Fzrat Oniversitesi Orta Doffu Arasttrmalan Dergisi C. I S. I Elaztif 2003

HZ. lP'EYGAMBER VE RA~iD HALiFELER

DEVRiNDE HABER ALMA VE CASUSLUK

FAALiYETLERi

7

Prof. Dr. Abdulhalik Baku·'

OZET Bu makalenin b~lang1cmda casusluk ve haber alma kelimelerini

ele ald1k. Bu kelimeleri ayikladiktan sonra islam iincesi diinemden, Halife Ali diineminin sonuna kadar meydana gelen baz1 casusluk ve istihbarat faaliyetleri iirnekleri lizerinde dm'duk.

Hz. Muhammed veya onun komutanlarmdan birisi ordusuyla birlikte bir sav~a 91ktlgmda, dii$manlarmm durumlart konusunda kendisine bilgi getirilmesini emrederdi. Bunun i<;:in de haber almak i<;:in birka9 asker giinderdi. Ondan sonra gelen halife Ebu Bekr, Orner, Osman ve Ali de aym yolu takip ettiler.

Makalenin sonunda ise casus!uk ve istihbarat faaliyetinde bulunan Gayr-1 Miislimler'e verilen ceza konusu iizerinde durulmu$tur.

Auahtar Kelimeler: Casusluk, 1stihbarat, Halife

THE ACTiViTiES OF ESPIONAGE AND INTELLIGENCE DURING THE PROPHET MUHAMMED AND

FIRST FOUR CAUPHA TES

SUMMARY At the begining of this article, we treated the concepts of

espionage and intelligence. After explaning this words, we concentrate on some espionage and intelligence activites from before Islamic mle to the end of caliphate of Ali mle. During this time we tried to give some examples about espionage activities.

The prophet Muhammed or his commander when he went out with own army a battle, he was ordering a few soldiers to bring knowladge to him from enemy case, so that he sent them

'F. D. Fen Edebiyat Fak. Tarih Bollimli Ogretim Uyesi

8 Ahdullwlik BAKIR-Hz. Peygamberve H.asid !!alifeter Devrinde Haber Alma ve Casu:;/uk Faa}.b!ft/er£

for intelligence. in the same way also Caliphates of Ebu Bekr, bmer, Osman and Ali who following him, they went into like this process, too.

in the end of article, it was circled above punishment of non muslims who acted espionage and intelligence.

Key Words: Espionage, Intelligence, Caliphate.

GiRli:$ Arap dilinde "tecesstis" yani casusluk" kelimcsi "cessc" fiilinden

ttiretilmi$tir. Cesse fiili ise, ci.imledeki yerine gore ya eli ile dokundu veya haberleri gizlice toplad1 ~eklinde iki anlam ta$n·. i~te sonralan bu ikinci anlama dayanarak casusluk gorevini yerine getiren gorevlilerc "casus" ad1 verilmi$lirr Arap9a' da haber top lama i~iyle me~gul olan gi:irevli i9in "Ayn" yani goz ad1 da kullamlm1~tlr2

Tecessiis kelimesi !Stllah olarak Kur'an-1 Kerim'de $Oyle ge<;er:

"Ey insanlar!Zannm 9ogundan sakmm, zira zannm bir klsm1 gtinaht1r. Birbirinizin su9unu ara~t1rmaym; kimse kimseyi 9eki§tirmesin; hangi biriniz i:ilii karde$inin etini yemekten ho~ltm1r? Ondan tiksinirsiniz; Allah'tan sakmm, $iiphesiz Allah tevbeleri daima kabul edendir, ac1yand1r."3

.

Tecessiis kavram1, yukandaki ayet-i ker!menin muhtevasma uygun olarak Hz. Peygamber'in ~u hadisinde de ele almmalctad1r.

"Zan dan sakmm, zira zan si:izlerin en yalan o lamd1r, birbirinizin gizli yi:inlerini ara$tlrmaym, birbirinize kar$1 casusluk yapmaym, ba§ka sal!cllan zor durumda b1rakmak maksad1yla fiyatlan yiiksek tutmaym, birbirinize haset ve bugz etmcyin, birbirinizden ilgi ve alakay1 kesmeyin ve birbirine kardq olan Allah' m kullan olunuz. "4

Yukandaki ayet ve hadiste ge9en casusluk kavram1, daha ziyade belli bir gaye ugruna veya herhangi bir psikolojik doyum neticesinde

1 er-Rfizl, Muhtfiru's~Sihfih, Liibnan, 1987, s. 44. 2 Aym eser, s. 195. 3 Hucurat, 12. 4 Muslim, Sahih, (Thk. Muhammed Fuad Abdulbaki), Kahirc, 1955, s. 1985; ei­

Beyhak\, es-Siinenii'l-Kubra, Haydarabad, 1356, c. VIII, s. 333.

Flrat Oniversife!>"i Orta Doi!u Arasttrmalan J&rgg,istc;' c~ . ./"-"'S.Li.£Ec!fla8Z'K--'!20!!10"'-3---------''t

Miisliimanlann ve diger insanlann gizli yiinlerini inceleme ve iigrenme eylemini kapsamaktadtr. Bn kavramm, ileride ele alacagtmtz Hz. Peygamber ve diger halifeler zamanmdaki dii~mamn, siyasi ve askeri stratejisini ve davram§lanm ogrenmeye yiinelik haber alma faaliyetleriyle ili~kisi olmasa gerektir. Zira sava§ta ve ban~ta dii§mana kar~t haztrhkh olmanm gerekliligine bizzat Kur'an-1 Kerim temas etmektedir5 Ba~ka bir deyi~le, siiz konusu ayet ve hadfste fertlerin birbirlerine kar~t casusluk yapmalan yasaklanmaktadtr. Oysa siyasi ve askeri ama<;lara hizmet eden haber alma faaliyctleri insanhk tarihi kadar eskidir ve ileride de cle alacagtmlz gibi, bizzat Hz. Peygamber tarafmdan benimsenmi~ ve uygulamaya konulmu~tur.

