İktisada giriş unite13

8/4/2019 ktisada Giri unite13

1/22

279

BLACK320 C

Trkiyenin ok hzl deifltii bir gerek. Deiflimin en arpc yanlarndan birisi

evlerin iinde yaflanyor. On yl nce lks gibi grnen dayankl tketim rnle-

ri, bugn herkesin evinde bulunmas gereken temel ihtiyalar halini ald. On yl

ncesinin tek kapl buzdolaplar flimdi iki kapl nofrost teknolojiye sahip cihaz-larla deifltiriliyor. Piyasaya 1986 ylnda giren otomatik amaflr makinesi bu-

gn neredeyse hanelerin te ikisine girmifl durumda. Renkli TV ise her evin bafl-

kflesindeki yerini ald. Lks tketim mal olarak kabul edilen bulaflk makinesi-

nin kaydettii geliflme uzmanlar bile flaflrtyor. Bu geliflimin nedenini ve sonu-

larn hi dflndnz m?

279

Milli HaslannBelirlenmesi 13


2/22

Bafllarken

Birinci nitede temel makro ekonomik kavramlar incelerken, tm ekonomilerin

zaman zaman hzl retim artfllar, zaman zaman da retimde ciddi daralma-

larla karfl karflya kaldklarndan sz etmifltik. Bu nitemizden itibaren bir eko-

nomide neden kimi zaman refah artfl yaflanrken, birka yl sonra ekonomik da-

ralmann ortaya kt sorusuna cevap bulmaya alflacaz. Doal olarak eko-

nomik faaliyet hacmindeki dalgalanmalar nleyebilmek, bir dier deyiflle, iflsizlik

ve enflasyon gibi sorunlardan kanabilmek iin lkedeki retim veya gelir dze-

yinin nasl belirlendiini anlamamz gerekmektedir. Bu nitede sz edilen ama-

cn nemli bir parasn, bir lkede harcamalar belirleyen fiyat dflndaki faktr-

leri ele alarak ayrntl olarak inceleyeceiz.

Bu niteden itibaren aksi belirtilmedii srece lkedeki fiyatlar genel d-

zeyinin sabit olduunu varsayacaz. fiphesiz bu varsaym gereki de-

ildir, ancak analizi basitlefltirmek asndan bu varsaymn yaplmasgerekmektedir. Daha sonraki nitelerde bu varsaym kaldrarak fiyat-

lar genel dzeyinin nasl etkilendiini ayrca ele alacaz.

Yukarda sz edilen fiyatlarn sabit olmas varsaym lkedeki toplam retim

hacminin sonsuz esnek olmas anlamna gelmektedir. Bu da retim dzeyinin ta-

lep tarafndan (doal olarak burada sz edilen talep toplam taleptir), bir dier

deyiflle toplam harcamalar tarafndan belirleneceini ifade etmektedir. Bu yakla-

flm daha nce tandmz nl bir iktisat, John Maynard Keynes tarafndan

Byk Bunalm dneminde makro ekonomiyi incelemek amacyla kullanlmfltr.

Fiyatlarn sabit olduu varsaym ekonomide iflsizliin ve atl retim kapasitesinin

bulunduu anlamna gelmektedir. Byle bir ortamda firmalar herhangi bir mali-yet artflna katlanmakszn daha fazla ifli istihdam ederek retimi arttrabilirler

ve bu durum fiyatlar zerinde artma ynnde bir bask da yaratmaz. ok youn

bir iflsizliin yafland bir dnemde Keynesin bu tr bir modelle alflmas doal-

dr. Bir dier deyiflle, Keynes bir ekonomideki enflasyon sorunundan ok gelir ve

retim dzeyinin belirlenmesi ile ilgilemifltir.

Anahtar Kavramlar

Tketim fonksiyonu

Tasarruf fonksiyonu

Marjinal tketim eilimi

Marjinal tasarruf eilimi

Otonom yatrm

Net ihracat fonksiyonu

Toplam harcama fonksiyonu

Amalarmz

Bu niteyi tamamladnzda...

1. Tketim harcamalarn ve tasarruflar belirleyen faktrleri,2. Yatrm harcamalarn belirleyen faktrleri,3. Kamu harcamalarnn analize nasl dahil edildiini,4. Net ihracat belirleyen faktrleri,5. Toplam harcama fonksiyonunu... aklayabilmek iin gerekli bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

280 Mil l i Has lann Bel i r lenmesi

D K K A T


3/22

TKETM VE TASARRUF

Tketim harcamalarn ve tasarruflar belirleyen faktrleriaklayabilmek

Hanehalklar elde ettikleri geliri farkl biimde kullanmaktadr: Mal ve hizmet-lerin tketimi iin harcayabilirler, tasarruf yapabilirler ve vergilerini deyebilirler.Daha sonra modele dahil etmek zere bu aflamada vergilerin sz konusu olmad-n dflnrsek, elde edilen gelir (Y) tketim harcamalar (C) ile tasarrufun (S)toplamna eflit olacaktr:

Dolaysyla gelirin tketilmeyen ksmn tasarruf olarak tanmlayabiliriz. Bunoktada hemen aklnza bir soru taklabilir. Toplam harcamalarn bir bilefleni ol-

mayan tasarrufla neden ilgileniyoruz? Tasarrufun yukarda yaptmz tanmn gznne alrsanz, tketimi zendiren faktrleri tasarruflar zendiren faktrlerdenayrmann imkansz olduunu grebilirsiniz.

Tketim ve Tasarruf FonksiyonlarBelirli bir dnemde yaplacak tketim harcamalarn belirleyen temel faktr gelir-dir. Gelir ne kadar yksek olursa hanehalklarnn tketim harcamas yapma istek-leri ve gleri de artmaktadr. Gelir ve tketim harcamalar arasndaki bu iliflki t-ketim fonksiyonu olarak adlandrlmaktadr. Nitekim aflada yer alan fiekil13.1de Trkiyede gelir ile harcamalar arasndaki iliflki sz edilen fonksiyon kav-ramn dorulamaktadr. Biz analizimizi basitlefltirmesi asndan tketim fonksi-

yonunun, yani gelir ve tketim harcamalar arasndaki iliflkinin afladaki flekildeyer alan noktalar arasndan geen doru ile temsil edildiini kabul edeceiz.

281Tketim ve Tasarruf

Tketim fonksiyonu: Gelirletketim harcamalararasndaki doru ynliliflki.

A M A

1

Y = C + S

100

80

60

4020

00 20 40 60 80 100 120 140

fiekil 13.1

Trkiyede Gelir Tketim liflkisi (1978-2002):Yandaki grafikte Trkiyede 1978-2002dnemine iliflkin gelir tketim iliflkisigsterilmektedir. Grafikte yatay eksendeGSMH deerleri, dikey eksende ise tketimharcamalar yer almaktadr. Grafikte yeralan her nokta her yla iliflkin gelir ve tketimdeerlerinin kesiflme noktasn ifadeetmektedir. Gelir ve tketim harcamalar

arasndaki bu iliflki grafikte sz konusunoktalarn arasndan geen doru ilegsterilebilir. Dikkat ederseniz noktalarntamam bu doru zerinde yer almamakta,ancak bu doru etrafnda dalmaktadr.Dolaysyla, sz konusu dorunun gelir vetketim arasndaki iliflkiyi temsil eden birdoru olarak kullanlmasnda byk birsaknca yoktur.

