İltİfat lƏtİfov, ŞÜkÜr mustafa ŞÜkÜr mustafa...

9KMYA KR MUSTAFA, LTFAT LTFOV

mumthsil mktblrinin 9-cu sinfi n Kimya fnni zr

bal ry, irad v tkliflrin v [email protected] elektron nvanlara gndrilmsi

xahi olunur. mkdalnz n vvlcdn tkkr edirik!

MLLM N METODK VSAT

Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyinin 03.06.2016-c il tarixli 369 -li

mri il tsdiq olunmudur.

Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyi 2016

Mlliflik hquqlar qorunur. Xsusi icaz olmadan bu nri v yaxud onun hr hans hisssini yenidn ap etdirmk, surtini xarmaq,

elektron informasiya vasitlri il yaymaq qanuna ziddir.

Bak nriyyat

Mllim n metodik [email protected]

9KMYA LTFAT LTFOV, KR MUSTAFA

mumthsil mktblrinin 9-cu sinfi n Kimya fnni zr

DRSLK

Drslikl bal ry, irad v tkliflrin v [email protected] elektron nvanlara gndrilmsi xahi olunur.

mkdalnz n vvlcdn tkkr edirik!

Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyinin 03.06.2016-c il tarixli 369 -li

mri il tsdiq olunmudur.

Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyi 2016

Mlliflik hquqlar qorunur. Xsusi icaz olmadan bu nri v yaxud onun hr hans hisssini yenidn ap etdirmk, surtini xarmaq,

elektron informasiya vasitlri il yaymaq qanuna ziddir.

Bak nriyyat

[email protected]

ap

n

deyil

AZRBAYCAN RESPUBLKASININ DVLT HMN

zeyir Hacbylinin,

hmd Cavadndr.

Azrbaycan! Azrbaycan!Ey qhrman vladn anl Vtni!Sndn tr can vermy cml hazrz!Sndn tr qan tkmy cml qadiriz!rngli bayranla msud yaa!Minlrl can qurban oldu!Sinn hrb meydan oldu!Hququndan ken sgrHr bir qhrman oldu!

Sn olasan glstan,Sn hr an can qurban!Sn min bir mhbbtSinmd tutmu mkan!

Namusunu hifz etmy,Bayran yksltmyCml gnclr mtaqdr!anl Vtn! anl Vtn!Azrbaycan! Azrbaycan!

Musiqisi

szlri

HEYDR LYEVAZRBAYCAN XALQININ MUMMLL LDER

ap

n

deyil

58

Drsliyinizl tan olun! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Metallarn mumi xarakteristikas1. Metallarn icmal, tbitd taplmas v alnmasnn mumi sullar.

Metallarn rintilri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82. Metallarn mumi fiziki v kimyvi xasslri.

Metallarn elektrokimyvi grginlik sras . . . . . . . . . . . . . . 133. Metallarn korroziyas. Korroziyadan mhafiz . . . . . . . . . . . . 18

mumildirici taprqlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

sas yarmqrup metallar4. Litium yarmqrupu elementlri. Natrium, kalium v onlarn birlmlri.. . . . . 235. Berillium yarmqrupu elementlri. Kalsium. . . . . . . . . . . . . . 276. Kalsiumun snayed alnan mhm birlmlri.

Suyun codluu v onun aradan qaldrlmas sullar . . . . . . . . . . 307. Bor yarmqrupu elementlri. Alminium v onun birlmlri . . . . . . . . 34

mumildirici taprqlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

lav yarmqrup metallar8. lav yarmqrup metallarnn qsa icmal.

Dmir. Dmirin oksid v hidroksidlri . . . . . . . . . . . . . . . 409. uqun v polad istehsal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4410. Mis, sink v xrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4811. Praktik i 1. Metallarn v onlarn birlmlrinin xasslri . . . . . . . 54

mumildirici taprqlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

2. Qeyri-metallarn mumi xarakteristikas . . . . . . . . . . . . . . 56

Flor yarmqrupu elementlri13. Flor yarmqrupu elementlrinin icmal . . . . . . . . . . . . . . 6014. Xlor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6315. Hidrogen-xlorid v xlorid turusu . . . . . . . . . . . . . . . . 6516. Halogenlrin mqayisli xarakteristikas . . . . . . . . . . . . . . 68


Oksigen yarmqrupu elementlri17. Oksigen yarmqrupu elementlrinin icmal. . . . . . . . . . . . . . 7418. Kkrd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7619. Hidrogen-sulfid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7920. Kkrd-dioksid. Sulfit turusu. Kkrd-trioksid . . . . . . . . . . . . 8121. Sulfat turusu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84


I. METALLAR

Fsil 1.

Fsil 2.

Fsil 3.

II. QEYR-METALLAR

Fsil 4.

Fsil 5.

1

M n d r i c a t9K M YA

ap

n

deyil

7

M n d r i c a t

6

Fsil 6.

Fsil 7.

III. ZV KMYAYA GR SAD ZV BRLMLRL TANILIQ

Fsil 8.

Fsil 9.

______________________________________________________________________

Azot yarmqrupu elementlri22. Azot yarmqrupu elementlrinin icmal. Azot v onun oksidlri . . . . . . . 8923. Ammonyak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9324. Ammonium duzlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9625. Nitrat turusu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9826. Nitrat turusunun duzlar. Tbitd azot dvran. . . . . . . . . . . . 10327. Fosfor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10628. Difosfor-pentaoksid v ortofosfat turusu . . . . . . . . . . . . . 10929. Praktik i 2. Qeyri-metallarn v onlarn birlmlrinin xasslri . . . . . 11330. Mineral gbrlr v onlarn tsnifat. Azotlu gbrlr . . . . . . . . . 11431. Fosforlu v kaliumlu gbrlr. . . . . . . . . . . . . . . . . . 117


Karbon yarmqrupu elementlri32. Karbon yarmqrupu elementlrinin icmal. Karbon . . . . . . . . . . 12133. Karbon oksidlri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12534. Karbonat turusu v onun duzlar. Tbitd karbon dvran. . . . . . . 128 35. Silisium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13236. Silisium-dioksid v metasilikat turusu. . . . . . . . . . . . . . . 13437. Silisiumun tbii birlmlri v onlarn texnikada ttbiqi . . . . . . . . . 138


38. zvi kimya nyi yrnir. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14339. zvi birlmlrin kimyvi qurulu nzriyysi. zvi birlmlrin tsnifat . . . 147

Karbohidrogenlr40. Doymu karbohidrogenlr (alkanlar). Metan . . . . . . . . . . . . 15141. Doymam karbohidrogenlr. Etilen sras karbohidrogenlri (alkenlr). Etilen . . 15442. Asetilen v dien karbohidrogenlri. Asetilen . . . . . . . . . . . . 15843. Tsiklik karbohidrogenlr tsikloparafinlr v aromatik karbohidrogenlr. . . . 16244. Karbohidrogenlrin tbii mnblri v onlarn emal . . . . . . . . . . 165


Karbohidrogenlrin oksigenli v azotlu trmlri45. Doymu spirtlr. Etanol, etilenqlikol v qliserin . . . . . . . . . . . 16946. Doymu aldehidlr. Sirk aldehidi . . . . . . . . . . . . . . . 17347. Karbon turular. Sirk turusu v ali karbon turular. . . . . . . . . . 17648. Mrkkb efirlr. Yalar. Sabun v digr yuyucu vasitlr. . . . . . . . . 17949. Karbohidratlar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186. . . . . . . . . . . . . . . 190

. . . . . . . . . . . . . 194mumildirici taprqlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

Terminlr v kimyvi anlaylar . . . . . . . . . . . . . . . . 197lavlr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

50. Zlallar 51. rimolekullu birlmlr polimerlr52. Praktik i 3. zvi birlmlrin xasslri

DRSLYNZL TANI OLUN!

Maraqoyatma yeni mvzuya maraq oyadan suallar.

gndlik hyatmzla laqli v

Faliyyt zuda yrniln biliklr arasnda laq yaratmaa xidmt edn tcrblr v nzri taprqlar; fal idrak prosesin hvs oyadr.

vvl qazanlm biliklrl bu mv-

nteqrativ blok kimyann digr fnnlrl, sa-sn, biologiya, fizika, riyaziyyat, coqrafiya v s. il laqsi.

Bilik qutusu mvzunu daha geni v drin mnimsmy kmk edn mlumatlar.

Bu maraqldr kimyvi dnyagrn geni-lndirn v biliklri znginldirn mlumat.

Nmun mvzuya aid msllrin v ya n-zri taprqlarn hlli nmunlri; sonda ms-tqil olaraq hll edilck msl v ya taprq verilir.

Aar szlr v anlaylar.

hr bir mvzuya aid mhm termin

yrndiklrinizi ttbiq edin v yoxlayn zuda yrnilnlri ttbiq etmk v mhkmln-dirmk mqsdi gdn sual v taprqlar. Biliklrd zif chtlri myyn etmy v ya-radc bacarqlarn inkiafna kmk edir.

mv-

mumildirici taprqlar hr fslin sonunda bu fsild yrnilnlri mumildirmy xidmt edn sual v taprqlar.

Terminlr v kimyvi anlaylar drslikd istifad olunan sas termin v anlaylarn izah.

zahatlar mvzunun mzmunu il bal sas anlay, trif, qayda v izahatlar.

ap

n

deyil

8

METALLARIN CMALI, TBTD TAPILMASI V ALINMASININ MUM SULLARI. METALLARIN RNTLR

IX sinifd kimyann yrnilmsi metallardan ba-

lanr. Mlum olan 118 kimyvi elementin 90-dan oxu metaldr. Metalsz Yer krsini tsvvr etmk mmkn deyil. Bel ki, Yer krsinin nvsi, sasn, dmir v nikeldn, mantiyas alminiumun

birlmlrindn, litosferi (Yer qab) is bir ox metal birlmlrindn ibartdir.

Fsil METALLARIN MUM XARAKTERSTKASI 1

1

Kimya v biologiya. Canl orqanizmlrin d faliyytind metallar hmiyytli rol oy-nayr. Msln, fotosintez prosesi maqneziumun zvi birlmsinin (xlorofilin) itirak il ba verir. nsan orqanizmind metal ionlar fermentlrin trkibind, qanda v s.-d yzlrl mhm kimyvi proseslrd itirak edir.

METALLAR 1blm

Man v mexanizml-rin sas hisslri n n, sasn, metaldan hazrlanr?

sas yarmqrup metallarnn dvri sistemd yerlmsini nzrdn keirin v suallara cavab verin:

Qrup

Dvr IA IIA IIIA IVA VA VIA VIIA VIIIA

1 (H) Q e y r i - m e t a l l a r H He 2 Li Be B C N O F Ne 3 Na Mg Al Si P S Cl Ar 4 K Ca Ga Ge As Se Br Kr 5 Rb Sr In Sn Sb Te I Xe 6 Cs Ba Tl Pb Bi Po At Rn 7 Fr Ra M e t a l l a r

sas yarmqrup metallar dvri sistemin sasn hans qruplarnda yerlir? Sizc, bu n il laqdardr? N n dvrn nmrsi artdqca metal xassli elementlrin say da artr?

Faliyyt sas yarmqrup metallarnn dvri sistemd yerlmsi

ap

n

deyil

1

9 I fsil Metallarn mumi xarakteristikas

Bellikl, metallar dvri sistemd, sasn, berilliumdan Be astatadk At kilmi diaqonaln sol aa hisssind yerlir (dvri sistemd IIII qrupun sas yarm-qruplarnn (hidrogen v bordan baqa) v IVIII qrupun lav yarmqrup ele-mentlrinin hams, lantanoid v aktinoidlr d daxil olmaqla metallardr).

Metal atomlarnn xarici energetik sviyysind, adtn, birdn qdr elekt-ron yerlir. Hr bir dvrd onlarn atomlar, bir qayda olaraq, byk radiusa malik olub valent elektronlarn asanlqla verir. Bu sbbdn metallar gcl reduksiya-edicidir v birlmlrind yalnz msbt oksidlm drcsi gstrir.

