ToPLIıı4UN iŞLEYiŞiTi vE DEĞİşiMiNi BE,iRLEYE{IARİHsm, ToPLIJMsAL EyLEfİN özü

önal slJ.rf

, Nasfl ki doğanalı beıirıi bı'r 1şl.ğrişi, değişiııi ı'eya ewlıni. vaiaa,toplırnırrı da belirlİ blr . işıEyişi, değ1şt!ıi vsya evrimi bu1u naktad].r.Toplırnırn iqleyişi, doğ8nlı işleylşlne qrar. Toplıın, doğanın iizerlneku.IiJ-ı[fistuf. RI nedenle, topımüır doğanrn dışmda dtişiineneyiz. Rildiğtnizüzeri, toploşal yaşaın, İnsaru.n doğaelyta iuşklsi çerçeJresinde baş].alıış-tır. İnsaı, .teme1 gereksir pIerini doğada bu!ruştur. Toptınga]. yaşaı.r.n ilkaşanalarutıa irısarılar, şuruler hallnde, yani Djrkheim'an deylniyle "horde"biçiıninde yaşayor1ard].. Bu aşenalarda insan, doğanan eggIEnliği aItmd8butımtryordu. İnsanrn cloğaya egemmltği tJzeltikle iiretlnebaşlalaslyl8gerçekleştt. işte bu aşaıada üı6an doğa5'ıa olctufu kadar; iliğar insanlarlatl,a datıa sıkı J.Lişkilere gtJdi. üİetnn, hem doğ€yl hde toplııEu değıştir€rıeıı önem1i topırDssl eylem o].du.

İlkel dafıelDıeriten giinifuttze ilek, topııııJ.ar iloğğra karşlt ofuıEraşlar,hatta onun blrer ıjzeıt].sr oluırştardır. L.s. I,toscovlcl, "toplııııın <togpya

karşl . o]$adlğrnr batlr.latır; atoğal diizeoi ve toplımgaı değerleri, toplırD:-Bal etkinıiğin btİıyesini ve ruhuıu ayı.flDarıln yanhş olduğnıı bellrtir.,,İnsan, toplırmsal eyıgD aracalağJ.yla, kiiıturii doğaya çizer, uyg8r1ağ1 va}ışibİr doğmın s.ayfalai:. lz,e:.irle yazat. Nasıl kl. ressai0 tuvally!.e, oIIJrı tize-rtne çizdiği r€snl t'ütttı1eşti.rİre€, lısari da topti.Dısal yaşam.n tiriinii öıankiiıtijrle doğayr bütltıleştlrir. Doğa ve toplıD illşkiı€rine, konrmrızıınilrşııda olnnsı nedeTri}le, bu kailar iıeğlnnekIe yetinlyoruz.

Topırnnu oluşturan telDel öge lnsandır. insarı tçlıım içirıde rastgelehareket 'eğnezj ' insaıı:.n eylanlerirlin b.itjıük blr,bölıııar io. pırr""rar.. EylgtıintoPlwısaı okıağl demek, toPıı.utm işteyiştne ıı5ınası .derıelitir. dylsyşe şrıı-dl, konımuzım da .ııerkezİni otrıştııran topllmım işlEyişint açıklaıınmrz

(x) Doç"Dr., 'Ege tiniversl.tesi.; Edebiyat Fakultesl, sosyolojl Böltffil, öğre:tlrı İjyesi.

ı1

gerekiyDr. İnsaıı; toplııııda var oları kıırallara göre toplıınsal eyıgDe geçer.

Toptımgal yaş@un üriİnü olan bu kuİallara nonı adını veriyöruz. Norm, blrkişiıtn bir eylğItin toplıJEıın diğef tİyeıeri tarafandan tagvip edilınesiyleortaya çakar. hı eylğ' biçLtrıi, toplımda Fy8ıntrk kazandığı ölçilde, töp-1ımsıil kural haıine döEüşlır. hı toplıllsal kural, yğptıruı gucttyıe birle-şince norm hallne gelir. Toplırngat yaşe!ıın belirli bİr gör{İüItlyle ilişki

'_ nornlar sisteoıi de kıırunlar:. oluşturur. "Kırrım, topıırısal grupların tlİn

tğıeyIş veya kiıfuluş biçlıı veya staeçlerine denir" Bu kurımı8r topluElntşıerışlnde rol aiarı te@ı. metanizna1aİd].r. Toplufiı yap]. olarak'ahrsak,ı<ırfirnıEı topııDı.ın. t]e_ıIEt yapasal öğaleridlr. Toplııiıu bir gistem olarak eıealırgak, küİiJnrar, topıımsat sigteiiün alü sigtemteridir., Bıırada ğ!ıe

'ıi bir

nokt8ya dikkatftı_tzi çeknik igtiyorün. Nonılar]v€ kııiıİDlar toplıtrısal Fşanlçind€ ortaya çakan tarihgeı bir 8tİrecin ttrtlnttditrıer, Fiksa belirli biraniİa oitaya,çıkıp yayıİnAzi_ar. K].saca nonııarın ve kirirııarı.n da blrtarlhi Vaid.ı.r.: sazunu ettiğtmiz hı noaılar ve lşı:ınlar toplıjoı8aı eyıerDlere

r.€hbarıİk e"cer er. Bt y1ece tariihsei.. toplrmsaı Eyıeniıi öziİıu oluşturanbiteşenlerden birini ortaya koymış oı<lukı Normıar ve kuruıl8r. Yerl8elDişke!ıı şu noktayr aıa b€lirtredm geçgD1yeceğlz: TopııIDsal eylem].erln

nornlara ve lqırıDlara uymas]., Fplgaı-işlevgeıclıerln belİrttlğl "toplum-

saı derıge"yi oluşturnaktadır.Töpırmsaı eylen, blr.yttıü}te lbx weber'ln belirttiği glbl öznel,

aıiğer ytjnüyle aıe Durkheİm'ın beıtrttlği glbİ negneterdlr. Topltıagat eylem,

topıUEu oluştrırtrı toplırnsal d<törler aragııda oftaya çrktrğıJıda, etkileşiobİçtmi.nt aırr; to!li.8 dtEeiüıdğ ise toplırDsal llişkiı.er. ağrnl oluşturur."Top1ım9ğ1 şleoün normleira 've kurıımlara uytrEg!., Duİk]ıelm'a 'göre.'top1iım3a1

biilnç ğraaIıığıyiğ o1lıştüu18ı. topllmsal ba3kayla o1ur. Aııgı]gte cqtrtğ,

hmım toplıDrın nmevl gitcii (l€ pouvoir spirltuel) aracıhğlyla gerçekıeş-tiğihi betif,tiİ. Anglo-sıik'son l1teratttrtİnde İ9e, toplıjms8ı, k..oh-tro'l] aracı-lığ1yl& oluştunılduğu ifnd€ edilir." Toplr!ışaı eyl€m]erin normlara ve

kırnıılara uynaga, top1ılnsat1aştlrlI6 sllrecinde, bireylİı toplı.lngat kirrallarliçgeııeştinDegiyle gerçekleşir,

