iliristika - nezir myrta

8/8/2019 Iliristika - Nezir Myrta

1/95

Nezir Myrta - Iliristika

Mbi autorin:Nezir Myrta (Drillon Gega - pseudonim) ka shkruar midis t tjerash poezi me motivet - atdhedashuria, lirika, satira,erotika - t cilat jan botuar n t gjitha gazetat e revistat shqipe n Kosov e deri ne Njujork). Mund t prmendet botimin 1996-tn n Nju Jork i vllimit poetik "Poema pr popullin" q prmban edhe poezin "Oshtima e Sknderbejve"Ka qen aktor (theatri popullor i Gjakovs, protagonist i drams "Ura e Shenjt" 87), pedagog (prof. n Gjakov, Istog,Prishtin - mbi 15 vite); publicist (analist politik), zdhns i pavarur i lufts lirimtare t Kosovs (1990 - ?), publicist nmjetet audio-vizuele shqiptare e t huaja RTSH 1992... (1994- ?) n: Njujork, Cigago, Detroit, Cunnetcicut, Florida...Linguist nga 1968 (i papajtuar me sllavizimin e grekizimin e linguistiks shqiptare)...

Zotron gjuht: angleze, gjermane, franceze, kroate (gjuh amtare - shqipja). Pjesrisht: italishten, maqedonishten,rusishten, latinishten....Kohet e fundit ka ofruar studimet e tij dhe pr tu botuar dhe ne Internet dhe kshtu jan botuar t gjitha shkrimet me siprne revistern Rruzull dhe pjes t tyre jan diskutuar ne forume t ndryshme shqiptaresh

***Nezir Myrta / LINGUISTIKA

Fjala Linguistika, apo gjuhsia, si fjal shkencore botrore, sht shkenca e cila merret me studimin e nj gjuhe dheorigjinn e saj, me studimin e nj grupi gjuhsh dhe origjinn e tyre dhe me studimin e Gjuhsis s Prgjithshme(Linguistiks Gjenerale) e origjinn historike t saj. Kjo fjal Linguistika sht nj kompozit gjenerale, e cila e kaorigjinn e vet n dy rrnj fjalsh: lin + gui t cilat prbjn fjaln lungui, nga fjala pr emrtimin e gjuhs n gjuhtlatine lingua.

Nse e dshifrojm kt kompozit gjenerale Linguistika, sipas methods linguistike gjenetike, pr ta njohur origjinnlinguistike t saj, na del sipas formimit fonomorfologjik kshtu: Lin+gui+st+i+k+a. T dy rrnjet lin+gui n prbrjene tyre morfologjike, formojn bazn kompozitore lingui, nga fjala lingua, si prshtatje prcaktuese fonetike mendryshimin e tingullit fundor, zanores a, n i, ndrsa, pjeszat kompozitore st+i+k+a=stika, jan sufiksale i.e., q

prcaktojn fjaln lingua (lingui), n trajtn e pashquar si emr linguist, pmes grupit - st, n trajtn e shquar linguisti, prmes zanores - i, si form mbiemrore e pashquar linguistik, prmes tokzanores - k dhe si trajt shquese ekompozits n prcaktim t emrtimit t saj Linguistika, prmes zanores a.

Rrnja kryesore e kompozits Lingustika, sht nomi gui, q kuptojm fjaln pr emrtimin gjuha e cila sipasshqipes na del si trajt e shkurt e emrit gui=gua=guha=gjuha, npr trajtat zhvillimore t illirishtes s lasht, q nshqipen e vjetr e kemi n disa forma dialektore gua giua=giuha=gluha=gjuha si ndryshime historike fonetikeshqipe-illire.

Fillesa morfologike e kompozits Linguistika, rrnja Lin sht kuptimi i formimit t nj gjuhe nga nj burim iprbashkt gjuhsh, nga nj gjuh e par - nj gjuh e cila lindet nga Ama e saj e lasht lin=lind=lindet si gjuh e relineare, me spjegimin shqip lin gua lind gua (guha), lindet gua (guha-gjuha) gua e re lind gua lin gua lingua.

Pra, rrnja e fjals lin ethymologjin e saj e ka n fjaln lind, nga fjala lindje, gjuh e lindur, e formuar si gjuhlinerare, e cila prbhet nga tre tinguj lin(d), ku origjina fonetike e tingujve na difton diftongun l+i=li si diftong qdifton lindje (lindja e diellit, lindja e djalit, lindja e vajzs, lindja e foshnjes) n shqipen. Kurse tingulli i tret i rrnjes lin lin(d) sht trajta e shkurt fonetike e grupit t shqipes nd q theksohet n shqipen e vjetr t folur me njtingull t bashkdyzuar, t cilin e kemi n fjalt e fjalformimet shqipe: ndij, perndij, perndia, ndigjua, ndjej, ndjenja,

1


2/95

parandjenja, ndjeva, parandjeva, ndoshta, ndasht, mendja, mendim-i, ndeja (nde^ja), ndera, ndihma, ndikimi, andej,kndej, nd-ndet-ndje, andje-andja-anda-nda etj.

N lidhje me dytingullorin, apo grupin fonetik t shqipes s vjetr nd e kemi shmbullin e mirpritur t albanologut, FBoppi (1855), ku shihet prpjekja e tij pr ta konstatuar mendimin se shqipja e vjetr, ka mundsi m t forta pr taspjeguar gjuhn sanskrite, ku na del mendimi i tij krahasues: Prsa i prket leksikut t shqipes, me ann e sanskritishtes,gjindet nj pik referimi m e leht dhe m e natyrshme, se sa me an t greqishtes. N numrorin e shqipes nnd(nand, gege na^nd), duket se nn ndikimin e likuideve t mparshme sht futur nj d, n vend t t-s. Po t hiqet

rrokja d, nga nand (na^nd), gege-shqipe, spjegohet m leht me rrnjen sanskrite pr numrorin navan, se sa megreqishten evvea. Duke mos e njohur mir fonetikn historike t dytingullorit t Gegnishtes nd, q sht baz eshum fjalve kryesore shqipe t lartprmendura (mend-je, mend, ndij, perndij...), nuk duket aspak se sht futur nj d, n vend t - t-s, nn ndikimin e likuideve t mparshme, por, ishte dhe sht kjo nd, q prbn natyrn e nj tingullitshum t rndsishm linguistik. Sikur ta dinte Boppi, kt dytingullor nd, q tok me at ng (nga, ngasje, ngamje,ngue, nguemja, ngat, ngati, ngucama, nge...) i cili poashtu theksohet vetm me nj tingull n t folur shqip do ta kishteshum m leht ta spjegonte afrsin e lasht t shqipes me sanskritishten, duke krahasuar spjegimin shqip t numroritgeg na^nd (nand) na^nd=navan, kun shqipen prbhet nga tre tinguj, kurse n sanskritishte nga pes tinguj, do tthot se n shqipen sht edhe m shkurt si trajt emrtuese na^n(d), gege-shqipe = navan, sanskrite.

Kshtu, rrnja lin n pikpamje linguistike e ka kuptimin e lindjes s nj gjuhe nga nj gjuh e par (nna lind

foshnjen e gjuha lind gjuhn) gjuha lind gjuhn lingua, ku si folje lind formoi fillin e kompozits Linguistika.

Kompozita i.e. Linguistika, e cila sot merret edhe si kompozit gjenerale pr Linguistikn Gjenerale fomohet kryesishtnga nj fjal pr emrtimin e gjuhve latine, kurse n shqipen jan dy fjal, sipas ethymologjis s shqipes s vjetr, apoillirishtes s re me nj ndryshim intonal fundor nga rrnja gua, n gui (gua=gui), si form paraindo-europiane.

Guha lind guhn lingua (gua lind guen lingua). Gjuha greke lindi gjuht greke (sllave), kurse gjuha latine lindigjuht latine (romane). Ndrsa, me plot kuptimin e fjals - gjuha illire-pellgaze, lindi gjuht indo-europiane.Gu^ me ku^ (guh me kun, gjuh me kun gjuh kuniforme)GUA E GEO

Gua e geo jan dy fjal - termine t para t fillit t shprehjs s zhvillimit t kulturs s t folurit t njeriut, duke formuarkomunikimin e njeriut gjuha si mjet shprehjeje. Gua sht gjuha, kurse geo sht dheu, toka.Fjala gua, si trajt e shkurt e fjals, termit guha (gjuha), sht n tri trajta emrtuese: 1. gua, si emrtim i organitanatomik t trupit t njeriut, organ i gojs gua e gojs guha e gojs, shqisa e t shijuarit, 2. gua, guha-gjuha, emrtimi igjuhs s njeriut, prcakimi pr gjuhn dhe 3. gua, folja, t folurit e gjuhs s njeriut ku shqipja i ka shum forma tpasura linguistke, si thesare burimore t koncepteve: ligjrim - /gjuh/ - t folur. Termat e vjetra bartin n vetvetelashtsin e njeriut, kulturn e veprimit t tij dhe karakteret terminologjike e leksikore, t cilat ndryshojn n koncepte treja. Kur marrim shembuj nga shqipja e vjetr, kemi shprehjet: po fol djali / a po t fol djali-qika / ka nis me fol pak /po fol mir / ka po fol ashtu?/ po foli drejt / fol e mbushma menden / guha asht sasht po eshtna then / foli sa mujti /fol e mos hesht / fol me mend / etj., ky term fol, folja, formoi konceptin t folurit, si koncept i ri shqip, kurse termi folja u formua pr emrtimin e pjess s ligjerats gramatikore folja, si koncept i ri, nga termi i vjetr.

Termi i lasht gua, formoi konceptin e ri gjuh, nga (gu^- gu^h(), ndrsa termi i lasht geu-dheu, toka, formoikoncepin e ri geo, ku diftongu ge (ge) me zanoren e zgjatur t theksuar e, sht nj term i lasht ge qprcaktoi emrtimin e hidronomit ege (Ege-Egje-Egjeu), si kuptim i gjetjs s dheut, toks (ujdhesave t shumta tdetit Egjee dhe nga kuptimi i toks, dheut, iu dha emri hidronomit, ujit t detit, emrtimi i detit). Ky kuptim i gjetjs egje sht shprehja shqipe gjetja e dheut, toks e gjee, (lype tokn se e gje), e gjen, si kuptim i foljs shqipe megjet, pr t gjetur. Por ky term ge krijoi emrtimin gen-i, geni i njeriut, geni i gjalless, (genesis) - lidhet me emrin geg (gega) Gega i Dardhanis (emrtimi i Gryks s Dardhanelleve Dardanelet), q substancionohet, n kuptimin e

2


3/95

prgjegjs s njeriut t foljs s njeriut, kur njeriu gjegjet = geget gega geget ai q prgjegjet, njeriu q geget tfolurit e njeriut gua guha e geges germa e geges.

Diftongu ge ka kuptimin e dheut, toks, n kohezionin linguistiko-historik, t rrjedhs s theoris se njeriu u krijua ngadheu, toka edhe do t bhet dhee, tok nga dheu u krijua e dhee bhet. Diftongu ge difton dhee, tok ku nkuptimin e atij q u krijua nga Dheu ai q prgjegjet, ai q jep gjegje (gege), flet, apo geget geget gega gega geget,rrodhi emrtimi i fjals gega, si antroponom gjeneral i banorit t atij vendi, Gega i Gegnis, kurse si toponom Gegnia. Poashtu ky diftong ge, formoi termat: Gea (Perndia e Toks), si term mythologjik. Tash, t shohim, se sakan lidhje kronologjike linguistike fjalt: geo - gua gea geni gega goga. Kta terma t lasht bartin me vete vetlashtsin e njeriut, n formimin e koncepteve t reja t sotme linguistike, t cilat i takojn nj periudhe t hershme paraindo-europiane.

Gua e njeriut q u krijua nga dheu (geu-geo). Termi gua nprmjet t varianteve shqipe t lashta gua guha giuha gluha, ku termi giuha e dha konceptin gjuha, t folur, e folme (dialekt).

Fjala dialekt formohet nga pjest: di+a+lek+t, q diftongu di, ka kuptimin e nj pjese t s folms, tingulli apozanorja a, n kt rast t termit sht nj lidhse e kompozits, ndrsa rrnja lek (q sht edhe kuptimi i Lekut-monedhs shqiptare, nga antroponomi Lek, Leka dhe Lekt), sht kuptimi i t folurit, kuptimi i gjuhs, q n rastin

alek, nnkuptohet njeriu q flet, folsi i par q formoi antroponomin Lek-a, nga illirishtja Aleksandr, mekuptimin shqipja flet folsi shqip i Folsi i Par. Kurse n rastin e t folms lek(t) alekt, tingulli t, skajon termin dialekt pra, ai q formoi t folurit e par gjuhn e par.