Metallarn tbitd yaylmas

Yer krsind metallardan n ox yaylanlar alminium (8%) v dmirdir (5%). Tbitd metallar srbst v birlmlr klind mvcuddur. Srbst halda (kl

klind), adtn, az aktiv metallar (Au, Pt, Ag, Cu) rast glinir. Birlmlr halnda olan metallar is oksid v duzlar klind yaylmdr:

Birlmlr Minerallarn trkibi v ad Minerallarn trkibi v ad

Oksidlr Al2O3nH2O boksit Fe3O4 maqnetit

Sulfidlr FeS2 pirit HgS kinovar

Karbonatlar CaCO3 kalsit FeCO3 siderit

Xloridlr NaCl qalit KCl silvin

Sulfatlar CaSO42H2O gips Na2SO410H2O qlauber duzu

Metallarn alnmasnn mumi sullar

Filizlrdn metallar metal kationlarnn reduksiyas il alnr: Mn+ + ne M0

Snayed metallarn alnmasnda, sasn, 3 suldan pirometallurgiya, hidrometal-lurgiya v elektrometallurgiya sullarndan istifad edilir.

ndiydk taplan n ar mis klsi 420 t, gm klsi 13,5 t, qzl klsi is 112 kq olmudur.

Bu maraqldr

Qzl kl

Mis kl

Gm kl

ap

n

deyil

10

1. Pirometallurgiya sulunda metal reduksiyaedici (C, CO, H2, aktiv metallar) vasitsil yksk temperaturda filizdn reduksiya olunur (tnlik: 1, 2 v 3b). Bu sulda sulfidlr v karbonatlar vvlc oksidlr evrilir (t.3a).

1. Cu2O + C t 2Cu + CO 2. Fe2O3+ 3CO t 2Fe + 3CO2

3a. 2ZnS + 3O2 t 2ZnO + 2SO23b. ZnO + C t Zn + CO

Reduksiya aktiv metalla (Al, Mg, Na) v ya hidrogenl aparldqda proses mva-fiq olaraq metallotermiya v hidrogenotermiya adlanr; msln:

Cr2O3 + 2Al t 2Cr + Al2O3 alminotermiya

MoO3 + 3H2 t Mo + 3H2O hidrogenotermiya

2. Hidrometallurgiya sulunda metaln birlmsi mhlula keirilir v hmin

mhluldan metal zndn daha aktiv metalla v ya elektrik cryan il reduksiya olunur. Bu yolla qzl, gm, mis, sink, volfram (W) v s. metallar alnr:

CuO + H2SO4 CuSO4 + H2O mhlul

CuSO4 mhlul + Fe Cu + FeSO4 3. Elektrometallurgiya sulunda metal onun birlmsinin rintisindn elektro-

lizl alnr. Adtn, bu yolla aktiv metallar (Na, K, Ca, Al v s.) alnr; msln:

2NaCl(rinti) - 2Na + Cl2 2Al2O3(rinti) - 4Al + 3O2 ridilmi duz v qlvilrin elektrolizi

gr natrium-xlorid rintisin salnm elektrodlar sabit cryan mnbyin qo-saq, msbt ykl Na+ kationlar katoda (K), mnfi ykl Cl anionlar anoda (A+) trf hrkt edck. Na+ kationlar katoddan zlrin elektron birldirib reduksiya olunur, Cl anionlar is z elektronlarn anoda verib oksidlir: katodda Na, anodda is xlor ayrlr. Bu iki prosesin elektron tnliklri bel gstrilir:

Katod (): Na + e Na Anod ( ): 2Cl 2e Cl2

Sabit elektrik cryannn tsiri il elektrodlarda ba vern oksidlm-reduksiya

reaksiyalarna elektroliz deyilir. Katod v anodda ba vern proseslrin elektron tnliklrinin sa v sol trflrini

toplayb NaCl rintisinin elektrolizinin molekulyar tnliyini trtib edk (a) (elek-trodlarda veriln v alnan elektronlarn sayn brabrldirmk n katod prose-sinin tnliyi 2-y vurulur):

Bilik qutusu Katod sthind artqlamas il elektron olan mnfi ykl elektrod.

Anod sthind elektron atmayan msbt ykl elektrod. NaCl rintisinin elektrolizi (sxem)

ap

n

deyil

1


Qlvilrin rintisinin elektrolizi d oxar kild ba verir: katodda metal kationlar

reduksiya olunur, anodda is OH anionlar oksidlir (b).

KOH K + OH rinti Katod (): K + e K 4 Anod ( ): 4OH 4e 2H2O+O2 4KOH 4K+ 2H2O + O 2 rinti araksm (katod v anod

arasnda)

NCl Na + Cl rinti Katod (): Na + e

Na 2

Anod ( ): 2Cl 2e Cl2 2NCl 2N + Cl2 rinti

(a) Xrk duzunun elektrolizi (b) Qlvinin (KOH) elektrolizi

Elektroliz tnliklri zr hesablamalar NaCl duzunun rintisinin elektrolizi zaman katodda 0,2 mol metal alndn nzr alaraq anodda ayrlan xlor qaznn hcmini (n..) myyn edin. Ar(Na) = 23.

Hlli:

NaCl rintisinin elektroliz tnliyindn xlorun hcmini hesablayaq:

2NaClrinti

0,2 mol2Na2 mol

+ x lCl2

22,4 l x = 0,2 mol22,4 l2 mol =2,24 l. Msl. MCl tipli duzun rintisinin elektrolizi zaman katodda 2,3 q metal, anodda is 1,12

l xlor (n..) ayrldn nzr alaraq metaln nisbi atom ktlsini myyn edin.

n

mu

n

Duz v qlvilrin elektrolizi il kalium, natrium, barium, kalsium metallarn, hminin stronsium v maqneziumun amalqamalarn almdr. Amalqama metaln civd hll olmas nticsind alnan rintidir.

Devi Hemfri (17781829) ngilis kimyas

Bilik qutusu Metallarn v rintilrin alnd snaye sahsi metallurgiya adlanr. Metallurgiya snayesind metallar filizlrdn alnr. Snayed metallar almaq n yararl olan tbii birlmlr filiz adlanr. ksr filizlrd metaln miqdar ox az olur (msln: 0,6%). Ona gr d filiz vvlc emal edilir bo (lazmsz) sxurlardan tmizlnrk znginldirilir, yni konsentrat klin evrilir. 1000 kq

mis filizindn20 kq mis konsentrat

alnr

6 kq saf mis alnr

Yerli filiz yataqlarnn ilnmsind Azrbay-can kimyas Hbib ahtaxtinski v onun elmi mktbinin byk rolu olmudur.

elektrolizin molekulyar tnliklri

ap

n

deyil

12

Metallarn rintilri (xlitlr) Metallar bir ox hallarda texnikada, sasn, rintilr klind istifad edilir. ki v daha artq metaldan, yaxud metal v qeyri-metaldan ibart sistemlr

rintilr deyilir.

Tsnifat. Texnikada rintilr mxtlif lamtlr gr tsnif edilir: msln, xarakterik xasslrin gr tinriyn (nixrom) v asanriyn (tunc, brnc, lehim), paslanmayan (xromlanm polad) v s.; rintinin sasn tkil edn metala gr qara (uqun, polad), lvan (tunc (Cu, Sn), brnc (Cu, Zn), melxior), yngl (dralminium (Al, Mg, Cu), elektron); rintinin komponentlrinin sayna gr (ikili, l v s).

rintilrin trkibin bzi metal v qeyri-metallar lav etdikd faydal xassli rintilr alnr (bel proses legirlnm adlanr). Msln, xrom Cr rintiy brklik v korroziyaya davamllq, silisium Si turularn tsirin qar davamllq, volfram W brklik v istiy qar mhkmlik, titan Ti is istiy v korroziyaya davamllq, hminin mexaniki mhkmlik verir.

1. Hans metallara tbitd srbst halda rast glinir? A) Ca, Al, Fe B) Cu, Fe, Al C) Au, Pt, Ag D) Au, Ag, Zn E) Cu, Fe, Cr

Bilik qutusu rintilrin alnmas n metallar birlikd ridilrk qardrlr v sonra soyudulur. rintinin mhkmliyi, adtn, onun trkibin daxil olan metallarn mhkm-liyindn ox, rim temperaturu, parlts v elektrik keiriciliyi is daha az olur.

Bilik qutusu rintilrin alnmas, trkib v xasslrinin tdqiqi sahsind Azrbaycan kimyalar lihseyn Quliyev, Paa Rstmov v onlarn elmi mktblri mhm tdqiqatlar aparm v hazrda da bu elmi istiqamt inkiaf etdirilir.

Kimya v traf mhit. Metallurgiya laklarnn trkibind, adtn, kalsium, maqnezium, dmir, manqan, mis, nikel, kobalt, quruun, kadmium v digr metallar olur. laklardan bu metallarn ayrlmas onlarn hngdann itirak il ridilmi lakdan karbonla reduk-siyasna saslanr. Metallurgiya mssislrinin tullant sularnn zrrli metal kationlarndan tmizlnmsi suda olan kationlarn sulfidlr (PbS, HgS, CuS v s.) klind kdrlmsin saslanr:

M2+ + S2 MS

Be n ox istifad ediln metaln ttbiqinin azalmas sras: dmir, al-minium, mis, sink, manqan.

Bu maraqldr

filiz pirometallurgiya hidrometallurgiya elektrometallurgiya elektroliz metal rintilri

Aar szlr

yrndiklrinizi ttbiq edin v yoxlayn

ap

n

deyil

1


2. Hans sxem hidrometallurgiya sulunu ks etdirir? A) WO3 + H2 t B) ZnO + C t C) Cr2O3 + Al t D) CuSO4 + Fe E) Al2O3(rinti) -

3. Metallarn hans tbii birlmlri filiz adlanr? Filizlr bir ne misal gtirin.

4. Metallarn alnmasnn hr bir sulunda, sasn, hans reduksiyaedicilrdn istifad edilir?

5. N n qlvi v qlvi-torpaq metallarn hidrometallurgiya sulu il almaq olmur?

6. Elektrometallurgiya sulu il alnan 34 metal sadalayn.

7. Elektroliz prosesi il qalvanik elementd ba vern proses arasnda frq ndn ibartdir?

8. KBr v MgCl2 rintilrinin elektroliz tnliklrini trtib edin.

9. Trkibind 20% mis(I) sulfid olan 12 ton znginldirilmi da sxurundan ne kq mis almaq olar. Misin praktik xm 80% tkil edir.

METALLARIN MUM FZK V KMYV XASSLR. METALLARIN ELEKTROKMYV GRGNLK SIRASI

Metallarn sas mumi fiziki xasslri aadaklardr: 1. metal parlts; 2. yksk istilik v elektrik keiriciliyi; 3. plastiklik.

Metallarn plastikliyi onlarn xarici qvvnin tsiri il dalmadan z forma-sn dyimk qabiliyytidir.

2

N n yemk biiriln qablar, sasn, metallardan hazrlanr?

Metallarn fiziki xasslrinin dyimsi sralarn nzrdn keirin v suallara cavab verin.

istilik v elektrik keiriciliyi artr plastiklik artr Hg Pb Fe Zn Mg Al Au Cu Ag Fe Zn Pb Sn Cu Ag Au Hans metal n plastik metaldr? Hans mlumatlara sasn bunu tsdiq edrdiniz? Hans metaln elektrik keiriciliyi n ykskdir? Bs n n elektrik naqillri mis v alminiumdan hazrlanr? N n aslan ykskgrginlikli elektrik naqillri misdn yox, sasn, alminiumdan

hazrlanr?

Faliyyt Metallarn mumi fiziki xasslri

ap

n

deyil

14

Metal parlts metaln srbst elektronlarnn iq alarn gcl ks etdirmsi il

laqdardr. Civ v gm n yksk parltya malik metallardr. Metallarn yksk istilik v elektrik keiriciliyi onlarn kristal qfsind srbst

elektronlarn yerdyimsi il laqdardr.

Metallar mumi fiziki xasslrl yana, bzi frqli xass-lr d malikdir; msln, onlar sxlna, brkliyin, rim temperaturuna gr bir-birindn xeyli drcd frqlnir.

Civdn (trim = 39C) baqa btn metallar adi raitd (2025C) brk haldadr. n asanriyn metal civ, n tinriyn is volframdr (trim = 3390C). 1000C-dn yuxar temperaturda riyn metallar (Au, Ag, Cu, Fe, Cr) tinriyn, aa temperaturda riyn metallar is (Li, Na, K, Zn, Al, Ca) asanriyn metallar adlanr.

Sxlna gr metallardan n yngl litium ( = 0,53 q/sm3), n ar osmiumdur Os ( = 22,6 q/sm3). Sxl 5

q/sm3-dn byk olan metallar ar metallar (Zn, Fe, Cu, Hg, Ag, Pt), kiik olanlar is yngl metallar (Li, Na, Mg, Al) adlanr.