GSMH

TKETM


4/22

nemi Keynes tarafndan zellikle vurgulanan tketim fonksiyonu milli has-lann belirlenmesine iliflkin modern teorinin en nemli parasdr. Tketim fonk-siyonu ekonominin seyri ve ekonomik birimlerin davranfllarn tahmin etmek ve

incelemek amacyla iktisatlarn genifl olarak kullandklar bir aratr. Gelir ve t-ketim harcamalar arasndaki iliflkiyi ayrntl olarak inceleyebilmek iin fiekil13.1dekine benzer bir tketim fonksiyonu zerinde alflmamz yararl olacaktr.Buna gre yatay eksende gelirin dikey eksende ise tketim harcamalarnn yer al-d fiekil 13.2 bu amala izilen temsili bir tketim fonksiyonunu gstermektedir.Sz konusu temsili ekonomide gelir sfr olduu zaman tketim harcamalar 30trilyon liradr. Gelir ykseldike tketim harcamalar da artmakta, rnein gelir100 trilyon lira olduunda tketim harcamalar da artarak 100 trilyon liraya ulafl-maktadr. Gelirle tketim harcamalar arasndaki bu doru ynl iliflkiyi gster-mek amacyla izilen dorusal fonksiyon C ile gsterilmekte ve tketim fonksiyo-nunu ifade etmektedir. fiekilde yer alan bir ikinci doru her iki eksenle de 45 de-recilik a yapan dorudur. Bundan sonra sz konusu doruyu 45 dorusu ola-

rak adlandracaz. 45 dorusunun en nemli zellii, bu doru zerinde yeralan her noktann yatay ve dikey eksenlerde ayn deeri ifade etmesidir. Bu ne-denle flekilde yer alan 45 dorusu tketimin gelire eflit olduu tm noktalar gs-termektedir. Bu nedenle tketim fonksiyonu ile 45 dorusunun kesifltii noktabize gelirin tamamnn tketildii, yani C = Y olan gelir dzeyini verecektir. fiek-le gre bu gelir dzeyi 100 trilyon liradr. Bu gelir dzeyinde tketim harcamala-r da 100 trilyon lira olduundan, gelirin tketilmeyen ksm olarak tanmlanan ta-sarruf miktar sfr olmaktadr. fiekle gre bu gelir dzeyinin zerindeki gelir d-zeylerinde, 45 dorusu tketim fonksiyonunun zerinde yer ald (yani tketimharcamalar gelirden kk olduu) iin tasarruftan sz etmek mmkndr. Bunedenle ekonomideki tasarruf miktar 45 dorusu ile tketim fonksiyonu arasn-daki dikey uzaklk ile llebilecektir. rnein, gelir 600 trilyon liraya ktndatketim harcamalar 450 trilyon, tasarruflar ise 150 trilyon liraya ykselmektedir.

282 Tketim ve Tasarruf

0

600

500

400

300

200

100

700

0

120

100

80

6040

20

140

0

-20

-40

160

100 200 300 400 500 600 700

fiekil 13.2

Temsili Bir Ekonomide Tketim ve Tasarruf Fonksiyonlar:fieklin (a) blm tketim harcamalarnn gelirin artan(pozitif) bir fonksiyonu olduunu, yani gelir arttkatketimin arttn gstermektedir. C = Y ile gsterilen doru

yatay eksenle 45a yapan bir dorudur ve bu doruzerinde yer alan her noktada tketim harcamalar gelireeflittir. Tketim fonksiyonunun (C dorusu) 45dorusunukestii nokta (gelirin 100 trilyon lira olduu nokta) tketimharcamalarnn gelire eflit olduu gelir dzeyini vermektedir.Bunun altndaki gelir dzeylerinde tketim gelirden byk,stndeki gelir dzeylerinde ise tketim gelirden kktr.fieklin (b) blm ise tasarruf fonksiyonunu gstermektedir.Tasarruflar gelirden tketim harcamalarnn karlmas ileelde edildii iin, tketimin gelire eflit olduu noktadatasarruf sfrdr. Bunun zerindeki gelir dzeylerinde pozitif

tasarruftan, altndaki gelir dzeylerinde ise negatiftasarruftan sz edebiliriz.

(I) (2) (3)

Gelir Tketim Tasarruf

(Y) (C) (S)

0 30 -30

100 100 0

200 170 30

300 240 60

400 310 90

500 380 120

600 450 150700 520 180

(a)TketimFonksiyonu

C = Y

TasarrufNegatifTasarruf

C = Y45

C

(b)TasarrufFonksiyonu

Negatif Tasarruf

C = Y

Tasarruf

Gelir (Y)(trilyon TL)

SGelir (Y)(trilyon TL)

Tasarru

f(s)(tr

ilyon

TL)

Tketim

(c

)(tr

ilyon

TL)


5/22

Tasarruf fonksiyonu da gelir ile tasarruflar arasndaki iliflkiyi gstermektedir.fiekil 13.2nin b blm tasarruf fonksiyonunu (S) gstermektedir. Gelir 100 tril-yon lira olduu zaman tketim harcamalar da 100 trilyon lira olduu iin tasar-ruflar sfrdr. Gelir 100 trilyon lirann zerine kt zaman tasarruflar da artmayabafllamaktadr. Dikkat edilirse 100 trilyon lirann altndaki dflk gelir dzeylerin-de tketim harcamalar gelirden fazladr. Bir hanehalk elde ettii gelirden dahafazla harcarsa, harcamalarn geliri aflan ksmn borlanarak veya daha nce yapl-mfl olan tasarrufu kullanarak karfllamak zorundadr. Bu durum negatif tasarrufolarak adlandrlr. fiekil 13.2nin a blmne gre 45 dorusunun tketim fonk-siyonun altnda kald, yani gelirin sfr ile 100 trilyon lira arasnda olduu blge-de negatif tasarrufortaya kmaktadr. Negatif tasarruflar da tketim fonksiyonuile 45 dorusu arasndaki dikey uzaklk ile llmektedir. fieklin b blmne g-re tasarruf fonksiyonunun (S dorusu) gelir ekseninin altnda kald blgede ne-gatif tasarruf ortaya kmaktadr. rnein gelirin sfr olmas durumunda tasarruf

miktar -30 trilyon lira olmaktadr.Dikkat edilirse gelir sfr olduu zaman bile tketim harcamalar pozitif bir de-

er almaktadr. Buna gre tketim harcamalarnn gelire bal olmayan bir ksmsz konusudur. Tketim harcamalarnn gelirden bamsz olan bu ksmna oto-nom tketimad verilmektedir. fiekil 13.2nin a blmne gre gelir sfr oldu-unda temsili ekonomimizde 30 trilyon liralk bir otonom tketim harcamasnnbulunduu anlafllmaktadr. Sz konusu 30 trilyon liralk otonom tketim miktargelire bal olmayan, ancak gelir dflnda tketim harcamalarn etkileyen faktrle-re bal olarak deiflebilen tketim harcamas miktarn ifade etmektedir. Tketimfonksiyonunun dikey ekseni kestii nokta, yani gelir sfr olduunda tketim har-camalarnn deeri otonom tketim miktarn gsterecektir.

Marjinal Tketim ve Tasarruf EilimleriYukarda grdmz gibi tketim harcamalar, otonom tketim ile gelire bal olan

harcamalarn toplamndan oluflmaktadr. Gelirde meydana gelen artfl gelire bal t-

ketim harcamalarn da attrmaktadr. Gelirdeki deiflme ile tketimdeki deiflme ara-

sndaki bu iliflki marjinal tketim eilimi (MPC) olarak adlandrlmakta ve tke-

timdeki deiflmenin gelirdeki deiflmeye oran biiminde tanmlanmaktadr:

Aflada yer alan Tablo 13.1deki birinci ve ikinci stunlar daha nce 13.2 no-

lu flekilde izilen tketim fonksiyonu iin kullanlan verilerdir. rneimize gre,

gelirdeki her 100 trilyon liralk artfl karflsnda tketim harcamalar 70 trilyon lira

artmaktadr. Bu tketicilerin elde ettikleri her gelir artflnn yzde 70ni harcadk-

larn ifade etmektedir. Yani,

283Tket im ve Tasarruf

Tasarruf fonksiyonu: Gelirile tasarruflar arasndakiiliflkidir.

Negatif tasarruf:Harcamalarn geliri aflanksm

Otonom tketim: Tketimharcamalarnn gelirdenbamsz olan ksmdr.

Marjinal tketim eilimi:Tketim harcamalarndakideiflmenin gelirdekideiflmeye orandr.

MPC = Tketimdeki Deiflme

Gelirdeki Deiflme= C

Y

MPC = 70 trilyon TL

100 trilyon TL= 0.70


6/22

Marjinal tketim eilimi, gelir deifltii zaman tketimin ne kadar deifleceinigsteren bir kavramdr. Benzer flekilde marjinal tasarruf eilimi (MPS) de ge-lirdeki deiflme ile tasarruflardaki deiflme arasndaki iliflkiyi ortaya koymakta vetasarruflardaki deiflmenin gelirdeki deiflmeye oran fleklinde hesaplanmaktadr:

Tablo 13.1e gre gelirdeki her 100 trilyon liralk artfl karflsnda tasarruflar 30

trilyon lira artmaktadr, bir dier deyiflle, her gelir dzeyinde gelirdeki artfln yz-de 30u tasarruflara ayrlmaktadr:

rneimize gre, her bir gelir dzeyinde MPC ve MPS sabit kalmaktadr. Budurum tketim ve tasarruf fonksiyonlarn dorusal olarak izmemizin doal birsonucudur. te yandan, elde edilen gelir tketilmek veya tasarruf edilmek zorun-da olduu iin marjinal tketim ve tasarruf eilimlerinin toplam 1e eflit olmakzorundadr:

Artan gelirin tketilmeyen ksm tasarruf edilmifl olaca iin, tketiciler eldeettikleri ek gelirin yzde 70ini tketiyorlarsa, geri kalan yzde 30unu da tasarrufedeceklerdir.

