MAM AZAM EBU HANFE

I)YAADII DNEM

A)SYAS DURUMmam Ebu Hanife Abdu'l-Melik b. Mervan zamannda hicri 80 ylnda domu 150 senesinde vefat etmitir. Bu birok nemli olayn meydana geldii dnemdir. Abbasler devrine yetiti. Emevlerin en kuvvetli olduu alar, sonra da zayflayp ykldn grd. Abbas devletinin burulmasn, kuvvetlenip gelimesini mahede etti. Hayatnn ou, 52 senesi, Emeviler zamannda geti. Byyp yetimesi, ilminin en yksek noktasna kmas, fikri olgunlap kemle ermesi hep o devirdedir. mrnn 18 senesi Abbasler devrine rastlar ki, bu ihtiyarlk a demektir.Emevi dnemi: Abdulmelik B. Mervan hilafetiyle balamtr. Abdulmelik ierde ve darda birok problemle kar karya idi. Bununla birlikte Emeviler dnyann yarsna veya daha fazlasna hakimdi. Dier hkmdarla Emevilerden korkar ve admlarn atarken onu dikkate almak zorunda kalrlard. Baz ayaklanmalar olmasayd dnyaya hakim olabilecek gteydi. Emevilernin dnyaya hakim olamamasnn en byk sebebi bu ayaklanmalardr. Abdulmelik dneminde gerekleen ibnz zbeyr, musul, cezire ve buna benzer ayaklanmalar birok asker ve komutan gndererek bastrabilmitir. Bunun yannda zellikle komutanlar arasndaki ihtilaflardan dolay ortaya kmtr. Bu durum da emevileri zor durumda brakmaktayd. Abdulmelikin halifelii hicri 86 ylna kadar devam etti. Daha sonra yerine olu velid geti. Babasnn Haccac vastasyla hazrlad ok geni bir alan teslim ald. Grld gibi Ebu Hanifenin (R.A)n ilk yllar ayaklanma ve atmalarn yaand bir dnemdir. Velid hilafetinde ise bunlar azalmtr. Velid halife olunca eitli blgelere ordular gnderdi. Horasan blgesine Kuteybe b. Mslim (. 96/715), Bizansllara kar kardei Mesleme komutasnda ordular sevketti. Musa b. Nusayr Afrika ve Endlse gnderdi. Velid dneminde btn bu blgeler fethedildi.Haccacn amca olu Muhammed b. Kasm es-Sekafnin fetihleri de kaynaklarda sayfalarca yer tutmaktadr. Velid lnce yerine kardei Sleyman geti. Haccacn lmyle ise Emevlerin iktidarnda tekrar karklklar kmaya balad. Daha sonra adalet ve insanlar arasnda yayd emniyetle tannan mer b. Abdlaziz (r.a.) dnemi balad. kinci asrn balarnda adil halifenin idaresinde gl bir slm devleti bulunmaktayd. Devletin snrlar douda in batda atlas okyanusu, gneyde Hindistan Kuzeyde Fransaya ulamt. Dier dnya devletleri paralanm, zayflam, cehalet ve sefalet iinde yaarken slm devleti dnyann en byk gc konumundayd. Ancak ikinci asrn bandan itibaren Abbasler Emevleri ykmak amacyla faaliyette bulunmaktayd. mer b. Abdlaziz (r.a.)in lm zerine yerine Yezid b. Abdlmelikin halife olmasyla yeniden karklklar balad. Emevi iktidar bu karklk ve ayaklanmalar bastrmaya alrken Abbasler de iktidar ele geirmek iin yeni planlar yapmaktayd. Bunlar, mer b. Abdlaziz (r.a.)in lmnden sonra Abdlmelikin oullar dnemlerinde de devam etti. Sz konusu kargaa Abbasilere Emevler zerine hucm etme frsat vermekteydi. Zira ayaklanmalar Emevleri zayflatm ve gl olan imajlarn zedelemiti. Dier taraftan Abbasiler de iktidar ele geirme hazrlklarn artrmaktayd. 132 ylna gelindiinde ise Abbasiler Irak ve Horasanda Emevileri malup etmi, am blgesine ynelmilerdi. Zab mevkiindeki karlama Emevilerin douda sonunu getirmiti. Emevlerin hakimiyeti yedi asr daha devam edecek olan sadece Endlste kalmt.Emevlerde kuvvetli bir Araplk milliyetilii vard. Bunun tesiriyle slm ncesi Arap medeniyet ve hayatna ait ok eyleri dirilttiler. Bu medeniyet miras iinde hoa gidip lecek bz cahiliyeleri yok deildi. Fakat Emevler bu milliyetilikte ok ar gittiler, Arap olmayan unsurlara kar milliyetilik iini taassup derecesine vardrdlar. Onlarn haklarn inediler. Halbuki onlara eriat nazarnda dier Mslman kardeleriyle kardetiler. Arabn Arap olmayna bir stnl yoktun stnlk takva iledir. Fakat Emevler mevli olanlara ok zulm yaptlar. Htt orduyla gazaya gittiklerinde ganimetten hisse almak hakkndan onlar mahrum braktlar. Bylelikle Allah'n ganimet hususundaki hkmne kar geldiler. Bunun iin mevl, Emevere kar ayaklananlarn safnda yer aldlar, Emevlerin idarelerini tanmadlar.slm lkeleri, bu gibi sebepler yznden fitneler iinde alkalanyor, fesat iinde yzyordu. Ara sra sknet bulsa da bu zahir idi, kln altnda ate snmyordu. Zaman oluyordu, ayaklanmalar yatyordu, fakat fitne gizli gizli devam ediyordu. Emev devletini bir daha belini dorultamayacak ekilde ykmak iin gjzli almalar hi durmuyordu. Hilfetin Abbslere gemesi iin daima propaganda yaplyordu. Sessizce yaplan bu almalar nihayet muvaffak oldu: Emev devletini temelinden uurdu yerine Abbas devleti kuruldu.

Abbasiler dnemi : Eb Hanfe bu dnyaya gzlerini at zaman Emev hkmetinin en iddetli ve en zalim idaresini grd. Emev zorbalarndan Haccc idaresinde yaad. Bunlar, Arap soyundan olmayan bu gen zerinde derin tesirler brakt. Emev devleti hakknda hkmn vermesinde bunlarn tesiri oldu. Ya ilerledike bu hkm de kuvvetlendi, nk Emevlerin Ehl-i Beyte kar yaptklar cinayetleri gzyle grd. Htt Emevlerin zulmne kendisi de urad. Onu tazyik ettiler, hapse attlar onlarn elinden Mekke'ye kaarak Beytullah'a snmak suretiyle kurtulabildi.Abbasiler, EblAbbas es-Seffahn hilafetiyle balad. Abbas devleti ite byle korkun bir devirden sonra emniyet ve hrriyet getirmek va'diyle iktidara gelmiti. Eb Hanfe'nin mdi bykt. Onlarn efkatli ve merhametli bir idare kuracaklarn umuyordu. Onlar birok felketlere uradktan sonra bu mevkie gelmiler, zulmn acsn tatmlard. Halka merhamet elini uzatmalar beklenirdi. Onun iin Eb Hanfe, bu mitle Ebu'l-Abbas Seffh'a seve seve elini uzatarak gnl rizasiyle ona bat etmiti. Fakat Eb Cafer Mansur'un devri gelince i deiti. Devlet nfuzunu takviye iin rfk ve mlyimet tanmayan bir iddet ve sertlik gstermeye balad. Eh-i Beyte eza ve cefa yapt. Onlarn ileri gelenlerini zindanlara tkt. Hz. Ali taraftarlarnn kanlar hesapsz aktlr oldu. Eb Hanfe bakt ki, Mansur'un idaresi, Emevierin idaresinin devamndan baka bir ey deil, deien ey yalnz kuru bir isimdir. D deimi, i ayndr. Yukarda uzun boylu anlatt zere devletle aras bu yzden ald, Eb Hanfe'ye eza ve cef yaplmaa baland ve lm de bu yzden oldu.

B)SOSYAL VE EKONOMK DURUMSava halindeki devletlerin birok sknt yaamas, savan sosyal hayatta paralanmalara, ekonomide zayflamaya hatta iflasa sebep olmas genel bir kuraldr. Ancak slm devletleri iin bu kural geerli deildir. Nitekim slm devletleri srekli sava halinde olmu ve birok problemle karlamtr. Bunlar baka bir mmet yaasayd paralanrd. Bylesi durumlarda hayr sahipleri fakir ve ihtiya sahiplerini gzetmi, sava ise slm devletlerinin ekonomisini glendirmitir. Nitekim hicr birinci asrda byk-kk, zengin-fakir ayrm yaplmakszn btn insanlar atyyeden pay aldklar gibi hemen her yerde fakir veya yolcular zenginlerin at ikram sofralarndan istifade etmekteydi. Birinci asrda zenginler israf ve lksten uzak bir hayat srmekteydi. Zekatlarn her isteyene vermiyor, uygun kimseleri aratryorlard. Taber ve bn Kesir, zenginlerin zekatlarn gizlice verdiklerine dair birok haber nakletmilerdir.Tarihiler mer b. Abdlaziz (r.a.) zamannda zenginlerin zekatlarn verecekleri fakir bulamadklarn haber vermektedir. Bu durum en zengin ehir olan slm devletinin bakentinde deil Afrikada meydana gelmekteydi. Afrika valisi, halife mer b. Abdlaziz (r.a.)e insanlarn zenginletiini ve zekat verecek kimse bulamadklarn haber vermekteydi. mer b. Abdlaziz (r.a.) ise Afrika valisine hastaneler ina etmesini, evlenemeyen genleri evlendirmesini, kpr ve su kanallar yapmasn emretmekteydi. Bunun gerek sebebi, slm devletlerinin savaa katlanlara ganimetten hisse ayrmas, ihtiya sahiplerine ise humustan pay vermesi, zekat belirlenen yerlere bizzat datmas idi. Fakirlerin zekattaki haklarn vermeyen yneticiler nadiren grlrd. Yneticilerin devlet malndaki tasarruflar zekatn toplanp hak sahiplerine dattktan sonra geride kalan bakiyye zerinde sz konusu olurdu.slm toplumlarnda sosyal dayanma asrlar boyu hep var olmutur. Devlet de dinin istedii tarzda insanlar arasndaki dayanmaya uygun davranmaktayd. Sz gelimi yanllkla ldrmelerde sorumluluu birlikte stlenmeleri amacyla diyet, sulu ile birlikte kabilesine de dettirilirdi. Bylece kabile, aralarndaki fakirlerin varlndan haberdar olurdu. Ksaca Eb Ha-nife (r.a.)in yaad asr sosyal, ekonomik, siyas ve ilm bakmlardan fikr derinliin ve dnyay ynetenlerin bulunduu parlak bir dnemdi.