Brkliyin gr n brk metal xrom, n yumaq metallar is qlvi metallardr; msln, natrium v kalium metallar baqla ksilir.

1 q qzl uzunluu 3 km olan sap klind dartmaq olar. Qzl dymkl qalnl 0,003 mm olan nazik tbq almaq olar.

Bu maraqldr

(c) Civ otaq temperatu-runda (2025C) maye halda olan metaldr.

Bilik qutusu Plastiklik hadissini baa dmk n xarici qvvnin tsiri il ion v metal qfsli kristallarda ba vern laylararas yerdyimni mqayis edk. on q-fsli natrium-xlorid kristalnda (a) xarici qvvnin tsiri il ba vern laylararas yerd-yim zaman kristaln eyni ykl ionlar qar-qarya duraraq bir-birini itlyir v nti-cd kristal atlayr:

on (a) v metal (b) qfsli kristalda laylarn yerdyimsi

Metal nmunnin deformasiyas zaman is (b) ion v atomlardan tkil olunmu laylar adi vziyytd olduu kimi srbst elektronlar vasitsil birg saxlanlr v metal nmun dalmr.

Xarici qvv

(b)

Metal qfsinin sxemi Metalda laylarn yerdyimsi

Srbst elektronlar

on kristal qfsinin sxemi

Xarici qvv

Laylarn yerdyimsi

on kristalnda itlm v kristaln atlamas

(a)

Yalnz metal nmunnin formas dyiir

ap

n

deyil

1


Texnikada metallar, adtn, qara v lvan metallara blrlr. Qara metallar dmir v onun rintilri, qalanlar is lvan metallardr.

Au, Ag, Pt, Pd v s. qiymtli metallar hesab olunur.

Metallarn elektrokimyvi grginlik sras

Su mhitind metallarn aktivliyini (reduksiyaedici xasslrini) mqayis etmk n metallarn elektrokimyvi grginlik srasndan istifad olunur.

Cdvl 2.1. Metallarn elektrokimyvi grginlik sras

Atomlarn reduksiyaedicilik xasssi ( n0 MenM ) gclnir

Li K Ca Na Mg Al Mn Zn Cr Fe Pb H2 Cu Hg Ag Au

Li K Ca2 Na Mg2 Al3 Mn2 Zn2 Cr2 Fe2 Pb2 H Cu2 Hg Ag Au3

Kationlarn oksidldiricilik xasssi ( 0n MenM ) gclnir

Gstriln srada metallarn aktivliyi soldan saa doru azalr, onlarn kation-larnn oksidldiricilik xasssi is artr.

Elektrokimyvi grginlik srasndan aadak nticlr alnr: 1. Srada metal n qdr solda yerlirs, o, kimyvi chtdn daha aktivdir,

asanlqla oksidlir v qvvtli reduksiyaedici xass gstrir. 2. Srada metal n qdr sada yerlirs, o, kimyvi chtdn daha az aktivdir,

tin oksidlir. 3. Srada hidrogendn solda yerln metallar duru turulardan (nitrat turusun-

dan baqa) hidrogeni sxdrb xarr; hidrogendn sada duran metallar (Cu, Hg, Ag, Au) is duru turulardan hidrogeni xara bilmir:

Zn + 2HCl ZnCl2 + H2

4. Qlvi v qlvi-torpaq metallarndan baqa, srada hr bir metal zndn sada duran metallar onlarn duzlarnn suda mhlullarndan sxdrb xarr; msln:

Zn + FeSO4 ZnSO4 + Fe Fe + CuSO4 FeSO4 + Cu ks istiqamtd is bu reaksiyalar getmir.

Bu sra ilk df 1865-ci ild rus alimi N.Beketov trfindn metallarn bir-birini duzlardan + + vzetm reaksiyas zr sxdrb xarmasna saslanaraq tklif edilmidir.

Bu maraqldr

Bilik qutusu Quruun hidrogendn solda yerls d, o, xlorid v duru sulfat turu-larnda hll olmur, nki reaksiyann balancnda ml gln v suda hll olmayan PbCl2 v PbSO4-n kntlri quruunun sthin krk reaksiyann sonrak gediin mane olur.

ap

n

deyil

16

Metallarn kimyvi xasslri Metallarn kimyvi xasslri onlarn atomlarnn z valent elektronlarn asanlqla

verib, msbt ykl ionlara evrilmsi qabiliyyti il myyn olunur: M ne Mn+. Ona gr d kimyvi reaksiyalarda metal atomlar (M) hmi reduksiyaedici xass gstrir.

Gm, qzl v platindn baqa, digr metallar oksigenl qarlql tsird olur; bu zaman, adtn, oksidlr ml glir (Na v K haqqnda bax: sh. 24):

4Li + 2 2Li2 4l + 32 t 2l23 litium-oksid alminium-oksid

Metallar halogenlrl halogenidlr, kkrdl is sulfidlr ml gtirir:

Ca + Br2 t CaBr2 Fe + S t FeS kalsium-bromid dmir(II) sulfid

Azotla litium otaq temperaturunda, digr metallar is qzdrldqda reaksiyaya daxil olub nitridlr ml gtirir:

6Li + N2 2Li3N 3Ca + N2 t Ca3N2 litium-nitrid kalsium-nitrid

Qzdrldqda I v II qrupun sas yarmqrup metallar (berilliumdan Be baqa) hidrogenl hidridlr ml gtirir:

2Na + H2 t1+1

H2Na Ca + H2 t 1

2

+2 HCa

natrium-hidrid kalsium-hidrid

Metallarn elektrokimyvi grginlik srasnda hidrogendn solda yerln metal-lar sudan hidrogeni sxdrb xarr:

2Na + 2H2O 2NaOH + H2 3Fe + 4H2O(buxar) t Fe3O4 + 4H2

Qlvi v qlvi-torpaq metallar, hminin oksid tbqsi tmizlnmi almi-nium, msln, alminium amalqamas su il qzdrlmadan qarlql tsird olur.

Grginlik srasnda qlvi v qlvi-torpaq metallar haqqnda N n hr bir qlvi metal grginlik srasnda zndn sada duran metallar onlarn duzlarnn suda mhlulundan sxdrb xarmr?

zah: Qlvi metal, msln, kalium, ilk nvbd, su il qlvi ml gtirir v proses aadak ardcllqla ba verir:

2K + 2H2O + (CuSO4) 2KOH + H2 + (CuSO4) 2KOH + CuSO4 + (H2) Cu(OH)2 + K2SO4 + (H2 )

Taprq. Ba + CuSO4 sistemind ba vern reaksiyalarn tnliklrini trtib edin.

n

mu

n

ap

n

deyil

1


Grginlik srasna uyun olaraq metallar duru turulardan (nitrat turusundan baqa) hidrogeni, digr metallarn duz mhlullarndan is zlrindn az fal metallar sxdrb xarr:

Mg + H2SO4(duru) MgSO4 + H2

Mg + CuSO4 MgSO4 + Cu

kili kimyvi xassli metallar (Be, Zn, Al) hm turu, hm d qlvilrl qarlql tsird olur*:

Be + 2HCl BeCl2 + H2 Be + 2NaOH + 2H2O Na2[Be(OH)4] + H2

Metallarn kimyvi xasslri sas v lav yarm-qrup metallar fsillrind daha trafl nzrdn keirilck.

1. n yksk metal parltsna malik metallar gstrin.

2. Hans sxem zr reaksiya ba vermir? A) K + H2O B) Zn + H2SO4(duru) C) Zn + HCl D) Fe + CuSO4 E) Ag + HCl

3. Aada gstriln metallardan istifad edrk cdvli tamamlayn

ar metallar

n yngl metal

n ar metal

n asanriyn metal

n tinriyn metal

n brk metal

n yumaq metallar

1. Os 2. Fe 3.Cu 4. Li 5. Cr 6. Na 7. Hg 8. Al 9. K 10. W

4. Suda mhlulda mmkn olan reaksiyalarn tnliklrini trtib edin.

1. Hg + FeSO4 2. Mg + H2SO4(duru) 3. Na + Cu(NO3)2 4. Zn + AgNO3

5. Metallarn mumi fiziki xasslr malik olmas n il laqdardr? 6. Metallarn elektrokimyvi grginlik sras onlarn hans xsusiyytini xarakteriz edir? 7. Sizc, dvri sistemd metallarn yerlmsind mahid ediln qanunauyunluqlar

metallarn grginlik srasna tam uyundurmu? Frqi nd grrsnz? 8. N n metallar kimyvi reaksiyalarda yalnz reduksiyaedici xass gstrir? 9. Mis(II) sulfat mhlulunun sinkl qarlql tsirindn 12,8 q mis kmdr. Reaksiyaya

ne qram sink daxil olmudur? Ar(Cu) = 64, Ar(Zn) = 65.

A) 1,2,3 B) 1,3,4 C) 1,4 D) yalnz 3 E) 1,4,5

1. Hg 2. Mn 3. Cu 4. Ag 5. Fe

metal parlts istilik v elektrik keiriciliyi plastiklik metal rabit metallarn elektrokimyvi grginlik sras

Aar szlr


Na2[Be(OH)4] (berillat), Na2[Zn(OH)4] (sinkat) v Na[Al(OH)4] (lminat) tipli birlmlr kompleks duzlara aiddir. Onlarn suda mhlullarnda kompleks ionlar [(OH)4]n dissosia-siya olunmam kild mvcuddur.

*

ap

n

deyil

18

METALLARIN KORROZYASI. KORROZYADAN MHAFZ

Metallarn v onlarn rintilrinin traf mhitin tsirindn dalmas korro-

ziya adlanr (latnca korrodere anma).

Hr il traf mhitin tsirindn metal konstruksiyalarn, man hisslrinin v s.-nin

paslanmas nticsind dmir mmulatlarn 25%-i sradan xr. Bununla yana, me-tallarn dalmas ciddi ekoloji problemlr d yaradr. Korroziya nticsind dalm boru xtlrindn qazn, neftin v zrrli mhsullarn szmas traf mhitin irkln-msin sbb olaraq insanlarn salamlna v hyatna mnfi tsir gstrir. Ona gr d metal v rintilrin korroziyadan mhafizsi byk hmiyyt ksb edir.

Korroziyaya misal olaraq dmirin havann oksigeni il qarlql tsirini gstrmk olar. Bu zaman dmirin sthi onun oksidindn ibart tbq il rtlr:

4Fe + 3O2 2Fe2O3 Korroziya lng kimyvi prosesdir; lakin fal metallarla, o, srtl ba verir. Bzi

metallar is, msln, qzl (Au), platin (Pt) mumiyytl korroziyaya uramr. Korroziyann srti metaln aktivliyi il yana, onun sthind ml gln oksid

tbqsinin xasslrindn d asldr. Msln, Mg, Al, Zn v Cr kimi fal metallarn sthind yaranan oksid tbqsinin ox davaml v qaz keirmyn olmas bu metal-lar sonrak korroziyadan qoruyur. Dmirin zrind ml gln oksid tbqsi is

3

Sizc, dmirin paslanmas hadissi ndir v onun qarsn nec almaq olar?

kild bir ne gn rzind mxtlif raitd dmir mismarda ba vermi dyiikliklr gstrilmidir. Gstrilnlr sasn suallara cavab verin. Birinci 3 snaq sind gstrilnlr sasnda dey bilrsinizmi hans iki amil korroziya-

nn ba vermsi n lazmdr? Duz mhlulunun itirak korroziyann srtini nec dyiir? Bs, turu mhlulunun itirak korroziyann srtin nec tsir gstrir?

Faliyyt Korroziyaya tsir edn amillr

quru hava

dmir mismar

su buxarn

udan madd

paslanma ba vermir

bitki ya

hava il tmasda olmam distill suyu

su duz mhlulu

paslanma ba verir

paslanma ox ba verir

paslanma daha ox ba verir

duru turu mhlulu

ap

n

deyil

1


nisbtn msamli v davamsz olduundan o, dmiri korroziyadan qoruya bilmir v korroziya prosesi davam edrk daha da drinlir.

