Sahibi

Prof. Dr. A Feyzi BiNGOL Flrat Oniversitesi RektOrii

Editijrler

Prof Dr. Mustafa OZTDRK Orta Dofj;u Ara$llrmalan Merkezi MiidiirU

Prof Dr. Enver <;:AKAR jnsani ve Sosyal Bilimler Fakiiltesi Tarih BO!iimii

Bilim Kurulu

Prof Dr. Mustafa OZTDRK Orta Dojju Ara$llrmalan Merkezi Miidiirii

Prof. Dr. M. Be>ir A~AN Tarih $ubesi Madara Prof Dr. Saadettin TONBUL CografYa $ubesi Miidiirn

Prof. Dr. Ali YILDIRIM Dil ve Edebiyat $ubesi Madam

Prof Dr. Cemalettin <;:OPUROGLU Sosyoloji $ubesi Miidiirii Prof. Dr. Abdiilhalik BAKIR Terciime $ubesi MUdiirii

Prof. Dr. Esma ~iM~EK Halk Kiiltiiril $ubesi Miidiirii

Bu Saymm Hakem Heyeti Prof. Dr. ihsan G1JNE~ (Anadolu Dn.) Prof. Dr. Semih YAL<;:IN (Gazi Dn.) Prof. Dr. Mustafa Hamdi SOYAR (istanbul On.) Prof Dr. Mehmet EVSiLE (Ondokuz Mayts Dn.) Prof Dr. Mehmet <;:ELiK (Celal Bayar Dn.) Prof Dr. Ayhan OZTDRK (Cumburiyet On.) Prof. Dr. Mustafa OZTDRK (Firat Dn.) Prof. Dr. Muhammet Be>ir ~AN (Frrat Dn.) Prof. Dr. ibrahim YlLMAZ<;:ELiK (Firat Dn.) Prof. Dr. Enver QAKAR (Firat Dn.) Do9. Dr. Hilmi BAYRAKTAR (Sel9uk Dn.) Do9. Dr. Muammer GDL (Harran Dn.) Yrd. Do9. Dr. F. GO! KO<;:SOY (Firat On.)

T.C. FIRAT UNiVERSiTESi

ORTADOGU ARA~TIRMALARI

MERKEZi

ORTA DOGU

ARA§TIRMALARI

DERGISi

OCAK2009

cnt: vn Say1: 1

ISSN: 1303-9075

Elaz•g

2010

Ftrat Oniversitesi Orta Doifu Arastirmalan Dergisi Cilt: VII. Saw: I. Elazt§. 2010 19

DEYLEM'DE ISLAMiYETIN Y A YILMASX VE ZEYD:i:LER

The Spreading of Islam in Deylam and Zaydids

Aydm (:ELIK*

OZET

Tarihi Milattan onceki devirlere kadar uzanan Deylemliler, iran'm kuzeyinde yer alan Hazar Denizi'nin giineyindeki dagltk bOlgede ikamet eden bir topluluktnr. islam ordulan Sasani ordusunu maglup ettiginde, Sasani ordusunun i9erisinde paralt asker olarak bulunan Deylemliler islam dinine girdiler. Ancak Deylem bolgesinde ya~ayanlar ii9 am boyunca Miisliiman akmlarma direndiler.

176/792'de Ali soyundan gelen Yahya b. Abdullah, Abbasiler devleti baslasmdan ka9arak Deylem bOlgesine srgmd1. 0 burada islamiyeti yaymaya ba~ladr ve Deylemliler arasmda Alevi mezhebi olan Zeyd1lik bOlgede yayrlmaya ba~lad1. Fakat, esasen 287/900 yrlmda buraya gelen yine Ali soyundan gelen Nasrr li'l-Hakk lakaplt Hasan b. Ali el-Utru~'rru, uzun sure Deylemli ve Gilanltlar arasmda kalmasr neticesinde, islamiyet burada yayrld1. Daha sonra Zeyd1lik mezhebini benilllSeyen Deylemliler Alevi liderlerinin emrinde Taberistan'm hakimiyetini ele ge9irdiler. Fakat bu hakimiyet uzun siinnedi ve Deylemliler kendi liderleri altmda yeniden idareyi ele ge9irdiler. Nitekim Deylemli olan Biiveyhiler krsa bir siire soma sahneye 9ikip Bagdat'r ele geyirdiler (336/945).

Anahtar Kelimeler: Zeydiler, Deylem, Gilan, isH\m, ~ia

ABSTRACT

Deylamites' history goes on as long as before Christ. They were inhabiting in mountainous regions in south of Caspian Sea which is in Northern Iran . They were also employed as soldiers from the time of the Sassanid Empire. When the MuslilllS army defeated the Sassanid's army, Deylamites' mercenaries who had been among the Sassanid's army, converted to Islam. However Deylamites living in their corrutry resisted and fought back along three centuries when they were surrounded by MuslilllS armies.

In 176 I 792 descendants of Ali, Yabya b. Abdullah fled to the Daylam region, escaped from the pressures Abbasid state. He began to spread the Islam among the Deylamites. Therefore the Zaydi doctrine spread among the Deylamites. Hasan b. Ali Otril~ who was also descendants of Ali, called by his nickname Naser le'l-I-Iaqq came to Daylam and lived among the Deylamites and Gilitesin. As a result of a long time he lived there, Islam had been spread in the region. Afterwards, Deylamites joined the Zaydi doctrine. Then they occupied and control Tabaristan by the order of Alid leaders. But this control did not go on for a long time and finally the

• Doy. Dr., Ftrat Dn. insani ve Sosyal Bilimler Fak. Tarih BOllimii/E1azig

20 Aydm CELjK. Devlem 'de blamiyetin Yavzlmast ve Zevdiler

Deylamites' commanders succeed to take the control of the Daylam. Biiveyhids who were originally from Deylamites appeared after a short time and emerged area of History. They entered to Bagdad and took the control of the city in 336/945.

Key Words: Zeydids, Daylam, GHan, lsliirn, :;>ia

Giri~:

Giiniimiizde iran'm kuzeyindeki Gilan eyaleti stmrlan i<;erisinde yer alan Deylem, Orta<;ag islam cografyactlan ve tarih<;ileri tarafmdan, hem burada ya~ayan toplulugun ismi hem de ya~adtklan cografyaya verilen bir isim olarak kaydedilmektedir. Bu bi\lge i<;in kaynaklarda Deylem, Deyleman, Deylemistan gibi isimlerin kulJamldtgl da giiriilmektedir.

Deylern, kapsad1g1 cografi alan ve nufus yogunlugunun aksine Orta<;ag tarihi hadiselerinde kendisinden stk<;a siiz ettirmi~tir. Biilge halkmm etnik men~eleri hakkmda fark11 degerlendirmelerin bulundugu Dey Jem adma yaz1h kaynaklarda ilk kez M.b. II. yiizy!lda rastlanmakta ve dolaylSlyla Fars kokenli bir siilaleden geldikleri ifade edildigi gibi, atalannm Araplarla akrabahklan oldugu da iddia edilmektedir1

. Bir diger gorii~ ise, onlarm miistakil bir kavim oldugudur.

Deylemlilerin Fansi kokenli olmadtklanna dair ortaya <;tkan ku~kularm en onemli dayanag1, muhtemelen, konu~tuklan dillerin Fars<;a'dan farkh olmas1 ve yine kendilerine ait bir kiiltiiriin mevcudiyetinden kaynaldanmaktadtr. Nitekim ibn Havkal: "Lisanlan Fars<;a, er-Ran ve Ermenice'den farkltdtr. Baz1 boylarda konu~ulan dil, kendi kabilesinin ve

1 Bu iddiayt ileri si.irenlerin blli;mda, "et-Tftcl " olarak bilinen kitabm yazan EbU ishak lbrahtm b. Hila! es-Sab!, gelmektedir. Bkz., Wilferd Madelung, Ahbliru Eimmeti 'z-Zeydiyye fi Taberistan ve Deyleman ve Cildn, Beyrut, 1987, s. 12. Wilferd'in tahktkli olarak yaytmladtgt bu eserde es-Sab! (ii. 384/994), Deylemlilerin aslen Ben! Dabbe kabilesinden geldikleri ileri si.irse de bu iddia "lbn Hasstil 'lin, Ti.irkler Hakkmda Bir Eseri" adt ile Ttirkye'ye yevrilen risdlesinde, ciddi bir tenkide tabi tutulmakta ve One stirdugu delillerle bu iddia red edilmektedtr. ibn Hasslil bu husuta "Eger bunlar Dabbe kabilesinden olsa idiler, Resulullahm mensup oldugu ~ecereye nispetleri olacagmdan gerek Sunni ve gerek ~ii alimler bunlara bu ~erefi bildirir ve bu asalet ve necabeti onlara sOyler ( ... ) bununla iftihar eder ve ~iirlerinde bunu terennlim eylerler idi. BOyle bir hareket ne onlann hatiralanna gelmi~ ve ne de kendilerinden bOyle bir clava i~itilmi~tir" devammda, bu gOrO:~il savunan Tarihyi Sfibi'nin, imkam olsaydt siyasi menfaatler iyin onlan Kurey~ kabilesinden olduklanm dahi iddia ederdi, ~eklinde ele~tinnektedir. Bkz.,Abbas Azzavi, "1bn Hassi.il'i.in Ttirkler Hakmda Bir Eseri" (<;:ev., ~erafettin Yaltkaya), Belleten, c. IV, Sa. 14-15 (Nisan-Temmuz), T.T.K., Ankara, 1994, s. 254,255; AyrtcaBkz., ibn Miskeveyh, Tecanbu'l-Umem ve Te'dkibu'l-Himem (Thk., Seyyid K. Hasan), Beyrut, 2003, c.!, s. 30, 32; Ahmed Ate~, "Deylem", I.A., Eski!ehir, 1997, c. 3, s. 570.