Marjinal tketim eilimi tketim fonksiyonunun eimini, marjinal tasarruf eilimi de ta-sarruf fonksiyonunun eimini gsterir. Bu fonksiyonlar ne kadar dik olursa eimin de okadar yksek olacan hatrlaynz. rnein, ayn otonom tketim dzeyinden bafllayaniki farkl tketim fonksiyonundan daha dik olann eimi daha byk olaca iin bu tke-tim fonksiyonuna iliflkin marjinal tketim eilimi de dierine gre daha yksek olacaktr.

284 Tket im ve Tasarruf

MPS = Tasarruflardaki Deiflme

Gelirdeki Deiflme= S

Y

MPS = 30 trilyon TL

100 trilyon TL= 0.30

MPC + MPS = 1

D K K A T

Marjinal tasarruf eilimi:Tasarruflardaki deiflmeningelirdeki deiflmeye oran

Tablo 13.1

Marjinal Tketimve TasarrufEilimleri

Marjinal Marjinal

Tketim Tasarruf

Eilim Eilim

Gelir (Y) Tketim (C) Tasarruf (S) (MPC) (MPS)

0 30 -30 - -

100 100 0 0.70 0.30

200 170 30 0.70 0.30

300 240 60 0.70 0.30

400 310 90 0.70 0.30

500 380 120 0.70 0.30

600 450 150 0.70 0.30

700 520 180 0.70 0.30


7/22

Ortalama Tketim ve Tasarruf EilimleriGelirdeki deiflmelerin hangi oranda tketime ve tasarrufa ayrld ile deil de,

gelirin ne kadarnn tketime, ne kadarnn da tasarrufa ayrld ile de ilgilenebi-liriz. Bunun iin ortalama tketim eilimi ve ortalama tasarruf eilimi kavramlar-n kullanmamz gerekmektedir. Ortalama tketim eilimi (APC) gelirin tketimamacyla harcanan ksmn ifade etmekte ve

fleklinde hesaplanmaktadr. Ortalama tasarruf eilimi (APS) de benzer flekilde,gelirin tasarrufa ayrlan ksmn ifade etmekte ve

forml ile hesaplanmaktadr. Aflada yer alan Tablo 13.2, daha nce inceledii-miz fiekil 13.2de yer alan tketim ve tasarruf fonksiyonlarn izebilmek amacy-la kullanlan veriler aracl ile hesaplanan APC ve APS deerlerini gstermekte-dir. Tabloya gre, gelir 100 trilyon lira olduunda tketim harcamalar da 100 tril-yon lira olduu iin, tketim harcamalarnn gelire oran, yani APC 1e eflit olmak-tadr. Bu gelir dzeyinde tasarruf miktar sfr olduu iin APS deeri sfr kmak-tadr. Aslnda APC veya APS deerlerinden bir tanesini biliyorsak dierini hesap-lamaya gerek yoktur. nk elde edilen gelir ya tketime ya da tasarrufa ayrlmakzorunda olduundan, gelirin tketime ayrlan ksmnn oran ile tasarrufa ayrlanksmnn orannn toplam yzde 100e eflit olmak zorundadr. Bu da

olmasn gerektirmektedir. rnein gelir 600 trilyon lira olduu zaman tketimharcamalar 450 trilyon lira, dolaysyla APC = 450/600 = 0.75 olmaktadr. Bu du-rumda APS = 1 - APC olaca iin APS = 0.25 olarak kolayca hesaplanabilir.

285Tket im ve Tasarruf

APC = Tketim

Gelir= C

Y

APS = Tasarruflar

Gelir

= S

Y

APC + APS = 1

Ortalama tasaruf eilimi:Tasarruflarn gelire orandr.

Ortalama tketim eilimi:Tketim harcamalarnngelire orandr.

Tablo 13.2

Ortalama Tketimve TasarrufEilimleri

Ortalama Ortalama

Tketim Tasarruf

Eilim Eilim

Gelir (Y) Tketim (C) Tasarruf (S) (APC) (APS)0 30 -30 - -

100 100 0 1.00 0

200 170 30 0.85 0.15

300 240 60 0.80 0.20

400 310 90 0.78 0.22

500 380 120 0.76 0.24

600 450 150 0.75 0.25

700 520 180 0.74 0.26


8/22

Tablo 13.2 biraz daha dikkatlice incelenirse, gelir arttka ortalama tketim eili-minin dflt grlr. Bunun nedeni hanehalklarnn gelirde ortaya kan artfln sa-dece belirli bir blmn tketime ayrmalardr. Nitekim fiekil 13.2nin a blmn-de tketim fonksiyonu 45 dorusundan daha yavafl artmaktadr. Hatrlarsanz 45

dorusu zerindeki her noktada tketim harcamalar gelire eflittir. Bu durumda tke-tim fonksiyonu; gelir arttka tketim harcamalarnn da artacan, ancak bu artflngelirdeki artfltan daha dflk olacan ifade etmektedir. Gelir ykseldike tketici-ler gelirin daha kk bir orann tketime ayryorlarsa, daha yksek bir orann ta-sarruf ediyorlar demektir. Nitekim Tablo 13.2nin ilgili stunu incelendiinde gelirarttka ortalama tasarruf eiliminin de artt grlmektedir.

Tketimi Belirleyen FaktrlerKullanlabilir gelir hanehalklarnn tketim harcamalarn belirleyen nemli birfaktrdr, ancak kullanlabilir gelirin dflnda tketim harcamalarn etkileyen ser-

vet, bekleyifller, demografik unsurlar gibi faktrler de sz konusudur.Kullanlabilir (Harcanabilir) Gelir: Daha ncede deindiimiz gibi tketim

harcamalarn belirleyen temel faktr gelirdir. Hanehalklarnn geliri ise ilke olarakcari kullanlabilir gelir ile llmektedir. Ancak bu aflamada modelimize vergileridahil etmediimiz iin cari kullanlabilir gelir ve cari gayrisafi milli hasla veya k-saca cari gelir arasnda nemli bir fark sz konusu olmamaktadr. Kitabmzn15nci nitesinde vergileri de modele dahil ettiimiz zaman vergilemede meyda-na gelecek deifliklerin etkisini ayrca ele alacaz. Yukarda sz edilen carisz-c ile kastedilen iinde bulunulan dnemde elde edilen gelirdir. Gemiflte eldeedilen gelir veya gelecekte elde edilecek gelir de tketim harcamalarn etkileye-bilir. Ancak bunlarn etkisi, gelir aracl ile deil, hanehalklarnn sahip olduuservet veya bekleyifller aracl ile tketime yansmaktadr.

ki boyutlu bir grafik kullanarak tketim harcamalarn gelirin bir fonksiyonuolarak izdiimiz iin, gelirdeki bir deifliklik sonucu tketim harcamalarnda or-taya kacak deiflme tketim fonksiyonu zerinde hareket edilerek gsterilecek-tir. Gelir dflnda tketimi etkileyen faktrlerde meydana gelecek deifliklikler,otonom tketimde deifliklik anlamna geldiinden tketim fonksiyonu bir btnolarak aflaya veya yukarya doru kayacaktr.

Servet: Servet hanehalklarnn sahip olduu varlklarn deeridir ve kiflinin sa-hip olduu ev, otomobil, mevduat hesab, hisse senetleri ve gelecekte elde edil-mesi beklenen gelir gibi her trl varl kapsamaktadr. Hanehalklarnn sahip ol-duu servet ykseldii zaman harcamalara ayrlabilecek mevcut kaynaklar artaca- iin, her bir gelir dzeyindeki tketim harcamas miktar da artacaktr. Bu du-

rum aflada yer alan fiekil 13.3te tketim fonksiyonunun C konumundan C1 ko-numuna gelmesi ile gsterilmektedir. Tketimde meydana gelen otonom artfl t-ketim fonksiyonunu yukarya doru kaydrrken, fonksiyonun dikey ekseni kesti-i nokta 60 trilyon lira dzeyinden 100 trilyon lira dzeyine kmakta, yani her birgelir dzeyindeki tketim otonom olarak 40 trilyon lira artmaktadr. Hanehalklarservetlerinin deeri artt iin cari gelirlerinin daha byk bir ksmn tketimeayrmalar daha az tasarruf edecekleri anlamna gelmektedir. Bu durum fleklin bblmnde yer alan tasarruf fonksiyonunun S konumundan aflaya doru kaya-rak S1 konumuna gelmesi ile gsterilmektedir. Daha yksek bir servet deeri ha-nehalklarnn her bir gelir dzeyindeki negatif tasarruflarn da arttrmakta ve ar-tk 500 trilyon liralk gelir dzeyinin altndaki her gelir dzeyinde negatif tasarruf

sz konusu olmaktadr.