Ndrsa, termi gluha q e hasim n shkrimet e Buzukut tek Meshari, sht term i lasht, q formoi konceptin glos,glosa (glosse), gjithashtu formoi n greqishte fjaln glota gjuh - si kuptim i konceptit m t vonshm glosa (fjala).N kta terma vlen t theksohet, se si dominon tingulli L, q sht vet filli i lvizjes s gjuhs n goj lvizja e gjuhsn goj, si organ anatomik, me prshkrimin nj cop mish n goj, e gjat n form shpatuke (guha-gjuha). Pra, ktukemi dy variante t termave gua guha, si terma shum t hershme t fillit t gjuhs s par dhe kta dy termat tjer tmvonshm giuha e gluha (glosa si kuptim pr fjaln).Ethymologjia e termit gua. Gjuha si mjet komunikimi n mes njerzve, krijoi emrtimet e natyrs dhe komunikimin

indirekt me natyrn, nga zrat e natyrs formoi tingujt e gjuhs, n abecet e para i.e., nga pozita e hapjes s gojs, rrodhitingulli i par a, si fill i gjuhs s shkruar. Pikrisht kjo zanore a prcaktoi diftongun gu gua. Diftongu gu icili theksohet me zanoren hundore u^ - n shqipn e vjetr emrton edhe pjesn e mesme t kmbs, gu^ - guni (gju^ -gjuni, gjuri), n terminologjin dialektore: gazhdra e gunit, ashti i gunit, ashti i rrumbullakt lvizs, n pjesn e parme tkmbs. Tash, kta dy terma shqipe gua-guha e guni rrjedhin nga nj diftong gu^, ku gua-guha sht nj cop mishilvizse, e zgjatur n goj dhe guni sht nj cop ashti rrumbullak lvizs n kmb, t cilat dhan dy terma tjera guni egoja, guha e gojs e guni i kmbs (gjymtyr), kta si terma anatomik. Kurse, n shqipen, diftongu gu dha emrtimet:guha, gur-i, gurr-a, gup-i (fati, gopi), gush-a, guxim-i, gusa, guaca, guci, gulshim-i, guma, gufim-i etj.N variantet terminologjike t hershme rrodhn fjalt e para me t cilat mund t formojm nj diagram, me t cilinpasqyrojm lidhjen n mes emrtimit t fjals gua (guha-gjuha), si mjet komunikimi me termin geo-dheu, toka,

poashtu, me emrtimin e zotit t toks gea, deri tek termi guha (gjuha):Gua/ \/ \Geo Gea\ /\ /Gega

3


4/95

Emrtimi gua, iu prin t gjitha termave tjera n kuptimin e t folurit, sepse prmes gjuhs filloi emrtimi terminologjikdhe vet linguistika theorike, gjuha sht ajo fuqia e t shprehurit t njeriut, q flet pr gjithka dhe duhet t vihet n piknfillestare t gjithkafes, prmes t cils shprehet kultura e njeriut, zhvillimi i dituris e shkencs.

Fjala gua guha gjuha, n termat e Linguistiks i.e. lingua, langue, language, kryesisht n gjuht romane, n theorinlinguistike, na del n forma t ndryshme si termine. Gjuha gjermane dhe gjuht gjermanike, ndryshojn n termin ekoncepteve t tyre prnga forma e t shprehurit, pr gjuhn si organ anatomik, gjuha si mjet i t folurit dhe t folurit.Gjermanshtja ka emrtimin pr termin linguistik krejt shqip me t gjitha elementet tingullore dhe morfologjike sprache(shprahe), q sht shprehje, shprehja german sprache (deutsche sprache), me kuptimin e shprehjes s njeriut, tshprehurit me t folur. Kurse, tek termi gjuha, si organ anatomik i gojs, tek gjermanishtja e kemi zung (cung), e cilalidhet me shqipen prmes fjals cung-u, nj cung mishi i zgjatur n goj dhe lvizs, ku kemi disa fjal shqipe lidhur mekt term - cung-u: cungu i drunit, cungu i bims, cungu i druve (nj cop dru ku coptohen drut me spat), cungu ibims (pjesa e trupit t bims nn dhe, nn tok, n t ciln lidhen rrnjet cungu i lisit, cungu i bungut, cungu i ahut).Nj cop dru i shkurt, reflekton nj cop mishi n goj si term anatomik pr gjuhn n gjermanishten. Kur njeriu kandonj fatkeqsi dhe pret gishtat e dors, n shqipe themi i ka mbet dora cung (pa gishta), ose kur e kput dorndhe imbetet pjesa tjetr e krahut, themi se i ka mbet krahu cung, i cunguar, si cungu. Poashtu, kemi fjaln - cung edhe simbiemr: i,e,t cunguar-a, si folje cungua, cunguar, kurse si term tjetr cungim-i-e-et etj.

Nj nga problemet m t ndrlikuara t theoris liguistike moderne edhe vet n Linguistikn Gjenerale, sht kundrvnjan mes dy termave: gjuh e t folur. Kemi probleme terminologjike n gjuht i.e. ger. Sprache cunge / ang. Speak speech language tonge / fr. Langue langage parole discours parler / it. Lingua linguaggio parole / span.Lengua lenguaje habla / arab. Lisan kalam (gjuh t folur) / greq. Glota logos / lat. Lingua sermo / rus. Jazyk rec govor / kroat.serb. jezik govor / .

Rreth termave gjuh dhe t folur probleme ka gjermanishtja: sprache rede das sprechen-sprachact-sprachbesitz-Spreche Einzel, Sprache Sprachfahigkeit etj. Edhe gjuha angleze ka probleme terminologjike, lidhur me termat gjuh dhe t folur, e gjuha organ anatomik language gjuh, kurse, speech t folur,e tonge termi anatomik prgjuhn. Sipas W. Baskinit, q e prktheu Kursin e Saussure-t, e jep tash nj zgjidhje t re anglishte: language gjuh /speech (humman speech) ligjrim dhe speaking t folur.

Dihet se kompozita Linguistika u formua nga gjuhsia romane dhe gjenetika linguistike e vet fjalformimit lingua(lingui), na jep shkrepje t reja mendimesh dhe hap udh t re q duhet ndjekur, pr t ardh deri tek burimi i vrtetterminologjik. Udha sht e hapur pr t gjitha gjuht, pr studime ethymologjike, por shqipja e vjetr, prbn n fokusine saj linguistik nj thesar t madh e t pastudjuar mir elementesh fonetike e fonomorfologjike, sidomos n morfologjinhistorike t saj, me rrnjet e lashta linguistike. Shum nyje linguistike t lashta shqipe, nga ato edhe parahistorike, pr tcilat nuk kan mundsi spjegimi shum gjuh tjera edhe t mdha. Mu pr kto shkaqe linguistike edhe nuk kan mundurderisot ta prcaktojn shqipen n asnjerin grup gjuhsh i.e. satem e kentum.

Termi langue, shpesh prdoret edhe si synonom pr language langage. Sipas Fjalorit Linguistik, Paris, 1973

Language - sht tersia e fenomenit njerzor gjuh, jo gjuht konkrete, por t bazuara n faktin e ekzistencs s tyredhe n faktin psikologjik t aftsis s njeriut pr t komunikuar me shenja. Language sht aftsia specifike e gjinisnjerzore pr t komunikuar me ndihmen e nj sistemi shenjash tingullore gjuhsore duke vn n loj nj teknik truporekomplekse dhe duke supozuar ekzistencn e nj funksioni symbolik edhe t qendrave nervore gjenetikisht tspecializuara. Ky sistem shenjash tingullore prdoret nga nj grup shoqror i caktuar dhe prbn nj gjuh t veant.Sipas problemeve q ushtron termi language sht vend analizash shum t ndryshme, q implikon raporte tshumanshme: relacioni midis subjektit e ligjrimit, q sht fusha e psikolinguistiks midis ligjrimit e shoqris, qsht domen i sociolinguistiks midis funksionit symbolik dhe sistemit q prbn gjuha, midis gjuhs si tresi dhepjesve q e prbjn, midis gjuhs si sistem uniersal dhe gjuhve q jan forma t saja t veanta, midis gjuhs s

4


5/95

veant si form e prbashkt e nj grupi shoqror dhe realizimeve t ndryshme t ksaj gjuhe nga folsit e gjith kjohyn n domenin e Linguistiks.

Pr strukturalizmin amerikan, gjuha sht sistem relacionesh, ose bashksi sistemesh t lidhura ndrveti, elementet e tcilave nuk kan asfar vlere jasht relacioneve t barazis e t kundrvnjes q i bashkojn. Termi langue, i kundrvihetdialektit (t folmes) dhe shenon gjuhn e nj bashksie folse, ose tersin e mjeteve shprehse, q prdor nj shoqri prt komunikuar. Ktu mendojm, ndryshon qendrimi freng nga ai amerikan, pr domenin Linguistik. Pr frngt, termi,dialekt - domethn, jo variacion territorial i nj gjuhe, por variacion i pavleshm i nj gjuhe, q m shum prdoret ngaato shtresa t caktuara dhe q dialekti sht i denj, t prdoret si gjuh kulture. Mendojm se dialektet kan rndsin etyre, ato jan bazamenti i gjuhs s kulturs dhe pa ato nuk ka as gjuh kulture, sepse vet gjuha e kulturs sht vet fryti idialekteve, si norm letrare e nj gjuhe moderne por, jo t merret dialekti s gjuh kulture kombtare dhe amerikantkan t drejt logjike sociolinguistike dhe shkencore, ku strukturalizmi duhet t jet n qendr t vmendjes, prkonceptin gjuh, language, langage, langue. Prandaj, koncepti i Linguistiks strukturale n prgjithsi gjuha si sistemrelacionesh, i kundrvihet jo t folurit, por strukturs s asaj pjese t ligjrmit gjuhs dhe t folurit si prodhimindividual, duke formuar komunikimin e nj bashksie. Krejt, kjo mvaret nga rregullimi i kombinimit t rregullavesintagmatike dhe rregullave paradigmatike, t cilat bashkohen midis nj sistemi shenjash, q i kemi tek termi gjuha langue.

Spjegimi linguistiko-fonetik dhe sociomorfologjik i kompozits fillestare Linguistika, rifillon bazn shkencore tLinguistiks Gjenetike, ku shihen rrnjet e nndheshme, apo t nngjuhshme dhe dalin n prov shkencore t secilsgjuhe indo-europiane dhe asaj Gjenerale dhe dihet kush kujt i ka borxhe huazimesh epokale linguistike. Nuk ka asnjgjuh t vdekur, vetm pasi t ket vdekur nj popull totalisht bashk me gjuhn e tij, ashtu sikundr ndodhi me disapopuj t zhdukur trsisht.

***

ETHYMOLOGJIA E EMRIT - MITOLOGJIA

MYTHOLOGJIA

MYTHI - DSHIRA PR TA ZOTRUAR BOTN E NATYRN

Fjala emr - Mitologjia, e cila sipas shkencs s sotme, vie nga fjala - mit - miti - (greq. mythos - tregim, rrfim),nnkuptohet rrfenja, tregimi pr nj qenie t mbinatyrshme, apo rrfenj e trilluar pr dicka q nuk ka ekzistuar e nuksht n t vrtet; apo, prrall, legjend, poashtu n mnyr figurative: dicka q shtrmbrohet me qllim dhe paraqitet nmnyr krejt ndryshe, nga se ishte. - Pra, mitologjia sht trsia e miteve t nj populli.

Fjala - myth, mythi, fjal e vjetr shqipe e folur, e cila flitet edhe sot n t dy dialektet, ka kuptimin e dickaje q shtmbetur nga nj sasi e plot, qoft materiale, qoft si shprehje gjuhsore, e cila na rrfen, materialin q ka qen; apo, sirrfim i shkurt, kur nj gojdhn apo legjend, si personifikim i nj qeni mbinjerzore apo edhe mbinatyrore, nukmbahet mir mend, por nga e gjith ajo trsi kompozicioni i thems dhe ides s rrfimit, sot ka mbetur, vetm njrrfejz e shkurt, apo mund t mbetet edhe n vetm disa fjale goje. Si shmbull nga - mythi materje, material, si mythsubstancial, nnkuptohet, kur harxhohet (soset) materiali n nj en, t drunjt, a t qeramikes, q sht ruajt pr nj kohedhe pasi sht sos (harxhuar) - ajo pjesa e materialit q ka mbetur aneve t ens s ruajtur e t zbrast, thirret - myth,mythi, illirisht. Kemi shprehjet shqipe: mythi i mjaltit, mythi i tlynit, mythi i dajthit, mythi i dyllit t mjaltit n korube(zgjua) t bletve, q na prkujton se koruba *)(zgjoni) dikur ishte mbushur me mjalt. Pra, mythi na tregon, a ka pas

5


6/95

mjalt n korub (zgjua), mythi i mjaltit; mythi na tregon se ka pas tlyne n en t ruajtur, qyp, apo tinare etj.

Ndrsa, mythi i nj ngjarje t kahmome, apo q nuk mbahet mir n mnd, pasi ajo ngjarje sht prcjell gojpasgojedhe si e till, n pamundsi t t mbajturit n mnd, nuk sht interpretuar drejt, por sht zmadhuar, hiperbolizuar, saqhiperbollat na kalojn n dicka t pamundshme e t pakapshme pr realitetin; nuk ka pas mundsi shkrimi si dokumente,apo nuk kan guxuar as t shkruhen, nn sundimet e pushtuesve...ashtu krejt drejt sipas reales, se ata heronj kanekzistuar nj koh tok m njerzit tjer, apo jan personifikuar, prmes fuqive natyrore e mbinatyrore.

Mythi sht ajo pjes kompozicionale, thematik e ideore, q ka mbet nga legjendat e gojedhenat e nj popullit, eprcjellur gojpasgoje, e rikrijuar me nj kompozicion hiperbolik (duke e paraqitur historin trthorazi, nga mosguximi nmnyr t hapt) me personifikime mbinjerzore, natyrore e mbinatyrore. Shmbuj: Mythi mbi Sizifin, Mythi mbiPrometheun, Mythi mbi Mujn e Halilin, n kngt kreshnike shqiptare, Mythi mbi Divin mavron, Mythi mbi Gjergj ElezAlin, Mythi mbi Millesh k****in (shqiptarin,heroin e Lufts s Kosovs, 1389, q sht deformuar n Millosh Obiliqin),apo Mythi mbi Herkulin, Mythi mbi Samsonin etj.

Fjala - mitologjia, n munges t shqiptimit t drejt nga origjinali - mythologjia, n gjuht sllave, q nuk e kan zanoren -y, dhe tokzanoren, dytingulorin - th, t illirishtes, respektivisht t skipes illire (shqipes illire), poashtu theksohet edhe nshqipen e sotme t shkruar, sipas direktivave t Sllavistiks, vetm me nj ndryshim t dytingullorit - gj, n fund t emrit

t pashquar, kur flitet si shkenc - mitologji, ashtu sikurse shum thermine tjera linguistike, t cilat nuk kan guxuar as tperkthehn n shqipen, anipse shumica nga ato, ishin e jan t ams s vet shqipes - shqipes-illire.