Ftrat Oniversitesi Orta Dof!u Arasllrmalan Dergisi Cilt: VII, Savt: I. Elazzf! 20 I 0 21

Deylem'in dilinden farkhdtr. .. Bu daglann sahipleri, Kisra doneminden beri bu yerleri kendi mahiyetlerinde bulundunnakta idiler" demektedir2

1. Deylem'in Sm1rlan, Cografyas1, Sosyal ve Ekonomik Hayatl

islam cografYaC!lanmn Deylem hakkmda verdikleri bilgilere baklldtgmda, buramn stmrlanm qizmek pek miimktin goriilmemektedir. Bununla birlikte, yogunlukta ya~adtklan, bir diger ifadeyle ana vatanlan hakkmda ve baglantlh olduklan yerlerle ilgili malumat verilmektedir. es­Sabl (6.384/994) Deylem'i Hazar Denizi'nin berisinde mesken edinilen daghk ve ovahk yerler olarak tammladtktan sonra Deylem ve Cll (G!lanhlar)'in aym kabilenin iki kola aynlmasmdan te~ekkiil ettigini kaydetmektedir. Yine, o dagda ikamet edenlerin en asillerinin Sasani kokenli $1rzll'e mensup olan $irzllavend kabilesinin oldugunu, C!l kavminin tamamen ovada iskan ettigini, onlann da $ahii.n~ah A vend denen melikler kabilesinden geldiklerini belimnektedir'.

islahrl ise, bOlge hakkmda verdigi malumalta ~u bilgilere yer vermektedir: "Deylem'e gelince; giineyinde Kazvln ve el-Tann ve Azerbaycan ile Reyy'in bir ktsmt ile kom~udur. Doguda ise Reyy'in geri kalan lopraklan ve Taberistan, kuzeyde Hazar Denizi, bal!da ise Azerbaycan ve er-Ran topraklannm bir boliimii ile kom~udur. Buna ilavelen, er­Ruvbenc, Kadusiyan ve Kam daglanyla irtibalhdtr. Deylem daghk ve ovahk bOlge olmak iizere iki ana cografi bOlgeye sahiplir. Ovahk olan lasma gelince, burast el-Cil denilen loplulugun ya~adtgt yerlerdir. Bunlar Hazar Denizi'nin klytsmda bulunan Deylem daglarmm eteklerinde ikamel ederler. Daghk olan Jasma gelince, buralar sadece Deylem'e ailtir. Bu bOlge engebeli yerler olup burada yoneliciler ikamet ediyordu. Onlann ikamelgahma Ruzbar (Ruzebar) denilirdi. Nilekim Ciistan Ogullan burada ikamel ederlerdi. Deylem'in reisleri de onlardandtr. Ya~adtklan yerler stk agaqhk ve onnanlarla kaphdtr. Ozellikle de el-Cil'e ail olan klsmm Taberislan ve Hazar Deniz'ine bakan lopraklan bu ozellige sahiplir. Koyleri dagtmk olup lanm ve kiiqiikba~ hayvancthkla i~ligal ederler. Bu btilgede ya~ayan lopluluklann dilleri ne Arapqa ne de Farsqa'dtr. Hatta bana ula~ll ki, baZ! lopluluklann dilleri el-C11 ve ed-Deylem'in kon~lugu dilden de farkhdtr. Deylemliler labial olarak; zaytf karakterli, hisleri basil, aceleci ve anlayt~lan ktt insanlardtr. Deylem, el-Hasan b. Zeyd zamanma kadar kole ve esir alman bir ktifiir diyan idi. Hasan onlarm Aleviligine tavassut etti ve baztlan Miisliiman

2 ibn Havka1, Kitabu Sureti'l-Arz, Beyrut, 1938, s. 376-377, Ka1ka~andi, Subhu 'I- 'A '9a, fi Sm!J 'ati'l-in§li, Kahire, 1914, c. 4, s. 379.

3 Bkz., W. Made1ung,Ahb!JruEimmeti'z-Zeydiyye, s. 12,13,14.

22 Avdm CELlK Devlem 'de lslamivetin Yavzlmasl ve Zevdiler

oldular. Ancak daghk yerlerde bu gOne kadar Mtislilman olmayanlar da halen rnevcuttur. Bu mmtJkada bulunan er-Rilvenc, Kfrdilsiyan ve Karn daglan sarp daglar olup sulan bol onnanhk ve ye~illiktir. Her dagm bir yoneticisi vardrr. Karn dagmda koyler vardrr, Sehmfrr ~ehri dt~mda herhangi bir ~ehir yoktur. Bu dagda Karn Ogullan Firlm denen yerde ikamet ederler. Burast onlarm kalesi, zahire amban ve idare merkezidir. Bu dagm sahipleri Kisrfrlar doneminden beri buraya tevartis etJnektedirler. Kfrdilsiyan dagmm sahipleri ise Urem denen koyde ikamet ederler. Buramn minberi yoktur. er­Rilvenc dagma gelince, orada ya~ayanlarm da eskiden idarecileri vardJ ama giintimtizde yoktur. Topraklanmn bir ktsmt Taberistan bir ktslTil ise er-Reyy hududuna dahil oldu"4

.

Bolgenin en onemli irtibat yerlerinden biri olan dogudaki stmr kom~usu olan Taberistan'dan Deylem'e giri~in deniz ktylSlnda bulunan Sfrlils ~ehrinden oldugu ve gtineyde yer alan Kazvln ~ehrinin de Deylem'in sugilru oldugu aktanlmaktadrr5

. 6te yandan Deylemlilerin ektneklerinin pirin9ten ve yiyecek olarak en 90k ttikettikleri gtdamn da bahk ve sanmsak oldugu belirtilmektedir6

. lstahrl'nin ifadelerinde yer alan el-Cll (Gllan) denen topluluk Deylem topraklan i9erisinde gosterilirken, ibn Fakih, Irak'a bagh bOlgeleri sayarken Cilan ve Deylem'i ayn ayn yerler olarak kaydetJnektedir. DolaylSlyla Deylem bOlgesinin.!O. ytizytl ba~lanndan itibaren mtistakil bir bOlge olarak ele almdtgt muhtemeldir7

.

Ibn Fakih: "Kazvln ile Deylem arasmda bir dag vardrr. Hal en bu dagda Parisi olan el-Esfrvire8 kavminden askerler burada ribatta bulunurlar. Deylemlilerle bart~ olmadtgt zamanlarda burada savunma yaparlar" demektedir9

. Aym cografyact Azerbaycan stmrlart hakktnda bilgi verirken, dogu smmmn Bilfrdu'd-Deylem ve Cilan'a ula~tJgmt belirt1nektedir10

.

Diger bir cografyact Kazvlnl ise, bu illke ve ya~yanlan ile ilgili olarak ~u bilgileri kaydetmektedir: "Bilfrdu'd-Deylem, Kazvln'e yakm daghk bir yerdir. Buramn ttimti daghk ve u9urumdur. Burada Deylemliler ya~. Onlar

4 el-lstahr!, Mesti/iku'/-Memtilik, Leiden, 1937, s. 204-206, aynca bkz., Ibn Havkal, a.g.e., s. 377.

5 el-istahrl, a.g.e, s. 211, ibn Havkal, a.g.e, s. 369 6 el-lstahrl, a.ge, s. 212, ibn Havkal, a.g.e, s. 381, Ibn Havkal, a.g.e, s. 381. 7 ibn Fakih, Eb! Bekr b. Muhammed el-Hemedi\nl, Muhtasar Kittibu '1-Bu/dtin (Ed.,

M.J.De Goeje), Beyrut, (t.y.), s. 161-162. 8 Kufe ve Basra'ya gel en acem hir kavimdir. Flruzabadl, el-Kdmusu 'l-Muhit, Beyrut,

1987, s. 527-528. 'Ibn Fakih, a.g.e, s. 279-280 10 Ibn Fakih, a.g.e, s. 285, Yakubl, 0/ke/er Kitab1 (<;:ev., M. Armagan), istanbul, 2002,

s.53.

Ftrat Oniversitesi Orta Doftu Arqst1rmalan Dergisi Cilt: VII. SaVl: I. Elazlf!, 2010 23

insanlann en cahilleridir... Sava~tJklannda, kendilerinden biri i:ildtiriildtigtinde kar~1 kabileden kimi bulurlarsa onu i:ildtiriir!er. Onlar BiHl.du'l-Cebel'in eski sahipleridir. Baz!lan onlann Beni Temim (Arap) as1lh olduklanm zikrederler. Bundan dolay1 da Edebiyat ve Araps:a'ya temaytilleri vard1r. Btiveyhiler onlardand1r. Onlar edip ve faziletli insanlardu"11

.

el-Kazvini ba~ka bir yerde "Cilan (Gilan); Hazar Denizi ile Kazvin arasmdaki geni~ ormanhk bir bi:ilgedir. Bi:ilgedeki dag, us:urum, akarsular ve s1k agaylarm mcvcudiyetinden dolayJ arazide yo] almak zordur. Her mmtlkanm mtistakil sahibi vard1r. Digerine itaat etmez. Aralarmda sava~lar meydana gelir. Yagmur 90k yagar. Bazen 40 gtin ve gece devam ettigi olur. Evleri ah~ap ve barakalardan mtite~ekkil olup ormanhk alandad1r. Kadmlan 90k gtizeldir. Erkeklerden gizlenmezler ytizleri ba~lan ve gi:igtisleri as:!lctJr. Burada bulunan rahvan giden atlann ba~ka memleketlerde e~i bulunmaz, ne ytiriiyti~te ne de gi:iriinti~te onlar gibisi yoktur. Yiyecelderi kaliteli pirin9 ve bahkt!r. i:bri~im ipligi yaparlar. Erkeklerin i~i pirin9 ekimi, kadmlarm i~i ipek bi:icek9iligidir. Kadmlan el-Meyazir (pe~tamal, i:irtU, i:inltik) ve ~1k ktirk korseler dokurlar. Buradan sair tilkelere gi:inderilir"12