286 Yatr mlar

Servet: Hanehalklarnnsahip olduu varlklarnparasal deeri


9/22

Servette meydana gelen bir azalma ise tamamen tersi ynde bir etki yaratacak-tr. rnein, Trkiyede 1999 ylnn ortalarnda bafllayan ve 2001 yl sonuna ka-dar devam eden ekonomik kriz dneminde toplam servetin deerinde bir dflflolduu bilinmektedir. Bunun sonucunda 2001 ylnda tketim harcamalarnda birdflfl olduu da bir gerektir. Dolaysyla Sekil 13.3te tketim fonksiyonunun Ckonumundan aflaya doru kayarak C2 konumuna gelmesinde olduu gibi tke-timde otonom bir dflme olduu, buna karfllk tasarruf fonksiyonunun S konu-mundan yukarya doru kayarak S2 konumuna gelmesinde olduu gibi otonomtasarruflarda bir artfl yafland dflnlebilir. fiekle gre bu deiflim sonucu ha-nehalklar artk her bir gelir dzeyinde 40 trilyon lira daha az harcarken, her birgelir dzeyinde 40 trilyon lira daha fazla tasarruf yapmaktadrlar. fiekle gre oto-nom tketim 60 trilyon liradan 20 trilyon liraya dflmfl, otonom tasarruflarda 60trilyon liradan 20 trilyon liraya ykselmifltir.

Otonom bileflenlerde meydana gelen deiflmelerin, tketim ve tasarruf fonksiyonlarnbafllangtakine paralel olarak aflaya veya yukarya kaydrdna dikkat ediniz.

Bekleyifller: Tketimi belirleyen bir dier nemli faktr de gelecekteki gelir,fiyatlar ve servetle ilgili bekleyifllerdir. rnein tketiciler ekonomide bir durgun-luk bekliyorlarsa, yani ifllerini kaybedecekleri veya alflma saatlerinin azaltlacayolunda bir beklenti iindelerse, tketim harcamalarn ksacaklar ve dolaysyla

daha fazla tasarrufta bulunacaklardr. Bu da tpk tketim fonksiyonunun C konu-

287Yatr mlar

fiekil 13.3Tketim ve Tasarruftaki Otonom Kaymalar:Otonom tketim, gelir sfr olduundagerekleflen tketim harcamalardr vetketim fonksiyonunun dikey eksenikestii nokta ile llmektedir. Tketim

fonksiyonunun Cden C1e kaymastketim harcamalarndaki 40 trilyonliralk otonom artfl gstermektedir. fieklegre tketim fonksiyonunun yatay eksenikestii nokta 60 trilyon liralk bir otonomazalmay gstermekte, tketim

fonksiyonunun dikey ekseni kestii nokta60 trilyon liradan 20 trilyon lirayadflmektedir. Otonom tasarruf ise gelirin

sfr olmas durumunda gerekleflentasarruftur ve tasarruf fonksiyonunundikey ekseni kestii nokta ile llmektedir.Tasarruf fonksiyonunun Sden S1ekaymas tasarruflarda otonom birazalmay ifade etmekte ve dikey eksendekikesim noktas -60 trilyon liradan -100trilyon liraya inmektedir. Gelir ile tketimarasndaki fark tasarruflara eflit olduuiin tketim harcamalarndaki otonomartfl tasarruflarda otonom dflflle aynanda ortaya kmaktadr. Benzer flekildetketim harcamalarndaki otonomazalma tasarruflarda otonom artflla aynanda ortaya kmaktadr.

OtonomArtma Otonom

Azalma

C = Y

C1

C2

C

45

Gelir (Y) (Trilyon TL)

(b) TasarruftakiOtonom Kaymalar

Otonom

Azalma

OtonomArtma

S2

S

S1


Tketim

(C)(Tr

ilyon

TL)

Tasarru

f(S)(Tr

ilyon

TL)

(a) TketimdekiOtonom Kaymalar

60100

200

300

400

500

600

100 200 300 400 500 600 700

200

100 200 300 400 500 600 700

60

40

20

0

-20

-40

-60

-80

-100

D K K A T


10/22

mundan C2 konumuna gelmesinde olduu gibi tketimde otonom bir dflfl, ta-sarruf fonksiyonunun S konumundan S2 konumuna gelmesinde olduu gibi tasar-ruflarda otonom bir artfl olaca anlamna gelmektedir. Tersine tketiciler gelecekkonusunda iyimser iseler, tketim fonksiyonunun Cden C1e kaymas gibi oto-nom bir artfl, tasarruf fonksiyonunun da Sden S1e kaymas gibi otonom bir d-flfl ortaya kacaktr.

Bekleyifller gelecee iliflkin sbjektif grfllerdir. Dolaysyla bekleyiflleri gz-lemlemek ve lmek son derece gtr. Bu da bekleyifllerin tketim zerindekietkilerini inceleyebilmek asndan eflitli sorunlara neden olmaktadr. lkemizdeTC Merkez Bankas ktisadi Ynelim Anketiad altnda periyodik olarak her aybekleyiflleri tespit etmeye ve izlemeye alflmaktadr.

Demografik Unsurlar: Dier koflullar sabitken, nfustaki artfllarn tketimiarttraca dflnlebilir. Burada hem lkedeki insan saysndaki artfl hem de n-fusun yafl bilefliminde ortaya kan deiflmeler tketim harcamalar zerinde etki-

li olmaktadr. Nfusun bykl tketim fonksiyonunun konumunu etkilerken,nfusun yafl bileflimi tketim fonksiyonunun eimi zerinde etkili olmaktadr. Di-er koflullar sabitken nfus byklndeki artfl otonom tketim miktarn artt-rarak tketim fonksiyonunun yukarya kaymasna neden olmaktadr. Nfusun yaflbileflimine gelince, gen nfusun daha ok dayankl tketim mallar iin harcamayapt ve yafll nfusa gre gen nfus grubunda marjinal tketim eiliminin da-ha yksek olduu bilinmektedir.

Alttaki karikatr nemli bir iktisadi eliflkiyi vurgulamaktadr: Artan tketim harcamala-r ekonomi iin iyi de olabilir, kt de olabilir. Bu eliflkiyi aklayabilir misiniz?

YATIRIMLAR

Yatrm harcamalarn belirleyen faktrleri aklayabilmek

Yatrm harcamalar iflletmelerin sermaye mallarna ve stoklara yaptklar harcama-lar kapsamakta ve toplam harcamalar ierisinde deiflkenlii en fazla olan harca-ma trn oluflturmaktadr.

288 Yatr mlar

Eyll ayndatketicilerin olumsuzbekleyiflleri sryor...

Tketiciler harcamayapmaya bafllamadklar srececanlanma hayal gibi grnyor...

Anladk, anladkBirfleyler satnalacaz iflte...

Toplumun tasarruf oran oldukadflk, bu da ekonominin geleceini

olumsuz etkiliyor.

A M A

2

SIRA S ZDE

1


11/22

Otonom YatrmlarBir ekonomide milli haslann belirlenmesini incelerken, analizi basitlefltirmek a-

sndan yatrmlarn otonom olduunu, yani cari gelir dzeyinden bamsz oldu-unu kabul edeceiz. Ancak bu varsaym yatrmlarn belirli bir dzeyde sabit ol-duunu varsaydmz anlamna gelmemektedir. Yatrm harcamalarnn deiflme-sine neden olan bir dizi faktr sz konusudur, burada yaptmz varsaym gelirinbu faktrlerden birisi olmad anlamna gelmektedir. Bu durumda gelirin birfonksiyonu olarak otonom yatrmharcamalarn yatay eksene paralel bir doruolarak izebiliriz. Bu durum gelir artsa da azalsa da otonom yatrm harcamalar-nn bundan etkilenmeyeceini ifade etmektedir. Aflada yer alan fiekil 13.4te yeralan yatrm fonksiyonu (I dorusu) her bir gelir dzeyinde yatrmlarn 50 trilyonliraya eflit olduunu gstermektedir. Yatrm dzeyini belirleyen aflada ele alaca-mz faktrler deifltii zaman yatrm fonksiyonu otonom olarak yer deifltire-cektir. Yatrmlarn artt bir ortamda fonksiyon yukarya doru kayacak (rnein

I konumundan I1 konumuna gelmesi gibi), yatrmlarn azalmas durumunda iseaflaya doru yer deifltirecektir (rnein I konumundan I2 konumuna gelmesigibi).

