQ Dr. Mehmet, Diinden Bugiine Afganistan, Bof,azigi Yayrnlarr, lstanbul 1981,s. 17.

Ktrzro$lu, Krpqaklar, s. 1.

Kaggarh Mahmud, s. 415.

KrrzroSlu, Nevruz, s. 71.

Krrzro$lu, Krpqaklar, s. 203.

180

181

782183

184

NIHAT qETiNKAYA / rCDrR TARIHI

HAtunum hamile idi. Do$-urdu. Aghk sebebinden anasuun siitii o$lanayetigmedi. Geliyordum/ suyun yakasrnda gordiim ki bir gakal bir si.iliiniiyakaladr A$ag ile qakala vurunca siiliinii atrp kagtr. Onu ahp kebap yaprp,hAtunuma verip durmugtum. Arkaya koydu[-unuz adamlar rastlayrp, ahpgeldiler. Han fakire at, azrk ve mal verip, bu orduya gitme deyip, "kal ag"

dedi. Biitiin Kalag halkr o adamrn neslindendir. Bu zamanda (XVII. asrr)Halag diyorlar. MAveraiinnehir'de goktur, Aymak iline kahhyorlar. Horasanve Irak'ta da qoktur18s. Ay* yerde devamla Belh'e baf,h Gur denilen yerdeoturan Kalagh Muhammed Bahtiyar'rn Kepmir yakmrndaki Behar adh yur-du aldrgrndan sijz edilir ki, bu Behar, Baharh Tiirkmenleri'nin adrm aldrf,ryurt olmahdrr. Muhammed Bahtiyar'rn ciliimii iizerine Kalaglar toplamp

$iran adh beyi186. padigah yaptrlar ve onun ijliimiinden sonra da MerdanBey Kalaglann bagrna gegmiptir. Merdan Bey'den sonra yerine Evez Beygegmigtir. Kalaqlar'rn padigahh$rmn 54 yrl siirdiif,ii belirtilmektedirlsT.

Kalag/Halag Tiirk boyunun tiireyigi O[uz Destam'nda da goyle anlatrlrr:

$2nOf,uz yolda giderkerg a$zrnda kaldr eli,

Qok biiynk bir ev giirdii, giimigten pencereli.

(128)

Duvarlan altrndary demirdendi gatrsr,

Anahtarr da yoktu, kapahydr kaprsr.

, (12e)

Tcimiirdii Kafiul adh, bir er/ arana durdu,Becerikli bir erdi, Oiuz ona buyurdu:

(130)

"Sen burada kalacaksrn, kapryr agacaksrn,

"Eve girdikten sonra, orduma varacaksrn!"

(131)

Bu ere de Of,uz Han, dedi$i iqin "Kal! Ag!"Boyle miinasip gordii, adrna dedi "Kalaqu1188

185 Ebiilgazi Bahadrr Han, gecere-i Terakime, lstanbul, s. 36.

L85 Bugiin If,drr'daki Baharhlar'rry Karakoyunlu llgesinde yagayan Halaglar'rn veKarakoyunlu llgesine balh ve hemen komgulu$undaki Tagburun ktiyiindeki giranhKabilesinirl bir alan iginde bulumasr, tarihi bir kaynak mahiyetindedir.

187 Ebiilgazi Bahadrr Han, gecere-i Terakime, s.3738-39.188 6gel, Tiirk Mitoloiisi, s. \23.

1:

l.,),

li,

ii,lp

Niner qETiNKAYA/ rCDrR TARIHI

O$uz Kapan Destaru'nda da, yolda madenlerle tahkim edilmig bir yapryrkahp agmasr igin giirev verilen askerlerden "Tiimiirdii-Ka$ul" adh beceriklibir adama da "Kal-ag" adr verilmigti/8g,

G6k-Tiirkler'le baf,lanhh bulunan ve ihtimal ki Harezmgahlar Devletininkurucu siilAlesi olan KalaElarlm, Ak-H,rnlar (Eftalit)'rn torunlando191.

Necip Asrm, Kalag adrnrn Eski Tiirkgdde "kal-ag" geklinde ayrr aynyazrldrf"rnr ve Romahlar'rn bu adr "Khalatr, Khrdayr, Khaladayr" geklindes6yleditlerini ifade

"d"r1e2.Eski tarihlerde, Ansyan (Posof-$avget arasmda) daSrndan Kara-Denize

kadar olan b6lgenin adr "Kalarc'et" (=KalarE-yurdu) adryla amlrr. Ptolemeusda M.S. 150Ii yrllardayazdrfir eserinde Aga$.r-Qoruh ve gewesini kapsayanbu bolgeden "Kalarz'en" (=Kalars yurdu) diye kaydeder. Yunancada "c/E"sesi bulunmadrprndan z sesini kullanarak "kalarz" olarak yazmrgtr/%. Krr-zrof,lu "r" ilavesiyle "Kalarg" olarak yazlJrp siiylenen bu Kalag yurdununArdanug-Artvin v-e Borgka biilgesini kapsadrirru ve bu biilgenin tarihi adroldufunu s6ylerlea. Romah Agathangells kroni$inin (X)fi. Bend) Yunancametninde "Kalars'en", Latince metninde de, "Kalars'arum" olarak gegen buad, bu kroni$n 450 yrhnda "Grabar" (Eski Ermeni kilise dili) diline gevi-risinde de doSru olarak "Kalarg" ve "Kalarg'et" (Kalarg yurdu) olarak kay-dedildiSi belirtilmektedirl9s. Krrzro$lu, Artvin'den, ilkbahar ve giiziinKaradenize do$ru esen gok sert, srcak ve kuru rizgdra, Rize-Batum ara-srndaki kiiy ahalisinin "Kalag/Kalag" veya "Kalag-Yeli dediklerini, Artvinve Yusufeliler'in de bunu kullandrklarrm belirterek, Kalaglar'rn, Yazgar,Avgar ve Karkrn boylan ile M.O. 680'de baglayan Saka gogii iEinde bubolgeye geldikterini sciylerle6.

Ttirkler tarafrndan kurulan ve tam bir Ttirk gehri olan Kabil (gimdiAfganistart'rn baggehri), HalaElar'rn mesk0n oldu[u bir gehirdi. imam-rAzam Ebu Hanife hazretleri (Zota oSlu) de Kabil'lidir ve bu Tiirkleremensuptur197.

Halag/Kalaq Ttirk kabilesi, X. asudan itibaren lslAm kaynaklannda dasrk geger. Kaynaklarda, X. ve XI. asrrlarda, Gazne ve havalisinde, Belh,Tuharistan, Biist ve GiizkdnAn'da zengin koyun siiriilerine mAlik bir gok

Arat, R.Rahmeti, OSuz Kaf,an Destam, lstanbul 1936, s. 71,, 77, nak. Krrzrof,lu, KrpCaklar,s. 3,

Kafesofilu, Tiirk Milli Kiiltiirii, s. 147.

IslAm Ans. Halaq md. c. Y/1,, s. 111".

Ebiilgazi Bahadrr Han, $ecere-i Terakime, s. 41.

Krrzro$lu, Nevruz, a.g.m., s. 69.

Krrzro$lu, Krpgaklar, s. 51.

Krrzro$u, Nevruz, a.g.m., s. 69-70.

Krzrof,lu, Nevruz, a.g.m., s. 70.

Izmirli, Prof. Dr. Ismail Hakkr, Peygamber ve Tiirkler, IL Tiirk Tarih Kongresi, KenanMatbaasr, lstanbul 1943, s. 1013.

189

190

191

192193

194195

196

797

NIHAT qETINKAYA / rdDrR TARiHi

Halag agiretlerinin yagadr[r zikredilir. Emevi ordularr,, Tiirkistan'da, ilkolarak Halag Ti.irkleri ile karqrlagmrqlurdrl9S.

826-836 yrllannda Kafkasya ve lran Azerbaycam'nda hakim Araplar'akargr baglayan isyanlarm bastrrrlmasr iEin, Araplar'rn, Amuderya tarafla-rrndan davet ettikleri -Iiirkler'in iginde, cinemli miktarda Halag Tiirklerid.e bulunmaktaydrla/g. Gazneliler ordusunun <jnemli krsmrm da Halaglartegkil ediyordu. Halaglaq, Hindistan'rn kuzey kesimlerine de bi.iyiik <ilqiideyerlegmiglerdi. Delhi Sultanhf,r'nda da hakimiyetleri olmug, bunlar devrin-de Delhi Sultanhf,r en parlak devrini yagamrghr.

Celaleddin Harzemgah'n, 1221'de Parvan'da Mo$ol ordusunu yenme-sinde, sol kolu tegkil eden Halaqlar cinemli rol oynamqlardr. Bu savagtanbirkaE ay sonra Halaglaq, intikam alma\^iqin hiicuma gegen Mo$ollar ta-rafrndan biiytik zayiata u$ratrlmrglardr2o0.

X. asudan itibaren, cizellikle Mogol istilasr zamanl Halaglaq, Iran arazi-sine de yayrlmqlardrr. Bugiin lran'rn Kum gehrinin giineybatrsnda daHalaglar toplu halde (yaklagrk 60 bin) yagamaktadrrlar ki, bu sahaya Ha-lacistan denilmektedir.

Biiyiik Selguklular zamarunda (1181'de) Fars hakimi atabey Muham-med'in Kirman'a Turan $ah iizerine hareketinde atabey Zengi'nin, onunmaiyetine verdi$ ordunun komutam Tac-al-din, Halaglar'dan idi201.

Cengiz Han zamaru Harezmgahlar'm, Semerkant'm miidafaasr igin bu-lundurduklarr orduda Halaglar tjnemli bir sayrda bulunuyorlardr202. Hu-laglar bu devir hadiselerinde <inemli rol oynamrylardrr.

Mo$ollar'rn lran'a geligiyle Halaglar gok telefat verdiler. Bunlann birkrsmr Azerbaycan'a gegerek yerlegtiler. Azerbaycan'rn Giiygay gehrin-deKhalaq, Khalagharush, -C,avad'da Khalag ve Zengezur'da Kalag ve Khalagkoyleri bulunmaktadr"2o3.

Ziya Gcikalp, Cengiz'in zuhurundan sonra, Celaleddin Harezmgah'lagelen Halaglaridan bii toplulugun, Ahlat'a yerlegtiklerini belirtir20a.

Caferof,lu, Azerbaycan Ttirkleri arasrnda "Kalag"larrn 6nemli bir yerhrttuf"unu belirterek lran Kaggaylar'r_ve Afgarlar'r topluluf,unda "Hallag"adh boylarrn bulundu$unu belirtirzu5. Iran Hala4'lary konugtuklan piveitibariyle tarihi TiirkEe'yi aynen yagatmaktadolur206.

Kiipriilii, Halaq md., lsldm Ans. C. Y/1,, s. 111.Mehemmedhesen Velili (Baharh), Azenbaycan, s. 41.

Kiipriilii, Halaq md., lslim Ans. C. V/1, s. 113.

Kcipriilii, Halaq md., lslAm Ans. C. V/1, s. 114.

Barthold, V.V. Mofol lstildsrna Kadar Tiirkistan, s. 436.

Ebiilgazi Bahadrr Han, gecere-i Terakimg s.43.Giikalp, 7.., Knft Agiretleri Hakkrnda Sosyolojik Tetkikler, Sosyal Yayrnlan, lstanbul1992, s. 105.

Cafero$lu, Prof. Dr. Ahmet, Tiirk Kavimleri, s.55,67.CaferoSlu, Prof. Dr. Ahmet, Tiirk Kavimleri, s.7L.

198

199

200

201

202203

204

205

206

Selguklular ga$rnda Delhi Sultanh$r'nda ordu gofunlukla Kalaglar'danoluguyordu'u'. Kalaq ailesinden Ala'i.iddin Muhammed'in (Halaci, 1.296-

1316) gayretiyle IslAmiyet Dekkan a kadar yayrlmrgtr. AlAeddin Halaci,Delhi'de, ilk miistakil lslim devletini kuran Tiirk Memltkleri'nden sonra,saltanatr eline gegiren ve hakimiyetleri bir asrdan fazla siiren Halag ha-nedarunrn en biiyi.ik hiikiimdan idi208

"1375'de Sultan Hi.iseyin b. Uvays Calayiri devrinde, maiyetinde kuwetlibir askeri krta bulunan emir Ahmed Halag da, bu esnAda garbi lran'ahicret etmig bir Halaq kabilesinin reisi idi. Bunlar Timur devrinde Sava,

Kum ve Kegan havalisinde yagadr$lrr bildifimiz Halaglar olmasr kuwetlemuhtemeldir".2o9

Timur'un torunu Babiif, Timur devletini, Orta Asya'da yeniden kurmakigin yaph$ birgok u$raqmalardan sonra Afganistan'a (Kabil'e) ve Hindis-tan'a gekildipinde, 1526 da, Hindistan'rn kuzey krsrmlanna hakim olanAfganh Lodi hanedam ile <inemli savaglar yaPar. Bu Lodi hanedaru iginKembriq Hind tarihinde (C. ITI, s.224) denilir ki: "Lodiler neslen Kalaq

veya Grlcai Ttirkleri'dil, fakat o kadar zamandanberi Afganistadda oturu-yorlu, ki, 15. asuda onllara A{ganh demek do$ru olur"Jlo

Babiir'iin biiyiik o$lu Hiimayun ury 1540'da tarihinde Hindistan'r kay-betmesine sebep olan ve sonra Hindistan tahtrna oturan fir Han, Kalaq

Tiirkleri'nin bir gubesi olan Afganh Sur boyuna mensuptu"'.

Iran daki Kaggay Tiirkleri'nin yerlegik hayata gegen kabilelerinden biriolarak "Hallag" boyu da belirtilir"".

Zeki Velidi Togan Halaglar'rn, Iran'da^yagayan gimdiki Kaggay Ti.irkle-

ri'nin ecdadlarr oldu$unu belirtmektedir2l3.

'1,636-'1,638'de lran'a seyahat ederek, gok miihim bir de seyahatname

yazm$ olan Olearius, Mugan'daki tiirk agiretleri arasrnda Halaglar'rn da

bulunduiunu zikreder (bak. Frans. terc., Paris, 1'656, s.448), Bunlaa biiyiikbir ihtimal ile, bu bahsettifimiz Sava Havalisi^Halaqlan'ndan aynhp, Mu-gan'a gelmig bir Halag zi.imresi olsa gerektir."214.

Ruslar'rn 1.856 yrhna ait Kafkas Yrlh$rnda Kuzey Azerbaycan sakinleri

arasrnda bu boy da kaydedilmektedirzl5. Halaqlar, Azerbaycan'rn G6kgay

gehri yorelerinde kalabahk topluluk olarak yagamaktadrrlar.

NIHAT qETiNKAYA / rdDrR TARIHI

Kafeso$lu, T.M. Kiiltiirii, s. 336.

Kripriilii, Islim Ans., C. I, s. 279.

Kiipriilii, Isldm Ans. C.V/1, s. 114; $araf-Al-Din Yazdi, Zafername II, s.573'den.

Bayur, Prof. Dr. Hikmet, II. Tiirk Tarih Kongresi, Kenan Matbaasr, lstanbul 1943, s. 519.

Bayur, Prof.Dr. Hikmet, a.g.e., s. 520.

Cafero$lu, Prof. Dr. Ahmet, Tiirk Kavimleri, s. 65.

Velidi, Prof. A. Zekt, Azerbaycan Etnografisine dair, Azerbaycan Yurt Bilgisi C. II, s. 1(X.

K<ipriilii, Isldm Ans., C. V/1, s. 114.

Azerbaycan Dergisi, sayr 225, s. 1139.

207

208

209

210

2r1272

2!3214

215

NiHAT CETINKAYA / rdDrR raniHi

.Nadir Memmedov, Halag (Azerbaycan lehEesinde Khelec)'lann SelgukO$uzlanndan bir kol olduSunu ve genellikle Cevad kazasrnda yerlegtik-lerini ve Adam Oleari'ye (XVII. asu) dayanarak, Mugan'da yerlegen kabi-lelerden birinin de Khelec oldu$unu belirterek, Azerbaycan'da Khelec adrmtagryan gu yerleri sralar: $amahr gehrinde Khelec (Xeleg) da$r, Nahgrvan'm$erur-Sederek civannda Khelecda$ (813 m.) tepesi, Salyan'da Khelec kiiyiive tepesi, Kubadh'da Khelec Daf, ve Ucar'da Khelec Goburtr216. Osmanhkayrtlarrnda da Karaba$'da Dizak denilen bcilgede Kalaq Ahmedli adh birkciy de kaydedilmigtir"'.

1593 yilrndan kalma Osmanhlar'rn "Gence-KarabaS VilAyeti Tahrir Def-teri"nde !'(IlusAt'i Yigirmid6rtlii" adr ile Tiirk giiebeleri olarak amlan, Ka-rabaf'daki (Berde Sancafr) Yifiirmidiirtlii ulusuna mensup, Oiuzlar'dan"Khalacan" (KhalaElar) adh bir kabile kaydedilmektedir2ls.

*"ilffirT:rkiye'de, Halag, Halagh v'b' adlarla yirmiye yakrn kciy bulun-

Osmanh kaynaklannda, Halag-Ttirkmen ycirtiklerin yaqadr[a kaydedilenyerler: Krgehir ve Sivas Sancaklary Ziilkadriye KazAsr (Merag Sancagr), qd,hbadKazAsr (Karahisar-r S6hib Sanca$), Dimetoka IGzAsr (Papa Sancag), Merag veNi$de Sancaklan, KarahisAr-r Develi KazAsr (ltJigd" Sanca$)"'.

rra,r,irnr,iI$drr'rn, biiyiik merkez kiiylerinden Halifeli kiiyiinii kuran oymaktadrr.

$imdi bu oymaktan kimse kalmamrghr. 1877-1878 Osmanh Rus savaprndansonra, Rus idarcsine dayanamamrg ve topluca kciyii terkederek lrart'a g6E

etmiglerdir. Gcigenlerin bir krsmrrun, Maku civannda yagadrfl.r soylenir.

Safevi Tiirkmen emirlerinin birinin admdan geldi$i muhtemeldir.

Tiirkiye Tiirkmenleri'nir1 lran' da meydana getirdikleri $ahseven Ttirk-me-leri'nin (Migkin Eli'nden) 6nemli kabilelerinden biri Halifeli adrm ta-

22rgrr"'. Aynr oyma$rn kurduf,u ve $ahsevenlerin yagadrSr bildirilenAzerbaycan'daki k<iyler: Cavad Kazasmda Halifeli, Kuba'da Halifeler; Len-keran'da Halifeler, Halifeganh ve Halifegaca, $uga'da Halifeli ve Helifer-reddin, Kazak'ta Kel Halifeli kciyleriz2.

Memmedov, Nadir, Azerbaycan'rn Yer Adlan, s. 161,

Geybullayev, G., Karabafi, s. 150.

Krrzro$lu, M.F., Kiirtlerin TiirkliiSii, Hamle Yayrnlan, lstanbul 1995, s. 47.T.M.Y.K. s. 464.

Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s. 399400.Mehemmedhesen Velili (Baharh), Azerbaycan, s. 44; Zeynaloflu, Cihangir, MuhtasarAzerbaycan Tarihi, s. 68.

Mehemmedhesen Velili (Baharh), Azerbaycan, s. 45-46.

n6217

218

219

220

227

22j2

NiHAT qETiNKAYA/ rGDrR TARIHI

HALIKANLI (Hasanhan)

Celali agiretinin en biiyiik iki kolundan biri, 12 oymakh Halikan agire-tidir. Irart'daki (Maku civan) biiyiik krsmrndan aynlarak, 1933 yrhnda, 500

aile kadar bir topluluk halinde gelip Hasanhan koyiine yerlegmiglerdir.Bulakbagr k<iyiinde de oturanlar, ,rardrr28. Yerlegik agirettir.

Halikanhlar (Flelikantlar)'la ilgili aragtrmalar yapan Edip Yavuz, bu agi-

retinin adrnrn, bagrndaki hal/hel s6ziiyle agrklanabileceSine igaret ederek, 9umalumah vermektedir: "bu s6z Tiirkqede Kartala benzeyen Karakug'a verilenisimdir ki, bir gok oymaklann da totemi olan bir kugtur. Hali, bu kugukendisine totem yapan bir oymairn adrdr. Orta-Asya'daki Hel da$lan bun-

lann geldikleri yerleri gtisterme-si bakrmrndan Tifukliigtinden giiphe olmayanbir oymak oldufu ortaya erkar'"224. Edip Yavuz Helikanh oymaklanna Dersimbolgesinde de rastlandrfrm belirterek 96yle sualar: Kegelani, Sury1, BudikAni,Reski, Qumkan, Hasasuran, Temehoran, N{rsrikAni ve Berhik6ni225.

Halikanh'larr Osmanh devrinde de yaygrn olarak Anadoluda gcirmek-teyiz: HalikAnh (HalikAnlu); Merag Sanca$, Hrsn-r Mansur (Malatya). Ko-nar-Gciger EkrAd TAifesinden; Halikan, Halikanh (Halikanlu) Agireti: Kangal(Sivas), Agudi KazAsr (Sivas), Hrsn-r Keyf (Diyarbekir), Malatya, Merag,Konya, Hrsru Mansur (Malatya), Hartus KazAsr (Qrldrr Sanca$r), Sivas,

Erzurum, Kars, Qrldrr, Rakka (Suriye), Ni$de Sancaklarr. Konar4ciger lranEkad TAifesinden. Halikanh Agireti Rigvan agiretindendir"o. Halikan, Ha-likanh CemAati: Malatya, Merag, Konya, Birecik, Rakka, Erzurum, Kars,

Ahrska, Sivas, Amasya, Karahisar-t $arki Sancaklan, Hrsn-r Keyf KazAsr

(Diyarbekir Sanca$r), Hrsn-r Mansur KazAsr (Malatya Sancafr), Tokat KazAsr

(Sivas Sanca$r). Konar-G6ger EkrAd TAifesinden. Aslen lran ekrAdrndanolan Halikanh CemAati, Ripvan Agiretine tabidil2z7.

Malatya'da Halikan adh iki ve Cihanbeyli'de de Halikanh adh bir kiiy',. ,228DrrllrnmaKtaclu

Bugiin Eskigehir'de oturan kalabatk bir Helikanh toplulufiu bulunmaktadu.

HALiLLi (r[drr)

HALiLABADLI Melekli)Yore afzrnda Hellavath deniliyor.

223

224

2j25

226227

228

Giiner, 1., llimiz lfidrr, lfrdr 1993, s. 94.

Yavuz, Edip, a.g.e. s. 339.

Yavuz, Edip, a.g.e. s.339.Tiirkay, C., a.g.e. s. 86.

Tiirkay, C., a.g.e. s. 401.

T.M.Y.K. s.465,466.

310 NIHAI CETiNKAvA / rCDrR rnninl

IIALILU$AGI (Sarrgoban)

soyadlan Igrk. Aym kciydeki cabbarugaf,r kabilesiyle amcao$rudurrar.Bu oyma$rn, Azerbaycan ve Anadolu'da yaygrn goriilen Halillii rtirk-

men oymafirnrn bakiyeleridir. Halillii riirkmenlerinin tarihi yerlegim bcil-gelerinden biri de Nahgrvan-siirmeli Qukuru alarudrr. Halillii riirkmenleriAzerbaycan'da-yo$un olarak Kuba, $amahr, G6ygay, Agdam ve Nahgrvan,-da yagamaktadularzr .

Mehemmedhesen Baharh, "Azerbaycan" adh eserinde, Kayr boyuna men-sup Halilli kabilesini de gcisterir. Aym eserde, Kayr boyundan gelen Halillikabilesinin Azerbaycan'da kurdu$u koyler gciyle srralarur: $amahr'da Ha-lilli, Kuba'da Pirhalilli, Gciygay'da Gubahalilli, Halilli Kasrmbeyri, ABdag'taDehnehalilli ve Nahgrvan'da Halilli^u.

Ak-Koyunlu Uzun Hasan'rn Fars eyaleti valisi olan oBlunun adr sultanHalil idi.

Halilli oymak adrmn, T[irkmen beylerinin, ozellikle safevilere katrlmrgAnadolu Tiirmenleri'nin boy beylerinin adrndan geldi$ anlagrhyor. safevi-ler'ir1 Halil adrndabazr meghur emirleri gunlardr: $amlular'm reislerindensultan Halil (6,1. 1478); Musullular'dan sufi Halil Musullu; Dulkadirli sultanHalil; Avgarlar'dan Halil Han;

Ti.irkiyede, Halil, Hllilli v.b. adlarla gok sayrda Tiirkmen agiret ve oy-maklarr bulunmaktadlr'"t.

Tiirkiye'de, Halilli rtirkmenleri'nin kurdu$u 50 civannda Halilli v.b.kciy bulunmaktadrr232.

IIASANHANLI (Ilasanhan)

Bu agiretin geldi$i yer, Ain Dafir'run do!-u kesiminde, srmnmrzrn biti-gifindeki lran topraklarrdrr. Bunlarrn Yavuz Sultan Selim zamamnda, OrtaAnadoludan getirilip A$rr eteklerine yerlegtirilmig olan Tiirkmen oymak-larrndandr. Kayrtlarda "Hesenan Tiirkmenleri" olarak geger. Asrl agiretadlan da "Hasenan"drr. $erif Frrat, bunlarrn, CelAli hareketlerine kangtrk-lanndary sonralan (CelAli/Gelah/Golah gibi) "Hesenan" olan adlarrm "He-senhan/Hesenhanh" olarak s6ylediklerini s6ylerts3.

Flasenanh agireti lran da da bulunmaktadrr. Asrl go$unluk Dersimdeyagamaktadr ve bunlar alevidir. Bir kollan da Mug'tadrr. If,drr'rn kurtulugu

Kafah, Mustafa, Azerbaycan ve Azeri Tiirkleri, T<ire Dergisi, s. 41.Mehemmedhesen Velili (Baharh), Azerbaycan, s. 50.

Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s. 401 v.d.T.M.Y.K. s. 466,467.Frrat M.gerif, Dof,u illeri ve Varto Tarihi, s. i4.

tto

?30

23t292233

NiHAT CETiNKAYA / IGDIR TARiHI

srrasrnda Mug'tan yardrma gelen Hamidiye Alayr komutam Halit Bey, MugHasenanlilar'rmn agiret reisi idi. I$drr'rn Hasanhan kiiyiinii kuranlar bun-lardrr. $imdi Amerika'da yagamaktadrrlar. (bak. Hasanhan kiiyii).

HEYDERANLI / HAYDARANLI

Radkanh agiretinin kollarrndan biridir.

Edip Yavuz, Haydaranlilar'tn, bir krsmrmn Van ve lran'rn Hoy gehri

civanna yayrldrklarrm ve Tiirkmen asrlh olup, Torunlar soyundan indik-,,. .:2Mlennl peltrtu

Kara-Ulus (Irak'da) Tiirkmen topluluf,u iginde Haydaranh adh bir agiretbulunmakta idi235.

Osmanh kayrtlannda Haydaranh agireti, Erzurum, Van, HakkAri ve Ba-

yezit sancaklannda kaydediimiptir236. Asrl yurtlarr, Af,rr Da$r yaylalarrd.rr'

Bugiin Tiikiye'de Haydar'la baglayan 50 den gok koy uur237 '

HOYLULAR (Kacer)

lran'rn Hoy gehrinden geldikleri igin bu adr almrglardr' Bunlar, muh-temelen, Hoy civannda kalabahk topluluklar halinde yaSayan Kara-Ko-yunlu oymaklanndan birine mensupturlar. Kara-Koyunlular, Hoy'un 40

kadar k6yiinde oturmaktadrrlar.

I$IKLAR (Tagburun)

Ermenistan'daki Vedi nahiyesine ba$h Igrklar kciyiinden gelen OSuz-

Ttirkmen asrlh ailelerdir. (Geni9 malumat igin bak, $rhh oyma$r bahsi).

iuind (Igdrr)

Onemli Tlirkmen oymaklanndan biridir. fiirk co$rafyasrnda birgok ye-rinde giiriilmektedirler.

Azerbaycan ahalisinin onemli topluluklanndan biri "lmreli" (Imirli) adh

Tiirk boyudrrr238. Bu lmirliler'in, lran AvEarlan topluluiunun bir boyuoldu$u kaydedilira9 Istanbul'un Emirgan semtine adrm veren, lsfahanhakimi "Emirg0ne Han, Iran Avgarlan'rirn lmirli oyma$rnm befi idi240.

Yavuz, Edip, Tarih Boyunca Tdrk Kavimleri, Kurtulug Matbaasr, Ankara L968, s. 13.

Qay, Abdulhal0k, Kiirt Dosyasr, s. 286.

Tiirkay, C., a.g.e. s. 88{9, 413.

T.M.Y.K. s. 495.

CaferoSlu, Tiirk Kavimleri, s, 55.

Ktipriilii, lsldm Ans. C. IL s. 35.

Kiiprtlti, lslAm Ans. C. II, s. 32.

2gt235

236

237

2X299

240

NiHAT CETiNKAYA/ rdDrR TARiHi

Mehemmedhesen Baharh, lmirli, Emirli veya Amirli adh oymaSrn, Sel-guk Ttirkleri'nin, kabilelerinden biri oldu$unu belirterek, bunlann Azer-baycan'da yerlegtikleri yerleri g6yle srralar: Cavad Kazasrnda Amiranlar;Cavanpir Kazasrnda - Imirli, lmirlihane; $uga Kazasrnda - Imirli; CebrailKazasrnda - Emirvarlar24l.

Kaggarh Mahmud, "In$ir" s6ziiniin Aydrrhkla karanhsrn birbirine ka-rrgmasl geklinde agrklayarak, "O$uzlar buna "imir" derler." demektedir242ki, Imir boy adryla ilgili olabilir.

Ahmet Refik, Anadolu'da Tiirk Agiretleri adh eserinde Halep Tlirkmen-leri'nden "Imir Tiirkmaru" (s. 82), Imir Didarlu, lmir Ca-nk, Imir Karagciz,lmir Affan ve Imir Hacr Bayram oymaklanm kaydeder243.

Ttirkiye'de Imir v.b. adh kciyler: Imir (Amasya-Suluova, Ankara merkezve Krzrlcahamam), Imircik (Samsun-Vezirk6prii), lmirdolu (Tokat-Zile-lSdirbucaf,r), Imirgazi (Ankara), Imirhan (Sivas-Divri$i), Imirigele (Artvin), I-mirler (Amasya-Giimiighacrkoy), -lmirli Knkkala), lmirli (Qorum-Sungurlu)ve Imiruga$r (Kayseri-Prnarbagr)2aa. Ay_nca Anadolu'da Eymir ve Eymi.iradh 20 civannda kciy bulunmaktadtrza5.

Imirli Tiirkmenleri, Osmanh topraklarmrn hemen hemen her k6gesindegu adlarla kayrtlara gegmiglerdir: lmir, lmirlet, Imirli (Imirlii), lymia Iy-mirler, lymirli (Iymirli.i), lmirbalh, Imirli Yiirii["ii, Imirgahh, lmirali, Imir-garrk (lymirgarrk), Imirdindarh (lymirdindarlu), Iymirfakihli, lmirga,Imirgalu, Imirhacrbayram, lmirhanh, Imir Karagoz, lmir-osman Kethuda,Imirsancarh, lmirto$an (lmirdof,an), Imiryaman, lmirze, Imirzeli246.

KARA HAMZALI (Igdr)Anadolu, Iran ve Azerbaycan'da, gok yagrn g6riilen Ttirkmen oymak-

lanndandrr.Aras 6tesi, Kara-Hamzah kiiytinden gelmiglerdir. Biiytik go$unlu$u Ka-

rada$ soyadrm almrghr. Geldikleri bu ktiyii kuranlar da lran'm "TiirkmenYata$" denileo Aras nehrinin giineyinde yeralan. Karadafi bd,lgesindengelen Karadaf,'h, Kara-Hamzalu Tiirkmenleri'dir.

Bunlar, Ermenistan'rn, Vedibasar b6,lgesinde, Kamerlu adrh Tiirk kasa-basrna baf,h Kara-Hamzah adh k6yii kuran, Kara-Hamzah Ttirkmenleriolup, bunlardan biiyi.ik krsmr l$du'a yerlegmiglerdir. Ermeni htiktimeti,

Mehemmedhesen Velili (Baharh), Azenbaycan, s. 47,

Kaggarh Mahmud, C. I, s. 94.

Ahmet Refik, Anadolu'da Tiirk Asiretleri, s. 107.

T,M.Y,K. C, I, s, 541.

T,M,Y,K. s. 379.

Tiirkay, C,, a.g,e. e. 4314i12433.

24t242

249

2&2d

246

amlan bu k6yiin adrm "Burastan" diye de$gtirmigti"247 Yin arulan b,cilgedebulunan Uluhanh Kazasr'na ba$h, Ak-Hamzah adh bir Tiirk k6yii debulunmaktado2aS ki, Ak-Koyun, Kara-Koyun, Ak-Hun, Kara-Hun (Kar-khun) gibi Trirkler'deki ikili anlayrga g6re, Hamzah Ttirkmenleri'nin diperkrsmr (Ak-Hamzalu)'nrn kurdu$u kriydiir.

Kara-Hamzah Ttirkmen oymaklarrmn ekseriyeti, Ak-Koyunlu Devleti'nikuran Yiiliik (Ciiliik) Osman'rn o$lu, Kara-Flamza'mn (61. 1414), adrylaamlan Tlirkmenler'dendir. Safeviler'in, Ak-Koyunlu (siinni) Devleti'ne sonvermesiyle, bunlann bir krsmr, $fflfigi kabul ederek Safeviler'e katrlmrg,dif,er krsmr'da, Osmanh idaresine geemig olup, Anadolu'a yayrlmrglardu.

XVL Yiizyrl'a ait bir vesikada, Ankara taraflannda, etrafa zarar verenve haklannda teftig istenen Karahamzalar adh Ttirkmen toplulu$u kayde-dilir ki2a9 Faruk Siimeq, Ankara-Konya karayolu iizerindeki Karahamzaluk6,yiinii, bu Kara-Hamzalu Ttirkmenleri'nin kurduSunu belirtir2s0.

)CI( Yiizffda, Isfahan (lran)'rn bahsrnda bulurnn lhzzaz'da,2-3 binkigilik bir niifusl+ Kara-Hamzalu Ttirkmenlerfnin yagadrf,.r tespit edilmigtir2sl.

Osmanh kaynaklannda tespit edilen, Kara-Hamzah Tiirkmenleri'nin ya-gadrklan yerler gunlardrr: Bozok, Tarsus, Merag Sancaklary Dtindarlu KazAsr(Adana Sartca$), Edirne KazAsr (Paga SancaBr) t" HavAs-r Mahmud-pagaKazAsr (Vize Sancaft). B" Kara-Hamzah cemaAtlan, Eymirlii (Imirlii) agi-retine mensuplardr.

Tiirkiy_e'de, Kara-Hamzah, Hamzalu v.b. adlarla, 80'den fazla yer bu-, 1s2runuyor

I(ARALAR (Igdrr ve Tlrzluca)

$imdi, Ermenistan'da kalary ftiregel brilgesinde, $avart nahiyesine ba$holup, Arpagayr ile Aras'rn birlegti$i yerde ve Aras kryrsrnda yeralan, Ha-yubeyli (Kheyirbeyli) ve Hacrbayram k6yiinden, gelmiglerdir. Bey si.ilalesiolarak bilinirler. Qok eski zamanlardarg Sovyet idaresine kadar geldiklerib6lgede yd'netici beyler olmuglardu. Annem, Hacr Latife hamm bu aileyemensuptur. Aile biiyiiklerinin anlath[r rivayetlere g6re, Safevi sarayr ileakrabahklan bulunup, o devirdeki aile reisleri Safevi $ahlan nrn emrindevazifede bulunmugtur. Soyadlan da Karadu.

Ayn bir Karalar kabilesi de Tuzluca da var, Vedibasar bcilgesindeki"Karalar" kdyiinden gelmedirler. Soyadlan da Kara'du.

247 Makas, Yrd. Dog. Dr. Z. a.g.e., s. 230.

248 2Makas, Yrd. Doq. Dr. Z. a.g.m. s. 225.

249 Ahmet Refik, Anadolu'da Tiirk Agiretleri, s. 14& 149-151.

2lXl Siimer, O$uzlar 1980, s, 639,

211 Sllmer, Of,uzlar 1980, r. 634-639,

212 T,M,Y.K. a. 608{09.

NiHAT CETiNKAYA / rcDrR mnlsi

Oguz-Tiirkmen oymak adlan iEinde biiyiik ekseriyet Kara, Karah ilebaglayan adlardrr. Kara adr dif,er fiirk boylan igindede oymak ve boy adrolarak en gok kullamlan bir addrr.

Iran'da, Safevi devrinde "Kara lJlus" adh bir Ttirkmen toplulu$a rast-lamaktayu ki, bu oymaklar tqplutuguna mensuy kabile ve gahrslann genellikle

"Kara" iinvamru al&klan anlagrhyor. "Thhmasb'n 6liimil esnasrnda BayburdluKara-Flan, devletin kumlugunda rrcl oynayan Karaca flyas'ur o$lu olup, $iiregel($"*y"l) valisi idi. Kara Han B.g, h. 985 QSn-1578) yrhnda &"?l*t* bef,ler-

be$isine mensup kuwetleri maplup ehnef,e muvaffak olmughuf'".

Kamrni devrinde Antep'te yagayan Qepni Tiirkmenleri'nin obalanndanbiri Karalar obasr idi2il.

Gaziantep'te Ceritler'den Karalar Ceridi255.

KARGABAZARLI (Tagburun)

Vedibasar (gimdi Ermenistan'da) mrntrkasrndaki Kargabazar adh koydengelmiglerdir. Karaba$'a ait Osmanh vesikalannda, _Karaba$'rn Dizak yore-sinde Kargabazarr adh bir k6,y de kaydedilmigtirzs.

KARGAFLI (Tagburun)

Vedibasar'rn aym adh kiiyiinden gelmiglerdir. Azerbaycan kaynaklannda

"Gergeb" olarak siiylenir. Azerbaycan ve Nahgrvan'da, Ermeniler'e ve Rus-

lar'a kargr topyekiin bagkaldrnp, direnige gegmeleriyle iinliidiirler.

KARKIITINLU (Igdrr, Taqburun ve Hakveyis)

Tagburun kciyii'nde oturan Karkhunlu kabilesinin soyadr Karasu. Hak-veyis koytinde oturanlarrn Soyadlan da, Karasu, Abas, Ya$an, Ara. BunlatVedi nahiyesine baf,h, Yukan Karkhrn ve Agaf,r Karkhrn koylerinden gel-miglerdir.

Karkrn, 24 ofittz boyunun Boz-Ok kolundary Yrldrz Han'tn kiigiil< o$-ludur. Di$er o$ullan, Avgar, Krzrk ve Be$-Dili'dir. Kabilenin scizii dinlenenileri geleni (Aksakah) If,drr egrafindan Hacr Ali Karasu Bey'dir.

Karkmlar, Osuzlar'rn tarihinde miihim rol oynamq bir-boydur' XVI'yizyida, Anadolu'da bu boya ait 62yer adr tesbit edilmigtira/. Karkrn'danbagka, Gargrn, Karkun ve Kargun gibi gekillerde de yazrhyor. AzerbaycanTiirkgesinde "Karkhun, Karkhrn" geklinde sciylenir ve yazrlrr. Karkrn bo-

Siimer, Safavi Dev. Kur. s. 107.

Seving, N., a,g.m. s. 49.

Seving, N. a.g.m. s. 72.

Geybullayev, G., Karabafi, s. 150.

Stimer, Ofuzlar, 198O s. 312.