. Ya'kubl'nin "Bagdat'a TUrk ve Deylem'in mallan gelmektedir" ifadesi Kazvini'yi teyid etJnektedir. 13

i:bn Hassul ( i:i. 450/1058), bu topraklarda ash olan iki f1rka (Deylem ve Cil)mn mevcudiyetini belirtmekte, Cil'in birs:ok dallara ve budaklara aynlan kabilelere sahip oldugunu belirttikten sonra Deylem'in ise istaniye ve Lanciye ad1yla bilinen iki ana kola aynldJgmJ, istaniye'nin daghk ve sarp bi:ilgelerde ot!Jrduklanm htiktimdarlanna Vahsfidaniye, Lanciye'nin ise sahra ve ovalarda iskan ettigini bunlann htiktimdanna da Ctistaniye denildigini ifade etJnektedir14

.

i:bn Havkal da, istahri'nin s:izdigi s1mrlan a~ag1 yukan aym ctimlelerle s:izdikten sonra, benzer

bilgiler vermekte ve "Deylem islam'm 9ogu di:ineminde ktiffar idi. Buradan esirler almudJ. Bu durum el-Hasan b. Zeyd b. Muhammed b. ismail b. el-Hasan b. Zeyd b. el-Hasan b. Ali b. Ebi Talib zamamna kadar bu ~ekilde devam etti ... Ve baz1lan Mtisltiman oldu. Daglarda hal en ktiflir tizere olanlar gtintimtizde de vard1r"demektedir15

. Makdisi'den aktanlan bilgiye

11 el-Kazv'in'i, Zekeriya b. Muhammed, AsJru '1-BilJd ve Ahb!irn '!- 'ib!id, Beyrut, s. 330. 12 el-Kazv'in'i, a.g.e, s. 353-354. 13 Yakub'i, a.g.e, s.17. 14 Bkz.,Abbas Azzav1, a.g.m., s. 253. 15 ibn Havkal, a.g.e, s. 376-377.

24 Avdm CELiK Devlem 'de islamiyetin Yayzlmasz ve Zeydiler

gore ise, Hazar Denizi'nin 9evresindeki alamn tamammt, Kumis'i, Curcan't ve Taberistan't hatta Volga Nehri stmrlannda Hazarlar'm hukiim surdugu tUm bO!genin Deylem'e dahil oldugu ve Deylem hukiimdarlannm Alamut Kalesi yakmlanndaki Rflzbar ~ehrinde oturduklan, aktanlmaktadtr16

.

Hududu'l-Alem'de de - llpla Makdisl de oldugu gibi- Deylem stmrlan diger cografyacllara gore bir hayli geni~ bir alam kapsar niteliktedir. Eserde, Deyleman olarak isinllendirilen bu bO!genin btiytik bir alana sahip oldugu, belirtildikten sonra stmrlan; doguda Horasan, gtineyde Cibal ~ebirleri, ba!lda Azerbaycan ve kuzeyde de Hazar Denizi olarak vizilmektedir17

. Eser, bu stmrlar iverisine dahil olan yerle~im birinllerini tamllnaya ge9meden once, bO!genin gene! durumu haklanda; akarsulan bol, 90k saytda nehre sahip, mamur, bol miktarda keten ve ytinlu elbiseler ve farkh renklerde ipek tekstillerin fuetildigi ve tticcarlann ugradtklart bir bi:ilge olarak bahsellnektedir. Yine ho~ ve cengaver olan hallanm sava~ aleti olarak da mlZfak ve kalkan kullandlldan belirtilmektedir18

.

Gurgan (Curci\n) haklanda verilen bilgilerde; Horasan smmnda yer alan bu yerin, Taberistan'm merkezi oldugu ve bereketli topraklara sahip temiz ve nazik insanlar oldugu, burada siyah ipek tekstilleri, uzun perde, kabartmah kuma~ ve ham ipek dokuma yaplldtgt belirtilmektedir. Dihistan ve Ferav ~ehirleri zengin tanma sahip Guzlara kar~1 ribata sahip hirer smtr karakolu idiler. Dagm eteginde yer alan Estarabi\d ~ehrinde 9e~itli ipek kuma~Jan uretilirdi. Abasakun ve Alhum ~ehirleri, deniz laytsmda zengin ve kiivtik bir ~ehirler idi. Dunyanm her tarafmdan gelen tticcarlar burada kopek bahg1 derisi, ytin elbise ve ve~itli bahk ttirleri ahrd1. 19

Taberistan't da Deylem stmrlan iverisine koyan eser, burayt mamur, yiyecekleri pirinv ve bahk olan, -yagmuru bol olmasmdan dolay1- evleri lannizi tuglah 9at1lara sahip, bir yer olarak tamnllamaktadtr. Temi~e'nin gtiylti kalesi olan kiivtik bir ~ehir, Limrask'm tuz ihrav eden bir ktivtik ~ehir Sari'nin kalabahk nufusa sahip bir tticcar menlleketi o!dugu kaydedilmektedir. Zaferan suyu, sandal agac1 suyu ve buradan dunyanm her tarafma ihrav edilen parflim ve ince ttil kuma~ fuetilirdi. Mi\matir'de ince has1r ortilmekte, Mlle'de ~eker kam1~1 i~letilirdi. Taberistan'm Amul ~ehri 90k zengin ve her alanda alinllerin mevcut oldugu bir yerdi. Burada keten elbise, pamuk ve ketenden mamul mendiller, Taberistan hahs1 ve hasm ve

16 Tahsin YazJCl, "Deylem", T.D. VLA., istanbul, 1994, c. 9, s. 264. 17 Hudiidu '1-Aiem Mine 'I-Me$rik ile '1-Magrib (, <;:ev, A. Duman-M.Agan; Yayma

Haz1rlayan, V. Minorsky), istanbul, 2008, s. 91. 18 HudOdu'I-Aiem, s. 91. 19 Hududu'I-Aiem, s. 91-92

Ftrat Oniversitesi Orta Do?u Arastmnalan Dergisi Cilt: VII. Saw: I. Elaztff. 20 I 0 25

ba§ka yerde bulunmayan §im§ir agac1 kerestesi iiretilirdi. Aynca, aga9 kavunu, turun9, altm iplikli beyaz Kumi§ kilimi, altm iplikli ye§itli mendiller, kopek bahg1 derisi, tahta ev e§yalan, kap kacaklar vs. tiretilirdi20

.

Taberistan'm daghk i9 kisimlannda yer alan ve Deylemiln'a sm1r olan Kelilr ve <;alus gibi baz1 §ehirlerin harap oldugu belirtilirken burada kullanJ!an mavi kilimler ve kinnJZI ytin kuma§lar her yere ihra9 edilirdi. Rey ve Horasan arasmda yer alan Kumi§ ve daghk alanda yer alan Dilmglinhlar sava§ylhklan ile bilinirken, onlar aym zamanda tekstil ve meyve iiretiminde de iyi idiler. Keza, Dunbilvend Dag1'nda demir, Silmar §ehrinde ise hem demir hem de kur§un madeni 91kanhrd!21

•

Ote yandan i9inde on binden fazla koytin yer aldigl Kuh-1 Karin denen bi:ilge halkinm yogunlukla Zerdti§t olduklan belirtilmektedir. Bolgenin merkcz §ehri Pnim (Pmin) §ehridir. !;)ehir halk1 s:ogunlukla asker ve 9it9idir, toprag1 han1mlar i§letir. Mtisltiman kesim genellikle, zanaatkilr ve tticcardan olu§an yabancJ!ardJr. Pmin §ehrinde her on be§ gtinde bir kurulan fuarda tum bOlgelerden buraya akm eden gen9 bayan ve erkekler dtizgtin elbiseleriyle ka!Jhrd1. Burada mtizik ve her ttirlti eg!ence ile birlikte erkekler, evlenmek maksad1yla e§ seyiminde de bulunurdu22

• Deylemiin bi:ilgesi halki, gene! olarak Hazar denizi sahilinde ve i9 kesimlerde, yani daghk alanlarda, ya§ayanlar olmak tizere iki kesimden olu§makta idi. Ozelde ise cografi konuma gore farkh bi:ilgelerden olu§an mtistakil bi:ilgelere ve bunlann idaresinde yer alan koylerden olu§maktayd1. Zengin olan bu bi:ilgenin onemli iki §ehri i9erisinde Cuma mescidinin yer almadigl Kelilr ve <;a!Us'tur23

•

Gillin hakkinda ise: "Gililn'm bir 90k akarsuyu bu!unmaktad1r. Onlardan biri Gillin'! boydan

Boya ge9en ve Hazar Denizi 'ne do killen Sebid Rud olarak isimlendirilen btiytik bir nehridir. Gililn'm iki s1mfl vard1r. Bunlarm birincisi deniz ve 1nnak arasmda ya§arlar ve "nehrin bu yakasmda ya§ayanlar'' adm1 ahrlar. Daglann ve mnagm arasmda ya§ayan diger s1mf "Irmagm diger tarafmda ya§ayanlar" adm1 ahrlar. Birinci s1mftan olanlar ycdi btiytik bi:ilgede otururlar. Bunlar Lilfciln, Meyillfciln, Ku§kclin, Berfciln, Dilh!l, Tecen ve Ceme (<;erne) dir. Nehrin diger tarafmda oturanlar on btiytik bi:ilgede otururlar ki bunlar, Nanak, Kti!Um, Sarilviln, Paylamiln-!;lehr, Ra§t, TU!im, DU!ab, Ktihn-Ruz, Esterilb ve Hiln-Bali'd1r. Bu bi:ilgelerin her birinin