Dmir v polad mmulatlarn korroziyas, adtn, paslanma adlanr. Taprqda aparlan aradrmadan aydn oldu ki, hava mhitind dmirin korro-

ziyasna su v oksigen tsir edir. Ona gr d dmirin paslanmasn aadak tnlikl ifad etmk olar:

4Fe + 2O2 + 4H2O 4Fe(OH)2 O)2H (O 22 4Fe(OH)3

Bellikl, dmir mmulatlarn korroziyasnn mahiyyti dmirin oksidlmsindn ibartdir. Oksidldirici kimi havann oksigeni, mhlulun H+ ionlar ola bilr. Korroziyadan mhafiz

Korroziyadan mhafiz mqsdil, sasn, drd sul ttbiq olunur: 1. Metallarn sthin qoruyucu (mhafiz) rtklrin kilmsi. Qoruyucu rtklr

metal v qeyri-metal olur. Metal rtklr kimi sink, qalay, quruun, nikel, xrom, qzl v gm rtklrdn istifad olunur (a v b).

Qeyri-metal rtklr kimi boya, lak, emal (c), qatran, bzi srtk yalarndan, polimer v metaln sthind sni yolla yaradlan oksid, nitrid, silisid rtklrdn istifad edilir. Bu sulun catmayan chti rtyn zdlnmmi kild saxlanmas il laqdardr. rtk z-dlndikd o, metal dalmadan daha qoruya bilmir.

Pasn trkibini daha dqiq olaraq Fe2O3nH2O formulu il gstrmk olar. Q E Y D

(a) (b) (c) Xrom (a), qalay (b) v emal (c)il mhafiz olunmu metal mmulatlar.

Bilik qutusu Dmirin sthindki qoruyucu rtk dmirdn passiv metaldan hazrla-narsa (Cu, Au, Ag v s.), qoruyucu tryn dald yerdn dmirin korroziyas balanr. gr rtk dmirdn aktiv metaldan (Zn, Cr) hazrlanarsa, onda rtyn myyn bir hisssi dalsa da, o, polad korroziyadan qoruyur, rtyn z is korro-ziyaya urayr.

1889-cu ild istifady verilmi Eyfel qllsini korroziyadan qoru-maq mqsdi il vaxtar rng-lyirlr. Hndrly 324 m, sthinin mumi sahsi 200 000 m2 kvadrat-metr olan qllnin rnglnmsin n az 60 ton boya srf olunur.

Bu maraqldr

ap

n

deyil

20

2. Korroziyaya davaml (legirlnmi) rintilrin alnmas. rintilrin trkibin Ni, Co, Cu v Cr metallarn lav etdikd korroziyaya davaml rintilr alnr; msln, poladn trkibin tqribn 12% xrom daxil etdikd korroziyaya davaml paslanmayan polad alnr. Paslanmayan poladn zrind yaranan davaml xrom(II) oksid tbq-sinin qalnl 0,000 001 mm tkil edir.

3. Elektrokimyvi sullar. Bu mqsdl, sasn, protektor mhafizsi sulu ttbiq edilir. Bu sul elektrolit mhitind (dniz, yeralt sular v s.) istifad olunur. Protektor mhafizsi zaman qorunan mmulata (gminin gvdsin, neft v qaz borularna) daha aktiv metal (Mg, Al, Zn) lvh protektor prim edilir (d). Bu halda korroziyaya aktiv metal (d-d sink) urayr, sas mmulat (dmir gvd) is mhafiz edilir: sinkin elektronlar dmir gvd vasitsil suda hll olmu oksigen kerk OH ionlar ml gtirir. Bu sulun catmayan chti ondan ibartdir ki, protektor dvri olaraq dalb qurtardqdan sonra yenisi il vz olunmaldr (korroziyann nvlri il yuxar siniflrd tan olacaqsnz).

4. Mhitin trkibinin dyidirilmsi. Korroziyann qarsn almaq v ya onun s-

rtini azaltmaq n metaln tmasda olduu mhit inhibitor adlanan madd qatlr. Msln, sulfat turusunun polad qablarda saxlanmas v danmasnda inhibi-torlardan istifad olunur.

(d) Protektor mhafizsinin sxemi

Protektor mhafizsi sulu

Sual: N n dmiryol relslrini, torpaq-alt v sualt qaz v neft kmrl-rini, gmi gvdlrini korroziyadan qorumaq n qoruyucu rtklrdn yox, protektor mhafizsi sulundan istifad edilir?

Cavab: Gstriln dmir mmulatlarn qoruyucu rtklri istismar raitind ya ox davaml olmur v ya daldqda yenisi il vz olunmas praktik olaraq mmkn deyil. Protektor sulunda is dmir konstruk-siyaya fal metaln yenidn prim edil-msi kifayt qdr tez v asan hyata kei-rilir.

Taprq. Protektor mhafizsi sulunun atmayan chtini gstrin.

n

mu

n

ap

n

deyil

1


1. Shv ifadni myyn edin.

A) korroziya metal sthind metaln oksidlm mhsullarnn ml glmsidir B) paslanma dmir v polad mmulatlarn korroziyasdr C) dmirin traf mhitd korroziyasnda hm oksigen, hm d su itirak edir D) mhitd duzun olmas korroziyan srtlndirir E) korroziya metaln sthind ml gln oksid tbqsinin xasssindn asl deyil

2. Polad mmulatlarn korroziyadan mhafiz etmk n onlarn sthi hans metallarla

rtlr? 1. Hg 2. Cr 3. Sn 4. Ni 5. Ca 6. Li

3. Hans metallarn polada lav edilmsi poladn korroziyaya qar davamlln artrr? 1. Cr 2. K 3. Ni 4. Ba

4. N n qaynadlm suya salnm dmir mismar azbal ampulada paslanmr? 5. N n dniz knarnda istismar olunan avtomanlar daha tez korroziyaya urayr? 6. N n atmosferi H2S, HCl, SO2, NO v NO2 kimi qazlarla irklnmi razilrd

korroziya daha srtl ba verir? 7. Sizc, korroziya homogen, yoxsa heterogen prosesdir? N n? 8. Mhitin temperaturu v oksidldiricinin mhitdki qatl korroziyann srtin nec

tsir gstrir? N n? 9. N n sink v xrom metallar dmirdn daha fal olmasna baxmayaraq onlar korro-

ziyaya daha davamldr?

korroziya qoruyucu rtk inhibitor protektor mhafizsi Aar szlr


ap

n

deyil

22

1. Doru ifadlri myyn edin. Yer qabnda ...

2. Filiz haqqnda deyilnlrdn shv ifadni myyn edin. A) snayed metaln alnmas n yararl olan tbii birlmdir B) trkibc oksid v duzlardan ibart ola bilr C) metallarn alnmas zaman sulfidli filizlr vvlc oksidlr evrilir D) metallarn filizlrdn alnmasnda 3 suldan istifad edilir E) filizlrdn fal metallar hidrometallurgiya sulu il alnr

3. Gminin poladdan

hazrlanm gvdsini korroziyadan qorumaq n gvdy protektor kimi hans metal lvh prim edilmlidir?

A) Mg B) Pb C) Cu D) Sn E) Ag

4. Metaln alnmas mmkn olan reaksiyalarn sxemlrini dft-riniz krn v tamamlayn.

1. Fe3O4 +CO t 2. Fe3O4 +Al t 3. K2O + H2 t 4. ZnO + C t 5. CaO + C t

5. Doru ifadlri myyn edin. Metallarn elektrokimyvi grginlik srasna sasn ...

6. Kalsium-bromid v kalium-xlorid rintilrinin hr birinin elektroliz tnliklrini

trtib edin. 7. Sxemlri dftriniz krn v tamamlayn.

a. Ba + H2O c. MoO3 + H2 t

b. Mg + CuSO4 d. Cr2O3 + Al t

8. 234 kq natrium-xlorid rintisinin tam elektrolizindn ne kq natrium metal alnar?

Ar(Na) = 23; Ar(Cl) = 35,5. 9. 90% mis v 10% qalaydan ibart olan 200 q tunc almaq n metallarn hr birindn

ne qram gtrmk lazmdr? Ar(Cu) = 64, Ar(Sn) = 119. 10. Mis(II) sulfat mhluluna salnm sink lvhnin ktlsi 0,2 q azalmdr. Sink lvh-

nin zrin ne qram mis kmdr? Ar(Cu) = 64, Ar(Zn) = 65.

m u m i l d i r i c i t a p r q l a r

1. alminium n ox yaylm metaldr 2. dmir n ox yaylm metaldr 3. natrium yalnz duzlarn trkibind rast glinir 4. gm v qzl srbst halda taplr 5. alminium v dmir yalnz oksid klind taplr

A) 1,3,4,5 B) 2,3,4,5 C) yalnz 3 D) 1,3,4 E) yalnz 4

1. litium ionu n zif oksidldiricidir 2. kalium n asan kation ml gtirn metaldr 3. sink metal quruun ionunu reduksiya edir 4. qzl n tin oksidln metaldr.

) 2,3,4 B) 2,3 C) 2,4 D) 1,3,4 ) yalnz 1

ap

n

deyil

23 II fsil sas yarmqrup metallar

1

LTUM YARIMQRUPU ELEMENTLR. NATRUM, KALUM V ONLARIN BRLMLR

Dvri sistemd mvqeyi. Litium* yarmqru-punda litium Li, natrium Na, kalium K, rubidium Rb, sezium Cs v fransium Fr elementlri yerlir. Onlarn hidroksidlri qlvi olduundan bu metal-lar qlvi metallar adlanr.

Tbitd yaylmas. Qlvi metallar ox fal olduqla-

rndan tbitd yalnz birlmlr klind rast glinir. Onlardan yalnz natrium v kaliumun birlmlri geni yaylmdr. Fransium sni yolla alnmdr.

Fiziki xasslri. Qlvi metallar ox yngl (Li, Na, K sudan yngldr) v yumaq metallardr. Litiumdan baqa qalanlar baqla ksilir (a). Onlar metal parltsna, yksk istilik v elektrik keiriciliyin malik, nisbtn aa temperaturda riyn maddlrdir. Litiumdan seziuma doru onlarn sxlqlar, sasn, artr, rim temperaturu is azalr.

Kimyvi xasslri. Qlvi metallar gcl reduksiya-edicilrdir. Onlar n aktiv metallardr v qeyri-metallarn bir oxu il bilavasit qarlql tsird olur. Alnan birl-mlrd rabit, sasn, ion xarakterli olur.

Fsil SAS YARIMQRUP METALLARI 2

4

Sizc, n n qlvi metallar n fal metallardr? Hr bir dvrd soldan saa elementlrin atom radiuslar nec dyiir? Hans qlvi metaln duzlarndan mitd geni istifad olunur?

(a) Na metalnn a neftd saxlanmas v lansetl ksilmsi

Cdvli nzrdn keirin v suallara cavab verin. Element 3Li 11Na 19K 37Rb 55Cs 87Fr Valent elektronlar 2s1 3s1 4s1 5s1 6s1 7s1 Oksidlm drcsi +1 +1 +1 +1 +1 +1

N n bu elementlr s-elementlri adlanr? Qlvi metallardan n fal hansdr? Sbbini izah edin. Birlmlrind onlar n kimyvi rabitnin hans nv xarakterikdir? N n? Sizc, bu metallar hans fiziki v kimyvi xasslr malikdir? Qlvi metallara tbitd srbst halda rast glinirmi? Cavabnz saslandrn.

Faliyyt Qlvi metallar haqqnda

Litium ad latnca litos da, natrium rbc natrun soda, kalium is rbc alkali qlvi szlrindn ml glmidir.

*

ap

n

deyil

24

Oksigend yandrldqda litium metal oksid (Li2O), natrium metal peroksid (Na2O2), kalium, rubidium v sezium is MO2 trkibli superoksidlr ml gtirir:

4Li + O2 t 2Li2O 2Na + O2 t Na2O2 K + O2 t KO2 litium-oksid natrium-peroksid kalium-superoksid

Qlvi metallarn oksidlri su il qarlql tsird olaraq qlvilr ml gtirir:

Na2O + H2O 2NaOH

Qlvi metallar halogenlr v kkrdl duzlar, hidrogenl hidridlr ml gtirir:

2Na + Cl2 2NaCl 2Na + S Na2S

2Na + H2 t 2NaH

Litium azotla otaq temperaturunda, qalanlar is qzdrldqda nitridlr ml gtirir:

6Li + N2 2Li3N 6Na + N2 t 2Na3N

Qlvi metallarn v onlarn hidridlrinin su il qarlql tsirindn hidrogen ayrlr:

2Na + 2H2O 2NaOH + H2 LiH + H2O LiOH + H2

Qlvi metallar aktivliyi az olan metallar onlarn duzlarnn suda mhlulundan sxdrb xarmr, nki ilk nvbd qlvi metal su il reaksiyaya daxil olur.