Toilımg&l e,y].g!njı *tnct ö]İıemlt bileşeni btleadir. Her ioplriiirjpb€ıirli bir birgi biç]ııi v8rd . Bilgi, lnsanın ğzdeksel, tlİı8e1 ve top-lı.msaı evrğıIeri anlaDa, çözümtgDe, orııara egeıEn olrıa ve oııları değlş-tn_ntE yeteneğiın ortayq koyar. ''Böytece ,.ngan ve sadeci tnsan,'bttgİaf,acllağryta ' bii tarthe gahip oha olanağına kavuşur,

t2

Her toplı.murı belli bir bilcı btçlni vardı.r, Bllgi biçiınl, topllmrm

sa}ıtp olduğu btlg1 miktarlna ve diizeyİne bağlıdır. Bllgi, topluı$ ttİlgöriintioleriyıe 1ıgtlt olduğu içln çok çeşitltdtr. Biıgi btçtni, toplıımd8n

toplıma aıeğişir. "iıkel toplullarda görguı bılgtler vardu. Fakat bu bil-giler nodern toplunıard,aki bili.mıeri oluştuİan kuramsal t@lıir ve çerçe_

velerden ]roksundıırıar. Geleneksel z!hntyeti derlİııiğine çöziİmıEym rcvi-straı]sg, büu açlkıanak için, her işt yapanıa ( le brl.coleur ) qıiİhenaıis

aras1nda açıklayıcı blr karş].laştarma yapar. Iier işi yapan dengysel,

prattk ve etktlt bi1giıere satı1ptir; elirdeki bagit ve az sayıdakl araçgsreçle btryük lş1eri başarabllııektedir. Iifl:hmdis, i1erl blr dt zeyde kur8n-

sal ve derıeysel bilgilere gatıiptir; bu &Jİıtı orıa kapsanlı çalaşlalarıyönetıesi olaİıağıü verir. "

: _ _ - - -.- -€eleneksel- ğoplıİnlarda jse' IDetafizikse1_'k8yrıak1i- "deglDatl,k bi.-t€i--

ı€rden gözeiıebiliriz. Topluısa]. aktörün topıumsal eylaıi ' tçiııde bıı1rırıdııfu

top].uırrn biIgi btçiınt i1e beıir].enir. işte toptıngal eyıemin öztlnü oluştu-ran blleşmlerindem ikincigi iıe btlgidir.

Toplı.ımşaı eyleqrin öztınü oluştıJran üçiincii bil€şeni ' "birikin'' dlr.Birikim, iiretilı aracııı.ğayla bir toplımıjn tarih boyırrıca oluştwitqgu tınaelve özileksel zengintikıerin tlffiln€ verilen adilır. hı birtkiD, blr toplrrıda

Fpdan işi, biçin ve lçerik açrs].ndan beliİler. &i birtkiııin ğzaıeksel

olan böıthu, iiretim araç ve gereçIeri, üeknoloji, tingel yğ{ıli ige poltti:ka, huLuk, din, 8 ek, felsefe, bitiD, örgiit, toptm vb. konusı]rrdaki bLı-gi, değer ve kurallarr içerir.- .llTtlketebilir ıı='.İrtt bir bğltİEil ab.nar vğ kiiltt İ€1 nöaıeltn işarednitaşayan yapıtlaruıa yatrr!.ırr. s€nayileşniş toplırnlara yak1a$ldlğa ölçii-<le, bu birikiın iiretken.yatı.rUnlarla ayniıeşebillr. Aksine tar]_oa dayaı].

geleneksel topıı-!01arata, bizzat kendi iizdiftıde eyıem kapasitesl zayıf oıan

toplı.ımtarda, blr1ıqıiş kaynakları.n kulianımları doğnıdan doğrüya iiretkentıeğila[r. Birikin, ğrıenli oliıuğu ölçitde, t retioin koşuIlaruı tıeğtştirir.sanqrtleşniş bir topll,Ida bir1kmlş kayınaklar]İı ğ,İıgü1 btr böltffij doğrudğı

doğruya İşln koşutlarınl aıeğiştirmekte ve lş iiretnekte kullariıhr; bü da

teknolojinin rolüd'ıir. i]atırım, işln ğr8ütleme9ini ve iiretı<enliğini değiş-tlrir. "

Üretinıde en ğİıeID1i öge insand1r. İnsan, ttretime zihin ve kol gıe-

ğiyle katlhr. özellikıe zlhlnsel ğıeğin btçinlenişinde, topluldaki biıgive deneyim birikiminin örıgDt dtkkate değerdir. Toplrrntar 8elişttkçe işgücü

13

(emek) taruı sektörunden, ganayi sektörtlİıe, 88İıajl sektöriİderı, hizoetlersektörtlne kayar. Bu rıedmle geLiştr4ş ' sanayi töplııılarıntta nitelikri,eğitt]Iİş €oEğq iriıiıa çok.gerekslm)e duyüıır. İnsanın tiretime daha etkin Veverİüi katı.ıabifuıest iç1n toplııı, tarihgel şiireç lçiİıde elde etmiş

olduğu bi1gt .'e aenqyüıini {şgüc{İıe aktanııaL zon:ndadir, Ecoıoninin ttİnalanlarınila daha fazta niceı ve nltel ttretlmi-D yapılnasr, toplutrıın sahipoIiıuğu tekno].ojiye ' iiretİı araç ve gereçlertıe bağlıdır. üretfude nite]ik-li işgücü ve teknolojİnin y8rrxnda önemli o18ı lıçtftıcti öge, tştn örgütıeElıe-sİdir. iirgtitıedle. ve] bürcıkrasi ı<"'ır"riaau bt1gİ ve den€yİm ytne birbiriklm konuşudıır.