2s3

254

255

256

?s7

NiHAr 9ETiNKAYA / reDrR TARIHi

yurun Yrparh, Krzrk, Halag, Avgar v.b. boylarla, Eok eski zamandan beriKafkasya b6lgesinde gitriildiiBiinii belirten Kuzro$lu, Karkn boyunun Krnm'akadar da yayrldr[r hakkrnda onemli bilgiler vermektedir: "Biitiin bw Ofi,v/-Ttirkmen boylannrn, u.O. ogyae sakalar'la geldi[i anlagrhyor. Ciinkii, onlannM.O. fV. Yiizyrlda yine giiqlii olan Krnm'daki Devletinde de, (Ay-Khan o$luA*gu", Bektili ve Krzrk'la kardeg olan) "Karkrn,' bo;runun, gehig liman vekorfeze verilen adrm biliygruz. Krnm'daki 'Skyt' (Saka) IGrah "Skylur,' (Ci-kiler?), devletini gtiglendirip, limanlardaki Yunan Kolonilerilni baskrya almq,Yunanca kitabe ve bronz para brakmrgh. Bunun biiyiik o$lu ve halefi (giizeltiirkge adh "Palak" lBalak/Bulak/Bolak?] da, Krnm'da kendi adryla arulan"Palakyon" hisanm kurmug; Pont lGrah Mitridat Evpator'la getin savaglaryaphktan sonra yenilince, M.O. 10/da Roma'ya kaEmqh.

"STRABON (VII. nI, 18-19) Krnm'da (yanmadanrn giir"y batrsrndaki)"Tamyrake" burnundan baglayan korfeze (onun kryrsrndaki gehrin adryla)"Karkrmtes" dendigini ve (gi.ineydeki) "Kerson Skytleri"nin, ekinci/giftgianlamrnda "Georgi" adryla tamndr$ru belirtir (VII, IV 5). PLINIUS (N,26,4) ise, (ticaret merkezi olan) gehri, "Karkm" ve kiirfezi "Karkrntt" (=Kar-kurlar) diye anar."2s.

Eserini XV. yiizyrhn sonlannda tamamlayan lbni Haldun, Mukaddime'-sinde Balkag gciliiniin adrmn ve yamndaki da$n admrn "Gargun" olduSunuyazari "Gargun g6liiniih gi.ineyinde iizerinde higbir bitki bitmeyery taglansert ve diiz olan kayahk bir da$ vardr ki, Gargun adrm tagr. Adr gegengiil dahi bu da[rn adrm almqtlr".25e.

XVI. yiizyilda Ka4qn oymaklan baglrca Boz-tllus, DulkadrL Ulusu, Hamit(Ispatt") Sancaf,r ile Flalep fiirkmenleri arasrrda yagadrklan g6rtilmekted#60 .

Dulkadrrh Tiirkmenleri arasrnda kalabahk bir kitle tegkil eden Karkrnhoymaf,r Boz-Ulus kurulugunda da iig kol halinde bulunuyorlardr. Quku-tova'da Kusun boyu arasrnda 24 evlik bir Karkrn obasr ile Diindarh boyuarasrnda bir Karkrn obasrna rastlanmaktadrr. II. Bayezit devrinde, Silifkey6resinde yagayan BozdoSan boyu arasrnda 48 niifuslu Karkrn oymaf,rbulunmaktadrr. Hamit Sanca$r'mn E$ridir (l$dir adrndan)) yciresinde, y6-riikler arasrnda Karkurh obasr bulunmaktaydr. Antep'te de Dede Karkrnadh bir oymaSa rastlanmaktudr26l. Mardin yakrrlannda Dede Karkrn adhbir diizliik bulunmakta olup, Yavuz zamamnda, Biiytik Mehmet Paga buyerde, $ah Ismail'in krzkardepi ile evli olan Diyarbekir Ham, Safevi KaraHan'r yenerek, Gtineydof,u Anadolu'nun kesin bir gekilde Osmanh idare-sine gegmesini sa$lamrgtrzoz.

Krrzro$lu, Ktpqaklar, s. 206.

Ibni Haldun, Mukaddime, Cilt I, Milli Efiitim Bakanhsr Yayrm, lstanbul 1989, s. 179.Stimer, OSuzlar, 198O s. 312.

Oludar,198Q s. 314.

Siimer, Safevl Devletinin Kurulugu, s. 40.

258

259

260

261

262

NIHAr qETINKAYA / rdDrR mnlnl

$ah Tahmasb zamam, Safeviler'in Azerbaycan Beylerbe$isi Tekeli Ulamabeft ile Bitlis beyi Seref Han'rn, Van civannda giiriigtiikleri yer "Kharkhum"uai, tay idi28.

Osmanh kaynaklannda, 1578' de Agn ili gevresinde fethedilen yerlerden

$alve (Tutak ve KarakSse kesimi) sancafina ba$h bir Karkrn adh nAhiyegeemektedir2e. XD(. Yizyida, t*:nu"-??l"af,rnda ve Antep civanndaDede Karkrn adh oymaklar yagamaktaydr'

Osmanh kaynaklanna giire, Konar4iiger T[irkmAn YiiriikAm TAifesinden

Karkn CemAatlerinin yagadr$ yerler: Konya, Merag, Kengn, Erzurum,Ruha (Urfa), Rakka (St"iy"), Malatya, Adana, Kocaeli, Biga, Karasi, Kara-hisAr-r $arki, Teke Sancaklary Ihca KazAsr (Saruhan Sanca$), $aban6zii,Koru Pazan KazAsr (Nengri), Qatalca, lpsala, Giimiilcine, Yenice Kariyesi(Vize Sanca$r), Rumkal'a (Rakka EyAleti), Butsa, Akhisaq, S6giit, KaraaSac-r

Yalavag (Hamit Sanca[t), Kap KazAsr (Ieke Sancaf,T ), $iicAeddin KazAsr

(Nifde Sancag)266.' irzincan y<iresinde yerlegik Kankan/Karkan Agireti267.

Kugehir ilimizdeki Afgar kiiylerinden, Kaman ilgesine ba$h Kargrnmege,

Kargrn Krzrk6zi.i, Kargrn Yenice, Kargrn Selimaf,a ve Mucur ilgesinde Kargrn

adh kdyler hep ayru Tiirk boyunun yerlegti$ k6ylerdirr*.

Ermenistart'da, Ecmiyadzin gehrine ba$h, Tiirkiye topraklanna yakrn

b6lgede iki Karkhrn adh Tiirk k6yii bulunmaktadu. Def,{gtirilen yeni adlan

"Crarat" (4.4.7946) ve "Araks" (J5.7.1946)'du'o'. Nahgrvan'da da, Aras kr-yrsrnda Kakhun adh bir k6,y var. Tebriz'in Serap ilgesinde de "Karkhunlu"adh bir koy bulunmaktadu.

Tiirkiye'de Karkrn adh kiiylerin bulundu$u yerler: Sandrkh (Afyon),

Qubuk ve Kalecik (Ankara), Krnkkale, Korkuteli (Antalya), Balhkesir, Iokilip(Qorum)'te iki k6y, $arkikaraa$ag (Isparta), Kastamonu, Tosya (Kastamonu),

Mucur (Kr6ehir), Aksaray, Yrldrzeli (Sivas), Turhal ve Artova (Tokat)"".

$imdi Ermenistan topraklannda kalan, Of,uzlar'rn kadim yurdu Vedi-

basar mntrkasrnda, Eski Osuzlar'a ait, (Karkhrn ve Karalar koyti civan)

bagtaglannrn boyu iig metreye kadar varan tarihi o[uz mezarhklan bu-

lunmaktadrr2n. V"dibu"ar'da, bu Karalar k6yil yakrnrnda yerlegmig Kark-hun kiiyiinden gelip Tagburun k6yiine yerlegmig olan ve Karkhunlu adryla

Krrzroflu, Osmanhlann Kafkas Ellerini Fethi, s. 129:

Krrzrof,lu, Osmanhlann Kafkas Ellerini Fethi, s. 319.

Siimer, O$uzlar, s. 631.

Tiirkay, C. s.491492.Bagbup Hayri, DoSu Anadolu Agiretleri, s. 178.

Giingen, Ahmet, Krrgehir'in Etnik YaPrsr Uzerine Bir Aragtrrrra, T' D. A. D. sayr 82,gubat 193, s. 98.

Makas, Yrd. Dog. Dr. Zeynelabidin, a.g.m., s' 230.

T.M.Y.K. s.632,633.Kerimzade, a.g.m. s. 108.

263

2A265%6267

26

269

270/71

NiHAT qETINKAYA / rdDrR nnlniarulan kabilenin ileri geleni (Karkhunlu) Hacr Ali Karasu, I$arr'daki kar-grhkh sohbetimizde (Haziran 1996), Karkhrnlular'rn O$uz'un soyundangeldifini ve geldikleri Vedibasar'daki Karkhrnlu k6yii civannda, bagtaglarr2-3 metre olan OSuz mezarlanm bizzat gcirdi.i$tinii s6yledi. L4 yagrndaTtirkiye'ye gelen Hacr Ali Karasu, gegmig bi.iyiiklerinin rivayetlerinde, Kark-hrnlu kabilesinin OSuz Tiirkleri'nden oldu$unu, Karhrn'rn O$uz Han'rntonrnu olup, bin yrldan f.azla bir z.unan iince yagadr$rm ve Karkhrn ileOiuz'un arasrnda da en az 500 ile 600 sene zaman farkr bulundu$ununrivayet edildi$ni anlattr.

KASIMLI (I[drr)

XV[. Yiizyrlda, Urmiye civannda oturan Avgarlar'rn iki biiyiik kolundanbiri Kasrmh Avgarlan idi272. Faruk Si.imeq, bu Kasrmh-Avgar oymaf,rmn,muhtemelen Imanlu Avgar'rndan Kasrm Han'dan geldifini soyler273. Sa-

feviler'in biiyiik emirlerinden olan Imanlu Kasrm Sultan (Hemedan bcil-gesinde vali),1604 tarihinde ($ah Abbas zamaru), Osmanh'mn Baf,dat valisiUzun Ahmet Paga'yr, Hemedan yakurlannda yenip, esir almrgtr274, Ku"r*Sultan 1.623 de Musul'un'fethini saSlamrg ve han iinvamyla Musul valisiolmugtur. '1.627 tarrhinde muhtemel olarak $ah Abbas tarafindan itldi.iriil-miigtiir. Sonraki tarihlerde gd,riilen ve Imanlu Avgarlann'dan olan Urmiyevalileri Kasm Han'rn soyundan gelmiglerdir. Kasrm Han'rn 6,ldi.iriilmesiyle,buna baf,h bazr oymaklann Kasrmhlar adryla, Urmiye bd'lgesinden ayrrhp,sr$rnma biilgesi olan ASr Aras civanna gelip yerlegtikleri anlagrhyor. Sa-

feviler'in_biiyiik emirlerinden, Kelb-i (Kelbayr) Ali Sultan, Kasrm befiinogludur27s. Safeviler biinyesindeki Pornaklar'rn, iinemli emirlerind.en biride, $iraz valisi Kasrm beydi276.

Azerbaycanh Mehemmedhesen Velili (Baharh), 1920 li yrllarda yazdt$r,Azerbaycan adh eserinde, Kasrmh adh Tiirkmen kabilelerinin ($ahsevenTtirkmenleri) Azerbaycan'a, Yusuf Paga adh birinin idaresinde geldiklerinibelirterek, Yusuf Pagamn torunlarrndan Beydilli Q Ofiu boyundan Beg-Dili) beyin neslinden olan kabilelerden Azerbaycan'da yagayan birtek ka-bilenin, "Karakasrmhlar" oldu$unu ve bu kabilenin, Beg-Dili beyin ofiluKara Kasrm Bey'den geldiklerini ve bunlann daha sonra (XVIL asrrda)Azerbaycan'a daSrlarak kendi adlanm verdikleri gu kciyleri kurduklarrmyazari $amahr kazasmda: Hacrkasrmh; Kuba kazasrnda: Kasrmkrglakh (2k6y); Lenkeran kazasrnda: Giilkasrmh, Alikasrmh, Memmedkasrmh, Kara-

Siimer, O$uzlar, s. 635; Caferof,lu, Tiirk Kavimleri, s. 67.

Siimer, Ofiuzlar, s. 292.

Safevi Devletinin Kurulugu, s. 174 (278).

Safevi Devletinin Kurulugu, s. 192.

Krzrlbaglar Tarihi, s. 13.

317

272

273

274

275

n6

318 NiHAT gEfiNKAYA / IGDIR TARiHI

kasunh277. If,drr'daki Kasrmlu oyma$rmn da, amlan Kasrmlu Ttirkmenle-ri'ne mensup olduklan anlagrhyor.

KAZIMLI (Kamryh)

Soyadlan: Hazag Elmas, Kolbak, Aygigek.

Ttirkmen/O$uz kabilesidir. Kazrmh adr, ulu babalanndan, oymak beyiKazrm beyden gelir.

Kazrmh oymairndan bazr kollar, Kalaqa k6yiinde (fuyfu. ailesi), I$drMelekli k6yiinde Memigli oymak adryla (Turan ailesi) ve Alk<ise Kciytinde(Akgiin aileleri) oturmaktadrr.

KESEMEN (Ifdrr merkez ve Evci kiiyii)

Azerbaycan'dan gelmig olup, I(pqak-Ofluz boylarrndandrrlar. Gence'de,Gokqe'de Kesemen adh koyler ile Af,rstafa (O8"" Tayfa-sr) kazasrnda, Da$Kesemen (gi.ineyinde) ve Grakh (kenar) Kesemen (kuzeyde) adh iki O$uzkoyii bulunmaktadr. Karaba$'da oturan Otuzikilii Ulusu (24 Ofiu48 Ktp-gak boyu) adh Tiirkmen toplulu$unun boylanndan biri de "Kesemenli.i"adh boydur278.

Kesemen (lu) Osrrzlan ile ilgili, Azerbaycan yazarlanndan Ferman Ey-

vazh'nrn "Kagak Kerem" adh romamnda eski bir rivayet uzun uzun anla-

trlmaktadrr.

KINIK (Bayat)

Bayat k6,yii ahalisi Krmkh olduklanm sciylemektedirler. Krmk, 24 Ofiuzboyunun Ug-Ok kolundan Deniz-Han'rn 4 o$lundan en kiigiifiidiir. Di$eroiullan lgair, nAgaiiz ve Yrva'du. Krmk, SelEuklular'rn mensuP olduf,uboy'dur.

KIRAN U$AGI (Karataq)

Krran adh Tiirkmen oymaklarrndandrr'

Osmanh kaynaklarrnda, Krrary KrranL, Krtanca, Kuancalu, Krrantalu,

Krrancrk!, Kuaneli, KrranfAzrl, Krran lgrklar, Krran oba ve Krranga a-dh

Tiirkmen-yoriik topluluklanrun birqok yerd.e yagadrklan giisterilmigtir2Te.

Tiirkiye'de L20 den fazla Kuan adh kiiy bulunmaktadrr 284)280.

277 M. Velili (Baharh), Azerbaycan, s. 444546.278 Krrzroilu, Krpgaklar, s. L38.

279 Tilrkay, Cevdet, a.g.e. s. 518, 519.

280 T.M.Y.K. s. 683, 684, 685.

NiHAr gETiNKAyA / rdDrR TARIHI

KITAY (Ekerek)

Ekerek kciyiinde yagayan Krtaylar'rn soyadlan da Krtay'drr. Taf,rh,lardiye de bilinirler. Anlathklanna gore Taf,rh, Krtaylar'rn bir krsmrm tepkilediyor. Bu oyma$a mensup, lstanbul'da yagayan (Ekerek Koyi.inden) Turgutkrtay, asrl kabilelerinin adrmn Krtay oldu$unu, Tafrh oymak adrmn,L940'lardan sonra daha fazla soylenmefie bagladr$rm belirterek, k6klerininKrtay adryla ifade edildiSini sciyledi.

Krtaylar, Mete Han zamanl Biiyiik Hunlar'dan aynhp Qin'in kuzeyineyerlegen 6nemli bir Tiirk boyudur. X. asrda Qin'i istilaya baglamrglar vegimdiki Pekin gehrini alarak paytaht yaprp kuwetli bir devlet kurmuglardrr.Iki asu kadar hakimiyetleri olmugtur. Bugiin Ruslar'rn ve AvrupahlannQin'e Krtay demelerinin sebebi, Qin'deki bu Krtay hakimiyetidir. 1120'deQin'in kuzeyindeki hakimiyetleri siikuta uf,radrktan sonra, bunlarrn Kara-Hrtay adlanan bir krmr,-Qin'in kuzeybatr tarafinda, 1"123 yrhnda Kara-Hr-taylar devletini kurdular28l.

XIII. asrrda, Cingizli ve llhanhlar'la Azerbaycan, Kuzey Irak ve Ana-dolu'ya da gelerek yerlegmiglerdir. Safevi Devletinin kurucusu $ah Ismail,giirlerinde "Hatayi/Hrtayi" mahlasrm kullanmasuun sebebi de, Irak taraf-lannda yerlegen, Krtay/Hrtay kabilelerine mensup olmasryla izah edilebilir.$ah Ismail'in siilalesinin, Cingizliler'le gelen Krtaylar'dan olduSu, tarihgilertarafindan biiyiik 6lgiide'kabul gcirmektedir. Anadolu'da ve bi.itiin Tiirkco$rofyasrnda, yeradr, boyadr ve gahrs olarak gok rastlamr.

Ozbekistan'da, Semerkand gehri ile Katrrcr arasmda yagayan Krtay-tr(p-gak adlanan bir Tiirk boyu yagamakta olup, bu topluluSa ba$h oymaklararasrnda, San-Krtay, Kancagah (Kanzakh), Kog (a)-Tamgah (Qift Damgah),Tarakh adh oymaklar da bulunmaktadv2Ez,

Bu oyma$m diSer adr olan Ta$rh da 6nemlidir. IGtaylann mensupoldu$u Ti.irk topluluklan genellikle, "d" harfini "t" olarak s6ylerler. BugiinTuzlucahlar'a lakap olarak, (k6ylerinin tamamrna yakrm dafihk bolgedeyerlegti$i igin) "Da$h" derler. Ta$rh oymak adrnrn da, Daf,h soziini.iry eskiTiirkge ile "Ta$r"(Ta$rh) olarak siiylenmig olduSu muhtemeldir.

KIZIKANLI (Krzrk Ilanh)Sakan agiretinin kollanndan biridir. Tiirk asrlh olup Kiirtge konugurlar.

Krzrk adr, Oi-uz boylanmn 10. suasrnda yeralan boyun adrdrr. Osuzlar'mBoz-Ok kolundan Yrldrz Han'rn d6rt o$lu (Avgar, Ktz*, Begdili ve Kar-krn)'ndan ikincisidir. Bu O$uz boylanrun diirdti de I$du'da bulunmaktadu.

Togary T. T. Girig I, s. 61.

Radloff, W., Sibirya'dan, s.213-274.

319

281

282

NIHAr qETINKAYA / rdDrR ranisi

Krzrkan adr, Farsga "an" (Tiirkge'de "lar") gof,ul ekini alarak, "Ktztklar"anlammda Krzrkan olmugtur. Krzrkanh da Krzrklardan, Krzrklara mensupanlammdadrr.

CelAliler'den Sakan agiretinin bir kolu olan Krzrkanh agireti de Sakanhlargibi Kafkas agiretlerindendir. Kaynaklarda 24 Ofiuz boyundan Karkm veKrzrk boyunun birli$ olarak geqen Halag/Kalag boyu, Miladrn ilk yrlla-nndan beri Kafkasya bolgesini yurt tuttuklan biliniyor. Sakanlar'm, Saka

Ttirklerinin hanedan boyu olmasr ve Halaglar'tn da Sakalarla ilgili bulun-masr, bu her iki boyun da kolu olan ve tarihi kaynaklarda Kiir Irma$rmnhavzasrnda giiriilen "Ktztku adh boyun, Oiuzlar'rn 24 boyundan Yrldrz-Hanoilu Krzrk boyundan geldikleri anlaprlmaktadr. Tiflis ile Gence arasrndave Kiir nehri boyundaki, Kara-Yazr ve Ceyran Diizii de denilen ovanlnadr Kartel (Tiflis Vilayeti) vesikalannda "Kiziki" (I(zrk) diye gosterilir2s3.Amlan bcilgelerde yagadr$rm bildifiimiz Halaglar'r meydana getiren ikio$uz boyunun "Yrpar-Krzrk" boylarr oldu$unu gciz 6niine alarak, Tiflis veKiziki bolgelerini iqine alan Giircistan topraklanrun tarihi adrmn da "lber"(Yrpar/Ipar) olduiunu hatrrlarsak l(zrkanh agiretinin Tarihi kimlifi veyurdu hakkrnda agrk ve net bilgi edinmig oluruz. (Bu hususta Halaglarboliimiinde genig bilgi verilmigtir).

Togary Kafkasya'da,Hazar ve Sabirler zamanrndan kalma "Khtzan" adhbir gehrin varhf,rm bildirir. Bu adrn (Khrzan), Hazarlar'a baSh "Khrz" de-

nilen bir kabilenin qog.ul (Khrz-an) gekli olabilece$ne igaret ederek, IbnFadlan'da, Hazar bagkentindeki Miisliimanlara riyaset (bagkanhk) edenbirisinin adrmn uKhrzu olduSunu ve bu adrn"Khrz" boyuna mensuP oldufuigin bu adama verilmig olabilece$ni soyler-"'.

lstahri (s. 17L) ve lbn Havkal (".-46), TOrAn'rn mesktn yerleri arasrnda

"Klzkanan" adh bir yeri zikrederlir2S5.

Osmanh kaynaklarrnda, Konar4iiger TiirkmAn TAifesinden Krzrk, Kr-zrklr agiretinin gu yerlerde yagadrfir gcisterilmiptir: Adana, Rakka, Bozok,Sivas, Edirne, Tarsus, Merag, Haleb, $am, Hama, Hums, Karaman, Ayrntabve HiidAvendigAr Sancaklarr; Krzrk Kahraman agireti, Yeni Il KazAsr (Sivas),

Haleb, Bozok Eydletleri; Krzrk Kenano$lu agireti, Rakka, Halep ve Bozok.

Krzrk, Krzrklar Krzrkh, Krzrkali, Krzrk Obasr, Krzrk TtirkmAm CemAatlarr,Adana, Rakka, Bozok, Sivas, Tarsus, Merag, $am, Haleb, Karamarl Kara-hisAr-r $arki Sanc., Edirne KazAsr (Paga Sanc.), Malkara KazAsr (GeliboluSanc.), Yeni ll KazAsr (Sivas Sanc.), Manyas ve Bursa Sancaklan (HudAven-digAr Sanc.), Rumkala KazAsr (Birecik Sanc.), Kars-r Ziilkadriye KazAsr

(Merag EyA.), Yiireiir KazAsr (Adana Sanca$r), BabAy-i Atik KazAsr (VizeSanc.). Krzrkh CemAatr Mamalu Agiretindendir; Krzrkh Ceridr TiirkmAm,

283 Krrao$Iu, Krpeaklar, s. 203.

284 Togan, Tiirk Tarihine Girig I, s. 173.

285 Minorsky, V., Istdm Ans. C. XII/2, s. 113.

NIHAr qETINKAYA / IGDIR TARIHI

Kars-r Zi.ilkadriye KazAsr (Merag EyAleti), Mera^qr-Adana ve Sivas EyAl.;

Krzrkhacrh, Merag, Krrgehri ve Bozok Sancaklan2&.

Tiirkiye'de 20 civannda Kzrk adh k6y bulunmaktadr?87.

KOLANLI (Tagburun)

Kolanh, ana kolu Azerbaycan'da yagayan bir Ttirk boyudur' Mirze A-drgiizel, Karabaf,'daki Ugacrk k6yiinden Giikqeg6l suunna kadar, Terter

gayr boyunca olan arazilerin Kolanhlar'm yerlegim yerleri olarak belirtir.Mirze Cemal Cevangir de, Kolanhlar'r, Karabafl/rn biiyiik kabilelerinden

olarak g6sterir ve hanlklar devrinde Kolam ellerinin "dgvlet, azamet, giig

ve miilk sahibi" olarak miistakil olduklanna igaret eder2$. XIX. asnn ikinciyansrnda, Cevat kazasrnda, 282 aileden ibaret bir Kolanh topluluSununyerlegtigi kaydedilifse.

Azerbaycan'da, DeveEi, Sabirabad, Salyan ve $ahbuz gehirlerinde birerKolanh adh kciy bulunmaktadu. Abgeron ve Goranboy'da Kolanda$ adh

iki daf,, Goranboy'un Thp Karakoyunlu k6yiinde Kolam Deresi, Nahgrvan-

'rn aga$ krglak k6yiinde Kolaru Kahasr, Terter'in Demirqiler k6yi.i ile Ak-dere'nin Umutlu kiiylerinde Kolam Yataf,'r adh yerler bulunmaktadr/m.

Tagbururt'daki Kolanh kabilesi, Vedibasar'da qgrn deresi boyunca yer-

legen k6,ylerden olan Kolanh'dan geldikleri igin bu adr alrr. Azerbaycan

kaynaklannda Kolanh, O[uz boyuna mensuP kabile olarak geger.

L827 yrhnda, bu kiiyden bil-krsrm Kolanhlaq, Karabaf,/a g6gerek, Khagrn

gayr kenanna yerleg#glerdir2gl.

Osmanh kaynaklannda, Rakka Ey6leti ve Nevgehir'de, Kolanh Ttirkmen

taifesi ile Emirda$ KazAsrnda Kolangam adh Ttirkmen taifesi kaydedilmigtife2.

Ttirkiye'de 11 Kolan v.b. adh kiiy bulunmaktadr/%.

286247

288

Tiirkay, Cevdet, a.g.e., s. 522,523.T.M.Y.K. s. 694.

Mirza Cevantir KarabaSl, Karaba$ Tarihi, Kiik Yayrnlan, Qev. Tahir Siinbiil, Ankara1990, s. 35, "Mirze Cemal, Cevangir lli lelq'nin ileri gelenlerinden birinin ofludur. O,

bir miiddet Penah Han'rn ve onun o$lu lbrahim Han'rn yanrnda "mirzahk" giirevindebulunmug \797 ylllrnda, Vezir Molla Penah Vakrfrn iildiiriilmesi iizerine, vezir olarak

tayin edilmigtir. Mirza Cemal bu giirevde, lbrahim Han'rn o$lu, Mehdikulu Han

ddnemine (1822 yrhna) kadar bulunmugtur. Azerbaycan Hanhklan lafvedildikten sonra

ise, eyalet mahkemesine tayin edilmig ve burada 18 yrl qahgtrktar sonra/ 18t10 yrhnd4yag hiddinden istila etmi$tir. 1853 yrhnda da vefat etmigtir." Karabaf, Tarihi, Azerbaycanillimler Akademisi, Tarih Enstitiisii tarafindan Farsca aslt ile terciimesi de yayrnlanmqtrr.Eser, Azerbaycan llimler Akademisi Elyazmalan Argivi'nde saklanan elyazmasrndan

(Envanter Kayrt No: B-n2/fi'6fiq terc0me edilmi$tir.).

Memmedov, Nadir, Azerbaycan'm Yer Adlan, s. 148'

Memmedov, Nadir, Azerbaycanln Yer Adlan, s' 148.

Kerimzade, a.g.m. s. 107.

Tiirkay, Cevdet, a.g.e., s. 533.

T.M.Y.K. C. ll, s.720.

289

290

291

292295

A / rCDrR unlsl

MEMi$Li Melekli)Mamrplr Tiirkmen/Ofiuz boy adr. (Bu ad hk. bak. Kciyler krsmrnda,

Mamrggun kiiyii ve Mamrkonlu bahislerinde genig bilgi verilmigtir).Tuzluca'nrn Kam$h k6yi.inde akrabalan var. Bunlara Kamrghh da derler.

Mamrg adrmn, ycire aSzrnda Memig geklini almasr miimkiindiir. yore af,-zrnda Kam4h koyii "Gemigli" geklinde telaffuz edilmektedir.

Bugiin, Gtircistan'n gtineyinde (eski O$uz ve Krpgak yurtlan), Mamrghve yambagmda, Kamrgh adh Tiirk kiiyleri bulunmaktadu.

ME$DOLAR (Karakoyun-Thzluca)

soyadlarr Qelikten. Gilasor kiirtlerindendir. Asrllan Ti.irkmendir. Mavigozlii ve sarrgrn olmalan <jzellikleridir. "29 Ekim 1335'de Gilasor,a gelenKazrm Karabekir gunlan anlatryor: "Karakoyunlu agireti reisi lbrahim Bey'inevinde yemek yedik... Karakoyunlu agireti biiyiikfir. Kayrhan neslindenmig.Fuat'r gegemeyip geri d6nerek Karaba$'da yerlegenlerdenmigler."294.

MUGANLI (Igdr)Soyadlan Vurgun.

lgdirmava (Igdir-i Nova = yeni lgdir) semtinde otururlar.Iran'da $ahseven Ttirkmenleri'nin Migkin Eli kolundaki oymaklardan

biri Muganh oyma$drrt".Ay* oymak, A. Dupre'nin, XIX. Yiizyrlda, Iran'-da yagayan Tiirkmen oymaklan listesinde, Tebriz'in kuzeydo$usunda veAras'rn gii.,"y kryrsrnda 6000 niifuslu olarak giisterilir. Amlan bcilge, Migkinb6,lgesidir.

Azerbaycan'da, Giircistan slrurlna yakrn, trenyolu iizerinde MuganluveGiircistan'rn giineyinde, Ermenistan suurrna yakm "Muganh" adL k6y-ler"o. bulunmakta olup, Muganh Tiirkmenleri'nin kurduiu k<iylerdir.

Vedibasar'da, Kamerli kasabasrmn Tiirk kiiylerinin biri "Mugamh" adrmtagrr. Sisdifti adr da Mu$am'du. Yine Ermenistan'da K^rus'a bagh bir Ttirkk6,yii Mu$ancrk (Aygedzo r-19.4.7950) adrru tagrmaktadr2eT . Kastamonu'nun

f"1*#if$1?r{"g""tr ve sinop'un Ayancrk ilsesinde Mugan adh koyler

Karabekir, lstiklAl Harbimiz, s. 339.Zeynaloflu, Cihangir, Muhtasar Azerbaycan Tarihi, s. 68.

Terc. Gaz. haritasr.Makas, Yrd. Doq. Dr, Zeynelabidin, a.g.m., s. 232.T.M.Y.K. C. II, s. 840.

294

295

296

297

298

NiHAr qETINKAYA/ reDrR TARIHI 323

MUSALI (Tavusgiin)

Soyadlarr Akad. Bunlann bir krsmr Yaycr kciyiinde (Soyadlarr Krhg) veI$drr'da (Soyadlan Akad ve Sadak) oturmaktadular.

MUSULLU (Tagburun)

Soyadlan Selguk.

Selguklular devrinde (XII. asrr), Irak'da, Merkezi Musul olan ZengiAtabekleri Devletini kuran, Bayat, Avgar, Yrva ve Zengi Tiirkmenleri'ninbir krsmr, XIV. ve XV. asrlarda Hoy ve Maku yrirelerine gelip yerlegmiglerdi.Kara-Koyunlu toplulu$u iginde de giiriilen bu oymaklardan bazrlarr, son-raki zamanlarda Aras'm kuzeyine geqerek, Vedibasar ve Zengibasar mln-trkasrnda, kendi oymak adlanm verdikleri Avgar, Yrva, Zengi gibi koylerleberaber Musullu koyiinii de kurmuglardr. Bu oymak, amlan Musullu ko-yiinden gelmiglerdir.

Ak-Koyunlu toplulufunun kurulugunda, hanedan boyu olan Bayrndrrhboyundan sonra, birici derecede rol oynayan Pi.imek/Pamaklar ve ikinciderecede rol oynayan giiglii oymak da Musullu oymaprdo299. Ak-Koyunlukuwetlerinin Sol kanadrm Musullu kabilesi yonetiyordu.

1,486-1,491, yillan arasrnda Ak-Koyunlular'rn Erzincan valisi Giilabi bey,Musullu oyma$ndandr. Uzun Hasan'rn Emir el-iimera (Bagkomutan)'sr Thg

Bey O$u Emir Bey (Tokat gehrini yakmakla meghur) Musullu oymair reisiidi. Timuri Ebu Said'le yaptrfr bagarrh savaqlar nedeniyle lJzun Hasan'rnemir el-umerasr (bagkomutan) tayin edilmigti300. Emir Bey'in ofilu Giilabive kardegleri Sufi Halil ve Bekir Bey'ler de, Arap Irakr, Fars, Horasan srmrrve Gtircistan srrrrlarrm denetim altrnda tufuyorlardr. Azerbaycan hakimiolan Musullu Sufi Halil Bey Tiflis fatihidir. Musullu kabilesi, 1.507 yrhnda,Giilabi bey'in oSlu Emir Bey rI (Emir Han) reisli$inde safeviler'e katrldrlar.Bu Emir Han, Miihiirdarl& $ah Ismail'in en bi.iyiik oSlu Tahmasb'rn vasili$ive Horasan genel valili$i g6revlerinde bulundu. Kardegi lbrahim bey, $ahThhmasb zamam Baf,dat valisi oldu301. Tutih-i Krzrlbagan (Krzrlbaglar Ta-rihi)'da Bapdat valisi olarak Emir Han'rn kendisi gosterilir.

$ah Ismail'in o$lu $ah Tahmasb ve kardegi Behram Mirza'mn anneleriTAclu hamm, Musullu beylerinden birinin krzr idi. $ah Tahmasb'da, Mu-sullu be$lerinden lsa Bey'in krzr ile evlenmigti. $ah Tahmasb'rn ofullarr,Sultan Muhammed ve Ismail Mirza'mn anneleridir302 . Safeviler zamam

Heyet, Ttirk Milli Biittinliif,ii lqinde Dogu Anadolu, s. 27; Simer, Safeviler, s. 101.

Tarih-i Krzrlbagan, s. 12; Woods, John E. Akkoyunlular, s. 338.

Woods, John E. Akkoyunlular, s. 339.

Siimer, Safeviler, s. 101.

299

300

301

n2

NiHAr qETiNKAYA / reDrR raniui

Musullu kabilesinin iinemli beyleri gunlardr. Emir Han'dan sonra Ba$datvalisi olan Nohud Sultan, Tebriz emir el-iimerasr Bektag Bey, Kagan hakimiMuhammed Han, Kum hakimi Handar Sultan ve Save hakimi SultanMe'sum Han. Haydar Sultan'rn oSlu lbrahim^Han, $ah Tahmasb zamanrOsmanh devletinde Safevi sefrliSi yapm$tu303. Safeviler'e dahil Musullukabileleri, Safeviler'in siik0tundan sonra, umumiyetle Karaba$, Nahgrvanve G6kge G6l'iin gi.ineybah tara{lanna yerlegmiglerdir. Tagburun koyiimi.iz-de rastladrirmrz Musullu kabilesi, bu ytireden (Vedibasar-Ermenistan), Mu-sullu adh, Musullu Tiirkmenleri'nin yagadr$ k6yden goqenlerdir.

Tebriz'in Heris kasabasr k6ylerinden biri Musullu adrm tapu.

T[irkiye'nin birgok yerinde, Musullu adh, Musullu Ttirkmenleri'nin kur-du$u kiiyler bulunmaitadr3oa.

Pind BEYLERi (Ifdrr ve Pirli)

Bu aileler, bildikleri en eski ulu dedeleri, Salar (Salur/Salgur) EmirTtimen'dir. Bu kabile, Safeviler zamam 6nemli g6revlerde bulunmug emirl-likler yapmrglardr. "I$du'da O;rmaklar" konulu gahgmamrzda Pirli Beyle-

ri'ni genig gekilde ele alaca$rz.

Bilinen soykiitiikleri g6yledir: Salar Emir Ttimen, Zeybeli Biiyiikhan,Budak Hary Gamo (khamo) Han, Emir Aslan Han, Han Baba Bey ve bununoSullan Hi.iseyin Bey ve Ali Asker Bey. Hiiseyin Bey'in of,"ullan ElkhamBey ve Arslan Bey, Ali Asker Bey'in o$lu Ekber Bey'dir.

RADKANLI (Qamurlu)

Asrl Kafkasyah apirettir. Bekirah (Bagranh/Begranh) apinetiyle ayru kol-

dandrr. Isdr Radkanhlan-mn asrl yurtlan Alag6,z daslandr. Birinci Diinya

Savagr srastnda, yurtlanndan aynlm4, mi.ihim bir kolu If,dua gelip yer-

legmiglerdir. Bu agiretin kollanndan biri Giilli.icevahir oymaf,rdu. Bunlara

bugiin Elegref Bey Nesli derler. Rahmetli Elegref Bey, Azatbaycan Ordusu

Generallerindendir. Baggehri Isdu olarak,1918 de kurulan "Aras Ttirk Cum-

huriyeti"nin kuruculan araslnda bulunmug ve bu cumhuriyetin hi.iktime-

tinde Genel Kurmay Bagkant gcirevini almrgtrr. Uzun yagamrgtrr. If,drr

y6resinde, saygr ve rahmetle amlrr.

Qokdeve Hiiseyinafia oyma$r da, Radkanhlar'm bir kolu olup, If,drr'rn

Anavatana kavugmasryla, Alagoz Daf,lan'ndan gi4erek, Radkanhlar'rn yer-

legtiSi Ramazankent k6yiine gelmiglerdir. $imdi btiyi.ik krsmr Kaf,rzman'da

yagamaktadrrlar.

Tarih-i Krzrlbagan, s, 12.

T.M.Y.K. C. II, s. 848.

303

304

NIHAI CETiNKAYA / IdDIR TARiHI

.Radkanldar'rn bir kolu da, Alag6z Da[lan ndan giierek Crldu bolgesine

yerlegmiglerdir. Bunlar Gi.illiizar adur tagrmakta olup, I$du'daki Giilliice-vahirler'le amcao$ullandrr. Giillii-zar (zer) - Giillii-cevahir adlan, aynl an-

lam ifade eder.

$erefname'de, "Radkan" agiretinden bahisle, bu agiretin adr Kiirtler'inafzinda defigerek "Buikani" geklini almrg oldu$u yurrloms.

"RamazAn-i mabArekiin dokuzuncu (1 Ekim 1549) giinii, Tortum'da

(Khakho k6yiinde "Rad-is Kalesi"ndeki) GiircistAn UmerAsrndan Rad ({iI-kgesi: Arad) demekle ma'rdf,,Bef,in "Kal'asr"na varrlnca, sava'slz a1ndr"306.

Aym yer, Kanfrni sultan siileyman'rn IL do$u seferinde, ahnan kaleler

arasrnda, adr Ti.irkge olan "Rad-Beg'in (Tortum/Khakku kasabasrndaki A-rad/Beg'in)kafasr" da kaydedilmigtir'"'' Amlan bu Rad (Arad) adlarr, $im-diki Radkanfiar'n eski nesillerinin hahralandrr. Radkanh agiretinin, Tarih

krsmrnda, bahsi gegen "Bagradh" (Bagaradh) si.ilalesinin bir kolu olduiuyukanda anlatrlm4tr. (bak. Bagradh ve Bekiranh)

Radkanhlar'rn Helyanh ve Melyanh kollan da var.

SAKAN U$AGI (Siikii)

siikii k6yiiniin en eski sakinleridir. soyadlan da sakan'drr. Tiirk ve

$i'fdirler. (bak. agagrda Sakanh)'

SAKANLI, (Ifdrr ve bazr kiiylerinde)

Celali agiretinin 1"2 oymakh en biiyiik koludur. $eyh Mirza, Gevro,

Elmagiil Alemho mezralannda yagarlar. $afi'i'dirler.

A$n Da$r'nrn, Do$ubayezit tarafina di.igen eteklerinde yer alan orttiltikiiyii sakanh agiretinin merkezi sayrlrr. Asr civan Hamidiye Alaylarr ko-

mutanlanndan Ahmet A[a ve meghur Atag (Atag) Af,a, Sakanhlar'rn ta-

nrnmlg reisleri idiler. Bi.itiin celaliler Hamidiye Alaylarr'na igtiraketmiglerdir. 1930 lu yrllarda bagveren A[n Isyam mn bastrnlmasrnda bu

Celali/sakanhlar Snemli rol oynamrglardrr. 1929 yrhnda Tendiirek Dair'ndabagveren olaylann sebebkArr lranh agiret reisi $eyh Abdulkadir, lsyan ha-

reketlerini tepkiyle kargrlayan Sakanh agiretiyle dif,er, agiretlerin arasrru

bozmaya Utiytit gayret giistermigtir3Os.

sakanhlar, kendi aralarrnda, kendilerine "saki" yahut "sakki" diyorlar.