Yatrmlar Belirleyen FaktrlerYatrm harcamalarnn iflletmelerin sermaye mallarna ve stoklara yaptklar harca-malardan olufltuunu daha nce belirtmifltik. Sermaye mallar dediimizde bun-

dan binalar ve iflletmenin retim faaliyetini gereklefltirebilmek iin gereksinimduyduklar tehizat kastediyoruz. Stoklar ise henz satlmamfl nihai mallardanoluflmaktadr. Stoklar planlanmfl veya planlanmamfl olabilir. rnein, bir konfek-siyon maazas kfl aylarnda younlaflmas beklenen palto talebini karfllamak iinsonbahardan itibaren stoklarnda yeterli miktarda palto bulundurmaya bafllaya-caktr. Zira yetersiz stokla alflmak satfllarn azalmasna neden olabilir. Bu neden-le, sz konusu maazann yapt yatrm planlanmfl bir envanter yatrm, yanistok deiflikliidir. Bu maaza sahibi flubat ay gelinceye dek stoklarnda mmknolduunca az sayda satlmamfl palto kalmasn istiyorsa ve fiubat ay geldiindehala stoklarnda satlmamfl palto bulunuyorsa bu da planlanmamfl envanteryatrmdr. Planlanmamfl stok deifliklikleri satfllarn beklenen kadar iyi olmad-nn ve bir nceki dnemde ok fazla retildiinin iflareti olarak kabul edilebilir.

289Yatr mlar

Otonom yatrmlar: Yatrmharcamalarnngelirden bamsz olmasdr.

Planlanmamfl yatrm:Stoklarda planlanmamflolan deiflimdir.

fiekil 13.4

Gelirin Fonksiyonu Olarak Yatrmlar: Modeldeyatrmlarn otonom olduu, yani cari gelir dzeyindenbamsz olduu varsayld iin yatay eksene paralelbir doru ile gsterilmektedir. Otonom yatrmlardakiartfl, yatrm fonksiyonunun yukarya doru kayarak Ikonumundan I1 konumuna gelmesi ile gsterilmekte-dir. Bu artfl faiz oranlarndaki bir dflfln,ifladamlarnn ileriye dnk beklentilerinde iyimser

olmalarnn, teknolojik deiflmelerin ve sermaye mal-larnn maliyetindeki deiflmelerin sonucu olabilir.Yatrm harcamalarndaki otonom dflme ise yatrm

fonksiyonunun aflaya doru kayarak I konumunda I2konumuna gelmesi ile gsterilmektedir. Biraz nce szedilen faktrlerin ters ynde deiflmesi durumundaotonom yatrm harcamalar azalacaktr.

YatrmArtfl

I1

YatrmDflfl

Gelir (Y)

I

I2Yatrm

lar

(I)

50

60

40


12/22

Her iki tr envanter yatrm veya stok deifliklii de yatrm olarak kabul edilmek-tedir. Ancak bunlardan sadece planlanmfl yatrmlar, dier planlanmfl harcama-larla birlikte, bir ekonomide denge retim dzeyinin belirlenmesinde etkili ol-

maktadr. Planlanmamfl yatrmlar ve arzu edilmeyen stok deiflmeleri denge ge-lir dzeyi zerinde etkili olmamakta, sadece dengeye ulaflmada deiflim gstere-rek sreci kolaylafltrmaktadrlar. Bu nedenle iktisatlar planlanmfl yatrmlar et-kileyen faktrlerle ilgilenirler.

Faiz Oran: flletmelerin yatrm yapmaktan amac kr elde edebilmektir. Bunedenle yatrmlarn beklenen krll ne kadar yksek olursa yatrm miktar dabuna bal olarak yksek olacaktr. Bir yatrm frsatnn krl olup olmadn be-lirleyen temel faktr faiz orandr. Faiz oranborlanlan fonlarn maliyeti olaraktanmlanabilir. flletmelerin gereklefltirdikleri yatrm harcamalarnn byk birblm borlanma ile karfllanr. Eer bu borlanmann maliyeti, yani faiz oranykselirse daha az sayda yatrm projesi krl hale gelecektir. Buna gre faiz ora-n ykseldii zaman yatrm harcamalar azalacak, faiz oran dflt zaman yat-rmlarn beklenen krll artaca iin yatrmlar da artacaktr.

Beklenen Kr: flletmelerin yatrm yapmaktan amac kr elde etmektir de-mifltik. Aktr ki bir iflletme gereklefltirdii bir yatrmdan elde edecei kr ke-sin olarak bilemez. Bu nedenle uygun yatrm miktarn tespit edebilmek iin ifl-letmeler yatrmlardan elde edecekleri gelire ve yatrmn maliyetine iliflkin tah-minleri kullanrlar. Bu nedenle yatrm miktarn belirleyen faktr yatrmdan bek-lenenkrllktr. Yatrmlardan beklenen krll etkileyen ok sayda faktrdensz etmek mmkndr. rnein yeni firmalarn piyasaya girifli, lkedeki politikistikrarszlk, yeni karlan yasalar, vergiler veya devlet tarafndan salanan ver-gi avantajlar, lkedeki ve dnyadaki genel ekonomik koflullar bunlar arasndasaylabilir.

Teknolojik Deiflim:Yeni yatrmlarn arkasnda bulunan temel itici gler-den bir tanesi de teknolojik deiflimdir. Yeni bir rnn retimini gereklefltirmekveya yeni bir retim teknolojisini kullanmak sektr iinde kalabilmek asndanson derece nemli olabilir. rnein, bilgisayar sektr genifl lde yeni tekno-lojiler tarafndan srklenmekte, daha hzl ve byk kapasiteli ipler gelifltirildik-e bilgisayar reticileri sektrde rekabet edebilmek iin bu yeni kan ipleri kul-lanmak zorunda kalmaktadrlar. Teknolojinin yatrm harcamalar zerindeki etki-si yeni ortaya kan bir unsur deildir. rnein, pamuun ekirdeini ayran r-r makinesinin icat edilmesi 1800lerin baflnda byk bir yatrm harcamas art-flna neden olmufltu. Yine 1905 ylnda mazotla alflan traktrn devreye girmesi1900lerin bafllarnda tarm sektrnde bir yatrm patlamasna yol amfltr.

Sermaye Mallarnn Maliyeti:Yatrm harcamalarn etkileyen bir dier fak-

tr de sermaye mallarnn maliyetidir. Sermaye mallarnn fiyat arttka yatrmdanbeklenen krllk azalaca iin yatrm hacminde bir daralma ortaya kacaktr.Sermaye mallarnn maliyetinde hzl deiflime neden olan faktrlerden bir tanesidevletin vergi politikasdr. Devletin salad yatrm indirimleri (yani yatrmnmaliyetinin vergiden dfllmesi) yatrmn maliyeti zerinde etkili olacandan ya-trm miktarn da etkileyecektir. Bu anlamda yatrmn maliyetinde meydana gele-cek bir azalma yatrm harcamalarnn artmas ile sonulanacaktr.

Kapasite Kullanm: Bir firma sahip olduu sermaye stokunu youn biimdekullanyorsa bu stoka ilave yapma isteinde olur. Ancak mevcut sermaye stoku-nun bir ksm atl durumda ise firma sahip olduu sermaye stokunda herhangi birartfl yapma eilimi taflmaz. Ekonominin btn asndan ele alndnda mevcutkapasitenin daha yksek bir orannn kullanlyor olmas sermaye mallar retimi-

290 Yatr mlar

Faiz oran: Borlanlanfonlarn maliyetidir.


13/22

nin artmas ve retken kapasitenin geniflletilmesi konusunda bask yaratacaktr.Buna karfllk kapasite kullanm oran dflk kald (yani ekonomide atl duranfabrikalar ve tehizat miktar artt) zaman yatrm harcamalar da dflme eili-

minde olacaktr.

Dikey eksende faiz orannn yatay eksende ise yatrm miktarnn yer al-

d bir diyagramda faiz oran ile yatrm arasndaki iliflkiyi kullanarak

bir eri elde ediniz ve bu erinin eimini yorumlaynz.