Birlkln kornrşırmr sadece lş ve ilretiü açlsl.nd8rı ele aldık. öztinde

tiıset ve' özaıeks;l biriti!ı, toplımurı işIeylş ve gelişııesiıt belirleyen eh

önemli ögeaur. Toçılııııların iiyagal_ tarihıeriİıe bir 8ğz aetlğuı].zda, feoda-

lladğn, mrtlııkiyete, ondeı meşruttyelP ve da}ıa sonra da parlaDenter de-

mokrntlk İejlme 8ğçrıek için' bilinı adauıtarııın tlrettiği gi.yasaı fiıLlrle-rin, ] haıkın e'tiridiği derıeyimlerin ne denli bellrıeytct ol<luğınu görtiriiz.

Huı<uk a].mmda da buna benzer göİttş1eri çıkarsaınk oldukça bagiütir. Kanr-

Ezca, rrygar blr topllmlrı işleyişinde uygar insaılara, kentle$dş. bir. top-

1ıDda kentllleşniş lnsanlara, deqıokratik bir topluoda denoı.ratik zthniyete

ve bilİnce s r1P iısanıara gdrek vardlr. Aııcak bu lnşan tlPleri, sözijniİ

ettlğiıniz toplunlaim işleyişlerinin garantİsiİıİ 8ağ].arlar. Bu tip toplutr-

1ar, ithE1 !0a1]. öğelerin JrardJ_trEyla yaxa.-r:ranaz ' aksine tarihsel b1r stlreç

içİntle gelişoerıİı aonucımda ortaya çrkarlar; tarihgel birlkİıl&, topllfilrın

belirıi biİ ditzey<te işıeyilini sağladlğmı gösterdlk. Daha sonİakl, para8_

raflai:da e].e] aş""6rru gibi, toPlifisaı. ge1tştrısyi açlkIama* 1çİn, inganınyaİataca giictinü belirtnek ç;ekir. İnsarıın yarat].c1 giictt, bu btrikimderı

harekel ettiğind.en onunla gıIılrlanrr. sonuç olarak, toplırıııı işleyişlni ve

gelişnıesinl belirleyen tarlhE€I top].ungal eylelrıin öziinü oluştırran biteşen-

ıerden uçtİnciis'ürntr de "birikirı" olduğılru gögterdtk.

t4

Taİihsel topıuısaı ey1emİrı özttrü oluştııran dördüiıcü bileşeİı, kttltü-

re1 'ıniıdeltllr. Kütüijrel nodğı., toplüıll oIuşturan mtoplümsat aktörlerln et-ktnlikleri ttzerfuıe di.iştİrrmesl ve yaratıcııIğa yÜnelnegiaıir' Bu iş1eyiş

aracalığlyla toplqı kendi kend_ini yenldeTı tiretlr. Top1ırnm işleyişt ayİıl

kaıarsa, toplırısal ditzerı aynen dev@ eder. Top1rınıın 8elİşIregini; ekon@ıi-

nin 6üİıeslni,' daır" .ode'', ve uygar bir topıuıun gerçekleştfutlıtssınl

anaçlayan top1unsal aktörler düşürrı€ye baŞ1arlar. Böylece futgan yaratıclgıtciİnıi kullafinaya başlayarak, içinde yaşadlğa toplırllıı, tıiinyaF ve hatta

evreni değtştirmeye çalışır. İnsaıın ygratıiı *"":.'T'P:'_"" P}ııygu1aıaya koymasl yine de içiiıile yaşadlğı toplıIı4 bağhdı.r ' Gelerıeksel

top].unlarda var olan gelerıeksel zlhİLiyeü, eeleİıeğt tehdtt e'ıen her y€nili-

ğe ve <teğişl]<liği karş]. bir koruyııcu görevi görtir' Böyle btr topJ'umda,

yar&t].c1lağ].n ortaya çr.k1şı o1'an yenillk hoş karşılarııısz ' Bu toplrınlarda

y.r.ar"rrr!.r, ve yeni1tğift neta-fİziksel ve trEta-sogyal kaynaklı gizt1

güçlefin elintıe oldu&rıa iıarıll!.r. Bu nedenle geleneksel top1ır01ard8

sihlr, mit, ein8el fikirler ve ininçıar ağlr basar. ırııa karşı.hk teknolo-

jlk] topı.ullarda bilitne ve y€nlliğe ilr:nı.11r. Bi1ünİn tophıa1arl mitteE

ki]rt8rdJ.ğ1 göy1mlr. Mitin ortadan kalkrşı iti plmtıa !ıiüşlna11 :'Y...*'yandan zihlnsei bi18i1er ve tutıİ0iıırda, diğer i'südalı a}ı].akEa1 düzen

ıçüde. teıtnjıojik top1utrıar].n en öna!üi öze1ıik!.erindeT biri de diişiİıce

özgıirlüğüdür. Ixlştınceler Ve bilgiler h€r tttrlü eleştiriye açı.ktI.rlar' Bu

özgiirliik üre tartl.şma ortalDl tteğiş[Eyi ve yeTiliğt kabul ederı' stlİekıl

otarak gttndglE ge1dn değet' çat1şEıa1arffi 'hoşgörü ile kaİşr'l]"yan birzihiıiyett - gerğktifuaktadii - Bu öyıe bir toPlum tipidir ıd: iİye}erlıderı;

yen11iğe biİJdlk biE ıIyı'tr gösteir0dsirli ve boiİe bir ortanaan ortaya çıkanpş1şlk giiverıceslzltğe karşa kendini korqna kapasiteslnl geliştinEytister-

"Bir topluı iiretken güçIerintn <lurrınııyla yeterince tanıInı'an€tlaz 'Akştne bİr topl'uı, etkinliğlnin ve bu eğkinliıt üzğrirre €tki etme yelkirı-

liğiniı il1şkileriyle tafimlarmıaladl.r. Bu meşafe kultitrel olaıak yakila-

nr-r: Iier Loplun y8rat1c11rğm bu anlay].şıyla yönlerdirilir. BÜna kiiltiırelmodel aclını veriyorım. Güç1ü hlstorisitesi ( tarihşel killtüre]. birikiııi )

olan bif toplım içfuıde, yani işin t retlmijlin nat].n ijretioi ijzerindekl

etk1gi güç1ü oıan bir topllıtrd.a, yarabn€ıİ[n bu anlayışı s(mıttur: Bilitrı,

yaraüna gibi, doğanın durımrımm dainüşlioıüfi'ıin asn{rı gucü gibi k8bu1

eiıl].lr. Akgine historisltegi zayrf olrrn bi. toplun içinde yaratlcalıı(,

15

sadece şğIoıt o],8rak d€ğit, ınantık gibt ' meta-gosyal düz€n gibi soyut birb1çimde algr.laru.r. Bu kultiirel nodet bı18i biçinintn tasarırı]. değll, ijİe-tln v€ işin yenideİı ürettlmesi arasrndaki [Esafmin, toplıııun bİzzat kendiüzerindeki eylem y€tktntiğinin tagarrudır.,. (1 )