T gjitha fjalt kryesore shkencore, q prcaktojn shkencat dhe therminologjin substanciale, q fillohet nj shkence,jan prciellur n shqipen shkencore bukfalisht nga sllavishtet, me t vetmin qllim kryesor, t mosmundjes s prcaktimitt drejt nga gjuha shqipe, kur e gjith shkenca antike greke, sht vrtet, shkenca illire - shkenca e shqipes illire (skenca eskipes hillire-pellgase).

Ndrsa, n gjuht romane, sht ruajtur origjinaliteti i gjuhs nga rrodhi: ang. mythology, ger. mythologie,fr. mythologie.Por, nga cila gjuh vrtet, rrodhi fjala - mythologjia ?

Cila fjal e cils gjuhe mund ta shprehu kuptimin e mythit, sipas fonetiks historike dhe morfologjise historike, qofte sipaslinguistikes komparative apo linguistiks gjenetike ?

Fjala - myth, q thohet e shkruhet panevoj nga shqipja, si - mit-miti, kur e ka mundsin fonetike t theksimit t drejt ttingujve - y, th, nga gjuha illire, t cilt tinguj jan rrjedha kryesore e fjals nga burimi linguistik prej t cilit u formua sithermin, nga ama e saj - gjuha illiro-pellgaze.

N baz t vet tingujve t fjals - m y th, n trajten e pashquar te emrit, na del rrokja skipe-illire, e cila n mnyrfigurative, pasqyron nj mbetje, myth, prej nj trsie shum t largt kohore, e cila nuk ka fuqi ta sinkronzoj gjith atmaterial linguistik, si shprehje figurative t kahmotshme, pr ta konkretizuar si kompozicion t veprs, (pasi ajo ishte

dikur e plot dhe reale pr kohn n t ciln u krijua nga vepra n fjal) dhe popujve iu la n dispozitiv gojor, t formojnlirshem, ndoshta krejt dika tjetr figurativisht edhe tej paragjykimeve, gj q na del tash dika krejt abstrakte.

Mirpo, n at abstrakcion foljor, tash sikur rikrijohet nj kompozicion krejt i ri, n mnyr alegorike, si pikmbeshtetjen themn dhe iden e vrtet t veprs, i cili myth, nga abstraktja, e konkretizon vuajtjen, mundimet, shfrytzimin epopullit nga pushtetart; por edhe mbijetesn e tij, se do t vij nj dit e nj koh, q do ta mposhti robrimin...

Tash, me mythin manevrohet alegorikisht me metafora e perifraza t kohs s spjegimit t veprs (prej asaj veprs reale tkahmotshme) - saq ( anipse vhet n baza ireale ), prsri ka kuptimin e madhshtise s nj njeriu t nj populli, i cili

6


7/95

personifikon shptimtarin e tij, bmirsin e tij, mbrojtsin nga rrbeshet histerike, t cilat ende vazhdojn ta lkundin vethistorin e atij popullit. Kjo nuk sht vetm nj hiperbolizim i ngjarjes, ndodhis reale, por mishrim idesh krijueseartistike abstrakte, t cils i jep gjak jete - ideja e veprs s lasht dhe e bn t kohs, prmes thnieve filozofike: memotive t sofistikuara artistikisht, qoft prmes vargjeve: poezise popullore, epiks, epiko-liriks, balads apo romancs,apo prmes prozs popullore, - ngase mythi sht anonim, duke krijuar kshtu mythologjine e nj popullit.

Sizifin e dnuan perndite, ta shtyente n rrokullisje nj shkmb, prpjet deri n nj majebjeshke dhe ta lshonte prsritposht, poshteprpjet pandrpremje - si mundim i kot...Sizifi sht vet populli dhe perndit jan pushtetart edhunshm dhe e detyrojn popullin t bj mundime t kota, duke ushtruar tryesnin, si zgjatje e jets s tyrehegjemoniste. Por, a sht vrtet, i kot, veprimi i njeriut n obskurantizmin e tij tejmase - sht, prderisa t ngritetvetdija n nivel dhe ti thej ato pranga terri t jets. - Gjergj Elez Alia,(Qe nand vjet, nand varr nshtat mi ka...) -kur e shtrngoi me dor, nj dru thane t that, t thame nnt vjet - filloi t pikoj uji...Prgatitje e forcs morale tpopullit, pr ti dal n dyluftim balozit t detit (q e kishte mbi krye n vatr)... Njerzit me nj Rrmb Fuqie, si thon, kan ekzistuar vrtet, si rrmb fuqie mbinjerzore, njerez me Ore, qe ne momente te caktuara iu kandihmuar Ora e tyre ne raste vendimtare shptimi - Ora biologjike e njeriut...

Por, pr tu kthyer n myth, si pjes e mythologjis s nj popullit - duhet ai kompozicion vepre heroike, t tejkalojprmasat e kufinjve ethno-kulturor e historik, t atij populli dhe t njihet nga shum popuj tjer t bots...ather ai sht

nj - myth botror. Jovetm t njihet heroi i mythit vetem brnda kauzes imagjinative t atij popullit t vet.

Kemi mythe botrore, t cilat mbesin n kujtesn e njerzimit, q at ngritje e ka br pikrisht fuqia shprehse e atijpopullit, prej t cilit u krijua. Ndrkombtarizimi i nj ngarjeje sht aftsia e kthimit n nj myth, si shprehje rrfyesemythologjike...

Mythi mbi Prometheun, u b myth botror. Vet fjala - Promethee, sht vetiu fjal shqipe - skipe-illire, ku ndahet n tripjes morfemash: Pro + me + the, q sht krejt shqipe: para me the (pro me the), me premtove se nuk do tiu japeshzjarrin njerzve n tok, ME THE dhe tash dnohesh i lidhur mbi shkmb, ku do t t coptojn shqiponjat...m thee,(than, thn). E tash, ka ishte tjetr Pormetheu, prvese illirian?

Mythi, si fjal greke (mythos) nuk e prmbush as prsafrmi kuptimin e vet fonetiko-morfologjik, por, ajo sht vrtet,gjuha illire (pa sufiksin - os). Sipas linguistiks gjenetike, asnj gjuhe i.e. nuk ka fuqi spjegimi, t fjals - myth, prvegjuhs illire t re (shqipes s vjetr). Mythos, nuk sht vetm nj fantazi, abstrakcion rrfimi a ngjarjeje, sepse prcaktimi fjals - mythi, krkon dika edhe m t thell linguistikisht e historikisht, q e spjegon fonetika historike e shqipes svjetr. Prndryshe, sipas kuptimit vetm, t nj rrfenje, ngjarjeje abstrakte, ky prkfizim spjegimi, sht poaq i thatedhe m abstrakt, sesa vet kuptimi i mythit. Duke pas paramendje s mythi, tejkalon prmasat e figurave stilistikelinguistike: hiperbola, metateza, perifraza, - poashtu tejkalon prmasat: legjenda, gojdhna dhe mbetet nj skalitje ethukt kompozicioni imagjinativ, n gurin e trurin e mndjes botrore, q i jipen heroit t mythit; veprime konkrete sipersonazh i mbshtjelle me petk artistik edhe me kuptimin e vet shumdimenzional, me aq pak fjal dhe me aqkompozicion shumdomethns.

Mythologjia, si shkenc nuk do t kishte qndruar n krijimtarin e popujve, me vetm disa rrfenja t trilluara, ngjarje trrme, apo prralla, e prgnjeshtrime, si thohet sot pr mythin, - perndryshe, nuk sht mir ta ket vet kjo shkenc njlloj definimi t vet t till, ashtu far duhet ta ket si nj kult kulture i nj popullit. Gjithmon, aty ku nuk kan mundur tjapin prgjegje t sakt, n munges fuqie shprehse gjuhsore (edhe vet grekt, q uditrisht iu kan mvesh gjithkulturs e historiografis illire-pellgaze), kan shtrmbruar shum fakte historiko-linguistike. E vrteta sht, se vetgrekt, as prsafrmi, nuk mund ta spjegojn antikn e tyre - sepse i gjith Antikuiti (sidomos ai ballkanik), shtAntikuiti illiro-pellgas.

7


8/95

Vet fjala - a n t i k i t e t i, sht - a n t i k u i t i, anti-kui, anti kuni, q do t thot, kundr kunit, kundr kuniformit(Cuneiform). Sot, dikujt i duket si emr i mir, fjala - antika, q sht n t vrtet - ANTI-ILLIRIKA; gjithka nshkencn greke, sht anti-illire! Derikur, ky - anti-illirik? Kur faktikisht, vet illirt populluan dhe kulturuan Evropn!Thon sot vet grekt, se kan zotrat e tyre t Antiks s lasht dhe prmes greqishtes, nuk mund ti spjegojn n asnjmnyr, as vet emrat e atyre zotrave (perndive) q nga Kroni (Kronos), Zeusi e deri n m t vonshmin zot tpolitheizmit. E si mund t jen ata perndi greke, kur nuk mund ti spjegojn assesi emrtimet e tyre, prmes gjuhsgreke? Derikur, bota do t mashtrohet me antiken greke? Cila sht ajo antik? Derikur, deformimet historiografike,do t luajn me ndrgjegjen dhe me realitetin e shkencs edhe me vet, historin botrore?

Mythologjia sht shkenca linguistike e cila merret me methodologjin e t spjeguarit t ngjarjeve prmes fuqis skrijimit t modusit artistik, nga rrethanat historike t nj populli, ngjarje t skalitura me aq mjeshtri artistiko-filozofike,si kult i atij populli nga u krijuan mythet, pr t mbetur t skalitur n mendje t bots.

Tingujt M+Y+TH mund t spjegohen prmes linguistiks gjenetike edhe si shprehje: ku tingulli TH sht rrnja kryesoree rrokjes gramatikore, q lidhet me kuptimin e diftimit t diftongut t foljes THE t shqipes s vjetr - sht dika e thn,q thot mythologji dhe fjala - log: studim, prov, sprovim aftsish e shkathtsish, poashti log diturie e mnurie.

Mythi dallon nga: gojdhna, legjenda, prralla, sepse sht i thurur me mjeshtri kompozicionale, si kult i kulturave t

popujve, pra, mythi - kulti i kulturs, sepse n brndsi thematike, ka pjesn reale si ideja mythike.

Mythi ka iden reale pr baz, pr at dallon nga legjenda - kurse prralla nuk ka asgj thelbsore reale n kompozicionin evet artistik.

Ideja e mythit sht e vrtet ashtu sikur thema e tij, q shtjellohet me nj semantike kulti t nj populli. Mythi ka dikareale q ta mbush mndjen.

Kemi mythet: fetare - Mythi mbi Kiametin (Prmbytjen e Bots),Mythi mbi Musan (Mose) q ia hap me duar, rrugnpopullit t tij npr det; mythi mbi Issan - Krishtin (q fluturoi n qiell pas kryqzimit). Mythi mbi Muhamedin e profettjer.

Vet fjala profet, sht shqipe-ilire, q ka kuptimin pro-per, pr fee, ku rrnja e kompozites sht fjala shqipe - FEE -Profet = Perfee-Perfeeti - ai q sht - pr fee, ai q zbaton urdhrat fetare, ai q sht n krye t nj feeje, rekomandues.

N gjuhn shqipe, nga shnjtria e ksaj fjale - profet, sht edhe fjala - perfekt (kryetar bashkie, komune), si emrtimpolitik dhe si emrtim rigorz i kultit t drejtsis, si i besueshm q do t zbatoj drejtsin - prfekti, profekti, si kuptim -afr emrit - profet, me ndaa drejtsin e popullit si profeti hyjnor, n kuptimin si - profet. Pr dallim - profet, nga profekt-prfekt, sht shtimi i tingullit - k, si formim i grupit linguistik - kt, t njohur si prapaqiellzore n linguistik...

Mythet fantastike - mbi kuedrat e drangojt, mythi mbi Kaun e Zii, q mban Tokn n bririn e tij, mythi mbi (Vampirin)

Dhompirin (q sht fjal shqipe dhampir-i (dhom+pir) - ai q pin gjak njeriu duke kafshuar me dhmb, nga gegnishtjae lasht - dhom-i, dhami = dhmbi, mythi mbi lugatin; mythi mbi Zanat (zona e malit) etj.

Mythet historike-natyrore - prpjekjet e njeriut, pr t mbijetuar e zotruar natyren, shnjat e ndryshimeve shoqrore ehistorike. Mythet pr yjet, Mythi mbi Diellin - krijuesi i jets, gjallris s t gjallit qenies; mythi mbi Hnn mbjelljame hn e pemve (fidaneve, shorteve n baqe), shartimi i pemve me hn, Hna si symbol hyjnor dhe ndikimi i saj nenjeriun, bimn e kafshn, n bujqsii blegtorii etj. Myth mbi Hnn sht prciell si gojdhn e lasht illiro-pellgaze,npr gjenerata, n popullin shqiptar edhe pa dijt as shkrim-lexim gjuhe, as shkence, saq i kan dijt ndikimet e katrshinave t hns, mbi njeriun e gjallesa tjera n natyr

8


9/95

Kulti totemik i gjarprit tek illirt, (saq disa e mendojn vet fjaln - illir, nga hillyris, i lakuar, gjarpr) kur fjala - illir(ilir) eshte illi-hilli-hylli. Mythi mbi Orn - Ora-Ort e Mira dhe Ort e Liga.