KAMU HARCAMALARI

Kamu harcamalarnn analize nasl dahil edildiini aklayabilmek

Daha nce incelediimiz gibi, kamu kesiminin mal ve hizmet almlar iin yapt

harcamalar Trkiyede GSMHnn ikinci byk bileflenini oluflturmaktadr. nite15te devletin harcama yapma konusundaki davranfllarn daha ayrntl olarak in-celeyeceiz. Burada sadece devletin yapt harcamalarn toplam harcama sreci-ne nasl dahil edilebilecei zerinde duracaz. Kamu harcamalar genel bir ei-lim olarak bu srece otonom olduklar varsaym ile dahil edilir. Biz de bu geneleilime uyarak devlet tarafndan mal ve hizmet almlar iin yaplan harcamalarnlkedeki cari gelir dzeyinden bamsz olduunu, yani kamu harcamalarnn oto-nom olduunu kabul edeceiz. Aflada yer alan fiekil 13.5te otonom kamu har-camalar G ile gsterilen yatay eksene paralel olan bir fonksiyonla izilmektedir.Eer kamu yetkilileri kamu harcamalarn arttrrsa G fonksiyonu yukarya doruparalel olarak kayarak G1 konumuna gelmektedir. Eer kamu harcamalar azalt-lrsa fonksiyon harcamalardaki azalma kadar aflaya doru paralel olarak kay-

maktadr (G konumundan G2 konumuna gelinmesi gibi).

NET HRACAT

Net ihracat belirleyen faktrleri aklayabilmek

Toplam harcamalarn son bilefleni uluslararas alanda yaplan net harcamalargsteren net ihracattr. Net ihracat lkenin mal ve hizmet ihracat ile mal ve hiz-met ithalat arasndaki farktr. Net ihracat pozitif bir deer alyorsa lkenin dfl ti-caretinde fazla, negatif bir deer alyorsa aktan sz edilir. rnein, Trkiyeuzun yllardan beri dfl ticareti ak veren, yani ihracat ithalatndan dflk olanbir lkedir.

291Kamu Harcamalar -Net hracat

A M A

3

fiekil 13.5

Gelirin Fonksiyonu Olarak Kamu Harcamalar:Modelde kamu harcamalarnn otonom olduu vedevletin izledii politikalara gre belirlendii kabuledilmektedir. Bu nedenle kamu harcamalar

fonksiyonu yatay eksene paralel izilmifl ve G ilegsterilmektedir. Otonom kamu harcamalarndakiartfl, fonksiyonu yukarya doru kaydrrken(Gden G1e), azalfl fonksiyonu aflaya dorukaydrmaktadr (Gden G2ye).

Kamu HarcamasArtfl

G1

G2

G

Kamu HarcamasAzalfl

Kamu

Harcama

lar

(G)

Gelir (Y)

A M A

4

SIRA S ZDE

2


14/22

hracatlkede retilen mal ve hizmetlerin dier lkelere satlmas ihracatolarak adlandrl-

maktadr. Bir lkede ihracat hacmini belirleyen ok sayda faktrden sz etmekmmkndr. Bunlar arasnda dier lkelerin gelirleri, zevkleri ve fiyatlar, devletlerinuluslararas ticarete getirdikleri snrlamalar ve dviz kurlarn saymak mmkndr.Ancak biz ihracatn otonom olduunu, yani cari yurtii gelirden bamsz olduunukabul edeceiz. Bu varsaymmzn sonucu olarak aflada yer alan Tablo 13.3te tem-sili ekonomimize ait her bir gelir dzeyinde ihracat deerinin 50 trilyon lira olduugrlmektedir. rnein, dier lkelerin gelirinde ortaya kacak bir artfl, bu lkeler-deki tketim harcamalarn arttraca iin temsili ekonomimizin ihracatnda bir artflyaratacaktr. Aksine dier lkelerin gelirlerin de meydana gelecek bir azalma lke-nin ihracat hacminde bir daralmayla sonulanacaktr.

thalatDier lkelerden satn alnan mal ve hizmet miktar ithalatolarak adlandrlmakta,bu miktar da zevkler, uluslararas ticarete getirilen kstlamalar ve dviz kurlar tara-fndan belirlenmektedir. Ancak burada lkenin gelir dzeyi de belirleyici bir rol oy-namaktadr. lkenin gelir dzeyinde gzlenen bir artfl ithalatta da bir artfla nedenolacaktr. Nitekim yukarda verilen Tablo 13.3te lkenin ithalat hacmi gelir dzeyiile birlikte artmaktadr. Gelirdeki deiflmeler karflsnda ithalat miktarnn hangi mik-tarda deifltiini marjinal ithal eilimi kavram ile lebiliriz. Marjinal ithal eili-mi (MPI) ithalattaki deiflme miktarnn gelirdeki deiflme miktarna orandr:

Tablo 13.3e gre temsili ekonomi iin hesaplanacak marjinal ithal eilimi 0.10deerini almaktadr. Buna gre gelirdeki her 100 trilyon liralk artfl ithalatta 10trilyon liralk artfla yol amaktadr.

Net hracat FonksiyonuTablo 13.3n son stununda ihracat ile ithalat arasndaki fark olarak tanmlanannet ihracat deerleri yer almaktadr. thalat gelirle birlikte artma eilimi gsterdi-inden, gelir arttka net ihracat azalma eilimi gstermektedir. Net ihracatn buseyri gz nne alndnda fiekil 13.6da yer alan ve X ile gsterilen net ihracatfonksiyonunu izmek mmkndr. Azalan eimli bir yap gsteren net ihracat

292 Net hracat

hracat: lkede retilen malve hizmetlerin dier lkelere

satlan miktardr.

thalat: Dier lkelerdensatn alnan mal ve hizmetmiktardr.

Marjinal ithal eilimi:thalattaki deiflmeningelirdeki deiflmeye oran

MPI= thalattaki Deiflme

Gelirdeki Deiflme

= IM

Y

Tablo 13.3

Temsili hracat vethalat Tablosu Gelir hracat thalat Net hracat

0 50 0 50

100 50 10 40

200 50 20 30

300 50 30 20

400 50 40 10

500 50 50 0

600 50 60 -10

700 50 70 -20


15/22

fonksiyonunun bu eimi aslnda marjinal ithal eilimine eflittir. Net ihracat fonk-siyonunun bir dier zellii de toplam harcamalar ierisinde negatif deere sahipolabilecek tek bileflen olmasdr. Negatif net ihracat deerinin lkenin ihracatn-

dan daha byk miktarda ithalat yapt durumlarda ortaya kabileceine dahance deinmifltik. Net ihracat fonksiyonu dier lkelerin gelirlerinde, fiyatlarnda,zevk ve tercihlerinde, devletin uluslararas ticarete getirdii kstlamalar ve dvizkurunda meydana gelecek deiflmelerle birlikte yer deifltirecektir. rnein, dierlkelerin gelirlerinde ortaya kacak artfl net ihracat fonksiyonunun yukarya do-ru kaymasna neden olur.

Bir diyagram zerinde net ihracat fonksiyonunu iziniz ve afladaki deiflmelerin her bi-rinin net ihracat fonksiyonu zerindeki etkisini flekil zerinde gsteriniz: Alman hkmeti Trkiyeden yaplan Trk mallar ithalatna kstlamalar getirmifltir. Trkiyede gelir dzeyi artmfltr. Trkiyenin en nemli dfl ticaret partneri olan Avrupa lkelerinde gelir dzeyi dflmfltr.

TOPLAM HARCAMA FONKSYONU

Toplam harcama fonksiyonunu aklayabilmek

Toplam harcama fonksiyonu planlanmfl harcamalara ait yukarda incelediimizher bir fonksiyonun toplanmas ile elde edilmektedir. Buna gre toplam harcama-lar (AE) tketim (C), yatrm (I), kamu harcamalar (G) ve net ihracat (X) topla-mndan oluflmaktadr:

fiekil 13.7de yer alan tablo temsili ekonomimizde gerekleflen harcamalar vetoplam harcamalara iliflkin verileri gstermektedir. Tabloda yer alan ilk stundareel gelir verileri, 2 ve 5nci stunlarda ise harcama trlerinin her biri ayr ayr ve-rilmektedir. Tablonun son stununda ise her bir gelir dzeyindeki toplam harca-ma miktar grlmektedir.