- Tarihsel toptuısaı eyı.e'nin topıın uzer1ndeki etklsint belirleym en

t nemli ö8eleİden btri ''birikLo,' dir. Bu birlkltrı aracılıyla, topıımu.oluş-turan topıımsaı aktörler top].u[sat eytefiE geçerler. Bu topltrnsal eyı€mle-rin btiy'ük bir böliidt, toplırnun işleyiştne dönıJktiir. Toplıımsal aktörıertıkendl ey1eıı1er1 konııgunda drişüIoe9i., .yarrtı", güctinü kuuaflms]Jıa yolaçar. İnsanın ,İaratlcı giicu topııxıgal yaşağıın tarihseı sitreci lçinde orta-ya çıkmış tinseı ve özdekseı zenginIikıere katklda bulımıır. Böylece topıungetişir.

"fiigtorisİte egğIEn srn.lf taraflndan kontrol edilse bile, küttiaetmodel egaıeı ideolojiye inilirgenmez. jdıgotoji özeı aktörlere aittlr.Kttttürel nodel bütiinget bir topııtrı tıpfuıe aittir. (ültiiret model toptırüsaıiıişkiler alaru.nl taru_mıana]ıa katkrda buıEıur. Aktörler, tı. rurttıa"rııodet içInde blrbirlerine karşa gelirler, etkileŞLrı içine glrerler, çatı-slrlar. I{er kiilturel lDodet, özeı bir birliği tteğtt bir topııın tıpını ta-.n ımlaııaya k8tkada buıunı]r. Bıı kiiıtureı opdeı bir değer şigtemi değildir.Toplıınsaı iyl veya kötü otaiı iizerinde hiçbir değer yargasuıl lçermz. Kül-tiirel btr alanı t8rıuılar.,,(2)

Tarihseı topıungaı' eyleTdn öziiTıti oıuştı]ran tlk üç ö8e, yani kurııgı-lar, bilgi blçimi ve blrtkln toplumm işteyişini belirler. Dördiİncu vebeşinci öğeıer, yant kiiltiireı IIDdeı ve yaratıctlık ige topluıın değişfurinlve gelişimlni açlklar. Topluıgal aktörtin ]zıratacı eticii, o giirıe dek toplım-ala oluşturuımış birlkime ysnl katk11araıa bulıEıur. Bu katkrlar tiısel Veözdeksel oııır. İnsanın bu yarat].cl giicu sayesinde, toplum kendini yenİdenttretirke!ı yeni l€tkatar kazanJ_r. Bu katkrıar topıUıu blçln Ve lçerikaçısııdan d&ıüştİIE uğatır. Kuşkusuz bu döniiştİn tarihseı btr 9ttreç tçindegerçekleşlr. zanan boJrutlırıa 8ğre toplumsal dğnüşiim, toptııasal değişim vetopluıgal evrlm adı nı ahr. TopııDsal dijrıllşümler b1rIeşerek toplı[ışal de-ğişi,Dl, topıu,gal değlşinler de birleşerek toplım'aı e,,rl,i oıuştururlar.

T'opıımıın işleyişfuıi ve değ"işlnini tari}tsel toplımsaı eyıan aracrıı-ğı.yla ana batitatıyta ottaya koyd.tataj soltra, çöziimıe[ıgDlzin blraz dahsayrıııtılarrna 8trebitİriz.

16

''weber'e göre eyıemin toplımsa1 olnagı, blreırİn o18ıı öznel bir 8rı-

lan vefi'Es1ıe bağlıdır; birey diğerlerinin davranışlbrını d1kkate aı].r ve

sonra da keıi<list bir eylğide bulılrııır. Eyjtemtn nomattf i'ğıılGindirtlmcslnlnkayna6ı etuıeştıı değil<lir. Topıınaaı ttişkilere egeoriı olan değerlerdİr'

Değerler kendini şu kaviı'İnlarla dtıe getiitr: otorlte, reşruluk| yaptlr ı

Vb. Gı.ırvitch'tn, üIrkheim'].n duşuncesinde evf,inİnL gğşterdtğt ortak bilinçkavraı[, soq.al sisten kavramaru.n eliştirllebiıir bir formitlleştirlfuıe-glnden başka btrşğy al€ğ'litir. Başl€3ly]a ıiışti ıtıııaır ve bu ikiltıİği,tıretici lle yapltlarl aragrndaki i}rskiyr taİı].nıaıy8nla lenzerdtr' Birhrdfta btrey blr grupla, ortak bir kiştyle öFdeşleşir; H,ylece dıryguları,

nolıDlart, arzuıarl paylaşrirdk btreyseı'uğİnl aşar. Diğ€r yarıdan, kişytgel

bir fert 8ibt başkasly1a iıtşki içtn de keİrtini aılle getirerek ktşiliğintzmginleştirti. " (3)

insanlat sosyabllite aracaıığlyla grup, top1uıuk, topl.rrn. -ve btttttı-

sel toplımlarl oluştururlar. Bu sosyabiltte biçinleri fid bİçlDde ortaya

çr.kar: Kastrİi kaynaşmı yo].uyla 9ogyablılte ve klsmi karşattı.k yoluyla sos:

yabtlite. ijyeterin a1mi toplırıısal büttİstİı bir Psrçrs]. olduk1ar,. €ğiıfuünt

belırttiklerirıde k1soi kaynaşr'a yoluyı.a top1ım8a1 blrlİklerl otuştıırduk_

ları soyleıl.r.' Btmd ı<afş111k, insarılar ortak'blr yap].tJ- gerçekleştirmk

üzere, herkesln kendL kışıseı çlkarlaf,]. !çtn, binıraya gelresiyle oluştrır-

dukları toplumgaı btr1ikIerftiüde kiğnt laarşlğlık yoıi.ıyla şosyabilite aracr'-

hğr.yla ortaya çr.kt].klarl 9t yleneb1tir. sanayi devrlmirıe kad8r orta]'a

ç].lqD].ş toplıxı8aı bif,likterd€ blz ifuygusu egeıendlr. Blreyler bu "bizlerin"lç'nde eri.ınişlefdir, Bıl toplrmsal birllkler içlnde bireyse11ik ve kişiliageltşrglıişttr. İiştıeriı taş1dlğı. klmlikler birblrlef,iae beTrzer' Bu kişİ-terln yaraüıcl gtıçleri geıtştEmişttr. Böyle toplınısal birıtıderde klşiIe-rfuı ttretİDi, topıumı y€niden tİreüleye dijnükttir. Toplunsal değişrede önemıi

ro1 oyrıayan, toplı.oısal s8dIa gögterenıer hoşgörtİyle karşı.1arınad'ı-k1arı

gibt, bttyuk bir t@lırDgaı baskı altında da tııtulrırıar. Böyıe toplunı'ardaki

değİşıre hızının te[Dposııııun düşilk ol'nası doğaldaİ. sanayi <tevrtminden 3onİa

orEya çr_k;arı llberaı dğıokrat1k topıumlarda bİrey birçok blr€ygel özgiİr_

ltlklerlne kevuşmştur. Btreyseııtk tjn plarıa geEıiştir. Benriğini bıjlan bu

blieylerln yaratIcı güçleri çok getiştDişttr. Blreyıerin ttretlnlefi sonı-

aa]n48' gerçeklğş.qirdt'tderi yaPıtlarl, özglln oıÖiğu, yentltk gEt1rdiği ö1çü-

de'tıeğeriea..zfiE&tadır-. Bu özgür toplum rçrn1€ insaİ'ıİ ry ::",':.:" r*FratiĞı oııtaktadrriar, Kıastk bilgılert eleşt1iTeden, oıdğğtr gibi aıeı,

t7

cırllara Lıranan insan tipt Frl.ne, her Eirlü bilgiyi akıl ve rıane1k süzge-cinden geçlren, bımlar tizertnaıe yentd€rı diişlİıen, ek,tk 8ördukleri konılar-da yaratrcı guctİEü kulıan8rak yeniIİkleİ yaratarı inşan tipi geıDiştir.

Tar1hsel eyIgıin çözit0ıe0lıe6t Kıltiire, yani iısan ve yaPıtıarı ara-8lıilakt ittşkit€r€ yğnetl}tİr. T.Par6ons özelıİkte küttiir, topluı i.e kişi-uği birleştirEn bağtar uzerinde r.graf eder; t-" a,

"yr€Ioırr'g*er ıo]İ'-.

adını verir. sanayi toplıımr.arındarı uzaklaşı1dığl ölçiide tş, kerıttni ilalıaaz lapıtl8r ve iiretlm iıişktleri 81st€[ıi Eibi, ala}ıa çok zıhınsel etkinl'k,sınrflama, uJnm aragt].rmaş]., nant* gibi taktim eaıer. sanayı toplııılarırdaiş, değişne' yaratma ve Elmgeseı değil,ierdir. Kuşlaıguz,

'arıayl topııDır-

rınğ da bl.reylerin davranışiarınr betlrlqyen ve onlqra feüıberıik edmnonılar sistemi vard].r. Bu nedeaıte blz sanayi topıu4arr*]*;;;;;ör8titlem1ş topıııııar adını verL5roruz. ratat uu norrıra

"ıutauı'rln teıı.-

].inde aklrn bulurması, bu kurıID1arın topluDsal aktöre baskl yaplEgmadgğil de özgtirlük a'l.nları ]ıaratılagtna yol açoıaktattlr. Biz zat€n tıı kı:rıııı-lar1 ve ör8ütıerl, lİı,8anrn yarattrğl yapatıarln btr böttfoıil oraraı< tatıııediyo:uz. Nesal kl otoıntıı,

"çı1., qrgı"gyar gtbı hsanın y.aratıcı gücii:

nttı naddl Fpatıarl, lısarıa daha faz18 özgtlrltİk a."a.a..r., lor'* .,J o.-güt 8tbi tlnget yaDrtlart da a5mı aınaca hizıEt efuıektedirıer.

Hi8toriglteşi guçıu oıan bir toplrnda topılmsal eylen, teknik vesi]'asal yönıendlEneler taraf1Tıdan eggıE.nı.İk aıt1Da al,oo,şt].r. h.I aijıa'alletntk b1rıiğe Hu ,,'br' tarihseı .ei ıem şistğd tıiyoruz, T9rth9e1 eyıeııgistent kurumlaştEnajııa toptıDsal blçimı.ere, top1ıDsal slsteoılerevekarar aIan].arlna dönusiirıer.ıeı, kol'ektif ,an,,'"., **T:::T;,H:Til"}rr::,"i#;*İii;]Tii-rx yakaıa].an ve on].arı uygulayan edLııler ve giiİeçler .aracalrğlyla ala herbiitünsel toplı.ım, her özet grup, her sos5.abilite niçıııı ve *. *" ri*oıonlara özgtt olan karşıttıklara, tanslyorıı.ara ,e ç'tış*ıara ı.rarırrı". ,r"ğııarl aşarıar. Bmıarı aşmak geçici ve istikrarerz itengeler aİacıılğıylaotrır. Böy1ece yent koll€kti'f yaratfclıık 8tayretI€ri ıçi, rş"r"t ooitl".bu1uırıug olur. l _

,"iaşan1*ırın tari}l yaptıklarr.nı ar'ı"*t ıçır, her an tanmlgoa,<teğerıendiaııe ve seçflE oiaııatıarıng sahİp oldııkıaçını kabgllenııet cere-]<i1,.,

ierewelci çözttıı€trıg, kıırıııları, h..e1.t r"kt;r1;i;;;;!!ıııırar bcıyıırıca toolumsal oyımun kıiellarltı

"'n rır... gy_les"ı çğrürr.;(I'arıalyse actioııairste), kı]ral1aİda'r onlarıI varolna *dorı"'ıoe ,rı"ş..,