Ttbiqi. Qlvi metallardan natrium lvan metallurgiyada reduksiyaedici, nv reaktorlarnda is istilikdayc kimi ttbiq edilir. Ondan hminin kauukun aln-masnda katalizator kimi istifad olunur. Sezium iq enerjisini elektrik enerjisin evirn fotoelementlrd ttbiq edilir. Qlvi metallardan n ox hmiyyt ksb edni natrium v kaliumdur. Natrium, kalium v onlarn birlmlri

Tbitd yaylmas. Natriumun n mhm minerallarndan qaliti NaCl, silviniti NaClKCl, ili orasn NaNO3, krioliti Na3[AlF6] v s.-ni gstrmk olar.

Kaliumun silvin KCl, silvinit NaClKCl v kainit KClMgSO43H2O kimi mine-rallar geni yaylmdr.

Alnmas. Snayed natrium v kalium onlarn xloridlrinin (NaCl, KCl), natrium is hminin natrium-hidroksidin rintisinin elektrolizindn alnr:

2KCl z-el 2K + Cl2 4NaOH z-el 4Na + 2H2O + O2 rinti rinti

Fiziki v kimyvi xasslri (bax: qlvi metallarn fiziki v kimyvi xasslri). Na2O v K2O sasi xassli brk maddlrdir; onlar adi raitd havann su

buxar v karbon qaz il reaksiyaya daxil olur.

Bilik qutusu Adi raitd qlvi metallar havann oksigeni il oksidldiyindn, sthlri M2O trkibli (Li, Na, K) oksid tbqsi il rtlr. Ona gr d Na v K a neftd saxlanlr. Litium is a neftdn yngl olduundan vazelind saxlanlr.

ap

n

deyil


1

NaOH v KOH ox hiqroskopik maddlrdir. Ona gr natrium v kaliumun hm oksidlri, hm d hidroksidlri az kip balanm qablarda saxlanlr.

Natrium-hidroksid neft mhsullarnn tmizlnmsind, kaz istehsalnda, turu-larn neytralladrlmasnda v mvafiq duzlarn alnmasnda, zvi maddlrin hidro-lizind, brk sabun istehsalnda, akkumulyatorlarda elektrolit kimi, boya alnmasnda v bir ox zvi v qeyri-zvi sintezlrd ttbiq olunur.

Kalium-hidroksid, sasn, maye sabunun alnmasnda istifad edilir.

Natrium v kalium duzlar ion qurululu, suda hllolan kristal maddlrdir. Natrium-xlorid NaCl (xrk duzu) xrklrin hazrlanmasnda, qida mhsullar-

nn konservldirilmsind, keramika snayesind, buzla soyuducu qarq kimi v tbabtd ttbiq edilir. Snayed natrium-xloriddn natrium-hidroksid, xlor, natrium metal, hidrogen, xlorid turusu, soda, natrium-hipoxlorit (NaClO), natrium-xlorat (NaClO3), natrium-sianid (NaCN) istehsalnda xammal kimi istifad olunur.

Natrium-sulfat qlauber duzu Na2SO410H2O klind , soda, natrium-sulfid, drman maddlri istehsalnda, pambq paralarn boyanmasnda ttbiq olunur.

Natrium-karbonat kristallik soda Na2CO310H2O klind , kaz v sabun istehsalnda ttbiq edilir.

Natrium-hidrokarbonat NaHCO3 (ay sodas) mitd, yeyinti snayesind v tbabtd istifad olunur.

Kalium-xlorid KCl knd tsrrfatnda gbr kimi ildilir.

Bilik qutusu Na2O v K2O peroksidin v ya superoksidin mvafiq metalla kzrdil-msindn alnr:

2Na + Na2O2 2Na2O 3K + KO2 2K2O Natrium-peroksid (v kalium-superoksid) hminin oksigen almaq v havan regene-rasiya (brpa) etmk n sualt v kosmik gmilrd istifad edilir:

2Na2O2 + 2CO2 2Na2CO3 + O2

Natrium birlmlrinin kimyvi xasslrin aid hesablamalar 78 q natrium-peroksid ne litr (n..) karbon qaz il reaksiyaya daxil olar? Bu zaman ne litr oksigen ayrlar? Mr(Na2O2) = 78.

Hlli: 1. Reaksiyann tnliyin sasn 78 q natrium-peroksidl ne litr (x) karbon qaznn reaksiyaya daxil olduunu v bu zaman ne litr oksigen ayrldn hesablayaq:

l

l

l

l

q

q

y

22,4

x

4,222

78

782232222 OCO2Na 2CO + O2Na

ll

x 22,4q 156

44,8q 78

l

l 2,11

q 156

q78 22,4

Msl. 12 q natrium-hidridin artqlamas il gtrlm su il qarlql tsirindn ne

litr (n..) hidrogen qaz ayrlar? Ar(Na) = 23, Ar(H) = 1.

n

mu

n

ap

n

deyil

26

Kalium-karbonat K2CO3 (pota) maye sabunun v tinriyn nin istehsa-lnda, hminin aac v torf klnn trkibind gbr kimi istifad olunur.

Tyini. Natriumun birlmlri alovu sar rng, kaliumun birlmlri is bnv-yi rng boyayr.

1. Yarmqrupda yuxardan aaya doru qlvi metallarn hans xasslri artr?

2. Qlvi metallarn (R) binar birlmlrindn hansnn formulu shv verilmidir? A) RH B) RO C) RCl D) R3N E) R2S

3. Natrium haqqnda hans ifad dorudur?

4. Natriumu havada uzun mddt saxladqda onun sthind hans birlmlr ml gl bilr? 1. NaOH 2. NaHCO3 3. Na2CO3 4. Na3N

5. N n qlvi metallar n fal metallardr? 6. Qlvi metallar qeyri-metallarla, sasn, hans tip birlmlr ml gtirir? 7. N n natrium v kaliuma tbitd srbst halda rast glinmir? 8. Reaksiya sxemlrini tamamlayn.

a. ... + CO2 K2CO3 b. 2Na + 2H2O 2... + ... c. ... + ... 2KCl + BaSO4

9. 0,1 mol qlvi metaln su il qarlql tsirindn ne litr (n..) hidrogen qaz ayrlar? 10. evrilmlrin tnliklrini trtib edin.

Na 1 Na2O2 2 Na2O

3 NaOH 4 Na2SO4

Natrium v kalium ionlar canl orqanizmd mhm rol oynayr: qann tzyiqini tnzimlyir, bitkilrd duz mhlullarnn kkdn yarpaqlara doru yerdyimsini tmin edir, kalium is hminin rk zllrinin faliyytind itirak edir. n ox miqdarda kalium rik qurusunda, soya, paxla, yal noxud, qara gaval v zmn trkibind mvcuddur. Bitkilrd kalium lazmi qdr olmadqda fotosintez prosesi ziflyir.

Bu maraqldr

qlvi metallar peroksid v superoksidlr Aar szlr


1. ionlama enerjisi 2. metallq xasssi 3. reduksiyaedicilik xasssi 4. atom radiusu

A) 1,2,3,4 B) 1,2 C) 1,2,3 D) 1,3 E) 2,3,4

1. nv reaktorlarnda istilikdayc kimi istifad edilir 2. alovu bnvyi rng boyayr 3. snayed elektroliz sulu il alnr 4. ionu zhrlidir 5. hidrogendn gcl reduksiyaedicidir

A) 1,2,3,4,5 B) 1,2,3,4 C) yalnz 3 D) 3,4,5 E) 1,3,5

ap

n

deyil


1

BERLLUM YARIMQRUPU ELEMENTLR. KALSUM

Berillium yarmqrupuna 6 element berillium Be, maqnezium Mg, kalsium Ca, stronsium Sr, barium Ba v radium Ra daxildir.

Berillium yarmqrupu elementlri atomlarnn xarici energetik sviyysind iki s-elektron (ns2) vardr. Bu elementlr s-elementlridir. Xarici sviyydki iki elektronu verrk onlar birlmlrind +2 oksidlm drcsi gstrir.

Qlvi-torpaq metallar gcl reduksiyaedicilrdir, lakin bu xass eyni dvrd yerlmi qlvi metala nisbtn bir qdr zifdir. Bu onunla laqdardr ki, qlvi-torpaq metallarnn atomlarnda valent elektronlar nvy daha gcl czb olunur.

BeMgCaSrBaRa istiqamtind ionlama enerjisi azalr v metallq xasssi artr.

Be yarmqrupu elementlri havada oksidlrk RO tipli oksidlr ml gtirir ki, onlara R(OH)2 tipli hidroksidlr uyundur. Hidroksidlrin sasi xasslri v suda hll olmas berilliumdan radiumadk artr; Be(OH)2 v BeO amfoter birlmlrdir.

Su il Be qarlql tsird olmur, Mg qzdrldqda, qalan metallar is adi raitd reaksiyaya girir:

Be + H2O R + 2H2O R(OH)2 + H2; R = Mg (qzdrldqda), Ca, Sr, Ba

Be yarmqrupunun btn elementlri hidrogenl mumi formulu 1+2

2RH

olan hidridlr ml gtirir. Be hidrogenl bilavasit birlmdiyindn BeH2 dolay yolla alnr. Be-rillium yarmqrupu metallarndan n hmiyytlisi kalsiumdur.

Kalsium Kfi. Kalsiumu ilk df 1808-ci ild ingilis alimi Devi kalsium duzlarnn rinti-

sinin elektrolizindn almdr. Latnca calx yumaq da, hng demkdir.

5

N n Ca, Sr, Ba v Ra elementlri qlvi-torpaq metallar adlanr? N n bu metallarn reduksiyaedici xasslri eyni dvrd yerlmi qlvi

metaln reduksiyaedici xasslrindn zifdir?

Be yarmqrupu elementlrin hamsnn havada adi raitd oksidlmsin baxmayaraq, onlardan yalnz qlvi-torpaq metallar a neftd saxlanlr. Bu mlumata sasn suallara cavab verin:

Be, Mg v Ca metallarndan hansnn ikisinin sthind ml gln oksid tbqsi bu metallar korroziyadan qoruya bilir? Cavabnz saslandrn.

CaO, MgO v BeO oksidlrindn hans adi raitd hm su, hm d karbon qaz il qarlql tsird olur? Bu reaksiyalarn molekulyar tnliklrini trtib edin.

Sizc, bu oksiddn hans amfoter xasslidir? N n? Oksidlrdn hans snmmi hng adlanr? Sizc, bu oksid n n bel adlanr?

Faliyyt Be yarmqrupu elementlri oksidlrinin xasslri

ap

n

deyil

28

Dvri sistemd mvqeyi v atomunun quruluu. Kalsium 4-c dvr, II qrupun sas yarmqrup elementidir; atomu 1s22s22p63s23p64s2 elektron formuluna malikdir.

Tbitd yaylmas. Kalsium Yer qabnda yaylmasna gr 5-ci elementdir. Tbitd yalnz birlmlr klind rast glinir. Bunlardan n mhmlri kalsit CaCO3 (mrmr, hngda, tbairin sas trkib hisssi), dolomit CaCO3MgCO3, gips CaSO42H2O, anhidrit CaSO4, fosforit Ca3(PO4)2, flor-, xlor- v hidroksoapatit 3Ca3(PO4)2CaX2 (X = F,Cl,OH) v floritdir CaF2. nsan orqanizmind smk v dilrd fosfatlar klind 2%- qdr kalsium olur.

Kalsiumun minerallar

Alnmas. Kalsium snayed kalsium-xloridin rintisinin elektrolizi il alnr:

CaCl2(rinti) z-el Ca + Cl2

Fiziki xasslri. Kalsium gm-a rngli, kifayt qdr brk, yngl ( = 1,55 q/sm3), rim temperaturu 851C olan metaldr.

Kimyvi xasslri. Kalsium havann oksigeni v su buxar il qarlql tsird olur. Bu sbbdn onu a neftd saxlayrlar. Adi raitd kalsium hminin halogen-lrl, qzdrldqda is digr qeyri-metallarla asanlqla qarlql tsird olur:

2Ca + O2 2CaO Ca + Cl2 CaCl2 Ca + H2 t CaH2

Ca + S t CaS 3Ca + 2P t Ca3P2 kalsium-fosfid

3Ca + N2 t Ca3N2 Ca + 2C t CaC2 kalsium-karbid

Kalsium sudan v duru turulardan (nitrat turusundan baqa) hidrogeni sxdrb xarr:

Ca + 2H2O Ca(OH)2 + H2 Ca + 2HCl CaCl2 + H2

Maqnezium v kalsium metallar titan, vanadium, volfram v s. metallar onlarn oksidlrindn reduksiya edir.