20 HudOdu '1-Alem, s. 92,93 21 Hudfidu'I-Alem, s. 93,94. "Hudfidu'l-Alem, s. 94. 23 Hudlidu'l-Alem, s. 94, 95.

26 Aydm CELiK. Dey/em 'de islamivetin Yavdmast ve Zeydiler

90k sa)'lda kiiyti vardtr. G1Ian'm bu eyaleti mamur, nimeti bol ve zengindir. Btitiin tanm i~leri kadmlar tarafmdan yapthr. Erkeklerin sava~ dt~mda ba~ka bir i~i yoktur. G1Ii\n ve Deylemi\n smtrlanmn i9inde bulunan koyler gtinde bir veya iki kez diger koyle sava~ yapar. Hatta bir9ok insanm asabiyet dti~manhgtyla oldtirdtigu gtinler geymektedir. Bu kin ve sava~, insanlar bu yerleri askeri gti9le terk edinceye, oldtirtinceye veya ya~lamncaya kadar devam ede14

. Ya~landtklannda muhtesib olurlar ve muhtesib-i ma'rufger olarak isimlendirilirler. Eger G1Ian tilkesinin herhangi bir yerinde birisi digerine iftira atar, ~arap i9er veya herhangi ba~ka bir gtinah i~lerse ona ktrk veya seksen degnek vurular. G1lan'm, G1labi\s, ~a!, Dtilab, Beyleman-~ehr (Peyleman-~ehr) gibi Cuma mescidi ve pazan bulunan ktivtik kasabalan vardtr. Ancak tiiccarlar yabanctdtr. Buraya dtinyamn her tarafmdan gelen tticcarlar kanunlara itaat eden insanlardtr. Btitiin bu eyaletin yiyecegi litir, pirin9 ve bahkttr. Glli\n' da stiptirge, hastr, seccade ve derya bahgt tiretilir ve bunlar her tarafa ihra9 edilir''25

•

Diger yandan 2000 yth yaz mevsiminde biilgeyi gezen Ali Kaya'mn verdigi bilgilerde, Deylem (ve G1lan) cografyasmm bitki orttisti, orman baktmmdan zenginligi, tanmsal mahsulleri, vah~i ve evcil hayvanlart,

24 es-Sfibl'nin gOrgU tamklarma dayandtrarak eserine kaydettigi iki adet pasajda verdigi malumat, Deylemlilerin bu konudaki maharetlerini, fazla sOze hacet btrakmayacak tarzda, gOzler Online sermektedir. ilk pasajda; yagmurdan dolayt zorunlu olarak Deylemli bir ailede misafir kalan iki ki~i, geceledikleri evde ertesi gUn sava~a 9agn yaptldt8J ve her taraftan buraya erkeklerin toplandtgt, aktanldtktan sonra kaldtklan evin heniiz yeti~mekte olan erkek yocugunun da sava~a katildtgmi ve on safa geytigini belirtilmektedir. <;ocugun bir kalkana sahip olmadtgmdan dola)'l elbisesini eline sarmak suretiyle sav~t1g1 ve annesine iiy silahhkla dOndtigtinden bahsedilmektedir. Devammda: "Bir adam ba~ka bir adamt Oldtirdtigtinde, onu Oldtirdtigti silaht tizerindeki kanla birlikte muhafaza eder. Silahmt evine koyar ondan sonra onu kullanma:t. Aksine ba~ka silah kullamr ki bu silahlann saytSI artsm. BOylece bu onun iyin ovlinl' vesilesi olur. Bu onlann eski ve cari o!an ildetidir. ( ... ) Bu (o!dtiren silahlar) sa)'! ne kadar artarsa o ki~inin derecesi o kadar artardt.'' Seklinde ifade edilmektedir.

Diger pasajda ise bir beldede taraflar arsmda 101kan sav~ta yer alan bir Deylemli'den ~u bilgi aktanlmaktadtr: "Saflann arkasmda Deylemli ya~h bir kadm gordtim. 0 erkekleri sava~a te~vik ediyordu. Onlan sav~a gOnderiyordu. Sava~nlar arasmda (ya~h kadmm) oglu ve tonmu da vardt. Fazla zaman geymeden sava~ meydanmda yaralanan torunu getirildi. Onun kanm1 durdurmak iyin bir mtiddet ugra~tl ama ne fayda Oldti. Onun yasmt tutarak, tiziinttilii bir ~ekilde evine gOttirdti ki babast onun ba~ma geleni gOri.ip de sava~tan aynlmasm. Ardmdan babas1 oglunu sormak i>in geldi. Annesi ona: "Oglum, ha)'lrdan otesi yok, oglun Allah'a ~tiktir iyidir. Yaras1 da iyiydir. Hadi i~ine don! Ve sava~tan kopma. Bunun tizerine o mticadeleye devam etti. Annesi de eskisi gibi (insanlan) sava~a te~vik etmeye devam etti. Dti~manlanna ga!ip gelip sava~1 kazandtklannda, o ya~h kadm (torunu iyin) yas tutmaya aglamaya feryad-1 figan etmeye yeniden ba~ladt. Boylece her iki i~i de hakklyla yerine getirdi". Wilferd Madelung, Ahbiiru Eimmeti'z-Zeydiyye, s. 11-12.

25 HudUdu'l-Alem, s. 95, 96.

F1rat Oniversitesi Orta Doifu ArastLrmalan Dergisi Cilt: Vll Savr:l. Elaztif. 2010 27

kadmlarm ve erkeklerin i~ bi:iliimiindeki davram~ bi9imleri, aile hayatlan, adet ve tiireleri, vs. ile biilge insammn bu iizelligini biiyiik oranda muhafaza etmeye devam ettigi anla~Jlmaktad1i'6.

2. islamiyetin Jl)eylem'dle Yayllmasn

Dey lemliler islamiyetten once de Arap Yanmadas1 'nda bilinen bir topluluktu. Sasan1 imparatorlugu'nda parah asker olarak istihdam edilen bu topluluk, Hiisrev Anu~irvan (IV. asrm ikinci yar1smda) Arabistan'1 istila etmeye kalkan Habe~lilere kar~1 Araplara yardJmcJ olmak iizere Yemen'e onlardan olu~an askeri bir birlik giinderdigi belirtilmektedir. Dey lemliler Habe~lileri Y ernen' den uzakla~tJrdJktan sonra oraya yerle~tiler. Nitekim Firuz ed-Deylem1 adh muhaddis onlardan birisiydi27

.

Bilindigi iizere iran (Sasan1ler)'a kar~1 ilk asker! seferler Hz. Ebu Bekir zamanmda ba~lad1 ve Hz. Orner zamamnda yogun olarak devam etti. 21/642 y1lmda son Sasani kuvvetleri de Nihavend'de maglup olunca artlk: iran ordusunun merkezdeki kuvvetleri yeniden toparlanamad1. Ancak Hazar Denizi'nin giineyinde yer alan ve Deylem'i de ivine alan daghk biilge, Miisliiman kuvvetlerine kar~1 uzun bir sure direndi

Yukanda da geytigi iizere Deylem'in sarp cograf)ras1 yanmda, burada ya~ayanlann sava~91 ve kendilerine iizgii bir hayat tarzma sahip olmalan, biilgenin kolayca egemenlik altma almamamasmm iinemli faktiirlerindendir. Hatta aksine bu iizellikler, onlarm kom~u iilkelere saldmlannda avantaj saglamaktayd1. Nitekim Deylem bOlgesi Sasani diineminde de tam anlarmyla itaat altJna alman bir biilge olmad1. Sasaniler, bu biilgeden gelebilecek saldmlar1 iinlernek maksad1yla Kazv1n, $allis ve Kelilr gibi sm1r hattmda bulunan yerle~im birimlerinde in~a ettikleri kale ve karakollarla giivenlik yernberine almmaya vah~t!lar. Miisliiman idarecilerin de ilk islam fetihlerinden itibaren Deylem ile olan miinasebetlerinde, Sasani diinemine benzer bir tarz1 devam ettirdikleri giiriilmektedi?'.

iran biilgesine yiinelik fetihler daha sonra Hz. Orner zamanmda kurulan Kufe ve Basra ordugah ~ehirleri vasJtas1yla yiiriitiildii. Basra, daha ziyade giineye yiinelik asker! sevklyatlarda, Kllfe ~ehri ise, Deylem'in de i9inde yer

26 Geni~ bilgi i~:in bkz., Ali Kaya, Dey/em 'den Dersim 'e (iran 'a Seyahat), Can Yay., Istanbul, 2001.

27 Ahmed Ate~, a.g.m, c. 3, s. 570. 28 Abbas fkbal A§tiyani, Tiirfhu iran Ba'de'l-islcim (GOzden Geyiren, es-Sibai

Muhammed Sibai; Arp. (:ev, Muhammed Alaeddin Mansur), Kahire, I 989, s. 33, Tahsin Yaztct, a.g.m., s. 264; Muammer Gill, islam 'm Biitlnf c;ehresi Daglar c;:oller Batakllklar, Bilge Killtilr Sanat Yay, Istanbul, 2009, s. I 13.