Asurlular'da Sakalar'a "Sakhi" diyorlardr3Og. Sukuttlt agiretinin kendilerine

305 $erefname, C. I, s. 138.

306 Krrzro$lu, Osmanhlann Kafkas Ellerini Fethi, s' 201.

307 KrrzroSlu, Krpqaklar, s. 168.

308 Qay, Abduthal0k, Ktirt Dosyasr, s. 412.

309 Krizrof,lu, Krpqaklar, s.195.

NiHAT qETiNKAyA / rCDrR TARiHi

"saki" demeleri bu Asuri s6yleniginin tesiriyle oldu$u muhtemel gciriiliiyor.$erefname'de Tlirk salgur Atabe$li$i'nin hakim oldu$"u Loristarlda Lorsayrlmayan kabileler arasrnda "Saki" adh bir kabile adr da ,uyrlo310.

Azerbaycanh araghrmacr Nadir Memmedov, Azerbaycan'm Gakh kaza-srmn Gakhingiloy koyiinde "sakan Dere" adh bir suyun varhfrrna igaretederek, bu adrn saka Tiirkleri'nin adrm tagrdrfirru belirtir ve Azerbaycan'daadr gegen Ersak, Arsak, Sakasen ve Sakasena yer adlanmn da Sakalar,rnyurdu anlarnrnda olduf,-unu belirterek, hepsinin ayru mengeli olduBunuizah eder31t.

Krrzro$lu, M.o. vII. Yi.izyrlda Kafkaslar iizerinden gelen sakalar'rn hii-kiimdarlanmn mensup bulunduiu en soylu uru$unun sakasen adrm ta-grdr$rm ve bunlann Bala sakan (Kiigiik-sakalar) denilen boyunun "Kiirtler"adryla tanmdr$rm belirterek, bunlara, Kiir ve Aras boylannda yagadrklannagiire "Kiir Aras Kiirtleri" denilmesi gerekti$ini soyler)312.

TAmlan bolgedeki Sakalar'a Herodot (M.O. V.yy) Sakasen, V.6. ggt aekiIskender'in Arbela (Erbil) savagrru anlatan Yunanca kaynaklarda, Sakasrn,Strabon'da Sakasen, PliniFs'ta Sakasun ve M.S. 150 yrllarrnda Mrsrr krraholan Ptolemeus'un co$rafyasrnda Sakapen, Qinliler "Se" veya ',Su", KaggarhMahmud "$u", Iranhlar "Si-Sakan" ve V. Yiizyrldan XVI. Yiizyrl sonlannakadar olan ermenice kaynaklarda da "Si-Uni denilmektedir3l3.

Ptolemeus (Ptolemey, II. asr)) Sakan adh toplulufun, Derbend civanndave Gippiy daglan (Don ve Volga arasr) etra{:nda yagadrirm bildirir (Ptolemey,IV, 8.14. Geybullayev bu Sakanlar'rn, Sakalar olduf,unu siiyler 318)314.

Krrzro$lu Dede Korkut O$uznAmelerine dayanarak Sakanlar hakkrndapu bilgileri verir: "Dede-Korkut OsuznAmeleri gibi tarihi, milli destanlan-mrzda bu "Yigirmid6rtlii' lerin (Karabaf,da), Ravadhlar'rn, Koluuzuno$ul-larrnr grkaran "Khel-Babrrakan"rn "Balasakan-Kiirtleri',nin mensupbulundu$u "Si-Uni/Si-Sal6an" da denilen Sakasrnlar'rn, 6 Tagofiaz ElbeSle-ri'nin bagr, Aran Ulkesi HAkimi "At-A$rzlu Oruz-Koca siilAlesinin "Afras-yabo$u" soyundan g6,ster,ilmesi, bunlann Tiirklii$iine ve Oiuzlar kolundangeldif,ine, en ufak bir giifhe buakmryor.":

SALAR Melekli)24 Opuz boyunun Uq-Oklar kolundan Daf,-Han'rn 4 o$lundan Salur/-

Salgur'un deSigik sciylenigidir. Bu ad, kaynaklarda Salar, Sallar gekillerinde

$erefname, C. I, s. 50.

Memmedov, Nadir, Azerbaycan'rn Yer Adlan, s. 12, 13.Ktrzrof,lu, M.F., Ktirtlerin Tiirklii$i, s. 32, 33.Krrzrof,lu, M.F., Kiirtlerin Tiirklii$ii, s. 36.

Geybullayev, Gryaseddiry Karabaf,, s. 76-77.

KrrzroSlu, M.F., Kiirtlerin Tiirkliigii, s. 41.

310

311

312

313

314

315

de gegmektedir. Bi.iytik Tiirk destam Dede-Korkut'ta geEen, IE-Of,uz hamSalur Kazan Han da, adrndan da anlaqrlaca[,r gibi Salur boyundandr

Qin'de yagayan Salar adh Tiirk boyu kaydediliyor ki, Bunlar matemrengini beyaz olarak kullanmalanyla tammrlar3l6

XVI. Ytizyrlda Trablus-$am ytiresindeki Tiirkmenler arasrnda yagayaniki biiyiik topluluktan biri "Salur" adrm tagryo"d,r3lT

Osmanh kaynaklannda gok yerde, Salaq, Salari, Salarh, Sallat Sallarlr,Salur, SalurbeSli, Salurca, Salurlu T[irkmen topluluklan kaydedilmigtir3ls

Tiirkiye'de, Salur OSuz bo)'unun admdan 22 k6y bulunmaktadr"3l9.

NIHAT qETiNKAYA / reDrR TARIHI

yagayan Ttirkmenler iginde Salor adh bir kabile

Tiirkmenistan Ttirkmenleri'nin biiyiik uruklanndan Salor adh kabile,Iran'rn bu b6,lgesi kargrsrndaki Tlirkmenistan b<ilgesinde de goriilmekte-,. 32'tcllr

SARAK (Ekerek)

Tarihi kaynaklanmwda, sarak f saruk/ sarri/ sank/ suak/ sarkin/ sark ge-

killerinde de geEer.

M.S.73-74 yrllarrnda kuzey kavimlerinin istilasr zamaru Srrak adh Tiirkkavminin bir kolu Kars'rn do$u ve gtineydo$u b6lgesine yerlegmigti. $imdiburaya Suak/$rrak-eli (Srrak/Sarak yurdu anlamrnda) / $iiregel diyoruz.Bu konuda, Tarih krsmrnda, Kam-sarakan bahsinde ve bagka yerlerde genigbilgi bulunmaktadrr.

Biiyiik lskender zamar:rt, Ti.irkistan'r idare eden Sakalar'rn Saruk adhboyu zikredilmektedir322

Tiirkmenistan'da Ttirkmenlerin, birli$ini giiniimiize kadar koruyabilmig,biiytik uruklanndan biri Sank (San$/Sarak) adrm tagrr"". Sanf,lar Tlirk-menistan'da, Yolutary Pencdeh=Pendik havalisinde ve Miirgab havzasmdayugryorlur324. Kugzlar'rn Tagay uru$unun oymaklanndan biri de "Sarrg"-lardrr325.

Seyidov, Prof. Dr. Mireli, Azerbaycan Halkrmn Soykrikiinii Dtigiintirken, s. 150.

Siimer. Ofiuzlat s. 341.

Tiirkay, Cevdet, a.g.e., s. &3,6M,T.M.Y.K. C. II, s. 938.

CaferoSlu, Prof. Dr; Ahmet, Tiirk Kavimleri, s. 72.

Caferoflu, Prof. Dr. Ahmet, Tiirk Kavimleri, s. 39.Togan, Tiirkistan, s. 87.

Togary Tiirkistan, s. 87.

Cafero$lu, Tiirk Kavimleri, s. 39,

Togan, Tiirkistan, s. 73.

Togan, Tiirkistan, s. 71.

376

317

318

319

320

321

322

323

324

325

NIHAT qETINKAYA / rdDrR TARiHi

Sank Tiirkmenleri, Afganistan'rn Herat gehri ile Ttirkmenistan srn narasrnda da bulunmaktadrrlar326.

Iran'rn kuzeydo$u bcil gesin4^g_ yasayan Tiirkmenler arasrnda Sank (Sa-

rak) adh kabile bulunmaktadr"z'.

$ecere-i Terakime'de, Ogiirci.ik Alp nesli anlahluken Sank adh Ttirkmenhalkr da saydmaktadu. Teke ve__Sank'rn, Salur boyundan Toy Tutmaz'rnoSullan olduiu belirtilmektedir32s.

Manas Destam'nda Manas'rn kuk yi$dinden biri Suak adrm tagrr329.

Ekerek kciyiindeki Sarak kabilesinin, amlan Sraklar'dan geldi[i anlagrlryor.

SARICALI (Thzluca)

Sancanh geklinde de s6ylenir.

Tiirkmenistan Tiirkmenleri'nden Yavmut boyunun Ak oyma$rna ba$rkollardan biri "Sarcah" Tlirkmenleddh33o.

XVIIL yiizyrhn ortalarmda, Karabaf, Han'r olan Penah Han "SancahCevangir" adr ile g6hret yapmrgh. Karaba[ ham "Penah Han'rn asrl soyu,Dizak'rn Cevanpir ilindendir. Bu il (el), eski zamanlarda Ttirkistan'dangelmig "Bahmah" agiretinin bir kolu olan Sancah oymaSrndandrr. Bunlarrnatalan Cevangir ili arasrnda meghur, adh-sanh, tantnmrg, mal devlet (zen-ginlik ve ihsan sahibi olmug adamlardr."331.

Penah Han'rn Erdebil valisi Sancah oymafi-rndan "Sancah DergahkuluBey" idis2.

Penah Han'rn 6ldiigii srrallarda, Karabaf, b6lgesinde bir kurakhk ya-garumg, gerek kurakhk ve gerek siyasi sebeplerden oymaklarrn bir krsrmlan,birEok yerlerlq beraber, Erivan ve aras giineyindeki Anadolu vilayetlerinedaSrlmiglardr3s.

Karabaf, Han r lbrahim Han (hakimiyeti 1756-1806) 6ldiiriildii$iindeonunla beraber cildi.iriilenler arastnda, Sarrcah Kulum Ali Bey, Sancah oy-ma$rmn ileri geleni idi334.

Gaziantep Bef,-Dilli Tiirkmenlerinin Miirselli oyma$rna ba$h Saricaluadh bir oba da bulunmaktadrrsS.

Sarap (Prof.) Dr. Mehmet, Diinden Bugiine Afganistan, Bo$aziqi Yayrnlan, lstanbul1981, s. 109.

Cafero$lu, Tiirk Kavimleri, s. 72.

Ebiilgazi, gecere-i Terakime, s. 90.

6gel, Tiirk Mitolojisi I, s. 504.

Togan Tiirkistan, s. 75.

Mirza Cevan$ir Karaba$r, Karaba$ Tarihi, s, 3.

Mirza Cevangir Karaba$h, Karabaf Tarihi, s. 8.

Mirza Cevangir Karabaf,h, Karaba! Tarihi, s. 21.

Mirza CevanSir Karaba$r, Karaba! Tarihi, s. 29.

Sevinq, N., a.g.m. s. 28.

326

327

328

329

330

331

332

333

3U335

NIHAr gETINKAYA/ rdDrR nnlsl

1593 Tahrir defterinde, Gence Vilayetinde (Karabaflda) yagayan hemYirmidcirtlii-IJlusu, hem de Otuzikilii-Ulusu'nun (24 O$u2,8 Krpgak) birerboyu "Sancah" adryla kaydedilmigtit3tr. 1buk. Saragh tayti;.

SEVI$LI (Kamryh)

Soyadlan Demirtag. Ttirkmen oymairdu.

Osmanh kaynaklannda, Saruhan Sancaflmn Timurcu Kazasr ve Erzu-rum'un Pasinler kazasmda meskOn, Sevigli adh Ttirkmen topluluklarr kaydaahnmrgtrr337.

SUNcANLI / siNcANLI (Ekerek)

Soyadlan Sarak.

Tiirkmen oymaf,idu. Birgok yerde oymak ve yeradr olarak rastlarur.

1577 y:J;r mi.ihimme defterindeki bir kayrtta Halep Ttirkmenleri'ndenBe$-Dili boyuna baSh olup, yol kesicili$i veyaf,macrhk yapan oymaklariginde "Sincan" adh oymak kaydedilmigtir"-. "Sincan" oyma$ Beg-DiliTtirkmenleri'nin btiyiik oymaklanndandu.

Horasan'da, Sincan adh bir Tiirk yerlegim yeri kaydediliyo.33e ki, Sir.-canh Ttirkmenleri'nin kurduf,u yerlerdendir.

Iran'rn Kirman ve Beliicistan eyAletlerinde yerlegmig olan Boq^aggi Tiirkkabilesinin boylanndan biri Srngan (50 hane) adrm tagrmaktaduso.

Ankara'mn Sincan kazast, Sincanh Tlirkmenlerinin kurduf,"u bir yerdir.Ttirkiye'de Sincan adryla on kciy bulunuyor.

$AIIAPLI (Bayat)

Ermenistan'da, Biiyiik Vedi'nin dof,u kesininde, $ahabh adh bir Tiirkkasabasr.r"#1. Bu kbyden gelmig olmahlar veya aym adh Tiirkmen oy-maSrna mensupfurlar.

Osmanh kaynaklannda, $ahab, $ahabh, $ahablar Ttirkmen toplulu$u-nun, Harput, Keban, Erzurum, Sivas, Kars,^_Q_tldt", Siverek, Kilis ve Anka-ra'da yerlegmip olduklan kaydedilmektediril2.

Krrzro$u, Ktpqaklar, s. 138.

Tiirkay, Cevdet, a.g.e., s. 673,

Ahmet Refik, Anadolu'da Tiirk Agiretleri, s. 10O 101, 108, 109; Siimer, Ofiizlar, s.299'Cevizo$lu, a.g.e. s. 119.

Cafero$lu, Prof. Dr. Ahmet, Tiirk Kavimleri, s. 71.

1913 tarihli Osmanl hariasr.Tiirkay, Cevdet, a.g.e., s. 150, 690.

336

337

338

al9340

vlg2

330 NiHAr CETINKAyA / rCDrR ranisl

$EMiKHANLI (Ttrztuca)

Celaliler'e ba$h Sakanh agiretinin, Rusya idaresinde kalan kollanndanbiridir. Ti.irkmen-Krpgak asrlh, Kiirtge konugan bir agirettir.

Merkezi k6yleri Giilli.ice-Mollagemer olmakla bazr kciylere yayrlmrglardr.

Krrzro$lu, $emikanhlar'rn Ak-Koyunlu Tiirkmenleri'nin oymaklarrndanbiri oldu$unu sciylerg3.

$IHLI (Tagburun)

Vedibasar'daki $rhh adh Tiirk koyiinden gelmiglerdir. Ayru kriyiin adrylaarulrrlar.

Bu oymak adr (gft) tiirkqe olup Azerbaycan ve Dogu Anadolu'da dingorevlisi din adamr anlammda kullarulu. Bu adrn kcikii ,'Igrk"du. Bagrndakr"r" sesi lehge 6zelli$nden diigmiig ve ";rk" (9rh/p*h),halinde soylene gel-migtir. $rh scizii (rgrk dan), qrklandrran, aydrnlatary bilgi veren, gok bilenanlamrnda olup, dilimizede aym anlamda, bilgi veren, gok bilen, rgrklan-drran manasmda "aydrn" olarak kullamlmaktadrr. Azerbaycan lehgesindede ayru anlamr tagryan "ziya", "ziyah" s6zleriyle ifade ediliyor. Zamanlafiirkmen-O$uzlar'da oymak ve yer adr olarak kullamlmrgtrr. Aydrn ilimizinadr ve Islahiye ilgemizde yagayan biiyiik Tiirkmen agireti Aydrnhlar'rnadlan bu anlamda verilmig yer ve boy adlarrdu.

Azerbaycan'tn, Kazak gehrine ba$h, Giicistan srnrnnda yakrn bir $rkhhkoyi.i var3&

Iran'da yaqayan $ahseven Ttirkmenleri'nin Erdebil-Eli kolunun oymak-lannd.an biri ugrkhh" adrm tagu 348)345.

Giiney Azerbaycan'da, Karasu Irmaf,r ycirelerinde bulunan 20 bin gadrrh

$ahsevenli Tiirkmenleri arasrnda $.yhlii ($rhh) oyma$r bulunmaktudrr&6.

Giiney Azerbaycan'da arulan bcilgede yeralan Meskingehir'de, $rhlaradh bir koy olup, bu $rhh Tiirkmenleri tarafindan kurulmugtur.

Hazar Tiirklerinden Kazak adh oyma$rn kabilelerinden biri $rhh adrmtagryordu. Azerbaycan'rn Kazak gehrinde iki, Cebrayrl, Kuba ve Giiygaygehirlerinde birer $rhh koyleri ile yine Kuba'da $rhhoba, Gciygay'da, Mollagrhl ve Umidli $rhh adh kciylersT ile Masalh'da $rhlares uah tAyt".bulunmaktadrr.

Krrzro$lu, M.F., Ktrtlerin Tiirklii$i, s. 1L0.

Terciiman Gaz. haritasr.Zeynaloglu, Cihangir, Muhtasar Azerbaycan Tarihi, s. 68.

Azerbaycan Dergisi, sayr 225, s. 114.

Mehemmedhesen Velili (Baharh), Azerbaycan, s. 37.

Memmedov, Nadir, Azerbaycan'm Yer Adlan, s. 89.

343

v4345

v6u7348

YA / rcDrR TARIHi

Ermenistan'da, vedt-ye bagh $rhlar (yeni adr Lusarat-26.12.196g) adhTiirk koyiinden gelmiglerdir. $rhlar adh, sisyan'a ba$h iki riirk koyii debulunmaktadu*'.

Bahkhg<il yakurlarrnda, Dof,"ubayezit'e yakrn yerde, $rhlar adh bir koyde bulunmaktadrr.

Gaziantep'in vasrh kciyiinde oturan, Be$-Dilli fiirkmenleri,nin Kara-$rhhadh bir oyma$ bulunmaktadrfsu.

Tfirkiye'de grhh, $rhlar v.b. adh 108 kiiy bulunmaktadrr3sl.

$ILIGLAR (Melekli)

Azerbaycan'da yagayan Aynmlu oymaklarrrun bir krsmr, $ah Abbas I.

:amaru lran'a gogerck $ahseven Tiirkmenleri'ne kahrdrlar. Azerbaycan,dakalanlar arasrndg. Kazak gehrinde yerlegen "$rnkh Aynm', adh bir kabilebulunmakta idi352. Melekli k<iyiindeki "$rhg" kabilesinin adr, Aynmlu ,,$r-

nrk" oymaf,rmn adrmn a$rz de$igiklif,i ile farkrr s6ylenigi oldu$,u muhte-meldir.

Azerbaycan'dan aynhp, $ah Abbas I.'a katrlan Ayrrmk'oymaklanmnbiri "Qolakh" adlm tagryordu. Azerbaycan'da, Iipgak aBzrmn tesirleri go-zciniinde tutulursa, $rmk oymak adrmn (s/9 de$igmesiyre) ashmn srmk (=krnk) olduSu ve lran'a gcigen Aynmlu oymaS "eolakh" ile, isimlerindekianlam benzerlifi, bunlann amlan zamanda ikiye aynrm$ ayru oymak ol-duFunu miimkiin krlar. Ayrunlu boyunun, Azerbaycan'da, Gence-Gedebeyhavalisinde yagayan biiyiik krsmmdan sonra en kalabahk toplulu$u Tuzlucailgemizde bulunmaktadrr. $rhg scizii, I$drr'da yaramaz anlamrnda kullam-lan "guluk" soziiyle aym olabilir. Melekli k6yii a$zrnda krpgak tesiri goktur.umumiyetle kelimelerdeki ikinci "u" lan "1" olarak soylerler. vur = ',vrr,,,buraya gel = "brnya gel" gibi, guluk s6ziinii de 'grhk" olarak telaffuz etmigolabilirler. Iidrr'da, bir yeri k'',k veya golak kalmrg kigilere, guluk (yaramaz)anlayrgryla bakrlrr. "$thg" scizi.iniin aErklamasr igin verdiSimiz bu krsa bil-giler, bu oymak adryla ilgisini muhtemel g6rdiigiimtiz maltrmatdrr.

$IRANLI (Tagburun)

Ermenistan'daki Tiirk k6yii $uan/$rranh,dan gelmiglerdir.

$ecere-i rerakime'de (Tiirklerin soy_Kiittigii), Kutlu-Temiir'iin iig oS-lundan birinin adr $iran olarak g"gerr)r

Makas, Yrd. Doq. Dr. Zeynelabidin, a.g.m., s. 233.Sevinq, N., a.g.m. s. 31.

T.M.Y.K. C. II, s. 7021, 1,022, tOZ3.Mehemmedhesen Velili (Baharh), Azerbaycary s. 44.Ebiilgazi, gecere-i Terakime, s. 87.

y9350

351

352

353

NKAYA / ICDIR T

Bugiin Giimiighane'ye bagh $iran adh llqe^!!e Urfa'da iki ve Elazr$ ile

Bing6l;de birer giran uirt tal' bulunmaktadrM.

$iuoil,i (Tagburun)

Ermenistart'da, Vedi nahiyesine baf,h, $iddi kiiyiinden gelmiglerdir.

$eddadiler'den kalan bir isim oldusu g6riigii hakimdir. Azerbaycanh

yazar Keimzade de aym gtiriigii ileri siirer ve $eddadilerin zuliimkaroldu$-unu ifade ederek, bu y6relerde zalim adamlara yaghlann "lap $ed-

dath', (tam $eddath) dediklerini belirtir ve Vedibasar beylerinin $adhlaroldu$.rnu ve toprak miilkiyetinin bunlara ait olduSunu

"iiyl"tsss'ICrzrof,lu "$adili" oymak adrndan bahisle bu adrn Aras boyuna da

hakim olan Hazar Tiirklerinin soylu bagbufi iinvanlanndan "$ad" ile ilgilioldugunu belirterek, Arpagay merkezi "Zaru-$ad", Hakkari yakmlarrndaki

eski ;'Saru-$ad", Artvirt'deki "$av-$ad ile $ad-Berd gibi biilge ve kale ad-

larrnrn da ayru mengeden geldi$ni soyler356.

Erzincan agiretlerinden en yaygrm $adrlh olup, Ki['r ilgesindekilere de

genellikle bu ad verilmektedir. Van tarihinde bunlar, u$ahdrlh" diye amlu

ve Tiirk asrlh olduklan belirtilir. Baha Sait Bey de bu adrn ashmn "$adeli"

($ad-eli veya $ad-Elli) oldu$unu ve Tiirkge beyzadelerden yaprlan valilere

';$ad" dendifini siiyliiyot'-. Puga sijziiniin ash, I(pgakga "Bag-$ad" olup,

dilimizde Paga olmugturrto.

XVL asrr Bayburt'ta, Tiirkmen cemaatlerinden $adrllu Camaatr adr da

gegmektedir3sg.

zengezur,da da bir $adrlh adh bir kiiy bulunmakta,olup, bu k<iy aha-

lisinin $iilik't6n farkh, Alevi olduklan belirtilmektedircou'

56r,ltl / qOLLi] flgdrr merkez ve lrakveyis)

Bu kabileye bash oymaklal, gimdi Ermenistan topraklannda kalmrg,

"sllii (fullu/$ullu/$orlu) Dgllirei" ile yine bu kdylerin yakrmnda yerleg-

mip olan "g6,llii Mihmandar"sl adh Tiirk kiiylerinden gelmiglerdir' $6lliiMihmandar kiiyiini.in adr, 1913 de, eski harflerle basrlmrg Osmanh harita-

srnda, "$orlu Mihmandar" olarak yazrlmrghr. Bu kilyden gelen $6lli.i adh

T.M.Y.K. C. lI, s. 1025.

Kerimzadg Ferman, Azerbaycan Jurnah, Baku 1988, sayt 9, s' 108'

KrrzroSlu, M.F., Kiirtlerin Ttirklii$ii, s. 110.

Ali Kemali, Erzincan Tarihi, IQynak Ya., lstanbrrl 1992' s. 152 158'

Togan, Girig, s. 341.

Giizel, Prof. Dr. Abdurrahman, M. Kiiltiir-M. Birlik, Ank.1991, s. 116.

Menemmedhesen Velili (Baharh), Azenbayqan, s. 59.

1913 tarihinde basrlmr$ Osmanh haritasr

3BlJ:t5

355

357

358

359

360

%t

ruluar grriNxeya / rdpn reniHl . 333

kabileler birbiriyle kan ba$-r ile akrabadular. $imdi, bu Demirgi adh k6ylerinbirinin adr "$orlu" ($ollu), digerinin adr yine ayru-uDemirgi" olarak geqmekteve Mihmandar k<iyiintin adr da aym kalmrghrs2.

"M. I.-[. yiizyrllarda Da$stan y6resinde bir Hun devleti kurulmugtu.Hazar denizinin batr krylsrnda, Barmak daf,rarr ile Derbend arasrnda, adr"Qtil", "Qof,", "Tsuru ve arapgalagm4 gekliyle ,'$ul', gibi gekiller alan birgehir I. ytizyrlda mevcut bulunuyordu: Minorsky'e g6re bu gehir Derbend,inkendisidir. Bu gehrin adr Ermeni ve lrani dillerine ba$lanmak istenmig,fakat Hazar Denizi'nin doSusunda da "$tl" adL bir Ti.irk kavmi bulundu$ugcizciniinde tutulunca, Derbend'deki gehrin de aym Tlirk kavminin birkolunun yerlegme b6lgesi oldugu anlagrlmrghr. Bardhold ile Minorsky'ningd,riiglerine g6re, "$fil" Tlirklerinin milli kimli[i artrk iyice belirmigtir vebunlar Ttirkmenlerin atalan osuzlar idi. $tl adr ise "eur" (eor) veya "ecil"den gelmektedir. BilindiBi gibi, "eor" veya "eur,' Ttirkler'de bir tinvan idive bu iinvam tagryan beylerin adr tarihlerde gok geger"3s Bugiin Azer-baycan'rn kuzeyinde, Kuba gehrine baf,h, Daf,rstan slnrlna ve Derbend'eyakrn, $ollar adh bir kasaba bulunmakta olup, $ul riirklerinin hatrrasrdrr.

Bazr kaynaklarda, arulan boydan "su" adryla da bahsedilir. profescirYusuf ziya 6zer, II. Tiirk rarih Kongresine sundu$u, subarlar'la ilgilitebli$inde gu bilgileri verir: "subarlar o asrrlar, orta Asya'dan miitemadiyenakrp gelen ve 6n Asya ile Ege havzasrm dolduran Tiirk kavimlerindenbiri idi. Cilnkii subarlaq, Tlirkler'in suvar kavminin bir koludur. su ldfzt,tiirkgede suv sub geklinde telaffuz olunduSundarl suvar = subar aymkelimeden ibarettir. su adamlarr, su kabilesi, manasrndadrr ki, suyu ken-disine totem ittihaz etmig bir kabiledir.

Bu kavmin bir gubesi Milattan ewel iigiincti, dordiincii asrrlard.a kap-ga$rn Aral denizi gimali garkisinde, Kanh iilkesinde ufak Bir hiikfrmetkurmugtur ki, Han^siilalesi devrinin miiverrihleri bundan su Krralh$ na-miyle bahsederler."K.

"Emel Esin'e g6re "$tl" Ttirkleri'nin (O[-uzlar) Tiirkmenistan, Azerbay_can ve Tiirkiye Tiirklerinin atalan samlmakta ve milAdi V. yiizyrlda "$fl"Ka$am"mn ordu'su (bagkent'i) Balhan Kenti idi.

"Al-sahmi ve Tabari, Miisltimanlann "$61" Tiirkleri ile kargrlagmasrmg6,yle nakletmektedirler:

uM. 639 da miisliiman askerinin bagrndaki suvayd b. Mukarrin, ',$frl"Tiirklerinin yagadrir "yegillik" diyara vardr. o devirdg hem Dihistan hemCurrar/a hakim olan beyin adr $tl Ruzban idi. "$01' beyi "keserer" (hedi-yeler) getirerek, bang giiriigmeleri baglattr. Abdulkadir Inary .Taberi'd.en

Makas, Yrd. Dog. Dr. Zeynelabidiry a.g.m., s. 233,Tiirkdotan, Prof. Dr. O., Tiirk Tarihinin Sosyolojisi, C. I, s. 420.61L1.nr.or Y_usuf Ziya, son Arkeolojik Nazariyeler ve subarlar, lI. Tiirk rarih Kongresitebligleri, s. 721, 122.

362353

w

KAYA / ICDIR

nakledilin bu hadisede adr gegen Tiirk Curgan beyinin adtru "sul", bagka

bir yerde de ',Sol" olarak \r"rirffis. "lki taraftan biri bu gartlan tutmamrg

olsagerek ki,71,4-7L6 yrhnda bir ikinci sefer daha yaprldr. Arap ordulanmn

bagrnda bulunan Yazid ibn Muhallab, Dihistan'r aldrktan sonra/ "$frl" Tigin

adh Tiirk hiiktrmdan, adadaki kalesine srirnmak zorunda kaldr' Altr ay

kugatmadan sonra, Ibn Muhallab adayr da ele gegirdi'

"Rivdyetlere g<ire, bu kugatma sonucu, "$fll" Tigin mi.isliiman ol-

ma$a karar verdi. B6ylece, "$frl" Tigin'in soyu arasrnda "$iili" nisbeti

ile ianrnacak, nice kAtip, vezir ve gair olan miisliiman Tiirkler yerle-

gecekti', Burada bahsi gegen, "9t1" yahut "Sol" denilen Tilrkler, Tiirk-menistan,da, Krzrl-Avrat, o[urga, Balkan, Krzrlsu, Dihistan ve Giirgen

taraflerrnda yagryorlardr366.- B,rgiitt Tiirkmenistan'da, anrlan b6lgede

yagayan Tiirkmenler'in Gciklen boyunun oymaklarrnda ikisi "Akh-$ur"ve "Kara-$ur" adtnt tagrmaktadtr'o'. Nadir Memmedov, Qullu yer adrnr

incelerken, Miladrn ilk yrllarrnda, Azerbaycan'da meskfin, Kenger,

Terter, Gargar, Qirak ve Gence (Kancak/Kanzak/Kenzek) adh taife-

lerin igerisinde "Qul" adh bir taifenin de bulundu$unu ve Milat'tanonce Azerbaycan'tn kuzeydo$usunda Derbend yakrnlnda, kaynaklarda

adrnrn eor/ Eog, gul gekiflerinde yazrlan bir gehrin bulundugu belirtir.Aynr yerde, Cebrail'de Qullu Da$r, Abgeron'da Qullu Tepe ve Kubat-

h;nrn Goyyal kciyi.inde Qullu Dere adlannr da verir'oo'

"Albanlar Tarihi"ni 660'larda yazan, Gence'de yetigen Moses, Derbqrd

geqidine ,'Qolay,, ve bir yerde de "Derbend'e yakrn Qola-Kaprsr" diyor369.

islam kaynaklannda buraya "BAbii's-sul" (sol Kaprsr) denilmektedir' Bu ad

ve benzerleri, "lslamhktan 6nce lHazar Denizi giineyinde Gurgan'da ve

Batr Ttirkistan'da kalabahk bulunan ve 450 de Sasanhlar ile savagan (R'

GROUS., s. 190) Qol-Tiirkleri'nin bir kolunun, M.6.leri Da$rstan ve Yukan

Kiir boyu'nda "Qor Deresi" sanca$'nda varhf,rmn delilidir. strabon'da "A-

kampsis,' olarak geqen rrma$a, "Qoruk" (=c"II*") denilmesi, buralarda bu

aaaati I(pgak kolunun yerlegtigini giisterir."370'

Udili Gregoryan Vorogil L. Gukasyan, VIL asuda "Musa Galaketli" ta-

rafrnda yazrlmrg "Alvan Tarihiu (Alban Tarihi) adh eserde bu adrn "Qol/Qul"geklinde yazrldr$rm giisterifi r.

tnan, A. Makaleler C. II, s. 158, 193.

Tiirkdo$an, Prof. Dr. O. Tiirk Tarihinin Sosyolojisi, C. I, s' 421'

Togan, Tiirkistan, s. 75.

Memmedov, Nadir, Azerbaycan'rn Yer Adlan, s' L64'

c.f.F. Dowsett, "The History of the Caucasian Alb:ns by Movses Dasxuranqi", London

1961, 11,39, s. L55. nak. Krrzroflu, Krpqaklar, s. 199'

Krrzro$lu, Krpqaklar, s' 199.

cukasyan,V.L.,AzerbaycanDilininTegekkiilTarihineDairGeydler,T.D.A.D.Say'j.34,A$ustos 1984, s. 126.

365

366

367

368

369

370

371

NiHAT CETINKAYA / ICDIR TARiHI

Kaynaklarda, Qirt'de "$ul" a{1bir memleket kaydedilmektedir ki, Mor-quard "Q61" diye terciime

"dur372.Tiirkistan'da, Nahgeb (Nesef) pehrinin Mofiollar'dan 6nceki devre ait

harabelerine Tiirkistanhlar "$ulluk" yahut Krrgrz telaffuzuna g6,re "$ulduk"demektedirLfT3.

Miladrn ilk asrrlanndan sonra, Giiney Azerbaycan'a gelip yerlegen Ttirkboylan iginde, Hunlaq, Suvanlar ve Hazarlar'dan bagka Qullar adh Tiirkboyu da kaydedilmektedir3Ta.

Prof. Togan, 446 tarihinde Kafkaslar'rn giineyine g<iq etmig olan ASa-

geriler'in, FirCrz Abad gehrine iskAn edilenleri Avrupa ve Fars rivayetlerinde

"Sul" olarak gegti$ni belirtir.

M. 5.7'1.6 yrhnda dikilen Tonyukuk Amtrnda (I. Tag, Do[u I-7), 682-683

yrllannda Kutluk/Il-Terig Kagan ile batrya sefer ederlerken, Anr b6lgesine,

"Kiigmen" (boyu)den sonra, "Qiilgi-Az (qitUii-Az) boyundan bir krlavuzlavardrklan yazrllu."t'.

Radloff, Sibirya gezisi (19. asu) srrasmda Kuzey Altay Tatarlan arasrnda

740 niifuslu "$ti" adh bir kabileyi tesPit etmigtif/o.

Kuzro$llu, bugiin Altaylar'daki $or Tiirkleri'nin, bu Sol/$ul adh Tiirk-lerle aym oldu$unu yazar"",

1410 yrhnda, kardegi Iskender tarafindan srkrqhrrlan lsfahan hakimiRiistem Mirza, muhasaraya fazla dayanamryarak, gehirden grkmrg ve Ka-

ra-Koyunlu Beyi Kara Yusuf'a srSrnmrgtr' Riistem gehirden grkrnca kardegi

Iskender tarafindan takip edilmef,e baglanmq, ancak lskender'in yamnda

bulunan ve iinemli bir kuwet olduklan anlagrlan "$ul" askerlerinin ken-

disinden aynlmasr iizerine takipten vazgegerek $iraz'a gekilmigti378. Vak-

tiyle Hindistan'da kurulan ve 66 hiikiimdar defiigtirmig olan Ttiristanh

"$ola" adh hiikumetin3T9 kuruculan da $ul Ttirkleridir'

1806 yrhnda, Karaba$ Han'r lbrahim Han itldiiriildiigiinde, onunla be-

raber "$elli" kabilesinden de drjrt kiginin itldiiri.ildiigii kaydedilmektedir3sO

ki, bu $elli adr, $illi.i kabile adrmn de$,igik aSzla s6ylenigi olmahdrr.

lsl6m Ans. C. VI, s. 582.

Barthold, V.V., Mofol lstilisrna kadar Tiirkistan, s' 747.

Geybullayev, Gryaseddin, Karabafi Etnik ve Siyasi Tarihine Dair, Azerbaycan llimlerAkademisi Yayrm, Baku 190, s. 45.

Krrzro$lu, Krpgaklar, s. 87.

Radloff, Sibirya'dan, C. I, s, 203.

Krrzro$lu, Krpqaklar, s. 41:

Siimer, Kara-Koyunlular, s. 87.

Kurto$lu, Fevzi, XVI. Asrrda Hind Okyanusunda Tiirkler ve Portekizliler, II. Tiirk TarihKongresi zabrtlan, lstanbul 1943, s.914.Mirza Cevangir Karabaf,h, Karabat Tarihi, s. 29.

372

37,3

374

s75376377

378

379

380

336 NiHAT qETiNKAYA / IdDIR TARiHi

Gokqe'de "Qala-Berd"/Qala Hisaa Tiflis do!-usundaki bulunan l(arayazt, -daki "Qala", Arpagay ve Qrldr'daki Qala adh k6yler ve Posof'ta eala adhyaylak, adlanru, I(pqak "Qala" boyunun adrndan almrglardr 384) 381. Bu adlarhep, kaynaklarda Qol, qdl eal, Qoq, Sol, Sul olarak da gegen "$ul/$ol"Ttirkleri'nin adrndan gelmedir. Cevizo$llu, Dogu Anadolu ve_Asya'da yagam$Saka boylan iginde "Cil, Cul, $rl, $ilok" adlanru da sayur382.

Bugiin Ermenistan'da, Dere-Elegez mrntrkasrnda, Nahgrvan'rn 50 kmkuzeydoiusunda "Q61" adh Ttirk kasabasr, Giiney Azerbaycan'da Serab'abaflr Qiillii kciyii ve Trabzon'un Akgaabad ilqesinde $ula adh mahalle, $ulTiirkleri'nin hatrralarrdrr.

tran'dayagayan Kaggai Tiirkleri'ni meydana getiren 8 taifeden biri deDeregollt'or adtru tagtmakta olup, amlan $itl/giillii kabilesinin bir hissesidir.

Osmanh zamaru, Aydrn'rn Bozdof,an kazasrnda, Karaca-Koyunlu Ttirk-men-Ycjriik toplulu$unun bi.iyiik oymaklanndan biri "Qullu" oymair idi384.

Karakoyun llEesi'nin civanna, eskiden Qolagert/Q6legert (Qolagert) adrverilirdi. Bu adrn gul/gol/Qol boy adryla ilgili olabilecef,-i muhtemeldir.

SUXtinf,U (Karakoyun-Thzluca)

Soyadlarr $ahintekin.Osmanh belgelerinde, Filibe KazAsr (Paga Sancaf,r)'nda $iiki.irlii; Merag

Eydleti, Akqakuanhk KazAsr (Qimen Sancafr)'nda giikiirili ve giikiirobasrve Sinop'da 4q- $iikiirliiof,lu adlannda Ttirkmen-yoriik topluluklan kay-dedilmektedir3ss.

Gagauz Ti.irklerine ait yeradlanndan biri de "$ikirli-I(tayu3so admr tagryor.

Diyabakrr'da, da Alevi Tlirkmenler'in yagadr$ $iikiirlii adh bir koyvar

soyadran: r.*"*;:u:3Mr$ (Karakovunlu)

Tiirkmenistan'daki Teke Ttirkmenleri'nin iki ana oyma$rndan biri Tokh-tamrg oyma$rdrr3s. Toktamrg adr Tiirk boylannda yuyg* olu.ak kullamlan

38L

382

383

384

385

386

387

388

Krrzroflu, Krpqaklar, s. 137.

Cevizof,lu, a.g.e. s. 49.

Resulzade, M. Emin, Iran Tiirkleri, Tiirk Diinyasr Aragtrrmalan Vakfi Yayrm, Istanbul1993, s. 40.