Toplam harcama fonksiyonu (AE) bireysel harcama fonksiyonlarnn dikeyolarak toplanmas ile grafik olarak da elde edilebilir. Grafie nce tketim fonk-siyonunu izer ve buna her bir gelir dzeyinde gereklefltirilmesi planlanan 50trilyon liralk otonom yatrm harcamalarn ilave edersek C+I fonksiyonunu elde

ederiz. Daha sonra bu bykle yine her bir gelir dzeyindeki 70 trilyon liralk

293Top lam Harcama Fonks iyonu

fiekil 13.6

Gelirin Fonksiyonu Olarak Net hracat: Net ihracatfonksiyonu negatif eime sahip X ile gsterilendorudur. hracat otonom olduu ve ithalat gelirlebirlikte artt iin, gelir dzeyi ykseldike net ihracatazalmaktadr. Dikkat edilirse net ihracat negatif veya

pozitif olabilmektedir.Gelir (Y)

X

Net

hracat

(X)

A M A

5

AE = C + I + G + X

SIRA S ZDE

3


16/22

planlanan kamu harcamalarn ilave edersek C+I+G fonksiyonunu izebiliriz. Sonolarak net ihracat fonksiyonunu da son toplama ilave ederek C+I+G+X veya AEfonksiyonunu elde ederiz.

fiekli dikkatlice incelediimizde C, C+I ve C+I+G fonksiyonlarnn birbirine pa-

ralel olduunu grrz. Bu, sz konusu fonksiyonlarn tamamnn marjinal tke-

tim eilimine eflit olan ayn eime sahip olduklarna iflaret etmektedir. Bunun ne-

deni I ve Gnin modelde otonom kabul edilmesidir. te yandan AE fonksiyonu-

nun eimi dier fonksiyonlarn eiminden daha kktr. Bunun nedeni de net

ihracat fonksiyonunun negatif eime sahip olmasdr. X fonksiyonunu C+I+G

fonksiyonuna ilave ettiimiz zaman toplam harcama fonksiyonunun eimi azal-maktadr. Nitekim flekilde AE fonksiyonu C+I+G fonksiyonuna gre biraz daha

yatktr.

Makro ekonomik denge kavramna gre toplam harcamalar lkedeki retim

ve gelir dzeyinin belirlenmesinde anahtar rol oynamaktadr. Bir sonraki ni-

tede sz konusu dengenin nasl elde edilebileceini ve nasl deiflebileceini

tartflacaz.

294 Top lam Harcama Fonksiyonu

fiekil 13.7

Toplam Harcama Fonksiyonu: Toplam harcama fonksiyonunu elde edebilmek iin nce tketim fonksiyonunuiziyor (C dorusu) ve buna yatrmlar ilave ederek C + I fonksiyonunu elde ediyoruz. Elde edilen bu

fonksiyona kamu harcamalarn ilave ettiimizde ise C + I + G fonksiyonunu elde ederiz. Dikkat edilirse C, C+ I ve C + I + G fonksiyonlarnn hepsi birbirine paralel, yani eimleri birbirine eflittir. Bunun nedeni de

yatrmlarn ve kamu harcamalarnn otonom olarak modele dahil edilmesidir. I ve G deerleri gelire balolarak deiflim gstermedikleri iin C, C + I ve C + I + G fonksiyonlarnn hepsi ayn eime (bu eimmarjinal tketim eilimine eflittir) sahip olmaktadr. Toplam harcama fonksiyonunu gsteren C + I + G + X

fonksiyonunu elde edebilmek iin de C + I + G fonksiyonuna net ihracat ilave edilmektedir. Net ihracat

fonksiyonu negatif eime sahip olduu iin toplam harcama fonksiyonunun eimi dier fonksiyonlarneiminden daha kktr.

C + I + G

C + I + G + X = AE CC + I


H

arcama

lar

(Tr

ilyon

TL)

100

200

300

400

500

600

700

100 200 300 400 500 600 7000

(I) (2) (3) (4) (5) (6)

Y C I G X AE

0 30 50 70 50 200

100 100 50 70 40 260

200 170 50 70 30 320

300 240 50 70 20 380

400 310 50 70 10 440

500 380 50 70 0 500

600 450 50 70 -10 560700 520 50 70 -20 620


17/22

Afladaki tabloyu kullanarak istenenleri cevaplandrnz (rakamlar trilyon TLdir):

Marjinal tketim eiliminin (MPC) deeri nedir? Marjinal tasarruf eiliminin (MPS) deeri nedir? Marjinal ithal eiliminin (MPI) deeri nedir?

Her gelir dzeyinde gerekleflecek toplam harcama miktar nedir? Toplam harcama fonksiyonunu iziniz.

295Top lam Harcama Fonks iyonu

SIRA S ZDE

4Y C I G X500 500 10 20 60

600 590 10 20 40

700 680 10 20 20

800 770 10 20 0

900 860 10 20 -20

1000 950 10 20 -40


18/22

296

zetTketim harcamalarn ve tasarruflar belirleyen

faktrleri aklayabilmek

Vergilerin olmad bir ortamda tketim ve tasarruf

harcamalarnn toplam gelire eflit olacaktr. Belirli

bir dnemde yaplacak tketim harcamalarn belir-

leyen temel faktr gelirdir.

Gelirle tketim harcamalar arasndaki bu iliflki t-

ketim fonksiyonu olarak bilinirken, tasarruflarla ge-

lir arasndaki iliflki de tasarruf fonksiyonu olarak

adlandrlmaktadr.

Gelir deiflikliklerinin tketim harcamalar zerin-

deki etkisi marjinal tketim eilimi, tasarruflar ze-

rindeki etkisi ise marjinal tasarruf eilimi ile

belirlenebilir. Tketimi etkileyen temel faktrler arasnda gelir,

servet, bekleyifller ve demografik unsurlar

saylabilir.

Yatrm harcamalarn belirleyen faktrleri

aklayabilmek

Yatrm harcamalar iflletmelerin sermaye mallarna

ve stoklara yaptklar harcamalardr. Ele alnan mo-

delde yatrmlar gelirden bamsz, yani otonom ka-

bul edilmektedir.

Yatrm harcamalar temel olarak faiz oran, bek-lenen kr, teknolojik deiflim, sermaye mallarnn

maliyeti ve kapasite kullanm oran tarafndan

belirlenmektedir.

Kamu harcamalarnn analize nasl dahil edildi-

ini aklayabilmek

Kamu kesiminin mal ve hizmet alm iin yapt

harcamalar kamu harcamas olarak adlandrlr. Ele

alnan harcama modelinde kamu harcamalar gelir-

den bamsz, yani otonom bir bileflen olarak ele

alnmfltr.

Net ihracat belirleyen faktrleri aklayabilmek

Net ihracat lkenin ihracat ile ithalat arasndaki

farktr.

thalat ve ihracat belirleyen faktrler arasnda hem

yerli lkenin hem de yabanc lkelerin gelir dzey-leri, zevk ve tercihleri, ticarete getirdikleri kstla-

malar ve dviz kurlar saylabilir.

thalat hacmi lkedeki gelir dzeyi ile birlikte artt

iin, gelir arttka net ihracat miktar azalmaktadr.

Toplam harcama fonksiyonunu aklayabilmek

Toplam harcama fonksiyonu her bir harcama bile-

fleninin toplamndan oluflmaktadr.

Toplam harcama fonksiyonunun eimi tketim

fonksiyonunun eiminden daha dflktr, zira top-

lam harcamalara dahil edilen net ihracat fonksiyo-nu negatif eime sahiptir.

zet

A M A

1

A M A

2

A M A

3

A M A

4

A M A

5


19/22

297

Kendimizi Snayalm1. Afladaki flekle gre, gerekleflecek otonom tketimharcamas miktar katr?

a. 300

b. 400

c. 500

d. 560

e. 700

2. 1inci soruda yer alan tketim fonksiyonu iin hesap-lanacak marjinal tketim eiliminin deeri katr?

a. 0.60

b. 0.70

c. 0.75

d. 0.80

e. 0.90

3. 1inci sorudaki tketim fonksiyonuna gre izilen afla-daki tasarruf fonksiyonunda ? ile gsterilen deer afla-

dakilerden hangisi olmaldr?

a. 1500b. 1600

c. 1700

d. 1800

e. 2000

4. Marjinal tketim eiliminin 0.60 olarak hesaplandbir modelde marjinal tasarruf eiliminin deeri katr?

a. 0.60

b. 0.40

c. 1.00

d. 1.40

e. 1.60

5. Yatrmlarn otonom olarak kabul edildii bir model-de, afladakilerden hangisi yatrm dorusunun yukarya

doru kaymasna neden olur?

a. Faiz oranlarnn dflmesi

b. Gelirin artmas

c. Yatrmlara teflvik uygulamasna son verilmesi

d. Kapasite kullanm orannn dflmesi

e. fladamlarnn gelecek iin ktmser olmas

6. Kamu harcamalarnn otonom kabul edildii bir mo-delde, afladaki grafiklerden hangisi kamu harcamalarn-

daki bir artfl gstermek amacyla kullanlabilir?

a.

b.

c.

d.

e.