28 Avdm CELiK. Deviem 'de isiamivetin Yavtlmasl ve Zeydiler

alillg1 kuzey iran bOlgelerine yonelik geryekle§tirilen fetihlerde iis olarak kullamldL el-Belazilrl'nin rivayet ettigine gore, Kadisiyye sava§mda Riistem'in komutanhgmda yer alan orduda 4.000 kadar Deylemli asker bulunuyordu. Bu askerler istedikleri yere ve istedikleri ki§iyle anla§mak §arl!yla emiin istediler. Sa'd b. Ebi Vakkas onlan Kfrfe'de istedikleri yere yerle§tirdi ve kendilerine maa§ verdi. Onlara, "Deylem" dendigi gibi "Hamriiu Deylem" de denilirdi. Kufe'de iskiin edilen Deylemlilerden bir klsmmm, daha sonra Emevi halifesi Muaviye b. Ebi Siifyan'nm emriyle Ziyad b. Ebihi tarafmdan Basra ve !;)am'a gonderildikleri belirtilmektedir"9

.

Ba§ka bir rivayette ise, Kadisiyye sava§mda Rtistem'le birlikte sava§a kat!lan Deylemlilerin, iran ordusunun maglubiyetinden sonra kenara yekildikleri ve Sa' d b. Ebi Vakkas ile yapllklan gorti§menin neticesinde Mtisltiman olduklan, hatta Sa'd ile birlikte Medain ve Celfrla'mn fetbine i§tirak ettikten sonra Kfrfe'ye yerle§tirildikleri ay1klanmaktad1r30

Nihavend sava§mda Sasani merkez ordusu yokttikten sonra bu kez de Mtisltimanlara kar§l bOlgesel tarzda mukavemet gosteren kuvvetler ortaya ylktl. Bu kuvvetlerden biri Deylemliler idi. Hz. Orner zamanmda Nuaym b. Mukarin Hemedan' daki isyam bastmrken Rey ve Azerbaycan halkly Ia haberle§ip bir araya gelen Deylemliler, ona kar§l sava§mayl kararla§l!rd!lar. Deylemlilerin ba§mda Mota, Reylilerin ba§mda Ebu Ferruhan, Azerbaycanhlann ba§mda ise Rtistem'in karde§i isfendiyaz vard1. Mtittefikler Vac Ruz denen yerde bulu§mak suretiyle btiytik bir cephe olu§turdular. Buradak:i ser hadlerde bulunan Mtisltimanlar durumu Nuaym'e bildinneleri Uzerine, Nuaym yamndaki 12.000 ki§ilik ordusuyla buraya dogru yoneldi. ibnu'l-Esir'in, Nihavend sava§ma yakln bir sava§ olarak kaydettigi bu sava§ta Deylem htiktimdan oldtirtildti. !;)iddetli sava§m sonucunda Nuaym'm komutanhgmdak:i Mtisltimanlar galip geldi ve kar§l tarafa btiytik kay1plar verdiler31

•

Belazilrl'nin rivayetlerinden anla§!ld1gma gore, Nihavend sava§mdan iki ay sonra, Urve b. Zeydi'l-Hayl et-Tiii, Hz. 6mer'in emriyle, Kufe valisi Ammar b. Yasir tarafmdan, 8.000 ki§ilik bir orduyla Deylem'in gtiney kom§ulan arasmda yer alan Reyy ve Destebii'ya gonderildi. Deylemlilerin destegine ragmen Reyy halkl bu sava§ta Urve' den ciddi bir darbe yedi.

29 el~BeHizuri, a.g.e, s. 401,402. 30 Bkz., ei-BeH\zur1 (<;:ev., M. Fayda), Kultur Bakanhgr Yay., Ankara, 1987, s. 402; ibn

Fakih, a.g.e, s. 281. 31 ibnu'l-Esir, Ebu'l-Hasan izzeddin Ali, el-Kamil fi't-Tarih (<;:ev. A. Agrrak9a),

istanbul, ( ty.), c. 3, s. 27-28, ibn Kesir, imamuddin Ebu'l-Fida ismail b. Orner, el-Bidaye ve'n-Nihaye, (<;:ev.,M. Keskin,istanbul, 1994, c. 7, s. 200-201.

Fzrat Universitesi Orta Doftu Arastlrmalarz Dergisi Cilt: VI!. Sayi.· 1. ElaziZ, 2010 29

Mi.isliimanlann bask1lan neticesinde Reyy, Kazv1n, Kumis ve Desteba halk1 vergi vermeye ve znnm! olmaya raz1 oldnlar32

. Gerek yeni fethedilen bn ~hirler ve gerekse daha sonra onlara yakm yerlerde fethedilen baz1 ~hirler, sngur ~hirleri stati.isi.ine girdiler. DolaylSlyla, bn ~ehirlerin knzeyinde yer alan Deylem topraklar1 ve otesindeki i.ilkeler de cihada muhatap diyarlar olarak addedildi. Ancak bu sugfu ~ehirlerinin zaman zarnan antla~may1

bozduklar1 ve bu yi.izden de Kufe' den buraya s1k s1k gi.i9 sevkine maruz kald!klan gori.ilmektedir. Bu ~ehirlere yonelik seferler Hz. Osman zamamnda da devarn etti. Onun Kufe valisi el-Velid b. Ukbe Eb! Mu'it33 ve bu doneminin son Kille valisi Ebu Musa el-E~'ar! zarnamndaki Karaza b. Ka'b el-Ensarl'nin askeri seferleridir ki, ad1 geyenin son seferi i9in, buramn yeniden fethcdilmesi, ~eklinde bir tammlama yap1lmaktadJr34

. 6te yandan donemindeki tiim siyas! buhranlara ragmen dordi.incii halife Hz. Ali'nin de er-Rebi' b. Hiiseym es-Sevr! komutanhg1mda bir orduyu Deylem'e gonderdigi rivayet edilmektedir''.

Deylem bolgesinin etrafmda yer alan sugfu ~ehirlerinin itaate almmas1 esnasmda geryekle~tirilen seferlerin 9ogunda Deylem'e dogru baskmlarm da diizenlendigi fakat bu te~ebbiislerde ciddi bir ilerleme kaydedilmedigi anla~JlmaktadJr. Belki de bu seferlerin amac1, cografyasmm biiyi.ik ordularm seferleri i9in 90k elveri~li olmadJgJ Deylem arazisi, Kazv!n, Reyy Kiimis gibi garnizonlardan yap1lan piiskiirtmelerle, ~ehirlerin gi.ivenligine yonelik geryekle~tirilen operasyonlardan miite~ekkildi. Zira Kazvinliler Miisliimanlarm buraya yonelik hamlelerinde Deylemlilerden destek talebinde bulunurlardJ.

Emeviler doneminde de bolgeyi hakimiyet altma alma te~ebbiislerinin devam ettigi gori.ilmektedir. Bu hususta verilen malumata gore, Emevilerin Kufe valisi Ubeydullah b. Ziyad, Orner b. Sa'd b. Eb!Vakkas'1 4.000 ki~ilik bir ordunun ba~mda Deylemlilerle sava~mak iizere Desteba'ya sefer i9in hazrrlad1. Ordu sefere 91kmadan once Hz. Hiiseyin'in meselesi ortaya 91kmca, Ubeydullah bu orduyu Hiiseyin ile sava~maya gonderdiginden dolayJ bu sefer yap!larnadJ36

•

ibnu'l-Es!r' den yap1lan rivayette, h. 98/716-17. senesinde Yezid b. Muhalleb tarafmdan, Taberistan'a yonelik ger9ekle~en seferde, Cllan ve Deylem bolgelerinde de soz sahibi oldugu anla~J!an Asbahb!z, Deylemli

32 el-Bel§zurl, a.g.e, s. 454-456. 33 ibn Fakih, a.g.e, s. 282; ibnu'l-Estr, a.g.e, c. 3, s. 29. 34 Bkz., el-Beli!zurl, a.g.e, s. 456-458, 46!-462; 35 el-Belfizurl, a.g.e, s. 462,463. 36 1bnu'l-Eslr, a.g.e, c. 4, s. 55; ibn Kesir, a.g.e, c. 8, s. 282.

30 Avdm CELiK. Deylem 'de islamivetin Yawlmas1 ve Zeydiler

htikiimdarla birlikte kattldtgt muharebede, -ibn Keslr'e gi:jre her ne kadar Deylem htikiimdanmn oldtirtildtigti belirtilmekte ise de - Mtisltimanlarm sarp arazide ciddi kaytplara ugradtgt ve neticede Y ezid Asbahblz ile antla~ma yapmak zonmda kald1g1 aktanlmaktadtr37

.

Aym donem i9in aktartlan bir diger bilgiye gore, Irak valisi Haccac b. Yusuf Deylemlileri islam'a girmeye ya da cizye vermeye dave! etti. Fakat Deylemliler onerilerden hi9 birini kabul etmediler. Bunun tizerine Haccac tasvirli bir Deylem haritas1 91karl!p Deylem temsilcilerine gosterdi ve: "Dediklerimi kabul etmezseniz, memleketinize ordu gonderir oralan harap ederim" dedi. Deylem temsilcileri ise, haritaya balap: "sana memleketimizin dogru bir haritasm1 yapmt~lar, ancak, bu haritada yollan ve daglan koruyan athlar gosterilmerni~. Onlan da ordunu gonderince, ogrenirsin" dediler. Nitekim Haccac oglu Muhammed'i bir ordu ile buraya gonderdi ise de bir netice alamadt38

.