Casus kelimesi ise, gene! olarak ~u ~ekilde a<;!klanmaktad!r:

"Casus, herkes tarafmdan anlmm bilinen bir kelimedir. Bu kelime aym zamanda rakip anlamma gelen "Ayn" kelimesiyle de ifade edilir. (:ogu zaman bu iki kelimeyi birbirindert ayinnak miimkiin degildir. Hatta, bir insan adeta birini zikretmeden, digeri hakkmda hi<;bir siiz siiyleyemez. Fakat, i~in ger<;ek yiinii ~udur ki, casus kelimesi, iizel bir s1fat olarak dii~man saflanna giinderilen giizciiyii tamtmak i<;in kullamhr. "6

Bir meslek olarak casusluk, "el-Miincid fi'l-luga ve'l-A'lam" adh eserde §iiyle tamt!hr:

"Casusun meslegidir, bu ise, haberleri toplamak ve gizli davram~lan ortaya 91karmak maksad1 ile devletler tarafmdan kendi iilkelerinde kurulan bir iirgiittiir. Casusluk, ayn1 zamanda diger devletlerin istihbarat iirgiitlerine kar~1 sava~mak i<;in kurulan iirgtite denmektedir."7

1nsanlar, yaratildildan giinden beri ya~amak ve hayatlanm siirdiinnek ugruna <;e~itli tehlikelere maruz kalm1~lar ve bu tchlikeleri a~mak i<;in de biiyiik miicadeleler sonucunda, bir yandan yaratiklan kontrol altma almaya <;ah~1rken, bir yandan da kendilerini savunmak i<;in <;e~itli yollar ve yiintemlcr geli~tirmi~lerdir. !~te bu yiintemlerden birisi

'Bkz. en-Nisa, 71; ct-Tevbe, 123. 6 ed-Dugmi, ct~Tecessiis ve Ahk3mnhn fi'~- $cri'ati'I-isl3miyyc, Kahire,

1985, s. 29. 7 Bkz. Komisyon, el-Miincid !1'1-Luga ve'l·A'liim, Beyrut, 1975, s. 90.

[ 0 Abdulhalik l!AKIR-lh Pevgamba ve l@td 1/alileler Dev6nde Haher Alma ve Casus/uk Faa/iyetleri

de silahlann icad1 ve sava~larda dii~manlara kar~1 ustaca kullamlmasJd!r. i.nsanlar arasmda vuku bulan sava~lar ve bu sava~larda silahm kullamlmasi ister istemez daha iinccden baz1 metot, plan ve programlann uygulamaya konulmasim gerekli kllmi~tir. Dolayisiyla da sava~1 kazanmak ic,;in, dii~manm gizli davram~lanm iigrenmek ve bu hususta bilgi toplamak ihtiyac1 has!l olmu~tur. Dii~man hakkmda bilgi toplamakta ancak muhbirler ve casuslar vas!tas1yla gerc,;ekle~ebilir.

A. iSLAM ONCESi DEViRLERDE CASUSioUK

Eski MlS!r hiikiimdarlanndan ikinci Ramses, Hissiler (Siiryaniler)' e kar~1 sava~Irken, kendi ordusunda faa!iyet giisteren dii~mamn iki casusunu ele ge9irmi~ ve onlan i~kenceye mamz b1rakarak konu~maya zorlmm~llr. Aynca eski M!s!rhlann, Hz. isa zamanmdm1 birka9 aSJr once diizenli istihbarat iirgiitlerine sahip olduklan rivayet edilmektedir8

Bi.iyiik iskender, bir biilgeyi ele geyirmedcn once, o bolgeyi incelemek maksad1y!a iincii birlikler gonderir, daglan ve vadileri sava;; ic,;in stratejik noktalar sever, dii~mamn davram~lanm ve hareket kabiliyetini iigrenmek ic,;in de casus!ar giirevlendirirdi9

Eski <;:inliler istihbarat konusuna biiyiik onem verirlerdi. Hatta bir <;:in atasiizii ~iiyle der:

"Bir bilge kral ve bir iyi kumandam ba~anya ve zafere giiti.iren ~ey; daha iinceden dii~man hakkmda elde edilen degerli bilgilerdir."10

Nuh Peygamber'in oglu Joshua, iki adamm1 casusluk yapmak i.izere, Shittim'e giinderirken onlara ~iiyle demi~ti:

"Gidin ve i.ilkeyi ve hatta Jericho'yu gozetleyin" .

. Bu iki casus yola koyuldular ve kendilerine Rahab (Bugi.inkti Filistin'de yer alan Eriha ~ehri)'ta bir de miittefik buldular. Jericho'nun metresi olan Rebab admdaki bir kadm onlarla bir anla~ma yaparak

8 ed-Dugm1, s. 47. 9 Aym eser, s. 48. 10 Aym eser, s. 48.

F1rat Oniversitesi Orta Do{fu Arastn·malan Dereisi C./ S. I E!az1if 2003 1 1

sadece s1gmacak bir yer vermekle kalma)'lp, aym zamanda ama<;lanm geryekle~tim1ek i9in onlara 90k iinemli yard1mlarda da bulunmu~tur11 . Fakat istihbarat ola)'lm biiyiik 9apta kuran ve geli~tiren ki~i Hz. Musa'nm kendisi olmu~tltr. Hz. Musa'ya gore bu, Tann tarafmdan giinderilmi$ ilahi bir emirdir. 0 da bu emre uyarak kendi istihbarat ekibini biiyiik bir titizElde kurmu$ ve faaliyete ge9irmi$tir. 12

Hz. Musa'mn kurmu$ oldugu bu ilk istihbarat te$kilatmda 12 ki$i giirev alml$ll. Onlara verilen emir 90k a91k ve netti:

" ...... Kenan (Filistin) iilkesinde giizlemlerde bulunmak i9in bu yoldan giineye gidin, sonra daglara tlrmamn! Ulkeyi ve kuvvetleri nedir, kalabahklar 1m? Ya$ad1klan biilgeyi inceleyin! Iyi mi yoksa kiitii mii? $ehirlerini inceleyin! Ne 9e~it $Chirlerde ya$1yorlar. <;:ad1rda 1111 yoksa iyi korunmu$ yerlerde mi? Topragt inceleyin, vcrimli mi yoksa verimsiz mi? Ormanlanna bakm! Haydi yolunuz a91k olsun, diinerken bcraberinizde iilkenin meyvelcrinden getirin !" 13