Mythi mbi Dioskurt, vllazrit e lashtsis indo-europiane, q lidhen n nj lloj t veant, me Mujn e Halilin, heronjt eepiks kreshnike shqiptare.. . Mythi mbi Prometheun, mythi mbi Herkulin, mythi mbi Heren, mythi mbi Zeusin, mythimbi Kronosin (Kroni = kroni, krua, fjale shqipe), mythi mbi Orfeun, mythi mbi Akillin etj.Mythet ethno-kulturore, etnike, ( ku fjala greke - ethnos, emrtimi pr fjaln - popull, sht krejt pellgase-illire-shqipe, qvie nga emrit AT-babai, n numrin shums t emrit - ETNIT gegnisht, (etrit, toskrisht), etnik, etnike, Etnia, Etnika,Etnologjia si shkence, Etniteti etj. vetem q iu ka shtua sufiksi -os) - kto mythe etnike, si vazhdimsi e jets e kulturs spopullit, si shnja t ndryshimeve historiko-kulturore e shoqrore, q krijuan legjendat, gojdhnat shqiptare-illire, mundt jen si brthama mythologjike, pr t cilat, pjesrisht, u fol dhe u shkrua, si emra q nuk hiqen kurr nga goja e popullitderi edhe n prmasa botrore, mund ti dallojm disa prej tyre si mythe: Mythi mbi Rozafatin e Shkodrs; Mythi mbiUrn e Fshajit (Murosja e gruas shqiptare), q sht shum interesant, trashigimia e flijimit n themelet e urave, kalave,kullave t shnjta, tempujve fetare, faltoreve etj.

MYTHI MBI FLIJIMIN do ta kisha emrtuar si titull pr nj zakon shqiptar t lasht illiro-pellgaz, i ruajtur dhe i aplikuar

npr gjenerata dhe epoka, ku shnjat e atij flijimi jan edhe sot, q aplikohen konkretisht. Fjala sht, sikur pr murosjene nuss n themelet e Rozafatit, n t cilat e murosn Rozafen, nj femr shqiptare, me qllim t qendrimit t murit tKalas s Shkodrs, q ndrtohej ditn e prishej natn - sepse krkonte nj flijim t nj shpirti t njeriut n t. - Poashtu, simotrzim kemi edhe Urn e Fshajit (ura e ofshams, fshajit, shmamjs), ura mbi lumin Drini i Bardh (Drilloni dardhan),n mes t Gjakovs e Prizrenit (spjegim pr t huajt).

N themelet e urs, q ndrtonin ditn e prishej natn, murosen nj nuse: vllau i vogl besnik kish qillue / nuss vet ai sikish kallxue... tregon balada popullore pr Urn e Fshajit. Sepse, tre vllazrit, (n baz t nj diftimi n ndrr, se duhett muroset nj grua, n themelet e urs, q t nxnte vend e mos t rrxohet m), vendosn q cila grua e tyre, t vij nesri(t nesrmen), t iu bie bukn, ajo do t flijohet me murosje - e gjall n themele. Dhe vllai i vogl, i vetmi, nuk i kishtetreguar nuss s vet fshehtsin e pikrisht ajo shkoi te ura, pr tua uar ushqimin burrave n pun; e cila kishte ln

foshnjen n djep... Besa e burrit e flijimi i gruas s tij. Prsgjallit e murosn nusn n themel guri, q t qendroj Ura eFshajit. Respektivisht, ky do t quhej Mythi i Flijimit, ashtu sikurse tek Rozafati i Shkodrs.

Mythi i Flijimit, aplikohet edhe soteksajdite, si shnje besimi t lasht, t cilin besim e mbajn, kur fillohen themelet enj shtpie, n themele presin nj dash, qingj apo bile, nj pul dhe i prgjakin themelet, si Flijim i nj Shpirti, q tshkoj puna mbar.

Thone, i duhet shtpis, nj gjak i nj frymori n themele...N vend t nj gruaje, themelet prgjaken me nj gjak kafshe...

Poashtu, edhe per festat fetare, si myth religjioni i kahmotshm, i prcjellur nga popujt e hershm, t pellgjeve t Nillit,

Tigrit, Eufratit, Hindit...librat fetare, tregojn se prehej nganj djal pr festa, derisa doli zakoni, t prehet nj kafsh.Flijime pr Hir t Natyrs, pr qndres, mbarsi, plleshmri e trashgimi. Ndodhte, kur i cofte (i ngordhte) nj kafshkatundarit, I thojshin, se ti ka marr t ligat e familjes

Mythi mbi Flijimin, ishte nj fshehtsi natyrore, me kuptimin, se duhet t flijohet dikush, q t gzohet e trashigohet liriae njeriut...ashtu sikurse liria i ka rrnjet n gjak...Flijohet dikush pr diknd, ta gzoj lirin pasardhsi...

Kuptimi filozofik i mythit t flijimit, q gjithmon do t mbetet fshehtsi edhe poashtu n ann tjetr dihet dhe kuptohettrthorazi, por me nj ftohsi ndjenje t njeriut...

9


10/95

Mythi mbi Afrditn; Mythi mbi Apollonin; Mythi mbi Kronin (Kronos); Mythi mbi Zojsin (Zeusin), emrtimin Zoti - tekshqiptart, q sot sht - Kuptimi i Krijuesit t Gjithsis; Mythi mbi Konstantinin e Doruntinn; Mythi mbi Gurin eShpuar (kufiri dardhan i vonshm me sllavt); Mythi mbi Illin Arbresh; Mythi mbi Theuten illire; Mythi mbi Pirronepirot-illirian (Che sovra gli altri com Aquilla volla- Q prmbi tjert si Shqipe fluturon); Mythi mbi Dardhanusin;Mythi mbi Hadin; Mythi mbi Posejdonin; Mythi mbi Kollin e Rodit (Kollosi i Rodosit); Mythi mbi Odhiseun; Mythi mbiPenellopen (besnikria e gruas illire, q e priti burrin plot njzet vjet - udhtarin e detit); Mythi mbi Illin makedhonas-illirian; Mythi mbi Ajkunn e Kotorreve; Mythi mbi Lekn e Madh - Aleksandri i Makedhonis illire; Mythi mbiShqiponjn me dy krer; Mythi mbi Gegn; Mythi mbi Toskn; Mythi mbi Argjiron; Mythi mbi Apollonin; Mythi mbiHimarn; Mythi mbi Tomorrin; Mythi mbi Albulenen; Mythi mbi Eneun (Heneun); Mythi mbi Buthrintin; Mythi mbiAthinn; Mythi mbi Shpelln e Gjarprit; Mythi mbi Krushqit (Vorret e Krushqve); Mythi mbi Norn e Kelmendit; Mythimbi Shote Galicn; Mythi mbi Mic Sokolin; Mythi mbi Therandn (Kalan e Prizrenit); Mythi mbi Skendrbeun; Mythimbi Plojn n Toplic (zhbimja etnike e dardhanve nga sllavt); Mythi mbi Dardhn (Krushevcin); Mythi mbiKreshtabardhn (Kopaoniku i sotm i pushtar nga sllavt dhe zhbimja e shqiptarve me spastrime etnike); Mythi mbi AliIbrn; Mythi mbi Adem Jasharin, zhbimja familjarisht e Tij dhe filli i epoks s re kosovare, q mbett mythi i kombit etjera. T gjitha kto jan vazhdimsia mythike e mythologjise illire-shqiptare (e shum tjera), q jan shndrruar sot nmythe. Nuk sht leht t shndrrohet njeriu n mythin e kombit t tij!

Vazhdimsia shqiptare-illiro-pellgase, lidhet deri tek Mythi mbi Thotin e Mythin mbi Ethann (Athinen); e Mythi mbiAtllantin Tokn e Prmbytur...Emrtime kto, antroponome e toponome dardhane illire - emra q gjithmon jan ngojn e mndjen e popullit shqiptar sot edhe t gjithmonshme, si mythe etno-kulturore dhe etno-historike.

Mythi si themel i folklorit burimor, si idee e thema t epiks popullore historike, bukolike, idilike, si dashuri e njerzvendaj natyres, diellit, hns, begatis, etnikes heroike - si trashigimia e gjall, portretizime t grshetuara symbolike, ku ijapin gjallri t sotmes, kur e ndien shpirtrisht se je pjes e atij etniteti t lasht, t T Parve.

Elementet mythike n folklor jan t pashmangshme, anipse nganjher ato, i japin nj abstrakcion poetik krijimtarispopullore, ku qllimi sht shprehja me ashk dashurie, pr t mbijetuar edhe n kushte e mjera sociale, si elemente edhmbjes krenare.

Mythologjia shqiptare sht e lidhur direkt me mythologjin illire (q sot quhet mythologjia antike greke). Shqiptartbesonin n gjarprin apo bolln, si Ora e shtpis, Ora e Familjes, n themelet e shtpis (babai im kurr nuk lejonte tambytte dikush gjarprin,a bolln, n themele t shtpis, q gjarpri, endej (rrshqitte) lirshm npr muret e dhomave,raftieve, se thoshte:) dhe pikrisht lidhja mythologjike sht prcjellur ngaajo illiro-pellgazgjike.

Kishte raste konkrete, me dshmi t gjalla, kur disa shqiptar, besonin se e kuptojn gjarprin (gjuha e gjarpnit), flitnin megjarprin dhe ai bnte ashtu si i thonin (kuptohet disa njerz t veant). Poashtu, njerzit e till t veant, i shptoninnjerzit e edhe kafsht, kur i nxinte gjarpri e ka nxan gjarpni thon. Ashtu mbeti Kulti mbi Gjarprin, si trashegim

illiro-pellgas ndr shqiptart ballkanik,

Me kultin e illirve, q pasqyrohet n veprat e klasikve t Antikes ballkanike, jan mythet q thon shprehimisht, prVitoren, pr hijet e shpirtrave t Vatrs, Shpirtrat e Mir (q mbronin Vatrn nga t ligat gojhapura) dhe Shpirtrat eLigj,(q mundohen ta shkatrrojn Vatrn); tvona sht Mythi pr Nnn e Vatres e tjera, t cilat figurativisht paraqitenpoato t veprave t Eskillit, Eurupidit, Sofokliut, Thuqididit, Aristofanit, AristoTelit, Sokratit e Platonit dhe deri tejHomerit hilliran...e babait t Historis - Herodotit!

Mythi sht dndsia thematike e ides s krijuar (ajo far ishte si idee e veprs), si rrfim i shkurt, i thuket, i ngjeshur10


11/95

me fuqi shprehse figurative, portretizim i fuqishm historiko-shoqror, me personazhe t personifikuara nga fuqitmbinjerzore edhe nga ato fuqi t njohura mbinatyrore, me persona apo gjallesa tjera, si kulti i kultures s nj populli, engjeshur figurativisht me gjith at karakterin filozofiko-letrar, apo historiko-natyror - nj fuqi shprehse, sa tejkalon npiedestalin e mediave kulturo-historike n prmasa t njohjes botrore.

Mythi nuk sht vetm nj rrfenj, tregim a prrall!

*)Fjala - korub, koruba (njjsi i emrit) dhe korubat (shumsi i emrit) n dialektin geg t shqipes, nnkuptohet, korja etrupit t drunit, zakonisht , trupi i drunit t shelgjs, i prem n madhsi deri n nj metr, ashtu n form cilindrike dhemerrt shelgjja, ngase pjesa e mbrndshme, apo zemra e trupit t saj sht e but, pr tu hjek, apo edhe ndodh q shte zbrast, kur vjetrohet. Kshtuq, nga korja e trupit t shelgjes, si zgjoni i blets, mbeti edhe vet emri - korub, koruba,korubat e bletve.

Ndrsa, fjala, zgjua, zgjoni i blets, vie nga kuptimi - zgjimi, blett q rrin zgjuar gjithmon me ndrrime, gjithmonblett jan t zgjuara n zgjua. Fjala - zgjua, zgjoni i blets, merret pasi banesa e bletve, nuk sht vetm materiali, apokorja nga druri i plot i shelgjes, si korub, por, mund t jet edhe prej materialeve tjera, qoft t drurit apo metalike.

Nezir Myrta / THANA ILLIRE - ATHENA - ATHINA

ETHANA - ETHENNE - ATHENNE

PREJ MYTHOLOGJISE DERI TE REALITTI

APO

PREJ MYTHOLOGJISE DERI TEJ DEFORMIZMIT

Prej mythit deri tek realja, aqesa kane kaluar periudha historike,poaqe kaluan edhe periudha te deformimeve historiografike, duke shuar sizjarrin dielore te tokes nje histori te ngrire illire!Thana Illire ishte perendia e te gjitha te mirave ne jete, si personifikim i njeriut me fuqine natyrore - E Thana - Ethana, mefuqine e - te thenes, Asaj qe Thote, me fuqine e Thotit- Zotit, te ciles i besuan, illiret me te gjitha fiset e tyre ballkanike.Thana eshte Athena - Athina, perendia e lashtesise diturore. Mythi mbi Thanen, mbeti realizim imirefillte, ngaantroponomi ne nje toponom qendror - emer gjeografik, ne nje djep te gjuthes, diturise dhe kultures antike njerezore.Vet Athina me tempullin e saj Akropolin,sipas G.F. Wiliams-it, "heret shume perpara ne koherat parahistorike, perpara seHomeri te kete kenduar vjershat e perendive dhe te heronjve, perpara se te shkruhej gjuha greke e vjeter, gjendej njepopull qe quhej - pellazg (pellgas, shen. aut.). Per kete popull shkroi historiani Herodoti, perpara qyteterimit te grekeve",por ne kemi pak shkrime te tij historike, lidhur meparaardhesit e illireve te lashte, jo qe nuk shkroi ai, por qe u zhduken tegjitha hallkat e keputura, qe ishin qe atebote dhe ashtu na mbeten edhe me te keputura derisot, historiogafi e humbur apo etjetersuar ne dy pjese te te kulturave te botes, qe krijoi civilizimin dhe rregullimin boteror te sotem. Eshte e cuditshme sesiu zhduk gjithe ajo historiografi e vertete, me nje deformizem aqe barbar? Mjeshteria e madhe qe duket ne Panteon(Pantheoni panillirian shen. aut), vazhdon Williams-i, dhe ne Akropol te Athines, quhet ende pellgazgjike.Pellazget(pellgazet) i bene muret e forta dhe te trasha, qe ne i quajme , per te cilat profesori Pococke, thote sejane bere atehere, kur greket e Homerit nuk ishin ne qenie. Ne ato kohera parahistorike, shqiptaret jane te vetmit qe rrojneedhe sot. Vetem ne koherat e tashme u provua se pellgazet jane illiret e vjeter, te cilet jane dega e pare e indo-evropianeveperandoria e te cileve shtrihej prej Azise se Vogel e deri ne Adriatik e deri ne veri te lumit Danub". Por, studimet