3. Deylem'de Zeydi idaresinin Knrulmasi

Abbasller devletinin kurulmasmdan sonra da Deylem' e yonelik asker! seferlere devam edildi. Nitekim devletin kuruldugu ilk zamanlarda yani 143-144/760-761 ythnda Muhammed b. Ebi'l-Abbas es-Saffah, Deylemlilerin bir9ok Mtisltimam oldtinneleri sebebiyle amcas1 Halife Mansur'un emri ile Kufe, Basra, Vast!, Musul ve Cezlre'den toplanan btiytik bir ordu ile Deylem' e sefere ytlam~ttr39 •

Tum bu seferlere kar~t mukavemet eden Deylemlilerin islam diniyle tam~malan, Abbas1ler tarafmdan baskt altma alman Ali b. Eb1 Talib evlatlannm hem onlann tazyiklerinden kurtulmak hem de islamiyet'i yaymak tizere, merkezi otoritenin ula~amadtgt veya zaytf oldugu bolgelere dagtlmalar sonucunda ger9ekle~ti. Ali evlatlan, bu donemde Yemen, Kuzey Afrika, MlS!r ve Fars (Tabristan ve Deylem ba~ta olmak tizere) tilkelerine ya bizzat kendileri veya dallerini gondermek suretiyle propagandalanm ytirtitttiler. Kuzey Afrika'da kurulan idrisller (789-985) ve Fattmller (909-117l)devletleri bu tarz faaliyetler sonucunda kuruldular40

. Nitekim Abbas! idaresi istihbaratt tarafmdan takibe ahnan Yahya b. Abdullah b. Hasan b. Hasan b. Ali de Yemen, MlS!r, Magrib, Bagdat, Reyy Horasan ve ardmdan

37 ibn Es1r, a.g.e, c. 5, s. 33-34; ibn Kesir, a.g.e, c. 9, s. 285. 38 ibn Miskeveyh, a.g.e, c.!, s. 32; ibn Fakih, 281; Ahmed Ate!, a.g.m., c. 3, s. 571 39 et-Taber1, T!irihu't-Taberi, Beyrut, 1998, c. 9, s. 141; ibn Es1r, a.g.e, c. 5, s. 416; ibn

Kesir, a.g.e, c. 10, s. 139; 40 Bkz., Aydm <;:elik, Kurulu~ Donemi Fatrmiler Devleti -siyasi Tarihi (909-969),

Ankara, 2007, s. 32-34.

Flrat Oniversitesi Orta Dof!u Arastlrmalan Dergisi Cilt: VII. Savr..· 1, Elazlil, 2010 31

Maverilunnehr'de Tiirk hiikiimdan Hakan'm yanmda bir miiddet kald1ktan sonra Taberistan yoluyla Deylem iilkesine gitti. Deylem hiikiimdarlan ile iyi ili~kiler kuran Yahya, Deylemliler arasmda islamiyetin yay1lmasma vesile oldu. Ardmdan da Yahya b. Abdullah (175-176/791-792)'de isyan hareketini ba~latt141 •

Ayaklanmay1 ba~latan Yahya'nm giicii gittikve artt1 ve her taraftan insanlarm akm etmesiyle vevresinde toplananlann say1s1 arttl. Bu durum Abbasi halifesi Harun Re~ld'i endi~elendirdi ve isyam bastmnak iizere oraya Halid b. Bermek'in torunu el-Fadl b. Yahya komutanhgmda 50.000 ki~ilik bir ordu gonderdi. Harun, komutanma Yahya'y1 sava~ veya ban~la bir ~ekilde kendisine getirmesini emretti. <;ok soguk ve karh bir mevsimde ordusuyla Talekiln'a ula~an el-Fadl, once diplomatik yola ba~vurdu. Bir taraftan, isyan eden Yahya'ya yumu~ak ifadelerle nasihat ve uyanlarda bulunan mektuplar gonderen Abbasi komutam, diger taraftan da Deylem hakimine mektup yaz1p onu Dey I em' den v1kannas1 halinde kendisine bir milyon dirhem hediye edecegini bildirdi. Tiim bu yaz1~malar neticesinde Y ahya b. Abdulah kad1lann, fakihlerin ve Ha~imogullannm ileri gelenlerinin ~ahitligi ile ve Harun'un bizzat kendisinin hatt1yla yazd1g1 bir eman ile ban~1 kabul edecegini bildirdi. Yahya, Harun'dan emiln belgesini almca, Fad! ile birlikte Bagdat'a geldi. Harun Re~ld Yahya'y1 hapse attl ve o hapiste iken oldii. ibnu'l-Eslr'in devammda verdigi bilgilerden, emilnm hukuki delilinin tart!~!ld!gl, ancak sonunda belgenin Harun tarafmdan yirtilmak suretiyle ortadan kaldmld!gl belirtilmektedir42

.

189/805 y!lmda Abbasi halifesi Harun Re~id'in Reyy ~ehrinde kald1jp esnada Deylem hakimi Merzuban b. Custan'a emiln mektubu vermesi, hediyelerle ikramda bulunmas1 ve cizye talebinde bulunmamas!, ona verilen degere i~aret etmektedir43

. Keza 201/817 y1lmda Taberistan valiligi tarafmdan Dey!em'e yonelik gervekle~len seferde baz1 ~ehirlerin e1e gevirildigi ve Deylem meliki Ebu Leylil'nm esir almd!gl kaydedilmektedir44

.

41 et-Taberl, a.g.e., c. 10, s. 59; el-Mes'Udl, Ebu'l-Hasan Ali b. ei-HUseyn b. Ali, Murucu'z-Zeheb ve Me'ildinu'1-Cevher, (Thk, Said Muhammed e1-Lehhilm), Beyrut, 1994, c. 4, s. 308; ibn Kesir, a.g.e, c. 10, s. 279; Wi1ferd Made1ung, Ahbaru Eimmeti'z-Zeydiyye, s. 17, 56, 57, 174, 175; Ahmed Ate~, a.gm., s. 571; Vefil Muhammed Ali, el-Hilafetu 'l-Abbasiyyefi 'Ahdi Tasalluti'l-Biiveyhiyyin, iskenderiye, 1991, s. 63.

42 Bkz., et-Taberi, a.g.e., c. 10, s. 59-62; ibn Esir, a.g.e, c. 6, s. 115-116; Wi1ferd Made1ung, Ahbaru Etmmeli'z-Zeydiyye, s. 17, 18, 178, 179.

43 et-Taberl, Ebu Ca'fer Muhammed b. Cerlr, Tiirihu't-Taberl,(Takdim, S. Cemil 'Attar), Beyrut, 1998, c. 10, s. 59; ibn Eslr, a.g.e, c. 6, s. 173; Tahsin Yaz1c1, a.g.m., s. 264.

44 ibn Eslr, a.g.e., c. 6, s. 284.

32 Avdm CELiK Dey/em 'de hlamivetin Yavllmas1 ve Zevdiler

250/864-865 YJimda Ali neslinden olan Yahya b. 6mer b. Yahya b. el­Htiseyn b. Zeyd isyan ederek Kufe'yi ele geyirdi. Halife Mustain bu isyam basl!ran Muhammed b. Abdullah b. Tahir'e, Taberistan'm onemli bir arazisini ikta olarak verdi. Muhammed b. Tahir ise, Deylemlilerin ya~ad1g1 veya sm1r biilgelerini iveren Kelar, $alus ve Ruyan'daki bu topraklann idaresi ivin Cabir b. Harun ismindeki Hristiyan bir katibini buraya gonderdi. Gerek Cabir'in ve gerekse de Taberistan valisi Stileyman b.Abdullah'm ami!lerinden olan Muhammed b. Evs el-Belhi'nin biilgede ya~ayanlara kar~1 a~m vergilendirme -y1lda ti9 kez -, arazilere el koymak veya Deylemlilere sald~rarak esir ahmlannda bulunmalan gibi basktlar sonucunda, yore halkt Alevi Dallerinden destek talebinde bulundu. Bu maksatla Ruyan' da ikamet eden Zeyd b. Hasan'm ogullanndan Muhammed b. ibrahim'e haber gonderip kendisine biat etmek istediklerini bildirdiler. Ancak o teklifi kabul etmeyerek, bu i~ i9in daha uygun gordtigu, Reyy ~ehrinde oturan akrabas1 el­Hasan b. Zeyd'i adres olarak gosterdi. Nitekim davete icabet eden ei-Hasan b. Zeyd onlann biatini almak tizere onlann yanma geldi45

Deylemliler ve etrafmdaki baz1 komutanlardan biat alan Hasan b. Zeyd'e DiJ.i'l-kebir lakab1 verildi. Boy!ece Hasan, Hazar Denizi'nin guneyindeki Zeydl devletin kurucusu oldu. Hasan maiyetindekilerle birlikte Taberistan'm Amul kentine yoneldi. 250/864 'de ~ehri sava~la ele ge9irdi ve haracm1 toplad1. Gittikve kuvvetlenen Hasan burada bir muddet kald!lctan sonra bu kez Taberistan valisi Stileyman b. Abdullah et-Tahiri'nin ikametgah1 olan Sari ~ehrine yoneldi. Horasan'm ileri gelenlerinin de destek verdigi Siileyman, ~ehir d1~mda, Hasan'm ordusuyla girdigi ~iddetli sava~ta yeni!di. Horasan valisi Muhammed b. Tahir amcas1 Stileyman'a ikinci kez destek gondermesine ragmen yenilen SuleYJmn, ailesiyle birlikte ~ehri terk etmek zorunda kald1. Boylece Hasan b. Zeyd Taberistan'1 tamamen egemenligi altma ald1. Ardmdan Hasan akrabalanndan birinin komutanhgmdaki bir kuvveti Reyy ~ehrine gondererek oradaki Tahir\ olan valiyi kovup yerine kendi adamlanndan birini ~ehre atad146

•

Yakla~1k on y1! once islam'a girmi~ olan Mazenderan (Taberistan)'m dogusundaki bir b6lgenin hilkimi olan Karin b. $ehriyar Tahirilere haracm1 verirdi. Ancak, Hasan b. Zeyd'in Tahirilere kar~1 ga!ip gelmesinden sonra

45 Bkz., ibn Esir, a.g.e, c. 7, s. 111-115; ibn Kesir, a.g.e, c. II, s. 30-32; Wilferd Madelung, Ahbiiru Eimmeti 'z-Zeydiyye, s. 18; Abbas ikbal Ajtiyani, a.g.e, s. 18-19.