7. Afladakilerden hangisi planlanmamfl yatrma birrnektir?

a. Artan talebi karfllayabilmek iin yeni tehizat alnmasb. Stoklarda beklenmeyen bir artfl olmasc. Yeni bir retim tesisinin devreye sokulmasd. Olas talep artfln karfllayabilmek iin stoklarn

arttrlmas

e. Getirilen teflvikler sonras retim kapasitesine ila-veler yaplmas

Kendimizi Snayalm

G

Y

G1

G

G

GG1

YG

G1

G

GY

G1

G

Y

G1G

G

C

C

3500

1900300

2000 4000Y

2000 4000

Y

S

S

500

100

- 300

Y


20/22

298

8. C+I fonksiyonunun C+I+G fonksiyonuna paralel izil-mesinin nedeni afladakilerden hangisidir?

a. Tketimin gelire bal olarak artmas

b. Otonom tketim harcamalarnn dflk olmasc. Yatrmlarn faizden ters ynde etkilenmesid. Kamu harcamalarnn otonom olmase. Yatrmlarn gelirle ayn ynde deifliyor olmas

9. C+I+G fonksiyonunun eiminin C+I+G+X fonksiyonu-nun eiminden farkl olmasnn nedeni afladakilerden

hangisidir?

a. Kamu harcamalarnn otonom olmas

b. hracatn otonom olmas

c. Net ihracat fonksiyonunun pozitif eimli olmas

d. Yatrmlarn otonom olmas

e. Gelirin net ihracat dzeyini azaltmas

10.Yandaki tabloda verilen gelir ve ithalat deerleri kul-lanlarak hesaplanacak marjinal ithal eiliminin deeri

katr?

a. 0.05

b. 0.10

c. 0.15

d. 0.20

e. 0.25

Yaflamn inden

Uygulanan Kavramlar:Ortalama tketim eilimi, tketim ve tasarruf.

Bu deiflim aslnda sosyolojik bir dnflm olarak deer-

lendirilmelidir. Trk toplumundaki aile yapsnda gzle-

nen yaflam tarznn deiflime uramas toplumun normal

deiflim hzna da ivme kazandryor. Nitekim yaplan

arafltrmalar, bundan 10 yl ncesine gre sosyal snflar

arasndaki sahiplik oran farkllnn hzla kapandn

gsteriyor. Bu da Trk toplumunun sosyal dokusunda bir

deiflim yaflandnn gstergesidir. 1945lerde kentlere

g eden ailelerin ikinci nesilleri kent hayatna 1980lerdeentegre olmaya bafllad. Krsal kesimden g edenlerin s-

nrl harcama kalplar, bu kuflan zellikle beyaz ve kah-

verengi eflyaya ynelik talepleri ile byk lde krlmfl

durumda. Bu arada iki- kuflan birlikte yaflad genifl

aile tipi 1970lerde krlmaya bafllad ve hanehalk byk-

l 1980lerden itibaren hzla klmeye bafllad. Hane

baznda deerlendirildiinde say artflna bal olarak

tketimde de bir artfl ortaya kt. te yandan, kadnn ifl

yaflamnda giderek artan bir arla sahip olmas, alflan

kadnn yemek piflirme ve alflverifl alflkanlklarn deifl-

tirmesi sonucu, beyaz ve elektronik eflyaya olan talebi

krkledi. Evlilikler ve gen nfus yapsnn, Trk top-

lumunun yeniliklere merakyla birleflmesi, son 10 ylda

satfl grafiinin devaml ykselmesi ile sonuland. Bu

balamda, gelirlerdeki artfl da mutlaka gz nnde tut-

mann gerekliliini hatrlatmakta yarar var.

Kendimizi Snayalm - Yaflamn inden

Yllar Gelir thalat

2001 110 25

2002 150 33


21/22

299

Baflvurabileceimiz Kaynaklarfiahin, H. (1994). ktisada Girifl (4. Bask). Bursa: Ezgi,

s. 269-288.

Tunca, Z. (1997). Makro ktisat. stanbul: Filiz, s. 49-67.

lgener, S. (1991). Milli Gelir, stihdam ve Ekonomik

Byme (7. bask). stanbul: s. 153-280.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar1. a Ayrntl bilgi iin Tketim ve Tasarruf

Fonksiyonlari konusuna baknz.

2. d Ayrntl bilgi iin Marjinal Tketim ve Tasarruf

Eilimleri konusuna baknz.

3. a Ayrntl bilgi iin Tketim ve TasarrufFonksiyonlar konusuna baknz.

4. b Ayrntl bilgi iin Marjinal Tketim ve Tasarruf

Eilimleri konusuna baknz.

5. a Ayrntl bilgi iin Yatrmlar Belirleyen Faktrler

konusuna baknz.

6. c Ayrntl bilgi iin Kamu Harcamalar konusuna

baknz.

7. b Ayrntl bilgi iin Yatrmlar Belirleyen Faktrler

konusuna baknz.

8. d Ayrntl bilgi iin Toplam Harcama Fonksiyonu

konusuna baknz.9. e Ayrntl bilgi iin Toplam Harcama Fonksiyonu

konusuna baknz.

10. d Ayrntl bilgi iin thalat konusuna baknz.

Sra Sizde Yant AnahtarSra Sizde 1

nsanlar, genellikle, tasarruf etme alflkanlnn iyi bir

alflkanlk olduunu ve ne kadar ok tasarrufta bulunur-

larsa bunun kendileri iin o kadar iyi olacan dflnr-

ler. Ancak ekonomi bir btn olarak ele alndnda bu

doru olmayabilir. Bir dier deyiflle, bir ksm iin doru

olan btn iin de dorudur sonucuna ulaflmak ou za-

man doru bir yaklaflm deildir. Bu nedenle mikro baz-

da geerli olan bir olguyu makro dzeyde de geerli ka-

bul etmek ou zaman gvenli bir yol deildir. Tasarruf-

larn bu zellii gelir-harcama akmndan bir sznt niteli-

i taflyor olmasdr. Ancak unutmaynz ki gelir-harcama

akmna dflardan ilaveler de sz konusudur. rnein, bu

ilavelerden bir tanesi yatrmdr. Artan tasarruflar yatrmharcamalarnn finansmannda kullanlyor ise ekonomi

zaman ierisinde bymeye devam edecek ve gelir arta-

caktr. Ancak artan tasarruflar yatrmlar aracl ile yeni-

den ekonomiye enjekte edilmez ise yukarda sz edilen

sorun ortaya kabilir. Bu sorun bir sonraki nitede tasar-

ruf paradoksuad altnda ele alnmaktadr.

Sra Sizde 2

Yatrmlar ile faiz oran arasndaki iliflki dikey eksende fa-

iz orannn, yatay eksende ise yatrm miktarnn yer ald-

bir grafikte gsterildiinde afladakine benzer bir erielde edilecektir. Faiz oran ile yatrm miktarnn ters yn-

de deiflmesi bizim de negatif eimli bir yatrm fonksiyo-

nu izmemize neden olmaktadr. rnein, afladaki flek-

le gre faiz oran yzde 30dan yzde 10a dflt za-

man yatrm miktar 100 birimden 125 birime karken, fa-

iz orann yzde 30dan yzde 50 ye ykselmesi yatrm

miktarnn da 75 birime dflmesine neden olmaktadr. Bu

iliflkileri bir grafik zerinde iflaretleyip elde edilen nokta-

lar birlefltirirsek negatif eimli bir eri elde ederiz. Eri-

nin eimi faiz oran ile yatrm harcamalar arasndaki ters

ynl iliflkiyi yanstacaktr.

Baflvurabileceimiz Kaynaklar - Kendimizi Snayalm Yant Anahtar - -Sra Sizde Yant Anahtar

Yatrmlar12510075

Faiz Oran

%50

%30%10

I


22/22

300

Sra Sizde 3

izeceiniz net ihracat fonksiyonunda

a. Alman hkmetinin getirdii bu kstlama Trkiyenin

ihracatnda bir azalmaya neden olaca iin net ihra-

cat fonksiyonu aflaya doru kayar,

b. Trkiyede gelir dzeyinin artmas, ithalatn gelire ba-

l ksmn arttraca iin ayn eri zerinde aflaya

doru hareket sz konusu olacaktr,

c. Trkiyenin en nemli ticaret partneri olan Avrupa l-

kelerindeki gelir dflfl nedeniyle Trkiyenin ih-

racatnda bir daralma ortaya kacaktr. Bu da net ih-

racatn fonksiyonunun aflaya doru kaymasna yol

aar.

Sra Sizde 4

a. Marjinal Tketim Eilimi (MPC) = 0.90

b. Marjinal Tasarruf Eilimi (MPS) = 0.10

c. Marjinal thal Eilimi (MPI) = 0.20

d.

e.

Sra Sizde Yant Anahtar

0

0

300

100

200

400

500600

700

800

900

1000

10

0

20

0

30

0

40

0

50

0

60

0

70

0

80

0

90

0

100

0

Harcamalar

Gelir

Toplam

Gelir Harcama

500 590

600 660

700 730

800 800

900 870

1000 940

590660

730800

870940

İktisada giriş unite13

Documents