Siimer, Ofiuzlar, s. 278.

Tiirkay, Cevdet, a.g.e., s. 705.

Acaroflrr, M.Tiirker, Gagauzcada Takma Adlar, Soyadlan, Yeradlan, T.D.A.D. sayr 72,Haziran '1.991., s. "127.

Eroz, M., Dof,u Anadolrr'nun Tiirklii$ii, s. 50.

Togan, Tiirkistan, s. 75.

A / IGDIR TARiHI

TORI]NLAR

Igdrr Torunlan, A'iretlerin hepsinin asil (mir)se kabul etti$i ve saygl

duyduklan biiyiik aileler topluluSudur. Ozellikle Kafkasyah sayrlan agiret-

lerin (Radkunli, Bekitunh, Gelturanh, Burukanl) beyleri (mir'i) kabul edi-

lirler. Ttirkge de miri (devlete ait) srfah ve Irak'ta konugma dilindeki al-miri

(,'hiikumet") kelimesini do$urmugtur3s. Mi, s6zii, asil, kutsal soylu an-

Lmlarrnda olup, If,d' yiiresinde, yalruz Seyidler (Hz. Peygamber'in soyu)

igin kullarulu. Mir Hiiseyin, Mir Mehmet gibi'

Torury Tlirkmenler arasrnda asaletli, itibarh ve niifuzlu bey siilalelerini

ifade eder.

Colap,taki Bef,-Dili Ttirkmen oymaklanndan biri Torunlar admr tagu.

395)391. Gaziantep Befditli Ttirkmenlerijnden Arabh oyma$rnrn bir obasr,

Ttirkmen Torunu udr-,i, tuprr392. Gaziantep'te, Elbeyli io*nlut393 denilen

bir topluluk bulunmakta olup, Ellbeyli Tiirkmenleri'nin bq siilalesidirler'

Tlirkmen bef,lerinin soylu siilalesine "torun" denilmektedir"*'sivenek Karakegili (ash Tiirkmen) agireti beylerirrin ailelerine de imti-

yazL, asaletli anlamrnda Torun adr verilmektedir""'Osmanh kaynaklannda, Konar46ger Tiirkmen Torun agireti, Antep.

Kilis, Marag ve Karaman'da meskfrn buluduiu kaydedilir3%. Ayrrca CemAat

olarak Torury Torunla4, Torunlu, Torunobasr adh Tiirkmen topluluklan 9u

yerlerde kaydedilmigtir: Aksaray, Krrgehri, Kayseriyye, Konya, Merag ve

Karahisar-r sahib sancaklan, selmanlu-i Kebir KazAsr (Bozok sanca$), Da-

nigmendli KazAsr. Torunan (Torunlar) adh cemAat da, Rakka, Karaman,

Krrgehri, sis, Kayseriyye ve Kars-r Merag Sancaklan ile selmanlu-i Kebir

KazAsr (Bozok sancaf,,r), Kadirli Kazdsr (Adana), Zamanh KazAsr (Merag San-

cas),nda kaydedilmigtir. Bir belgede de gu bilgiler yazrlm$: "Recepliiafgan

adlardandrr. Altunordu devletinin meqhur ham Toktamrg Han'rda bilmek-

teyiz ki, Timur Anadoluya gelmeden iince, o zamanki yeri Korgan yayla-

srndaki harebeler olan I$dn gehri ve kalesi, Toktamrghlar'rn elinde idi.

(bak. Tarih b6,liimii)

Kara-Koyunlu ilgemizdeki Toktamrglar kabilesinin, If,du kalesi'ne hakim

olan Toktamqlar'rn, giiniimiizdeki uzanhlan olduf,u miimkiindi.ir.

Mir: Amir kelimesinden (mir, mirza). Onceleri, amir (emir), mir iinvam-da hiikiimdarlar

iqin kullamlmrgtrr. sonraiah iinemli adamlar ve gairler igin de kullamlmrgtr.

LEVY, R., lslAm Ans', C. V[I, s. 3'14.

Sevinq, N., T.D.A.D. Ekim 1983, s. 26.

Sevine, N., a.g.m. s. 28.

Sevinq, N., a.g.m. s. 69.

Inan, A., Makaleller, C. I, s. 16.

Er6z, M., DoSu Anadohfnun Tiirklii$ii, s. 45.

Tiirkay, Cevdet, a.g'e., s. 40, 161'.

389

390

391

392393

394

395

396

NiHAT gETiNKAyA / rGDrR TARiHi

fuiretinden olan Torunan Cemaafi Mukaddema Rakka'ya iskan or'nmuF-du. Bu taife dahi, Afgar milletlerinde Torunluk namiyle mephtr olub kad-imde Rakka hazinesine Afgar reAyasiyle bir akge vermezler imig. Ancaksa'y-i hazine olmak iizere taife-i mezbtg, ziraat eyledikleri eraziden h6sileyledikleri mahsfrllerin cigriinti vermek iizere kayd ve gerh verildi." 401\397.

Bugiin Tiirkiye'de 17 yerde Torun v.b. adh kciy bulunmuktudrr3g8.'

TURKAN (Ttrzluca)

Diyarbaku'rn ka^racada$'rnda yasayan Tiirken agireti, Bef, -Dili riirkmen-lerine mens.rpfur399.

osmanh kaynaklannda, Ttirkani g6eqFs yiiriik oymaklary Ankara, Kii-tahya, Karaman, Erzurum ve Bozok'daa00, Tiirkarili ve Tiirkanelli agireti,Ankara Erzurum ve Rakka'da yerlegtikleri kaydediliyoraOl.

Ttirkan agireti 24 ofiiz boyundan Beg-Dililer'e bashdrr. siverek Kara-kegili (ash Tiirkmen) agiretinin bir oymairmn adr da Tiirkan idi402.

Tiirkan agiretiyle ilgili olarak, Ziya Gokarp, g6riigiinii gciyle ifade eder:"Tiirkan gibi esasen Bef,-Dili boyuna mensfrp Ttirk olduiunu bilen fakatKiirtge konugan bir Tiirk agireti."aur.

- urfa bd,lgesinde yagayan Tlirkanlar'r bizzat ziyaret eden, deBerli bilim

adamr, sosyolog rahmetli Prof. Dr. Mehmet Eriiz, Ttirkanlar,d.an bahseder-ken gunlan yazari "Ttirkan'lar bize de Tiirkmen ord.uklanm, atadan, de-deden boyle duyduklanm, siileyman $ah'rn dcirt oSlundan birinin burada

\aldrgrru, onun soyundan geldiklerini sciylediler. Ziyaret ettiBimiz Karaca-daS'a bagh KarabahEe k6yi.i (Ttirkan agiretinin kciyi.i) halkr, iiirkmenlikle-rini iftiharla belirttiler; dedelerinin muhitin tesiriyle Ttirkgeden bagka dilde 6Srendiklerini sciylediler. Hepsi.de Ttirkge billiyor ve Kerkiik, Azeria$zrna yakrn pekilde konuguyorlar.',4&.

UZUNLAR (Bayat)

Ttirk boy adrndan gelen oymak adrdr.Iait-dzti llal Nehri; arasrndaki Krpgak devretinin yrl.ahp, yerine Altr-

ncrdu devleti gestigr suada, )ov. yiizyrl lslam kaynaklannrn kaydeffi Krpgakboylan arasnda "LJzunu (Uzutlat) adh boy da zikredilmektejir a

Ttirkay, Cevdet, a.g.e., s. 233.

T.M.Y.K. s. 7074, 1075.Sevinq, s. 33 (Z.ciikalp'te).Ttirkay, Cevdet, a.g.e., s. 40.Tiirkay, Cevdet, a.g.e., s.742.Erdz, M., Do$u Anadolu'nun Tiirklii$ii, s. rl4.Giikalp, 2., Kirt Agiretleri Hak. Sosyolojik Tetkikler, s. 12, 32.Erdz, M, Do$u Anadolu'nun Tiirkliifiii, s. 47.Krrzro$lu, Krpgaklar, s. 9I-92.

397

398

999

400

8LN24l()3

wtrl{)5

/ rcDrR TAdHi

USulti (Hakveyis)

soyadlarr, Demir, Demirci). ugii (u$iin) k6yti Revan ile Elegez da$mnorta kesiminde, Kazak gayr iizerinde, Ecmiyazin'in 20 km kuzeyinde eskikaynaklarda "Ampier/Anberd" diye gegen gimdiki adryla Biurakan,rn 6-Zk_m kadar doiusundadrr. Krrzro$lu, Kafkasya borgesinde gciriilen, rJsun,upun ve Hugun geklinde rastlanan oymak .,r" y", adlarrnin, Xrv. yiizyrrIslam kaynaklarrmn kaydetti$i "I-Jzun'i adh Krpqak boyunun adrndan gel-digini belirtmektedir4uo.

zENGi / zENGiBAsAR u$AGr (r[drr)soyadlan zengi ve Necili'dir. Bunlar Ermenistan'daki Zengibasar ycire-

sinden gelmiglerdir.

Avgar Tlirkleri'nden olan Aksungur-o$lu Imadeddin Zengi, merkezi Musulolan bir atabeglik kurmugtu (1122-1181).gam, Haleb, Erbil, ur.fa bu atabegli[,insuurlan iqindeydi. Zengi rtirkmen Atabegreri, Tlirk ve rslam_ diinyur*lu,Haglilar'a kargr verdikleri getin miicadeleleriyle tarunmqlardr4O7. Bu Zengilerarasrnda miihim sapda, 24 ogaz borrndan, yildrz Han'rn d<irt oflundan,Igair'in kiiqiik kardegi yrva boyundan Ttirkmenler de bulunuyorclu. fmaded-din Zengi, Halep emfi olduktan sonra, savascr bir boy olan bu yrvalar,r bubolgeye getirmig ve haqh tehlikesine kargr, kuzey ycirelerine yerlegtirmigtiaOs.o s'ada Yrvalar'ur baprnda Yaruk (Caruk/earuk = eankgr tayt aarnaa; ngybulunuyordu' Kara-Koyunlu hanedanrmn da mensup olduiu Lu yrvalaq, son-raki devirlerde Zengtrler ve di$er bir krsrm Ttirkmenlerle beraber lran a, Hoyve Maku bcilgelerine goEiip yerlegmigrerdir. Bunlardan bir krsmr d.a Aras,rnkuzey sahillerine, Musullu Tiirkmenleri adryla gelip yerlegmiglerdir ki, bugiinErmenistan'da, Aras solundaki vedi bcilgesindeki Zengi-Basar mahah ve Mu-sul, Yrva (Kpe* apayla Crva) kciyleri bunlann yerleqtikleri kciyler olup,adla'm tagrrlar. Itcinci trir "Eiva" kciyii, yine Ermenitan da, Nahgrvan rn ku-zeybatrsrnda, srmra yakrn bir yerde bulunuyor. Zengibasar ve Zengi adhailelere lran'rn lvlaku ve Hoy gehirlerinde Kara-KoyuJu toplulu$u iginde derastlanmaktadrr. Maku'mrn "zengj Barar,, adh bir nahiyesi ve i4aku,r,ur, i-ginden gegen "Zengibar" adh,gay da adlanru, Maku,ya yerlegen bu Zeng;topluluklanndan alm4hr 413)40e.

Ipdrr'da, Azerbaycan'da ve Giiney Azerbaycan'd.a, halk arasrnda anla-trlan "Erebi zengi" (Arab-r Zeng!) Destani hikayesi, Irak,da devlet kurmugolan Tiirkmen Zengilerle ilgili destani anlatrmlardrr.

KrrzroSlu, Krpgaklar, s. 9l-92,Qay, AMulhal0k, Kiirt Dosyasr, s. 79.siimer, osuzlar, s. 134; Tugal, H. Fehmi, II. Tiirk rarih Kurultayr zabttlan, s. 949.Minorsky, V., lslAm Ans., C. VII, s. 208.

&6Q7408

4W

NiHAT qETiNKAYA/ rdDrR TARiHi

Osmanh kayrtlannda ZengS, Zengsli, Zengiler adh Tiirkmen-Yiiriik top-luluklary Adana, Sis ve Merag Sancaklan, Karaafag, Y_alvag ve EfridirKazAsr (Flamid Sanca$)'nda yagadrklan kaydedilmigtiral0.

Ttirkiye'de 8 yerde Zengs v.b. adh k6y bulunmaktadu4ll.

ISdrr'da, Simdi Ermenistart'da kalan Zengibasar mrntrkasrnda bulunan,Necili adh Tiirk k6yi.inden gelip, I$du'a yerlegen ve soyadlan da Neciliolan aileler Zengibasar Ugaf,r kabilesi adryla amlular.

410 Tiirkay, Cevdet, a.g.e., s.787.411 T,M.Y.K. s. 1175, 1176.

NiHAr gETiNKAYA / rdDrR TARIHI vI

KAYNAKLAR

EBU'L-FARAC TARiHi, Cilt l-ll, Turk Tarih Kurumu Yayrnr, Ankara 1987, Trirkgeye

Qeviren: Omer Rrza Do$rul.

ACAL, Arif, Azerbaycan ilimler Akademisi Aragtrrma Gorevlisi, Mitolog, $ifahenahnan bilgiler,

ACAROGLU, Trirker, Gagauzca Takma Adlar, Soyadr, Yer Adlan, T.D.A.D., Sayr72, Haziran'1991.

AHMED, REF|K Anadolu'da Tiirk Agirreileri (96e1200), Enderun Kitabevi, islanbul 1989.

ALi KEMAL|, Erzincan Tarihi, Kaynak Yayrnlarr, lstanbul 1992.

ALTAYLI, Seyfettin, Azerbaycan Tiirkgesi Sozhigri, 2 Cilt, Milli Elitim BakanhgtYayrnr, istanbul 1992.

AR, M. S., Qiviyazrh Kaynaklara Grire Ttirkge-Eti (Hatti)ce-Hurrice arasrndaki badlar,Belleten Vlll, Ekim 19214,

ARAS M.6., "Ad Koyma" Selguk Univ. ilahiyat Fak. Derg. 1985, s.1

ARAT, Prof. Dr. Regit Rahmeti, O$uz Destanr, istanbul 1936.

ARSLAN, Yasin, "Azerbaycan Aydrnlannrn Daflrk Karaba! 0zerindeki ErmeniTaleplerine Reaksiyonu." Ttirk Ktlltrirti Aragtrrma Enst. Ttirk Kriltiirri AyllkDer. s. 305 yrl XXVI, 1988, ANKARA.

A$AN, M. BES|R, Elazr!, Tuncelive Bingril illerinde Ttrk lskAn izleri, Ttirk KtiltiirrinriAragtrrma Enstitiisri Yayrnr No: 103, Ankara 1989.

A$IKPA$AOGLU Tarihi, ffev6rih-i Al-i Osman), Hazrrlayan Atsrz, Milli E$itim Ba-kanhlr Yayrnlan, lstanbul 1992.

AYRIM, Ferit, Tuzluca'nrn Pernavut Koyiinden. $ifahi bilgileri.

AZERBAYCAN DlLiNiN iZlnU LUGATI (4 citr), Azerbaycan itimter AkademisiYayrnr, Baku 1980.

AZERBAYCAN HAR|TASI, 1:500.000 6lgekli, Azerbaycan Respublikasr Dcivlet Ge-odeziya ve Harita Qekme Komitesi, Baku 1992.

BAKIHANOV A., Giilistan-r lrem, Baku 1951.

BALA, Mirza, Gence maddesi, islim Ans.

BALA, Mirza, Erivan mad., islAm Ans.

BALA, Mirza, Grircistan mad., islAm Ans,

BALA, Mirza, Hazarlar mad., lslAm Ans.

NiHAT gETiNKAyA / rdDrR reniniBALA, Mirza, ll-Dengiz mad., isldm Ans.

BARTHOLD, V. V., iran Mogollarr, T.T.K. Yayrnr, Ankara 1987.

BARTOLD, V. V. Mogol istilAsrna KadarTrirkistan, T. T. K. yayrnr, istanbul, 19g1,geviren Hakkr Dursun Yrldrz.

BARTOLD' V. V.;Orta Asya Tiirk Tarihi Hakkrnda Dersler, Kriltrir Bakanh$r Yayrnlarr,Ankara 1975.

BARTHOLD, W., "islam Medeniyeti Tarihi" , istanbul, 1940.

BARTHOLD, W., Baydar mad., islAm Ans.

BARTHOLD, W., Derbend mad., islAm Ans.

BARTHOLD, W., Abazalar mad., islAm Ans.

BARTHOLD, W., Ani mad., islAm Ans.

BARTHOLD, W., Kars mad., islAm Ans.

BARTHOLD, W., EbO-SaTd mad., islAm Ans.

BA$BUG Hayri, iki Ttirk Boyu: Zaza ve Kurmanglar. Ankara, 19g4.

BA$BUG H., Do$u Anadolu Agireileri, T.D.A.D. sayr 37, Agustos 1985.

BAYKARA, Tuncer, Hlnrs ve Malazgirt Sancaklarr Yer Adlarr (XVl. Y0zyrl), TtirkTarih Kurumu Yayrnr, Ankara 1991 .

BAYUR, Prof. Dr. Hikmet, XVl. Astrda Dini ve Sosyal Bir inkilap Tegebbiisii:Ekber Gurkan, ll. Trirk Tarih Kongresi, Kenan Matbaasr, istanbul 1943.

BECKER, C. H., Eyy0biler mad., islAm Ans.

einOOGeN, Neiat, TUrkiye Folklor ve Etnografya Atlast Uzerine, l. UluslararasrTrirk Folklor Kongresi Bildirileri, Ayrr Basrm, Arkara Universitesi Basrmevi,Ankara 1976, have Haritasr.

CAFEROGLU Prof. Dr. Ahmet, Eski Uygur T0rkgesi Sozltig0, istanbul, 1968.

CAFEROGLU, Azeri Lehgesinde Bazr Molol UUnsurlarr, Azerbaycan Yurt Bilgisi,istanbul 1934.

CAFEROGLU, gtnaraltt Mecmuasr, istanbul 1942.

CAFEROGLU, Tilrk Dili Tarihi, C. l, Enderun Kitabevi, istanbul 1984.

CAFEROGLU, Tiirk Kavimleri, Enderun Kitabevi, lstanbul 1988.

cENUBi AZERBAYCAN HARITASI, 1:600.000 otgekti, Tebriz basrmr.

CEV|ZOGLU, Hiiseyin, Cografyadan Tarihe, T0rk Tarihi iginde Dogu Anadotu,Tiirkiye Slratejik Aragtumalar ve Efitim Merkezi Yayrnr, lstanbul 1991.

CLAV|JO, Ruy Gonzales De, Anadolu, Orta Asya ve Timur, flimur nezdine gon-derilen lspanyol sefiri Clavijo'nun seyahat ve sefAret izlenimleri), Ses Ya-yrnlarr, lstanbul 1993, Terc0me: Omer Rrza Dofrul.

QAKAR, Enver, Halep Yer Adlan, Tiirk Diinyasr Aragttrmalan Dergisi, Sayr 86.

QAV M. Dr. Abdulhaluh l(irt Dosyasr, Turan lGltiir VaKr Yaym,2 Baskr, lstarbul 1994.

DAGTEKIN, H0seyin, Htidavendigar Livasr Yer Adlarrnrn Tarihi Onemi, T0rk D0n-yasr Aragtrrmalan Dergisi, Sayr 70, $ubat 1991.

DAN|$MEND, Prof. Dr. lH., Tiirktuk Meseteteri, istanbut, 1976.

DERLEME SOZIIGU, 12 Cilt, Tiirk Dit Kurumu Yaynr, Ankara Universitesi Basrmevi1993.

NiHAr gETiNKAYA / IdDIR TARiHi

Dinimfefin Feridun, "selguklulann Anadolu'da Yerlegmeleri", Malazgirt Armalanr,, nnkara, 1972. (Makale).

DivifgiOGt-u, Sencer, Oluzdan Selgukluya, Eren Yaytncthk, istanbul 1994.

I OOGRU, Prol. Dr. Abdulmecit, Krrrm ve Maykop'un Yer Adlan, Ttirk Dtinyasr

i Aragttrmalan Dergisi, Sayt 48, Haziran 1987.

DOGRU, Prof Dr. Abdulmecit, "A!n Da$r". Atat0rk Kril.Dil ve Ta. Yiik. KurumuCo$ra. Bilim Uyg. Kolu Cog. Arag. Dergisi, C.l, S.85-89, Ankara 1989.

DOGRU, Prof. Dr. Abdulmecit, K<iy Adlan ve Anadolu'nun Gegmigi, Tiirk Folklor

Aragttrmalan Dergisi, Ocak 1978, C. 17, sayl 342.

EBERHARD, W. Qin Kaynaklarrna Gore Orta ve Garbi Asya Halklartntn Medeniyeti,

(M.Mansuroflu terc.) Ttirkiyat Mec. Vll-Vlll.

EBERHARD, W., Qin Tarihi, Tiirk Tarih Kurumu Yaytnt'

i EBERHARD, W, Qinin $imal Komgularr, Tiirk Tarih Kurumu Yaylnt, Ankara 1942.

i EBULGAZ| BAHADTR HAN, Tiirklerin Soy Kiittioii ($ecere-i Terakime), Terciiman

| 1001 Temel Eser, Haz. Muharrem Ergin.t'--i ERG|N, Prof. Dr. Muharrem, Azeri Tiirkgesi, Ebru Yaytnlan lstanbul 1986.

ERGIN, Prof. Dr. Muharrem, Dede Korkut Kitabr l. ve ll. Cilt, T0rk Dil Kurumu

aytnlan, 2. Baskt, Ankara 1991 .

EROZ, Mehmet, Afganistan'da Tiirk Agiretleri, Ttirk K0ltiirii Dergisi, sayr 83.

EROZ Dog. Dr. Mehme! Dolu Anadolu'nun Tiirklti$ii, Tiirk Kiilttjr Yayrnr, istanbul 1975.

EROZ, Prof. Dr. Mehmet, Hrristiyanlagan Tiirkler, Tiirk Kiiltiiriinii Aragttrma Ensti-

tiisii Yaytnr, Ankara 1983.

EROZ, Prof. Dr. Mehmet, Yoriikler, Tiirk Diinyast Aragttrmalart Yaytnt, istanbul'1991.

EROZ, Prof. Dr. Mehmet, Sosyolojik Yonden Tiirk Yer Adlan, Ttirk Yer Adlart

Sempozyumu Bildirileri, 11-13 Eyliil 1984 Ankara, Kiiltiir ve Turizm Bakanlt$t

Yayrnr, Ankara 1984.

EROZ, Mehmet, Do$u Anadolu k6y adlarr tizerine sosyolojik bir aragttrma" Cum-

huriyetin 50. yrhnda Tiirkiye'nin sosyal ve ekonomik sorunlart semineri,

Ankara, 1973, sh.271-317.

EROZ, Prof. Dr. Mehmet, Atatiirk Milliyetqilik Do$u Anadolu, T.D.A.V. Yaytnt,

istanbul '1984.

ERZEN, Prof. Dr. Afif, Do$uanadolu ve Urartular, Tiirk Tarih Kurumu Yaytnt,

Ankara 1986.

ESTERABADI, Aziz B. Erdegir'i, Bezm u Rezm, Kiiltiir Bakanlt[t Yaytnl, Ankara

1990.

EvLiYA gELEBi, SEYAHATNAMES|, 1o cilt, Ugdal Negriyat, istanbul 1985, Qeviren:M0min Qevik.

EYI]BOGLU, lsmel Zeki, Tiirk Dilinin Etimoloiik Siizliig0, Sosyal Yaytnlan, istanbul

1988.

FIRAI M. $erif, Oolu ltterl ve Varto Tarihi, Kardeg Matbaast, Ankara, 1970.

GEYBULLAYEV, Gryaseddin, Karaba!, Etnik ve -Siyasi Tarihine Dair, Azerbaycan

llimler Akademisi Yaytnt, Baku 1990.

NIHAT CETiNKAvA / riDtR TARiHi

GOKALB Ziya, Tiirk Toresi, inkilap ve Aka Yaynlarr, istanbul 1977, Hazrrlayan:Yusuf Qot0ks6ken.

GOKALB Ziya, K0rt Agiretleri Hakkrnda Sosyolojik Tetkikler, Sosyal yayrnlan,istanbul 1992.

c6xeitcil't, M. TAYY|B osman t. mad, istAm Ans.

COXB|LCIN, M. Tayyip, Rumeli'de Yririikler, Tatarlar ve EvlAd-r Fatihan lst. 1957.

COXOeUin, Ahmet Ender, Cen0-i Garbi Kafkas Hiik0meti, Ttirk Kiiltririi AragtrrmaEnstittisii Yayrnr, Ankara 1989.

GROUSSET, Rene, Bozklr imparatorlu$u, Ottit<en Yayrnlarr, istanbul 1980.

GUGASYAN. V. L., Azerbaycan Dilinin Tegekktil Tarihine Dair Geyiiler (Kayrtlar),T.D.A.D. sayr 34, Alustos 1984.

GUURBANOV Prof. Dr. Afat, Azerbaycan Dilinin Onomalogyasr, Maarif Negriyatr,Baku 1988.

GULENSOY Prof. Dr. Tuncer, Do$u Anadolu Alrzlannda Goriilen Bazr Fonetikve Morfolojik Ozelliklerin Altayistik Agrdan Degerlendirilmesi, T.D.A.D., Sayr71, ist. Nisan 1991.

GUNALTAY, Ord. Prof. M. gemseddin, Yakrn gark, Ankara 1987.

GUNALTAY, $., Yakrn $ark ll, Anadolu, Tiirk Tarih Kurumu yayrnr, Ankara 1987.

GUNALTAY, $., Yakrn gark lV l. Bol0m, T.T.K. Yayrnr, Ankara 1987.

GUNALTAY $., Yakrn $ark Anadolu lV [. Bottim, T0rk Tarih Kurumu yayrnr,

Ankara 1992.

GUNALTAY, g., lran Tarihi l. Tiirk Tarih Kurumu Yayrnr, Ankara 1948.

GUNALTAY $., Tarih 1, Ank. 1941, (Lise Kirabr).

GUNER, ibrahim, itimiz tgarr, igOrr it t'rtitti Egirim Miidrirtii$ii Koruma ve yagatma

Deme$i Yayrnr No: I, lgdrr 1993.

GUN$EN, Ahmet, Krrgehir'in Etnik Yaprsr Uzerine Bir Aragtrma, T.D.A.D. sayr 82,

$ubat 1991.

GtiZEL, Prof. Dr. Abdurrahman, Milli Ktiltur - Milli Birlik, Kemalist Atrhm BirliliYayrnr, Ankara 1991 .

GUZELBEY, C. Cahit, Gazianlep'te Yeradlarr, Turk Yer Adlarr Sempozyumu Bildi-rileri, 11-13 Eyliil 1984 Ankara, Ktiltiir ve Turizm Bakanlr$r Yayrnr, Bagba-kanhk Basrmevi, Ankara 1984.

HALAQOGLU, Prof. Dr. Yusuf, XVlll. Ytizyrlda, Osmanh imparatorlulu'nun lskAnSiyaseti ve Agirellerin Yerlegtirilmesi, Ttirk Tarih Kurumu Yayrnr, Ankara1 991.

HAMMER, Josep Von, Osmanlr Tarihi, 2 Cill, Milli E$itim Bakanhlr Yayrnr, lstanbut1991, Qeviren: Mehmet Ata, Bugiink0 dile ozetleyerek yeniden yazan: Prof.Dr. Abdulkadir Karahan.

HAYDAR 9ELEBI RUZNAMES|, Terciiman 1001 Temel Eser. Tarihsiz.

HERODOT TARiHi, Remzi Kiiabevi, lstanbul 1991. Qev. Mtintekim 6kmen.HINZ, Walter, Uzun Hasan ve $eyh C0neyd, XV. Yiizyrlda lran'rn Milli Bir Davlet

Halinde Y0kseligi, Ttirk Tarih Kurumu Yayrnr, Ankara 1992, Qeviren: TevtikBryrko$lu.

NiHAr qETiNKAYA/ ICDIR tenini

HOCA SADETT|N EFENEI|, Tacii't - Tevarih, Kiihiir Bakanlr$r Yayn, Ankara 1992, 5 Cilt,

HOMEROS, Odysseia, Varltk Yaytnlarr, istanbul 1963.

HONIGMAN, E., Bizans Devletinin Do[u Srntrr, lstanbul Universitesi Edebiyat

Fakiil. Yayrnr, ist. 1970, Terciime: Fikret lgrltan'

HUART, Cl6ment, L Abbas mad., isl6m Ans.

HUN Hamit, l$drr egrafrndan. $ifahi bilgileri'

iAN HALOUN, Mukaddime, 3 cilt, Milli E$itim Bakanhlr Yaytnt, istanbul 1989.

ILGAR, K. Mehmet, Kars'ta Boy ve Oymaklardan Kalma Koy Adlarr, Tiirk Kiihiirii

Dergisi, Sayr 22, Agustos 1984.

iX glG TARiHi, Mansel, A. M.-Baysun, C.-Karal, E. 2., lstanbul Milli E[itim

Bastmevi, No: 729, Tarihsiz.

iHltclx, Halil, Erzurum Maddesi, islAm Ans.

|NAN, Audulkadir, Makaleler l, Ttirk Tarih Kurumu Yaytnt, Ankara 1987'

INAN, Abdulkadir, Makaleler ll, Tgrk Tarih Kurumu Yaytnt, Ankara 1991'

!NAN, Abdulkadir, Tiirk Kavimlarrnrn Halk Edebiyattnda Rus istilisrnrn inikisr,

Azerbaycan Yurt Bilgisi Dergisi, istanbul 1932.

iZft|ind, prof. Dr. ismail Hakkr, Peygamber ve Tfirkler, ll. Tiirk Tarih Kongresi

bildirileri, Kenan Matbaasr, istanbul 194i!.

KAFALI, (Prof.) Dr. Mustafa, Azerbaycan ve Azeri Tiirkleri, Tiire Dergisi, sayt 16,

EylCIl 1972.

KAFALI, (Prol.) Dr. llustala, Altr Ordu Hanhfnrn Kurulugu ve Yiikselig Devirleri

istanbul 1976

KAFESOGLU, Prof Dr. lbrahim, Ttirk Milli Kiiltiini, Bogazi$ Yaynlan, istanbul 1988,

KAFESOGLU, Prof Dr. lbrahim, Tiirkler mad. islim Ans'

KALKAN, Emir, Kayseri'ye Yarlegen T0rkmen Topluluklan, T0rk Dtinyast Aragttr'

malan Dergisi, SaYt 17, Nisan 1982.

KARABAGLI, Mirza Cevangir, Karaba! Tarihi, Kok Yaytnlan, Ankara 1990, Turkiye

T0rkgesine Aktaran: Tahir Siimbiil,

KARABEK|R, Kaztm, istikldl Harbimiz, Ygce Yaytnlarr, istanbul 1990'

KARASU, Hacr Ali, l$drr egrafrndan. $ifahi bilgileri.

Kars hi ve Qevresinde Ermeni Mezalimi (1918-1920)' Kars Turizim ve Tanitma

Deme[i Yaytnlart, Kardeq Matbaast, Ankara 1970.

KA$GARLI ilIAHMUT, Divanii Logat-it Tiirk, cilt l, ll, lll, lV, Besim Atalay Qevirisi,

Tiirk Dil Kurumu Yaytnl, Ankara 1985.

KAyABALI, prol Dr. lsmail - ARSLANOGLU, Cemender, Azerbaycan Dergisi,

sayt 225, Ankara 1978.

KAyABAL;, Prot. Dr. [ - lnSUnHOGtU, C., Azerbaycan Dergisi, Sayt: 226 Ankara

1976.

KERIMZADE, Ferman, (Yurd Yeri) Vedinin Yanr Da$lar, Azerbaycan Edabi Bedii

Jurnah, sayl 9, Baku 1988.

KlRGlz s6zLU60, 2 cilt, Turk Dil Kurumu Yaytnt, Ankara 1994.

KIRZOGLU, il. Fahrettin, -Kars Tarihi C. l, lgrl Matbaasr, lstanbul 1953.

NiHAT A / rdDrR reniHiKlRzlo6LU, Prof. Dr. M. Fahrettin, Yukarr-Kiir ve Qoruk Boylarr'nda KlpeAKLAR,

Tiirk Tarih Kurumu Yayrnr, Ankara 1992.

KlRzloGLU, Prof. Dr. M. Fahrettin, Albanlar Tarihi, Ttirkiye-Azerbaycan DostlukDernegi Yayrnr: 9, Ankara 1994.

KRzloGLU, M. Fahrettin, selguklular'rn Anr'yr Fethi, selguklu Aragtrrmala1 Dergisill, Ankara 1970.

KIRZIOGLU, M. Fahrettin, Afgarlu ve Dulkadrrlu Trirkmalan'nrn Koro$lu Anlatmalarr(Makale), Tiirk Kriltiirti Dergisi, Sayr 66, Nisan 1968.

KlRzoGLU, M. Fahrettin, Dede Korkut o$uznameleri, l.Kirap Burhanettin ErenlerMatbaasr, istanbul 1952.

KlHzloGLu, M. Fahrettin, Kars ili eevresinde Ermeni Mezalimi (191g-1920). KarsTurizm ve Tanltma Der. Yayrnlan s.6 Kardeg Matb. Ankara 1970.

KlRzloGLU, Prof. Dr. M. Fahrettin, osmanhlarrn Kafkas Ellerini Fethi (14511590),Tiirk Tarih Kurumu Yayrnr, Ankara 19g3.

KIRZIOGLU, M. Fahrettin, Anr $ehri Tarihi, San Matbaasl, Ankara 19g2.KlRzlo6LU, Prof. Dr. M. Fahrettin, NEVRUZ, "Dede Korkut o$uznameleri"nde

Bagkent "siirme[i" (lfdlr ilimiz), Trirk Kiiltrininde Nevruz, Uluslararasr Bilgi$rileni (Sempozyumu) Bildiriteri (Ankara, 20-22 Matl 1 995), NEVRUZ, yayrnaHaztrlayan: Prof. Dr. Sadrk Tural, Atattirk Kiilt0r Dil ve Tarih Yilksek KurumuAtatiirk Kiiltrir Merkezi Yayrnr, Sayr: 100, Ankara 1995.

K|Z|LBA$LAR TARIHI fiarih-i Krzrtbagan), Anonim Tarih, Ashndan Terc0me: M.E.Mehemmed, Azerbaycan Negriyatr, Baku 1993.

KoqA$' sadi, Tarih Boyunca Ermeniler ve Ttirk Ermeni ltigkileri, Ankara 1967.KOKTEN, i. Krhg, "Karstn Tarih 6ncesi", lll.Ttirk Tarih Kongresi (15-20 Kasrm

1943), Ankara 1948, s. 194-2A4.

KOKTEN, i. xrhg, Karsrn Tarih dncesi Hakkrnda ilk Krsa Rapor, Belleten (remmuz1943), Vll, s.601-613.

K6KTEN, i. Krhg, orta Do$u ve Kuzey Anadolud'a yaprlan Tarih 6ncesi Arastrr-malarr, Belleten 1944. Vlll, s.659-680.

KOPRULU, Ord. Prof. Dr. M. F., Osmanlr imparatorlu$u'nun Kurulugu, lstanbul,1986.

KOPRULU, Ord Prof. Dr. M. F. "Osmanlt imparatorlufu'nun Etnik Mengei Mese-leleri". Belleten, Cilt Vll, Sayr 28, Ankara 194i1.

fOpnUtU, Ord. Prol. Or. M. F., Alaeddin Halaci mad. isl6m Ans.KOPRULII, Ord. Prof. Dr. M. F., Halag mad. islAm Ans.

fOpRUtU, Ord. Prof. Dr. M. F., Avgar mad. islAm Ans.fOpRUlU, Ord. Prof. Dr. M. F., Daruga mad. islAm Ans.KOYMEN, M. A, Briytik Selguklular imparatorlugunda Oluz isyanr DTCFD, cilt V

sayr: 2, Ankara 1947.

KsENoPoN, Anabasis (onbinlerin Dontigii), Hrirriyet yayrnlan, istanbul 1974.KURAT, Prof. Dr. Akdes Nimet, lv-xvlll. Ytizyrlda Karadenizin Kuzeyinde Ttirk

Kavimleri ve Devletleri, Murat Kitabevi, Ankara 1g92.

KURAT, Prof. Dr. Akdes Nimet, Rusya Tarihi, Tiirk Tarih Kurumu yayrnr.

NIHAr qETINKAYA / reDrR TARIHI

KURTOGLU, Fevzi, XVl. Asrrda Hind okyanusunda, Tiirkler ve portekizliler, ll.T0rk Tarih Kongresi Bildirileri, Kenan Matbaasr, istanbul 1943.

KUTUXOGIU, Prof. Dr. Bekir, Osmanh-lran Siyasi Miinasebetleri, istanbul FetihCemiyeti Yayrnr, istanbul 1993.

LEWIS Bernard, Tarihte Araplar, gev. H.Dursun Yrldrz, istanbul, 1979.

LEVY R., Mir mad., islAm Ans.

MAKAS, Yrd. Dog. Dr. Zeynelabidin, Azerbaycan'rn Tarihi ve Kiilttirel Co$rafyasrKrik Sosyal ve Stratejik Aragtrr. Vakfi Yayrnt, Ankara 1990.

MAKAS, Yrd. Dog. Dr. Zeynelabidin, Ermenistan'da Adlan Deligtirilen Bazr TtirkYerleri Uzerine, Tiirk Diinyasr Aragtrrmalarr Dergisi, Sayr: 83, Nisan 1993.

MARCO POLO Seyahatnamesi, Terc[iman 1001 Temel Eser.

MEMMEDOV Nadir, Azerbaycan Yer Adlarr, Azerbaycan Devlet Negriyatr, Baku 1993.

MINORSKY, V., Arsteruni mad., lslAm Ans.

MTNORSKY V., Nadir mad., lslAm Ans.

MINORSKY V., Karakoyunlu Hiikrimdarlarrntn Kabilesi, Koprrilti Arma$anr, 1953,

MINORSKY V., Uzun Hasan mad., lslAm Ans.

MINORSKY, V., Turan mad., lslAm Ans.

MINORSKY, V., Maku mad. lslAm Ans.

M|Z|-ULU, lsmalt, Merkezi Gafkaz'rn Etnik Tarihinin Koklerine Do$ru, Tiirk D0nyasrAragtrrmalan Vakfr Yayrnr, lstanbul 1993, Qav: Prof. Dr. Srileyman Eliyarh- Dog. Dr. Mehman Abdulla.

MO6OL, Hasan, Antalya'nrn Fethi ve Ttirk Miihiirfin0n Vurulugu, Trirk DtinyasrAragtrrmalan Dergisi, Sayr 87, Arahk 1993.

MoGoLLARIN GIZLI TAnlHl, Tiirk Tarih Kurumu Yayrnr, Ankara 1986, eeviren:Prof. Dr. Ahmet Temir.

MORAVCSIK, Gy. (Budapegte), Tiirklii!0n Tetkiki Bakrmrndan Bizantolojinin Ehem-miyeti, ll. Tiirk Tarih Kongresine Sunulan Tebli$ler, 20-25 Eyliil 1937, TrirkTarih Kurumu Yayrnlarr, Kenan Matbaasr, lstanbul 1943.

MUSUL - KERKUK lrc lqili Argiv Belgeteri, T.C. Bagbakantrk Devtet ArgivteriGenel Miid0rltilii, Osmanlr Argivi Daire Bagkanli Yayrnr Nu: 11, Ankara1993.

MUNECCIMBA$I Ahmet Dede, Muneccimbagr Tarihi 2 Citt, Tercriman 1001 TemetEser. Arapgadan Qeviren: lsmail Eriinsal.

NESEVI iluhammed, ClAliittin Harezemgah, Maaril Vekaleti Yayrnl, Devlet Mat-baasr, lstanbul 1934, Qev. Necip Asrm.

MEHMET NE$RI, Negri Tarihi, K0lttir ve Turizm Bakanhlr Yayrnr, Ankara 1983,Hazrrlayan: Prof. Dr. Mehmel Altan Ktiymen.