C. FKR VE LM DURUMmam Eb Hanife (r.a.)in yaad 80-150 aras yllar ilm bakmdan slm mmetinin en verimli dnemidir. Muhaddislerin, mfessirlerin, fakihlerin, m-tekellimlerin nde gelenleri bu dnemde yetimitir. Bugn biz bu dnemin meyvelerini devirmekte, gllerini koklamaktayz. Bu itibarla sz konusu dnem slm ilimlerinin en parlak devridir. Eb Hanife (r.a.)in dnda birok fikir ve ilim adam bu dnemde yetimitir. Bunlardan biri vefat ettiinde her lim byk znt duymaktayd. Abbas devleti balangtan itibaren siyas gcne denk bir ekilde ilimde de tecdid kapsn am, Arap olmayan milletlerdeki ilim ve felsefeye de nem vererek Arapaya tercme faaliyetine girimitir. Tefsirde tedvin bn Abbasla balam, Katde, es-Sdd, At ve dier limler tarafndan devam ettirilmitir. Hadiste tedvini mer b. Abdlazizin emriyle bn ihab ez-Zhr balatmt. Bylece slm ilimlerinde ilk tedvin faaliyeti hadisle balamtr. Fkh ve usulnde ise farkl ekoller bulunmaktayd. Irak ekol-nn imam Eb Hanife (r.a.), Hicaz ekolnn imam Malik b. Enes (r.a.), am ekolnn imam Evz (rh.a.), Msr ekolnn imam Leys b. Sad (rh.a.) idi. Bunlar slm leminde fkh ve usulnn nderleri olup kendilerinden sonra ilim mealesini tayacak nesillerin de hocalaryd.Bu dnemde ilim sadece kitaplardan renilmemekte, ders halkalar oluturulmakta, bizzat halife ve dier idarecilerin katlmyla saraylarda ilm tartmalar yaplmaktayd. Btn bunlardan dolay baz limler bu dnemle ilgili olarak; Bize gre slm tarihinin en parlak dnemi ikinci asrdr. Bu asrda byk limler yetimi, din ve ilm her alanda ok nemli eserler telif edilmitir. Bu itibarla ikinci asrda braklan slm mirasa dier asrlarda rastlamann mmkn olmad sylense mbalaa edilmi olmaz demilerdir. Gerekten de ikinci asr ilim, telif ve farkl ekollerin olumas asndan en parlak dnem olarak kabul edilmelidir.

D. EVRESNDEN ETKLENMES VE YAPTII ETKYaad blgede mslmanlar zor durumda brakan olaylardan etkilenmesi asndan Eb Hanife (r.a.) dier insanlardan farkl deildir. Haccac ordularyla Kufeyi ablukaya alp insanlar endieye kapldnda birok insan korkuyla Kufeyi terketmiti. Bu dnemde Hicaz, Abdullah b. Zbeyrin hakimiyeti altndayd. Eb Hanife (r.a.) de gen yanda oraya hicret edenler arasnda bulunmaktayd. Hicazn giri ve klar kontrol altnda olduu iin burada sknt ekilmemiti. Kufeden Hicaza yaplan bu hicretin Eb Hanife (r.a.) zerinde olumlu etkileri olmutur. Zira bu yolculuk ona tabinin nde gelen limlerinden istifade imkan salamt. Eb Hanife (r.a.) onlardan ilmin zn almaktayd. Daha sonra ilim hazinesinin kayna olma-snda bu dnemde elde ettii nemli bilgilerin katks tartma gtrmez bir hakikattir. Haccacn lmnden sonra Kufeye dnen Eb Hanife (r.a.) gndzlerini ilim, gecelerini ise ibadetle geiriyordu. Bu durum yllarca byle devam etti. Bu almalarnn sonucu Kufede kendisine sayg duyulan gr ve fetvalarna aykr davranlmayan ilmin temel direklerinden biri ve mutlak mctehid kabul edilen bir konuma ulat. Bu srada Kufede onu kskanan, onunla yaran ve bu sebeple aleyhinde konuan onlarca mctehid bulunmaktayd.Eb Hanife (r.a.)in evresine olan etkisi ok byk ve sratliydi. Ksa srede Irak blgesinin tamam Eb Hanife (r.a.)e tabi oldu, onun fetvalarn esas kabul etti. lim almak iin insanlar ona kotu. Bugn de varln devam ettiren Eb Hanife (r.a.)in kurduu mezhebin mensuplar slm leminin te birini tekil etmektedir. slm lemi Abbs devletinin kuruluundan itibaren asr akn bir sre hanef mezhebine gre amel etmitir. Daha sonra Osmanl devletinin kurulmasyla hanefi mezhebi devletin resmi mezhebi oldu ve bu durum yaklak yedi asr devam etti. Btn bunlar ileriki sayfalarda detaylaryla grlecektir.