Ttbiqi. Kalsium mxtlif rintilrin (msln, diyirckli yastqlarn hazrlanmas n lazm olan quruun-kalsium rintisinin) alnmasnda, bzi tinriyn metallar (titan, sirkonium v s.) onlarn oksidlrindn reduksiya etmk n istifad olunur.

Tyini. Kalsiumun birlmlri alovu krpici-qrmz rng boyayr.

kalsit hngda mrmr tbair

ap

n

deyil


1

1. II qrupun sas yarmqrup elementlri haqqnda shv ifadni myyn edin.

A) s-elementlridir B) hams iki valent elektronuna malikdir C) hams +2 oksidlm drcsi gstrir D) hams qlvi-torpaq metallar adlanr E) eyni dvrd yerlmi qlvi metaldan az faldr

2. Kalsiumun hans birlmsi tbitd taplmr? A) CaCO3 B) CaSO42H2O C) Ca(OH)2 D) Ca3(PO4)2 E) CaCO3MgCO3

3. Mmkn olan reaksiyalarn tnliklrini trtib edin.

1. Mg + H2O C20

2. Ca + H2 t 3. Ba + H2O C

20 4. Ca + H2O C20

5. Be + NaOH + H2O 4. Kalsium haqqnda hans ifadlr dorudur?

1. tbitd hm srbst, hm d birlmlr klind rast glinir 2. maqneziumdan faldr 3. hidrogendn gcl reduksiyaedicidir 4. ar metaldr 5. alovu krpici-qrmz rng boyayr

5. N n Ca metaln snmmi hngin hidrogen v ya karbonla reduksiyas il almrlar? 6. Kalsium v onun birlmlrinin ttbiq sahlrini sadalayn. 7. 555 kq kalsium-xloridin rintisinin elektrolizindn ne kq Ca alnar?

Ar(Ca) = 40; Ar(Cl) = 35,5.

8. evrilmlrin tnliklrini trtib edin:Ca 1 CaCl2 2 Ca(NO3)2 3 CaCO3 4 CaO

Kalsium smk hceyrlrinin yaranmasnda itirak edrk smk v dilrin trkibinin sas elementidir. Kalsium ionlar ryin faliyytini v qann laxtalanmasn tnzimlyir.

Bu maraqldr

qlvi-torpaq metallar kalsit apatitlr kalsium-karbid Aar szlr


Kalsium-karbid v maqnezium-fosfidin hidrolizi 32 q kalsium-karbiddn CaC2+2HOHC2H2+Ca(OH)2 reaksiyas zr 90% xmla ne litr (n..) asetilen (C2H2) qaz alnar?

Hlli: 1. Reaksiyann tnliyin sasn vvlc asetilenin nzri gzlniln (100% xmla)

hcmini hesablayaq:

2222 )OHCa( HC 2HOH+ CaC V

22,4

q 32

q 64

l

l

z.n

Vnz. = ll

2,1164q

4,2232q

2. Praktik xm 90% olduu n alnan asetilenin faktiki hcmi:

;.

%100V90%

prak.

V

Vprak. =

100%

2,1190% l = 10,8 l olur.

Msl. 0,5 mol maqnezium-fosfidin hidrolizindn ne qram fosfin qaz (PH3) alnar? Ar(P) = 31, Ar(H) = 1.

n

mu

n

ap

n

deyil

30

KALSUMUN SNAYED ALINAN MHM BRLMLR. SUYUN CODLUU V ONUN ARADAN QALDIRILMASI SULLARI

Kalsiumun ksr birlmlri snayed CaCO3 trkibli minerallardan alnr. Kal-sium-karbonata tbitd tbair, hngda v mrmr klind rast glinir. Ondan snmmi hng, karbon-dioksid, soda, uqun v polad, , sement istehsalnda, tikinti ilrind, torpaqlarn turuluunu azaltmaq n istifad edilir.

Kalsiumun birlmlrindn CaO, Ca(OH)2, CaSO42H2O v CaC2 il tan olaq. Kalsium-oksid (texniki ad snmmi hng) a, tinriyn madddir

(tr.= 2570C). CaO sasi oksiddir. Snayed hngdann, tbairin 1000 1200C-d paralanmasndan alnr:

CaCO3 1000C

CaO + CO2 178 kC/mol Kalsium-oksiddn sas etibaril snm hng v kalsium-karbid almaq n isti-

fad edilir: 3C + CaO t CaC2 + CO

Kalsium-hidroksid Ca(OH)2 qlvilr aiddir. O, snm hng, hng sd v hng suyu klind istifad edilir.

1. Snm hng suda az hll olan (20C-d bir litr suda 1,56 q) boz rngli tozdur. Onun qum, su il qar tikinti v ya hng mhlulu adlanr v tikinti ilrind istifad edilir. Tikinti mhlulunun brkimsi aadak tnliklr zr ba verir:

CO2(havadan) + Ca(OH)2 CaCO3 + H2O; SiO2 + Ca(OH)2 CaSiO3 + H2O

2. hng sd sd oxayan aslqan olub snm hngin su il qardrlma-sndan alnr. Ondan xlorlu hngin alnmasnda, mvqqti codluun aradan qal-drlmasnda, kr istehsalnda, bitki xstliklrin qar mbariz vasitlrinin hazrlanmasnda, binalarn v aaclarn gvdlrinin aardlmasnda istifad edilir.

3. hng suyu kalsium-hidroksidin ffaf mhlulu olub hng sdn szmkl alnr. Laboratoriyada ondan karbon-dioksidi tyin etmk n istifad edilir: hng

6

Sizc, snm hngin v hng suyunun trkibin kalsiumun hans birlmsi daxildir?

hng suyundan hans qazn tyinind istifad olunur?

hngin sndrlmsi reaksiyas (H2O + CaO Ca(OH)2 + Q) sasnda suallara cavab verin.

Gstriln reaksiya kimyvi reaksiyalarn hans nvlrin aiddir? Kalsiumun tnlikd gstriln birlmlrinin praktik hmiyyti ndn ibartdir? Sizc, uzaq kemid bu reaksiyann praktik hmiyyti ndn ibart idi?

Faliyyt hngin sndrlmsi reaksiyas haqqnda

ap

n

deyil


1

suyunun irisindn karbon-dioksid buraxldqda mhlulda kalsium-karbonatn ml glmsi nticsind bulant alnr (t. a). Lakin CO2 uzun mddt buraxldqda kalsium-karbonat suda hll olan kalsium-hidrokarbonata evrilir v bulant itir (t. b):

(a) CO2 + Ca(OH)2 CaCO3+ H2O

(b) CO2 + H2O + CaCO3 Ca(HCO3)2 Xlorlu (aardc) hng snm hngl xlorun qarlql tsirindn alnr:

2Cl2 + 2Ca(OH)2 Ca(ClO)2 + CaCl2+ 2H2Oxlorlu hng

Xlorlu hng boyalarn aardlmasnda, dezinfeksiya v deqazasiya ilrind geni istifad edilir.

Gips CaSO42H2O tbitd rast glinir v ona gr tbii gips adlanr. Tbii gipsi 150180C-d qzdrdqda alebastr v ya yandrlm gips (CaSO4)2H2O alnr:

2CaSO42H2O 180150 (CaSO4)2H2O + 3H2O alebastr

Alebastrn su il qar tez brkiyir, bel ki, o zn su birldirib yenidn gips evrilir. Yandrlm gipsin bu xasssi bdii mmulatlarn, tbabtd gips sar-larnn hazrlanmasnda, qum v su il qar is tikinti ilrind istifad edilir.

180C-dn yuxar temperaturda tbii gips kristallama suyunu tam itirrk susuz (l) gips (CaSO4) evrilir. Alebastrdan frqli olaraq l gips zn suyu birl-dirmir:

CaSO42H2O 180t CaSO4 + 2H2O

Kalsium-karbiddn CaC2 texnikada asetilen almaq n istifad olunur.

Suyun codluu v onun aradan qaldrlmas sullar Trkibind az miqdarda Ca2+ v Mg2+ ionlar olan suya yumaq su, bu ionlarn

miqdar ox olan suya is cod su deyilir.

Cod su bir ox texniki v mit mqsdlri n yararl deyil.

Bilik qutusu Xlorlu hngin aktiv hisssi kalsium-hipoxloritdir. Bu duzun hidrolizindn v ya havadak karbon qaz il su buxarnn birg tsirindn davamsz, asan paralanan hipoxlorit turusu (HClO) ml glir. Sonuncunun paralanmas nticsind alnan atomar oksigen boyalar oksidldirrk onlar rngsizldirir:

H2O+CO2 + Ca(ClO)2 CaCO3 + 2HClO 2HClO 2HCl + 2O 2HCl + O2

Bilik qutusu Cod sudan istifad etdikd buxar qazanlarnda qaln tbqli rp ml glir ki, bu da buxar qazanlarnn dalmasna v oxlu yanacaq srfin sbb olur; yu-yulma prosesind paralarn keyfiyyti aa dr v oxlu sabun srf olunur:

2C17H35COONa + M2+ (C17H35COO)2M + 2Na+ sabun (M2+ = Ca2+, Mg2+)

ap

n

deyil

32

Ona gr suyun codluu aradan qaldrlr, yni Ca2+ v Mg2+ ionlar kdrlr.

Suyun codluu karbonatl (mvqqti) v qeyri-karbonatl (daimi) olmaqla iki yer ayrlr.

Karbonatl codluu maqneziumla kalsiumun hidrokarbonatlar yaradr. Suyu qaynatdqda, suya hng sd v ya soda lav etdikd karbonatl codluq aradan qalxr:

Ca(HCO3)2 C100 CaCO3 + H2O + CO2

Ca(HCO3)2 + Ca(OH)2 2CaCO3 + 2H2O

Ca(HCO3)2 + Na2CO3 CaCO3 + 2NaHCO3

Qaynadldqda hidrokarbonatlar paralanr v hll olmayan karbonatlara evrilir. Mhz bu sbbdn bel codluq mvqqti codluq adlanr. Tbitd mvqqti codluq hngdann, yaxud dolomitin karbon-dioksid v su il qarlql tsirindn ml glir:

CaCO3 + CO2 + H2O Ca(HCO3)2

Qeyri-karbonatl v ya daimi codluu kalsium v maqneziumun sulfat v xlorid duzlar ml gtirir.

Daimi codluq soda v ya natrium-ortofosfatn tsiri il aradan qaldrlr:

CaSO4 + Na2CO3 CaCO3 + Na2SO4

3MgCl2 + 2Na3PO4 Mg3(PO4)2 + 6NaCl

Soda v natrium-ortofosfatla hminin mvqqti codluu da aradan qaldrmaq olur.

Baxlan tnliklr sasnda demk olar ki, Ca2+ v Mg2+ ionlarnn mhluldan kdrlm sullar bu kationlarla birlmi turu qalqlarnn tbitindn asldr.

Suyun mumi codluu onun karbonatl v qeyri-karbonatl codluqlarnn cmin-dn ibartdir.

Codluq drcsi kmiyytc 1 l suda olan Ca2+ v Mg2+ kationlarnn millimolla-rnn (mmol) say il ifad edilir. Codluu 2 mmol/l-dn az olan su yumaq, 2-dn 10-dk olan orta codluqlu, 10 mmol/l-dn yuxar olan is cod su saylr.

Mit n yararl olan suyun codluu 7 mmol/l-dn ox olmamaldr.

Suyun yumaldlmasnda kationitlrdn d istifad edilir. Trkibind xa-rici mhitin ionlar il dyiil biln mthrrik ionlar olan brk maddlr ionitlr adlanr. onitin trkibindki mthrrik ion kation olduqda o, ka-tionit, anion olduqda is anionit adlanr. Suyun codluunu aradan qal-drmaq n kationitlr kimi iondyidirici qatranlar v almosilikatlar, msln, Na2[Al2Si2O8nH2O] ttbiq edilir.