Hz. Musa tarafmdan giinderilen bu istihbarat ekibi kendilerine verilen giirev geregi ad! ge9en biilgeye gitmi~ler ve 40 giin sonra geri diinerek beraberlerinde ilgili raporlar ile slit, bal ve kendileri i<;in ileride tehlike yaratabilecek ba$ka iinemli bilgiler de getirmi$lerdir14

Richard Deacon, konuyla ilgili yorumunda ~u giirii$lere yer vennektedir:

"Bu belki <;:inli istihbarat uzmam Sun Tsu'nun M. b. 510 y1lmda 'Sava$ SanatJ' adh eserinde belirtmi$ oldugu iineriler ve taktikler ile kar$Jla$tlnldJgmda, pek miilcemmel olmayabilir. Fakat bu iinerilerin sadece 40 giinliik bir siire i9in verildigi dii~iiniilecck olursa yeterlidir."15

Islam'm ortaya 91kl$mdan iinceki diinemde Bizans ile Sasani devletleri arasmda biiyiik siyasi <;:eki$me ve 91kara dayah rekabet siiz

12.

11 Richard Deacon, israil Gizli Servisi, (<;:ev. Ya~ar Onay), Istanbul, 1993, s.

12 Aym eser, s. 12. 13 Aym eser, s. 12. 14 Aym eser, s. 12. 15 Aym eser, s. 12.

l2. ... _f\hdulhilli...k B!\KIR-H?. IJD:_gamberw.; Rm£id llald.i:!I({J." Devrinde I!abet:.!).i.!J.!P ve C:a.\"11.1"/uk Faaiq:et{eri

konusuydu. Her il<i devlet de birbirine kar~1 casusluk kozunu asker! bir silah olarak kullanmaktayd1. Aynca Bizans imparatorlugu bu diinemde istihbarat agmr Arabi stan' a da yaymr$tL Hatta Mekke $Chri, islam iincesi diinemde Bizanshlar lehine <;ah~an casuslann odagr haline gelmi$li. Ashnda burada tiwliyet giisteren casuslar giirtiniirde birer tticcar gibi ticmetle ugr~ryorlarsa da, ger<;ekte gorevleri Bizans Devleti 'ne bilgi toplamakt1. Bu casuslann buradaki gizli faaliyetleri, Islam 'm, Arap Yanmadasr'nda ortaya <;rkr~mdan sonra da devam etmi$tir16.

Cahiliye devrinde Araplann, Bizans ve Sasanilerde oldugu gibi, gti9lii, iyi egitilmi:;; ve diizenli ordulan yoktu. Arap Y anmadasr' nda ya~ayan <;e:;;itli kabile mensuplan arasmda kan davasr veya ganimet ylizlindcn ortaya <;rkan kti<;iik <;aplr ihtilaf ve <;eki:;;meler, bir i<; sava:;; giirlinlimiincle, dlizensiz bir grubun b~ka bir grnba kar$1 la$, mrzrak ve krlr<;lar knllanarak saldrrmasr ile ba:;;lar, yaralama, iildlirme ve yagmalama gibi olaylarla cla son bulurdu 17 Buna ragmen, iizellikle 9ebir devletlerincle ya$ayan Araplann, siireldi ili9ki neticesinde Bizans ve Farslarclan ogrendikleri bazr asker! metot ve taktiklerin bir hiiliimlinli tc:;;kil eden haber alma vc casusluk konusunda da basit :;;ekliyle de olsa, bazr bilgi ve tecriibelere sahip oldnklan bir gen;ektir18

B. HZ. PEYGAMBER DEV.RiNDE CASUSLUK

Hz. Peygamber, Mckke'de Kurey:;; kabileleri tarafmdan $al1Slna yapilacak suikast haberini ahr almaz, hem en arkada:;;r Ebu Bekr' e gitti ve onnnla birlikte $Chri terk etme planmr hazrrlacl1. Buradan evine donen Hz. Peygamber, gecenin zifiri karanlrgmclan faydalanarak evvelce kararla$tmldrgr gibi Sevr Magarasma gitti 19.

Ertesi gece Hz. Ebu Bekr'in ogln gizlice magaraya gelerek o glin $Cl:rirde cereyan eden biitlin olaylan olclugu gibi naldetti. Bu haber getinne i:;;i biiylece magarada kaldrklan li<; gtin boyunca devam etmi$tir.

16 Bkz. Ahmet Emin, Fccrii'I~i.slam, Beyrut, 1975, s. 3. 17 Bkz. ibnu'l Esir, el-Kamil Fi't-Tarih, MISJr, 1348, c. f, s. 356-357. 18 Corci Zeydan, islam Mcdeniyeti Tarihi, (Trc.:Zeki Megamiz), istanbul,

1976, c. I, s. 215; Abdurrahman Avn, el-Fennu'l-Harbi fi Sadri'J.islarn, Kahire, 1961, s. 60.

19 ibn Hi~am, cs-Sirctiil'n~Nebeviyye, Misir, 1974, c. III, s. 97; el-Belazurl, Ensiilml-E~raf, (Thk. Muhammed Hamidullah), Kahire, 1959, c. I, s. 260; Muhammed. Hamidullah, Hazreti Peygamberin Savajlan, (<;;ev. Sa!ih Tug), istanbul, !991, s. 196-197.

·.·.,

£y:gj_Ql1}yersnesi Orta Doifu Arastmnalart Dergisi C..L_~.'iJ Efa,;_l]L200j,c_' ___ -------'ld3

Haberci, geceleri magarada kahyor, sabah erkenden aynlarak giindiiz vakti ~ehre iniyor ve gece karanhgt iyice basmca, tekrar magaraya doniiyordu20

. Bu arada Hz. Ebu Bekr'in kizt Esma kendilerine ak~arnlan yiyecek maddeleri ve sair ihtiyar;lan getiriyordu. Aynca, Hz. Ebu Bekr'in azadh kolesi ve r;obam Amir b. Fuheyra giindiizleri koyunlarla birlikte magaraya kadar geliyor, ak~arnlart da tekrar $Chre geri doniiyordu. Boylece koyunlann ayak izleri Abdullah ile Esma'mn ayak izlerini ortadan kaldmm~ oluyordu21

.