II. DOUMUNDAN VEFTINA EB HANFE (R.A.)

A. SM, NESEB VE SOYUEbu Hanifenin asl ismi Numandr. Babasnn ismi Sabittir. Dedesinin ismi Zotadir. Numan bin Sabit bin zuta olarak sylenir. Bazlar onun kle olarak g ettiini sylyorlar bazlar da onun kle olmadn sylemilerdir. afi mezhebine mensup olduunu bildiimiz Ahmed b. Hacer el-Heytem el-Mekk de byk bir sayg iinde Eb Hanife (r.a.)in nesebini vermekte ve bu konudaki ihtilafa iaret ederek yle demektedir: Eb Hanife (r.a.)in nesebi konusunda limler ihtilaf etmitir. ounluun ve titizliiyle tannan limlerin tercihine gre o Arap deildir. Torunu yle demitir: Eb Hanife (r.a.)in nese-bi, Numan b. Sbit b. Numan b. Merzubndr ve asl kle olmayanlardandr. Bizim soyumuzda klelik sz konusu olmamtr. Sbit kk yalarnda Hz. Ali (r.a.)i ziyaret etmitir. Hz. Ali (r.a.) kendisi ve soyu iin bereket duasnda bulunmutur. Bu duann bize de isabet etmesini mit etmekteyiz. Baz menkp yaarlar torununun nesebini daha iyi bileceini dnerek onun aklamalarnn doru olaca grn benimsemilerdir.Btn bu bilgilerden sonra Eb Hanife (r.a.)in Arap veya Fars olmasnn nemi bulunmadnn, asl nemli olan hususun ise onun Irakl bir lim ve ehl-i reyin tartmasz imam kabul edildiinin bilinmesidir.Onun hayatn yazan tarihiler, ismiyle ilgili baz nkteleri de nakletmektedir. Nitekim ismi olan Numanda baz srlarn bulunduu ifade edilmitir. Buna gre Numan kelimesinin aslnn bedeni ayakta tutan kan, bazlar ise bedeni ayakta tutan ruh anlamna geldiini belirtmilerdir. Bu sebeple Eb Hanife (r.a.) fkh ayakta tutan, onun anlalmayan ynlerini ortaya koyan kimsedir.31 Numan kelimesinin krmz boya veya erguvan anlamna geldii de ifade edilmitir. Buna gre Eb Hanife (r.a.)in karekteri ho olmu, kendisi de kemle ermitir. Numan nimet kelimesinden gel-mekte ve fuln veznindedir. Buna gre Eb Hanife (r.a.) Allah (c.c.)un mahlukat iin setii bir nimettir. Btn bunlar, imamna tassupla balanan bir hanefnin deil, afi mezhebine mensup bir limin aklamalardr. Eb Hanife (r.a.)in ismiyle ilgili yaplan aklamalar bunlardr.Knyesi hakknda ise yle demilerdir: Hanife, hanif kelimesinin mennesi olup dnyadan yzn evirip hakka dnen, Allah (c.c.)e ibadet eden mslmankimse anlamna gelmektedir. Nitekim kelimenin kk olan H-N-F dnmek, meyletmek anlamndadr. Bazlar, srekli yannda hokka tamas sebebiyle bu ekilde knyelendiini ileri srmlerdir. Zira Irakllar hokkaya hanefiyye demekteydiler. Byk kznn isminin Hanife olmasndan dolay bu knyeyi ald da ileri srlmtr. Ancak limlerin ou Eb Hanife (r.a.)in olu Hammaddan baka ocuu bulunmad iin bunu doru bulmamtr.Eb Hanife (r.a.)in ismi, nesebi ve soyu fazla nemli deildir. Bize gre soyu itibaryla Fars, doumu ve yetimesi asndan Araptr. Bundan dolay herhangi bir kimsenin rahatsz olacan veya bunu kabul etmeyeceini de zannetmiyorum. nk slmda insanlar takva esasna gre deer kazanr. Nitekim Hz. Peygamber (s.a.v.); Allah insanlar fiziki yaplarna ve mal varlklarna gre deil, takvalarna ve amellerine gre deerlendirir ve ameli yeterli olmayan soyu ne geiremez buyurmutur. Tabin dneminde ve Eb Hanife (r.a.)in yaad asrda da fakihler Arap deil, mevlidendi. Bu durumu Ata yle anlatmaktadr: Rusfede Hiam b. Abdlmelikin huzuruna ktmda; Blgelerin limlerini biliyor musun? diye sordu. Ben; Evet, ey mminlerin emiri dedim. Bunun zerine; Medinenin fakihi kim? dedi. Ben; bn merin azadl klesi Nfi dedim. Mekkenin fakihi kim? diye sordu. Ata b. Eb Rebah dedim. Mevliden mi yoksa Arap m? diye sordu. Mevliden dedim.Yemenin fakihi kim? diye sordu. Tvus b. Keysan dedim. Mev-liden mi yoksa Arap m? diye sordu. Mevliden dedim. Yemmenin fakihi kim? diye sordu. Yahya b. Eb Kesir dedim. Mevliden mi yoksa Arap m? diye sordu. Mevliden dedim. amn fakihi kim? diye sordu. Mekhl dedim. Mevliden mi yoksa Arap m? diye sordu. Mevli-den dedim. Cezrenin fakihi kim? diye sordu. Meymun b. Mihran dedim. Mevliden mi yoksa Arap m? diye sordu. Mevliden dedim. Horasann fakihi kim? diye sordu. Dahhak b. Mzahim dedim. Mevliden mi yoksa Arap m? diye sordu. Mevliden dedim. Basrann fakihi kim? diye sordu. Hasan Basr ve Muhammed b. Srn dedim. Onlar Mevliden mi yoksa Arap m? diye sordu. Mevliden dedim. Kfenin fakihi kim? diye sordu. brahim en-Nehai dedim. Mevliden mi yoksa Arap m? diye sordu. Arap dedim. Bunun zerine Hiam; Bu soruya da Arap diye karlk vermeseydin canm kacakt diye karlk verdi.Bu olayda biz, Hiam deil Ata gibi dnmekteyiz. Zira Allah hikmeti dilediine verir. Reslullah (s.a.v.), hadisiyle bu mslmanlarn din urundaki gayretlerini aka ifade etmitir. Byle bir durumda bizim onlar kskanmamz veya onlara kin tutmamz doru olmaz. Zira onlar Allah (c.c.)n bir ltfuna mazhar olmularsa Araplar da baka bir lutfundan istifade etmilerdir. Allah (c.c.)n bakalarna verdii lutfu hased etmemiz veya kendi rkmzdan olmad iin bakalarnn deerini drmeye almamz doru deildir. Aksi takdirde slmn beyaz rkla siyah rk arasndaki fark ortadan kaldrmasnn ve Allah (c.c.)n Allah katnda en deerliniz en ok takva sahibi olannzdr buyurmasnn bir anlam olmaz. Yoksa bunlar sadece konuup tatbikini istemediimiz birer slogan mdr?Mevaliden olup olmamasEb Hanfe'nin yetitii bu devirde ilimle uraanlarn ou Arap olmayan unsurlard. lmin Fris evldnda gelieceine dair Hz. Peygamber'in vermi olduu haber doru kt. Buhar, Mslim, iraz ve Tabarn! rivayet ediyorlar ki, Hz. Peygamber : lim ayet lker yldzlarnda asl olsa Fris oullarndan bz kimseler uzanp onu alrlar. buyurmutur. Bu kitaplarda Hadisin ibaresi deiik olsa da mns birdir. Bu hadis-i erifin doruluuna bakn ki, gerekten Sahabeden sonra ilim, pek de ksa olmyan bir mddet mevlide devam etmitir, yle olunca Eb Hanfe Numan'm mevaliden olmasnda hayreti mucip bir ey yoktur. nk slm devletinde ilim evrelerini mevli tekil ediyor. Ebu Hanfe'nin nesebi hakknda sz kesmeden nce, mevzuu tamamlam olmak maksadiye, Emevler devrinde ilimle megul olanlarn ounun mevliden olmas sebeplerini aklayalm. Mteaddit sebepler bir araya gelmitir. Balcalan ise unlardr :1- Emevler devrinde hkimiyet ve idare Araplarn elinde idi. Harble, fthatle meguldler. Bunlar onlar ilimle megul olmaktan alkoydu. Aratrmaya, tetkikata vakit bulamadlar. Mevli ise bo vakit ve saha buldular, ders ve mtaleaya koyuldular. Aratrmalar yaptlar: Baktlar ki, hkimiyetleri kaybolmu, baka yoldan erefe ermek istediler. O da ilim ve irfan yoludur. Mahrumiyet bzan kemle gtrr, yksek emeller ve byk iler ondan doar. Mevliye gre de durum byledir. Her rie kadar madd galibiyet ve hkimiyet Araplarda ise de Arap ve slm dnyasnda fikir hakimiyeti Arap olmyan unsurlara geti.2- Ashabn birok kleleri vard. Bu kleler akam sabah daima Ashabn yannda bulunur, onlardan ayrlmazlard. Ashab- Kiram'n Hz. Peygamber'den rendiklerim onlardan renirlerdi. Bylece Sahabe devri getikten sonra gelen devirde ilim erbab bu mevli oldu. Onun iin Tabinin ulemasnn ekserisi mevlidendir.3- Bu mevli, kltr ve ilim sahibi eski milletlere mensupturlar. Onlarn fikirlerini yuurup gelitirmek, dncelerine ve hatt bzan akidelerine bile bir istikamet vermek hususunda bunun tesiri olmutur, ilme sarlma ak, yaratl ve tabiatlerine uygundu.4- Araplar sanat erbab deildiler. nsan btn varln ilme verirse onun iin bir sanat halini alr. bn-i Haldun bu hususta uzun boylu konuarak der ki: Sonra bu ilimlerin hepsi renmee muhta melekeler hline geldi. Ve san'atlar arasna girdi. Yukarda arzettiimiz gibi san'atlar ehirlilerin, medenlerin hneridir. Araplarsa insanlarn bunlardan en uzak olanlarndandr. Onun iin ilimler ehir halkna aittir. Araplar onlardan uzak kalmtr. O devirde ehirliler Acemlerdi veya o mnda demek olan,mevli ve ehir halk idi.Bu olayda biz, Hiam deil Ata gibi dnmekteyiz. Zira Allah hikmeti dilediine verir. Reslullah (s.a.v.), hadisiyle bu mslmanlarn din urundaki gayretlerini aka ifade etmitir. Byle bir durumda bizim onlar kskanmamz veya onlara kin tutmamz doru olmaz. Zira onlar Allah (c.c.)n bir ltfuna mazhar olmularsa Araplar da baka bir lutfundan istifade etmilerdir. Allah (c.c.)n bakalarna verdii lutfu hased etmemiz veya kendi rkmzdan olmad iin bakalarnn deerini drmeye almamz doru deildir. Aksi takdirde slmn beyaz rkla siyah rk arasndaki fark ortadan kaldrmasnn ve Allah (c.c.)n Allah katnda en deerliniz en ok takva sahibi olannzdr buyurmasnn bir anlam olmaz. Yoksa bunlar sadece konuup tatbikini istemediimiz birer slogan mdr?

B. DOUMU VE YETMESTarihilerin ou, doumuyla ilgili yle bir olay naklederler: Eb Hanife (r.a.)in babas Sbit gen abid ve zahitti. Bir gn su kanalndan abdest alrken suda grd bir elmay alp yedi. Abdest aldktan sonra tkrdnde ise tkrnn kanl olduunu grd ve kendi kendine; Herhalde yediim haram olmal, yoksa tkrmn rengi deimezdi dedi ve su arkn takip ederek elma aacn buldu. Aacn sahibine durumu anlatt ve yedii elma karlnda bir dirhem vererek; Hakkn helal et dedi. Elma aacnn sahibi onun dinine son derece bal olduunu grnce; Bir dirhem deil bin dirhem hatta daha fazla versen bile sana hakkm helal etmem dedi. Bunun zerine Sbit; Peki hakkn nasl helal edersin? diye sordu. Adamyle cevap verdi: Benim gzleri grmeyen, konuamayan, kulaklar sar ve yryemeyen bir kzm var, onunla evlenirsen hakkm helal ederim. Aksi takdirde hakkm senden hesap gnnde isterim dedi. Bir mddet dnen Sbit kendi kendine: Dnya azab daha kolay ve geici, ahiret azab ise daha iddetli ve ebedi, onunla evlen diyerek sylendi ve onunla evlendi. lk karlatnda kadn onu ok gzel karlad. Sbit grdklerine ard. Zira iiten, gren ve konuan biriyle karlamt. Kadn ona; Ben falann kz ve se-nin einim deyince Sbit; Ben seni babann bana anlattnn aksine buldum diye karlk verdi. Bunun zerine hanm; Evet babam doru sylemi, nk ben yllarca evden dar kmadm,yabanc hibir kimseyi grmedim, onlarla konumadm deyince Sbit durumu anlad ve Skntmz gideren Allah (c.c.)e hamd olsun, Rabbimiz ok balayandr ayetini okudu. Tarafgirlik ve taassup sebebiyle baz tarihiler bu olay reddetmilerdir.