Bu maraqldr

Elektrik spiral zrind rp

ap

n

deyil


1

1. Hans reaksiya praktik hmiyyt ksb etmir?

A) CaCO3 t CaO + CO2 B) 2Ca + O2 2CaO C) CaO + H2O Ca(OH)2 D) Ca(OH)2 + CO2 CaCO3 + H2O E) 2Ca(OH)2 + 2Cl2 Ca(ClO)2 + CaCl2 + 2H2O

2. Hans birlmdn suyun hm mvqqti, hm d daimi codluunu aradan qaldrmaq n istifad olunur?

) Na2CO3 B) NaHCO3 C) Na2SO4 D) Ca(OH)2 ) Ca(HCO3)2

3. Aadak ifadlr hans maddy aiddir? 1. ekzotermik reaksiya zr alnr 2. xlorlu hngin alnmasnda istifad olunur 3. hng suyunun trkibin daxildir 4. CO2-nin tyinind istifad olunur A) Ca(OH)2 B) CaO C) HClO D) Ca(HCO3)2 E) Ca(ClO)2

4. Hans reaksiyalar zr suyun mvqqti codluu aradan qaldrlr?

1. Ca(HCO3)2 100 2. Mg(HCO3)2 + Na2CO3

3. Ca(HCO3)2 + NaHCO3

4. Ca(HCO3)2 + Ca(OH)2

A) 1,2,3,4 B) yalnz 1 C) yalnz 4 D) yalnz 2 E) 1,2,4

5. Kalsiumun (v ya maqneziumun) hans birlmlrinin suda mvcudluu suyun mvafiq olaraq mvqqti v daimi codluuna sbb olur?

6. Xlorlu hngin aardc xasssi n il laqdardr?

7. 100 kq kalsium-karbonat 22 kq karbon qaz alnanadk qzdrlmdr. Brk qalqda kal-sium-oksidin ktl payn (%-l) hesablayn. Mr(CaCO3)=100; Mr(CO2)=44; Mr(CaO)=56.

8. Codluq drcsi 7 mmol/l olan suyun 100 ml-d ne mq Ca2+ ionu var? (Mg2+ ionu nzr alnmr).

9. Alebastr v gipsd suyun ktl paylarn (%) hesablayn. Mr(H2O) = 18, Mr(CaSO4) = 136.

10. Aadak evrilmlrin tnliklrini trtib edin.

Ca 1 CaH2 2 Ca(OH)2 3 CaCO3 4 CaCl2 5 Ca3(PO4)2

mrmr snm hng hng sd hng suyu xlorlu hng gips mvqqti v daimi codluq codluq drcsi

Aar szlr


ap

n

deyil

34

BOR YARIMQRUPU ELEMENTLR. ALMNUM V ONUN BRLMLR

Alminium bor yarmqrupu elementlrin aiddir; yarmqrupa hminin bor B, qallium Ga, indium In v tallium Tl daxildir. Bu elementlr p-elementlridir. Onlarn atomlarnn xarici energetik sviyysind 3 elektron (ns2np1) vardr. Ona gr onlar bu 3 elektronu verib birlmlrind +3 oksidlm drcsi gstrir.

Bor yarmqrupu elementlrinin metallq xasslri eyni dvrd yerlmi Be yarmqrupu elementlrin nisbtn zifdir.

Yarmqrupda bordan talliuma doru elementlrin metallq xasslri artr: B qeyri-metal, Al ikili xassli (amfoter) metal, In v Tl is metallardr.

Bor yarmqrupu elementlrinin hams R2O3 tipli oksidlr ml gtirir. Bu oksid-lr R(OH)3 trkibli hidroksidlr uyundur. Onlardan B(OH)3 v ya H3BO3 turudur, Al(OH)3, Ga(OH)3 v In(OH)3 amfoter xassli hidroksidlrdir.

Alminium v onun birlmlri Kfi. Alminiumu ilk df tmiz halda 1827-ci ild alman alimi Vler almi-

nium-xloridin havasz mhitd kaliumla reduksiya edilmsi il almdr. Dvri sistemd mvqeyi v atomunun quruluu. Alminium 3-c dvr, III qrupun

sas yarmqrup elementidir. Onun atomu 1s22s22p63s23p1 elektron formuluna malikdir. Tbitd yaylmas. Tbitd yaylmasna gr alminium elementlr arasnda

3-c, metallar arasnda is 1-ci yeri tutur. Tbitd yalnz birlmlr klind rast glinir. n mhm birlmlri almosilikatlar, boksit Al2O3nH2O, korund Al2O3 v kriolitdir Na3[AlF6].

7

Alminium rintilrinin raket, tyyar v avtomobil snayesind geni isti-fad olunmas n il laqdardr?

Tchizat: kiik alminium paralar, 2 snaq si, xlorid turusu, qat NaOH mhlulu. in gedii: hr birind 23 kiik alminium paras olan iki snaq sindn birin asta-asta 56 ml xlorid turusu, digrin bir o qdr qat NaOH mhlulu lav edin v ba vern dyiikliklri mahid edin. Nticni mzakir edin: Hr iki reaksiyada kimyvi reaksiyalarn hans lamtlrini mahid etdiniz? Turu v qlvi il reaksiyaya daxil olan maddlr nec adlanr? Sizc, alminiumun oksid v hidroksidi d turu v qlvi il reaksiyaya daxil olurmu? Alminiumun bel xasslr malik olmasn onun dvri sistemd yerlmsi il nec

laqlndir bilrsiniz?

Faliyyt Alminiumun turu v qlvilr qarlql tsiri

Bilik qutusu Almosilikatlar alminium, silisium, qlvi v qlvi-torpaq metal-larnn oksidlrindn ml glmi duzlardr; msln, nefelin Na2OAl2O32SiO2, l-pat K2OAl2O36SiO2.

ap

n

deyil


1

Alnmas. Snayed Al metal alminium-oksidin (boksitin) rintisinin elek-trolizindn alnr (a). Elektroliz prosesini nisbtn aa temperaturda aparmaq mqs-dil elektroliz Al2O3-n rintisi [tr.(Al2O3) = 2050C] deyil, onun ridilmi kriolitd (Na3[AlF6]) mhlulu uradlr. Bu halda proses 950C-d aparlr v sxematik olaraq bel tsvir edilir:

Respublikamzda alminium metal Gnc hrind d bu sulla alnr. Fiziki xasslri. Alminium gm-a rngli, yngl ( = 2,7 q/sm3), plastik,

asanriyn (660C) metaldr. Elektrik keiriciliyin gr alminium yalnz gm, mis v qzldan geri qalr. 600C-d kvrklir v onu toz halna salmaq olur.

Kimyvi xasslri. Alminium gcl reduksiyaedicidir. O, havada drhal oksid-lrk sthi oksid tbqsi il rtlr. Sthi oksid tbqsi il rtlm alminium su il reaksiyaya girmir. Bel metaln sthini civ duzlar (HgCl2) il srtmkl oksid tbqsi dadlr v sthi tmizlnmi Al civnin duzundan civni xardr. ml gln civ alminiumla amalqama (Alamalq.) ml gtirir. Alminiumun amalqamas adi raitd su il reaksiyaya girir:

2Alamalq + 6H2O 2Al(OH)3 + 3H2

Qzdrldqda alminium halogenlrl, kkrdl, azotla, karbonla qarlql tsird olur:

4Al + 3O2 t 2Al2O3 2Al + 3S t Al2S3 2Al + 3Cl2 t 2AlCl3

2Al + N2 t 2AlN 4Al + 3C t Al4C3 alminium-nitrid alminium-karbid

Alminium metal hidrogenl bilavasit reaksiyaya girmir.

Bilik qutusu Azrbaycanda alminium alunit mineralnn (K2SO4Al2(SO4)32Al2O3 6H2O) trkibind (Daksn rayonu razisindki Zylik yata) rast glinir.

rinmi alminium

elektrolitik (polad) vanna

ayrlan oksigen qabarcqlar

rinmi elektrolit (sasn boksit)

rinmi alminium

(a) Alminiumun elektroliz sulu il alnmas

2Al2O3 4Al + 3O2

qrafit anod

qrafit katod

prosesin sadldirilmi sxemi

ap

n

deyil

36

Adi raitd alminium qat nitrat v qat sulfat turular il reaksiyaya girmir; o bu mhitd passivlir. Xlorid v duru sulfat turularnda alminium hidrogeni xarmaqla hll olur:

2Al + 6HCl 2AlCl3 + 3H2 2Al + 3H2SO4(d) Al2(SO4)3 + 3H2

Alminium bir ox metallar (Fe, Mn, Cr, V, W) onlarn oksidlrindn ekzoter-mik reaksiya zr reduksiya edir.

2Al + Cr2O3 t 2Cr + Al2O3 + Q Oksidlrindn metallarn alminiumla reduksiyas alminotermiya adlanr.

Alminium tozu il dmir yannn (Fe3O4) 8:3 mol nisbtind gtrlm qar-na termit, onlar arasnda ba vern proses is termit qayna deyilir:

8Al + 3Fe3O4termit t 9Fe + 4Al2O3+ Q

kili xassli element kimi alminium qlvilrl d qarlql tsird olur:

2Al + 2NaOH + 6H2O 2Na[Al(OH)4] + 3H2 natrium-tetrahidroksoalminat

2Al + 2NaOH + 2H2O t 2NaAlO2 + 3H2 natrium-metaalminat

Tyini. Mhlulda Al3+ ionunu tyin etmk n alminium duzunun mhluluna qlvi mhlulu lav edilir. Bu zaman alminium-hidroksidin a hlmiybnzr knts ml glir. Qlvini artqlamas il lav etdikd knt hll olur (hll-olan alminatlar ml glir):

Al3+ + 3OH Al(OH)3 NaOH Na[Al(OH)4]

Termit qayna zaman ayrlan istiliyn hesabna dmir riyir v bu proses-dn relslrin qaynaq edilmsind istifad edilir.

Bu maraqldr

(b) Alminotermiya sulu il relslrin qaynaq edilmsi; (c) qaynaq edilmi rels.

b c

ap

n

deyil


1

Alminium-oksid Al2O3 a rngli, yksk temperaturda riyn (2050C) ox

brk madddir. Tbitd korund v onun trmlri klind rast glir.

Laboratoriyada alminium-oksidi alminium tozunu oksigend yandrmaqla v ya alminium-hidroksidi paralamaqla almaq olar:

4Al + 3O2 t 2Al2O3 2Al(OH)3 t Al2O3 + 3H2O

Snayed alminium-oksid boksitdn alnr. Alminium-oksid suda hll olmur v su il reaksiyaya girmir. O, amfoter oksid

kimi hm turularla, hm d qlvilrl qarlql tsird olur:

6HCl + Al2O3 2AlCl3 + 3H2O 2NaOH + Al2O3 2NaAlO2 + H2O

2NaOH + Al2O3 + 3H2O 2Na[Al(OH)4] (mhlulda)

Alminium-hidroksid Al(OH)3 suda hll olmayan, a rngli brk madddir. O, alminiumun suda hllolan duzlarna qlvi mhlullar il tsir etmkl alnr:

AlCl3 + 3NaOH Al(OH)3 + 3NaCl

Bilik qutusu Korundun ffaf gy rngli kristallar sapfir, qrmz rnglisi is yaqut (rubin) adlanr (d). Bunlardan da-qa kimi, rubindn is hm d saatlarda, elektro-texnikada lazerlrin hazrlanmasnda istifad edilir. Korunddan hminin sumbata kaz v itilyici dalar hazrlanr.

boksit korund rubin sapfir

(d) Alminium-oksidin tbii minerallar

Alminiumun itirak il hidrogenin alnmas 5,4 q alminiumun xlorid turusu il reaksiyasndan ne litr (n..) hidrogen ayrlar? Ar(Al) = 27.

Hlli: Reaksiyann tnliyin sasn ayrlan hidrogenin hcmini hesablayaq:

5,4 q2Al

227 q+ 6HCl 2AlCl + x l3H267,2 l x = 5,4 q67,2 l54 q = 6,72 l Msl. 10 q (Cu + Al) qarn artqlamas il gtrlm qat KOH mhlulu il il-

dikd 4,48 l (n..) H2 ayrlmdr. lkin qarqda alminiumun ktl payn (%) hesablayn.

n

mu

n

ap

n

deyil

38

Alminium-hidroksid amfoter hidroksid kimi hm turularla, hm d qlvilrl qarlql tsird olur:

3HCl + Al(OH)3 AlCl3 + 3H2O NaOH + Al(OH)3 Na[Al(OH)4]

Ttbiqi. Alminium naqil v mftillrin, mtbx qab-qacaqlarnn, yeyinti mh-sullarn qabladrmaq n folqa kimi, hminin kondensatorlarn, partlayc madd olan ammonaln (Al + NH4NO3), silumin (Al + Si) rintisinin alnmasnda ttbiq edilir. Alminiumun dralminium rintisi tyyarqayrmada geni istifad olunur. Alminiumdan metal oksidlrini reduksiya etmk n istifad edilir. Alminium hminin polad v uqun mmulatlarn korroziyadan qorumaq n, onlarn alitir-lmsind d ttbiq olunur. Alitirlm sthlrin yksk temperaturda alminium tozu il doydurulmas (rtlmsi) prosesidir.