46 el-Mes'ildi, a.g.e, c. 4, s. !54; ibn Esir, a.g.e, c. 7, s. 115-116; ibn Kes!r, a.g.e, c. 11, s. 32; Wilferd Madelung, Ahbiiru Eimmeti 'z-Zeydiyye, s. 18, 19, 20, 21; Abbas ikbal Ajtiyani, a.g.e, s. 20; Hakk1 D. Yild!z, islam/yet ve Turkler, Kamer Yay., istanbul, 2000, s. 194; W. Madelung, "Taberistan", Dogu~tan Giinilmiize Bilyiik jsfam Tarihi, (Red, H.Dursun Ylldiz), <;;ag Yay., istanbul, 1988, c. 5, s. 457.

Fzrat Oniversitesi Orta Dofiu Arastlrmalarz Dergisi Cilt: VII Sayz: I Elazzif 2010 33

Karin, giicii artan DiH'l-keblr Hasan b. Zeyd'e s1gmd1. Karin 253/867 )'lhnda Di\1'1-keblr'in destegini alarak Ciirci\n ve Horasan'1 ele ge9irmeye yeltendi. Tum bu geli~meler iizerine Abbasi halifesi el-Mu'tezz, Musa b. Boga el-Keblr ve Miiflih adh iki Tiirk komutamm Hasan b. Zeyd ile sava~mak iizere Taberistan'a giinderdi. Sava~1 kaybeden di\1 Ci\lus'a geri diindii47

.

Hasan b. Zeyd'in 270/889'da Amul'de iilmcsi iizerine, yerinc Ciircan'da bulunan karde~i Ddi's-sagir lakaph Muhammed b. Zeyd ge9ti. Biilgedeki ~illerin sempatisini kazanan Muhammed 277-79/891-93 ytllarmda Horasan'1 kontrolii altmda tutan Ri\fi' b. Herseme'nin basklsma maruz kald1. Fakat Ri\fi daha sonra Muhammed'in maiyetine ge9ti. Biiylece Muhammed yeniden Taberistan'm ve kaybettigi Deylem topraklarmm idaresine sahip oldu. Di\l's-Saglr ardmdan Horasan'1 ele ge9irmek istedi. Fakat bu diinemde Horasan 'm idaresini elinde bulunduran Samanilerle yapl!g1 sava~ta iildiiriildii48.es-Si\bl'nin verdigi bilgiye gore; Muhammed b. Zeyd zamanmda ho~giiril, refah ve giizel ~eyler ortaya ylktl. Nimetler artt1 vc Muhammed, Hicaz, Kufe, Basra, Taberistan vs. diger biilgelerde bulunan Ehl-i beyt'e mal giinderdi. Yine onun zamanmda Deylemli bir topluluk islam dinine girdi49

.

Muhammed b. Zeyd'in yenilgiye ugramasmdan sonra Hiiseynl kolundan gelen el-Hasan b. Ali el-Utru~ Reyy ~ehrine kayml~l!. Custan b. Merzuban kendisini davet ederek, di\lnin intikamm1 almas1 ve Taberistan'1 ele ge9irmesi iyin kendisine destek siizii verdi. Ancak 289/902 ve 290/903 ytllarmda birlikte ylkttklart seferleri kaybeden el-Utru~, Deylemliler ve Gilanhlarm arasma ka!!larak i9 kesimlerde yer alan topluluklar arasmda on kiisur ytl boyunca islamiyeti ya)'lllaya ba~lad1. Alim, fakih, ~air, edib ve cesur bir lider olarak tan1mlanan el-Hasan'm ytllarca Deylem ve Gllanhlar arasmda ikamet ettigini belirten el-Mes'ud1, onun islam'! tebligi hakkmda: "Buranm insanlan cahiliye (islam d1~1) idiler ve baztlan ise Mecusi idiler. Onlan Allah'a (islam'a) davet etti. Onlar onun davetine icabet ettiler. Dey! em ve el-C11 biilgesindeki yiiksek ve sarp yerlerde, platolarda kalan az1 hari9 (hepsi) Miisliiman oldular. Orada mescitler in~a etti" demektedir. Keza, islamiyetin buralarda biiyiik iil9iide yay!lmasmdan dolay1 da Kazvln, ~a!~

47 ibn Esir, a.g.e., c. 7, s. 116; 151, 170; ibn Kesir, a.g.e., c. 11, s. 32; Abbas ikbal A~tiyani, a.g.e., s. 20,21; Hakk1 D. Ylldtz, a.g.e., s. 194.

48 et-Taberl, a.g.e., c. 12, s. 244; el-Mes'Udl, a.g.e., c. 4, s. 155; ibn Eslr, a.g.e., c. 7, s. 362, 363, 382, 383; W. Madelung, Taberistan, a.g e., c. 5, s. 458.

49 Wi1ferd Made1ung, AhbO.ru Eimmeti'z-Zeydiyye, s. 21,22.

34 Aydm CELiK. Dey/em 'de hlamiyetin Yavllmast ve Zevdiler

ve Taberistan'da rnurab1tlann nobette oldugu sugurlardaki kaleleri de yikllrdijpm, sozlerine ilave etmektedir50

.

Benzer bilgileri aktaran es-Sab!; onun faaliyetleri hakkmda bilgi verirken; Custan'm kendisini barmdirdigi ve 9ocuklanmn da dahil oldugu ailesinden bir grubun onun davetine icabet etrnek suretiyle islarn'a girdigini, bir rntir~id olarak Ctistan'm ona saygisimn git gide artt1gm1 kaydetrnektedir. Yine onun islamiyeti yayrnak i9in Hevsem ~ehrini merkez edinrnesine raiPfien koyden koye hareket ettigini ve bOylece Deylern'in tamarnmm onun eliyle lslarn'a girdigini, hatta Cll bOlgesine ge9en el-Hasan'm buradaki insanlann da bir k1srnmm islarn'a gmnesme vesile oldugunu belirtmektedir51

. Bunun neticesinde onlar kendisini irnarnlan olarak kabul edip ona Nastr li 'l hak tinvam verdiler. Bu nedenle de El-Atrft~'un taraftarlanna Nastriyye dendi. Ote yandan bOlgede Zeyd! doktrini i9erisinde yer alan el-Kastrn b. ibrahim'in taraftarlanna da Kaszmiyye dendi. Buna ilaveten Arnul bOlgesinde ya~ayan Hanbeli alirn Ebu Ca'fer es-Sumi, Gilan'm onemli bir kesirni arasmda Stinn! dti~tincesini yayd152

• Dolaytsiyla Gllan bOlgesinde Stinnl ve Sia rnezhebine rnensup iki kesirn ortaya 91ktL Taassuba giren, ya!I~an ve hiziple~en bu iki tarafm dini sirngeleri de ona gore farkhla~t1. Stinnller siyah renkli ( alern) bayrak ve ezanlannda: "es-Salatu Hayrun mine'n-Nevrn", ctimlesini okurken, buna rnukabil Siiler ise beyaz renkli (alern) bayrak ve ezanlannda: "Hayya ali\ Hayri'l-'Amel" ctimlesini okudular. es-Sab! bunun kendi zamanma kadar (6.384/994) bu ~ekilde devam ettigini belirtmektedir53

.

Deylemlilerin el-Atru~'a olan baghhklarma kar~1 kendi otoritesini kaybetmek istemeyen Custan b. Vahsudan ile aralan a91ldL Ancak her ikisi arasmdaki rekabette Custi\n onu kabullendi ve kendisine itaat etti. el-Atru~ 301/914 y!lmda Samanogullan ile girdigi mticadelede Taberistan'm idaresini e1e ge9irdi. Durumdan rahats1z o1an Abbasi halifesi e1-Muktedir, Nasr b. es­Samanl'yi Taberistan'1 e1e ge9irmesi i9in te~vik etti. Ancak Nasr'm te~ebbtisti ba~anya u1a~mad1g1 gibi Samanogu11an Taberistan'm idaresini ona b1rakmak suretiy1e antla~ma dahi yapt1. e1-Atru~, Ebl'l-Kasim Ca'fer ve Ebi'1-Hasan Ahmed adh iki og1u i1e birlikte Taberistan'da ka1dL Gi1an'I e1-Htiseyn1 soyundan ge1en e1-Hasan b. Kas1m'a b1rakti54

.

50 e1-Mes'ild1, a.ge, c. 4, s. 371, 372; ibn Miskeveyh, a.ge., c. I, s. 30; ibnti'l-Es1r, a.g.e., c. 8, s. 72; Wilferd Madelung, Ahbaru Eimmeti'z-Zeydiyye, s. 71, 72, 85, 88; Vefa Muhammed Ali, a.g e., s. 63.

51 W. Madelung, AhbQru Eimmeti 'z-Zeydiyye, s. 23, 73. 52 W. Madelung, Taberistan, a.g.e., c. 5, s.460. 53 W. Madelung, Ahbiiru Eimmeti 'z-Zeydiyye, s. 24. 54 ibnU'l-Es1r, a.ge.,c. 8, s. 71, Abbas ikbal A>tiyani, a.ge.,s. 27.