NUR, Rza, Tiirk Tarihi, 12 Cilt, Toker Yayrnlarr, istanbul '1979.

ORHONLU, Cengiz, Osmanl lmparatorlu$unda Agiretleri iskAn Tegebbtisii, ErenYayrncrhk, lstanbul 1963.

ORKUN, Veli, Stirmeli Qukuru-lfdrr Tarihi Co$rafyasr, Aydrn Matbaasr. lgdrr 1955

ORUC BEY (Edlrnela) TARIHI Terciiman 1001 Temet Eser.

NIHAr CuduxavlT tdon rl'nlHl

OSMANLI Devleti ile Azerbaycan Ttirk Hanftklan Arastndaki Mtinasebetlare DAir

Argiv Belgeleri, Bagbakanlk Devlet Argivleri Genel Mtidtirlii$u, osmanltArgivleri Daire Bagkanlrlr Yaytnt Nu: 4, Ankara 1992.

osMANLl HARITASI, 1913 basrmr.

osTRoGoRSKY, Georg, Bizans Devleti Tarihi, T0rk Tarih Kurumu Yaytnt, Ankara

1991, Qeviren: Prol.Dr. Fikret lgtltan.

6CEL, Prof. Dr. Bahaeddin, T0rk Mitolojisi l, T.T.K. Yaytnt, A[ustos 1971.

6CEt, prof. Dr. Bahaeddin, T0rklerde Ad Verme Geleneli, lslamiyetten sonra

Milli Kiiltiir, 1982 C. 4.

6CEL, prol. Dr. Bahaeddin - Mehmet Eriiz - H.Dursun Ytldrz - F.KrrztolluBayram Kodaman - Abdulhalgk Qay, Tiirk Milli Bgtgnlglti lgerisinde Do$u

Anadolu Ank. 1986.

6ZAeg, 6mer, Gaziantep Dolaylartnda Tiirk-menler ve Baraklar, Gaziantep Ktiltiir

Derne[i Yaytnlan, GazianteP 1958.

OZOe6en, Hiiseyin, X/1. Yiizyrl Tahrir Defterlerine giire Antep'in Sosyal ve E-

konomik Durumu, T.D.A.D., Sayr 16, lstanbul 1988 $ubat.

6ZER, Prof. Dr. Yusul Ziya, Son Arkeolojik.Nazariyeler ve Subarlar, ll. Ttirk Tarih

Kongresi Bildirileri, Kenan Matbaasr, istanbul 1943'

6ZrUNA, Yrtmaz, Turkiye Tarihi, 12 Cilt, Hayat Yaytnlart.

$ZfUnK Prcf. Dr. Yagar Nuri, Tarih Boyu Bekta$lik, Yeni Boyr.rt Yaynlan, istanbul, 1992.

PAKALIN, M. Zeki, Osmanlt Tarihi De[imleri ve Terimleri Sozltigii, Milli E$itim

Bakanlr$r YaYtnt, lstanbul 1993.

pEgEVl, ibrahim, Pegevi Tarihi, 2 Cilt, Son Negriyat Matbaast lstanbul 1969,

Bugtink0 Dile Qeviren: Murat Uraz.

RADLOFF, W., Sibirya'dan, 4 cilt, Milli E$itim Bakanllr Yaytnt, lstanbul 1994, Qev:

Ahmet Temir.

RASONYI, L., Tarihte Tiirkliik, T0rk Kiiltiirunii Aragttrma Enstittisti Yaytnt, Ankara

1993.

RASONYI, L., Macar Arkeolojisinde Hunlar, Avarlar, Macarlar. Ankara 1937.

RESULZADE, Mehmet Emin, Azerbaycan cumhuriyeli, Haz: Dr. Yavuz Akplnar

ldan Murat Yrldrnm - Sabahattin Qa$rn, Azerbaycan Tiirkleri Kiilttir ve

Dayantgma Derneli Yaynt, istanbul 1990.

RESULZADE, Mehmet Emin, iran Tiirkleri, Haztrlayanlar: Dr.Yavuz Akprnar irlan

Murat Ytldtnm - Selahattin Qafrn, T.D'A.V. Yaytnt, lstanbul 1993'

RESULZADE, Mehmet Emin, Kalkasya Tiirkleri, Haztrlayanlar: Dr. Yavuz Akplnar

- irlan Murat Yrldrnm,-sabahattin Qa$rn, T.D.A.V. Yaytnlart, istanbul 1993.

RlgvAoGLU, Dr. Mahmut,iDoou Agiretleri ve Emperyalizm, Bo$azigi Yayrnlart,

lstanbul 1992. I

ROSS, E. Denison, $eddad mad. lslAm Ans'

$AKA, Prof. Dr. saim, Ercigli Emrah, Ktilttr ve Turizm Bakanhlr Yaytnlan, Ankara

1987.

SARA9OGLU, Hiiseyin, Dolu Anadolu Bolgesi, Milli Ef1im Bakanlr$r Yaytnt,

lstanbul 1989.

NiHAT gETiNKAyA/ rdDrR TARIHi

SARAY, (Prof.) Dr. Mehmet, Dtinden Bugiine Afganistan, Bo$azigi yayrnrarr, is-tanbul 1981.

sEviM, Prof. Dr. Ati, Genet eizgiteriyte setguktu-Ermeni ltigkiteri, Tiirk rarih KurumuYayrnr, Ankara 1983.

sEviM, Prof. Dr. Ali, Anadolu'nun Fethi selguklular D6nemi (Bagtangrcrndan1086'ya kadar) Ankara, 1988.

sEviNg, Nejdet, Gazianrep'te yer Adlan ve Tiirk Boylarr, T.D.A.D. sayr 26, Ekim1983.

sEYiDov, Prof. Dr. Mireli, Azerbaycan Halkrnrn soy Ktikiinii Diigiinerken, yazrcrNegriyatr, Baku 1989.

soYLU, s[kr, Kriy Adlannrn Deligtirilmesinoe 6tg0, T0rk Folklor Aragtrrm4a1Dergisi, Mart 1972,

SPULER, Bertold, lran-Mo$ollarr, Tiirk rarih Kurumu yayrnr Ankara 19g7, eeviren:Cemal Kopnilti. ilhanhlar mad., islAm Ans.

STRABON, Cofrafya.

STRECK, M., Dvin mad., lslAm Ans.STRECK, M., Elvend-K0h mad., lst6m Ans.

suMER, Prof. Dr. Faruk, oluzlar (l-iirkmenler), Ana yayrnlarr, ilaveli 3. baskr,lstanbul 1980.

suMER, F., Qepniler, Tiirk Diinyasr Aragtrrmalan Vakfr yayrnr, lstanbul 1992.stjMER, F., "Azerbaycan'rn Tiirklegmesi" Belleten ciltXXl sayr: g1-g4, s.42g-1y'l7,

1957, ANKARA.

SUMER, F., Qukur-Ova Tarihine Dair Aragtrrmalar, Ankara, 1964.SUMER, F., Avgarlara ddir, Kiipr0tii Armaganr.

stjMER, F., Bayrndrr-Pegenek ve yriregirler, Dil ve Tarih - co$rafya Fak. Dergisi,Xl, sayr 2-4

StiMER, F, Bayatlar, Tiirk Dili ve Ed. Dergisi, sayr 4.

SUMER, F., Boz-Ulus Hakkrnda Dit ve Ta.Co!. Fak. Dergisi Vil, sayr 1.StiMER, F., Safevi Devletinin Kurulugu ve Geligmesinde Anadolu Trirklerinin Rolij,

T.T.K., Ankara 1992, s.97. (Kaya/Kaypara beg). SUMER (Demirtag) F., Os_manh Devrinde Kayrlar, Belleten, sayl 47.

suMER, F., osmanil devrinde Anadolu'da yagayan bazr Ugoklu o$uz boylarrnaMensup Tegekkiiiler. lst. Unv. lt<t. faf Mec. Xt. 1952.

SUMER, F., Kara-Koyunlular, Tiirk Tarih Kurumu yayrnr, Ankara 1gg4.

$AM[ Nizamiiddin, Zafername, Tiirk rarih Kurumu yayrnr, Ankara 19g7, FarsgadanQeviren: Necati Lugal.

$EREF HAN, $erefname, c.l (Kiirt TarihD, y6ntem yayrnlarr, istanbul 197.1.

$EREF HAN, gerelname c. ll (osmanft-iran Tarihi), Ant yayrnlarr, istanbul .1g71.

TABERI Milletler ve H0krimdartar Tarihi (5 citr), Miili Egitim Bakantrlr yayrnr,lstanbul 1991.

TASAGIL, (Dog.) Dr. Ahmet, Gok-T0rkler (Doktora lezi), T.T.K. yayrnr, Ankara 1995.TAVERNIER, J. 8., xvll. Asrr ortalannda Tiirkiye Uzerinden lran'a seyahat, Ter-

NiHAT NKAYA / rcDrR TARIHi

ciiman 1001 Temel Eser No: 153, istanbul 1980'

TEM|R, prof. Dr. Ahmet, Cengiz Han, Kiilttir Bakanlr$l Yaytnlart, Ankara 1989.

TERCUMAN Gazetesi YaYtnt Harita'

TOGAN, Ord. Prof. Dr. A. Zeki velidi, Umumi Ttirk Tarihi'ne Girig l, Enderun

Kitabevi, 3. Baskr, istanbul 1981.

TOGAN, Ord. Prol. Dr. A. Zeki Velidi, Bugunkti Tiirk ili Tiirkistan ve Yaktn Tarihi,

Enderun Kitabevi, 2. Baskr, istanbul 1981.

TOGAN, A. Zeki Velidi, O[uz Kagan Destant, Enderun Kitabevi, istanbul 1982.

TOGAN, A. Zeki Velidi, Azerbaycan mad., islim Ans'

TOGAN, A. Zeki Velidi, Azerbaycan Etnogralyastna dair, Azerbaycan Yurt Bilgisi'

1933, C. ll.TOGAN, A. Zeki Velidi, Halrralar. Hikmet Gazetecilik Yaytnt, istanbul 1969'

TOGAN, A. Zeki Velidi, AllAn mad. islAm Ans'

TOGAN, A. Zeki Velidi, Hazarlar, mad. islAm Ans.

TUFAN, Hact Talat, lldrr egrafindan, gifahi bilgileri.

TUGAL, H. Fehmi, ll. T.T.K. Bildirileri, Kenan Matbaasr, istanbul 1943.

TURAN, Ahmet, Krrrm ve Do$u Anadolu Yer Adlart iizerine, T.D.A.D' Sayt 85'

A[ustos 1993.

TURAN, Ahmet, Batr Trakya ve Do$u Anadolu'da Koy Adlarr, T.D.A.D.,,sayt 71 ,

Nisan 1991.

TURAN, Prof. Dr. Osman, Dolu Anadolu Ttirk Devletleri Tarihi' Naklglar Yaytnevi'

istanbul 1980.

TURAN, Prof. Dr. Osman, Selguklular Zamantnda Tiirkiye Tarihi. Naktglar Yaytnevi,

Yaytn No: 28, istanbul 1984'

TURAN, Prol. Dr. osman, selguklular Tarihi ve Tiirk-islam Medeniyeti, Ankara 1965'

TURAN, Prof. Dr. Osman, Dolu Anadolu Tiirk Devletleri Tarihi, lstanbul 1993.

TURAN, Prof. Dr. Osman, Bayburt mad., istanbul, Ans'

TURSUN BEY, TAri-i Ebii'l-leth, Haztrlayan: Mertol Tulum, istanbul Fetih Cemiyeti

Yayrnlan, lstanbul 1977.

TURK ANsiKLoPEDiSL lldrr Maddesi'

TURKA1 Pol. Dr. Cevdet, Bagbakanltk Arqiv Belgelerine Gore, Osmanlt impara-

torlulunda oymak, Agiret ve cemaatlar, Terciiman Kaynak Eserler Dizisi 1'

istanbul 1979.

TURKIyEDE MESKUN YERLER KILAVUZU, T.C. lgigleri Bakanlrlr Yaytnt, Bag-

bakanhk Devlet Matbaast, Ankara 1946' 2 cilt'

$RAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Yeni Matbaa, Ankara 1950.

URFALI MATEOS Vekayinamesi (952-1136) ve Papaz Grigor'un Zeyli (1136-1162)'

Qeviren: Hrant Andreasyan, Notlar M.H.Yrnang, Ankara, 1962'

UZUN9ARSIL;, Ord. Prof. Dr. ismail Hakkt, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu'

karakoyunlu Devletleri, Ttirk Tarih Kurumu Yaytnt, Ankara 1984'

UZUNgARglLl, Ord. Prol. Dr. lsmail Hakkt, Osmanh Tarihi, C. ll, T1rk Tarih

Kurumu YaYtnt, Ankara 1988.

NiHAT qETiNKAYA / rCDrR TARiHi

UZUNQAR$ILI, Ord. Prol. Dr. ismail Hakkr, Osmanlt Tarihi, C. lll, Ktsrm l, TiirkTiirih Kurumu Yayrnt, Ankara 1988.

UZUNQARSILI, Ord. Prof. Dr. ismail Hakkr, Osmanlt Tarihi, C. lll, Krstm ll, TiirkTarih Kurumu Yaytnt, Ankara 1988.

UlrUfn$ln, M. $., T0rkiye Tiirklerinde Ad Verme ile ilgili Gelenek ve inanglar.

1. Uluslararast Tiirk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1976, sh. 369-385.

UNAL, Hiiseyin Rahmi, "lldrr Yaktnlartnda Bir Selguklu Kervansarayt ve Batum

Dolubeyazrt Kervan Yolu Hakkrnda Notlar". ist. Un. Ed. Fak. Sanat Tarihi

Ens. Sanat Ta.Ylllr$r, Yrl: 1969-1970, sayr:lll, s. 7-15, istanbul 1970,

UttUVlR, Veysel, Van Tarihi ve Kiirtler Hakkrnda Tetebbuat, istanbul 1928.

UttUVln, Em. General Veysel, lstiklal Harbinde Bolgeviklerle Sekiz Ay, $irketiMrirettibiye Bastmevi No: 73, istanbul 1948.

VAS|L|EV, A. A., Bizans imparatorlulu Tarihi, gev. Aril Millid Mansel, ist.1943.

VELiLi (Baharh), Mehemmethesen, Azerbaycan, Azerbaycan Devlet Negriyatr, Baku

1993. (ilk baskrsr 1921).

WOODS, John E., Ak-Koyunlular Milliyet Yaytnlan, lstanbul 1993.

YALGIN, Ali Rza, Cenupta Tiirkmen Oymaklan C. l, ll, Kiiltur Bakanh$l Yaytnt,

Ankara 1977.

YAVUZ, Edip, Tarih Boyunca Tiirk Kavimleri, Kurtulug Matbaast, Ankara 1968.

YAVUZ, Edip, Do$u Anadolu'da Dil-Onomastik itigfiteri Uzerine Bir Deneme, TiirkKtiltiirtinii Aragttrma Enstittisii Yaytnt, Ankara 1 983.

YAZlCl, Tahsin, Safeviler mad., lsl6m Ans.

YILMAZ, O.,- 9ENER, M., "Erzurum-Pasinler, Erzincan'Qaytrlt, Kars-Tuzluca Ma'

latya-Hactlar Stratigrafik Agrsama Kuyulartna Ait Orneklerin X-lgtnlart Tekniliile incelenmesi" Tiirkiye Jeoloji Kurumu Biilteni, Cill: 27, sayt:1 s.31-40'

Ankara 1984,

YlNANg, M. Halil, Celaleddin Harezmgdh mad., islAm Ans.

YlNANg, M. Halit, Ak-Koyunlular mad. isldm Ans.

YlNANg, M. Halil, Ttirkiye Tarihi (Selguklular Devri), istanbul 1944.

YlNANg, M. Halil, Anadolu'nun Fethi ve Malazgirt Meydan Muharebesi, Malazgirt

Zaleri ve Alp Arslan.

YlNANg, M. Halil, Erzurum mad., islAm Ans.

YlNANg, M. Halil, Arslan-$ah mad., islAm Ans.

YlNANg, M. Halil, Ertu[rul Gazi mad., islAm Ans.

YlNANg, M. Halil, Ak-Koyunlular mad., islAm Ans.

YlNANg, M. Halil, Bitlis mad., isl6m Ans.

YlNANg, M. Halil, Cihangah mad., isl6m Ans.

YUSUFOV, Yusuf-IGRiMOV Senaf, Toponimikanrn Esaslan, Maarif Negriyatr, Baku 1987.

Y$CEL, Prof. Dr. Yagar, Anadolu Beylikleri Hakktnda inceleme, Qobano$ullarr ve

Candarolullarr Beyli$i, T.T.K. Yayrnr, Ankara 1988.

ZEYNALOGLU, Cihangir, Muhtasar Azerbaycan Tarihi, Azerbaycan Devlet Kitap

Palatasr, Baku 1992.

NiHAT qETINKAYA / IdDIR u,nlnl 353

INDEKS

-A-Aacl'dil. 274,

Aba: 273,

abak: 159.

Abaka Han:41, 69,

Abalr Dokuzu: 297,

Abah T0rkmenleri: 273,

Abag Abad: 131

Abar Krglalr: 130,

Abasg6l: 97, 130,

Abaatuman Krglalr: 130,

Abaza:130Abbae A!a: 97,

Abbas Mirza: 92,

Abbacilcr: 297,

Abdal -lar: 49, 251, 252,

Abdal Yurdu: 252,

Abdaldk: 252,

Abdi Bey ($amlu): 150,

Abdulbaki G6lptnadt: 274,

Abdulali bey (Kirempeli): 97,

Abdulkadir lnan: 145, 21, 237, 241, 281, 334,,

Abdulla Silo (Grihokin): 97,

Abdullah Bey (Gtll0zardlu): 245.

AMurrahman Han (Babudu): 154,

Abdullii: 259,

Abhaz: 64, 65, 68, 130,

Abr Beyli ($ahseven): 273,

Abrh:273,

Abrlkent: 273,

Abrgdrlar: 273,

Abid: 215.

Abovyan: 252.285,258,Abgeron: 322, 335,

Abu Bekir Tahrani: 79,

Abu'l Farac:55, 14O,

Acara-i UlyA: 245,

Acarlr: 197, 273,274,Aceran: 273, 274, 2{l,Aa€ri: 273,

Acerk6y: 275,

Acerkdyahmetbey: 275,

Accrli: 197,

Aceroba: 275,

Aerud:274, 293,

Acrrlr: 275,

Acirli -10: 157, 259, 274,

Aur\:221, 274,

Adam Oleari: 308,

Adana: 127,

Adatlu: 131,

Adem: 37.

Ademank: 284,

Adeti: 131,

adet-i afnam: 131,

adet-i gulamiye: 131,

Adedi:131.Adry.man:1,

Adilcevaz: 15,

Adriya Denizi: 234,

Afat Gurbanov: 154,

Atganbtan: 8, 25,78, 14€, 248' 287, 306, 307,328,

Afganh Lodi Hanedent: 307,

Afganh Sur Boyu: 3O7,

Alif Erzen: 2, 7, 11,

Afrasyab:47, 53,

Alrodit 142.

Alsug: 82,

Afgar, bok. Avgar.

Agarak: 172, 173,

Agaradzor:

Agathangelos: 42,3o5,

A!-$ur: 334,

KAYA / IGDIR TARIHi

A$abey: 132,

Alabeyli:132,

Alageri, Jer: 50, 80, 192, 197,203,212,273,274, 335,

A$aglu: .l58, 205,

Aladeveler: 114,

A$airza Krrhan (Kamrgh|): 97.

Alam Verdi Bey (Acirli): 274,

Alamalr: 166,262,275,Alamayh: 275,

Alaver: 132,

A$ca-A!ag: 204,.

Alca-Koyunlular: 158, 288,

Alcakala: 27, 57,

Alrstafa: 181, 190, 319,

A$mak: 203

ASmah (A[amah):80,

Afmugan: 285,

Alocak: 145,

Aln hi: 6,

Aln lsyanr: 286, 326,

ASsakh: 280,

Ahamenig: 21, rK,

Ahtlkelek: 18, 168, 169, 2z16,

Ahrska: 18, 168, 169, 173, 245, 255, 268, 301,

Ahi-Eren -ler: 188,

Ahi Memmed: 188,

Ahi-Toraman: 188.

Ahi-Veyis: 188,

Ahlat: 40, 41 , 51 , 59, 63, 65, 66, 67, 257, 3O7,

Ahlat Emirlidi: 64,

Ahlat $ahlarr: 64

Ahmediye Medresesi: 72,

Ahmedli, -lu: 262,

Ahmet Ala (Sakanh): 326,

Ahmet Bey Ahmetli: 276,

Ahmet bey (grrakh'h): 97.

Ahmet Bey Zaviyesi: 84.

Ahmet Caferollu: 198, 280, 283, 307,

Ahrnet Halag: 307,

Ahmet Ender G6kdemir: 100, 101,

Ahmet Refik: 288,312,Ahmet Tacbahg: 91,

Ahmet Temir: 262,

Ahmetbeyli: 276,

Ahmetli: 275, 276,

Ahmetli Ttirkmenleri: 276,Ahgeri:197,

Ahtalar: 114,

Ahur Da!r: 199,

Akhura:133,

Aizani taprnalr: 1,

Ak-Bayat 158,

Ak-Bulak: 158, 206, 223,

Ak Bes: 278,

Ak-G6kQe: 182,

Ak-Hamzah: 313,

Ak-Hun -lar:49, 50, 158, 188, 201, 251,903,305, 312,

Ak-Koyunlu Devleii: 69, 80, 257,266, 913,

Ak-Koyunlu{ar: 41, 71, 79, 79,Ak-Memmed: 188,213,Ak-Molla: 182,

Ak-Ogurlar: 2tO,

Ak-Sek0: 256,

Ak-Tag: 188,

Ak Taz: 281, 289,

Akad -lar: 4,

Akalkalak: 57,

Akgakale: 108,

Akga-Kfimbet 279,

Akdam: 294,

Akdeniz: 26,

Akdes Nimet Kurat: 268

Akdolan: 275,

Akgiin: 318,

Akilisen: 28

Akmanrglar (Ahamenigler): 20, 29,

Akori: 133.

Aksaray:210,

Aksidar: 28,

Aksu:132,

Aksungur: 279, 339,

Akgeyana: 2rli},

Aktag: '134,

Akunk: 49, 223,

Akyaka:101,

al: 135,

Al bayrak: 135,

Al-Hazar: 138,

Al Krzr k.: 138,

Al-Kosh: 140,

al-od: 135,

Al-6zen: 2113,

Al-Sahmi: 334,

Al-Urut: 141,

Ala'0d-din Muhammed: 307,

Ala Hacrlu: 174, 21O,

Al6addin KeykubAd: 66,

Alabut: 142,

Alaga: 290,

Alagah:161,

NiHAT gETINKAYA Idpn raniHlAlada!: 145,

Alag6z: 283,

Alamul -Kalesi: 226,

Alan -lar: 29, 65,

Alarlu:. 274,

Alat: 142,

Alatak (!): 36,

Alatava: 145,

Alatay: 1215, 196,

Alateye: 145,

Alatolan: 124.

Alatou: 145,

Alaluu: 145,

Alayundlu: 123,

Allaz: 284,

Alazan: 2213,

Albagh: t1:},

Albania: 28,

Albanlar Tarihi: 335,

Albrz Kalasr: 57,

Alcr k.: 263,

Algah: 134.

Algahda!: 134,

Algalt k.: 134,

Alemho: 277, 326,

Alevi: 269,

Algemer: 18, 136,

algrg: 135,

alhan: 135,

Alhan, Jl: 276,

Alhan Ugalr: 276,

Alhanh k.: 134, 138, 263,

Alhas: 277,

Alhas Mirza: 277,

Altnca -(k): 62, 84,

Ali (Hz.): 8, 9, 10, sl, 68, 127, 269,27O,Ali Asker Bey:324

Ali Ataman: 97,

Ali Bey (Hao Mamah): 302,

Ali Bican: 135.

Ali Egref bey: 99,

Ali Karasu (Hacr): 315, 316, 317, 334.

Ali Kulu Han ($amlu): 144, 258,

Ali Mirze bey: 193, 286,

Ali ollu Ahmed: 72,

Ali Paga (Konya Valisi: 200,

Ali Rrza G6kta9: 182.

Ali Seker Bey (Baharlu): 155,

Alican k.: 118, 135, 136, 283, 284,

Alican Hacrlu: 174,

Alisa: 274,

Alisar: 197.

Aligan G.: 45,

Alkaevli: '123, 157,

Alktzrl: 138, 190, 291,

Alk6se: 97, 138, 31S,

Alma-Ata: 140,

Alma Tamak: .l41,

Almah Torlu: 141,

Almahbuk:141.

Almahk: 1zO, 141,

Alman.Bet: 178, '179,

Almanya: 88,

alav/alov:135,

Alp-Arovaz Han:

Alp-Arslan: 56, 57, 58, 60, 164, 286, 291,

Alp-Erenler: 188,

Alp-Er-Tunga (Efrasyab): 18, 20, 47,

AlpavuvAlpagut: 80, 212, 249,

Alpel: 234,

Alpey: 140,

Alplu: 82, 279,

Altay -lar: 5, 17, 204, 241,

Altay Tdrk Cumhuriyeti: 134,

Altay T0rkleri: 135, 138, 250, 301,

Altrn-aba: 273,

Altrn Ordu Devleti: 70, 73, 75,76, 126, 204,249,267,

AluCAluQa' 1354,

Alut: 141, 285,

Alvand: 28,

Alvrz: 57,

Amanus da!r: 2,

Amar: 142, ltlii,Amara: 142,

Amarat 142, 218,

Amarcrk: 143.

Amadg: 143,

Amarlr: 143,

Amasiya: 213,

Ambert: 189, 339,

Amerika: 192.

Amerikan heyeti: 107,

Aminan: 296,

Amirli: 3.l2,

Amuderya: 18, 193, 24O,248,Amuk vadisi: 2,

Amurat 143,

Anabasis: 5,

Anadolu Ahileri: 188.

Anak bey:31, 32, 33, rt6,

Anamas: 210,

356 NIHAr CEIiNKAYA / rdDIR ranlslAnar: 142, 143,

Anau:1,Anbert, bak. Ambert.

Ancari: 124.

Andranik: 98, 207,

Anr: 38, 53, 57, 58, 62, 63, 64,65, 69, 248,257,

Anr Bagrathlarr: 56, 57,

Anr $eddadhlan: 57,

Anr Themagr: 57,

Ankara: 115,

Antakya: 2, ul6,

Antalya: 6, 127,125,

Antoin: 29,

Antonyus: 27,

Apar (c0cen): 2t18,

Aparan: 187,261.

Aparn; 22, 50,

Apas: 130,

Apasiyak: 13O,

Appak (A!appak): 278,

Apseron: 228,

Apulet: 60,

Arab- Zengi: 340.

Arabh: 338.

Arad: 145, 284,

Aratat:77,

Aragyuh: 207,

Araks: 25, 27,28, 4, 28r'.,317,

Aral G6l0: 18, 50, '164, 2&,277,291,Arahk ilgesi:sral, 57, 73,74, 90,93, 143, 19O,

197,227,Aran: 284,

Arapdizesi: 32,

Arapkir:144,

Arapkidii Mahmut A!a: 1214.

Arapkklii Miihelhil Bahadrr: 144.

Arapkirli T0rkmenleri: 8O, 14/, 213, 259, 278,

Arapkerli: 1214.

Araph Tiirmen: 133, 263,

Ataral2 24, 29, 4,70,74,Araratol:115.

Arae Dilmaflrlarr: 60, 6il, 65

Aras Havzaar: 84,

Aras krralhlr: 26,

Arac k6prici: 60,

Araa Tfirk Cumhuriycti H0kumeti: 98, 99, 10O,

101, 102, 103,'t04, 105,

Arasbirin -lu:'212,

Araqlu:222, 279,

Nati 14r'.,284,

arata gkmak: 144.

Aratam: 1t15,

Aratan: 138, 14,, 145,2U,Aratta Kahini: 145,

Aratta olke3i: lrts,Arattaya 9ayr:arattu: 145,

aratu: 1rL5,

Arb.la: 326,

Arcig (Ercig): 24, tt3,

Arpr:24,Ardahan: 107,

Ardanug: 249,

ArdaSat 29, 28,

Ardat 109.

Ardaz: 28, 31,

Ardcaco: 34,

Ardcair: 3O,31, 32, 38, 219,

Argil-Kat: 127,

Argigti l.: 14.

Argigti ll.: '15,

Argun Han: 41, 70, 136,

Ansyan: 305,

Arif Acal: 197,

Arkuri Yatan Alatda6: 1Sr,

Arlar: 145,

Armavir: 14, 23,

Armudu: 145,

Aror: 24,

Arpagay ilg*i: 336,

Arpagayr: 67,72, 11O, 1'13, 116, 248,

Anan:28,36, 55, 59, 79,

Are: 1zlE,

Argac-idea: 248.

Arcak: 23, 248.,324,

Araak ll.: 34,

Aksak-idca: 248.

Araak-idcs: 248.

Arsakid Jer: 25, 38, .t0, 4i],

Araeklr: 23, 25, 4, 42, 49, 247,24€,

Argakk -lar:26, 30, 34, 140,

Arsrlan: 14€,

Aralan-aba: 273,

Arslan Bey: 324,

Arglanh: 146,

Argaguni bak. Argakuni.

Argak: 22,

Argak l.: 28

A6ak lV.: 34,

Argak X.: 25

Argakuni: 25, 29, 31, 35, 44,

NIHAr CETINKAYA/ reDrR ranlsl 357

Argav: 24,

Argavir: 34,

Artaksata: 23,26,27,Artaksiyar: 23, 25, 26, 27, 35, M,Artaksiyas ll: 27,

Arta$ar: 26, 293,

Artavast l.: 27,

Adik: 187. 217,

Artsvanigt:134,

Artuklu llgazi: 64

"aru": 4,

Aruvand: 28,

Aruyr: 24,

Arzan: 59,

Arzagkun: 13,

Arzen:24,

Arzeruni: zl3,

Asaf Keth0da: 221,

Askalan: 142.

Asma: 147,

Asma Kuyu: 147.

Asmaba!:147,

Asmabeydili: 147,

Asmalar: 147.

Assaf bey (Iopal): 148.

AstBay: '148,

Astaban: 1218.

Astabh: 147,

Astafh: 147,

Astafil: 147.

Astarabad: 23,

Astazor: 148.

Astiyag: 22,

Asuri kazasr: 19, 158,

Asur -lar: 11, t3, 14, 17, 18, 21, 35,

Asuristan: 42,

Agaor Alican: 28:r,

Ager: 197,

Ageri:.274,

Ageriyan: 197,

Aghan: 273,

Agki:273, 274,

Agrk Hiiseyin: 148,

Airk Safi: '141,

Agrkpagadlu: 67,

Atkabat: 1,

Agkenaz: 42,

Agkunyan: 2218.

Agot l: 52,

A$tarak: 207, 285,

At-AOrzh: 327,

ata: 219,

Ata Malarasr: 8, 9,

Alabay; 257,

Ataman: 68,

Aiag/Atag A!a: 328,

Atgek€nler: 184,

Aterbadagan: 219,

Ateg Prenei: 234,

Atrcr: 1rE,

Atreroba: 149.

Atilla: 49, 50, 2N,Atropeten: 28,

Ava: 74,

Avacrk:32,74,

Avadankk:149.

Avak: 68.

Avar, -lar: 5, 47, 50,'l.59, 2U,241,Avli:7,Avrkman: 277,

Avgar, Jar: 83,74, 82,84, 90, 123, 212,221,222, 232, 233, 262, 263, 278, 279,28€, 292,305, 315, 316, 317, 320,323,

Avgar Dallan: 279,

Avgar Delek: 280,

avgari:279,

"avut'eki: 49, 50,

Awa: 74,

Ay-aba: 277,

Ay-Atam (Adem): 10,

Ay-llan: 123, 315,

Aydrn Memmedov: 3,

Ay-Doldu Bey:232,Aygegai: 239,

Aygezard: 293,

Ayrnh:212,

Aymak ili: 304,

Aynm, -lu: 97, 2O7,225,248, 28O,332,Ayrrm Ddt:281,Ayrrm Dereei:281,

Ayrrm Elleri lclim $urarr: 57, 24€.,

Ayrrm Krglafr: 281,

Ayrrm Saalt: 280,

Aynm-Ulu:281,

Ayrrm Yata$t: 281,

Aynmlar: 280,

Ay-Sabar: 5,

Azak Denizi: 50,

Azarahmedi: 276,

Az.baycan Muravat H0k0mcti: 106,

Aziz Kirkor: 33,

NIHAT CETINKAYA / rcDrR TARiHi

-B-Bab: 34,

Babaoan: 149,

Babegin:

Babek: 30,

Babrrh lar: 64, 65, 68,

Babil:21,

Babur $ah: 155, 307,

Babulu oymalr: 72,

Bab0'Sul: 335,

Badana:281,Badrllr/Badilli: 39, 82, 149, 151,

Badrlh Camokanh: 152,

Badilli Yaylasr: 153,

Bag: 38, 284,

Baganah: 28'1,287,Bagania Ayrrm: 280,

Bagarlu: 154,

Bagrad: 52, 284,

Bag-ran: 38, 64,

Bagratid: 36,

Bagratk -lar: 38, 61,

Bagratuni: 52, 53, 54,

ba!: 36, 37,282,Bala Tarkan: 289,

Bala Yaprafr: 37,

BaSdat: 36, 75,78,282,Bafrr: 282,

Balrr UUgalr: 282,

Balrr bey Rrzazade: 98,

Bdh: 153, 154.

Baha Sait Bey: 333:

Bahaddin Ogel: 266, 233, 266,

Bahaddin $akh Bey: 110,

Bahar eyaleti: 154.

Bahar k.: 156,

Baharlr k.: 73,78, 12A, 15/'Baharlu boyu: 74, 155, 'l58,212,Baharlu-Sahatlu: 212.

Baharh T0rkmenleri: 304,

Baharh Yurdu: 156.

Bahlavuni: 248,

Bahmalr: 329,

Bahri: 124.

Bahrili Afgarr: 280,

Bahr-i Hazar: 84,

Bahr0'l Eneab: 169,

Bainoe: 28,

Bakcan: 278.

Baktr-Berdi: 278,

Baku: 2, 75, 78, 85,

Bakur: 28, 29, tO,

Balabeklu: 274,

Balak (Belek): 5, 51,

Balakkendi:206.

Balasagun: 49,22O,

Balasakan Krlrtleri: 327,

Balhan Kent: 334,

Balhan T0rkmenleri: 55,

Bahkh G6l: 331,

Balkan, -lar: 61,

Balkaq: 50, 315,

Bam:155,Bambakagat: 238, 238,

ban: 245,

Banat: 246,

ban0k: 2t15,

Bar:161.

Barag: 48,

Barak, -lar: 160,

BArAni, ler: 73,

Baranlu, -lar: 80, 154,

Bargrn: 246,

Bargrn Salur: 236, 2$,Bargrnrn K6k KAgAnesi: 246.

Bargrnlr! Kenl: 246, 247,

Bar$n:247,

Barrmbay: 41,

bari:16'1.

Bari Tepeei: 161.

Barlas Kanalt: 78,

Barmak: 333,

Barsel: 58,

Barthold: 7, 10, 293,

Barula:19.

Basar-aba:273,

Basrk: 49,

Baeileioe ll: 53.

Basmaciyan: 42,

Basra: 4,

Basurman: 278,

Bag-$ad (Pa9a): 333,

Bagaran:156,

Bagbulak:161,

Baggank:165.

Bagkurt -lar: 237, 2&,254,Batan: 278,

Batr G6k-Trirk: 159, 2S9,

Batr Trakya: 137,

Batman: 60,

NiHAT QETiNKAYA / IEDIR MNIrri 359

Batum: 54,

Bavbek: 278,

Bayad Ali k5y0: 158.

Bayat-Tokhangah: 1 58,

Bayat -lar: 31, 80, 82, 123,157,158, 159,

288,323,Bayat Melikiimid:'282,

Bayat NEdirh0seyin: 282,

bayati:157,

Bayatlar: 282,

Bayavut: 249,

Bayba6 l.: rl8,

Bayburd: 219, 268,

Bayburdlu: 314,

Baygu Noyan: 68,

Baydar: 283,

baydara:159,

Baydarboy: 283,

Baydu: 70,

Bayezit ($ahzade): 84, 85, 90, 299,

Bayezit ll.: 127, 176,

Bayezit Kaleei: 157,

Bayrndtr-Han: 27, 79, 196,

Bayrndrr -lrlar: 29, 82, 123, 127 , 241, 24€, 323,

Bayrr Ceridi: 288

Bayrs: 278,

Baymaklt: 290,

Bayolu: 277,

Bayram Bey (Baharlu): 155,

Bayram Han (Baharlu): 154, 155,

Bayram Hoca (Baharlu): 73,74,211,

Bayramr havast: 186,

Bayramlu: 80,

Baytemor:4.l,

Beceli: 160,

Becen Kale.i: 160,

Becene -k -ler: 160,

Beceni: 160,

BeenUBeeeni Kalesi: 57, 160,

Bedeni: 2,

Bedile:15'1,

Bedir Sultan (Bayat): 157,

Bedirhan Bey: 243,

Begegli: 279,

Begiran, Jt: 284,

Be!-Dili: 39, 82, 123, 127,148, 149, 151, 153,

186, 204, 209, 245, 259, 268, 278,295, 315, 320, 329, 331, 3s8, 399,

Befdiizii: 126,

Behar: 3011,

Behi$|0; 259,

Behram bey (Alk6seli): 97.

Behram bey (B0y0khan): 97.

Behram Mirza: 324,

Behram $ah: 241,

Bekiranlr agireti: 38, 153, 283, 2U,325,337,Bektag Bey: 324,

Bekiaglu: 22'l,

Bel Ollu 6r0mbek: 284.

Belencer: 6,

Belenli Burun Derbendi: 237,

Belh: 2t18, 289, 304,

Bello: 284,

Belloollu Gerko: 284,

Bellodlu: 284,

Be[icistan: 3:10,

BenAdik: 246,

Benan: 136,

Bendemurat: 160, 166.

Bend-i Murat: 160, 166.

Benekltl: 246,

beng: 2t15.

Benli-Ahmet 246,

Bergem:73, 151, 154,

Berde Sancalt: 308,

BerhikAni: 309,

Beri:161,

Berne:115,

Beroz Amad: 38,

Bertold Spuler:

Bes Bala: 281,

Besni: 6,

Bef-Bulak: 223,

Begogurlar: 2uO,

Bey Qaytn: 200,

Beyazrt: 70, 64, 106, 107, 110, 1t2, 113,

Beygiran: 284,

Beylegan: 75, 78,

Biaini: 13,

Bican: 80,

Bicer i6diri: 127, 265,

Bilaloflu: 80,

Bilaswar: 6,

Bilge Kalan: 289,

Billo: 284,

Bin.Bulak: 223,

Bingiil: 53,

Birdi Bik: 294,

Birikani: 325,

Bh0ni: 7,

Bistam Qimenlili: 194,

Biganh: 297,

NKAYA / rGDrR raniniBitlis: 6, 59, 60,

Biurakan: 189, 339,

Bizans lrlar: 3, 41, 45, 6,47,50, 51, 52, 53,54, 56, 57, 58, 286,

Bogaggi: 3lt]0,

bog/bo!: 242,282,Bogusak: 58,

bola: 242,

Bolgu 6griz: 2113,

Bonyak: 2216,

Borgah: 18, 29, 58, 61, 159, 290,

Borgah Qayr: 56, 61,

Borgalr T0rkleri: rt8, 170,

Borogo$lu: zl8, 53,

Bostan ($.Sadi'nin eseri): 8.

B6tan-Bulak: 161.

Bostan-t Kebir: 161.

Bootanh: 161.