11


12/95

topografike na shpiejne ne ethymologjine e lumit Iller ne Gjermani, me origjine nga Illirishtja, qe difton edhe vet emri, kufisi i theutoneve (teutoneve), te cilet kishin emertimin e prejardhur nga rrenja illire, e qe pikerisht edhe ky emer lidhet meTehutin qe eshte vertet, vet Thoti Skipe, "Hermesi i madheshtise se trefishte"(Hermes Trismegist) - edhe larg tej Danubit,qe me plot kuptimin e fjales eshte illirizimi evropian, kur Evropa ishte e zbaste nga njeriu dhe illiret populluan ketekontinentin e vjeter. Gjuha e kultura illire percaktohet ne topografine trekontinentale, me tre atllaset gjeolinguistik: Indi,Aleksandria dhe Illeri, te triat keto toponome illire. Gurmet antroponmike e toponomastike illre, na shpiejne jovetm neOnomasiologjine europiane, por edhe ne pergjithesi ne Onomasiologjine boterore."Illiret, qe u hodhen edhe ne Itali, ne Shqiperi gjenden nen emrin - toske dhe ne Itali gjenden me emrin , arbereshet tone, qe mbijetuan me gjuhen, kulturen, doket e zakonet e Arberise, neper shekuj, ashtu sikurstergjysherit illirian: galabret (Klabret, Kalabrezet), Japyget, Mesapet, Venetet... te cilet me gjuhen e kulturen illire,lulezuan Apeninet dhe gjithe Evropen Perendimore te sotme. Gjuha e kultura illire qyteteroi Evropen de boten! Per taforcuar edhe me shume, theorine ethymologjike te emrit Thana (Athina), me Pantheonin illirian, si vazhdimesihistoriogafike e gjeolinguistike, si Thana illire, vazhdimesia Pantheonike e bashkimit te besimeve illire ne nje, qe ngaThoti Skiptar, duhet te nisemi nga vet kuptimi i kompozites ne te dy te folmet (dialektet) shqipe: e thanne, e thenne, qelidhen me perendine e lashte - Thotin.Thoti e Thana jane antroponome rrenjesisht te nje gjuhe illire-skipe, qendryshon vetem gjinija, poashtu linguistikisht ndryshojne emertimet e tyre ne gjuhet e pergjithshme boterore , ne lidhje me ethymologjine e perendive te antikuitit, G.F.Williams-i shton: "Me kot jane munduar te

dijturit, te nxjerrin ndonje kuptim nga emrat e perendive te Greqise, duke pasur per ndihme gjuhen greke. Perkundrazi negjuhen shqipe, kuptimi i emrave e perendive eshte i plote dhe i kthjellte. Athina (Athena)vjen nga fjala shqipe - ETHENA, Zeus, vjen nga fjala shqipe - ze, Zot; Nemesis, nga fjala - neme, Afrrodita, nga fjalet: afro e dita..." Perendiaillire - Thana, si falsifikim antroponomik, si emertim i femres dardhane-illire dhe topografik, si emertim i qytetit te sotem- Athena edhe ne shqipen e sotme cuditerisht thirret - Athina. Pse u be edhe ky ndryshim nga emri - Athena, ne shqipen -Athina, ekzistojne sot disa theori, te cilat mbeten vetem si mythe a gojedhena, nga goja e popullit, sepse ne linguistikeende nuk ka ndonje percaktim shkencor dhe nuk ekziston ende ndonje fakt, qe do te na bindi e te jete i plotfuqishem,sikurse vet plotfuqishmeria e Thanes e Thotit illirian. Mendoj, per te hedhur ne drite disa fakte psiko-linguistike, e qerealisht mund te jene fakte filozofike, nisem nga intertoponomet e vet qytetit - Athina, qe perbejne emertimet urbane dhesi emra te pjeseve te qyteterimit qe dallojne, edhepse ne greqishten, ato kane kuptimin shqip, apo edhe jane krejt shqipe.Mund te verejme emertimin e lagjeve te Athines - lagja Plake edhe ne greqishten e vjeter e te rene, qe pemendin edhe

arvanitet dijetare, qe stergjysherit e tyre, "jane themeluesit e Greqise moderne". - Vet emerimi - Plake, qe ne shqipenkjarte eshte emertim moshe, pjekurie, pervoje, e topografikisht, emertim lashtesie. -- Fjala shqipe - Plake, mendoj, nekuptimin filozofik: mencurine, diturine e thinjur, (plake e thinme, e thime, e thinne, duke kuptuar diturine e thinjur telashtesise illire edhe eshte emertuar - e thinjura, E THINNA, - Athina. Ky alternim morfologjik dhe kuptimor ne shqipen,duket sikur iu ka larguar percaktimit te drejte linguistik, sepse ajo nuk eshte as Athena, as Athina, por - Thana, sivazhdimesi kohore antroponomike e Thotit, si toponom i sotem. Domethenia ethymologjike, qe lidhet me shprehjen - ethene, apo shprehja e lashte shqipe - e thenne, qe ka kuptimin si - e thenur, qe eshte rrenja shqipe - the (ti) apo - e thenna,tha (ajo) e thenura, ajo qe eshte thene, ne kuptimin filozofik - ka fuqi spjegimi me te holle (me te mencur) dhe lidhet mekuptimin - Thana e Thoti, me shume sesa - e thinna, apo - Athina. Pra, rrenja e foljes -the (gege-toske), nga shprehja - ethene, e thenne (toske) dhe - e thane, e thanne, e thanme (gege), si alternim - the, ne - thii (ne kuptimin - e thine, e thinne,

e thime - kur njeriu plaket dhe I zbardhen floket, flokethinne, flokethime, e thinjur), eshte bere edhe per tu dalluar ajo -Athina shqipe, nga - Athena greke edhe ne kuptimin e mencurise me pervoje te lashte, si plaka ballkanike e diturise dhepervojes historike, pasiqe nuk eshte mundur te shprehet e verteta linguistike. Plakonia ishte keshilli kombetar illirian perndarjen e drejtesise ne mes njerezve, si emertim juridik i kohes. Anroponomet shqipe: Thani, Thana (Fana), Athani,Athanasi, Thanasi, Thanora, lidhen me emrin - Thana illire si perendia e te njohures e diturise se lashtesise. Nistorja eemertimit - A si kundershtim e hijesim psiko-linguistik, per te mbetur nen te - THANA, qe nuk ka mbetur - Athana, porAthena, vie si kundershtim ndaj toskerishtes shqipe, pasi vet Toskerishtja eshte perflakurme perafer, ashtu sigjeopolitikisht, poashtu edhe linguistikisht me Greqishten. Kurse, vetem per ndryshim kahjesh hrozonti, Gegenishtjadardhane paksa iu ka larguar hallkave historiografike te keputura hilliro-hellene, qe hilliret e hellenet e lashte duhet

12


13/95

nenkuptuar si eterit e bijte, anipse linguistiisht shqipja niset, qe tej Dardhanelleve (Gryka e Dradaneleve) dardhane, e ngaDardhanusi i biri i Zeusit, qe eshte vet Zojsi, Zoti - emertimi shqip i fuqise mbinatyrore, krijuesit te boterave... Pleqetshqiptare ne shqipen e vjeter te folur thone: "Te ndihmofte Zojsi! Te rujtte Zojsi! Zojsin e paca (patsha) ndihme! Zojsipara e une mbas Tij!" Dhe pikerisht, nga kjo fjale shqipe-illire, u formua edhe emertimi - Zojs, per Zeusin gjer. Zeus (gjereu=oj), diftongu qe difton nje sinkronizim fonetik apo alternim fonologjik. Toskerishtja e Gegenishtaja, dy dialektet eshqipes. qendruan te perflakura, mu sikur d koka te nje trupi te Shqipes ne flamurin linguistic shqiptar. Njera perflakej megreket e tjetra me sllavet, gjithmone (embabadem) qe ka kuptimin Adem Baba Adem, lidhet me Ademin, Adamin, Teparin e Njerezise! Lashtesia e shprehur ne gjuhen popullore shqipe qe eshte njetogfjalesh shqip...Poashtu antroponomet shqipe, ne lidhje me fjalen - Thana, sipas vetave e zgjedhimeve te foljes - e thene (per te thene), si:Thomi, Thomai, Themistokli, Thanai, Thoma, Thomani, Thomas (ger. ang.) etj. poashtu lidhen me Thotin e Thanen illire.Emertimi - Thana, qe pernga kuptimi filozofik qendron me larg te sotmes, sikur nenkupton dicka ne kohet e shkuara, telargeta, qe nenkupton Ate qe eshte thene, Ate - qe Tha (Krjiuesi) dhe u be, Ate qe Tha dhe u krijua toka, Tha - dhe ukrijua njeriu, Tha - dhe u krijua bima, Tha te behet uje - dhe u be, Tha te behet zjarr - dhe u be, Tha te behet Dhe - dhe ube! - Ndersa, tek emertimi - Thoti, duket sikur eshte dicka me i afert filozofikisht: Thot, Thot Thoti, sikur ne kohen etashme, si krijues i diturise boterore (per ate edhe eshte ne mythologjine e gati te te gjithe popujve te botes, nga botaekuatoriale), nga pellgasit, pellgazet, etniteti pellgazgjik, si populli i pare i botes. Thoti kapermasa boterore te njohjes dhe diturise, e te theologjise edhe sot, por me alternime te ndryshme morfologjike ne gjuhet

indo-europiane e boterore. Rrenja e foljes shqipe-illire - THA, THOT krijoi emertime ne linguistiken i.e. duke percaktuar,se kush tha - Tha Ai, Thot Ai - Zoti dhe rrodhi veta e pare peremrit vetor - une, ne anglishte, pershkruhet linguistikisht -script - I - vijeza vertikale, qe nenkupton veprimin vertikal, ngritjen, syqeltesine, zgjimin - Ai qe eshte vertikal, (Ai qes'fle, as s'kotet - zoti), qe qendron pip ne kembe, e keto jane shprehje shqipete vjetra me kuptim, - Une, Uni, universi, ngakuptimi theologjik, ne kumtimin linguistik shkencor; si ngritja e persosja e njeriut dhe zoterimi i botes nga - Une ( I ) ai.Njeriu me personifikim linguistiko-filozofik, Ai jam Une per boten ( I ) ai, zoterimi i botes nga njeriu, si qenia me ezhvilluar mentalisht! Mentt sundojne boten (mendja sundon boten). Mentt - eshte fjale lashte gege-shqipe-illire, qepikerisht nga kjo fjale - mentt, mendt, (mendja, mendet) u krijuan fjalet emertuese indo.europiane: men, man - njeriu,anglisht - dhe mentsh, (menc) mentsch - njeriu, man - burre, gjermanisht. Pra, emertimi per fjalen - n j e r i u ne dy gjuhete medha te sotme boterore, (ang. germ.) rrodhi nga illirishtja e lashte, nga fjala - ment, mendja, si perkufizim i dallimit tenjeriut ne intelektin, mendjen e tij me te zhvilluar nga gjalesat tjera ne natyre! Mentt (mendja) sundon boten me diturine e

njeriut dhe njeriu u emertua nga - mentt illire.Poashtu mendoj se, pershendetja anglishte - thank (thank you), si falenderim, fjale hyjnore, e shenjte, qe difton respektindhe edukaten e njeriut, miresjelljen, qe duhet te vije si trashegim i falenderimit te Thanes illire (thanked = i,e,tefalenderuar), - thanket ju dhe Ju ndigjoj, qe eshte shprehje e lashte gege-dardhane-illire.Gjithashtu, edhe ne gjermanishten, falenderimi i njejte, vetem si alternim i nistores, tingullit te pare - Th, ne D, (thank,ang. - danke, gjer.) si dhe rrodhi numrori i pare ne gjermanishte, numri - nje (1) ne AIN (ger. Ein). Qe ka kuptimin Aieshte Nje, pra nga kuptimi i shprehjes illire - THA AI. Poashtu, rrodhen antroponomi, Ajnshtajn (Einstein, A.), Ajnhajt(Einheit - Bashkim) etj. Pra, edhe falenderimi ne ang. e gjerm. rrodhi nga respekti per Thanen illire, pikerisht sipaskuptimit linguistiko-filozofik te shprehjes foljore - thane, e thane, gege-shqipe, si rezultat i mirenjohjes se njeriut ndajnjeriut dhe formimit te humanizmit ne shpirt. Rrenja e foljes shqipe-illire - THA (ai), THE (ti), ku rrenja - Tha, eshte

filozofikisht me e larget nga krijimi i botes dhe i njeriut - kurse, THE eshte me afer lashtesise, apo femijerise se njeriut, -keta, sikur peremra edhe si trajta te shkurtera te peremrave, formuan shume kompozita indo-europiane e boterore.Pikerisht, duke bazuar ne emertimet - Thana e Thoti. Vet keto rrenjet e Shqipes illire (skipe illire), THA e THE, formuanfjaleformime, kompozita e togfjalesha indo-europiane edhe pothuaj ne te gjitha gjuhet boterore, qe i percakton LinguistikaGjenerale, si shprehje fonologjike e morfologjike, si antroponome e toponome, qe perkufizojne gati tere Onomasiologjineboterore, sikurse jane sot, qe nga fjalori fetar e deri tek fjalori shkencor kompozitat: THEZE (the+ze); teze, teza -THEMA (teme, tema tematika) nga - the+me / THEORIA (teoria, teorik-e, teoriket, teorika, teorikisht, teoricient-i-ja-et)/THEOREMA (teorema), / DIATHEZE (diateze, diateza),/ ANTITHEZE (antiteze, antiteza),/ DIOTHEZE (dioteze,dioteza-Dioqeza),/ THEATER (teater-i, teatral-e), / AUTHOR (autor-i-ja-et), / THEODOR (Teodor-i), / PROMETHEE