C. TABNDEN OLUP OLMADIIEb Hanife (r.a.)in tabi olup olmad hususu hanef yazarlarla dier mezhep mensuplar arasnda tartma konusudur. Haneflerin ou Eb Hanife (r.a.)in birok sahbe ile karlatn ve onlardan rivayette bulunduunu sylerken dier tarihiler onun gerek Enes b. Malik (r.a.) gerekse baka sahblerden rivayette bulunduunu reddetmektedirler. Burada sz konusu ihtilaf bir tarafa brakarak konuyla ilgili Ahmed b. Hacer el-Askaln e-finin aklamalarn nakledelim. O yle demektedir: Zeheb ve dier limler Eb Hanife (r.a.)in kk yalarnda Enes b. Malik (r.a.)i grdn, bizzat Eb Hanife (r.a.)in de Enes b. Malik (r.a.)i defalarca grdm, o krmz kna yakmaktayd dediini ifade etmilerdir. Muhaddislerin ouna gre de tabi, uzun sre birlikte olmasa da sahb ile karlaan kimsedir. Nevev ve bns-Salah da bu grtedir. Eb Hanife (r.a.)in Enes b. Malik (r.a.)ten hadis rivayet ettii de birok tarikten nakledilmitir. Ancak hadis imamlar bu tariklerin hadis uydurmakla itham edilen raviye dayandn ifade etmilerdir. bn Hacer el-Heytem de el-Fetval-kbral-fkhyye isimli eserinde Eb Hanife (r.a.)in doum tarihi olan 80 ylndan sonra Kufeye gelen sahblere kavutuunu ve tabilerden olduunu belirtmitir. amda Evz, Basrada iki Hammad, Kufede Sfyan es-Sevr, Medinede Malik b. Enes, Msrda Leys b. Sad gibi farkl blgelerin nde gelen limleri kabul edilen Eb Hanife (r.a.)in adalarnn sahbe ile grt bilinmemektedir. Eb Hanife (r.a.) ise lk muhacirler ve ensar ile onlara gzellikle tabi olanlar var ya, ite Allah onlardan raz olmutur, onlar da Allahtan raz olmulardr. Allah onlara, iinde ebed kalacaklar, zemininden rmaklar akan cennetler hazrlamtr. te bu byk kurtulutur. yetinde vgyle zikredilen tabilerin nde gelen limlerindendir.Menkb yazarlarndan bazlar ile dier bir ksm lim, Eb Hanife (r.a.)in Enes b. Malik (r.a.) dnda baka sahblerden de hadis iittiini belitmilerdir. Amr b. Hureys (r.a.), Abdullah b. neys el-Chen (r.a.), Cbir b. Abdullah (r.a.) Ebu hanifenin 15 e yakn sahabeyle bulutuu rivayet edilir. Fakat enes bin malikle bulutuunu kimse reddetmiyor.

D. AHLK YAPISIEb Hanife (r.a.)in ahlk hakknda gerek ilk, gerekse son dnemde birok lim eser yazmtr. Bu eserlerde onun bid, takva ve hilm sahibi, cmert, hocalarna saygl, talebelerine kar efkatli, ilim renmek ve retmekte sabrl olduu kaydedilir. badeti hakknda Zeheb yle demektedir: Geceleri ibdet yapt,teheccd terketmediine dair haber tevtr seviyesindedir. ok ibdet etmesi, kyam yapmas sebebiyle direk anlamnda veted diye isimlendirilmitir. Otuz sene bir rekatta Kurn hatmederek gecelerini ihya etmitir. Ayrca krk sene akam abdestiyle sabah namazn kld da bilinmektedir. bnl-Mbrekin belirttiine gre gecenin ounu alayarak ve ibdet ederek geirirdi. Misar b. Kidam onun gece ibdetini yle anlatr: Onu sabah namazn klarken grdm. Namazdan sonra le namazna kadar dier insanlarla birlikte ilimle megul oldu. le namazndan sonra ikindiye, daha sonra akama ve yatsya kadar tekrar ilimle megul oldu. Ben iimden nafile ibdete zaman ayracak m? diye geirdim ve takip etmeye baladm. nsanlar dalnca damat gibi giyinerek mescide girdi ve sabaha kadar namaz kld. Sabah vakti olunca elbiselerini deitirdi ve sabah namazn kld. Bu defa iimden geceyi ibdetle geirdi gndz ne yapacak? diye geti ve takip etmeye baladm. Ertesi gn de hibir deiiklik olmadan aynsn tekrar etti. Gece tekrar takip ettim nceki gecede yapt ibdetlerini aynen tekrar etti. Sonra onu ben veya o lnceye kadar takip etmeye karar verdim. Onun oru tutmad gn ve uyuduu gece grmedim. Sadece leden nce bir miktar uyurdu. Misar b. Kidamn kendisi de Eb Hanife (r.a.) mescidinde secde halinde vefat etmitir. erik ise yle anlatr: Bir sene onunla birlikte oldum. Yataa yattn grmedim. Bir gece namaznda sabaha kadar Bilakis kyamet onlara vdedilen asl saattir ve o saat daha bell ve daha acdr yetini, bir baka gece Allah bize ltfetti de bizi vcudun iine ileyen azaptan korudu yetlerini sabaha kadar tekrar etti. Onun ibdet hayat hakknda mm veledi de u aklamay yapmtr: Tandmdan bugne kadar geceleri yattn grmedim. Yazn le ile ikindi arasnda, kn ise mescidinde gecenin ilk saatlerinde bir miktar uyurdu. rencisi Eb Yusuf bu ekilde ibdet etmesinin sebebini yle anlatmaktadr: Birlikte yrrken bir adamn; Bu, geceleri uyumayan Eb Hanife (r.a.)dir dediini iitti ve; Allah (c.c.) insanlar arasnda benimle ilgili byle bir anlay yaygnlatrm, Allah (c.c.)n beni bundan farkl grmesi uygun olur mu? Allah (c.c.)e yemin olsun ki insanlar benimle ilgili konumalarnda yalanc karmayacam dedi.Menkb yazarlar bu hususta birok bilgi nakletmektedir. Bunlarn bir ksmnda ittifak bir ksmnda ise ihtilaf etmektedirler. Nakledilen baz bilgiler ise burada tartmay bile uygun bulmadmz derecede tuhaflklar ihtiva etmektedir.Eb Hanife (r.a.)in hilmi ve bakalar hakknda ktlk dnmedii, irkin sz sylemedii hakknda da haberler nakledilmitir. lm tartmada bulunduu baz kimselerin hakknda bidat ve zndk dediklerini kendisine haber veren kiiye; Allah seni affetsin, Allah benim yle olmadm biliyor. Bunlardan dolay kimseyi knamyorum. Allahn bunlar cezalandrmasndan korkuyor ve onlar affetmesini umuyorum dedive alamaya balad, sonra da bayld. Kendine geldikten sonra adam ona; Hakkn helal et dedi. Eb Hanife (r.a.) de; helal olsun diye karlk verdi. Aleyhinde birok kimsenin konutuu kendisine haber verilince; Cahil kimselere hakkm helal ediyorum. limlerin konumalar ise byle deildir. Zira limlerin konumalar kendilerinden sonra da etkili olur. diyerek karlk verdi. Bir adam alatmak iin ona; Allahtan kork demiti. Bunun zerine o nce irkildi, ban nne edi sonra adama; Allah hayrn versin, ilimleriyle kendilerini beendiklerinde onlarn Allah (c.c.)e ynelmelerini temin etmek amacyla insanlar her vakit kendilerine Allah (c.c.) hatrlatan birine ihtiya duyarlar. Ben ise Allah (c.c.)n beni hesaba ekeceini ok iyi bilmekteyim ve kurtulu iin mcadele ediyorum. dedi.Kaynaklar Eb Hanife (r.a.)in kendisinden her isteyeni ve ihtiya sahiplerini bo evirmeyecek ekilde cmert olduunu ittifakla kaydederler. Nitekim onun cmertliini Sfyan b. Uyeyne yle anlatr: Eb Hanife (r.a.) ok sadaka verir, istifade ettii her eyden bakalarna da pay ayrrd. Bir defa gnderdii hediyelerin okluu beni artmt. Bu durumu talebelerindenbirine anlatnca; Bu ok mu? Sad b. Eb Arbeye gnderdii hediyeler bundan ok daha fazlayd. O hemen her muhaddise iyilikte bulunmutur. diye mukabele etti. Misar b. Kidam da; O kendisi veya ailesi iin giyecek veya yiyecek bir ey alaca zaman ayns-n nce limler iin alrd demitir. nde gelen tale-besi Eb Yusuf yle anlatr: yilikte bulunduu iin kendisine teekkr edenlere; Allah (c.c.)e kret, nk bu Onun gnderdii bir rzktr derdi. Bana ve aileme yirmi sene bakt. Bir gn; Senden daha cmert bir kimse grmedim deyince o; Sen Hammad grmedin, onda gzel huylarn hepsi vard karln verdi. akk de Eb Hanife (r.a.)de ahit olduu u olay anlatr: Birlikte yolda giderken bir adam onu grnce yolunu deitirdi. Eb Hanife (r.a.) arkasndan bararak adam yanna ard ve yolunu niin deitirdiini sordu. Adam; Sana on bin dirhem borcum var, uzun zaman gemesine ramen deyemedim. deme imkanm da yok. Bu sebeple senden utandm iin yolumu deitirdim dedi. Bunun zerine Eb Ha-nife (r.a.); Btn mesele bu mu? Hepsini sana hediye ettim. Artk beni grnce yolunu deitirme, beni grdnde rahatsz olduun iin de hakkn helal et dedi. O zaman anladm ki Eb Hanife (r.a.) gerek bir zahittir.Sonu itibariyle adalar onun gzel ahlkl ve takva sahibi olduunda ittifak etmitir. Nitekim bnl-Mbrek; Kufeye geldiimde en zahidiniz kimdir?diye sorduumda Eb Hanife (r.a.) cevabn aldm demi, Mekk b. brahim de; Kufelilerle uzun sre birlikte oldum, Eb Hanife (r.a.)den daha takval kimse grmedim aklamasn yapmtr. nde gelen limlerin Eb Hanife (r.a.)in takvasyla ilgili aklamalar, bunlardr. Bu bilgileri mezhep taassubuyla nakle-dildii endiesini engellemek amacyla zellikle hanef mezhebine mensup olmayan limlerin eserlerinden aktardm. Zehebnin hanbel olmayanlara, zellikle ehl-i reye kar tavr bilinmektedir. Talebesi bns-Sbknin onun hakknda; Zehebnin hanbelilerle ilgili vgs ile Earler hakkndaki zemmi dikkate alnmaz eklindeki aklamas da bu tutumunu ifade etmektedir. Bununla birlikte yukarda Zehebnin onu dierlerinden daha ok vdn ve faziletiyle ilgili herhangi bir ey gizlemediini grdk. Bizim burada naklettiklerimiz ise onun sylediklerinin ancak onda biridir. Aratrmamzda fi, Hanbel ve muhaddislerden muhaliflerinin de Eb Hanife (r.a.)i vdkleri sonucuna vardk.