Hz. Peygamber ve arkada~I Ebu Bela Medine'ye giderken, ed­Deyl ogullarma mensup Abdullah b.Erikad admda bir ki~iyi para kar~thgmda lnlavuz olarak yanlannda gotiirdiiler22

Hz. Peygamber Medine' de islam anayasasmt yiiriirliige koyarak kendini devlet ba~kam kabul ettirdikten sonra, Miisliimanlara yeni dini ya~atmak ir;in Kurey~'e kar~t sava~a bileceklerini bildirdi. i~te bu olayla beraber Miisliimanlarm, Arap Yanmadast'nm ir;inde ve dt~mda biiyiik zaferler kazandtgt Hz. Peygamber'in me~hur gazveleri meydana geldi. Bu gazvelerde, o devirde bilinen tiim askeri taktikler kullamldtgi gibi, sava~tan once ve sav~ snasmda dii~manm niyetini ve planlanm ogrenmek ir;in ba~vnrulan casusluk silabt da biiyiik usta!Ikla uygulamaya konuldu23

Kaynaklarda, Miisliimanlara bagh "Be~inci Kol"a benzer bir te~kilatm faaliyet gosterdigine dair bazt haberlere rastlamaktaytz. ibn Sa'd'a gore, Mekke'de ailesi tarafmdan eziyet edilen ve evde hapis kalmaya mahkum edilmi~ iyya~ b.Ebi Rabi'a ve Seleme b. Hi$arn admda iki Miisliiman genr; bulnnmaktaydJ. Bieri 3. ytlda Hz. Peygamber (S. A. V) Mekke'ye gonderdigi el-Velid b.el-Velid b.el-Mngire admdaki casusnna ~n talimatJ verdi:

"Mekke'ye git ve orada filan admda, gizlice islam'a girmi~ bir Miisliiman kuyumcu vardtr; onu bnl ve gor. Kendini onun evinde sakla ve iyya~ ve Seleme ile temasa ger;, sonra da onlara elr;im oldugunu, seninle yola r;tktp bana gelmelerini emrettigimi soyle ... ?".

20 ibn Hi,mn, es-Sire, c. II, s. 98. 21 ibn Hi,am, es-Slre, c. II, s. 98; ibn Sa'd; et-Tabakiltu'I-Kubra, Beyrut,

(Trz.), c. I, s. 28; ibn Hacer, el-isa be fi Temyizi's-Sahabe, Beyrut, c. II, s. 274-275. 22 ibnu'l-Esir, el-Kamil fi't-Tarih, Beyrut, 1979, c. II, s. 104; ibn Hacer, el­

isabe, c. II, s. 265. 23 Bkz. Abdurrauf Avn, el-Fenn, s. 213; ed-Dugm1, s. 54.

Gen;;ekten de el-Vel!ci'in bu faaliycti ba~anyla tamamlam;~ ve adt gc<;en mahpuslar saglam bir $Ckilde Medine'ye gelmi$lerdir2

·1.

Mekkeli mil('riklerin de "Be;;inci Kol" gibi faaliyet gostcren bir 1.e$kilatlan vard1. ibn I-Ii$am'a gore, Ebu Slifyan, Beclir yenilgisinclen sonra, maiyetindeki Mekkeli iki yiiz atll ile beraber Milsliimanlara rnisillernecle bulunmak maksadtyla yola <;tkl!. en-Necdiyye yolunu takip eclerek Medine'clen bir ulakhk mesafede yer alan Nib Dag1'mn bulundugu yere kaclar ilerlcdi ve gece vakti Bcnii'n-Nadir yahudilerinin ikamet ettigi bolgeye geldi25

Ebu Siifyan ve adamlan burada Miisli.imanlar hakkmda bilgi toplamak maksadtyla once !-Iltt1 b. Ahtab admdaki Yahudi ile gorli;;mek istediyse de, bu ~ahsm onlan reddetmesi sebcbiyle, ba~anli olamad!lar. Onlar, bu sefer Benii'n Nadir bUyliklerinden clan Sellam b. Mi;;kem ile ternasa gec;tiler. Bu ki;;i, Ebu Si.ifyan't evine alarak ona ikramda buiundu ve kendisine Miisli.imanlar hakkmda degerli bilgiler nakletti: Ebu Siifyan, adt ge<;en ki$inin kendilerine vermi;; o.ldugu bilgiler 1~1gmda, baz1 adamlanm, Medine yakmlannda yer alan el-Urayz bolgesinde Miisliimanlara ait bir c;iftligc saldn·dJlar ve burada ensardan baz1 ki~ileri oldi.ircliller, <;iftligi de ate$C verdiler26

Hz. Peygamber zamanmda casuslann kendilerine verden haber toplama gorevi Slfasmda gosterrni;; olduldan iisti.in ba$andan dolayr madd! degeri biiyi.ik odiiilerle odiillendirildiklenni gori.iyoruz. el­Vakidl'ye gore, Hz. Peygamber, Ebu Silfyan ba:;;kru1hgmdaki Kurey:;;'e ait ticaret kervammn $am'dan aynldtgtm ogrenir ogrenmez Talha b.Ubeydullah ve Said b.Zeyd'i, bu kervam takip etmek ve hakkmda bilgi toplamak maksad1yla gorevlendirdi27 Onlar da en-Nehhar kasabasmda ikamet eden Ke$ed el-Cuhen! admdaki diger bir casusun evine gelerek, burada saklandtlar ve kervanm geli;;ini beklemeye ba$lad1lar. Bir mliddet sonra kervan en-Nehhar'a vard1. Kervanda yer alan bazt tiiccarlar Ke$ed'a ugrayarak "Ey Ke~ed! Muhammed'in casuslanm gordiin mi.i?" diye sordular. 0 da "Bundan Allah' a srgmmm, Muhammed'in casuslan en-Nehhar'da ne ararlar?" ;;eklinde cevap verdi. Kervan, buradan aynldtktan sonra, Talha ve Said o geceyi Ke$ed'm cvinde ge9irdiler,

24 ibn Sa'd, et-Tabakilt, c. IV, s. 132. Aynca bkz. ei-Belitzuri, Ensab, s. 209-210; Hamidullah, Hazreti Muhammed, s. 214.