18

ıDmtağ].nın geİisindekl bİr tarihsel eyıem aigteİnlnLn dj,rıaoiğint keşfe-tler... İnsan sadec€ yaratıcıhğl ve ıtretİnı tçtnde tarth_gel konu oıarakyakalanabtftr. " (4 )

insamJ.n m uııeın1i ozeılıEerindğTı blrt yaratac]. olnasıdrr. İnağıyaratacr. güciiyle birçok yapatlar oluştıırur. Daha sğıraıd aşalaı8rda,l.risEıln Frattlğı bu tinşeı ve özdeksel yapatlar, insana belirıer ve hatta

ona eggDen oluı. İnsaı, yaratt].ğı yap].tlara ttzer1nde kontroı ol8rağaru.

stirdtt$Ek iğter. Yaplt1arfir kontrol edeoeyerı lngeı, yabancılaşE konrımuna

diışer. s8ntİy1 sosyolojlslrde ele alırıdığı gib1, lşlı Dekaİılzagyon aşaıa-g]Jıdg, fuıstrıı,n yarattığl nakina, lnsana egeIIErı olmştırr. İşte uzun siire,işçinin yab8atelaşmemaıaıı 9öz etEişızaıirl işln otoltssyon aşanasınde,

ııafttnan:ı kgrxıi t€ndni harei<ete geçtrebiıme, kontrol etme oıarıağ].na

kavuşmasıyla birlikte; işçt, hı Parçaclk ve tekrara dayğı8n bagtt iştenkrtrtularak yabaic].tasEtlan da sayrıtriştlr. İşte topııııtarh geıişnesineparalel oıarak, ııarat].clhktan ve yarattlğı yap].ttarını., koİıtro!. etne

olanağıJıd8rı uıaıırııi oıan instrıı.ar, tarlhte taİşılaştr.ğı yabeıcltaşıa1ardan

far,ıdr. ,oıaltararla tarşılaşlrtar. özet1ikle de bu yabancılaşoa tiitteri,telğLik, bürokratik ve siyagal al8rrIarda göze çaf,par. Teığlk, bttroırratik ve

siya_sal 1mbancılagtrE1qİ, çalışanları işlerlnl kontrollİrdeTı yokgun b].fak-

Dalarm:Ln bir sonucıdur."Yabaflcıı.asa kaynaklarının çokluğu iaıeoıo ji tlpterlnin çokluğımu

'baiıikte getirir. Ra}ratl].kla bu konıda üç duzey dyralabitir:- önce teknisyen iaıeoıojiıeri: Bu idEolojtlğilde teknik geLt$e

vejra verimliltğİn arbDas1 toPlıflıgat Jıaşaı].n motort gibl dlt<kate aıml.rıar.Bu'ıdeoıojiler, topıımsal davraDJ.şlarm tesiğin gerekladne ba,yun eğ[egi-ni ister].er. G. Friednğrı, Tqylor ve izleylclleri korııst]İıaı8 !u tdeo1oji1ertiplnı v€ i.şln söztle-bilimselltğtne [Eşru oLıay8ıl başvıı.ıisruıu çok trıiikemlEl

. biçiııde t8nım18d1.

-;Da}ıg sqırb, bıırokritik ideolojiler: Bu ideolojiler; tarlhseı lnsa-ıı, o-ilirısel di}&ata aı.ıJıan u.98at örgi.itiin i99el laıratlaİana boytı!ı eğdiriİ-'ler ve örgıitiİn ıuıtıgınr blreysel duygrılarln ıısdışılığı.iıa karşl koyarlar.fti küiraırteristlk teoısi1ci:l€rlıden biri de uayo o18İı bu j.iı€olojt tipi, dç-selleştiİtrEk zorıında otd!ığü ortak aıeğerlere b1reyın.btkin katr.lımm]. İs-:ttt;-'ıjs*ıa}öir örgüt, kişigel oınayan bir yasaıar blruği değiıdir, fakatblr.eylefin ort€k 'bir değe'le btitiin1eŞlE sisteoidir.l Bİreyler de bu ortakiieğere .katl]!ıak zor'urıdadarlar. Büttİıleşns, taİihseı insEıI.n taşlylc].lar1.

ı9

bireyıer .ve ortak tşİnin garçekıesest için zoaıürı olanaklar arasmdah€rzaıan varolan tansi]ıona saygr. gögtemez.

- soİı olarak slyaeal tiİeoloji: BİİeJıtn zor ve ba9ıçr kadar uyarı vetkna yoııryıa öziıeşleşıEsidlİ. Bu ideoıojt tık tktsi Vticut t'üı.ılduğıİıaıa

totalitar olur. Tota. ıiüarizıı, o halde geltşaederı .ğİrı.ıoaz. TotalLİarİ@dtktatğrlükıe karr.ştar1ıDğıaıJ.dl.r. Dlktatğrltft çok <ıeğ!şiır topıuDça1aİılmıar alablıen slya5al lktİiıar biçtntdİİ. Generaı Fraoco d1ktatörıüğugeıİşrnin biltıclne dsy8ma&ğmdaıı totoılt€r aIeğt1iıtr. Bu diktatt rıiiksadece İspanyol toPıEu .tiz€rİne, reaksiyoııer bi.r egEDqnıiği oluşturur....TersLne, ı4c' carthypI aıönğEinde, AIErtkğ topıımıuniıa. tgtaıiter eğtıt!ııergEliçEişttİ. Totalitef, btf tdğoıirjt'iin içİİİİe g9:ı15tıği. koşuılaf]. buradainceıemek yeriıde o1Dayacakt].r. sadece, bir btrlik tarafndan getiş[Es1nekarşı duyuıan iç8e1 ve dış8at her saıdıİanın totaıiter bİr gelişEeyi deberaberlnde getireceğl fi,krint hatllatmakla yetfuıeceğiz. Totalitarizıılnİçsel ve <lı9sa1 ııederılerİ kolayca ayf:.ı8bi1tı. İşeI ııe<lenler özetlikle,fe<la' e<lilni.ş b1r kıışağIJı, bİreylerlni gğlişIE içftde o@_"bir' tqpftE ımIğruhas].ıun ger€klertne ve gelecek kuşakıarr.n mltruıuğımğ Eoyııı eğffrm,bttyük bif gellşm€ at].l]JnJ. tçiİıe girnig genç azgelrşd,ş toplııılar ıçin deörıemlidif, itlnclteri, daiıa celişIDiş bir toPıun tarafrndan eıe geçirt]-oişavantajıarı yrl(m8 giriştmlnde tulıırıan datıa genç toplınlann geltşıesiytelehtılt e(iiten niireffeh topluo&rrda.. gğrtil"tİr i ıu neatğnle totalltarİzm iiy8-sal oınaktan çok kiiltürel, baskica o]iıa&tac çok !ütünleşĞirtci, poıisiyeoloaktan çok atılaksatr<lır. (5)