III. LM HAYATI

A)LME BALAMASI Eb Hanife (r.a.) balangta iyi bir tccard. Genliinin ilk dnemlerinde de ticarete devam etti.Asaleti ve kabiliyeti grn ve davranlarna yansmaktayd. Onun bu durumu Kufenin muhaddis ve fakihi e-abnin dikkatini ekti. Eb Hanife (r.a.)e urad bir gn ona kime gittiini sordu. O arya diye cevap verdi. e-ab; Bunu kastetmiyorum, hangi limlere gittiini renmek istiyorum dedi. O; Ben limlere fazla gitmem deyince e-ab; Byle davranma, senin ilimle megul olman, limlerle birlikte bulunman gerekir. nk sende byle bir kabiliyetin bulunduunu gryorum dedi. Eb Hanife (r.a.) bu szlerin kendisine yapt etkiyi; Szleri beni etkiledi, arya gitmeyi braktm ve ilme yneldim. Allah (c.c.) onun tavsiyesinden benim istifademi salad eklindeki aklamasyla ifade etmektedir. Eb Hanife (r.a.) limlere gitmeye ve ilme byle balamtr. lk ilim meclisine mescidde akaid konularn anlatan bir limi dinleyerek katld ve ondan kelm ilmini iyice rendii, renmeden nce bir takm sorular sorduu zikredilir. rencisi Yusuf ilme nasl baladnz hocam sorusuna karlk Eb Hanife (r.a.)in yle sylediini nakleder: lim renmeye karar verince ilimler arasnda tercih yapmak iin her birinin bana kazandracaklarn soruturmaya baladm. Kuran renmem tavsiye edilince; Kurn renip ezberleyince bana kazandraca nedir? diye sordum. Kuran renince mescide oturur ocuk ve genlere Kuran retir, sonra da onlar arasndan senden daha hafzn veya senin seviyende birini yetitirirsin. Bylece senin yerine o geer diye karlk verdiler. Hadis rensem ve yazsam, dnyada en ok hadis bilen olsam dedim. htiyarlayp zayf dtnde genler ve ocuklar etrafna toplanp hadislere yalan kartrmana sebep olurlar. Bu ise ahir mrnde senin iin byk bir ayp olur dediler. Buna balamayaym dedim ve nahiv renmeyi dndm. Nahivi ve Arap dilini ezberlesem bana kazandraca nedir? diye sordum. retmen olursun, kazancn artar dediler. Ben de; Bunun da sonu iyi deil dedim. iire ynelsem ve benden daha air kimse olmasa, bana kazandraca nedir? diye sordum. Birine medhiyeler dkersin sana ikram ve hayvana bindirmek veya elbise almak gibi ihsanlarda bulunur, ayet sana ikramda bulunulmazsa erefli insanlarn namusuna dil uzatmaya balarsn dediler. Buna benim ihtiyacm yok dedim. Kelam ilmine ynelsem bana kazandraca nedir? diye sordum. Kelam ilmine ynelen kimse tenkitlerden ve zndklkla itham edilmekten kurtulamaz. Byle bir itham sonucunda ya ldrlrsn veya knanrsn dediler. Fkh renmem durumunda nasl olacan sordum. Fetva sorulur cevaplarsn, gen de olsan kadlk teklifi alrsn dediler. Bunun zerine; limler arasnda bundan daha faydals yok dedim ve fkh renmeye baladm.Zeheb sz konusu haberi naklettikten sonra; bu haber uydurmadr. snadnda gvenilir olmayan raviler bulunmaktadr aklamasn yapmaktadr. Eb Hanife(r.a.)in hayatn kaleme alanlarn hemen hepsi bu haberi nakletseler de Zehebnin tespitine ben de katlmaktaym. Ayrca bu haber Eb Hanife (r.a.)in saygnlna da zarar verir mahiyettedir. Zeheb haberle ilgili u deerlendirmeyi yapmaktadr: Hz. Peygamber (s.a.v.); En hayrlnz Kurn renen ve reteninizdir buyururken bir kimse makam ve mevki amacyla nasl ilim tahsil etmeyi dnebilir? Mescidden daha hayrl bir mekan var mdr? lmi yaymak Kurn retmeye eit midir? Gnah ilememi ocuklardan daha hayrl talebe mi vardr? Btn bu sorulara verilecek cevap hayr olacaktr. u halde bu haber uydurmadr ve isnadnda gvenilir olmayan raviler bulunmaktadr.Zeheb daha sonra Eb Hanife (r.a.)in hadisten yz evirdii iddiasn eletirmektedir. Zira Eb Hanife (r.a.) yz senesinden sonra hadis renmeye balamtr. Bu dnemde ocuklarn hadis renmeleri sz konusu deildi. Fkh kelimesi de yz ylndan sonra terim anlam kazanmtr. Hatta bu dnemde hadis talebi nde gelen limlerin iiydi. Fakihler nce Kuran sonra hadis renirlerdi. Bu dnemde fkh eserleri de tedvin edilmemiti. Eb Hanife (r.a.)in mft veya kad olmak amacyla ilme yneldii nasl iddia edilebilir? Yukarda Eb Hanife (r.a.)in kendisine yaplan kadlk teklifini reddettiini zikretmitik. Bu, kadlk teklifini ikinci defa reddetmesiydi. Nitekim ilk kadlk teklifi Emevler dneminde bn Hbeyreden gelmi, Eb Hanife (r.a.) kabul etmemiti. bn Hbeyrenin srar etmesi zerine bir frsatn bulup Mekkeye gitmi ve Emevler, Abbsiler tarafndan yklncaya kadar Kufeye dnmemitir. Bu dnemde o henz elli yana ulamamt. lme balarken kad olmak niyetinde olsayd bu frsat asla karmazd. Bu durum sz edilen haberin uydurma olduunu aka ortaya koyduu gibi uyduran kimsenin de cehaletini gstermektedir. B)GEN YATA LM OLGUNLUA ERMESEb Hanife (r.a.) dier ilimlerde parmakla gsterilir bir seviyeye ulatktan sonra fkh ilmine balamtr. Fkh ilmine hocas Hammad ile mesciddeki zel ders halkasnda devam etmitir. Eb Hanife (r.a.)in fkh ilmine balamasn Zeheb yle anlatmaktadr: Eb Hanife (r.a.) nce dier ilimleri rendi, onlarda belirli bir seviyeye ulatktan sonra fkha yneldi. Bir gn Hammadn ilim halkasnn yaknnda otururken bir kadn gelerek ona snnete gre hanmn boamak iste-yen kimsenin nasl davranmas gerektiini sordu. Eb Hanife (r.a.) soruya cevap veremedi ve kadna bunu Hammada sormasn, ald cevab da kendisine getir-mesini syledi. Kadn kendisine syleneni yapt. Cevab renen Eb Hanife (r.a.) kendi ilim halkasn brakarak Hammadn ilim halkasna katld. Hocas Hammad onun rettiklerini iyice kavradn ve dier rencilerin yapt hatalar tespit ettiini grnce onuyanbana oturttu. Bir ara ayr bir ilim halkas kurmak istedi. Bu arada hocas Hammad seyehata kmas gerekmiti ve kendi yerine Eb Hanife (r.a.)in gemesini istedi. Hocasnn bulunmad iki aylk sre esnasnda Eb Hanife (r.a.)e altm soru sorulmu ve bunlara cevap vermitir. Hocas dndnde sorular ve verdii cevaplar ona arz edince hocas verdii cevaplardan krk tanesini onaylarken yirmisine muhalefet etmitir. Bunun zerine Eb Hanife (r.a.) lnceye kadar hocasndan ayrlmamaya karar vermi ve on sene daha onun ilim halkasna devam etmitir. Hocas Hammad vefat edince ise onun yerine gemi, bylece krk yalarnda balatt ilim halkasna birok talebe katlmtr.Baz kimseler Eb Hanife (r.a.)in Arap dili, tefsir, hadis gibi ilimlere vakf olmadn zannedebilir. bn Hacer el-Heytem buna yle cevap vermektedir: Eb Hanife (r.a.)in fkhtan baka bir ey bilmediini zannetme, o ayn zamanda tefsir-hadis gibi er ve edeb ilimlere de vakft. Bu konuda dmanlar tarafndan yaplan aklamalar ihtilafldr. Onlarn bu trden aklamalarnn, yalan ve iftiralarnn sebebi, adalar arasnda olan rekabet ve kskanlktan kaynaklanmaktadr. Ancak Allah (c.c.) nurunu mutlaka tamamlamaktadr. Eb Hanife (r.a.)in baz fkhi meseleleri Arap dili kurallarndan hareketle zmesi bu iddialarn yanlln ortaya koymaktadr. Bunlar inceleyen kimse onun adalarndan daha ileri seviyede Arap diline hakimiyetini grecektir. Bu konuda Zemaher ve baka limler mstakil eserler de telif etmilerdir.