25 Bkz. ibn Hi~am, es-Sire, c. III, s. 38. 26 ibn Hi.am, es-Sire, c. lll, s. 38; Aynca bkz. ei-Vi\kidi, el-Megazi, (N~r.

Marsden Jones), Kahire, 1965, c.!, s. 134: ei-Belilzuri, Ensab, c. I, s. 310. 27 ei-Vakrd1, el-Megazi, c. I, s. 19.

akabinde de biilgeyi terk ederek buradan aynld!lar28 Bu mada Ke~ed bir koruyucu s1fatJyla Zi'l-Merve'ye kadar onlara e~lik etti. Talha ve Said Medme'ye diindiikleri zaman Hz. Peygamber'in Bedir'e dogru sefere <yrktlgmr iigrendiler. Bu durum kar~1smda adr ge<yen casuslar, Hz. Peygamber'le giirii~mek i<yin tekrar ~ehirden aynld!lar ve onunla Bedir Gazvesi'nden diinerken Turban bolgesinde kar~rla~trlar. Burada, Hz. Peygamber her ikisine de sava~ srrasmda ele ge<(irilen ganimetlerden paylanna dii~en k1smrm verdi29 Sonra Ke~ed admdaki casus da geldi ve Hz. Peygamber ona Y enbu'u ikta olarak vermek istedi. Fakat o, ya~mm ilerlemi~ oldugunu ileri siirerek adr ge<yen toprak pan;asmm, yerine, yegenine verilmesini istedi. Onun bu arzusu Hz. Peygamber tarafmdan yerine getirildi30

Hz. Peygamber, dii~manm niyetini ve stratejisini ogrenmek maksadryla casusluk faaliyetlerinin en tehlikeli klsmmr te~kil eden dii~man saflanna adam sokma eylemini de ba~an ile uygulamaktayd1. Hendek sava~I esnasmda muhasaranm son anlarda korkunc,; bir riizgar ve soguk yiktr. Hz. Peygamber I-Iuzeyfe b. el-Y eman admdaki bir casusunu birka9 kilometre ilerdeki dii~man karargahma gonderdi ve gordiiklerine dair haber getirmesini emretti31 . Huzeyfe bu gorevini ~oyle anla.tryor:

" ........ gittim, aralanna girdim ve riizgann onlan peri~an ettigini, ocaldanm sondiirdiigunii, tencerelerini devirdigini her ~eylerini silip siipfudiigunii gordiim. Tam bu srrada, Ebu Siifyan 'Ey Kurey:;liler! Berkes yanmdaki ~ahsm kim oldugunu ogrensin!' dedi. Bu durum kar~Ismda ben de yammdaki ~ahsm elini tutarak 'sen kimsin' dedim. 0 da 'Ben, filan oglu filamm' dedi. Sonra Ebu Siifyan 'Ey Kurey~liler! Sizler artrk burada kalamazsrmz, atlar ve develer helak oldu. Benu Kureyzahlar bizi oyuna getirdiler ve onlar hakkmda sevmedigimiz ~eyler duyduk, flrtmanm bize yaptlgmr da goruyorsunuz ne yemek pi~irebiliyorsunuz, ne ate~ yakabiliyoruz ne de bir <;adrr kurabiliyoruz, artrk buradan aynlm! Ben de aynhyorum' ~eklinde bir konu~ma yaptr. Arkasmdan da alma bindi ve ona

28 el-Vilkidi, ei-Megazi, c.!, s. 19-20. 29 el-Viikidl, el-Megazi, c. I, s. 20. 30 el-Vilkidl, ei-Megazi, c.!, s. 19-20, Aynca bkz.ibn Sa'd, et-Tabakat, c. !I, s.

12; el-Belilzurl, Ensab, c. I, s. 288-289; ibn Abdil-Berr, el-lsti'ab fi Esmili'l-Asbab, Beyrut, (Trz.), c. II, s. 211.

31 Bkz. ibn Hi~am, es-Sire, c. Ill, s. 183.

16 Abdu/Jwlik BAKIR-Hz. Pevgwnber ve Rmid Halifeler Devrinde Haber Alma ve Ca.\"lt;duk Fi.w!iveileri

vurunca, at1 iic; sefer ~aha kalktJ ve bu s1rada o yere dti~ti.i. Hz. Peygamber'in 'Bana gelene kadar konu~ma' direktifi olmasayd1, onu bir okla oldlirecektim. Bu olaydan sonra Hz. Pcygamber'in yamna diindi.im ve onu namaz kllarken giirdtim. Namazr bitirince de giirdi.iklerimi on a anlattlm. "32

ibn Hi~am'm bir haberinde de Hz. Peygamber'in Huneyn Sava;;t Sirasmda, Abdullah b. Ebi Hadred admda bir casusunu Hevi\zinlilerin arasma sJzdn·dJgr anlatlhr. Bu casus, dii:;;man saflanna dalarak gereken bilgileri toplam% tekrar Mi.isltimanlann safma diinmii:;; ve giirdiiklerini Hz. Peygamber' e anlatJnJ:;;trr3

'-

Yukanda sozu gec;en di.i:;;man saflanna casus srzduma hareketlerinde Hz. Peygamber c;ok ba~ar1h giiri.ilmektedir. 0, bu i~ ic;in casusluk faaliyetlerinde gerekli olan cesaret, uyamkhk ve s1r saklama gibi, iinemli iize!liklere sahip ki:;;ileri giirevlendirirdi. Uhud sava:;;r esnasmda Hz. Peygamber el-Hubi\b b.el-Munzir b. el-Cemuh admda bir casusunu gizlice Mekkeli mi.i~riklerin bulundugu biilgeye giinderdi. Bu casus, gereken bilgileri toplad1ktan sonra, Mi.isliimanlann bulundugu biilgeye diindti ve Hz. Peygamber' e mi.i~riklerin sayrsmm 3.000 civannda o!dugunu bildirdi34