Fzrat Oniversitesi Orta Do?fu Arast1rmalarz Dergisi Cilt: Vll. Saw:]. Elazlf!. 2010 35

el-Atn1~ 304/917 yJhnda o!Unce Deylemli ve Gilanhlar d1~mdaki

Zeydller onun ogullannm ba~a geymesine tepki gosterdiler. Bunun sonucunda ordunun ba~komutam ve Hasan! koluna mensup olan damad1 el­Hasan b. el-Kasnn, el-Atru~'un halefi olarak ba~a geyti55

. 309/921 yJimda el­Hasan, Gilanh hiiklimdar sii!alesinden gel en Leyla b. Hu'man ed-Deyleml'yi Horasan'a sefere gonderdi. Ancak Leyla, Samani ordu komutam tarafmdan oldiiriildii. Bu yenilgi, Da1's-sag1r lakaph el-Hasan'm aleyhine bir komploya donii~tii ve yine Gilanh hiikiimdar siilalesinden gelen Merdavic b. Ziyar tarafmdan 316/928 y1lmda iildiiriildii56

• Dlllnin oldiiriildiigii bu tarih alevi dallerinin Taberistan'daki hakimiyetlerinin sonu olarak kabul edilmektedir57

•

Zeydllerin Taberistan'daki rejinri yiiktiikten sonra, daller, Deyleman ve Gllan'm dogusundaki biilgelerde faaliyetlerine devam ettiler. Havsam ~ehri Zeyd1 ogretisinin merkez iis ~ehri haline geldi. Ozellikle el-Atn1~'un torunlanndan olan Ebu'l-Fazl Ca'fer b. Muhammed'in 320/932 y1lmdan itibaren ~ehirde 30 y1l hakimiyet kurdugu donemde Zeydllik git gide giiylendi. Daha sonraki donemlerde biilgenin ileri gelen yiinetici siilalelerinden Ziyariler, Ciistaniler ve Sallarilerin hakimiyet miicadelesine sahne oldugu goriilmektedir. Buna paralel olarak yine idareci bir siilaleden geldigi belirtilen Deylemli Buye/Biiveyhogullanndan iiy karde~in Ali, Ahmed ve Hasan'm aym donemde git gide yJ!dJZI parlad1. Hakimiyet alanlanm giineye dogru kayd1ran Biiveyhllerin, as1l vatanlannda bulunanlarla iyi geyinme yollanna ba~vurduklan anla~JlmaktadJr. Nitekim Ahmed 336/945'te Bagdat'a girdi ve Biiveyhl karde~lere Abbasi halifesi Miistekfi Billah tarafmdan kendilerine ye~itli lakaplar verildi. Boylece Dey! em as1lh olan bu hanedan Abbasi ve islam tarihinde onemli bir yer tutan Biiveyh1 devletini kurdu58

.

Sonu~

Sonu9 olarak, Deylem biilgesi olarak bilinen cografya uzun bir siire islam fetihlerine kar~1 dirennri~ ve bu nedenle de buras! islam sugurlanndan birisi olarak kabul edilmi~tir. Miis!Umanlann biilgeye yonelik olarak gervekle~tirdikleri askeri seferlerde, sarp cografyas1 ve Deylemlilerin sava~91 bir millet olmalanndan dolay1 ciddi bir neticeye vannad1. Buna mukabil tabii

55 W. Madelung, Taberistan, a.g.e., c. 5, s.461; Tahsin Yaztct, a.g. m., c. 9, s. 265. 56 Bkz., ibnii'l~Eslr, a.g.e., c. 8, s. 106, 158, 159; W. Madelung, Taberistan, a.g.e., c. 5,

s.462,463; Abbas ikbal A~tiyani, a.g.e., s. 28, 30, 35. 57 Abbas ikbal A~tiyani, a. g. e., s. 31. 58 el-Mes'udl, a.g.e., c. 4, s. 384; ibn Miskeveyh, a.g.e., c.!, s. 30; W. Madelung,

Taberistan, a.g.e., c. 5, s. 473; Erdogan Mer9il, "Buveyhller" T.D.VJA., istanbul, 1992, c. 6, s. 496,497.

36 Aydm CELIK Deylem 'de islamivetin Yavdmasl ve Zevdiler

bir stgmak kanumunda alan bu tapraklar, Abbasi halifelerinin hem basklsmdan kurtulmak hem de islamiyet'i yaymak i9in gelen Alevi daileri sayesinde, Deylemliler lslamiyetle tant§l!lar ve Miisliiman almaya ba§ladtlar. DalaylSly!a -az miktarda Hanbeli mezhebinin mevcudiyeti soz kanusu alsa da- agtrhkh alarak Zeydilik mezhebine mensup aldular. bte yandan daha sanra aym bolgede faaliyetlerde bulunan bazt dallerin prapagandalan neticesinde Deylemliler arasmdaki baZJ me~hur zevatm ismailiyye mezhebine girdikleri bilinmek:tedir.

Goniillii alarak is!amiyete ge9en bu tapluluk sava§ alanmdaki maharetleri dalaytstyla zaman i9erisinde ba§ta Abbasiler almak iizere islam tarihinde yer almt§ alan biiyiik devletlerin askeri kuvvetlerinde, genellikle Tiirklerle birlikte, parah askerler alarak iist diizey gorevlerde bulundular.59

BiBLIYOGRAFY A

Abbas Azzavi, "ibn Hassul'iin Tfukler Hakmda Bir Eseri" (<;:ev., (>erafettin Yaltkaya), Belleten, c. IV, Sa. 14-15 (Nisan-Temmuz), T.T.K., Ankara, 1994.

Abbas ikbal A1tiyani, Tdrihu iran Ba'de'l-lsldm (Gozden Ge9iren, es-Sibai Muhammed Sibai; Arp. <;:ev, Muhammed Alaeddin Mansur), Kahire, 1989.

Ahmed Ate1, "Deylem", i.A., c. 3, Eski1ehir, 1997, s. 567-573.

Ali Kaya, Dey/em 'den Dersim 'e (iran' a Seyahat), Can Yay., istanbul, 2001.

Aydm <;:elik, Fatzmiler Doneminde Kahire $ehri, F.U. Orta Dogu Ara$tirma Merkezi Yay, Elaz1g, 2008.

Aydm <;:elik, Kurulu§ Donemi Fatzmiler Devleti -siyasi Tarihi (909-969), Ankara, 2007.

el-Belazuri, Fatuhu '1-Bu/ddn, (<;:ev., M. Fayda), Ktiltiir Bakanhg1 Yay., Ankara, 1987

el-istahri, Mesdliku '1-Memd/ik, Leiden, 1937.

el-Kazvini, Zekeriya b. Muhammed, Asdru '1-Bi/dd ve Ahbdru 'I- 'lbdd, Beyrut.

el-Mes'ildi, Ebu '!-Hasan Ali b. el-Hiiseyn b. Ali, Murucu 'z-Zeheb ve Me 'ddinu '1-Cevher, (Thk, Said Muhammed el-Lehham), c. I-IV, Beyrut, 1994.

Erdogan Mer9il, "Buveyhller" T.D. V.l.A., c. 6, istanbul, 1992, s. 496-500.

59 Mesela Fatmlll.er devletinin ordu te~kilatmda Onemli bir yere sahip olan Deylemli askerl taife ~ TOrklerle birlikte~ Kahire'de kendi isimleriyle bilinen bir mahallede (Hiiretii'd­Deylem) ikamet etmekteydiler Bkz. Aydm <;elik, Faumiler D6neminde Kahire $ehri, F.D.Orta Dogu Araitlrma Merkezi Yay, E1azlg, 2008, s. 56,57, 122, 127.

.,;,. ..

Frrat Oniversitesi Orta Doi!u Arast1rmalan Dergisi Cilt: VII. Sav1.·l. Elaz1{t 2010 3 7

et-Taberi, Ebu Ca'fer Muhammed b. Cerrr, Tdrihu't-Taberi,(Takdim, S. Cemil 'Attar), c. I-XIII, Beyrut, 1998.

Firuzabadl, el-Kdmusu '1-Muhit, Beyrut, 1987.

Hakk1 D. Y 1ldiZ, islamiyet ve Tilrkler, Kamer Yay., istanbul, 2000.

Hududu '1-Alem Mine '1-Me~rik ile '1-Magrib (<;ev, A. Duman-M.Agan; Yayma HaZirlayan, V. Minorsky), istanbul, 2008.

ibn Fakih, Ebi Bekr b. Muhammed el-Hemediini, Muhtasar Kitdbu '1-BU!ddn (Ed., M.J.De Goeje), Beyrut, (t.y.).

ibn Havkal, Kitabu Sureti '1-Arz, Beyrut, 1938.

ibn Kesir, imamuddin Ebu'l-Fida ismail b. Orner, el-Biddye ve'n-Nihdye, (<;ev.,M. Keskin), c. I-XV, istanbul, 1994.

ibn Miskeveyh, Tecdribu '1-Umem ve Te 'dkibu '1-Himem (Thk., Seyyid K. Hasan), c. 1, Beyrut, 2003.

ibnu'l-Esir, Ebu'l-Hasan izzeddin Ali, el-Kdmil fi 't-Tarih (<;ev. A. Aguak9a), c. I-XII, 1985-1987, istanbul, ( ty.).

Kalka>andi, Subhu '1- 'A '§a,fi Smd'ati '1-in§d, c. 4, Kahire, 1914.

Muammer Giil, islam 'm Bdtmi <;ehresi Daglar <;o!ler Bataklzklar, Bilge Kiiltiir Sana! Yay, istanbul, 2009.

Tahsin Yazici, "Deylem'', T.D. V.i.A., c. 9, istanbul, 1994, s. 263-265.

Veffi Muhammed Ali, el-Hildfetii'l-Abbasiyyefi 'Ahdi Tasalluti'l-Biiveyhiyyin, iskenderiye, 1991.

W. Madelung, "Taberistan", Dogu§tan Giiniimiize Biiyiik islam Tarihi, (Red, H.Dursun Yild1z), <;ag Yay., c. 5, istanbul, 1988.

Wilferd Made lung, Ahbdru Eimmeti 'z-Zeydiyye fi Taberistan ve Deylemdn ve Cildn, Beyrut, 1987.

Yakubi, Ulkeler Kitabz (<;ev., M. Armagan), istanbul, 2002.