C. LM SEYAHATLERou yazar Eb Hanife (r.a.)in ilm seyahatleri hususunda sz uzatmaktadr. Aslnda Eb Hanife (r.a.)in Basra ve Hicaz dnda ilm seyahat yaptn bilmemekteyiz. Bunun sebebi, buna ihtiya duymamasdr. nk Ali b. Eb Talib, bn Mesud, Enes b. Malik ve tannm birok sahb (r.a.e.) Kufeye yerlemitir. Eb Hanife (r.a.) ile bu sahbler arasnda ou zaman bir bazen iki kii bulunmaktadr. Kufe fkh ve ok hadis rivayetiyle tannan sahablerin merkezi durumundayd. Enes b. Malik (r.a.)i grmesi ve Katde (r.a.) ve bakalar vastasyla onun ilmini almas, bn Mesud (r.a.) ve Ali b. Eb Talib (r.a.) bata olmak zere sahbenin nde gelenlerinden istifade etmesi sebebiyle seyahate ihtiya duymamaktayd. Ancak Basra ve Medineye seyahat etme ihtiyacn hissetmekteydi. Bu sebeple o, bu iki ilim merkezine birka defa ilm seyahat yapmtr.

1. Basra SeyahatiEb Hanife (r.a.); Basraya yirmiden fazla ilm seyahatte bulundum. Oraya her gidiimde bir sene kadar kalmaktaydm. Bu sre iinde limlerinden istifade ediyor, sonra tekrar Kufeye dnyordum demektedir. Eb Hanife (r.a.)in bu seyahati ticari deil, btnyle ilm amal idi. O bir tccard, fakat ilme baladktan sonra kendisi dorudan ticaretle megul olmam, ticari ilerinde bir bakasn grevlendirmiti. Onun kazancna raz olmaktayd. Kendisi ise ilim hal-kasnda renen veya reten olarak bulunmaktayd. Seyahatlerinde ticaret amacyla arya ok ksa bir sre urad olurdu. Bunun da amac, ticari ilerin seyrini takip ve slmn emrettii erevenin dna klp klmadn kontrol etmekti.Eb Hanife (r.a.), birok ilimde zellikle Arap dilinde Kufe ile yaran Irak blgesinin nemli ikinci ehri Basraya ilim amacyla seyahat etmiti. Burada Basrallar ve Kufeliler ile kastedilen, zellikle bu ilim merkezlerindeki Arap dili limleridir. Hatta kaynaklarn ou Eb Hanife (r.a.)in Basraya birok defa Arapa iin gittiini kaydederler. nk bu dnemde Arap dilinin nde gelen otoritelerinden Hall b. Ahmed ve Sibeveyhi Basrada bulunmaktayd. Bu sebeple Eb Hanife (r.a.)in Basraya sk sk gitmesi alacak bir durum deildir. nk Fkh ve tefsir Arap diline dayanmaktadr. Kuran, snnet ve Arap dili bilinmeden fkh olmaz.Eb Hanife (r.a.)in Basra seyahatleri hakknda verilmesi gereken bilgi bunlardan ibaret deildir. Eb Hanife (r.a.)in Basra limlerinden istifadesi ile nahivlimleriyle ilikisine ileriki sayfalarda tekrar temas edeceiz.

2. Hicaz SeyahatiEb Hanife (r.a.) birok defa haccetmitir. Hatta bazlar elli be defa haccettiini bile ifade etmitir. Bize gre bu doru deildir. nk bu durumda ilim renmeye baladktan sonra her sene haccetmesi gerekmektedir. Hayatyla ilgili eserlerde byle bir bilgiye rastlayamadk. Onun birok defa haccettii dorudur. Baz kaynaklarda bu, on be olarak belirtilmektedir. Bize gre makul olan da bu olup, bunu syleyenin titizliini de gstermektedir.Eb Hanife (r.a.)in Hicaz blgesine seyahati ve orada uzun sre kalmas, Emev devlet ve yneticilerinin kadl kabul etmesi amacyla yaptklar bask sonucunda gereklemitir. Daha sonra buna siyasi bakna deineceim.

D)SYAS TUTUMUO, Emevler'in Arap milliyetilii esasl ynetim ekline kar km, Ehl-i Beyt ve sahabilere kar zalimane davranlarna kar etkin olarak mcadele vermitir. Emev devletinin yklmas iin Abbsler'e destek verse de bu hanedann da Emevler'in ynetim anlayyla ayn yolu izlemesi zerine desteini geri ekmitir. Nitekim lm de bir Abbs halifesinin eliyle olmutur. Eb Hanfe'nin doumu, yetimesi ve bir bilgin olarak parlamas devirlerinin tm Emeviler Hanedanl zamanna denk gelir. Bu devirdeki Zeyd bin Ali'nin Hiam bin Abdlmelik'e bakaldrsn hem fikirleriyle hem de maddi olarak desteklemitir. Bu bakaldry Bedir Muharebesi'ne benzetmi, Zeyd bin Ali'ye biat etmi ve on bin dirhem nakdi yardm gndermitir. Bu bakaldrya direk olarak destek vermemesini u szlerle savunmutur ki bu ifadelerinde Zeyd bin Ali'yi Hseyin bin Ali'ye benzetmitir:ayet halkn, onun atalarn aldattklar gibi Onu da aldatp yar yolda brakmayacaklarn bilseydim, Onunla beraber bende savardm.Emeviler, derin ilmini ve etki alannn geniliini grdkleri Eb Hanfe'ye kadlk teklif ederek yanlarna ekmeye almlardr. Bu teklifi Emevler'in Irak valisi mer bin Hbeyre yapmtr. Fakat Eb Hanfe, bu makamn ne niyetle verildiini sezmi ve bu grevi kabul etmemitir. Bunun zerine hiddetlenen vali, onu krbalatmtr. Bu durumdan imam krbalayan zindanc bile etkilenmi, bu ekilde devam ederse imamn leceini valiye bildirmitir. Bu zulm esnasnda yanna gelenlere Eb Hanfe'nin cevab u ekilde olmutur:Eer vali benden Vast Mescidinin kaplarn saymak gibi sradan bir i istesin, yine kabul etmem. O bir insann katline hkmedecek, ben mhr basacam ha? Allaha yemin ederim ki bu mmkn deil! Bu dnyada krba yemek ahirette ceza grmekten daha iyidir. Valinin beni ldrmee gc yeter fakat tekliflerini kabul ettirmee asla!Bu olaydan sonra Eb Hanfe Kfe'de kalamyacan anlad iin Mekke'ye giderek alt yl akn bir sre orada ikamet etti. Bu zaman zarfnda ksa srelerle Kufe'ye gittii bilinse de bu ziyaretler uzun sreli olmamtr.Eb Hanfe'nin, Emeviler'in yklp Abbsler'in iktidara geldii zamanlarda Mekke'de olduu sanlmaktadr. Bu olay zerine sevincini gizleyememi ve bu duygularn yle ifade etmitir:Bu i (hilafet) Peygamberimizin yaknlarna geerek hak yerini buldu. Bu Allahn lutfu ve keremidir. Ey alimler; bunlara yardm etmeye en layk olan sizsiniz! Size istediiniz kadar ikram ve ihsan var. Halifenize biat ediniz. Biat ahirette sizin iin emniyete kavumaya vesiledir. Allahn huzuruna biatsz karak hccetsiz ve delilsiz kalmaynz.Fakat bu sevinci fazla uzun srmemitir. Abbs hanedan da zamannda Emevler'e destek verdiini ne srd alim ve fazl kiileri katletmeye ve adaletsiz bir ynetim tarz izlemeye baladlar. Nihayet Muhammed bin Abdullah (Nefsz-Zekiyye) ve kardei brahim, Abbasi halifesine isyan edince, bu isyana Eb Hanfe de destek vermitir. yle ki, Eb Hanfe halife ordusu komutan Hasan bin Kahtaba'nn mam brahim zerine yrmesini engellemitir. Tabi ki bu davran halife Eb Cfer "el-Mansr"'un dikkatinden kamamtr. Halife, Eb Hanfe'ye fiili bir saldrnn onu daha da glendireceini tahmin etmi ve ona yaknlk gstererek yanna ekmeye almtr. Bu amala Eb Hanfe'ye deerli hediyeler gndermi fakat mam- Azam bu hediyelerin kamu malndan alndn belirterek hepsini reddedmitir. Yaplan bakadlk teklifini de geri eviren mm- zam, son olarak Musul halknn isyann bahane ederek isyanclarn katli iin fetva isteyen halifeye olumsuz cevap verince halife onu zindana kapatarak krbalatmaya balad. Ya olduka ilerlemi olan Eb Hanfe, bu eziyete dayanamad ve bu direniini daha fazla srdremeyerek veft etti. Baz kaynaklar, Eb Hanfe Numan ibn-i Sbit'in Abbs Hlifesi Eb Cfer "el-Mansr" tarafndan zehirleterek ldrdn de kaydederler.