1. Alminium ( 13Al) haqqnda shv ifadni myyn edin.

A) yngl metaldr B) asanriyn metaldr C) s-elementidir D) ionu qlvi mhlulu il tyin edilir E) amfoter xassli oksid v hidroksid ml gtirir

2. X, Y v Z maddlrini myyn edin.

Al(amalq.) + H2O X + H2 Al + NaOH + H2O t Y + H2 Al + NaOH + H2O Z + H2

1. Al(OH)3 2. NaAlO2 3. Na[Al(OH)4] 4. Al2O3 3. Sxemlri tamamlayn v alminotermiya sulunu ks etdirn tnliklri qeyd edin.

1. AlCl3 + K t 2. Al + Cr2O3 t 3. Al + Fe3O4 t 4. Mmkn olan reaksiyalarn sxemlrini tamamlayn.

1. Al + N2 t 2. Al + C t 3. Al + S t 4. Al + Cl2 t 5. Al + H2 t

5. Alminium-nitrid v alminium-karbidin formullarn yazn. Bu birlmlrd azotla karbonun oksidlm drcsini tyin edin.

6. Alminium v onun rintilrinin texnikada ttbiqi onlarn hans xasslrin saslanr? 7. 1,2 ton boksitin tam elektrolizindn 0,54 ton Al alndn nzr alaraq gtrlm

boksitd Al2O3-n ktl payn (%-l) hesablayn. Mr(Al2O3) = 102. 8. evrilmlrin tnliklrini trtib edin.

Al 1 AlCl3 2 Al(OH)3 3 Al2O3 4 Na[Al(OH)4] 9. Metallar texnikada adl referat hazrlayn.

boksit korund alminotermiya termit qayna termit Aar szlr


ap

n

deyil


1

1. Shv ifadni myyn edin. A) silvinit iki qlvi metaln duzudur B) NaCl v KCl rintilrinin elektrolizi il mvafiq metal alnr C) NaH qeyri-molekulyar qurulua malikdir D) kalium-hidridd hidrogenin oksidlm drcsi 1-dir E) qlvi rintisinin elektrolizi il qlvi metal alnmr 2. Be, Mg, Ca, Sr, Ba ardcllnda metallarn hans xasssi artr? 1. ionlama enerjisi 2. metallq xasssi 3. reduksiyaedicilik xasssi 4. elektromnfilik

A) 1,2,3,4 B) 1,2,3 C) 2,3 D) 1,4 E) 1,3 3. Reaksiya sxemlrini dftriniz krn v tamamlayn. 1. Al + Fe3O4 t 2. 3C + CaO

t 3. Ca + P

t

4. Li + O2 t 5. Na + O2 t

6. LiH + H2O 4. Hans ifad kalsiuma v ya onun ionuna aid deyil?

A) gm-a rngli metaldr B) asanriyn metaldr C) ar metaldr D) kalsium bariumdan az faldr E) qann laxtalanmasnda itirak edir

5. Hans ionlar suda mvqqti codluq yaradr? ) Mg2+, Ca2+, 3HCO B) Mg2+, Ca2+, 23CO C) Mg2+, Ca2+,

24SO

D) K+, Ca2+, 3HCO ) Na+, Ca2+, 23CO

6. Reaksiya sxemlrini dftriniz krn v tamamlayn. 1. Al + NaOH + H2O t 2. Al2O3 + NaOH + H2O 3. Ca(HCO3)2 + Ca(OH)2 4. Ca(HCO3)2 + Na2CO3 5. MgSO4 + Na3PO4 6. CO2 + H2O + CaCO3 7. Suyun codluuna aid hans ifad shvdir?

A) karbonatl v qeyri-karbonatl olur B) mvqqti v daimi olur C) sodann tsiri il aradan qaldrlr D) suyu distill etmkl tam aradan qaldrlr E) mit n yararl olan suyun codluu 7 mmol/l-dn ox olmaldr

8. Doru ifadlri myyn edin. Alminium ... 1. adi raitd qat sulfat turusu il passivlir 2. adi raitd qat nitrat turusu il passivlir 3. civ il amalqama ml gtirir 4. havada oksid tbqsi il rtlr 5. ionu mhlulda qlvi mhlulu il tyin olunmur A) 1,2,3,4,5 B) 2,3,4,5 C) 1,2,3,4 D) 1,3,4,5 E) 3,4

9. 69 q natriumun su il qarlql tsirindn alnan hcmd hidrogen almaq n ne qram litium su il qarlql tsird olmaldr? Ar(Li) =7, Ar(Na) = 23.

10. Eyni ktld gtrlm Mg, Ca v Ba metallarndan hansnn xlorid turusu il qarlql tsirindn daha ox hcmd hidrogen alnar?

m u m i l d i r i c i t a p r q l a r

ap

n

deyil

40

LAV YARIMQRUP METALLARININ QISA CMALI. DMR. DMRN OKSD V HDROKSDLR

lav yarmqrup elementlrinin mumi xarakteristikas

Byk (47-ci) dvrlrin lav yarmqruplarnn elementlri keid elementlri adlanr. Bu elementlr hr bir dvrd s-elementlrl p-elementlri arasnda yerl-midir. Onlarn atomlarnn xarici energetik sviyysind, adtn, bir v ya iki s-elektronu yerlir, daxili energetik sviyylrinin d- v f-yarmsviyylri is qismn dolmu olur. Ona gr onlar bzn d- v f-elementlri kimi d adlandrrlar. [Mis, gm, qzl atomlarnda d-yarmsviyysi elektronlarla tam dolmudur (d10)].

Adtn, d-elementlrind hm s-, hm d d-elektronlar valent elektronlardr. Keid elementlr bzi xarakter xsusiyytlr malikdir: 1. Hams metaldr. 2. ksriyyti dyikn oksidlm drcsi gstrir. 3. onlar v birlmlri ox vaxt rngli olur. lav yarmqrup metallarndan byk praktik hmiyyt malik olan dmir, mis,

sink v xromun alnmas, xasslri v ttbiqi il tan olaq.

Dmir. Dmirin oksid v hidroksidlri

Kfi. Dmir qdim zamanlardan mlumdur. Birlmlrind dmir, sasn, +2 v +3 oksidlm drcsi gstrir. Dvri sistemd mvqeyi v atomunun quruluu. Dmir 4-c dvrd, VIII qru-

pun lav yarmqrupunda yerlir. Atomu aadak elektron quruluuna malikdir: 1s22s22p63s23p63d64s2, yni dmir d-elementidir. Birlmlrind dmir atomu 4s2

Fsil LAV YARIMQRUP METALLARI 3

8

Texnikada n ox hans metaldan istifad olunur? N n?

Tchizat: dmir yonqarlar, xlorid turusu, duru v qat sulfat turusu, qat nitrat turusu, 4 snaq si, spirt lampas. in gedii: 4 snaq sinin hr birin 0,5 q dmir yonqarlar tkb birincisin xlorid turusu, ikinci v ncsn duru v qat sulfat turusu, drdncsn is qat nitrat turusu lav edib mahid aparn. Bir qdr sonra qat turular lav ediln snaq -lrini zif qzdrn. Nticni mzakir edin: Adi raitd hans snaq lrind kimyvi reaksiyann lamtlrini mahid etdiniz? Qat turular lav olunan snaq lrini qzdrdqda n mahid etdiniz? Sizc, reaksiya mhsullarnda dmirin oksidlm drcsi eynidirmi? N n?

Faliyyt Dmirin turularla reaksiyas

ap

n

deyil

41 III fsil lav yarmqrup metallar

1

elektronlarn itirdikd +2 oksidlm drcsi, lav olaraq 3d-yarmsviyysindn bir d-elektronunu da itirdikd +3 oksidlm drcsi gstrir.

Tbitd yaylmas. Dmir alminiumdan sonra tbitd n geni yaylm me-taldr (5,1%). sasn, oksigenli v kkrdl birlmlr klind rast glinir. Bun-lardan n hmiyytlilri maqnetit Fe3O4 (maqnitli dmirda), hematit Fe2O3 (qrmz dmirda), limonit Fe2O3nH2O (qonur dmirda), pirit FeS2 (kkrd v ya dmir koledan) v siderit FeCO3 (dmir pat) minerallardr. Dmir ionu bir ox mineral sularn v qandak hemoqlobinin trkibin daxildir.

Azrbaycanda dmirin birlmlrin Daksn dmir v Filizay polimetal yataqlarnda rast glinir.

Alnmas. Dmiri onun ikivalentli duzlarnn suda mhlullarnn elektrolizindn

v oksidlrinin reduksiyasndan almaq olur:

Fe2O3 + 3H2 t 2Fe + 3H2 3Fe3O4 + 8Al t 9Fe + 4Al2O3

Snayed dmir (uqun v polad klind), sasn, dmir(III) oksidin karbon-monooksidl reduksiyasndan alnr:

Fe2O3 + 3CO t 2Fe + 3CO2

Fiziki xasslri. Dmir parlaq, gm-a rngli, plastik metaldr. stiliyi v elektrik cryann yax keirir. O, ar ( = 7,87 q/sm3) v tinriyn (tr = 1539C) metallara aiddir. Dmir asan maqnitlnir.

Kimyvi xasslri. Dmir orta aktivliy malik metaldr. O, bsit v mrkkb maddlrl qarlql tsird olur:

(a) oksigen v digr qeyri-metallarla

3Fe + 2O2 t Fe3O4 2Fe + 3Cl2 t 2FeCl3 Fe + S t FeS dmir yan (dmir yannda FeOFe2O3 dmir mvafiq olaraq +2 v +3 oksidlm drc-

sinddir). (b) rtubtli hava v yksk temperaturda su buxar il

4Fe + 6H2O + 3O2 rtubtli hava

4Fe OH 3 3Fe + 4H2O(buxar) t Fe3O4 + 4H2

Dmirin hematit (a) v siderit (b) minerallar

(b)(a)

ap

n

deyil

42

(c) zndn az aktiv olan metallarn duzlarnn mhlullar il

Fe + CuSO4 FeSO4 + Cu

(d) xlorid v duruladrlm sulfat turusu il

Fe + 2HCl FeCl2 + H2 Fe + H2SO4(duru) FeSO4 + H2

Qat sulfat v nitrat turular il dmir adi raitd passivlir v reaksiyaya girmir. Qzdrldqda is aadak tnliklr zr qarlql tsird olur:

2Fe + 6H2SO4(qat) t Fe2(SO4)3 + 3SO2 + 6H2O

Fe + 4HNO3(qat) t Fe(NO3)3 + NO + 2H2O

Tyini. Mhlulda Fe3+ ionunun tyini qlvilrin tsirindn dmir(III) hidrok-

sidin qrmz-qonur rngli kntsnn ml glmsin, rodanidlrin, msln, kalium-rodanidin tsirindn mhlulun qan-qrmz rng boyanmasna saslanr:

FeCl3 + 3NaOH Fe(OH)3 + 3NaCl qrmz-qonur rngli

FeCl3 + 3KSCN Fe(SCN)3 + 3KCl qan-qrmz rngli mhlul

Mhlulda Fe2+ ionunun tyini is qlvilrin tsirindn tdricn qonurlaan d-

mir(II) hidroksidin yalmtl kntsnn ml glmsin saslanr: FeCl2 + 2KOH Fe(OH)2 + 2KCl

Dmirin oksid v hidroksidlri Dmir oksidlri FeO, Fe3O4 v Fe2O3 suda hll olmayan, turuda hllolan brk

maddlrdir. FeO sasi, Fe2O3 is zif amfoter xassy malikdir. Fe3O4 (FeOFe2O3) qarq oksiddir:

Fe3O4 + 8HCl FeCl2 + 2FeCl3 + 4H2O

Dmir(II) oksid dmir(III) oksidin reduksiyasndan, dmir(III) oksid is dmir(III) hidroksidin termiki paralanmasndan, snayed is piritin yandrlmasndan alnr:

Fe2O3 + CO t 2FeO + CO2 2Fe(OH)3 t Fe2O3 + 3H2O

İltİfat lƏtİfov, ŞÜkÜr mustafa ŞÜkÜr mustafa...

Documents