. Aynca on!ann tec;hizat ba!Gmmdan iki yi.iz ata ve yedi yi.iz z1rha sahip olduklanm ve orduda yer alan kadmlann defter ve kudtimler ta~rdrklarm1 haber verdi. Hz. Peygamber, casusundan bu degerli bilgileri aldrktan sonra, ona, giirdtiklerini asia kimseye anlatmamas1m emretti ve kendisine hayrrh dualarda bulundu35

Hz. Peygamber devrinde Mi.isli.imanlann dli:;;man saflannda asrlsJz siizler yayma ve ordu ic;inde ahengi bozma gibi, casusluk faaliyetlerini de ba~an ile uyguladrklan bilinmektedir. Hendek sava:;;r esnasmda yeni Mi.isltiman olmu:;; Nu'aym b. Mesud admda bir ki:;;i, Hz. Peygamber tarafmdan c;ok iinemli bir i:;;le giirevlendirildi36 Bu casus, ilk defa Medine'deki Benu Kureyza Yahudilerine gitti ve onlara Me!dcelilerin ba:;;anh olmalanmn zay1f bir ihtimal oldugunu, ~ayet

c;ekilip gidecek olurlarsa, kendilerini Hz. Peygamber' e kar~1 asia

'2 ibn Hieam, es-Slre, c. III, s. 183; et-Taber1, Tarihu'!-Omem vc'1-M[iJGk,

(Thk. Muhammed Ebu'l-Fadl ibrahim), Beyrut, 1967, c. II, s. 244-245; Hamidullah, Hazreti Muhammed, s. 209; ed-Dugm!, s. 72.

13 ibn Hieam, es-Sire, c. IV, s. 64-65; ct-Tabcr!, Tarih, c. II, s. 346. 34 el-Valod1, el-Megaz!, c. I, s. 207-208. 3

·' ibn Sa'd, et-Tabakat, c. IV, s. 278. "ibn Hieam, es-Sirc, c. III, s. 18!.

F1rat Oniversilesi Orta Dqffu Arastrrmalari Dergisi C. 1 S. I Ela?"-\' ~C;2'!!_00<!,;3>__ ____ ~----'1_7

savunamayacaklanm, bunun i9in Miisliimanlann kokleri kazanmcaya kadar Mekkelilerin tarafmda yer almalanm telkin etti. Aynca onlara Mekleelilerden; Miisliimanlara lear~r ayalelanmadan once, teminat ve rehin istemelerini tavsiye etti. Onlar da bu fikri uygun buldular37 Aym casus, bu defa, miittefilelerin (Gatafan ve mii~rile Kure~liler) arasma srzdr ve edindigi haberlere gore, Yahudilerin Hz. Peygamber'le birlilete bir fesat hareketine giri~tilelerine dair dileleatleri 9eleti ve miittefikler tarafma mensup me~hur leumandanlardan baz!lanm Yahudilerin ele ge9irip bunlan, Hz. Peygamber'e lear~r Miisliiman~Yahudi anla~masmm bir delili olarak ileri siirmek istediklerini anlatt1. Sonra Mi.isllimanlann !Gorargahma geri dondii ve daha degi~ile haberler yayd1. Bu ~ayialann ordu i9inde yay!ldrgmr goren bir Miisliiman Hz. Peygamber' e giderek duydugu haberi nakletti. 0 da: "Onlann bu ~ekilde hareket etmelerini belld de biz emrettik" dedi. Nitekim, Yahudiler miittefiklerden teminat olarak . rehin talep ettiler. Fakat onlar, Yahudilerin rehin talebini reddettiler. Boylece, propaganda iyi netice verdi ve bu uygulamayla Miisliimanlar istenilen gayeye vanm~ oldular38

Hz. Peygamber, sava~ esnasmda yapacagr seferin gizli kalmasmda, do!ayisryla da hedef olarak se9ilen dii~mana, casuslar tarafmdan bilgi srzdmlmamasr konusuna biiyiile onem verirdi. 0, H. 8 yi!mda Mekke'nin fethine karar verdikten sonra, casuslanm Medine'nin sokak ve yollanna gondererek bilgilerin, dii~manmm mahalli casuslan tarafmdan Kurey~'e ula~masmr engellemeye yah~mr~tr39

Hz. Peygamber (S. A. V.), Mekke iizerine yiiriime karanna varmca, niyetini uzun zaman gizlemi~tir. Zira, onun bu husustaki prensibi olarak biitiin i~lerde srr esastrr. Niyetini en yakm arkada~lanna, Ebu Bekr'e ve kendi zevcelerinden en c;ok sevdigi Ebu Bekr'in lozr Hz. Ai~e'ye dahi avrklamamr~trr40

Hz. Peygamber'in, asker! faaliyetlerini dii~man casuslanndan gizli tutmaya ozen gostermesi olayim, Abdullah b.Cah~ seriyesinde de gonnekteyiz. Miisliimanlar, Abdullah b. Cah~ komutasmda, Recep

"ei-Vakidi, el-Megazi, c. I, s. 207-208. 38 ibn Ffi~am, es-Sire, c. III, s. 181-182; ibn Sa'd, et-Tabakat, c. IV, s. 278-

279;ei-Keltani, et-Teratibu'l-idariyye, Beyrut, (Trz.), c. I, s. 336; Hamidullah, Hazreti Muhammed, s. 207-208.