Boydah: 281,

Boz-aba: 273,

Boz-Alan!: 274,

Boz-Ok -lar: 123, 149, 2*, 275,Boz-Ulus: 316,

Bozdolan: 127, 176, 316,

Bozkrr Krpgaklarr: 159,

Bozkug: 108.

Bozok: 263,

B<i,cukl0: 263,

B6gdriz bak. B0gdiiz.

B6!ri Kafan: 297,

B6rgegin: 289,

B6ri: 6, 10,

bdrk: 222,

b<irkenek: 222,,

Bruki agireti: 108,

Buda: 71,

Budak Han: 324,

Budak-620: 2zL3

Budik: 286,

Budikini: 309,

Bu$Bug: 10,37,38,242,Bulday: 37,

Bufdayrk: 124.

Bu$ra Han: 1zO,

Buhara: 231, 277,

bulak: 51,

Bulak -lar: 2O5, 2O7, 252, 255,Bulakbagr: 13, 161, 20S,

Bulakkendi: 206,

Bulanrk: 160, 22O, 2U,Buldan, '132,

Bulgar Tiirkleri: '|'8, 62, 137,

Bulgar -lar: 5, 17, 47, 53,

Burantu: 108,

Burastan: 313,

Burgut, -lar: 7, 290,

Burke: 70,

Burukanh: 98, 246, 285,337,Buzurg: 38,

Brigdiiz: 32, 79, 123, 't25, 211,B0rk0t 124.

BUsr: 306,

B0y0k Qalaray: 41.

B0y0k Hun Devleni: 8, 51,

Bily0k Selguklular: 306,

Bfiyiik Vedi: 109, 330,

-c-Cabbarugalr: 310,

Cacur: 110.

Cagaklr: 167.

Cad: 285,

Cadrgrran: 285,

Cadrk: 285,

Cdrk Han: 285,

Cadroflu: 285,

Caf:,161,

Caf a$ireti: 161, 162,

Caler Sadrk (Hz.): 91,

Caferi Mezhcbi: 71,72, 154, 251, 269,Catrf.y.:72,Caflu Dokuzu: 162,

Calalollu Sinan Paga: 85,

Cahuk: 62,

Cakam: 279,

Cakat'k: 57,

Cakev: 278,

Cala: 57, 287,

Calayrr: 290,

Cambik Han:294,Camrgh k6y0: 1,

CAmi'al tavarih: 197,

Camkrran: l 14.

Cgmokank (Badrlh): 152,

Can-Bakur: '170,

Candervig: 2O2,282,Canfeda: 108,

Can-Keldi: 278,

Canga Edebiyatr (Mecmua): 284.

Canhudaft:189,

Canik: 80,

Car Boldr: 278,

NIHAr CETINKAYA / rdDrR u,nlnl 361

Cank: 312,

Carit 221,

Carozluk: 186.

Caruk: 340,

Cav: 162,

Cavakh-et: '169,

Cavak: 168, 169,

Cavat 199, 306,309,

Cavdar: 169,

Cavhari: 220,

Cavundur: 162,

Cayik:4, 16, 17,

Cebe: 63,

Cebegah k6y0:'111,

Cebrayrl: 231, 331,

Cebrayr oymafr: 276,

Ceceklu: 166,

Cehveng Ala (S6!iid0lii): 97.

Cekey: 278,

Celaleddin Harzemgah: 64, 65, 66, 67, 306,&7,

CelAleddin Rumi: 59,

Celali: 84, 98, 192, 286, 287,288, 3OO, 311,320, 326, 3!r0,

Celalilu: 297,

Celalollu: 287,

Celayir Ji: 98, 198, 199, 204, 2fi,287, 288,292, &2,

Celayir (Avgar kolu): 279,

Celayir Da!: 287,

Celilabad: 287,

Cemgid bey (Aynm): 97,

Cen-Pagur: rO,

Cenavulk: 170.

Cengiz Bey: 109,

Cennet AOaq: 204,

Cennetabad: 109, 190, 212,

Cenub-i Garbi Kafkas Cum.: 100,

Cerid Sultan: 292,

Cerit, ler: 288, 292, 314,

Cerit Silsilp0r: 82,

Certler: 288,

Cevangir: 88, 179, 231,329,

Cevdet Tfirkay: 180,

Cevizollu H.: 137, 145, 2O1,22O,227,254,266, 276,

Ceyhan: 288,

Ceyhun: 243,265,Ceyran D0z0: 320,

Crbrkh k6yii: 29O,

Crbrkk yaylalr: 290,

Crbrkh kabilesi (Krpgak): 290,

Crcaklu: 166,

Crcrklu: 156,

Crgak: 167,

Crgrnh: 291,

Crkrkanlt: 290,

Crmrklr: 289, 290, 291,

crrrk/ong: 162,

Crnk:281,

Crva: 23, 74,285, W,Crvanlt: 16i1,

Cryrkh: 163,

Crynklt: 162,

Crzak T0rk kabilesi: 290,

Crzak gehri: 290,

Crzrglar: 290,

Crzrk, Jar: 29O, 291,

Cic-Ekrek: 173,

Cicerek: 173,

Ci$rek: 162,

Cihan-0mA: 197,

Cihangir Zeynalo}lu. 27 4,

Cihangidi: 80,

Cihangizado lbrahim bey:9S, 100, 1Ol,

Cihangah:73, 78, 80, 81, 303,

Cigin:291,

Cikin:291,

Cilo daor: 175,

Cimikanlr: 29O,

Cingiz-Han: 7, 19, 63, 71, ?26,256,2e2,289,306, 307,

Cingizli -ler: 63, 64, 66, 67, 68, 69, 71, 126,202,2#, 281,287,319,

Cizre:64, 65, 208,

Claviyo bk. Ruy Gonzales de Claviyo.

Coqi: 226,

Cogi Ulusu: 22O,

Colap: 149,

Colig: 191, 338,

Comuk: 289,

Corc: 76,

Cozrg:291,

Crapi: 223,

Crarat: 166,317,

Culta: 36, 88, 206, 269,

Culik: 291,

Cumhd Gegidi: 255

Cumuk: 281, 289,

Cumukank: 291,

Cunkanh (Cumukanh) agircti: 112, 29O,

Cunni:1,

362 NIHAT CETINKAvA / rCDrR rnnlniCurcan:155,

C0cen (Apar): 49,

C0l0k, ler: 285, 291, 313,

-r,),Qabaklu: 300,

9aeaklu:166,

Qadr: 285,

9a!atay: 169, 220,

Qalatay Han: 283,

Qaln Bey: 55, 56, 58,

Qakhtrh Yaylaar: 164,

9akrrlu: 80, 163,

9aklrtag: 163,

Qakirlu: 163,

Qakrrollu:163,gal: 159, 336,

Qala: 3i16,

Qala-Berd: 338,

Qala-Hisar: 3i16,

Qaldrran: S4, 91, 235, 257,

Qaldrran RuznAmesi: 84, 180,

Qaldrran Savagt: 259, 261,

9ah/9ah:159,

Qahk: 163,

Qalk-ovit: 249,

Qalpala: 97, 226,

Qambarak: 259,

Qamurlu (AS. ve Yu.): 164, 284,

Qanakkale: 22,

Qapanh: 82,

9ar: 164, 166,

garrk: 165, 166,

Qank-Balh: '165,

Qank-Bozda!: 165,

Qankmahmutlu: 165,

Qarrkalabagh: 165,

9ank9:67, 113, 164, 340,

Qarrkgrkan:165.

Qankkaramar: 165,

Qankccr: 165,

Qarrklar: 165,

Qarsala: 239,

Qaru! boyu: 164,

Qarufluk: 303,

Qaruk: 34O,

Qaruk T0rklcri: 241,

Qarukin: 165,

Qarukluf: 1&4,

Qatak:13,

Qatagrran: 285,

Qav: 162, 159,

Qavat: 168,

Qavdar: 278,

gavdar-lgdid obasr: 127,

Qavulduy'Qavundur: 123, 126, 127, 162,'l.69,

Qaybasar: 156, 104,

gebic: 178,

Qekirl0: 163,

Qekli: 278,

Qenagik:,l70,

Qenesdan {: 40, 54, 169,

Qenli: 169,

geperukh: 169,

9epni -ler: 80, 82, 123, 217,221,3'l.4,

9epni Vilayeti: 217,

Qera! Sulian: 225, 226,

Qeraklu:166.

Qergioglu: 263,

9erkeg: 260,

Qerkez 6zen: 2u13,

Qrgaklu: 166,

Qrgrak: 163, 166,

Qrlrnlr:291,

9rldrr: 106,

Qrldrr Alcakalaar: 57,

Qrldrr G5l0: .l4, 57,

Qrlpaklar: 189,

grr: 164, 166,

Qrrak k.: 166,

Qrrakbey mh.: t66.grraklar: 166.

Qrrakh: 97, 166,

Qrmazh: 26i1,

9i: 176,

Qigekda!t: 280,

Qigek Hatun: 167, 218,

Qigek Salur: 167,

9i9.klcr: 167.

Qigekli: 166,

Qigeklu Ali Suhan: 167,

Qiftlik: 168,

Qigil: 19, 241,

Qilandrr: 108,

Qilrek: 16i1,

9iki: 315,

Qil: 168, 336,

Qil Ollan: 168,

Qilehana: 291,

Qilchanh:291,

Qillcr: .l88,

9illi: 168, 17d, 239,

IGDIR TARiHi

Qilli.Gedigi: 70, 221,

Qiloflu: 168,

9imeli: 292,

Qimenkent, 4i: 262, 291, 292,

Qimenli: 292,

Qimkent: 289,

Qin: 20, 52, 168,

Qin Magin: 69,

Qin TUrkistanr: 39,

Qingavat: 97, 168, 169, 170,

Qigavat Dinli: 170,

Qingavat $ivesi: 170,

Qinliler: 40,

Qirak: 334,

Qirek: 163,

Qirik: 163,

Qoban (Sulduz boyundan): 73,252,

Qobanlr, -lar: 73, 181, 252,253,297,

Qobanollu:181,

Qo!: 333,

Qokdeve Hiiseyin A!a; 325,

Qokimak: 208,

Qol: 335, 336,

Qol Tirrkleri: 335,

Qola Kaprsr: 335,

Qolagert: 13, 336,

Qolakh: 280, 332,

Qolay: 335,

Qomak: 208, 209, 289,

gomak -eri: 208,

Qomaklar: 209,

Qomakh: 209,

9or: 333, 336,

Qor Deresi: 335,

Qor-Kaprsr: 29,

Qoruh: 27,61, 68, 335

Qoruk b.: 165,

Qtil: 333, 335, 336, 337,

Q<il Ku99u: 231,

Q<il mevkii: 114.

96legert 3, 3i16,

Qolgi-Az: 335,

Q6llii: 29, 333,

Q6mukkent: 289,

Q6m0k: 289,

Qorgen-is: 246,

Qu: 50,

Qu lrmalr: 256,

Qu-mu-koen: 289,

Qulunlu: 291,

Qukak: 225,

Qukurova: 80, 288,

9ukur-Sahat: 84,

Qul: 335, 336,

Qullar: 335,

Qullu: 334, &36,

Qullu Da!r: 335,

Qullu Dere: 3!15,

Qullu Tepe: 335.

gumak: 289,

Qumkan: 309,

Qumakey: 278,

Qunkara: 278,

Qungarya: 1u13,

Qur: 333,

Qure Kargrgay: 124.

Qure lagin: 124.

Qurukan: 303,

Qrim0k: 289.

Q0rgevtit:168,

-D-Dadanh: 296.

Dagavaryan: 42,

Da!-Han: 29, 123,327,

Da! Kesemen: 318,

Dalrstan: 141, 227, 243, 286,333, 3:'5,

Dalkesen: 202,

Dahe -ler: 22, 29,

Damat ibrahim Paga: 90,

Damat Kara Mehmet Paga:

Danigmend, -li: 4'1, 231,

Dara: 3,

Darabi: 266,

Daragarva: 274,293,Darga: 293,

DargA gehri: 293,

Darla: 292, 293,

Darfagr: 292,

Dar$ah: 292,

Dar!alrlar: 292,

Oarius: 22,

Danla: 292,

Daruga: 292, 293,

Darugagi: 292,

Dar0gan-ata: 293,

Daryus lll.: 22,

Daryal/Daryol gegidi: 16, 27, 45, 192,

Dag-Almalu:141,

Dagbulak: 206,

Dagir Bagrathlan: 170,

Dagluca: 262,

34 NiHAr CETiNKAYA / rdDrR u,nlulDavit ll: 61,

Davit Anhalin: 56,

Dayakku:21,Dayebulak: 206.

Dazkrrr: 204,

Dbanrs: 247,

De admistrando lmperio: 234.

Dede Karkrn: 316,

Dede-Korkut 31, 260,

Dede-Korkut Oluzlan: 8, 36,

Dede-Korkut Kitabr/Oguznamesi: 29, 133, 167,

169, 170, 172, 189, 197, 216, 237, 24€'247, 257,327,

Deguinea: lO,

Dehnehalilli: 3.l0,

Dekkan/Dekken: 155, 307,

Delhi Sultanhlr: 305, 307,

Deli Baba: 75,

Deli Kacar: 197,

Deli Kuggr: 231,

Deliler Kdyfi: 75,

Demirgi, -ler: 322, 533,

Demirgihan:171,

Demirhan:171,

Demiris-Han: 171,

Demirkapr-Derbent: 27, 29

Demirli Karalar: 280,

Demir8rhan: 171,

Demishan:17.|,

Demizhan: 171,

Demne:170.

dengi: 224,

Denikin: 112.

Deniz-Han: 32,73, 123, 125, 126,211, 319,

Derbask: 208,

Derbend: 2, 16, 19, 47, 49, 59, 70,75,78,85, 90, 192, 327, sB, 435,

DerbendnAme: 169,

Dere-Elegez: 93, 100, lOt, 109,

Dergahkulu Bey (Sancalt): 329,

Dergim: 66, 185, 28ts,3O9,311,

Dcrvigeli: 2€ill.

Dervigiye: 263.

Deryas: 300,

Despriyer: 106.

Degt-i Krpgek: 192,

Degt-i Mugan: 129,

Deveci: 294,

Deveci Tiirkmanleri: 294,

Deveciler: 294,

Devegi: 231, 322,

Develi, ler: 109, 294, 295,

Develi 6mer k6y0: 84,

Dcvelili: 294, 295,

Drlkhrkank: 286.

Drngrr Ugafr: 295,

Drmaklu:151,

Drg-Oluz: 262,263,Dib Yabgu: 139,

Dibekgi: 172,

Dibekdere: 172,

Dibekli: 171,

Dibekl0:171,

Dibekta$: 172,

DibeKagr mh.: 172,

Dibsiz:172,

Dicle nehri: 4, 21, 22, 27,

Didarlu: 312,

DifA-i:171,

Digor:39, 67, 76,

Dihistan: 334,

Dil mrntrkaor: 227,

Dilaver Paga: 89,

Di-Li: 175, 176, 295,

Dilikanh: 176, 286, 295, 296,

Diliki: 176,

Dilmaglr -lar: 257,

Dilmagollu Mehmet Bey: 60,

Dimagk: 260,

Dinik: 28E,

Dinyeper: 281,

Dip mh.: 172,

Dip Qepni: 172,

Dipdrdo: 172,

Dipdere: 172,

Diphirar: 172,

Dipciz G6l: 172,

Diran: 34,

Direg Dcrcri: 18!1.

Divan: 127,

Divanu Liigat-it Tirk: 24o'243,Divin: 34, 39, 54, 58, 57, @, 62,6i1, 64, 65,

Diyarbakrr: 4, B, n, S, 41, € 84, 6q 7q 79,

Dizak: 314, 329,

Dizc: 109,

Dodanh: 296,

Dodurga: 123,

Do6and/Do6a9dt: 158,

Dolancrlt: '158,

Dolubeyazit: 31, 36, 67, 74,286,287,255,Dolu T[rkirtan: 229,

Dokkuzlu: ?9e, ?97,

NiH.$ gsrlNKAya / rdDrR TARiHI 36s

Dokkuzlu Mehmet: 296,

Dokuz Cemaati: 297, 298,

Dokuz€ur: 296,

Dokuz Hatun: 297,

Dokuz-Hun/Hon: 29€., 297,Dokuz Kabilenin T0rkleri: 297

Dokuz Ogur, -lar: 24O,

Dokuz-Oluz, -lar: 139, 296,297,Dokuz-Tatar: 296,

Dokuz-Uygur: 139, 296,

Dokuzlu: 292,

Dokuzprnar dallan: 173.

Dolabr: 298,

Dolanlar: 298,

Dolanh: 298,

Dolon: 298,

Dolap:221,Domanig: 68,

Dombalh: 263,

Don n: 5, 17, 50, 253,

Dongkur: 295.

Doruga: 293,

Dtiger: 80, 82, 123, 212,

Du-lu: 289,

Dubanrg: 247,

Dubeyl: 54,

Duharlu: 80,

Dulan: 298,

Dulbo: 295,

Dulkadrdr, -lar:. 82, 157, 252, 266, 279, 292,316,

Dumbulak: 206.

Dura Beyli: 266,

Dura-Europos: 49.

Durabey: 266,

Durabeyler: 266,

Durabeyli: 266,

Durun:214,

Durutay Noyan:41,

Diindarfu: 199,

D0genbe:182,

-E-Ebdal: 252,

Eberhard: 175,

Ebu Cchil: 138.

Ebu Sait 78,

Ebu $rtta: 215,

Ebu Turab: 266,

Ebubekir Mirze: 155,

Eb0l-EvsAr g6v0: 56, 57,

Ebulhan Daor: 196,

Ebulhan Tirkmeni: 294,

Ebum0limi Horaeani: 52.

Eb0lgazi Bahadrr Han: 32,74, ,160,194, 193,214, 216, 233, 242, 246, 293, 294, 304,

Ecmiyadzin: 3il, 84, 93, 100, 1Og, gt7, 939,

Edigene:182,

Edil (idil) n: 47,

Edil (idil) Bulgarlarr: rt8.

Edip Yavuz: 12, 175, 284, 286,309, 311,

Edip (Aet!): 106.

Efganistan:110,

Efraim: 49.

Efrasyab (Alp-E-Tunga): 18,20,22, 192, ,t94,

254,265,Etralir / Eptalir 49, 221, 251, 303,

Egdir: 125,

Eldir: 125,

Eilrek: 172, 173,

Egrekdere:172,

E$n-62:244,

Efridir: 316, 3zO,

Elridir G6lii: 210,

Efrice: 275,

Elder-i Arslan: 146,

Ekber Avgarr: 280,

Ekber bey (Ekerekli): 97.

Ekber bey Ramazanollu (Meleklili): 98.

Eken l6diri: 129,

Ekerek: 97, 172, 173,189, 199, 319,

Ekerek Beyleri: 172,

Ekrek:'173,

El Rumiler: 280,

Elam -lar:. 2, 242,

elal: 274,

Elazr[: 6,

Elbeyli;215,

Elbigtan: 82,

Elgibey:218,

Elegez: 36, 38, 218, 56, 57, 162, 189,229,339,

Eler: 252, 298,

Eletkirt: 39, 67, 84,

Elegref Bey: 325,

Elegref bey Nesli: 99, 325,

Elet: 142.

Elgavart:132,

Elhas Bey: 277,

Eligulu Han: 259,

Elikhanlar: 297,

Elimolu: 277,

NKAYA / IEDIR TARiHi

Eliyanh: 298,

Elkaz Mirza: 153,

Ellar: 298,

Elmagol: 174, 326,

Elmalu:141,

Emevi -ler: 52, 306,

Emince: 174, 193,

Emindolanh:174.

Eminhacrlr: 174.

Eminli, -li, -10: 174.

Eminolullarr agireti: 174.

Emir Akhur: 247,

Emir-Ali: 127,

Emir Aslan Han: 324,

Emir Bey Ekberzade: 98, 101, 103,

Emir Bey Musullu: 185,

Emir Bey ll.: 185,

Emir Qakir: 163,

Emir-Qoban: 72, 253,

Emir Gina (G0ne): 60, 89, 90, 184, 279,312,

Emir ibrahim: 257,

Emir Kalkan: 260,

Emir Muhammet Baharlu: 155,

Emir Timur bak. Timur.

EmkgAn: 90, 184, 279,312,

Emirli: 312,

Emirvar: 312,

Enl:242,Enmerkar:145,

Eraskhaacor: 34,

Ercig: 66, 206,211,Ercigli Emrah: 82,

Erctivan: 81,

Erdebil: 81, 82, 89, 131, 206, 235, 247,273,274, 280, 293,

Erdebil $ahsevenleri: 197,

Erebi Zengi: 340,

Erebuni:14,

Erelli (Zong.): 6,

Ereg: 85,

Ergani: 230,

Ergenekon Destant: 55,

F-rhacr: 8, 78,174,Erhacr Piri: 78,

Erimena:15,

Erivan: 65, 77,106,Erivan Hanh$t: 82, 92,

Erk Kapgan: 49.

Erke-Bulak: 205,

Erken Hurri kiilttir0: 7,

Ermenek:199.

Ermeni adr: 3,

Ermengah ll.: 62.

Erovantagat: 29,

Ersak: 325,

Ersinek: 254,

Ersinekin: 254.

Ersus da[r: 80,

Ertig-6giiz: 2€,EriS$ttik Destanr: 177,

Ertuorul Gazi: 65, 67, 68, 85,126,216,

Erzen: 60,

Erzincan: 13, 81, 82,

Erzurum: 1, 5, 18, 29, 34, 51, 64, 65, 72,73,82, 84, 105, 113,257,

Erzurum Kongresi: 110.

EsAfil: 147,

Esat Uraz: 24,

Esen-Eli (Hasan-Eli): 1 27,

Esen-Geldi: 278,

Eski Oluzlar: 26, 52, 67,74, 211, 218,

Esterabad: 198, 294,

Egginiyan: 25, 35,

Egnek, -li: 277, 291, 299,

E$ref Sevilmi$: 97.

Egrel $emseddinov, bak. Ali E;ref.

EgtAp:148.

Evald Banse: 45.

Evci:'174,

Evcikuzkrgla: 1 75.

Evciler:174,

Evciortakrgla: 175.

Evliya qelebi: 171,218, 264,

Eydir: 128, 129,

Eymirlii:313,

Eym0r; 82, 123, 127, 292,

Eym0r-Qank: 165,

Eymilr-Eli:127,

Eyyublular: 64,

Ezdere: 66.

-F-Fadl0n: 60, 64,

Fah.ettin Devletgah: 62, 64.

Farabi: 220,

Farasman ll.: 29,

Fars -lar: 30, 52, 53, 69, 198, 231,

Fars Hamsesi: 156,

Faruk Siimer: 73, 127, 129, 130, 154, 164,

167, 184, 263, 266, 275,285,317

Fatih Sultan Mehmet: 105,

Fauctus Bizantiunut: 34, 40, 42.52,

NIHAT qETiNKAYA / ICDIR TARiHI 367

Fergana: 18, 256

Ferhad bey (Kagrnh): 97.

Ferhad Han: 299,

Ferhat Paga (Rumeli b.b.): 86,

Ferhad Ugalr: 299, 300,

Ferman Eyvazh: 318,

Ferzende Arma$an: 285,

FrraaVFerhat lll.: 26,

Frraat lV.: 27,

Frrat nehri: 4, 21, 22,28, 49, 67,68, 105,

243,

Filibe: 337,

Filistin: 2, 11, 18, 19,

Fin-Ugor:17,

Firdevsi: 20, 22, 47,

Firuz Bey: '149, 150, 151,

Fransrzlar:112.

Frigler. 17, 24, 44,

Fulad: 41,.

Furi -ler: 7, 10,

Fuz0li:157,

Fuz0li Divant: 274,

-G-ga: 203,

Gacar, -lar: 196, 198, 199, 200,

Gacaran: 200,

Gacer:196,

Gaceri -ler: 80, 199,

Gadim Sevilmig: 97.

Gagauz Jar: 61, 140, 191,217,

Gagauz Cumhuriyeti: 140,

Gagavan: 168, 169, 170,

Gagik: 53,

Gain: 259,

Gakh: 286, 326,

Gakhingiloy: 326,

Galaga: 202,

Galatlar:21,

Gaman:177.

Gamrgtala: 203,

Gamirk: 136,

Gamo Han:324,gan:219,

Gancagalt: 237,

Gancak: 219,

Gancagalt (Gancak-Alt): 221, 290,

Gani:. 127,

Gansak:219

Gantsag:219Ganzak (Kenzek): 47, 220, 237

Garaba:191,

Garen: 30,

Garen-Balav: 31,

Gargun: 315,

Garjig: 269,

Garni gayr: 60, 65,

Garzan: 135,

Gav: 175,

Gav-Qi: 175, '176,

Gav-Qig: 175, 295,

Gavri nehri: 176.

Gavur Arkt: 75, 78,

Gazan Han (ilhanh): 41, 71, 72, 155, 191, 211,217,239,

Gazancrh (boy): 218,

caziler; 97, 132, 247,

Gazneli Mahmut: 182,

Gazneliler: 55,

Gebele: 137, 206,

Gecer: 199, 200,

Geda Ali Sultan: 157,

Gedebey: 181, 205,

Gela: 300,

Gelali: 301, 311,

Gelgel ktiyii: 108.

Gelintagr: 237,

gelincik: 145,

Gelo: 300,

Gelogi:301,

Gelolu: 193. 194, 213, 300, 301,

Gelturanlt: 190, 194, 301,

Gember Han ($amlt): 259,

Gemberugagt: 143,

Gemer: 18,

Gemerli: 18, 23,74,

Gemerek: 18, 285,

Gemervan: 137,

Gence: 54, 56, 57, 63, 86,

Gence Tarihi: 251,283,

Gencek:219,

General Mayor $olkonikof: 107.

Genze'. 220,

Genzek: 219, 220,237,

GerdmpA:Z?5, 226,

Gergep: 314,

Germab: 206,

Germesir:175.

Germesun: 175.

Germegof: 175, 191,

Georgi:315,

Getab: 229.

Getabi: 215,

Getagen: 285,

gev:175,

Gev Ugaklan: 175,

Gevan:175,

Gevan|: 175,

gevar:175,

Gevag: 4!1, 220,

Gevond Tarihi: 43, 133,

Gevra:'176.

Gevro: 175, 176,326,Gevrol: '176.

Geybullayev: 298,327,Geyder: 206, 262,

Geyikli: 180,

Geykhatu: 71,

Geyve: 251,

Grlcai Ti]rkleri: 307,

Grmrt lr: 137,

Grndoobasr: 184,

Grrakh Kesemen: 318,

Grrlr: 230,

Giges: 17,

Gilelu: 300,

Gilan: 81, 226,

Gilekli: 219,

Gilasor: 322,

Gilasor K0rtleri: 322,

Giorgi: 56,

Giorgi ll.: 64,

Giorgi lll.: 170,

Gipyi 327,

Gobi Q6lU: 228,

Gobustan: 2,

Gogu: 142,

Gogalet: 169,

Gogar: 61, 170,

Gogaren: 48, 169,

Golo-lu:301,Gomer:136,

Gor k6yii: 108.

Gor: 10,

Goranboy: 217, 281, 322,

Gori: 90,

Gorige: 170,

Gorollu: 10,

Gorukhlu: 302,

Gogtamgah: 218,

Gobek San: 124.

Goger-Krzrklar: 148.

G<igebe Skythler: 2t13,

G6dek Ahmet: 81, 176,

G6dek Bulak: 177.

Gddek Gobu: 177,

G6dekler: 177,

Gridekli k.: 176, 177,

Gridekli -li: 176,

g6gerti/g60ertilg6fe-erdi: 203,

g6k: 177, 17A,

G6k-Han: 29, 79, 123, 24€,

G6k-Kurt: 177,

G<ik 6ren: .l81.

G6k-Sakalh: 1Zl,G6k Tann: 203

G6k TaS Bey: 182,

g6k teke: 177,

G6k-Trirk ler: 6, 8, 9, 20, 51, 1?9,'191, 242,243, 24€'256, 289, 256,297,

g6k tr.iyl0 kutli 177,

g6k yeleli atla.: '177,

g6k yeleli kutl: 177,

G<ikahmetli: 276,

G<ikban0klt: 245,

G6k9ah: 160, 179,

G6k9ay: 156, 200,212,Gokge: 177, 178, 180, 181,

Gokge Ah: 182,

G<ikge Avgan: 280,

G6k9e Bey: 180,

G6kge gam: 181,

G6k9€ Dag: 180,

Gokge deniz: 79,

G6k9e-eli: '177, 181,

Gtikge Eren: 181,

Grikge Evhad: 181.

G<ikge G6l: '13, 14, 26,41, 55, 73, 81, 156,165, 181, 206, 209, 259,321,

G6kge Han: 178,179,

G6kge inehan: 181.

Gokge Kaya: 182,

Gokge Og0k: 181.

Gokge Prnar: 181.

Gokge Sancalr: 181,

G6k9e Tav: 182,

G<ikge Viran: 180, 181,

G<ikge Yurdu: 177,

G6k9e Ziyaret: 181.

G6kgeafgarr: 1 81 ,

G<ikgealil0: 181,

Gokgeaymetlu: 1 81,

Gokgebeglo:180,

G6kgebulak: 180, 182, 206,2O7,

NiHAT CETiNKAYA / IdDIR TARIHI 369

G6kgediindarlt: 181.

G6kgeli k6yii: 3, 177,

G6kgeli:181,

G6kgelu: 180, 182,

G6kgema[aralt: 181.

G6k9€oba:.l80,

G6keeti60k 181,

G6klen: 159, 226, 231, 245,

G6klti: 177,

G6keekii: 256,

G6kta9: 133, 182,

G6lah:30O,311,

66leli: 300,

96lge: 23I!.

G6ll0ce: 187,

Gtilolu: 300,

G6renboyahmetli: 276,

Gdrgen: 198,

G6rgi lll.: 62,

g6y:181,

G5ya!ag: 1S2, 205,

G6yah:181,G6ybulak: 181, 182, 206,

Goyce Sultan: 182,

G6y9ay: 198,

Goyge:181,

G6yda6:181,G6yda9: 182,

G6ydere:181,

G6yeli:181,gdyerti:191,

G<iyg6l: 181,

G6yyal: 335,

G6zeyli: 3O2,

Grabar: 3O5,

Gregor: zl4, 46,

Gregoryen: 12,3'l., 42, 43,6,21'1,Gregoryen Ofuzlar: 61,

Grigor (Abhaz Meliki): 64.

Guba: 198,

Gubahalilli: 310,

Gulam Hiiseyin Befdili: 151,

gun/hun: 236,

Gunda: 184,

Gundi Ollu Polat 184,

Gundo: 184, 236,

Gunkelet: 184,

Guntiurk: 184,

Guntu: '184,

Gur:9, 12,304,

Gur Dallan: 8,

Gur.Man: I,Guriyan: 194,

Gurlar: 8,

Gurgan: 3i15,

Guz: 139, 23i1,

G09.Do!an: 232,

G0g-Do!du: 232,

G0ciklii: 263,

G0lA Urulu: 229, 300,

G0la-eli: 300,

G0labt Komu: 186,

G0labr Ugafr: 185, 186,

Giilabi: 185, '186, 300, 302,

c0labi Bey: 185, 186, 323,

G0labi Bey Camii: 185,

G0labid0z: 186.

Giilabiler: 186,

Qiilibh: 185, 186,

G0laflr: 302,

G0lah: 186, 229

Guldcrvig: 162,

Giileli:301,

G0llii Cevahirala: 99, 250, 325,

G0ll0ce: 186, 187,

Oiilluce-Mollagemer: 330,

G0lliizaroflu: 245, 250, 325,

G0lnar: 127,

Giilprnar: 186,

G0mr0: 14, 18, 93, 100, 101, 110, 111, 113,'115, 116, 118, 165,

Gim0lcine: 237,

GUn-Han: 123, 139, 157,

Gtince: 221,

G0ngalt: 159,

Giindo: 184,

G0ndo[du: 67, 68,

Giindolu9: 6,

G0ndoober: 184.

Gtndiz: 67,

Gilnd0zl0 Afsus: 82,

Gilnd0zl0 Avgan:279,

G0ney: 209,

G0ney Sibirya: 204,

Giiney Turkistan: 142,

G0neykent: 209,

G0ng6rmez: 187, 214, 253,

Giing6rmez Deregi: 224, 262,

Giiniin o!lu: 263,

GUrbulak: 206,

G0rcistan Bagradltlart: 57,

Giircii: 54,

370 NiHAT eETiNKAyA / rcDrR TARiHi

G0rer: 263,

Gtirgen: 334,

griz: 233,

G0zkAnin: 306,

-H-Habib bin Mrisleme: 51.

Habur Qayr: 4,

Hacr-Hamzalt: 127,

Hacr Hasan (Alkoseli): 97,

Hacr Hriseyin (Ekerekli): 97.

Hacr ilyas: 109.

Hacr imamali: 302,

Haor Lalalu: 235,

Hacr Mamah: 302,

Hacr Musa (Tekaltrlh): 97.

Haa 6mer $ark: 283,

Hacr-Tulay:41,

Hacr Uveysi: 157,

Hacr Zekeriyya: 148.

Hacrala:187,Hacrala Qiftligi: 187,

Hacrbayram: 111, 114, 132,

Hacrlr: 80, 174,2O9, 212, 221, 292,

Hacrkasrmh: 318,

Hacryah: 284,

Hagardriyan A.: 45.

Hageri: 192,

Hag'n||. 212,322,Hadrmh:187,

Hadriyan: 29,

Haenisch: 262,

Khakan-r Qin: 169,

Hakaniye: 297,

Hak Kulu: 229,

Hakas: 204, 301,

Hakeri: 173,

Hakkari:105.

Hakmemmet: 188, 199, 213,

Hakveyis: 49, 188,

hal: 309,

Halacistan: 306,

Halag, -lar: 201, 303, 304, 306, 307, 308, 315,320, 340.

Khaladayr: 305,

Khalatr: 305,

Haldia: 16,

Halep: 89, 137, 18'1, 207,

Halep T0rkmenleri: 82, 266, 274,288, 294,

Halfeli: 189, 190,

Halfeti: 7,

Halhal: 206, 295.

Hali: 309,

Halifeganh: 309,

Halifegaca: 309,

Halifelu: 308,

Halifereddin: 309,

Halikanl: 286, 309, 310,

Halil Efendi (Yfizbaqr): 106, 109.

Halil Han (Avgarh): 310,

Halil Paga: 89,

Halil Sultan (SilsLip0r Cerid): 288,

Halilabadh: 310,

Halilugalr: 310,

Halilli: 310,

Halkah:109,

Khalpavut: 249,

Halsah: 74, 262,

Hamdullah Kazvini: 293,

Hamidiye Alaylan: 326,

Hamit Hun: 160, 191, 192,286,300, 301,

Hamit Sanelr: 195,

Hamse:155,

Hamurkesen: 108, 190,

Hamzah'. 127,

Hamza-Hacrh: 127,2O9,

Hamza Mirza: 87, 88,

Han Geldi: 278,

Han Mezarr: 16.

Han Veli Bey (Baharh): 155,

Hana begli$i: 4,

Hanago: 190, 240,

Hanago Qayr: 2214,

Han Baba 9ey:324,Handar:109.

Handar Sultan: 324,

Handerie:173,

Handervig: 173,

Hanegih:191,

Hanezek: 220,

Hanlar bey (Aynmh): 97.

Hanname: 136,

Hannes Skulud: 40.

Haong-hu: 190, 240, 24i1,

Haraba: 't08, 191, 283,

Haraba Perginis: 191,

Harabe (Erivan'da):

Harappa harabeleri: 1,

Harezm: 65, 277, 291, 293,

Harezm Bayatlafl: 158.

Harezmli ler: 64, 66,

NIHAT NKAYA / ICDIR TARiHi

Harezmgah, bk. Celaleddin.

Harmand6ven: 191,

Harminap: 24,

Harput: 79, 131,

Harran: 274,

Kharru: 6,

Haruni: 162,

Harvanak: 206,

Harzemgih, -lar: 199,

Hasan Ala (Gulliiceli): 97,

Hasan Ali bey (Kara-Koyunlu): 78,

Hasan-Eli:127,

Hasan Han: 191,

Hasanhan: .l91, 309,

Hasanhanlr T0rkmenleri: 191, 192, 311,

Hasankale: 1 08, 1 1 3,

Hasankenl: 192,

Hasenan Ttirkmenleri: 311,

Hasasuran: 309,

Hager: 192,

Hageri: 192, 273,

Hatay: 2,

Hatice Begtim Hatun: 81,

Hattiler: 11, 14,

Hatun Arkr: 109, 283,

Hatun, -ili: 196,

Hay: 3, 12, 24,25,31,35, 42,44, 45, 46,

Hayastan: 3, 12,24, 44,45,Hayat Afacr: 204,

Haydar Qelebi Ruznamesi: 235,294,Haydar Dagr: 183,

Haydaranh: 311,

Haydarlu (Bahadr): 156,

Hayrrbeyli: 111,132,Hayk: 24,

Hayri Bagbu!: 287,

Hazar -lar: 6, 12,25, zA, 51, 52, 53, 137, 169.196, 197, 320, 333, 33s,

Hazar Denizi: 16, 18, 26, 55,'127,164, 216,240, 243,286, 291, 335,

Hazar Krralhlr: 25,

Hazar 6tesi TUrkmenleri: 126, 127,151, 216.245,

Hazar Ulusu: 183,

Hazar Ulkeleri: 56,

Hazari/Khazari: 259,

Khazarlar:169,

Hazul: 241,

Khel-Babrrakan: 327,

Khelec: 308,

hel: 39,

Hel Dallan: 309,

Kheleg dagr: 308,

Helefli:190,

Helikanh: 300,

Hellen medeniyeti: 44,

Helyanh: 325,

Hemedan: 24, 25, 28,73,74,75,79.Hemid: 27,

Herakleios: 47, 169,

Herat: 194, 258, 328,

Herodot: 4, 16, 18, 19,20,22,142,326,Heyder Baba: 74,

Heyderanh:311,

Heyirbeyli:132,

Khrdayr: 305,

Hrdrr, -l: 193,

Hrdrr Baba: 193,

Hrdrr Bey: 193

Hrdrr Bey Ki.irtleri: 193,

Hrdrr Fakih: 193,

Hrdrr Kethuda: 193,

Hrdrr Sadrklr: 193

Hrdrr Surlu: 193,

Htdrr $eyhli: 193,

HrdrrL:168,

Hrnrs: 6, 13,

Hrr: 206,

Khrram gayr: 57,246,Hrrvatlar: 234,

Hrtay, -lar: 319,

Hrtay Devleti: 139,

Khrz: 320, 321,

Khrzan: 320,

Hztr: 177,193, 196,

Hrzrr Bey: 193,

Hrzrr Qora: 193,

Khrzrr-Eli: 193,

Htzrr ili: 193,

Hrzrr Paga: 86,

Hrzrrlar: 193,

Hrzrrh:193,

Hilmi Bey: 110.

Himyar: 52,

Hindistan: 1, 52,

Hindikug: 42,

Khirbek-Kerek ktilt0r0: 11,

Hititler: 6,

Hiung-nu: 190, 240,

Hiyung-Nu:183,

Hoang-ho:191,

Hoang-nu: 191,

372 NIHAr glrlNKAYA / rdDrR reniHl

Hoca Ekid Efendi (Miittti): 99.

Hoca Haqh: 80,

Hoca Yakuti: 72,

Hocapeyhas:193,

Hoguvan: 245,

Hohannes Vl. (Katolikos): 201,

Homeros: 15,

Hommel: 2, 3,

Hon (koyun): 79,

Hor: 6,

Horasan: 22, 25,27,30, 46, 55, 68, 78, 79,90, 194, 158, 185, 193,194, 197, 19S,

205, 216, 247, 258, 282,289,300, 304,

Horagan-Amid: 58,

Horasan Bayatlarr: 158,

Horenli Movses: 20, 24,25,26, 34, 38, 40,42,

Hori: 7,

Hori-Tomatlar: 7,

Horit: 6,

Horum: 1'14.