E) HOCALARIEb Hanife (r.a.)in hayat hakknda eser yazanlarn ou, onun hoca ve talebelerinin saylamayacak kadar ok olduunu kaydetmekte ve mehur hocalarndan sekiz yz tanesini tespit etmektedir. Hocalaryla ilgili mstakil eser telif edenlerden bazlar binden fazla hocas olduunu zikretmektedir. Birinci ve ikinci asrlarda Kufe, Basra, Medine ve Hicaz blgesinde binlerce lim bulunduu dikkate alnrsa hocalaryla ilgili verilen rakamlarn mbalaa olmad sylenebilir. Ayn zamanda Malik b. Enes de Eb Hanife (r.a.)in ilim ald tannm hocalardr.

1. At b. Eb Rebahlimlerin onun hakkndaki aklamalar yledir: Mekkede fetvann mercii olmutur. Hac esnasnda insanlara Atdan bakas fetva vermesin diye ilan edilirdi. Byk tabilerden olup gvenilir biriydi. Kendisi; ki yz sahbi ile grtm demitir. Sika, fakih ve ok hadis bilen bir limdi. Emev hnedanna kar halifeliini ilan eden Abdullah b. Zbeyrin yannda yer alm ve bir arpma esna-snda kl darbesiyle bir eli kesilmitir. nsanlar Eb Cafer el-Bkrn etrafnda toplandklarnda onlara; Size Aty tavsiye ederim, nk o benden daha hayrldr demitir. Yz yl akn uzun bir mr yaayan At b. Eb Rebh 104 senesinde vefat etmitir.

2. Abdurrahman b. Hrmz el-ArecHafz, sika, huccet gibi st seviyede lafzlarla gvenilirlii ifade edilen Arec, fakih ve kraat limi idi. Mushaf yazmakla da megul olan mam Bakara suresini sekiz rekatta okuyordu. On ikinci rakata baladnda ise ksa okumaya balard. Arec, Arap dili ve ensap konusunda da sayl limlerden biriydi. 3. bn merin Azatls Nfibn mer (r.a.)nn ilmini sonraki nesillere aktaran kimsedir. Eb Hreyre, ie, Rfi b. Hadc, Eb Sad el-Hudr (r.a.e.) ve baka birok sahbden hadis rivayet etmitir. Zhr, Eyyb es-Sahtiyn, Humeydt-tavl, bn Creyc, bn Avn, Eb Hanife, Malik b. Enes, Leys b. Sad, Yunus b. Yezid gibi limler de kendisinden hadis rivayet etmilerdir.

4. Katde b. Dime b. AbdlazzEbl-Hattb Katde b. Dime b. Abdlaziz es-Seds, hadis hfz, mfessir, fakih, mfessir ve muhaddislerin nderi bir limdir. Doutan m olan Katde, ravisi olduu Enes b. Malik (r.a.)le birlikte Kufede kaldktan sonra Basraya yerleti. 5. Hiam b. Urve b. Zbeyr b. Avvm6. Hammd b. Eb SleymanYaklak otuz sene Irakn gr ve fetvalarna mracaat edi-len fakih ve nderi oldu. Fkh ilmini brahim en-Nehaden rendi. Enes b. Malik (r.a.)den hadis rivayet etti. Eb Hanife (r.a.)den nce rey ve kyas en iyi kullanan bir limdi.

F) TANINMI TALEBELEREb Hanife (r.a.)in biyografisini yazanlarn bir ksm onun talebelerinin bin olduunu ifade etmilerdir. Bunlardan yz tanesini ise biyografisini yazanlarn ou zikretmektedir. Aada Eb Hanife (r.a.)in talebelerinden mehurlarn zikrettikten sonra bunlardan en ok tannanlar hakknda bilgi vereceiz.Burada kurduu mezhebin yaylmasn salayan ve mezhebin en nemli temsilcileri Eb Hanife (r.a.)in drt talebesi Eb Yusuf, Muhammed b. Hasan, Zfer ve Hasan b. Ziyad hakknda bilgi vereceiz. Eb Hanife (r.a.)in muhaddis olan talebelerini ise ayr bir balk altnda ele alacaz.

1.Eb YusufEb Hanife (r.a.)in nde gelen talebesi olup Hd, Mehd ve Harn er-Red dnemlerinde kdl-kudtlk yapm bir limdir. Dou ve batnn kadln stlenen biri Eb Dvud, dieri ise Eb Yusuf olmak zere sadece iki kii olduu ifade edilmitir.Uzun sre Eb Hanife (r.a.)e talebelik yapan Eb Yusuf, fakih ve mtehid bir limdir. Fakir bir aileye mensup olan Eb Yusuf, hocas Eb Hanife (r.a.)e yirmi sene talebelik yapmtr. Eb Yusuf yle anlatmaktadr: Yirmi sene oluk ocuumun nafakasn Eb Hanife (r.a.) karlad. Annem ise derslere gitmeme kar kyordu. Bunun zerine Eb Hanife (r.a.); Brak da ilme devam etsin, bu sayede o krallarn yedii paluze tatls yiyecektir dedi. Daha sonra Hrn er-Redin saltanatnn douda in, batda ise Atlas okyanusuna kadar olduu bir dnemde halife,hanmna; Mlkmde gecelersen bo ol demiti.

2. Muhammed b. Hasan b. Ferkad e-eybnKfede yetien Muhammed, Eb Hanife (r.a.)den ald ilmi am blgesinde yayd. Hrn er-Red dneminde Rkka kadl yapt. Kadlktan azledildikten sonra Badata dnd. Muhammed b. Hasan e-eybn, mm Malik ve e-ab gibi Eb Hanife (r.a.)in de hocalar olan limlerden ders ald. Kitaplar yazd, talebe yetitirdi. mm fi gibi nde gelen hadis ve fkh limleri ondan ders ald. Nitekim mm fi (r.a.); Muhammed b. Hasandan bir deve yk ilim aldm diyerek daima ondan vgyle bahsederdi.

3. Zfer b. Hzeyl el-Anber Fakih, mtehid ve hanef mezhebinin nde gelen alimlerindendir. Nikah treninde hocas Eb Hanife (r.a.); Bu, ilmi, soyu ve erefiyle mslmanlarn nderi olan Zfer b. Hzeyldir demitir.

4. Hasan b. Ziyad el-LlIrakn fakihi, imm ve mtehid idi. Kendisine kadlk yapmas iin bask yapld. Bir mddet kadlk grevinde bulunduktan sonra bu grevden affn istedi. Snnete tabi olmaktan son derece holanrd. Kendi azatl klelerinin giydii elbiseleri giyerdi.Eb Hanife (r.a.)in rivayetlerini bilir, onun g-rlerini yayard. Muhammed b. Semann nakline gre Hasan b. Ziyad el-Ll yle demitir: bn C-reycten her birine fakihlerin ihtiya duyduu on iki bin hadis yazdm. Fkh sahasnda eser yazm ve birok mesele hakknda hkm vermitir.