39 Mahmud $1t Hattab, er-ResUI el-Kliid, (Trc. Ahmed Ag1rak<;a), istanbul, 1988, s: 234.

40 Aym eser, s. 234.

18 Abdulhalik BAKIR~Hz. Peygamber ve Rasid Halifeler Devrinde Haber Alma ve Casusluk Faaliyetleri

aymda Hz. Peygamber'in hareketinden iki giin sonra a<;Jlmasml istedigi mektubuyla, yola koyulmu~tu. Bu mektupta ~oyle deniliyordu:

"Mektubu okudugunda, Mekke ile Taif arasmda Nahle'ye kadar yi.irii, o bolgeden Kurey~'i gi:izetlerp, onlar hakkmda bilgi topla ve durumlanm i:igren, bize bildir"4

.

Abdullah, Hz. Peygamber'in verdigi direktitleri okudu ve Hz. Peygamber'in, onlardan kimseye, ona katJlmalan konusunda bask! yapmamasm1 isteyen emrini de duyurdu. Gruptan kimse bu emirlere kar~1 91kmadL Hepsi Abdullah ile birlikte yola devam ettiler42

.

Dii~manm niyeti ve gelecege doniik stratejisi hakkmda birinci elden bilgiler elde etmek, bir kumandan i<;in <;ok onemlidir. Bu <;e~it

bilgilere sahip olmak i<;in de en uygun metot, dii~man askerlerini veya dii~man lehine <;ah~an casuslan ele ge<;:irmektir. Miisli.imanlar, Hz. Peygamber devrinde diger hususlarda oldugu gibi, bu konuda da biiyi.ik yetenek ve beceriye sahiplerdi. Nitekim, Hz. Peygamber, Bedir Sava~ '1 esnasmda Bedir kuyusuna varmadan evvel Ali b.Ebi Talib, Ziibeyr b.el­Avvam, Sa'd b. Ebi Vakkas ve Besbes b. Amr'dan olu~an bir ke~if kolunu, Kurey~li mii~rikler hakkmda bilgi toplamak maksad1yla g6revlendirdi43

Bu ke~if kolu Yesar, Eslem ve Ebu Rafi' adlarmda ii9 Mekkeli askeri yakalaYJp esir ald1lar. Bu ii9 esir, Hz. Peygamber'in huzuruna y!lcanidildan vakit kendisi namaz k1hyordu. Sorgulama s1rasmda onlar, Kurey~ ordusuna su ta~1yan askerler olduklanm soylediler. Fakat, ke~if koluna mensup subaylar, onlann bu iddialanm kabul etmediler ve sorgu esnasmda onlara kar~1 kaba kuvvete ba~vurdular. Nihayet, ~iddetli dayak neticesinde, Ebu Siifyan'm casuslan olduklanm ve bilgi to£lamak maksadiyla onun tarafmdan gi:irevlendirildiklerini itiraf ettiler 4 Hz. Peygamber namazm1 bitirdigi zaman, bizzat kendisi bu i~le me~gul oldu ve casuslardan, dii~man ordusunun ka<;: ki~iden ibaret oldugunu sordu. Onlar da bunu bilmediklerini soylediler. Hz. Peygamber "Giinde orduda yemek i<;in ka9 deve kesiliyor?" diye sordu. Onlar da "Bir giin on, bir

" Ibn Hi,am, es-Sire, c. II, s. 184. 42 Bkz. Ibn Hieam, es-Sire, c. II, s. 184; et- Taber!, Tarih, c. II, s. 125;

Mahmud :;>It Hattab, s. 60; Muhammed Sadrk Afifl, el-islam ve'l-ilakiitu'd-Diiveliyye, Mekke, 1984, s. 92-94.

43 e1-Vakidi, el-Megazi, c. I, s. 50. 44 e1-Valod1, el-Megazi, c. I, s. 52.

Fwat Oniversitesi Orta Do?-u Arast~rmalan Dergisi C L_Sc_. '-"! E,· l"'az"'"'-'2"'00~3'---------I9

glin dokuz olmak iizere degi~iktir?" ~eklinde cevap verdiler. Bunun iizerine, Hz. Peygamber, dii~manm 900 veya 1000 l<i~iden meydana geldigini tespit etti45

.

Hz. Peygamber, mii~riklere kar~I sava~a 91kmadan once yogunlukla gidecegi bolgenin cografi konumunu, dii~manm dummunu ve askeri plan ve programm1 casuslan vasitasiyla ogrenmeye 9ah~mh. 0, bu i~ i9in Meldce, Need, Hayber ve Evtas (Hevazinlilerin Bolgesi)'da casuslar bulunduruyordu. Need bO!gesinde Omer b.Saicli, Evtils bolgesinde Enes b.Ebi Mersed el-Ganevi, Mekke' de ise, Hz. Peygamber'in amcas1 Abbas b. Abdulmuttalib devamh bir ~ekilde

Medine'ye mektuplarla bilgi naklediyorlardi46

Hz. Abbas istihbarat alamnda Miisliimanlara biiyiik hizmetler ifa etmi~tir. 0, Uhud sav~mdan az once, Kurey~li mii~riklerin Miisliimanlara kar~I yapaeaklan sefer konusunda Hz. Peygamber' e bir mektup yazarak ~oyle dedi:

"Mektubu t~Iyan ~ahts oraya vannca, ne planm varsa uygulamaya koy ve dii~mana kar~1 iyi haztrlan.".

Sonra mektubu Gifar ogullarma mensup bir ~ah1sla gonderdi. Bu ~ah1s, yolu ii9 giinde tamamlayarak mektubu Kuba' da Hz. Peygamber' e teslim etti47

Hz Peygamber hazen bizzat kendisi de hi9bir tehlikeye aldirmadan dii~mm1 hakkmda bilgi toplamaya 91kardL Bir defasmda, ya~h bir adama rastlam1~ ve ondan Kurey~'e ait kervanm nerede bulundugunu sormu~tu. 0 da buna dair bilgisi oldugunu, fakat bunu ancak muhatabmm kim oldugunu ve nereden geldigini ogrendikten

4" c1-Va1od1, e1-Megazi, c. I, s. 51-53; ibn Sa'd, et-Tabakat, c. II, s. 15; et­

Taber1, Tarih, c. !I, s. 141-142. et-Taber1'nin nak1ettigi bir habere gore, Hz. Peygamber, son olarak ad1 ge(:en casuslara, Ebu SGfyan kumandasmdaki orduya, Mekkelilerden kimlerin kati1digmi sordu. Onlar da "Utbe b. Rabi'a, ~eybe b. Rabi'a, Ebu'l-Bahteri b. Hi•am, Hukeym b. Hizam, Nevfel b. Huvey1id, e1-Haris b. Amir, Tu'ayme b. Adiyy, en Nadr b. cl-Haris, Zema'a b. c1-Esved, Ebu Ceh1 b. Hi$am, Omeyye b. Ha1ef, Nubeyh b. e1-Haccac, Mtinebbih b. c1-Haccac, Stihey1 b. Amr ve Amr b. Abdivedd" $Ck!inde eevap verdiler, Bkz. et-Taber1, Tarih, c. II, s. 142.