Horzum-lu-lar: 66, 180,

Hoerov Bey (Celali reisi): 286,

Hosrov (Khosrov):29, 30, 3!1,

Hosrov l.: 29, 30, 31, 32,219,Hosrov ll.: 3l!l

Hosrov lll.: 34,

Hoggenap: 74,

Hoghaber: 113, 194,

Hoghaber Han ($amlu): 194,

Hoy: 54, 74, 58, 2O5, 212,

Hoylular: 311,

Hubden 6zen: 2113,

Hubschamann: tl0,

Hulhular:139,Humay:124.

Hun, lar: 7, 20, 4,49, 50, l€lil, 190, 230,

230, 235, 2N, 319,333, 335,

Hun-Bulak: 230,

Hun imparaiorludu/Devleti: 5, 2rO,

Hunderis:218,Hunut 201,

Khunan:183,

Khuri: 7,

Hurand: 205

Huri k.: 13.

Hurri -ler: 2, 6,7,8,9, 10, 11, 13,

Huru k.: 13.

Hurufi Tarikati: 189, 288,

Hugun: 339,

Huttal Tilrkleri: 9,

Huzistan: 279,

H0k0met-i OsmAniyye: l(X.Hiilagu: 69, 70, 73,

Hfiloylu: 187,

Hffsameddin Hrzrr: 65, 66, 67,

H0sameddin isa: 66,

H0seyin (Hz.): 85,

Hiiseyin Ali Bey: 157,

Hiiseyin Baydar: 97,

H0aeyin Baykara: 155,

H0seyin Bey Lele (9amlr):258,

Hiraeyin Cahit Yalgn: 13,

H0seyin Kulu: 229,

H0seynekl0:254,

H0seyinli Karaca6ren: 280,

Hiisrev (Antep beyi): 84,

-r-lgdrr: 125.

lfdrr:125,l$drr Korganr: 57,75,77, 128,

lldrr Nova: 75,128,llak-Koca: 39,

llgrn: 196,

r-lan: 146.

t-lang: 1216,

r-lung:146,

lnak bey. bak. Anak.

loannes Smbat 53.

lpar: 320,

lrak Selguklulart: 64,

lsrk-g6l: 50,

lstakhr:30,

lgrklar: 262, 31'1, 319,

luliamos: 46.

lwaqk: 32,

-i-iberia: 28, 57,320,ibiske: 281,

ibn Batuta: 198,

lbn rll-Ezrak: 64,

ibn Haldun:315,

lbrahim (Strmeli emiri): 62, 64,

ibrahim Hacrlu: 174,

lbrahim Han: 329,

ibrahim Pegevi: 87,

lbrahim Yhal: 55,

ie-eVil: 126, 127, 128, 165,

isOluz: 257,

iair: zsz,

NiHAT A / rdDrR raniHlidil.oz0: 3419,

ldris Sevilmig: 97.

idris Turkan: 97,

lfraz-r Zulkadiriye: 231,

lgbig:193,

igdir: 123, 125,

ighmid6rtl0: 82,

ilair o.: tee, tes,

lddir Hasan: 128,

iodir Hiean: 130,

lldir-Mava: 128, 281, 3/J.lldir Nova: 128, 323,

lodirli (iudirlu) Tiirkmenteri: 127,

i6dir Vir6nr: 129,

hanh:194,

llanh Kuyu: 194,

ilanhca:,l94,hbeyli T0rkmenleri: 214,

ildeniz: 61, 64,

llhanlr lar:41, 53,69, 70,79,74,79, 131,190, 191, 2't6, 244, 252, 281, 283,287,292, S19, 293,

ili n: 50,

imam-r Azam Ebu Haife: 306

lmam Cafer Sadrk: 90,

lmam Cafer Mezhebi: 91,

lmam Muhammed Bagrr: 173.

lmadeddin Zengi: 279, 339,

imamkulu: 229,

imamkulu Han (Gence Hanr): 86, 87,

imamkulu Sultan (Acirli): 274,

imanlu Avgarr: 82, 279, 317,

lmaret: 68, 142,

imir: 312,

imir Atfan, 312,

imir Carrk: 312,

imir Didarlu: 312,

imir Hacr Bayram: 312,

imir Karag6z: 312,

lmir T0rkmanr: 312,

lmir Ugalr: 127,

lmirali: 312

imirballr: 312,

imirgarrk: 312,

imirdindarlr: 312,

lmirlakihli: 312,

imirga, -lu: 3i2,lmirler: 312,

lmirli: 127, 279, 312,

lmkli Yririi!0: 312,

imirlihane: 312,

imirgahh: 312,

lmirtolan: 312,

lmiryaman: 312,

imirze, -li: 312,

lmreli: 312,

inallu: 80, 259,

lnanlu (Avgarlr)' 279,

lnang, (Rey emiri): 64,

lnce: 10, 194, 195,

lnce Cemaati: 195,

lnce Deregi: 195,

lnceau: 97, 108, 195,

lncil: z16,

indo-Avrupa: 6,

indus: 25,

ingir:312.irtig n.: 5, 2113,

isa (Hz.):3!),

lsa Bey: 324,

isaklu:184,isfahan:312,

iskender (Biiy0k): 22, 35, 44, 17O, 249, 247,326, 328,

lskender Be! Oiirkmen): 157,

iskit -ler: 16, 19, 42, 256,

lslAmk5y: 195, 302,

ismai Hakkr Danigmend: 54,

ismail Han (Bayat): 158,

ismaillhanlu (Baharh): 156,

lsmail Mrzr-Ulu: 2, '16, 324,

ismail Mirza: 324,

ismayrllr: 19, 22O,

lsmil: 237,

ispanyol Krah: 126,

lspir: 6, 61, '169,

lstek: 279,

igguzai: 16, 42

lgim rrmalr: 5,

lgpuini: 13,

istahri: 321,

it-aba: 273,

it-Barak: 160,

it-Becene: 160,

helgij: 124.

hil n":4, 5, 16, t7,

ittinad-r islim Cemiyeti: 171.

Ittihad-r Millet Frrkasr: 102.

ivane: 65,

lyikg6l: 237.

izzeddin Saltuk: 64.

lzzeddin ll.:, 82,

374 NiHAT qETiNKAYA / rcDrR TARiHi

-J-Jean Babtiste Tavernier: 60, 143,

Jean Catholicos: 25.

Jozep Von Hammer: 85,

Juan-Juan: 50,

-K-ka: 203,

Kabah: 195, 196,

Kabahlu:196,

Kabahtepe:195,

Kabak:196,

Kabakh Qayr: 133,

Kabaklt Prnarr: 196,

Kabaniiklii: 245,

Kabar: 5,

Kabele: 85,

Kabil: 306, 307,

Kabuklu: 263,

Kacar:196,Kacar, -lar: SO,82,92,197, 198, 200,

Kacar-Bayat: 158, 199,

Kacar-Dooangah: 196,

Kacaran: 200,

KacarL: 200,

Kacer:199,Kacer-Tokhangah: 158,

Kaga-Kag: 32, 103.

Kagak Kerem: 318,

Kagan: 278,

Kagar, -lar: 199, 200,

Kagar A!rl: 199,

Kagar Delirmeni: 199,

Kagar Ugalr: 200,

Kagar, -lar: 158, 198, 273,

Kagar-r Ktgtik: 199,

Kagarh: 157, 199,

Kager: 197, 200,

Kadr: 200,

Kadrkrglak: 299,

Kadrkoy: 200,

Kadrh: 200,

Kadri Kemal Kop: 286,

Kafesoglu, i.: 5, 199,

Kafirkciy: 195,

Kafkaski Kalender: 128, 131,224,

KAlrn:201,Kafrndak: 201,

Ka$rns: 201,

Kalrzman: 1, 6, 38, 39, 64, 66, 67,77,97,103, 107, 109, 110, 114, 117,248,

Kalrzman Deresi: 56,

Kafun: 201,

Kaket: 204,

Kakh: 235,

Kakher: 170, 283,

Kakhet G0rciileri: 283

Kalag: 201, 202, 303,303, 305, 307,

Kalag Ahmetli: 380,

Kalag Yeli: 305,

KalaQa: 201, 202,282,Kalaglr: 202, 305,

kalafa: 223,

Kalafahk: 224,

Kalal: 263,

Kalarcei: 305,

Kalarg: 305,

Kalarzen: 305,

KalaSh: 202,

Kalender Qelebi isyanr: 297,

Kalenderollu isyanr: 166,

Kalimino: 204.

Kalinina: 273,

Kalkolitik k0ltiirii: 11,

Kalrnamsrr: 185,

Kalmuk, -lar: 127, 139, 17A,

Kalt: 54,

Kam: 39,

Kaman: 280, 316,

Kamar Ugalr: 136,

Kamar Veran: 137,

Kamari: 137,

Kamarh: 136, 137, 205, 259,

Kamarvan:137,

Kambar:137,

Kamber Ali Benanyari: 98,

Kamer: 137,

Kamariye:137,

Kamerli:98,99, 100, 101, 108, 109, 137,293,296, 313,

Kamrg: 202

Kamtg Kut: 203,

Kamrggrk: 202,

Kamrglar: 202,

Kamrglr: 97, 202, 2O3, 28O,

Kamrgh Burnu: 203,

Kamrglr 6z: 203, 243,

Kamrgh Yurdu: 202,

Kamrghzir: 203,.Kamrgvan: 203,

YA / IdDIR TARiHI

Kamigli: 203,

Kamo:301,

Kam-sar: 34, 39,

Kamsarakan: 34, 38, 39, 248, 328,

Kamus-u Osmani: 174,

Kamzak: 220,

Kan-Qora: 234,

Kan-Durah: 265,

kan-sag:219,

Kanagul: 296,

Kancagah: 320,

Kancak: 219, 220,

Kancak Sahastan: 219,

Kancaliyye: 211,

Kandrra: 6, 265,

Kang: 201,

Kangar: 201,

Kangrldr: 278,

Kangh, -lar: 197, 201, 290,

Kan!:201,Kanorlar: 201,

Kanklr: 201, 303,

Kanh Ulkesi: 334,

Kansak: 219,

Kansu Gavri: 176,

Kantemircilii: 156,

Kanza Bey: 22'1,

Kanzak:219,

KAnzik: 220,

Kapadokya: 35,

Kapalan-Kalan: 289,

Kapr Altr Hastlatr: 227,

Kapr Kulu Askeri:228,

Kaplan-Dolan: 179,

Kaplum-ba!a: 37,

Kapulu Karaderbend: 27,

kara: 158, 314,

Kara-Alag: 151, 203, 2O4,

Kara-Alag Nogaylart: 204,

Kara-Alag: 204,

Kara Bala: 281,

Kara Balasagun: 297,

Kara-Bayatlar: 158,

Kara-Budun:158,

Kara-Bulak: 50, 97, 108, 118, 158, 205, 206,

207, 223, 230, 252,

Kara-Daglt Tilrkmenleri: 214,

Kara-Evli: 123, 157,

Kara Gazi Beg: 266,

Kara-Guzz: 205,

Kara Hacrlt: '174, 205, 210,

Kara Hamza (Ak-Koyunlu): 313,

Kara-Hamzalr: 127, 313,

Kara Han: 72, 175,'179,314,

Kara-Hanh: 275,

Kara-Hasanlt: 288,

Kara-Hazar:138,

Kara Hisar: 128,210,

Kara-Hun: 49, 188,

Kara isliler: 294,

Kara Kasrm: 318,

Kara-Kegili: 296,

Kara-Kese: 278,

Kara-Kisek: 278,

Kara-Koca: 31,

Kara Kona: .l84,

Kara-Konak:211,

Kara-Kosa:139,

Kara-Korum: 69,

Kara-Koyun k6y0: 73, 211,276,

Kara-Koyunlu -lar'. 41,71,72,73,78, 80, 8'1,

131, 212,213, 302, 303,

Kara-Koyunlu Devleti: 69, 82,

Kara-K<ise: 278,

Kara-Kul: 269,

Kara-Kugcu: 231,

Kara Mehmet: 73, 188,

Kara-Oluz: 205,

Kara Osman: 279,3O2,

Kara $eyhlu Durabeyli: 266,

Kara-$ur: 334,

Kara-Ulus: 2'12, 288,311, 314,

Kara-Viran: 208,

Kara-Yazt: 283,320,

Kara-Yrlag:241,

Kara Yusuf: &36,

Kara Y0l0k Osman: 79, 291,

Karaafag, Ju: 2O4,34O,

Kraraalag Daflan: 204,

Karabaglt: 108.

Karaba!: 27, 41, 48,81, S2, 86,

Karabibili: 263,

Karaca-Koyunlu: 336,

Karacatiren: 128, 160, 207,

Karacaviran: 151, 2O7, 2O8,

Karaca llyas: 314,

Karagalt: '135,

Karagay -lar: 2, 17,

Karag6p:176,

Karada! -lt: 82, 111, 115, 313,

Karadeniz: 26,

Karadibck: 172,

Karahamzalar Tiirkmenleri: 313,

Karagas: 204,

ka(a)grg: '135.

Karag6l: 113,

Karagiine: 209,

Karag0ney: 209,

Karagtneyobasr: 209,

Karahaglar: 60,

Karahanl T0rkleri: 241,

Karahanlrlar: 297, 257,

Karakancalu: 21 I,Karakegili Tiirkmenleri: 126, 172, 338,

Karakoyunlu ilgesi: 3, 73, 211,337,Karak6se: 139, 316,

Karak6y:109.

Karakula: 229,

Karakurt 108,

Karakurum: 287,

Karakug: 309,

Karakuyu:213,

Karakuzey: 209,

Karalar: 114, 28O,314,Karalar Ceridi: 314,

Karaman: 80, 84, 215, 237,286,299,Karamanlu: 82,299,Karamanoflu: 68,

Karamehmet oymalr: 278,

Karanhk: 149,214,Karankk Dere: 214,

Karanman: 242,

Karaobah: 26i1,

Kara6ren: 160

Karapapak: 58, 92, 168, 202,

Karapga: 29O,

Karaprnar: 237,

Karasakal: 278,

Karagu: 49, 314,

Kararu lrmafr: 217,331,Karatag: 1gl, 214, 215,241,Karayazr: 336,

Karggay: 124.

Karen Ar3akltlan: 39,

Karen Pahlav: 34, 38,

Kargabazar: 314,

Kargabazarh: 314,

KArgAfh: 74,262,314,Kargafi: 294: 294,

kargamak 135,

Kargrn: 280,

Kargtn Krzrk6z0:316,

Kargrn Sclimala: 310,

Kargrn Yenice: 280, 316,

Kargrnmege: 280, 3.l6,

kargrg:135,

Ka{u:124.Karr-Kigit: 193,

Kan-Tag: 127,

Karrkan: 316,

Karkrn (Karkhun) -lu: €, 74, 123., 149, 15F,,145, 1S9, 241, &., 278, W, 305, 315, 316, 317,

Karkhun (aga!r) k6yii: 49,

Karkhun (Yukan) k6y0: 219,

Karkhrt 315,

Karkrnrteg:315,

Karluk -lar: 22O, 3O3,

Karmakgr:281,

Karmrg Bay: 236, 246.,

Karmir-Bulur: 15,

Karmir Gyuk: 301,

Kars: 5, '18, %, 26, 47,62, U, 65,67,21,73, 75, 100, 105, 106, 116, 117,

Kars Qayr: 110,

Kars-r Mera5: 174,

Karsak Ju: 71, 82, 169, 245,Kargi hi: 204,

Kartaca: 23,

Kartel: 320,

Kartcl kronikl€ri: 246,

Kartel G0rc0leri: 28i1,

Karlelli: 54,

Kartli: 12, 54,

Kartuni: 252,

Kartutan: 215,

kas:139,

Karar: 138,

Kagrk0r: 278,

Karrm Bey ($kaz Valiai): 318,

Kasrm Han: 3'17,

Kasrm Sultan (lmanlu): 317,

Kaermbeyli: 310,

Kasrmcan: 215,

Kaarmkrglakh: 318,

Kasrmh: 215, 222, 279,317, 318,

Karrmh Avgar: 317,

Kaslmugadr: 215,

Kaepi: 243,

Karr-r $irin: 162,

Kaseit 139,

Ka9: 128,

Kagan: 324,

Kagga: 19i1,

Kegge Qore: 294,

NIHAT 9ETiNKAYA/ reDrR raniHl

Kaggar: 18, 2n,221,Kaggai -ler: 127,

Kaggar: 165, 229,

Kaggay T0rkleri: 282, 307, 336,

Karr-Oluou: 215,

Katrct: 320,

Katrrlr: 215,

Katip Qelebi: 168,

Kavaklu: 216,

Kavaktepe: 2'16,

Kavag: rt3.

Kaya-Haraba: 191, 216,

Kaya Krglak: 216,

Kayalr: 216,

Kayalr Prnar: 216,

KayrJar: 65, 67, 68, 85, 123, 126, 127,135,157, 216, 257,310, 322,

Kayr Harabed:216,

Kayrgt: 257,

Kayh: 254,

Kayseri: 4, 3Sl,

Kaz-Han: 1t10,

Kazak tehri: 181,

Kazak -lar: 55,61,277,Kazak 9ayr: 189,

Kazakistan: 140' 2O5, zfl/.,

Kazan: 217,278,Kazan-Bulak: 206,

Kazan Han (Selu|: 8, zl8, 1Sl, 167, 290,

Kazan Kulalr: 217,

Kazan Zami:. 217,

Kazanor: 1O8, 216, 217,

Kazanqk: 2'16,

Kazancrlar:217,

Kazanlu: 217,

Kazar -lar: 5, 61, 138, 140,

Kazbck Da!r: 227,

Kazrm Karabckir:'106, 108, 109, 110, 112, 113,

114, 1't5, 116, 227, 322,

Kazrmh: 3'18

Kazin: 262,

Kazkoparan: 218.

Kazlt:221,

Kazzaz: 313,

Kegelani: 3)9,

Kegeli: 286,

Kegerayh: 113.

Kegitiren: 249,

Kedegara: 162,244.,

Kef Kalegi: 15.

Kel Halifeli: 3O9,

kelek: 218, 219,

Kelek Viranr: 218,

Kelekoi: 219,

Keleki: 218,

Keleki Kalast: 218,

Kelekli:218,

Kelhur. 277,

Kelkit: 80,

Kellehemo: 239,

Kemah: 13,

Kemgik: 241,

Kemerli: 137,

Kencek: 220,

Kencine: 22O,22'1,

Kengek: 219,

Kengek Senfir: 219,

Kenger -li: 197, 2O0,201, 331,

Kent Tiirkleri: 289,

Kenze:22O,

Kenzek: 47, 219, 22O, 237,

Kerak: 11,

Kerametlu: 259,

Kerag: 174,

KerbelA: 85,

Kerem bey (G0ne9):97, 98, 189,

KerempA: 225,

Kerem[ddin: 62, 64,

Kerim Arkr (Erivan'da): 108,

Keriml0: .156,

Kerk0k:'157,

Keraetag: 215,

Kcrson: 315,

Kert 8,

Kervansaray: 60, 67, U1, 239,

Keskollu: 286,

Keecmcn: 318,

Keeikk0mbet 84.

Kegan: 307,

Kesilkcndi:109.K.imir: 304,

Ket: 226,

Ketai: 226,

Keto: 226,

Keyakaar: 15,

KoyAniyAn: 30,

Kcyhticrev: Q0,

Keykhatu: 70,

Khak 12,

Krbnc: 210,

Krhg 6zii: 243,

Krh$r: 97, n1, 222,

378 NiHAT qETiNKAYA / riDrR TARIHi

Kthgl Kiird0: 221,

Krhgh T0rkmeni: 221,

Krnrk: 32, 73,82,123,125, 126, 319,

Krnyas Kartal: 285,

Krpgak -lar: 3:1, 41 , 46, 48, 50, 54, 58, 59, 6 1 ,

63, 64, 65, 75, 76, 130, 283,303,

Krpeak Atabey hanedanr: 2218,

Krpgak Bozkrn: 248,

Krpgak Ulkesi: 79,

krrac, -l: 222,

k:.rag:.222, 223,

Ktragbafr:222,

Krran lgrklar: 319,

Krran oba: 319,

Krran Ugalr: 319,

Krranca:319,

Krrancalu: 319,

Krrancrkh: 318,

Krraneli:319,

Krranfezrl:319,

Krranlr:319,

Krranga:319,

Krrantalu:319,

Krragh: 222,

Krrgr: 230,

Ktrgrz 1ar: 7, 9, 177.202, 231, 290,

Krrgrzistan: 205,

Krrrm: 134, 137,213,Krnnlr Krirtleri: 146,

Krrk: 290,

Krrk-Bulak: 50, 108, 206,223,282,Krrklu (Avgarh): 279,

Krrkprnar: 223,

Krrmrth: 263,

Krrgehir: 280,

Krrzrollu: 23, 28, 39, 43, 54, 56, 57, 64,70,84,',132, 133, 142, 145, 160, 170, 183,

188, 201, 225, 243, 245, 2s1,280, 283,

290, 303, 304, 315, 327,332,3:16, 339,

Krtay: 226, 319,

Krtay-Krpgak: 320,

Krtay-Y0z: 290,

Krwgakh: 228,

Kryan Selguk: 259,

Kryanlar: 259,

Ktz Kalesi: 78, 225,

Krzrk lar: 123, 149, 262,278,303, 304, 315,320,

Krzrkanh: 320,

Krzrk6z0: 280,

Krzrl: 138, 223, 224,

Kr:rl.Alma: 141,

Krzrl-Avrat: 334,

Krzrl Ba9, lar: 81, 224, 258,

K:'zl Bork:225,

Krzrl-Di: 295,

Krzrl Kalafa: 223,

Krzrl Kargrgay: 124.

Krzrl Krglag: 224,

Krzrl Kula: 224, 229,

Krzrl-6zen: 223, 243,

Krzrl-Taz:281,

ktztl-lin:. 224,

Krzrlbaglar Tarihi: 258,

Krzrlbagollu: 286,

Krzrlbulak: 206,

Krzrlgakgak: 101 .

Krzrlrrmak: 21, 286,

Krzrlzakir: 223, 224, 225,

Krzrk Kenano$lu: 321,

Krzkanan: 321,

Krzkapan:218,

Krzkapan Kayalu: 218,

Krzrkhacrlr: 321,

Krzrlbag: 282,

Ktztloklz: 244,

Krznefer: 225,

Kibirli: 176,

Kigidut 262,

Kigi Yiz: 277,

Kiki: 303,

KikAn: 303,

Kilikya: 18,

Kilis: 263,

Kilisekendi: 32,

Killik: 234,

Kimer: 136,

Kimeri: 136,

Kimmer -ler: 14, 15, 16, 17, 18, 19, 21, 35,47, 136, 238,

Kipert: 42.

Kirempe: 97, 191, 225,226,Kirempe-Harabasr: 191, 282,

Kiril Leon Tumanidze (prens): 54.

Kirkor (Lusadovig): 31, 32,

Kirman: 173, 306,

Kirmangah: 71,

Kiros: 20,

Kit: 226,

Kitab-r Dede Korkut: 27,

Kitab-r Diyarbekiriye: 79,

Kitai: 226,

Kite: 226. 278.

NiHAr CETiNKAYA / reDrR TARIHi 379

Kite Kalasr: 226,

Kite Ovasr: 226,

Kiten: 226,

Kiti: 103, 1OA, 226, 278,

Kiyaksar: 21,

Kiziki: 320,

Claviyo: 75, 77,

Ko-chu boyu: 139,

Ko-sa: 138, 139,

Ko-shu kabilesi: 139,

Ko-shu Han: 139,

Kobi:227,

Kobu: 228,

Koggar: 28,

Koghisar:127,

Kogkrran: 228,

KoQo Gedioi: 228,

Ko-lolu: 301,

Kolanda!: 322,

Kolanr Deresi: 322,

Kolanr Kahasr: 322,

Kolanr Yatalr: 322,

Kolanh: 321, 322,

Kolangam: 322,

Kolkhis -li -ler: 4, 5,

Koluuzunolullan: 63, 65, 327,

Koma Bey: 193,

Komuk: 183,

Kon/hun: 41, 79,

Konak: 184, 211,

Kondu: 183, 184,

Kondur-Avul: 1 83,

Kong{aygi: 293,

Kongur Targa: 293,

Konstantin: 46,

Konstantinos lX.: 53.

Konstantino6 Porghyrogennetos: 234.

Konya: 5, 82, 84,

Kop: 109, 227,

Kopan: 268,

Kopar: 227,

Korcabulak: 206,

Koreliler: 9,

KorgarVKorhan: 77, 126, 128, 228,337,

Korgan Ccmaati; 228,

Korgan Me$.sl: 228,

Korkut-Ah: 31,

Korkutrll; 213, 215,

Korukl 302,

koruhgu: 302,

Korukgu u6!r 28C,

Koruklu: 302,

Koruktepe: 2,

Korus: 269, 323,

kos:139,

Kos-Kosa:'140,

Kosa: 138,

Kosak:139,

koselak:139,

Kosalar: 1rO,

Kosor: 254,

Kogtamgah: 290,

Kotangrran:132,

Kotan: 286,

koyun -lu: 41,

K<iggen:124.

K6lmen Da$an: 180,

Kok-Borii:177,

k<ik-cal:177,

kok-cebig:177,

kok-serge:177,

Kokge:178,

Kokge-K6s:139,

Kokge O!lu: 182,

Kokge Tav: 182,

K6kgeler: 182,

K6k9ii:177,

K<ikli: 177,

k6lge: 233,

K<ipek: 80.

K6 Abdi Paga: 286,

Kcirbulak: 206,

Ki5tdiizlij 127.

Korollu: 9, 10, 133, 211,

Koro[lu Kalesi: 182,

k6a: 139, 1zO,

Kos-Kaman: 139,

K6se: 138, 140,

K6se Davul: 280,

K6seahmetli: 279,

Krisehalh:140,

Kosekciy:140,

K6seler:140,

K<isenci: 234,

K<itek: 248,

K6ykenek:124.

K6ymen: 335

kdr: '139,

Kmnopon; 5,

Kuba: 8t,Kubm n: t,Kubrlk: 222,

380 NIHAr qtriNxavl T rdorn mniui

Kubber ul-islAm: 66,

Kubilay (llan): 69, 71,

Kubrak: 49,

Kucak: 228,

Kucakh: 228,

Kucrk: 229, 241,

Kucur Avgan: 280,

Kuga: 229,

Kudeklu:176,

Kudretli 6k0z: 242,

Kukark: 169, 170,

Kul Hasret: 151,

Kul Yusuf: 142,21e,

Kula:. 224,229,

Kulaca: 229,

Kulace Hban: 229,

Kulalrzlar: 229,

Kulp: 58, 108, 109, 111, 116, 117, 160, 201,

212,

Kulu: 229,

KuluAnh: 230,

Kulukent: 229,

Kulum Ali Bey (Sancalt): 329,

Kum: 23O, 307,

Kuman -lar: 81, 62, 146, 17O, Z&,

Kumarlu: 99, 137,

Kumbulak: 18it, 230,

Kumr: 183

Kumuk lar: 17,

Kun:7, 183, 230,

Kun-Sabar: 5,

Kunan: 183,

Kr.rnbulak: 23O,

Kundan: '184,

Kundr: 183,

Kundi: 183,

Kundin: 184,

Kundo: 18i1,

Kundravi: 183,

Kundu: 183,'184,

Kundulun: t83,

Kundur: 183, 204,

Kunduz: 183, 184,

Kunduz han: 184,

Kunduzlu:184,

Kuntu: 183. 184,

Kuntun:183,

Kunzak: 220,

Kur-Arar kUltUrU: 11,

Kur-bafa: 37,

Kurbanala Maferarr:'1,

Kurgan k0ltiirti: 16,

Kuri: 7,

Kurmang:9, 212,

Kurmangga: 184, 209,

Kurmugr bey: 73,

Kursuk: 4!)

Kurlak:49,

Kurt Beli: 80,

Kurtkale: 168,

Kurtkanl: 113,

Kurtr: 60,

Kurus ll.: 22,

Ku99u: 290,

kus: 139,

Kusar: 241,

Kusun:316,

Ku9: 221, 230,

Ku9-U9a!r:231,

Kugan -lar:30, 31, 230, 231,

Kugbeyli: 231,

Ku99u: 230, 231,

Kuscu Bilek: 231,

Kuggu Tezekend: 231,

Kugdolanh: 232,262,

Kugdii0en: 232,

Kuglu: 231,

Kugtiyan: 232,

Kutbeyli Avgan: 279,

Kutbgahiler Devleti: 155,

Kutkagcn: 47,

Kutlu Timur: 229,

Kutlubulak: 232,

Kuiluk Kalan: 234, 335,

Kutrigur:50,

Kuturgur: 24O,

Kuyucak:'129,

kuz: 139, 232,233,

Kuzcyden: 232,

kuzi:. ?32,

Kuzi Tekin Han: 140,

Kuzi8tan:303,

kuzu:232,

Kuzu-Q0d0!O: 23i1,

Kuzugiiden: 2 2,28O,

Kuzug0d.nli Cfiirkmenleri): 232, 233, 2AO,

Kuzuyden: 232,

Kuzuyiidcn: 232,

Kti90k Abdalh: 252,

K090k Anaklt: 51.

Kiiguk Tatar: 257,

K0g*ik Vodi: U, N,

NIHAI qETINKAvA / rCDrR reniHi 381

K090k Zaman Han: 225, 24€,

K0grikova: 249,

kol: 23t1,

Kill Abr: 185, 186,

KUI-Beyi: 234,

K0l-Qora: 234,

Kril-figin: 234,

Kfilab Beylifi: 186,

KUlbey: 234,

Kiilebi: 185,

Kiill0ce: 234,

Ktill0k: 103, 108, 109, 293,2U, 235,

K0llukuga!r: 234.

Ktiltepe: 3,

Ktliig / K0l0k: 233, 2U,K0ndti: 183, 184,

K0ne-Kona: 184,

Kiineg:, 30'1, 241,

Krip G6l0: 228,

Kiir n.: 6, 26, 29, 36, 4.l, rt8, 61, 63, 64, 69,73, 243, 326,

Ktir-Aras Kitrtleri: 326,

K0rdi9:193,

K0rleviit: 249,

Kiirt 9, 12,

KUg-Dolan: 232,279,Kiig-To$dr: 232,

Kiitahya: 1,

Kttkfilec: 278,

ktiz: 139,

Kyaxaree: 19,

Kyrus: 18, 41,243,

-L-Lagrn: 124, 280,

Lady Sheil: 156,

Lala: 235,

Lala Mustala Paga: 87, 173,247,Lalakend: 235,

Lale: 235,

Lale Mran: 235,

Laleli: 235,

Laligyuk: 235,

Langlois: rO,

Latile Qetinkaya (HacD: 314.

Latin: .14.

Lazkiyei 214,

Lgagemi: 2,

Le Normant:36.

Leb€d Tatarlan: 249,

Legli da$r: 255,

Lek Kiirtleri: 146,

Lele Ahmetli: 276,

Lelelu: 235,

Lezgi -ler: 65,

Lice:1,l7.

Lidya: 17, 18, 21,

Uvana: 299,

Lodi hanedanr (Afganlt): 307,

Lore:170,

Loristan: 326,

Loru Bagrathlarr: 57,

Louvr miizesi: 28,

Lukulus: 26.

Lusadzor: 214,

Lueagyuk:214,

Lutipris: 13.

-M-Macar: 12,18,Macar -lar: 51,

Magaver Qayr: 246,

Maduva/Madyes: 142,

Maeri: 4.

Mafarkrn: 64, 65,

Malatih al-'Ul0m: 220,

MaglMa$: 10,

Mahmud-6bAd: 85.

Mahmud Ala (Arapgirl0): 1rt4,

Mahmud Al-Khorazmi: 220.

Mahmud Kaggarh: 32, 74, 143, 164, 2O4, 2OS,208, 219, 240,243,312, 326,

Mahmut Mirza: 226,

Mahmut Paqa (Celali): 286,

Makronlar: 5,

Maku: 31, 74, 107,286, 340,

Mala Bello: 284,

Malatya: 1, 6, 13, 84,

Malazgirt: 60, 113,

Malkar T0rkleri: 2, 17,

Malkara k6pr0s0: 103, 118,

Malta: 88, 100,

Mama Bike: 193,

Mamalr: 41, 235, 3O2, 321

Maman, -h: 41,235,Mamaglu: 302,

Mamrk: 21'1,

Mamrk: 235,

Mamrg Bey: 236,246,Mamrgen: 170,

Mamrglr: 41, 235, 23f3,322,

Mamrkonfu -lar: 39, rO, 41,71, 211,23S, 236,

NiHAT qETiNKAYA / rGDrR TARiHi

303, 322,

Mamugkun: 41,235,322,Manas: 177, 234,32e,

Manas Destanr: 139, 177, 234,27O,325,

Manas 6zen: 243,

Manavazienler: 43.

Manguri: 1,

Mangrt: 290,

Manisa: 23, 84,

Mankrglak: 85, 154,

Mannalar:14,

Manne: 197.

Mansurbey Avgart:279,

Manua: 13, 14,

Mao-tun: 240,

Mar Mattai: 140,

Maraga: 206,

Maralbagr:165,

Marag: 82,

Mardin: 4, 27,

Marenitid: 28,

Mark-Avrel: 29,

Marco Polo: 77,

Marr N.: 45.

Martin St.: 24,

Martuni: 134, 214,

Masagetler: 18,

Masalh: 331,

Masis: 70,

Mata -lar: 26,

Maveraiinnehir: 201,

Maverayr Kafkas: 198,

Mavrikos: 46,

Mayun-Qur: 205,

Mazendaran: 199,282,

Mecitozu: 24:),

Medet bey (incesudan): 97.

Med -ler: 2, 10, 15, 19,20,21,22,23,24,315,Medya -h-lar: 4, 21, 28, 35,

Mefarkrn: 63,

Megragat: 213,

Megri: 148,

Mehdikulu Han: 321,

Mehemmedhesen Velili (Baharlt): 198, 280,310,312,318,

Mahrnio"daro: 1,

M.hm.d All Prfr: 104,

Mrhm.l Ali $$ (Kaoar)l 198,

Mohm.t Altan Koymrnr 6€,

Mchm.t boy (Canlkll); 80,

Mehmct bry (9rraklrlr)l 97,

Mehmet bey (Siirmelili): 97.

Mehmet Beyzade: 99,

Mehmet E. Resulzade: 83,

Mehmet Er6z: 146, 176, 210, 21, 24d, 249, 339,

Mehmet Kulollu: 97,

Mehmet Negri: 68,

Mehmet Paga (Iekeli): 89,

Mei-tei: 240.

Mehmet Sultan (CAkirl0): 163,

Mekke:91.

Melekler: 236,

Melekli: 98, 236, 318, 3:11, 332,

Melekli islAm $urasr: 98.

Melekli Prnar: 237,

Melih (inang): 297,

Melik Egref: 65,

Melik Memmed: 10,

Melik $ah: 56, 57, 58, 59, 66, 236,

Melikler: 236,

Melikli: 236,

Melikli Bayadt: 237,

Memikanlt agireti: 41,

Memigli: 41, 319, 322,

Memlilk: 10,

Meml0klii ler: 48, 80,

Melyanh:325,

Memmedkasrmh: 318,

men: 24.

Menbic: 137, 207,

Mengeser:156,

Mengii: 69,

Meng0glii:169,

Menugehr: 57, &,Meraga: 88, 247,269,Merdenik: l l0.

Merkitler:71,

Merv: 198, 293,

Mervani: 52,

Meryenigin: 56, 57, 170,

Mesket Tiirkii: 18,

Mesketya:18,

Megdolar: 322,

Mege Bilal: 98.

Mege Mirze Cogkun (S0killtl): 97.

Megrdabbar Bry (Karabulaklt): 207,

Mrtm: 7,

M.t. Hrn: 81, 240, 310,

MrvlAna $ilkriillahr 73,

Mrrer.r g.dl: 24t,

Mrropotamyi: t, 1,|, 13, 26,29, g, aA, #, 61,

Mrrtl 30, 62,

NKAYA / reDrR TARiHi

Mihmandar: 3t13,

Mihmandar-$6llt: 333,

Mikkola: 234.

Milbar: 169,

Miltek: 237,

Ming-Bulak: 223,

Minorsky: 90, 154, 333,

Mir Abdulali Sarrseyyidi: 32,

Mir Ahur, .u: 133,

Miralay R09t0 Bey: 100,

Mirangah: 75,78, 265,

Mirgekli: 237,

Mireli Seyidov: 172, 219,

Mireni Karaba$: 57,

Mirgavan: 177,

Mirgekli: 237,

Mirza Hlseyin Hasanzade: 99.

Mirza Kulu: 229,

Mirze Cemel: 321,

Miisin/Migkin: 131, 206, 274,323,Mitanni: 6, 7,

Mitridat l.: 25,

Mitridat ll.: 25, 26,

Miyandoar: 182,

Miyane: 206, 249,

Mogbil: 234.

Mo$ol Jar: 17, 40, 59, 63, 64, 73,

Mo$olistan: 49, 241,

Molollann Gizli Tarihi: 7, 262,

Molla Bayazrt: 238,

Molla Dursun: 238,

Molla Eyyuplu: 238,

Molla Gemer: 18, 108, 238,

Molla G6k9e: 238,

Molla Musa: 238,

Molla $rhfi: 3i!1,

Mollaahmetli: 276,

Mollalar:281,

Molla Penah Vakrf: 321,

Mondros Mltarekesi: 98, '103,

Moralik: 238,

Moskova: 110.

Motanh: 208,

Moyun Qur: 2rL3,

Muaviye: 51, 52, 53

Mubarek el-Turki: 53,

Mug/Mu! -lar: 10, 37.

Mugal: 234,

Mugamh: 323,

Mugan: 36, 49, 90, 129, 169, 249, 255, 308,

Mugan 9510: 129,28O,

Mugan d0zii: 129,

Mugan Kurultayr: 91.

Mugancrk: 323,

Muganlr: 322, 323,

Muhammed Ali Han: 158,

Muhammed Bdkrr Han: 158,

Muhammed Han: 324,

Muhammed Sa'id Han (Alicanh): '136,

Muhammediye: 10,

Muharrem Ergin: 170,

Mukaddam: 179,

Murad lll.: 87,

Murad lV.: 90, 92, 143,

Murad A!a: 89,

Murad suyu: 28,

Muratpaga KSpriis0: 199,

Muratpa$a Mah.: 72,

Murgah:237,

Musa Ala (Karabulakh): 97.

Musacalu: 168, 292,

Musahan: 238,

Musak: 323,

Mustafa Kemal Atatorkm: 3,

Mustafa (Malatya beyi): 84.

Musul -lu: 4, 64, 65, 74,80,82,105, 140,157, 185, 260, 262,279, 301, 310,323,324,339, 340,

Musullu Grllabi Bey: 185,

Muq: 34, 39, 40,

Mul: 127,

Mfidetepe:

M0helhil Bahadrr Bey (Arapkirlti): 1214,

M0krimin Halil Yrnang: 79,

Miilkiye-i $ahane: 118.

Miineccimbagr Ahmet Dede: 68,

M0rgap: 328,

M0rselli: 329,

Mrirsitah: 238, 283,

-N-Naci Efendi: 106.

Nadir Memmedov: 308, 325. 334,

Nadir $ah (Avgari): 82, 84, 90, 91, 92,132,141, 198, 259,274,299,

Nadjoy: 76,

nahrr: 238,

Nahrrkrran: 238,

Nahrrh: 238,

Nageb: 335,

Nasrrbeglu:156,

Nasturi: 7'1,

384 NIHAT 9ETiNKAYA / rcDrR ranisiNayman: 162,281,289,Nazrm: 278,

Nebi Oglu: 263,

Necefah: 238,

Necelgulu Han:259,

Necili: 339, 34O,

Necip Asrm: 305,

Necmeddin Alp: 64.