13


14/95

(Promete-u),/ THEOFIL (Teofil=Teo+fil = djali i zotit), /THEO (Theo= Zot), / THEOLOGJI ( Teologji, teolog-u-ja-et), /THEOLOGJIKE (teologjike, fetare), / THEOLOGIST (teologist), / THEMIDA (Perendia e Drejtesise), / THEOFRASTI /THEOFANI / THEIST (teist=fetar), / ATHEIST (ateist-i-ja-et= pafee), / THEBE, THEBA (Tebe, Teba, tebas-i-e-et=banoret e Tebes), / THERMI (termi, termat, terminolog,terminologjia), / THESPIUS (Tespius-i), / THEUTHRAS /THAUMANT / THALES (Talesi nga Mileti) / THALIA (Talia, Muza e komedise), / THEMISI / THESEU (Tezeu), /THESIDA / THESPIA / THESPIADA / THESOLANIK (Selaniku), / THOAS / THOANTA / THUQIDIDI /THAULLANT (Taulant, taulantet), THEUTA (Teuta), / PARANTHEZE (paranteze, paranteza), / METHODA /METHODIKA / (metoda, metodika, metodike), / METHODICIENT / BIBLIOTHEKA (biblioteka, qe vie nga dy fjaletshqipe-ilire: bibla + the, tha,ne kuptimin bibla thote - biblioteka) / PANTHEONI / ORTHOGRAFIA / ORTHOGRAFI /ORTHODOKS / ORTHODOKSAL-E / ORTHODOKSIZMI, / ORTHODOKSIZIMI (ortodoks, orodoksizimi...) etj. Ku,ne te gjitha keto kompozita indo-europiane e te gjuheve boterore, ekziston rrenja e foljes shqipe - THE, ose THA, te cilatgjenden: ne fillim, ne mes, apo ne fund te kompozitave te lartepermendura dhe qe te gjitha keto jane me origjine reale ngaillirishtja e lashte - Ama e Shqipes se sotme. Fatkeqesisht, sot edhe ne vet shqipen e shkruar dhe ate letrare edhe neshkencen shqiptare linguistike, ne Albanologjine, te gjitha keto kompozita jane deformime fonologjike, apo direktiva teSllavistikes, qe i ka deformuar hegjemonia e tyre. Pse ta humbi shqipja origjinalitetin e vet linguistik, kur eshte vetiuhistorio-fonologjikisht, bija e Illirishtes dhe vet rrenja e gjuheve i.e.?Faktikisht, per ndryshim te momundjes se theksimit qe "nuk ua qet goja" sllaveve dhe nuk e kane ne alfabetet e gjuhevesllave dytingullorin TH shqip-illrian dhe thohet e shkruhet ne sllavishtet me tingullin T, sikurse:

teo, teologija,teatar, Teofil, Teodor, Teolog, ortodoks, ortografija, ortograf...etj. Sllavet nuk ekane kete te dreje natyrorefonetike te theksimit t dytingullorit, TH as ne gjuhet e tyre te folura as te shkruara.Tingulli TH eshte tingull krejtesisht natyralisht i huaj. Fjala - thana, ne shqipen si botanom, apo emer botanik, bima, pema- Thana (Cornus mas L. - Cornaceae), bime natyrore, qe mbine vetiu (poashtu edhe mund te mbeltohet e shartohet meThanen e bute), rritet ne kodra gelqerore, mbrone rrenimin e tokes; gjithashtu mbine vetiu e rritet ne vende te thatakodrinore, lugina etj. Thana ka fryte te kuqe me shije te tharte (thartine), apo ne fjalen e lashte gege-shqipe - tharpte,tharbte, tharptine-a, tharbtina, ku gjendet grupi i tokzanoreve - pt- cka karakterizon fonologjikisht masen e reakcionit teshpejte, te vrullshem, rrufee, poashtu edhe si acid. Per shqiptaret, Thana eshte bime hyjnore, qe ga lashtesia dhe Mythimbi Thanen eshte perciellur si gojedhene, e tash ka mbetur si myth (mit mitike). Shqiptaret e vjeter, besonin se Thanaeshte fuqia hyjnore e te folurit, miresise, shenjterise, te te njohures, te diturise, te plleshmerise, rritjes, bymimit (si tekmaja, apo tharmi i bukes, fermentet e enzimet), hyjnia e gufimit te shendetit te njeriut. Kur kane vonuar femijet te flasin,

kane vonuar te ecen, apo ishin shendetligj, plakat i conin nen nje Thane dhe luteshin asaj, duke menduar se fuqia eThanes, do t'ua tefilloje te folurit, ecjen, zhvillimin, bymimin e shendetit (me gufe shendeti), si bestytnii - "Oj Thane,jepna shendet, fortesi, e pjellore si Ti, tefillona gojen e guhen, oj Thane - E Thanna e zotit!" Thana, si bionom-botanomshqip-illir, por edhe kuptim theologjik (qe fjala - theologji, ndoshta nuk eshte kuptuar si fjale shqipe), te cilen vetemshqipja mund ta percaktoje tok me te gjitha ato kompozita i.e. (te paraqitura ne kete studim), ku formohen nga rrenjet -tha, the, theo=zot, ku zanorja - O, percaktonte diellin, kurse ne kompozite eshte lidhse fonomorfologjike, qe i lidhe dyrrenjet: the, e - log (log, logu, prova, studimi, sprovimi I diturise e shkathtesise se njeriut), sikurse ne shkencat tjeraperkatese. Shkenca dhe feja (religjioni), heret nuk ishin aq te ndara perkah pikepamjet e tyre ideore e theorike mbi natyrene njeriun dhe nje periudhe te gjate kohore mbizoteronte feja, sepse vet shkenca ishte themeluar ne predispozita fetare,perderisa, filloi shkenca ta spjegoje realitetin boteror dhe nga prizmi theologjik, shpertheu me kibernetiken duke mbijetuar

mbi theologjine edhe sot, sikur duket, po mbijeton shkenca edhe vet krijuesin e saj - njeriun. Ashtu, sikurse ishe shprehjae lashte: deux et machine (perendi prej makine). Sot, me pare vie ne shprehje, - perendi prej makine, sesa perendi prejnjeriu.Thoti ne aspektin global dhe Thana ne ate kontinental gjate antikuitit, njihen si perendi te te folurit te njeriut, derisa, efolura (te folurit), u kthye ne zo, za, ze, tinguj, per te cileve u formuan alfabetet e gjuheve indo-europiane e boteroreThana e Thoti - dy emertime me gjini te kunderta dhe me kuptim linguistic te njejte, dy fjale te skipes illire (shqipesillire). Nga Thana e tek Thoti skipe, ndajne e largojne shume periudha historike, prej formimit te vetedijes njerezore, qevet vetedija e njeriut, ka aso rritje te shumefishta edhe poashtu ka renie te shumefishta gjate Historise.Thana apo Athana - Athena , nga kuptimi i shprehjes shqipe -a thanna, a thenne, ketu edhe si kundershtim foljor ne

14


15/95

kuptimin e mendimit - e thashe, a thanna, a thenna, a thenne, edhe siur te jene formuar fjalet ATHANA,ATHENA,ATHENNE -sido qe te bie hulumtimin ne studiet shkencore linguistike, percaktimi i vet i drejte i emertimit -Athena, eshte direkt nga gjuha shqipe-illire dhe eshte edhe athenne illire dhe shte kjarte nje kompozite skipe-illire.Ky ekuacion mathematiko-linguistik, ne cfaredi menyre te fillohet te shtrohet si zgjidhje fonetike e morfologjike si dhe nepermasat fonetiko-historike percaktimi real i emrit Athenna, eshte nga folja shqipe - e thene dhe ne cfaredo forme teshtruarjes linguistike - del zgjidhja e njejte shqipe-illre !

***

Nezir Myrta / ORIGJINA E FJALS SHQIPE LAHUTA

MYTHI MBI LAHUTN

NATYRA E GJUHS DHE GJUHA E NATYRS

LA HUTA KNGN ME LAHUT

LA HUTA EMRIN - LAHUTA

Fjalformimet (kompozitat) illire-shqipe, t cilat rrjedhimisht jan formua nga diftongjet, rrnjet e fjalve, q sot prbjnfjal, apo togfjalsha, si emrtime gjenerale bionomastike (emra gjallesash) antroponomike (emra njerzish),toponomastike (emra gjeografik); si dhe emrtime armsh, veglash pune, emrtime veglash muzikore prmes analizavefonetike (zbrthimeve tingullore), mund t vrejm n nj fjalformim (kompozit) n t ciln fshehen disa fjal n atemrtim t formuar, ku secila fjal veeve e fshehur n t, sht fjal e plot n vete dhe ka nj kuptim t veant:linguistik, historiko-linguistik, linguistiko-filozofik, socio-linguistik, psiko-linguistik, linguistiko-historiografik etj.

Emrtimi i vegls muzikore shqiptare me nj tel lahuta, shte nj fjalformim, i formuar nga dy fjal kryesore, sipasdshifrimit t par morfologjik, jan dy morfema: LA+HUTA= LAHUTA. Ku fjala e par, q rrjedh nga morfema apo

formema fonetike LA sht folja shqipe me lan (gege), pr t ln (toske) dhe HUTA sht emr sendi, pra n rastinkonkret t kuptimit sht emr arme.Por, q edhe n kt fjal huta, prsri, kemi dshifrimin fonetik t dy morfemave tjera t padukshme fonetik0-historikee skriptive, n shkalln e dyt t zbrthimit - q ktu, fshehen edhe dy fjal tjera, sipas zbrthimit fonetik, mu n ktorrnj a morfema si diftongje, q formojn dy rrokje morfologjike; q kur zbrthehet fjala huta, kemi rrnjet e saja hu+ta = huta. Tash na rrjedh alternomi (q gabimisht I kemi thn alternim-I-e-et, n t cilin sht I kjart emrtimi nom, nomi emri - fjal e lasht shqipe-illire: nomi I zotit, la nom filani, bani nom; u ba nomi; nuk u ba nomi - shprehjegege-shqipe, ku fjala nom sht e t dy dialekteve gege-toske). Pra, na del tjetr emr apo tjetr nom - alternom-i, iformuar nga diftongu fonetik, si rrokje morfologjike hu dhe ta, hu+ta=huta,pra, nga kompozita Lahuta.

Diftongu hu, si shprehje fonetike, duket vetm se na jep kuptimin linguistik t filleses s fjals huta por, n kuptiminbotanik sht edhe si botanom, nom botanik, emr botanik sipas origjins biologjike, si bim, dru hu, huni, q shtshprehja madhore e fjals kuni.Prderisa, kuni sht nj shkop druni me maje t mpreht ku sht spjegimi I germes, shkroles shqipe skroll skip,forma e germs n gjuhn e pare t njeriut gjuha kuniforme (Cuneiform language) edhe spjegohet vetm prmesShqipes-illire-pellgaze germa n form t kunit Kuniformi - edhe huni sht nj dru I gdhendur me maje t mprehtpoashtu (huni I gardhit, I lidhur pr huu-pr huni, kau lidhet pr huni, njeriu lidhet pr gjuhe, pr fjale shprehje gege-toske-shqipe) na del nga kuptimi linguistik,n kuptim filozofiko-historik.

15


16/95

Prderisa, kuni ishte forma e germs s gjuhs kuniforme, tash huni nga kuptimi si material, mjet pune pr t thur gardh,gardhin e rrethimit t trollit, gardhin, si mure t baness shtpis s hershme huni, nga kuptimi filozofik na del sikuptim historik, huni si mjet mbrojtjeje e sulmi, emr arme, arm e ftoft.

Ktu n rastin konkret, tek emrtimi lahuta, n pjesn e dyt t kompozites huta, rrnja e fjals hu, na paraqet pjesne drunjt t emrit huta, si arm zjarri, pra, pjesa e drunjt e arms huts, n t ciln sht e mbrthyer tyta, kmbza,zakonisht, huta sht m e shkurt se pushka, arm me mbushje, e me nganj fyshek, me kapsolla, me kaik t ngrehur prshkrehje (ndezje) mos me shkrep n raste kritike .Ndrsa, pjesa e dyt e fjals huta, rrnja ta, sht si onomatopee e krismes s arms ta-tak, taaa, taaak huta.

Pra, emrtimi I kompozites LAHUTA, pas dshifrimit t dyt, apo zbrthimit final fonetiko-morfologjik, duke e ndarn rrokje e diftongje, na rrjedhin tri pjes t saja: LA+HU+TA=LAHUTA, ku secili diftong difton emrtim t plot nvete.

Nistorja e kompozites LA, si morfem fonetike, apo formem fonetike, sht nj nga fjalt m t hershme shqipe-illire,q formoi shum fjal nistore, kompozita e togfjalsha n gjuht indo-evropiane romane - e cila edhe sot n shqipen,paraqet nj nga foljet m t rndsishme, si folje me lan (pr t ln), dhe q lidhet logjikisht me foljen tjetr shqipe melaa (pr t lar), por q ktu sht kuptimi filozofik, - kur lahet, kryhet puna, kemi shmbuj: lau prej ktij vendi (u la me

kt vend, u shprngul, iku; I lau paret; laje borxhin; ia lau paret nvend, me dy kuptime:edhe pr lamje-larje me t holla,monedha edhe kur ia merr jetn tjetrit, n mbrojtje apo n sulm - e mbyti shprehje shqipe).

Fjala LA, sht edhe kuptim pune, pastrimi, lamja-larja, si folje shqipe: me la-pr t lar - edhe si kryerje pune nkuptimin filozofik, folja me lane, pr t ln: la vendin n rrezik dhe iku; la pas veti vepra; la atdheun; la punn; lalapsin; la hutn-pushkn; m la vetm; la fjaln e djalin etj. shprehje shqipe.