sanayt uygarlr.ğ$dE topırDsal aktörtİı €ytemi tekn1k, bürokratl.k vegiyagaı çef,çev€ıefle- beltrıerqE*tedir. ort8ç9ğ @ıııea, ınsgıın ey_,lerü;meta-sogJrıil kay nakl!. topıulı8ai .ığrr8uag çef,çeve8ly1e: lbeıİtleiıuiş,'çg g]ııııa-l@rııştr. İnsan, bir y€rıiırrr teknolojiyi ve iiretlo 8üçlertDi, tuger yard9ntopıum8al ğrgıitlem€ ve siFsaı ytEı€tin blçİmlerint geliştiaef,ek, içindehapsolduğu k€ntklesıiş, kristaıleşDig ıiodaı topıın yaFsım parçaı.ayaraközgurlüğlİıe uıaştı. Çasaş tnqqn, tğtnoloiiıin. v€ türokrağ. tnln lİısan üze-rinaıekL eg€menl1ğini aşın yo1ıarı61 €imaıatqdıf:. Bug(İntdİ. çıİg4ş toplıJm-lara, smgytlesİş, btirokrattk ğfgiitıer1nt kumış ve ro:nıılaşıış t9pııID18radını veriyoruz. @lişıtş toplrDıar u1ı!8a1 gellrlerlnin btıyü( btr bötlİdİntİaraştınDo Ve geltştfumeye EEfiıaktaahrıar. Bt ylece, tetğıoıojr baş iıörıiıüfiİ-atİ blr }ıazıa gelisakteilİİ;.' Bıflrn yaü.nda tgiE örgiitıemeşi d* cıa gş!jk;eh€ı(teaur.Bıııuascmucıtııdb ttfoito,plı!ııarblrbifıeriyleilişkİLt

ZQ

}iale gelmiş1er<tlr. 'tekiolojl v€ tiİrokratlk ğrgütıeİ tİİD topllmu denetlnaltİia a]-mlştır. Bu -nokt8aıa blr peradokaun ortaya çr.kt].ğını, gğrtıyoruz:

Toplumlar gelişttkg€ öiİ€yin hargket aları]. 8pn1şıg!iş, seçmekıefi artDaş,

ufku açi1:nıştır, -f,akğt aliğer Fnaısn t(fu davraru.şları iıenetfuı aıtınaalanarak] özgiirıiiğü klş1tl€iniırştır. İnianın, yıkarriıa Bözürıti ettiğltDizyabancl.I8şDg btçi'ıleitnaıeo kurluInasr için, eıı tııce €iyasaı yagma etkinbtr biçtnde kahlınağı 8eİ€klr. siyagal yaşaDa katlıIrı8k, iktittiar? katlıDakanıaEna gelir. İktiaıaE, topıüıIİr tşlğyiş biçtrdni, denetfuıini ve

yöneıinlerlni beıirler. Bö,ylece: irtsaı, 1ktldara katıfuıakla, İçtnaıe

1gşsd!_ğı r€p&-!!&ıI| tşığytş biçİminin saptanmasına da kat].Itnrş oıur: Bıı-:ffiş biçtııi <te, kuşkuauz, ln8iınm yaratı.crıağna engelıeEyen, tİretttğtyap1tlarl üzerindeki konlroliİnii yok eüDec'm bir ortaru yaratac8ktf.

- ç8ğd4ş l toplrrnıaıjda €n orıem].l künıIı tıevlettir. DEvıet, topırtıu oıuş-

İlrrEı toilumgal 'aktörıerin topıtnsa]_ ty1e6ıerine oıanak ver1r, oİrtara

yğnlendlrİr ve bazeıı de cıl.arr kı.srt].ar. Toplırnsal eytem uzerlnde etkllio]Lan }u kurımu açıkreıııBşa ,çelaşab.!ı. Devıet kğıusımiıa birbirind€rı farkıliki ,8örllş var'ibr. 'lBıaınclgüıe 8qre .dbv1et fan@eni eTı iııGlindan, €n

nodernine ı<aaar r,ıı toplınlar içln ortaktrr. Yl'neten ve ytİ_ıetileat aFrm].oıan tıı irksğl ferıoııpgıin her ortaya çıkışrnila, dğvıett€n ate söi gdilir.Bif iIıganrn "veya ıdiçiİk bir azınlik griıbıiınıi tkııi veya .ıııddt zoİlama af,dcı-.1ığı.y1a işiteklerini ;'d,,t,a b.1iyük btr ınsıın grubıJrıa kabuı ettinDesl 8ıunda,aığVlet ortaF ç:.kar. ııatı az, vev; :d€tıii llğfi düzey4eki far*lııaşmğ devlet-gel nitetığe hiçbirşey geği;gEırtedlr. Bu sav tarlhçller ve trukukçu 906-:rblöglar arasinda btİylİk pfotciğto1ara nedan oldu. Lucim F'ebvre, devl€tlçl.n .iığri liıırulen bu sav]rı affedileoeyecek derecede mığıat oıdugıınu ue.llrtlİ. Toplıınların l]* döoemteriıe ait iktidar sonnıar]. gİyasat blıe.attyğ.I]ğj€ceğ'ıttriz iiİldbndrİ. I6üitce Hatlflou,. ''I(goı hukuğunun t1keıeri''1916,iiı1I. yapitanib 'ayni kafşttlığı €avtmur. Devıet, 8ncak 1ığrt btr ııygar].ıkdüzeyine nı"şm]_j blıaIqİda söz koltıLgu o].abilir. Devıet, ğadece beılrıen-mrş, niildğmeuiışmiş siyasat birlikıeriİı biçrfii için kull€ru.tabilir. Burada

lnsan aklanu ve lradeglnin lktftların örgiitle@Esl sorımı.arlna uyguı€rma-

sl.yla söz konusu o_j.abi].ir. |' (6)