Nehavend:155,

Nemrud: 7,

Neron: 28,

Nerun: 127,

Nerzuvan: 239,

Nesa: 214,

Nesevi: 67, 198,

Nevruz: 71, 239,

Nevruzali Akkrhg (Krhghlr): 97.

Nevruz Alibeklu: 274,

Nevruzlu: 239,

Nig b6lgesi: 57,

Nikolas Adnoz: 249,

Niksar:13,Nilkas: 259,

Ninova:18,

Nisankaya: 239,

Nizam0lm0lk: 56, 57,

Nogay: 70, 278,

Norguntepe: 2,

Noyan -lar: 73,

Nuh: 60, 76,77, 126,

Nuh'un Gemisi: 126,

Nuha: 280,

Nur Ali Bey: 266,

Nurahmetli: 276,

Nuragen:100.

Nurhak: 263,

Nuri bey (Erivan $ehbenderi): 103.

-o-Ob: 5,

Oba: 111, 239,

Obak6y: 239,

Obah: 239,

Obanahor: 239,

ocak beyi: 234,

Od-Hanh: 135,

Od-Tigin: 234,

Odungar: 169,

Ogruca: 196, 242,

Ogrucak: 242,

Ogrucah: 159,

Ogur -lar: 8,240, 241,

Ogur Beklu: 2210,

Ogur T0rkleri: 240,

Ogurga: 194,

Ogurda: 241,

Ogurlar:51,

ogul: 240,

Ollan Kalesi: 78,

Olrak:241,Olruca: 2tO, 196, 237, 24O,242,

O$ruek:242,Olruk: 22t0,

Ofurcuklu: 242,

Olurga: 334,

O[urgalr: 159, 237, 241,

Oluz Dedeleri: 82,

Oluz Destanr: 8, 201, 266,

Oluz-Han: 36, 123, 136, 177,179, 184, 235,303, 304,

Oluz-Kalan Destan: 36, 305,

Oluz kilisesi: 31,

O$uznAme: 1 96, 229, 295, 241, 248., 254, 3O4,

Oktamgalr: 275,

Oktay Belli: 1,

Oktemberyan:233, 238,

okuz: 243,

Olag: 36,

Olcaytu: 72, 252,255,Oleariue: 308,

Oltu: 6.l, 106, 108, 113,

Om-Bulak: 50, 254,

On-Bulak: 223,

Onbinlerin Dtiniig0: 5,

Oniki lmam: 72, 188,

Onogurlar: 51, 2&,Onok: 297,

Orakh: 290,

Orbelli: 170,

Orbelli Elikum beg: 62,

Orbelyanlar: 169,

Orbet: 170,

Ordubad: 88, 93, 111, 218,

Orgof: .l09, 113,

Orhan (S0rmeli Emiri): 66.

Orhan ($ehzade Bayezit'in o!lu): 84,

Orhan $aik G<ikyay: 31,

Orlakoy: 190,

Ortasinek: 254,

Ortatiyangan: 47.

Ortayfiz: 177,285,

Ortodoks: zl5,

Ortodoks Krpgaklar: 61,

Orucuk: 241,

Orug Bey (Edimeli Tarihgi): 67,

Orug-Gazili: 288,

Orug-et 245,

Oru$-tak: 245,

Orugnak: 299,

Osman Bey: 67, 68, 225, 27O,

Osman Nedim Tuna:3,

Ogman Nuri (Oste!men): 106,

Osman Turan: 60, 66,

Osmanlr -lar: 53, 61, 62, 65, 68, 69,72,79,81, 82, 84, 85, S7, 89, $,92, 126,228,

Ognak: 277, 299,

Ot-Tegin: 234,

Otlukbeli: 163,

Olman: 68,

Otrak: 61,

Otuz-Ogurlar: 240,

Otuzikili Ulusu: 179, 227, 251, 318, 329,

Ovhannes Vl. (Katolikos): 133,

Oynar: 241,.

Oymavut: 249,

Ozan (O!uz) Han: 179,

Ozgan Han: 136,

-o-69:. 242,

6gedey: 220,

ilgstzi 242,

6g0r: 2lo,6g0rc0k-Alp: 196, 229, 241, ?sig,

6girz:242, 243, 24F.,

6krenor: 243,

i5kizi 242,243,24p',

OkUz Mehm.t Paga:244,Okoz nch.i: 244,

6ktzcft:24,6kozk6yo: 244,

6kuzler: 242,244,6kuzt[: tgo, 242, 2u,bkizoren:24tr,,

6kuztamt: 244,

6kjztag: 2n+,

6kzen: 2t13,

6mer, Hz.: 51,

6mer Bey: 163,

6mer Mirza b. Mirangah: 163,

6merulya: 108.

On-Turanhlar: 22,

drttitii: gZe,

tir09: 245,

6r09m09: 245,

Otemig: 134, 214,

oz: 244,

6z-Bayat 158,

6zboy: 24O,

6zbek ier: 167, 1S6, 193, 198, 218,246,24€.,6zbek Han: 63,

Ozbekistan: 2O4,22O,

6zdemirollu Osman Paga: 86, 87,

6zer: 80,

6zi: 244,

-P-Padar: 283,

Paflagonya: 17,

Pahlav -lar: 30, 31,

Pakanian: zl3,

Pakarad: 52,

Pakistan: 25,

Pakor (Bakur): 28, 29,

Pakor ll.: 28,

Pakrovsk mezan: 16,

Palak: 3.l5,

Palakyon:3'15,

Palank malarasr: 1,

Palu: 6,

Pamk: 42,

Panak: 246,

Pang: 245,

Panik: 245, 285,

Panok: 2t15,

Papah (Avgar): 279,

Parati (Prolhycr): 1212,

Parbili Lazar: 13!1,

Parganre: 201,

Pargn: 24E,247,

Pari!: 106,

Parlat:19,

Pam -lar: 22, 29, 49, 50, 24€, 249,

Parnagut 249,

Parnak, -lar: 323,

Parnavut 49, 50, 248, 249,

Parsak: 249,

Parsi dili: 49,

Parsiller: 29,

Part -lar: 22,23,24,25,26,27,28, 29, 30,31, 38, 42, 45,247,

Partamasir: 29,

Part maspai:29,

Parliya: 247,

NKAYA / rcDrR TARIHi

Paryadres dallarr: 28,

Parvan: 306,

Pasrn: 47, 66, 68,

Pasinler: 329,

Paskevig: 92,

Pegenek Jer: 62, 123, 160, 249, 252,259,Pehlivaniler: 248,

Pekin:319,

Penah Han: 329,

Peng Deh: 2i6,Penek: 245, 246,249,Petg€m:247,

Pengikent: 256.

Pergin: 246, 247,

Perginblalr: 247,

Perginblak: 206,

Perginis: 108, 201, 246,247,Perqinli: 246, 247,

Pernavur: 97, 113, 132, 149, 207,225,247,Perneg0t: 248,

Pernoyrit: 248,

Peroz-Amad: 39,

Pers -ler: 3, 21, 22, 26, 50,

Persili: 189,

Pert-Ekrek:173,

Perviz ll.: ul6.

Peynik:137,

Prrsak: 249,

Prrgak-Kan: 249.

Pir Kulu Han (Bayath): i58,Pirbulak: 206,

Pirg!: 156, 250, 251,

Pirgu-Kan: 250,

Pirdemir: 250,

Pirhalilli: 310,

Pireli Bey (Baharlulu): 155,

Pirli: 250,

Pirli Beyleri: 324,

Pirnek: 80,

Pirsagat: 249,

Plevne: 61,

Pltnruc:315,

Polad Aynmr: 280,

Polad Qin San!: 71

Pompeyus: 26,

Pont Denizi: 2213,

Pont 6kzen: 2213,

Pontos Oksenos: 2tL3,

Pontus -lular: 30,

Pornak, -lar: 318,

Posof: 130, 169, 336,

Primof: 115,

Prisk: 50.

Psammetikos: 19.

Pthavan:281,

Ptolemeug: 142, 305, 327,

Pursak: 249,

Pursakltr: 249,

Pursaklu: 249,

Piirnek: 323,

-R-Rabban Harmiz: 1zO,

Rad: 38, 145, 325,

Rad Bey: 325,

Rad-kan: 38, 325,

Fladkanh:38, 99, 250, 325, 337,

Rad-is: 325,

Radloff: 265, 293, 301,

Ralbet: 250,

RAig: 53.

Rakka: 36, 149, 274, 297, 322,

Ralf Stein: 139,

Flamazankent: 250,

Ramazanoflu: 98.

Randeya Muahedesi: 29.

Rasonyr: 50, 51, 61, 180,180, 234,

Ravadhlar: 327,

Recepl0 Avgarr: 32,

Resulhanh:'156,

Regideddin:149,

Revan bak. Erivan.

Revan Ovasr: 57,

Rhdamist: 28,

Rrza Nur: 63, 70,

Rihan: 108.

Rigvan: 309,

Roma: 27, 32,40,45,6,Romalr -lar: 3, 23, 27, 28, U, 42,305,Rum -lu -lar: 58, 81,

Rumlu: 82, 280,

Rua -lar: 6, 35, 44, 45, 61,

Ruea l.: 14,

Rusa ll.: 15,

Ruea lll.: 15,

Busudan: 65,

Ruu Han Cengi: 87,

Ruy Gonzales de Claviyo: 75,77, 126, 267,Riistem Mirza: 336,

Riisum-i dargaki: 293,

NiHAT qETiNKAYA / rdDrR TARIHi 387

Riigtii bey: 110.

-s-Sa-Seper: 5,

Sa-Sper: 5,

Saadlu: 80,

Saath: 280,

Sabar -lar: 5, 6,

Sabeir: 5,

Sabrei: 5,

Sabir -ler: 4, 5, 50, 51, 52, 53,

Sabirabad: 6, 322,

Sabir Khost: 6,

Sabunlu: 262,

Sabur: 6,

Saburlu: 6,

Sadkanh (Sakanh) agireti: 113,

Sadreddin Musa: 68,

Sadun: 64,

Safevi Devleti: 59, 80, 82, 8di, 85, 192, 258,

259, 274,299, 313, 319,

Salevi -ler: 32,69, 80, 88,89, 90, 144,258,316,

Safihani: 156.

Safiyeddin ishak: 80,

-sag:219,

Sag: 219, 249,

sag atasr: 219,

sag hanr: 219,

Sagah: 20.

Sagay: 164,

Saha: 135,

Sahat-Qukuru: 1, 3, 6, 13, 19,22,24,26,47,s2, 53, ss, 57, 59, 63, 72,74,7s,81,82. 84. 85, 86, 89. 235, 24o..248,,252,280, m,Sahatlu boyu: 72,

Saint Martin: 25.

Sait Nasafi: 198,

Sak: 19, 20,

Sak+ lar: 14,'l.5,17,18, 19, 20, 2'1,22,23,24,27,28,31, 35, 42, 4,47,69,134, 169,

3oo, 326,

Saka-et: 19,

Sakait kabilesi: 19,

Sakah-Kent: 20,

Sakan: 254, 256, 277,32O,Sakan Dere: 326,

Sakan Uga$r: 254,

Sakana: 20,

Sakanlr: 98, 254, 256,2S6, 325,

Sakapen: 326,

Sakarya: 17,2e6,Sakasen: 326

Sakasena: 326,

Sakasrnlar: 327,

Sakastan: 20,

Sakasun, 326,

Sakavan: 20.

Sakavi: 20,.

Sakaviran: 20.

Sakhi: 326,

Sakki: 254, 326,

Saknr: 256,

Salar: 29, '128, 125,242, 327,

Salar Emir Tumen: 325,

Salcavut: 249,

Salgak: 241,

Sallar: 128, 241 , 327 ,

Salor: 327,

Saltuk -lu: 62,

Saltuklu lzzet 62,

Salur / Salgur / Salvur: 29,82,123, 126, 12e,167,241,327,

Salur-Kazan: 27, 29, 32, 36, 216,

Salurbeyli: 327,

Salurca: 327,

Salurlu: 327,

Salyan: 85, 134,322,

Samrr: 6,

Samrrkent: 6,

Samuel:201,.

Sanadruk: 29,

Sandalgian: 42,

Sandavi: 127,

Sarag:25'1,

Sarag o!0!ii: 251,

Saragbuda!t: 251,

Saragh: 155, 25O,251,

Sarglu: 250, 251,.

Sarak: 39, 328,

Sarati:142.

Saray: 294,

Sarbanlar:109.

Sardrk: 50,

Sardunya: 13,

Sardur l.: 13,

Sardur ll.: 14,

Sardur lll.: 15,

Sardur lV.: 15,

Sargon ll.: 14, 17,

San-Abdal: 49,251,

Sarr-Ak Ogurlar: 240,

Sarr-Bulak: 50, 205, 223,252,Sarr-Haqh: 251, 280,

NiHAT qETiNKAyA / rdDrR raniniSan Hamzah: '127,

San Kalbag: 39,

SarFKamrtlu: 202,

Sarr Kavdal: 252,

Sart Kryan: 260,

Sarr Sargaldak: 281,

Sarrbag: 278,

Sarrbryrk: 291,

Sarrbulak: 205, 206,

Sarrca:124.

Sancalr: 251,32e,Sarrcah DergAhkulu Bey: 329,

Sarrcah Kulum Ali Bey: 329,

Sangoban: 252,

Sarrhasanh: 263,

Sank T0rkmenleri: 328,

Sarrkamrg Qukuru: 240,

Sankamrg ilgeei: 110, 113, 202,

Sanseyidi: 32,

Sarr-Uygur: 197,

Sart lar: '13,

Saru-$ad: 332,

Sarucah: 251,

Saruhan:261,

Saruyatr / Sarubal r/ Sarunatr: 67,

SAsAn: 30,

Sasani -ler:30, 33, 34, 38,

Saspeir: 4, 5,

Savalan: 36,

Savare: 6,

Savcr: 67,

Saveri: 5,

Savrr: 5, 6,

Sayancr: 127,

Sayrnkale: 279,

Sber (ispir): 52,

Se: 256, 326,

Sebeog: 40,

Sebir: 5,

Sebir-oba: 6,

Sederek: 54,'114, 281, 308,

Seferali A!a: 237.

Sefergulu: 253,

Segerek: 172,

Segkar:215,Segrek: 189,

Seki: 181, 257,

Sek0: 256,

Selguklu lar: 3, 32, 47, 52, 53,55, 5S, 59,6',t, 62, 67, 68, 125, 221, 258, 282, 292, 319,323.

Selevkoslu -lar: 22, 23, 24, 25, 27, 247,

Selman Ala (Acrli)t 274,

Semender: 6,

Semerkand: 75, 29O,306, 320,

Semetey: 234,

Semiz Baganah: 251, 289,

Sencan, -h: 199, 282,

Senek: 254,

Senekli Kay: 254,

SeneklU: 254,

Sengrik: 231,

Sepid-gehr: 57,

Serap: 317,

Serdarabad: 14, 23, 27, 92, 100, 111, ?33, 23,8,

Serdar Bulalr: 69, 144,

Serhan: 253,

Seving Qayr: 205,

Sevigli: 329,

Sevr Muahedesi: .l16,

Seydanh:175,

Seyf Bey (BayatlD: 157,

Seyhun: 247,

Seyid:281,

seyis:177,

seyn/s6yn: 254.

seynah / s6ynah: 254.

Seyyid $erif Muhammed Cihangir: 173,

Srbrr: 5,

Srganh: 253, 254,

Srgantarla: 254,

srgrr/srfrr: 242,

Srlnak: 2(X,

srn: 159,

srnrk: 332,

Srrak: 38, 39, 92, 328,

Srrderya n.: 18, 20, 277,

Srvrn: 41,

Srvrr: 5,

Si-Sakan: 326,327,Si-Uni: 254, 326,327,Sibir: 4, 52

Sibir Qayr: 6,

Sibir-don: 6,

Sibir Hanh$r: 6,

Sibirya: 2, 5, 237, 301,

Sihah: 220,

Siistan:155,

Sikitur 19,

Silahtar ibrahim Paga: 90,

Silstip0r Cerid: 288,

Silsiiptir Halil: 288,

NiHAr CETiNKAYA/ rdDrR unislSilvan: 64,

Sinaer: 4,

Sinaneddin Yakup: 68,

Sincanh/SUncanh: 39, 329,

Sind: 25.

Sind nehri: 1,

Sinear tabletleri: 4,

Sinek Yaylalafl: 254,

Sinek: 254,

Sinekci: 255,

Sinekler: 67,147,254,Sinekli: 255,

Sineklim0slim: 255.

Sinob: 17,

Sir-Derya: 31, 50, 246'247,

Si-Sakan: 41,

Siunik: 41, 254,

Sivas: 64, 82,

Sivastopol: 283,

Siverek: 58, 296,

Skolot: 19,

Skopia: 257.

Sku: 256,

skut: 256,

Skilp: 257,

Sky: 256,

Skyth Jer: 5, 256,

Skythenler:19,

Skythia: 20.

So-ko: 256,

So-k0: 256,

Sobar; 4,

Sofyan: 205,

Soouk Bulak: 255,

Sohemus: 29,

Soku Da!r: 256.

Soper: 5,

sotuk iodir: 129,

Soveri: 5,

Soyukbulak: 206,

s60iir 67, 68, 126, 255,

Siililtlii: 97, 255,

Sognil0ce: 255,

S6kmenollu; 257,

Srikmen ll. ($ah Emren): 62, 64,

Spandaryan: 187,

Spehbend: 40,

Stavropol T0rkmenleri: 1 27,

Stepenevan: 287,

Strabon: 25. 26, 315,

Struve V.: 3,

Su:256, 326, 334,

Su Krralhir: 334,

Sub-er: 4,

Suban: 4,

Subar: 7, 11, 334,

Subaru -lar: 2, 4, 5, 6, 13, 52,

Suber:196,Subutay: 63,

Suti Halil: 310, 324,

Sugd: 39,

Suku: 256,

Suku-Segen: 256.

Sukuluk: 256,

Sulduz: 72,

Sultan Ahmet b. Veye: 288,

Sultan Ali Bey: 163,

Sultan H0seyin (Baranlu): 81,

Sultan Kulu (Baharlulu): 155,

Sultan Mahmut, bk. Gazan Han.

Sultan Sencer: 66,

Sultan S0leyman (Kanuni): 198,

Sultan-Tezek: 265,

Sultan Yakup: 155,

Sultanabad: 255, 256,

Seltanbey: 256,

Sultaniye: 153, 255,

Sun: 41,

Sunca Qayr: 205,

Sungur: 79, 124.

Sungur-Tegin: 67, 68,

Sunid -ler: 41,

Sunkar:124.

Sura ili: 13,

Surab: 29,

Suran, Jar: 162, 309,

Surban: 4,

Suriye Krpgaklan: 159,

Suru: 234,

Suru Kiilbey: 234,

SuruQ: 6,

Sus: 1,

Sutay Nogay: 4.l.

Suun -lar: 41,

Suunit: 41,

Suvar:4, 198, 334,

Suvar kciyU: 6,

Suvarh: 6,

Suveren: 175, 209, 216,

Suvun: 41,

Siikekenli Siigey: 256.

Sr.iki: 257,

390 NIHAT CETiNKAYA / ICDIR TARiHi

Sfik0: 254, 256,

Siileyman Bey (Bayath): 157,

S0leyman $ah (Kayr): 67, 68, 126,

S0leymanh: 284,

S0leymanov Olcas: 3.

Siimer -ler: 1, 2, 4, 11, 13, 134, 145, 242,

S0nni: 80,

Siirmeli k6yii: 3, 27, 36,56, 57, 58, 60, 65,66, 67, 69, 72,76,90,93, 97, 126, 133, 160,157, 199, 212, 257,266, 290,

Stirmeli-Qukuru: '13, 47, 49, 54, 56, 57, 58,66, 67, 68, 72,73,78,216,236, 257,310,Siirmeli (Dilmagolu) Emirli$i: 60, 63, 64, 221,

S0rmeli Kalasr: 8, 48, 64, 75, 267,

Silrmeli Krzrl Kiimbeti: 60,

S0rmeli Sancalr: 69, 97, 98,221,Stir0k-K0l0k Han: 234,

Siiryani Jer: 5, 24,

Siiveydiye: 238,

Sverdlof: 237,

-$-$abanh: 1'14,

$aban<izO: 24d!,

$aberan: 6,

$abran: 85,

$ad-Berd: 332,

$adili: 3i}2, 33!1,

$afii: 80, 326,

lah: 204,

$ah Abbas l.: 72, 81,82, 83, 88, 89, .163,192,

22s, 233, 258, 274, 276, n9, 280, 288, 3tal2,

$ah Emren (bkz. Srikmen ll.):

$ah ismail l.:80, 82, 83, 144, 163, 167, 258,261, 277,300, 319, 324,

$ah lsmail ll.: 266,

$ah Safi: 274,288,

$ah Tahmasb l.: 85, 86, 153, 316, 324,

$ahdrk: 33i1.

$ahaplr: 330,

$ahangah l.: 68,

$ahbaz Bey: 277,

$ahkulu Han (Kacar): 198,

$ahkulu Sultan Piyade T0rkman: 194,

$ahkulu Sultan/Han: 85, 86,

$ahmirze: 257,

gahna: 292,

$ahname: 47,

$ahnazaryan: 23,

$ahseven-li Tiirkmenleri: 153, 217, 273, 274,280, 323,

$ahtahtr: 109, 115.

$ahvekili: 258,

$ahverdi Bey (Baharlulu): 155,

$alve/$elve: 64, 85, 316,

$am: 82, 258, 259,

$am Bayadr: 157, 158, 259,292,

$am Eya: 273,

$am Ugaklarr: 259, 260,

$amahr: 85, 159, 204,206,

$aman:71,$amar: 260,

$amrh: 150, 151, 25S,

$amik: 260,

$amil 8ey (Aynm): 97, 109,2O7,248,

$amiler: 259,

$amiran: 259,

$amkent: 259,

$amiyan: 259,

$amlar: 259,

$amlr (-lu) Ttirkmenleri: 3a 8a 144, 150, 194, 25A,

$amhk: 260,

$amlu-lar: A1, 25C, 279,

$amran: 14,

$amsaddin:186,

$apur: 34,

$aragur: 2zO,

$ark: 283,

Charles Seignobos: 13,

$ata(Qatak: 13,

$av-$ad: 332,

$avart: 314,

$ecere-i Terakime: 6, 184, 236, 242,246.,266,267, 294,328,

$eddadh-lar: 56, 57, 60, 332,

$eddado!ullan: 58,

$ehrbirAz: 47.

$ehr-i Zor: 232,

$ehriyar: 74,

$ehzade Selim: 84,

$ekerbay: 278,

$ekerli: 26i1,

$eki:47, 163,

$elli: 336.

$emikhanh: 330,

$ems-i Tebrizi: 59,

$emseddin Giinaltay: 3, 7, 25, 36, 41, 242,

$eng0lavayurdu: 74, 75,

$erel Han: 316,

$erefbeh ani oymalr: 162.

$erelname: 325, 326,

$erefiiddin Ezdere (S0rmeli Emiri: 65, 66, 67,

$erefiilmiilk: 67,

I.]iIIAT gETINKAYA / IdDR TARiHi 391

$ergiyyun: 260,

$erit Frrat: 192, 286, 311,

$arkryan: 260,

$erkiyan: 260,

$er0r: 98, 99, 100, 107, 308,

geyh Abdulkadir:326,

$eyh Cafer: 80, 81,

$eyh Ciineyd: 80, 81

$eyh Hao Aliaddin Ali: 80

$eyh Hasan: 75,

$eyh Hasanlar: 175,

$eyh Haydar: 80, 81, 1rU, 258,

$eyh ibrahim: 80,

$eyh Mirza: 326,

$eyh Sadi: I,$eyh Sadreddin: 80.

$eyzer:181,

$rbanolullarr: 231,

9rh: 251, 3i10,

$rhabeddin: 65.

$rhbtzrnlt: ,l49,

$rhh: 74, 262, 311, 330, 331,

$rhg: 332,

$rhglar: 331,

$rracr Pire: 261,

$rrak: 34, 39, 57,

$rrak-eli: 92,

Siddili: 74, 262, 332,

$i'i -ler: 66, 71, 85, 91, 278, 313,

$if Avgarlar: 278,

$i?lik: 72, 90, 91, 217, 333.

$ikirli Krtay: 3!,7,

$ine-Usu: 205,243,

$ir Han: 307,

$iran Jr: 108, 241, 262, 3o4,932,

$iregi:261,

$irekale:251,

$irinbulak: 206,

$irvan: 36, 61, 63, 70, 85, 157, 259,

$irvanl -lar: 59,

$irvangahlar: 81,

$ivanidzor:148,

$ollu: 333

$or:164,$or-Han: El"

$orlu: 333,

$611 29,

96lt0 {rn 29, 189, 3gl, ggt,

$drogrl: 38, 39, 72, a2,241t,314, 328,

$ur 32t,

lul T0rklerll gl3, 934, 335, 036,

$ullu: 333,

$ulluk: 135,

$umer, bak. Stimer.

$urabad: 256,

$urlu:109.

$ustan: 281,

$uga: 156, 159, 185, 198, .l99, 200,

$0: 336,

$rikiir Ugagr: 168,

$0k0rl0: 337,

-T-Taban: 278,

Taberi: 334,

Tabul: 265,

Tacikistan:186,

Tacirlu: 156, 221, 263, 264,

Tahmasb 1., bak. $ah Tahmasb l.

Tahmasb Kulu Han: 89, 184,

Takaltr dagr: 67.

Takiye: 189,

Talas: 50, 165, 220, 223,27O,

Talrn, lr: 189, 201, 229,238,254,Taman:51,

Tamara:61,

Tan Krn: 193;

T'ang sfflalesi: 51.

T'ang-su: 51,

Tanlik: 283,

Tanrr Dallarr: 5,

Tann-Kulu: 229,

Tanyolu: 261,

Taok: 40, 61,

Tap Karakoyunlu: 322,

Tapar: 5,

Tapper R.: 254,

Tarag: 261,

Taragan: 261,

Taragga: 261,

Taraggr: 261,

Taraz.Keneek: 220,

Targa: 293,

Targutaa: 19,

Tarih.l Dort Sulten: 31,

Trrkrn bry: 40,

Ternnvut: 249,

Trronltidl 26, 40,

Tetilhr 16t,

Ta;burun: 3, 13, 49, 14, 194,1t1, 1F6, 261,

NIHAT qETINKAYA / reDrR mntsl275, 278,279,292,3n,2,

Tagir Bagrathlan: 57,

Tagkeni: 285,

Tagkrglak: 274,

Taglu Sek0: 256,

Taghca: 262,

Tagnak: 1t6.

Tagpu: 14,

Tatar-lar: 63, 87,

Tatevci: 174,

Tatyos Cfatus):31, 33,

Taus: 262,

Tavgancrl: 278,

Tavus: 262,

Tavusger: 262,

Tavusgiin: 262,275,

Tavuskale: 263,

Talur bey: 98.

Taryaralj.227,

Tebriz: 14, sti, 54, 59, 63, 65, 69, 72,73,74,75, 85, 88, 281,317,

Tecirli: 263, 264, 28O, 288,

Teigeba: 15,

Tekalag: 205,

Tekaltr: 97, 264,276,

Teke Sancalr: 2'lO, 230, zil,Take-li -ler: 82, 13/., 1&, 179, '194,214,264,

295,32e,

Tekelti: 264,

TeKur: zO,

Tekkeabad: 109.

Temehoran: 309,

Tementit Ali Paga: 84,

Tend0rek da!r: 326,

Teney:281,

tenge: 224.

Teoman:51,

Tepecik: 2,

Terekeme: '168, 241,

Terter: 922,

Tevrat: 6, 136,

Teyvut 169,

Tezekgi: 265,

Tezekend: 231,

Thadeue: 31,

Thuqag: 43.

Trltay: 283,

Trrka: 4,

Trrnova: 208,

Tiflis: 54, 6'1, 64, 65, 90,

Tiglatpilercr: 14,

Tigran: 26,

Tigran (biiy0k): 26, 27,

Tigran ll.: 27, 34,

figranokerta: 26,

Tigarima kaasr: 42.

Tik, Jer: 175,

Tilkiler: 184,

Timur: 60, 75,76,78, 126, 163, 197, 198,202. 282.289. 307,

Timuriler: 78, 155, 198,

tin: 224,

Tiveciler: 294,

Tiyari:175,

Tiyangan: 18, 142, 166,

Tizek: 163, 265,

Tobal n.: 5,

Tobalar: g,

Tobalsk:5,

Togjr:241,

Todan: 296,

Togan, bak. Zeki Velidi Togan.

Togan Arslan (Dilmagh): 60.

logos: 262,

Toluz 6uzz (Dokuz O!uz): 275,

Tokab: 205,

Tokagh: 81, 82,

Tokal: 41,

Tokbulak:162,

Tok'bulat:281,

Tokcan: 290,

Tokhangah:158,

Tokmak: 278,

Tokmak Han (UstadD: 86, 266,

Toksana: 88,

Toksurmug: 267.

Toklamr$ Han: 75, 76, 126,

Toktamrt, -lr: 126, 165, 237,295,337,Tokuz Aba: 298,

Tokuz Seksen:278,

Tomris: 18, 20,

Tongun:124.

Tonuz aba: 277,

Topal Assaf bey: 1t18.

Topcak: 49,

Toprakh: 138, 279,

Toprakkale:15,

Torgomanlar: 42,

Torkom royu: lL3.

Torkoman: 205,

Torkos soyu: 42,

Toroa -lar: 18, 28, 63, 71, 1$,

NiHAT qETiNKAYA / ICDIR TARiHi 393

Torun .lar: 98, 126, 189, 190, 311, 397, 3!]8,

Torunobasr: 3i:]8,

Tosbala: 37.

Toslular: 189,

Tovus: 263

Tovus-Gun: 263,

Tovuz: 262, 263,

Tovuzkale: 263,

Toy Tutrnaz: 328,

Tdles: 7,

Ttim0rdii-Kaful: 305,

T6reme Ugafr: 135,

Trirtkara: 278,

Trablus-$am: 85, 214,

Trabzon: 80, 81, 106,

Transkafkasya: 2, 7, 15,

Trayan: 28,

Tridat l.: 23, 28,32, 33, g,Troyan: 29,

Tsohmarg: 290,

lufan: 75.

Tuguzlu: 298,

Tufrul Bey: 55,

Tuharbtan: 306,

Tuluy: 69,

Tuman:51,

Tumanrn Kal*t 247,

Tumanrs: 247,

Tumat: 7,

Tuna n.: '17, 18, 20,

Tuncer Giilensoy: 19,

tur: 12, 265,

Tur Alacr: 265,

Tura: 5,

Tura Bey: 265, 266,

Tura Haq: 265,

Tura Kaleai: 265,

Turab Bey: 266,

Turabr: 265, 266,

Turabili: 266,

Turamba: 265,

Turan: 12, 265,321,Turan Ulkeei: 21,

Turan Padi$ahr: 285,

Turanhlar: 47,

Turas bin Cuzrec: 255,

Turasbr: 265,

Turfan: 229,

Turgavut 249,

Turgutlu-lar: 82, 90, 299,

Turum: 278,

Turumtay: 124.

Tugpa: 13,

Tutgak: 267,

Tutkak: 267,

Tutak: 6, 266,267,

Tutakaul: 266,

Tutakh: 267,

Tutaku: 266,

Tutamrg: 267,

Tutan (Tlrkman): 75,

Tutau: 266,

Tutlar: 267,

Tutluk: 267,

Tutuk: 265, 267,

Tutulu: 267,

Tutulu elcigi: 267,

Tuva: 204,

Tuyaklu: 290,

Tuzluca: 73, 82, 93, 97, 98,

T0rgig, Jer: 256, 2S9,

Ttirk (Crzakh): 290,

Tilrk-Ermeni lcra Komitesi: 97

T0rkAn: 187, 338, 339,

Turkastanak: 20.

T0rkistan: 10, 18, 25,30, 41, 79, 83, 110, 169,152, 157,19S, 235, 26e, 2U, 328,

Ttrkmen (Crzakh): 290,

T0rkmen Aer 274,

T0rkmen Akrnlarr: 198,

T0rkmen-Qay Muahedesi: 92, 116,

Tirkmeniatan: 43, 214, 242, 252, 325,

T[rkoman: z[2,

Tlrk0t 19,

-u-Ubayd: 53,

Ucan sahrasr: 36.

Ucayla: 124.

Udin -ler: 47,

U$rak: ?o4,241,

U$n: 241,

Ulruca: 241,

Ufurbeklu:74,

Ulurbey: 241

Ulurca: 196,

U[urgalr:24.|,

Ulurlu Mehmet 176,

Ukrayna: 17, 217,281,Ulama Boy(Tckcli): 316,

UlaS: 204,

Ulu Cami: 60, 185,

394 NiHAr qETiNKAYA / rcDrR TARiHi

Ulu Krgla: 225,

Ulu kiliseli, 246,

Ulu Ydriik: 180, 225,

Ulu Yr.lz: 302,

Ulubarh: 48,

Uluhanh:111,

Ur:. 12,

Ural: 4, 5, 16,237,277,Ural-Altay dilleri: 7,

UrartuJu-lar: 2, 7, '11, 12, 13, 14, 15, 17, 24,27,35,43,47, 145,

Urek: 13,

Urenha: 24'1,

Uda: 4.7,Uri-Atri: 3.

Urik k.: 13,

Urmiye: 145, 182, 278,

Urmiye Go[i: 6, 14, 19, 26, 74, 82,

Urta:141,

Uru koyti: 13,

Urut:141,Urut kalesi: 141,

Urut Sancalr: 13,

Uruta: 141,

Usah (Avgar): 279,

Ustaclu -lar: 225, 226, 266,

Usunlar:162,

Ugacrk: 321,

Ugun: 3i19,

Ugun Goca: 172,189,

Utrigur: 50,

Uturgur: 240,

Uvak Girey: 285,

Uygur -lar: 203,

Uyrumlu: 281,

Uz-Bek Yagan Paga: 173,

Uzeyr Sancagr: 263,

Uzun Bayat: 282,

Uzun-Hasan: 78, 81, 17q 185, 219, nq n9, e4.Uzunlar: 3!19.

-u-Ulgen: 249,

0g-Karluklar: 243,

Ug-Ok -lar: 25, 123, 2?3, 248, 268, 327,

Ogbulak: 223,

Ugkiliu'100, lO5,

09lrr Trporlr 1!5,

09npr: 2,

0g0: '124,

Urcglr: 233,

Urgeng: 294,

090: 339,

U90ln: 189, 339,

-v-Val-Arsak: 25, 29,

Valars: 28,

va: 239,

Van: 13, 14, 18,22O,

Van gol0: 6, 11, 14, 26,8,54,61,70,82,220,Van Tarihi: 286,

Vanand: 47,

Varangabuh: 34,

Varaztad: 34,

Vardenis:213,

Vardenut: 261,

Vargrnrs:. 247,

Varsak -lar: 62,71, SO,82, 18O,249,Varto Tarihi: 192, 286,

Vaspurakan: 53, 55,

Vaglop:168,

Vagloban:168,

Vedi-basar: 23,39, 49, 74, 98, 101, 103, 106,111, 114, 273,279,311, 317,

Venaseb: 29,

Veysel Uniivar: 110,

Vezerg: 38.

Vezinkoy:115.

Vinkler: 3.

Volga n.: 5, 16, 50, 327,

Vologas: 28,

Vologas ll.: 29,

Vologas lll.: 29,

Vosketas: 162,238,

-w-Walther Hrnz: 154,

-Y-Yafes: 266

Yafing: 243,

Yagalbay:124.

Yagcr: 267,

Yaglr: 267,

Yalma -lar: 275,

Yahnrlar: 115,

Yakup $avki Foga; 0?, 10?, 103, 104,

Ynhuliye Krgleoir 78,

Yelav: '135,

Yaigr:a$r9; 206,

Yelplrehmctt e7t,

JA / rcDrR UniUiYalta: 283,

Yang-shao: 1,

Yapar|fr/rparh: 1 23,

Yarlrra$a: 108.

Yaruk: 3zlo.

yasr: 267,

Yas Prnan: 268,

Yasr: 267,

Yasr Pan: 268,

Yassr Qimen:66,Yassr 6ren: 268,

Yassr Seki: 268,

Yassr Uy0k: 268,

Yassr Viran: 268,

Yassrbulak: 267,

Yagrl-69iiz: 191, 2113,

Yavmut: 328,

Yavuz Sullan Selim: 84, 147, 180, 192,197,217, 257,294, 311,

yay: 269,

Yayo k<iyt: 3, 108, 241, 268, 269, 281, 300,

Yaycr Bey: 269,

Yaycrlar: 269,Yaycrlu: 269,

Yayrk: 4,

yaz: 269,

Yazgur: 305,Yazr: 269,

Yazr: 123, 214.Yazrr Yurdu: 214,

Yazid ibn Muhallab: 334,

Yazmah Tilrk: 263,

Yedi Uru!: 277,

Yefdir: 125,

Yeke Noyan: 69,

Yeni Bayezit: 93,

Yenibulak: 206,

Yenigeriler: 228,

Yerincatab: 206,

Yerm0k:51.

Yezdccrt: 34,

Yrfag: 203,

Yrlanca:194,

Yrlanh:194,

Yrlanluca: 194,

Yrldrz Han: 123, 278, 303, 315, 520, U0.Ytpar: 320,

Yrva: 23, 32,73,74,123, 125, 126, 127, 158,2',t1, 279,285, 319, 323, W.

Yigdir: 125,

Ygdir: 125,

Yimir: 241,

Yincu <ig[z: 2213,

Yirmid6rtlti Ulusu: 211, 329,

Yolgulular: 281,

yolug: 291.

Yolutan: 328,

Yoncah:156,

Yovane: 60,

Yozgat: 82

Yorrlkler: 176,

Yugoslavya: 257,

Yugurlar: 8,

Yukan Mezopotamya: 4,

Yuletan: 216.

yuluk: 291,

Yunanhlar: 42,

Yunnan vilayeti: 1,

Yusul Qeken (Abasgrill0): 97,

Yusul Paga: 318,

Yusuf Halagollu: 32,

Yusuf Ziya 6zer; 334,

Yugufov B.: 3.Yiil0k: 285,

Yr.il0k Osman: 291, 313,

Ytiregir: 8, 21, 123, 233,

-z-Zag: 219,

ZaEatala: 287,

Zagros/Zagaroe d.: 6, 35,

Zakir: 224, 225,

Zaporoii: 281,

Zarilhane: 254,

Zaru-$ad: 332.

Zaviye:188,

Zaza -lar:19, 175,

Zeki Velidi Togan: 1, 2,7,9, &, €, 49, 50,52, 53, 59, 62,142,143, 182,192,197,219,m, 25/1 2#, 273, 274, 289, 290, 295, 3f7, 3?f.,

Zencan: 153, 182,

Zend dili: 36,

Zendavegta: 22,

Zengezur: 41, 109, 111, 156,

Zengi k<iy0: 74,279,Zengi, -ler: 111, 114, 323, 339, 340.

Zengi euyu: 57, 84, 160, 294,

Zengi T0rkmen Atabeyleri: 339.

Zengibasar, -h: 100, ,l01, 105, 106, 109, 110,111, 113, 279,3&.

Zengibasar Ugafr: 3i19,

Zengilan: 1 56, 1 81 ,

Zerdab: 231,

TiNKAYA IGDIR TARiHi

Zerdui;1|uk 33, 211 .

Zeybeli Buyukhan: 324,

Zevnebli: 263,

Zeynel Han (Bey-Dili): 153,

Zeynelabidin Makas: 290,

Zilan aoireti: 108,

llnn!n LJey. lo1.

Zil;r: 113.

Ziya Gokalp: 205, 230, 307, 339.

Ziyadlt: 199,

Ziyaeddin: 162,

Zota: 306.

Zulkarneyn: 303,

Ziilfiigar: 6S, 270,

Z0lfrigar elci:. 27O,

Z0lftigarfr k.'. 269, 270,

Zumriid"u Anka kuiu: 10.

t_,

rl

lt

,;i :.:\TlX

l* 'i"l