N kompoziten Lahuta, nistorja LA, ka kuptimin e foljes me lan-pr t ln, n gjurmimin linguistiko-filozofik t saj:La nom huta, la emr huta, la huta nom; la huta kngn popullore; la huta trimrin q nuk harrohet; la huta ( la pushka)heroizmin; la huta namin (nomin, famn, zulmn); la huta krenarin kombtare; la huta edukatn atdhedashse n luftnlirimtare - n kuptimin e mbrojtjes s atdheut, Nderit, Bess Shqiptare.

Apo, la huta trishtim, la huta vdekje (kur bhej vllavrasje); la huta gverr, sherr; la huta tmerr; la huta vrrag, plag (nkuptimin e hakmarrjes); la huta historin n kng heroike; la huta kngn kreshnike; la huta zanin e atdheut - la hutakngn me lahut!

Fjala e hershme shqipe-illire LA, formoi prefiksat n disa gjuh romane, si emrtimin e vet fjals Latin, poashtu, siprefikse fono-morfologjike t gjuhve latine: la liberto, it; la famme, la porte, la language,fr.; la lingua, lat.it.sp.; e cilafjal illire, formoi edhe alternomet morfologjike si prefikse dhe nyje t parme t fjalve n gjuht latine dhe gjermanike nga folja illie, rrodhen nyjet e parme la - gjinia femnore, n le, pr gjinin mashkullore t emrave dhe les prshumsin e emrave n latinishte, frengjishte, spanjishte e n gjuht latino-amerikane, respektivisht kjo sht gjurm

illirishte linguistike n Romanistik.

Vet, fjala Latin, si kompozit, sht formuar nga dy fjal t illirishtes, q sot spjegohen sipas mendimit tim: La+atin=Latin, q vet, fjala e par, nistorja La, ka kuptimin e foljes shqipe-illire (skipe illire) me lane-pr t ln. La atin, lababn, la trollin illirian ballkanik; la vendin e atit, la atdheun, la illirin pas shprnguljes se trojanve t hershm tok membretin Eneun (Heneun), prmes Ballkanit n gadishullin e Apenineve, q sht krejt fillesa filozofike e kuptimithistoriko-sociologjk, Gadishulli etruskan gadishulli etrojan, I formuar kulturalisht e historikisht nga trojant illirian.Do t thot q, nuk sht kuptimi I derisotm I emrit etrusk, si spjegim nga nyja e parme e, dhe folja shqipe, me trus,e trus, e trusi, e truske, e truska, n kompoziten etrusk, etruske, etruskan-e-et-t, nga folja me shtyp, me trus, nga e

16


17/95

truska e shtypka, e robrojka. Por Mendoj, se ata jan trojant e Eneut e edhe para tij, kur n Sicili, I dhan emrtiminillirian sipas premrit t pakufishm illir-shqip s i c i l i - s e c i l a, secili, n kuptimin linguistiko-sociologjik, secili kat drejt t jetoj n kt tok t lire, n kt bot t lir, n kt bot t re SICILIA, Sicilian, siciliani, sicilianja,siciliant, sicilianet, si antroponome, nga toponomi emri gjeografik Sicila, ujdhesa e Sicilis. Pr kto toponome dheantroponome kam shkrime studimesh t veanta, por meq ra fjala, tek emrtimi I kompozites lahuta, rrodhen edhe ktun shkurtimesht me rndsi t madhe t analizohet e sintetizohet linguistikisht, fonetiko-historikisht, folja shqipe-illire LA, si folje me lane pr t ln, permes methodes krahasimtare, nga Linguistika Komparative, si krahasim I gramatikes historiket Shqipes, respektivisht n lidhje komparative me gjuht tjera i.e.Poashtu, edhe sipas linguistikes gjenetike, origjina e ksaj foljeje shqipe-illire fono-gjenetikisht, t dy tingujt (fonemat)L+A= LA, secili tingull, krijon n vete nj kuptim t veant emrtimi fonetik, q me aq kuptim psiko-linguistik,paraqiten t dytingujt, duke shprehur nj trsi veprimi kohor e ndrfoljor.Folja LA, e cila formoi nyje t parme e fillesa i.e. n shqipen sht folje n veten e tret t vetorit n gramatik La (ai,ajo), si folje n kohn e kryer t thjesht (aoristi), ku mund t duket zgjedhimi I saj, npr vetat gramatikore t premritshqip, si zgjedhim I foljes kshtu:

Folja shqipe-illire LaNumri njejs: Numri shums:

Lash (un) lam- (na)Le (ti) lat- (ju)LA (ai, ajo) lan- (ata, ato)

Fjala La, illire-shqipe, si nj nga trajtat e shkurta linguistike m t hershme illiro-pellgazgjike, nga illirishtja e strlashtparagreke e paralatine, n gjuht latine: la lingua, la patrie, la ideologie, la industrie, la linguistike etj. Prderisa nshqipen kuptohet si prfundimi, kryerja e nj pune - LA n gjuhet latine sht fillimi, filli I nj fjale, nyja e parme,fillesa e fals. Kjo form shprehse linguistiko-historike, na kujton, mbarimin e nj epoke n atdheun e lasht illirian tnj popullate ballkanike dhe pas shprnguljes, si fillim e nj linguistike t re, si fillim I nj Onomasiologjie indo-europiane t re. Ballkanin e la dhe filloi epokn n Perndim, si kuptim linguistiko-filozofik.

Kjo form e fjalformimeve latine, pikrisht erdhi a rodhi nga vet folja la, me lane (gege-shqipe) nga Dardhanishtja elasht, q na prkujton thellsisht n pikpamje linguistiko-psikologjike, Pjesn illire, popullatn illire t shprngulur dukepopulluar e kulturuar Evropn. Se ajo popullat illire, prej t cils u formua kultura perndimore, me gjuht ehistoriografit e reja euro-perndimore - sht pjes integrale e trungut illirian, sht vet gjaku e gjuha illire. Mund tprmendim edhe vet heronjte kombtar: Heroi kombtar Italian Guizzepe Garibaldi (Zef Guribardhi, me origjin ngaGuri I Bardh I Matit t Shqipris), I cili bri bashkimin e Italis; Napoleon Bonoparta, heroi kombtar francez, BonoParta, q vie nga Shqipja-illire Ana e Mir, Anamiri-Bonoparta etj. Gjith Europn Perndimore, mund ta quajm siVllazria illireLatint e pare: mesapt, paunt,venett, madje, galabrt, Kalabrezt Arbresht skipetar, pcollen t folmet illire,gjuhn, doket, zakonet, kulturn, n Apenine dhe formuan: mesapishten, venetishten e t folme tjera, formuan gjuht e

vjetra etruske, ku sot I kemi si antroponome e toponome t sotme: Toskana, Alba, Venediku, Triesta etj. q jan spjeguarderidikund, por vetm si fragmente historiko-linguistike

Thohet shprehja e lasht, se Roma e pushtoi Greqin ushtarakisht, kurse, Greqia e pushtoi Romn, kulturalisht, por fjaliasyntaksore e par, qndron, kurse e dyta, nuk ka baz t vrtet, se Greqia kurr nuk e pushtoi Romn kulturalisht, sepseaty ishte kultura illire-pellgaze e strlasht dhe nse ndonjher Roma sht pushtuar sht rikrijuar nga kultura illiro-pellgaze. Kultura greke sht formuar n baza t grmadhave historiografike illire, e deformuar e falsifikuar sipasinteresave vetjake greke, pikrisht nga ajo gjuha e kultura barbare q I thon disa autor antik n shkrimet e tyrenjanshe.

17


18/95

Gjith kjo epok e hershme e prhapjeve illire sht prcjell edhe prmes epiks historike shqiptare, sidomos meprcjellje me lahutn shqiptare. Mendoj se, emrtimi I hershm I kompozites lahuta sipas disa informimeve t vjetrashqiptare, na del me emrin gauta, qe I prgjigjet vet gjuhs s natyrs fonetike t vet veprimit tingullor t instrumentit tlasht n fjal. Disa linguist e quajn sipas disa lokalizmave, sidomos nga Malsia Madhe, sipas Gj. Shkurtajt, malsortI thon edhe lavda, merre qat lavd, bjeri lavds (lahuts); por kjo fjal me duket sht m tepr si synonom I emrtimit lahuta, si lokalizm. Ndrsa, n krejt shqipen qndron emri lahuta.

Kompozita shqipe Lahuta, si emrtim linguistik, na duket si emrtim I nj vegle muzikore shqiptare, n perceptim tpar t fjals, po n mbrndi t saj ato trajta t shkurta fjalsh, q formojn fjal n vete, e deri tek zbrthimi fonetiko-morfologjik, n tinguj a fonema, secili tingull I kompozites, sht nj jet e tr njeriu; sht nj gjuh e tr, sht njhistori e tr e nj populli, n sfondin e prgithshm linguistiko-historik.

Hilliadha e Odhisea e Homerit Hillirian sht knduar me shekuj nga rapsodt e lasht illirian, deri me rnien eperandoris illire ashtu sikur sht knduar Lahuta e Malcis e Fishtes, nga rapsodt popullor shqiptar, deri m sot.Hilliadha e Odhisa epoka homerike hilliriane (Iliada e Odiseja), sidomos kngt n Illiadh (Iliad), na prkujtojnshprnguljet masive trojane n Apenine. Herojt e ideja dhe krejt kompozicion I veprs homerike sht illire.

Emrtimi I vegls muzikore me nj tel, tek shqiptart ballkanas, q me plot t drejt logjike lahuta, nuk mund t thirretaq kuptimplote, si vegl muzikore argtimi, sa sht e grshetuar vet ndjenja e t bukurs artistike, me ndjenjen enostalgjis, dhmbjes s hidht e krenare.Lahuta sht knga e vajit t burrit, vaji krenar historik, instrumenti I vajit kreshnik, q npr shekuj luajti rol trndsishm, n mbajtjen gjall t tradits kombtare historike. Lahuta, ishte edhe nj thirrse, thirrje e prgjithshmekombtare, nj or artistiko-historike atdhetare n odat shqiptare. Pr fatkeqsi, kjo ndodhi nj epok t gjat historike,gjat pushtimeve t huaja, deri me hapjen e shkollave shqipe, universiteteve.Rapsodi me lahut ishte aktori, author e aktor, n tribunat e t gjitha atyre dramave, tragjedive historike kombtare,paraqitja e heroizmit t njeriut me at Orn e Shqipes, n rrezistenca mbrojtse kundr t huajve.

Knga me lahut ishe theatri kombtar, duke I dhn shpirt ngjarjes s ndodhur, q shqiptari bri gjithmon nj sy gjum

e tjetrin sy e linte gjithmon hapur duke I prcjellur ngjarjet n vargje: epike, epike-historike, epike legjendare, epikekreshnike, epiko-lirike etj. mbi shkmbinj e gryka malesh, e kudo q u bashkuan, ata burra e burrresha, q sot nuk janm por, jan kngt e tyre

Ashtu sikurse u krijuan mythe mbi heronjt, poashtu edhe mbeti vet mythi mbi lahutn, si emrtim I lasht illirian, q sotsht n harres brezrish. Ai zri I njtrajtshm I telit t saj, me fije bishtkali, gjat ferkimit me harkun horizontal, dukekrijuar tinguj lahuta vertikale, ashtu, si qendruan vertikalisht, edhe n vdekje heronjt e kombit rapsodi, e filloi dhe kurrenuk e mbaroi at ngjarje historike, prmes atij teksti t prcjellur gojmgoj, si gojdhn, mbajti gjall doket e zakonetkombtare, kulturn burimore, rapsodi, si nj aktor I kohs n tribuna shekullore, edhe atbot kur na ishte e ndaluarshkolla shqipe

Ajo ngjarje q la huta, u kndua n lahuta, e thurur me nj poetik popullore t rrall, prmes vargut rithmik, e vargut tbardh, n vargje metrike, me rim t prsosur, sa, kur theksojm vet emrtimin lahuta, n t pare nuk na duket ajomadhorja historike e fshehur n t, - por me analiz t hollsishme fonetiko-morfologjike e historike, duke e shtie nveprim prbrjen linguistike t saj, na del kumtimi madhor I emrit nomit qe nga lashtsia e kombit.

***Nezir Myrta / ETHYMOLOGJIA E EMRIT CHRONOS

18


19/95

K R O N I - ATI I ZEUSIT - CHRONUS

Emri chronos, q sht vet fjala shqipe-illire Kroni-Kronus, q nuk mund t ket kurrfar spjegimi n asnj gjuhindo-evropiane prvese n Shqipen e Vjetr, n Gegnishten e lasht origjinale kroni rrjedha e ujit t burimit,prmes nj gurre gurra e kronit kroni, me sufiksin illirian us Kronus sht fjal shqipe!

Kroni ishte Ati (babai) I Zeusit (2690-2615 p.e.r.), anipse at e bir, sot merren si mythe, ata kan ekzistuar njerz t gjalldhe kronologjikisht tre brezat: Kroni Zeusi Dardhanusi I biri I Zeusit prbjn treshin e illiris s von pellgazgjike!

Greqishtja e Vjetr nuk mbeti si gjuh e vdekur, pr shkak se ishte vjetruar, por vetm pr t humb gjurmet e saj sidialect I Illirishtes pellgazgjike, e ndryshuar vetm me sufiksin grek os, kurse rrnjet jan krejtsisht skipe-illire-pellgaze. Fjalt kryesore greke t sotme: chronos, ethnos, hellos, bios, logos, jan rrnjet skipe-illire-pellgaze: kroni, etniahelli, bi (bima, biri, bija), logu studimi-prova-sprovimi-meidani-peshoja e diturive, shkathtsive, aftsive-zotsive psiko-fizike t njeriut (logu I burrave, logu I mnuris, logu I shkathtsis, logu I trimris) t cilat fjal sot fliten n Shqipene Vjetr ballkanike dhe jan tipike origjinale nga gjuha paraardhse e saj skipja-illire-pellgaze!