Buraita ' iıkel toplırııar içİ.nde €Eıbriyorcr bir hatde bulırııan devıet-teİı 8öz €tniyEc€ğ1z. sanayt uygarılğı içlntıe oıusış d€vıetl dl.t*ate a18-

cağrz. Bu devıet gitrekıi bir değişi!ı vi donuşuıı içindedir. Devlet, fupara-torıuk' lüLeci :dğülğE' feoatal tıevIet , ıttakiyet, rcşrutiy€t , te[ibiıt

21

cleınokrael aşaDaıarında'ı 8Bçerek, hıgıİr oluş!ıakta ot8rı katıh.!ıcı. demokrasiaşgEagına get'üşttr'. Kat!.lIircl d€moı(r8gi aşamsındaki. devlet, kitle devıe-ti otacakt!.r. Kıtıe devleLi kltıe toplutrıİıırn aıevtet biçtntdir- Kıtle top-luqıurda.' kitle gagtr''r, kitle ti'iketi!ıi söz konıısu o:lacaktE. DevlEttn bt:reysellikten ktftuıı4 ttrigtlnku aş€ma€ınrİ geıneslni kısaca- açıklaıarya çalı-şaıJ.n.

"s8rıayt topııIErnm aıevıettni beıirleyen tgEl niteltkıerderı birlstkunmlaşoış o!ııasldır. Yöııetenıerin gucti, ktşiseı oltEyan, nesrıel kuraıla-ra uygun olrrİaı( yaygınlık ı<azbr[r. Devreisel iktidari, laırallara, ygıl. hu-kuğuı trsHİtltiğijne göre ıryguıanan blr iktldardf. Çağ<laş <levlet, }ırkıık dev_letidir. Iher1ng'in göğterauğt gibi, devlet çok iyi anlaş].ı.Dş bif politt-ka gibi hut<ııktan vazgeçeo€z. hı zorudııluk devletftI deıEmlııığ]. korıug@daila aç:It bir btçlnale ortaya çlkar. İkttdarıı varıığııı. stir<tiİroıesi ve yantkıJşakıara geçmest için, bireyseı aş8Dayl geElesl.* Lişişet o]nEİan aşEney€u].aşması geretcktedl'r. Bir btreyin, biı btrltğin, iktid8rı kaybet[€gt,devletin varlığının ]'ok oı!ıas:. anlaguna geımry'.ıiaıir. hı elruı ita anca&d€Vl€tLn kişisel o]_mma8ıyıa gerçekleşebllir. Kurunıa@a uzım bir tarihselsürecrli ürtİrıüdıü.. KöıGnitde ' sadeee hifitEan v€ uyrqklarr af,as].rda. kigigeltltşktıer vardır. BlrEy8e1 guc{t, doğal saygrnıığl, kararıarınm saygurıı-ğ1n:. €opoze def . bjrd8r başk8 şef , bo]nm eğ[e tlişkl,lerİnl. geneuiklegözleşneı-l ve karş].b.klı göz veılEıer 'lızerine kua8rak ePçqeEitğtnirİ aev€-mfiı garantı eüD€ye ç8ıLş1r. hı angajmanıar, gelerıek guc( i ve değerinikazrıır. '' (7)

Devı€t tktiiıafJ., rıe yunnğrıı, kırbacin ve baıtafln, İ!e de iıoğa-.{tstttguçterftı €g€[tenliğİıe bğ1ı oıııalıilır. sanEri uygarı:,ğffiln niteled1ği toti:lınlard? d'evıet, toprımsa1 alRtörlerlİı tra4eıerinin egeıro olduğu bir 8ucedsyarDalıdır. senaylleşn gilrecl lçtıde, rerkintııist aş@Eda, devletin,başta ek(ncrıl! yaşeı oıhak ttzeİe, toüpııfiım ttfo yönıerİne drıtelıı_]'e etqıesilstendi. Bu aşğıa llcaretln ekon@ik yaşaEı eggrEıı oLıuğu aıön€[{t. A.şELth ve Rİcarrto gtbt klasİk, l}tliatçJ.ıer.m düşiİıcelerınğe aııe' geıeqıısEı8yiln egeoren otduğu, ıiber8l kapttalizıı aşaııasında, devletrn ekonoqırkve topklr0sal yabana eıı aggafi dlzeyde üıd8h81e et!ıesi isüer ılşti. Liberal-ıeşne s'rirecl içtnde holdrnglerln, kartelıerln ve trösllerifl oıuguruyla,piyasa ekoİımls1 tekeııepeye yuz tuttu. Liberal kapitaılme ters dttşm butekeıIeşE ortadm kaıdraInagı amacıyıa, <tevletİn mıdaha1es1ıstendi. h:na karşılık, devletin, .topıımsal yaşoa fazla fi,lldahaıe ettrEsi

22

t5terrDirorüi. Bu gijn lge sdsyal dev1et anlayrşı lç1rde, devıettn, haıkınt€metr çı.karlaiın,. g9rçekıeştinPsl amcıyla, claha faz1a d'rdahale eblıesl

gerektiği ğrıe sııruıt'Ekteaıtf . Devıet, tçtııde bıilmduğu topludrkl, toptun

tİyElerl arasffida bağlantaF kırıTıahd:.'. &ğıu gerçek1eştiİfiEk içtn 'ıe,tıEvıetln işleytşİ nesnel hıkuk kurallarr tmellne dsyema1r.tıı.r', Devlet,

saıayi uygarliğna ııygı:n olarak, topıımsal aktör1er1n yafatıc1l]"ğfir.

en8eıl€rıemeıldtı onıarm Fpt1ğ1 yaPltl€rı. tizerirdekl kontroılerfuiiartarna oı.eıağrnı venıelldİr. Devlet, b1reyln özgıtrItftlerini garanti

etrneltaıir. Devlet, bireyin özel ta3arruf haı.Idnın guvmcesi oiınaııdır'

23

I

REftrAI{s ı0üjAR'I

1. ToURAiM' Aıaine, koahıcti@ de 1ğ soci6t6, Parls; EditİonB aıu seıJil,1973, s.29.

2. TCf,iRATNE, A., a.g.e. s.30.3. ToIJRAII\E, Alatne, soĞtoıogle ate t'actidı, Paris: Editiong du seutl,

1965, s.60.4. ToIJRAINE, A., a,g.e. s.125.5. TOIJRAINE, A., a.g.e., 8.1,66-167. .

6. PRü.0I, ı'Iarcel ve Jeeı Boulouls, In8tttutl@ta Poıitiqres et DrcEtccDstitutlmıeı, Parls: Daltoz, 1984, 8.3-4.

A