G) FIKH EKOLBu, birok kimsenin konutuu ve hemen herkesin Eb Hanife (r.a.)in kurduu mektebin rey okulu olduunu syledii bir konudur. zellikle ehl-i rey ve ehl-i hadis ihtilaf sz konusu olduunda ilk akla gelen de budur. Rey, hadisin dndadr ve din deildir. Burada Eb Hanife (r.a.) ekolnden sz etmeden konuyla ilgili bir kavram ele almak istiyorum. Eb Hanife (r.a.) ekol hakknda birok eser de yazlmtr.Rey ve kyas nedir? Nassn bulunduu yerde kyasa mracaat edilmez prensibi, rey ve kyas en ok kullanan Haneflerin temel kaidesidir. Nas ile kastettikleri ise kitap, sahih snnet, sahbe uygulamas ve mmetin limlerinin herhangi bir asrdaki icmdr. Buna gre reyin hadisle elimesi sz konusu deildir. Nitekim Eb Hanife (r.a.)in; Biz nce Allah (c.c.)n kitabnda olan alrz. Hz. Peygamber (s.a.v.)den gelen de ba gz stne, sahbeden gelenlerden tercihte bulunuruz. Tbin limlerinin ictihadlarna baml kalma-yz. Onlar gibi biz de ictihadda bulunuruz eklindeki aklamas da bunu teyit etmektedir.Eb Hanife (r.a.)in bu akalamasnda herhangi bir yanllk sz konusu olabilir mi? Kuranda ve snnette hkm bulunmayan bir konuyla karlatmzda ne yapacaz? Bu hususta bir nas yoktur veya biz buna cevap veremiyoruz mu diyeceiz? Ayrca Hz. Peygamber (s.a.v.)in Muaz (r.a.)i Yemene gnderirken; Bir problemle karlatnda nasl zeceksin? diye sorduu, Muaz (r.a.)in; Allahn kitabyla dedii, Onda bulamazsan? sorusuna; Resl (s.a.v.)in snnetiyle, onda da bulamazsan? sorusuna ise; kendi reyimle zerim, bundan da geri durmam eklinde cevap verdii bize sahih olarak gelmemi midir?Ayrca drt mezheb imm ayn zamanda hadis limi deil midir? mm Malik (r.a.) ve Ahmed b. Han-bel (r.a.) ayn zamanda muhaddislerin nderleri deil midir? Bu iki mezhep imm kyas kullanmamlarmdr? Bunlar da kyas ve istihsan kullanmlardr. Kitaplar bunun rnekleriyle doludur. Biz ileriki sayfalarda buna dair mstakil bir balk aacaz.u halde rey ve kyas kullanan sadece Hanef mezhebi deildir. fi ve Hanbel mezhepleri, hatta, bazlarnn Hanef mezhebiyle aralarnda dmanlk bulunduunu iddia ettikleri Malik mezhebi de rey ve kyas kullanmtr. Ayrca iddia edildii gibi, Hanef mezhebiyle Malik mezhebi arasnda bir dmanlk da olmamtr. Nitekim mm Malik (r.a.), Eb Hanife (r.a.)in grlerinden, rey ve yapt kyastan vgyle bahsetmi, Eb Hanife (r.a.)i talebelerine ve tannm limlere; yle bir kimseyle birlikte oldum ki, stunun altndan olduunu iddia etse, buna dair inkar edilemez deliller getirir diyerek tantmtr.

H) LM TARTIMALARIMedinede bir araya geldiklerinde mm Bkr (r.a.); Dedem (s.a.v.)in dinini deitiren, hadisleri terkederek kyas kullanan sen misin? diye sordu. Eb Hanife (r.a.); Byle bir ey yapmaktan Allah (c.c.) korusun diye karlk verdi. mm Bkrn; Hayr sen dedem (s.a.v.)in dinini deitirdin diye tekrar etmesi zerine Eb Hanife (r.a.); Ben size kar sahbenin Hz. Peygamber (s.a.v.)e duyduu saygy duymaktaym, ikimiz de layk olduu yere oturalm da bu mese-leyi konualm dedi. Bunun zerine mm Bkr (r.a.) oturdu. Onun nne diz kerek oturan Eb Hanife (r.a.); Baz sorular soracam, bunlar bana cevapla-malsn dedi. Eb Hanife (r.a.)in; Erkek mi yoksa kadn m daha zayftr? sorusuna mm Bkr; Kadn dedi. kinci olarak Eb Hanife (r.a.); Ganimette kadn ve erkein hisseleri ne kadardr? diye sordu. mm Bkr bunu; Erkein iki, kadnn bir hissesi vardr diye cevaplad. Bunun zerine Eb Hanife (r.a.); Bu, deden (s.a.v.)in belirledii taksimdir. Eer ben kyas esas alp deden (s.a.v.)in dinini deitirseydim, kadn daha zayf olduu iin ganimette erkein bir, kadnn iki hissesinin olduunu iddia ederdim. nc olarak Eb Hanife (r.a.); Namaz m daha faziletli oru mu? diye sordu. mm Bkrn; Namaz diye karlk vermesi zerine Eb Hanife (r.a.); Bu, deden (s.a.v.)inaklamasdr. Eer ben kyas esas alp deden (s.a.v.)in dinini deitirseydim, kadnn hayzdan temizlendikten sonra orucu deil, namaz kaza etmesini sylerdim dedi. Drdnc olarak Eb Hanife (r.a.); drar m meni mi daha necistir? diye sordu. mm Bkrn; idrar diye karlk vermesi zerine Eb Hanife (r.a.); Eer ben kyas esas alp deden (s.a.v.)in dinini deitirseydim, idrardan dolay gusl, meni sebebiyle ise abdest alnmasn sylerdim, fakat kyasla senin deden (s.a.v.)in dinini deitirmekten Allah (c.c.)e snrm dedi. Bu aklamalar zerine mm Bkr (r.a.) ayaa kalkt ve Eb Hanife (r.a.)i alnndan perek ona deer verdiini ifade etti.Burada, Eb Hanife (r.a.)in fkhta belirli bir seviyeye ulatktan sonra byk gnah ileyen kimseyi tekfir eden Hariclerle yapt ilm bir tartmasn daha zikredelim. Rivayete gre bir gn Hariclerden bir gurup gelerek Eb Hanife (r.a.)e; Mescidin kaps nn-de iki cenaze bulunmakta, bunlardan biri arap imesi sonucu len bir erkee, dieri ise zina edip hamile ka-lan, daha sonra da intihar eden kadna aittir dediler. Eb Hanife (r.a.); Bunlar yahd, hristiyan veya mecsi mi, hangi dine mensup? diye sordu. Onlar; Allah (c.c.)n birliine, Muhammed (s.a.v.)in Onun elisi ve kulu olduuna inanan mslmanlar dediler. Eb Hanife (r.a.); Bunlarn iman te bir, drtte bir veya bete bir midir? diye sordu. Onlar; man te bir, drtte bir veya bete bir olmaz, iman bir btndr dediler. Eb Hanife (r.a.); Haklarnda sorduunuz iki kiinin mmin olduklarn sylediniz deil mi? diye sorunca onlar; Bunu brak da sen bize bu iki kiinin cennetlik mi cehennemlik mi olduklarn syle dediler. Bunun zerine Eb Hanife (r.a.); Buna ramen siz bu iki kiinin cennete girmeyeceinde srar ediyorsanz, bundan daha byk gnah ileyenler hak-knda Hz. brahim (a.s.)n; Kim de bana kar gelirse, artk sen gerekten ok balayan, pek esirgeyensin, Hz. s (a.s.)n; Eer kendilerine azap edersen phe-siz onlar senin kullarndr (dilediini yaparsn). Eer onlar balarsan phesiz sen izzet ve hikmet sahibisin, Sana dk seviyeli kimseler tbi olup dururken, biz sana iman eder miyiz hi diyenlere kar Hz. Nuh (a.s.)n; Onlarn yaptklar hakknda bilgim yoktur. Onlarn hesab ancak Rabbime aittir. Bir dnseniz. Ben iman eden kimseleri kovacak deilim yine Hz. Nuh (a.s.)n; Sizin gzlerinizin hor grd kimseler iin, Allah (c.c.) onlara asla bir hayr vermeyecektir diyemem. Onlarn kalplerinde olan, Allah (c.c.) daha iyi bilir. Onlar kovduum takdirde ben gerekten zalimlerden olurum eklindeki szlerini hatrlatrm diye karlk verince Hricler silahlarn braktlar.

H. ESERLERDnyann deiik ktphanelerinde Eb Hanife (r.a.)den rivayet edilen on be msned bulunmaktadr. Tamamna ulamak imkan olmamakla birlikte bunlarEbl-Meyyed Muhammed b. Mahmud el-Harizmnin (. 665/1267) Cmiu mesndi Eb Hanife isimli eserinde grmek mmkndr. Harizm bu ese-rinde Eb Hanife (r.a.)in msnedlerini, tekrarlarn hazfederek, bir araya getirmitir.

Fkhul-Ekber: Eb Hanfenin olu Hammadn babasndan naklettii en hretli eseridir. Ayr silsilelerle zamanmza kadar gelen birbirinden ksmen farkl nshas vardr. Bu eser bataEb Mansur el-Matridiolmak zere birok lim tarafndan erhedilmi, defalarca Trkeye evrilmitir. Ehl-i Snnet akdesini ksa, zl ve son derece ihtal bir ekilde ifade etmektedir. El-Fkhl-Ebst: Bu eser, olu Hammad, rencisi Eb Yusuf ve Eb Muti b. Abdillah el-Belhi tarafndan rivayet edilmitir. Sual-cevap tarznda olup yazma nshalar Kahire Ktphanesi VII/353de olan bu risale, At el-Crcni tarafndan erhedilmitir. El-lim vel-mteallim: Bu risalede rencisi Eb Mukatilin sorduu sualler Eb Hanfe tarafndan cevaplandrlmaktadr. Bu eser de Kahire Ktphanesi VII/553de kaytldr. El-Pezdev de Uslnn mukaddimesinde eserin Eb Hanfeye ait olduunu belirtmektedir. Er-Risle: Bu eser, Eb Hanfe tarafndanBasrallim Eb Osman el-Bettye gnderilmitir. Kendisi hakkndaMrcieden olduu hususundaki ithamlar reddetmektedir. Eser, yukarda belirtilen rivayetlerle el-Pezdev'nin ayn yerdeki ehadeti ile imama nisbet edilmektedir. Yazma nshalar Kahire Ktphanesi VII/203, 553de kaytldr. El-Vasyye: Avrupa ktphanelerinde ve Kahire Ktphanesinde (V/264) muhtelif nshalar bulunan bu eserin Molla Hseyin b. skender el-Hanef, Ekmelddin el-Babert ve el-Hdim tarafndan yazlm erhleri mevcuttur. el-Babert erhinin Nru Osmniye, Ayasofya, Byezid ve Selim Aa ktphanelerinde yazma nshalar mevcuttur.

I)SONU OLARAK