Kroni (Chronos) si fjal skipe-illire-pellgaze, sht emrimi I njeriut si antroponom nga hidronomi kroni (kroni, njjesidhe kroje, trajta e pashquar dhe krojet trajta e shquar e emrit, shumsi I emrit, gege-shqipe); kroi (kroi, njjsi dhe kroje,trajta e pashquar dhe krojet, trajta e shquar e emrit, toske-shqipe).

Kroni, ati I Zeusit dhe gjyshi I Dardhanusit, nuk ishin vetm mythe, si persoifikime mythologjike, por njerz t gjall, tcilt u shndrruan n mythologji, vetm pr shkak t mosnjohjes s tyre si trashigimia shqiptaro-illiro-pellgase t ciltedhe ashtu u falsifikuan dhe u prvehtsuan nga grekt dhe nga bota antike e Antikuitit, duke mos dasht ta njohin gjuhnskipe-illire paraballkanike dhe paraevropiane!

Gjuhn shqipe, antika e quajti - gjuh barbare, pr t ciln shprehje bota antike dhe pgjithsisht Antikuiteti, duhet t

krkoj falje, sepse sipas authorve antik, (q e quanin barbare), ajo sht gjuha pellgase Pellgasishtja e strlasht, mepellgast q ndrtuan Pantheonin = pan=krejt, theo=Theo=Thot=Zot, pra Pantheoni I krejt Zotave, ato Mure tQikllopve, ato shtylla, atllas antik! Pantheoni ishte tempulli I bashkimit t Zotave n Nj Zot! Koha kronike e kalimitnga politheizmi n monotheizm.

PANTHEONI PANTHOTIAN

Pellgasishtja sht rraja- rrnja e trungut t Bims i.e.

mri Kroni Chronos nse gjurmohet jovetm n aspektin linguistiko-morfologjik, t Shqipes s Vjetr, por edhe n t

gjitha aspektet tjera t fushave shkencore, n aspektin: gjeo-linguistik, historiko-linguistik, socio-linguistik, psiko-linguistik etj., asnj gjuh tjetr indo-evropiane, as botrore nuk ka kurrfar fuqie spjegimi t ksaj fjale, n pikpamjeshkencore, si form e studimit ethymologjik ngase vet ethymologjia e fjals kroni sht origjinale shqipe (skipe-illire-pellgase).

Fjala chronos n pikpame linguistike, prbhet nga rrnja shqipe kron q ka kuptimin e hidronomit shqip kroni sirrjedha e ujit t burimit prmes nj gurre, e cila sht gurra e kronit dhe kjo fjal shqipe kroni, flitet e shkruhet edhesoteksajdite n dialektin e Gegnishtes dardhane.

19


20/95

Nga fjala kroni kemi fjalformimet a kompozitat shqipe t sotme ballkanike, si emra gjeolinguistik: Kroni I Kuq, KroniI Pojatave, Kroni I Jashamirit, Kroni I Jahmetajve, Kroni I Kajushs, Kroni I Gllijave, Kroni I Zanave, Kroni I Gurit,Kroni I Suks, Kroni I Bardh, Kroni I Zhdrells, Kroni I Mbretit, Kroni I Vajit, Kroni I Brijave, Kroni I Gjekajve, KroniI Shpatit tShjit etj., kto vetm disa nga gjeo-toponomet si hidro-toponome, q I njoh vet personalisht n trevn eDushkajs s Gjakovs Kosov, ashtu sikur gjeo-toponomet, si hidro-nome tjera t Kosovs, Dardhanis dhe trojeveshqiptare n prgjithsi, sikurse jan sot ende n milleniusin e ri (2001) me emrtime t ndryshme, por me fillesen esecils kompozite, me fjaln kroni (kroni, kroi, kroje, krojet).

Fjala shqipe gege, kroni si hidronom, sht rrjedha e ujit t burimit, I cili rrjedh nga guri, shkmbi, npr nj gurr tpunuar nga druri, metali etj. qoft me nj form lugu t vogl t drunjt a t metalt, n vendet malore e fushore e deri tekformat m t reja t kronit t sotm n sheshet, rrugt, bulevardet e qyteteve. Shihet, preket, shijohet uji I freskt I kronit,kah gurgullon gjat rrjedhjes s tij, sikurse thohet shqip gurgullima e kronit, rrjedha e kronit, freskia e kronit, gurra ekronit, uji i kronit, burimi i kronit, shterrja e kronit etj.

Kroni - q nuk shterr kurr sht gjuha shqipe-illire-pellgase E THOTIT SKIPE!

Fjala shqipe kroni q sht antroponomi chronos, Kroni - Ati i Zeusit e gjyshi i Dardhanusit q nuk jan vetm si mythea kuptime mythologjike, por ishin njerz t gjall, t cilt mbeten si mythe, n saje t falsifikimeve historiografike, e q, t

cilat nuk munden t prvehtsohen si realitete, ngase ishin figura dardhane-illire, q flisnin e shkruanin skipen-illire, mukt Shqipen e Vjetr ballkanike, q flitet sot - si fillonom e psikonom, kroni me kuptimin e rrjedhs, rrjedhshmris,rrjedhs s kohs, rrjedhs s kultures e dituris, shkencs skipe-illire, si kuptim i rrjedhshmris s historiografis illire-pellgase n Shqipen e Vjetr t dialektit t Gegnishtes dardhane n baz t Fonetiks Historike t Shqipes, vetdytingullori fillesa e emrit kr- kro - sht rrjedh e kohs koha rrjedh si kuptim psiko-linguistik dhe si kuptimfonetiko-historik rrjedha kohore.

Kuptimi fonetiko-historik i emrit kron kroni (chronos), sipas ethymologjis shqipe, duhet t jet me kuptimin e secilittingulli a foneme soni, ku secili tingull paraqet nj kuptim linguistik n vetvete, sipas zbrthimit si dshifrim real ikuptimit t antroponomit n fjal dhe sipas prbrjes tingullore t emrit, nga i cili emr edhe rrodhi emrimi i atit t Zeusite gjyshit t Dardhanusit KRONI - tingujt na dalin me kto kuptime K+R+O+N+I = KRONI (CHRONOS) -

K = KOHA

R = RRJEDHA

O = DIELLI

N = NJERIU

I = SUFIKSI

Kto nuk jan vetm supozime, por sht fillimisht, kuptimi I secils germ, si tingull sone zone skrole shkrole shkronje dhe secili tingull I emrit, spjegon trsin e kuptimit morfologjik n vetvete, sepse emrimet kryesore, ashtu sikuredhe emrimet linguistike, nuk jan br pa kuptimin e gjuhs s natyrs dhe vet gjuha e natyrs ka diktuar n do emrim -nomim ku vet fjala n o m - sht kuptimi i shprehjes gege dardhane, N OM, NOM NOM nomi, emri qrrjedh nga OMA - oma-ama-ma. Kemi shprehjet e sotme shqipe ballkanike daje ujin n OM, NOM; Oma shtvendi kryesor i ujit n lum, pr ujitje t tokave, arave t buks OMA E UJT. Poashtu antroponomistikisht, thohet prdjalin a vajzn q i prngjet t ams ms- nns, si rod, soj i mir apo i keq, e kemi n shprehjet gege-shqipe: ai/ajoka gaa nom (ai/ajo ka ngjaa n am-m), ia ka marr cilsit, vetit, karakteret e sojin e rodin e s ams ms dhe

20


21/95

sht amtar apo amtare, ashtu sikurse sht gjuha amtare!

Fjala NOM me kuptimin n om, nom nom, nga Gegnishtja e hershme dardhane q sht emrtimi kryesorgramatikor n gjuht indo-evropiane satem e kentum, n gjuht perndimore, neolatine, gjermanike, frenge Le nom,nome prenom (emri e mbiemri) dhe q krijoi kompozitat linguistike t vet shknces s Linguistikes Onomasiologjia,0+nom+masi+0+log+i+a: antropo+nom =antroponom, Antroponomia, Antroponomastika; topo+nom =toponom,toponomia Toponomastika; lingui+nom=linguinom, syno+nom=synonom (sinonimi, sinonomi),pseudo+nom=pseudonom, alter+nom=alternom (alternim-i-e-et), panto+nom=pantonom, bota+nom=botanom; si emrabotanik, bimor; astro+nom=astronom-i-e-t-et-ia; geo+nom=geonom; hidro+nom=hidronom etj.

Poashtu, n linguistikn sllave, n Sllavistik e kemi t njejtn gj t shtuarjes gjuhsore, pr t gjitha kto lloje tLinguistiks n prgjithsi n Indoevropianistik t sotme. (Na u dasht t lidhemi pakz me historikun e nomimit,emrimit, si njohje pr antroponomet, toponomet e fjalformimet a kompozitat, q shtrohen n vijim t ktij studimi, pr tditur se ka sht nomimi - emrimi).

Fjala kroni (chronos) sht nomi skip emrimi shqip, n trajta gramatikore t emrit (nomit), n gramatikn e shqipes,trajtohet e lakohet si emr dhe shquhet sipas rregullave t gjuhs shqipe

Kroni trajta e shquar e emrit geg-shqip, numri njajs, rasa emnore, gjinia mashkullore, emr konkret, hidronom,toponom, emr i prgjithshm gramatikor, ndrsa, n fjalformime a kompozita dhe ktu n rastin konkret si antroponom emr i lakueshm, lakohet npr rasat gramatikore t emrit shqip

Numri njajs - Trajta e shquar Lakimi npr rasat e emrit shqip

Nom. Emnorja kroni (Kroni q nuk shterr, nuk t len pa uj)

Gen. Gjindorja i,e,t kronit (rrjedhin lott si gurra e kronit, uji akull i kronit)

Dat. Dhanorja kronit ( ia mbarova kronit nj gurr t re...)

Akuz. Kallxorja kronin ( pava kronin n maje shkmbi n bjeshk...)

Vok. Thirrorja O Kroni (O Kroni yn kurr mos u shterrsh (shterrofsh)

Lok. Rrjedhorja prej kronit ( Prej kronit doli gjarpni...Prej kronit e ktu...)

Fjala shqipe-illire kroni jovetm q emroi atin e Zeusit dhe gjyshin e Dardhanusit Knonin (Chronos) me ethymologjit pakontestueshme nga skipja-illire, guha e oms e cila nomoi Kronin, gjuha e ams e cila amnoi-emnoi Kronin - gjuhaamtare e Kronit (Chronos) si fjal e sotme e shqipes s vjetr ballkanike formoi nj numr t madh t fjalformimeve a

kompozitave indo-evropiane ( e cila fjal, gabimisht derisot sht njohur si fjal me ethymologji greke dhe gabimishtsht prvehtsuar n leksikografin e Linguistiks i.e. edhe n Linguistikn Gjenerale ) nuk sht e asnj gjuhe tjetri.e. pos e gjuhs shqipe t folur e t shkruar t sotme.

Fjala skipe-illire kroni, nga gjuha e Kronit Kronusit (Chronos) krijoi t gjitha kompozitat i.e. t cilat lidhen me t, nfjalort shkencor t mjeksis, shkencs e tekniks, historik, matematik, pedagogjik, astronomik, arkeologjik,filologjik, biologjik, zoologjik, botanik, antroponomastik,toponomastik dhe onomasiologjik n prgjithsi, fjalort letrar,n letrsi, n poezi, gazetari, zhurnalistik, fejtonistik, n fjalort juridik, fillozofik etj.

21


22/95

Fjala skipe-illire KRONI formoi kompozitat indo-evropiane e botrore, t sotme, sikurse jan

Kronus (Chronos) ati i Zeusit, e gjyshi i Dardhanusit

Kronik-e mjeksi smundje kronike, q ka filluar shum m heret e pashrim

Kronik fig. I vazhdueshm, i,e prhershme, i,e pandalshme

Kronik , kronika, vepr historike letrare shkencore, sipas kohs q ndodhn

Kronik zhurnalistik, e vazhdueshme e ngjarjeve historike, politike,shkencore

Kronika kinematografike, film dokumentar kronik, i ngjarjeve filmike

Kronika kronist-i author i nj kronike historike, letrare, shkencore etj.

Kronologji-a (krono = rrjedh, log= sprovim, skip-illire) rradhitja e ngjarjeve

Kronolgjik-e (skip, krono=rrjedh, log=sprovim) rrjedha e ngjarjeve

Kronometri - (skip, krono=kroni, rrjedha, metri, masa) or precize matje kohe

Kronometrim chronometration, matje, masa me kronometr, ekzakt, sakt

Kronometroj kronometron, mas, matja, pun precize, njeri preciz, i sakt

Fjala skipe-illire kroni formoi emrtimin n greqishte chronos=koh, koha, lat. Chronus=koh, koha, it.Cronista=koh, koha, ger. Krone=kunor, kuror (mbreti, martese etj.)

Gjuha skipe-illire sht fol e shkrua para Kronit (Chronos) gjuha skipe e Kronit, Zeusit, Sokratit, Platonit, Aristotelit,gjuha e Leks s Madh (Aleksandrit te Makedhonis illire), q ishte nxnsi i Aristotelit...dhe guha skipe est guha e ThotitSkipe. Historia e Bots shkruhet me pjesmarrjen e shqiptarve (Lambrehtz).

Nuk sht e uditshme, kur shqipja ballkanike spjegon antikuitetin! Sepse vet gjuha shqipe ishte gjuha e perndive tantikuitetit!

***Nezir Myrta / ETHYMOLOGJIA E EMRIT MAQEDONIA

MAKEDHONIA ILLIRE

(Historiku gjeo-linguistik)

Fjala emr Maqedonia, (Macedonia-Makedonia) n gjuhn shqipe dhe n gjuht ballkanike dhe i.e. sht prciell si njfalsifikat gjeo-linguistik dhe gjeo-politik, gjat Lufts s Dyt Botrore (1944), si toponom i shpifur ish-jugosllav mbitokat shqiptare Makedonija - gjoja duke u mbshtetur n emrtimin e hershm n toponomin real gjeo-historik Makedhonia illire dhe duke u zvndsuar me emrtimin e nj populli, si antroponom maqedon si substrat mbetj

iliristika - nezir myrta

Documents