46 Bkz. ibn Hacer, el-isabe, c. II, s. 363; el-Kettan1, et-Teratib, c. I, s. 363 ;Hamidullah, el-V esiikiu' s-Siyasiyye Ii'I-Ahdi 'u-N ebeviyy ve'l-Hiliifeti'r-Ra~ide, Beyrut, 1985, s. 71-72.

47 e1-Belilzur1, Ensab, c. I, s. 313-314; Hamidullah, el-Vesaik, s. 68;ed-Dugml, s. 58-59.

20 Abdulhalik BAKJR~Hz. Pevgamber ve Rasid Halifeler Devrinde Haber Alma ve Casusluk Faalivetleri

sonra soyleyebilecegini soyledi. Hz. Peygamber, bunu soyleyecegine soz vermesi iizerine ya~h adam$U bilgiyi verdi:

Ald1g1m haberlere gore !fervan filan tarihlerde filan yerlerde goriilmii~tiir. $ayet, bu haberi bana veren yalan soylememi~se, ~imdi kervanm filan yerde o!mas1 gerekir. Aym zamanda, ~unu da ogrendim ki, Resuliillah'm ordusu ~u tarihte, ~uradan hareket etmi~, ~ayet bu dogrn ise, ~imdi filan yerde bulunmas1 laz1m gelir. ".

Hz. Peygamber daha once vermi~ oldugu sozii i.izerine "biz su kaynagmdan geliyornz" dedi48

Hz. Peygamber devrinde '(e$itli zamanlarda istihbarat alamnda gorev alan gorevlileri ~oyle Slralamak miimki.indiir: Rukayka b. Ebi Sayfi b. Hi~am, Abdullah b. Ebi Bekr, Abdullah b. Erikad, el-Velid b. el Velld b. el-Mugire, Talha b.Ubeydullah, Said b. Zeyd, Ke$ed el-Cuheni, Huzeyfe b. el-Yeman, Abdullah b. Ebi Hadred, el-Hubiib b. el-Munzir b. el-Cemuh, Nu'aym b. Mesud, Abdullah b. Cah~, Ali b. Ebi Talib, Ziibeyr b. el-Avviim, Sa'd b. Ebi Vakkas, Besbes b. Amr, Orner b. Said!, Enes b. Ebi Mersed el-Ganevi, Abbas b. Abdulmuttalib, Udey b. Ebi'z­Zegba' el-Cuheni, Ebi Temim el-Eslemi, Umeyye b. Huveylid, Bi~r b. Stifyan el-Ateki, Cebele b. Amir el-Belevi, As1m b. Sabit, Tahric b. Ebi $eybe49

C. RA$i:D HAL.i.FELER DEVR.i.NDE CASUSLUK

Ra~id halifeler kendi donemlerinde ordu kumandanlanm sava~lara gonderirken, yolda k1lavuzlar kullanmalanm, askeri hamleler boyunca, dikkatli hareket etmelerini ve casuslar vasJtas1yla dii~manm gizli yonlerini ogrenmeye yah~malanm tavsiye ederlerdi. Kumandanlar da bu onemli talimatlan harfiyen uygulamaya koyarlard1. Bir ordu kumandammn, ~ahsen dii~man saflanna girerek bilgi toplad1g1 da olurdu. Bazen de aym kumandan, dii~mamn, bilgi toplamak maksad1yla

48 et-Taber1, Tarih, e. II, s. 141-142. Aynea bkz. Hamidullah, Hazreti Muhammed, s. 199.

49 Bkz. el-ViikidJ, el-Megazi, e. I, s. 207-208; ibn Hi.am, es-Sire, e. II, s. 184; ibn Sa'd, et-Tabakat, c. II, s. 12, c. IV, s. 132, c. IV, s. 278-279, c. VIII, s. 52; ibnu'l­Eslr, ei-Kamil, c. II, s. 104; ibn Hacer, el-1sabe, c. IV, s. 296; el-KettanJ, et-Teratib, c. I, s. 361-363.

Fv·at Oniversitesi Orta Doi'fu Arasl/rmalan Derrzisi C. I. S. 1 ElaZli't 2003 21

gondermi~ oldugu casuslardan korunmak i9in ordusunu srkl bir denetime tabi tutardr. Nitekim, Hicr! 13. yrlda bugiinkii Urdiin topraklannda vuku bulan Ecnadin sava~r esnasmda Amr b. el-As, Rum kumandam Ertabun 'u diplomasi yolu ile ikna edemeyince, Bizans ordusu hakkmda bilgi toplamak maksadryla kendine el<;i siisii vererek Rumlann ordugahma girdi. Amr b. el-As, istenilen ~eyleri Rum kumandanma ilettikten sonra, onun gorii~lerini aldr ve bu srrada dii~man ordusu hald<mda da malumat topladr. 50 Ertabun, Miisliimanlann el<;isi srfatryla gelen Amr'I fark edince, hemen oldiiriilmesi i<;in bir adammr gorevlendirdi. Fakat Amr, hemen olaym farlona vardr ve ona, buraya yalmz olarak gelmedigini, Omer b. el-Hattab tarafmdan on ki~ilik bir heyetle gonderildigini soyledi ve onlarla mqveret i<;in kendisine frrsat tammalanm istedi. Rum kmmmdam, Amr'm bu sozlerine inanmalcla oyuna gelmi~ ve neticede Amr canmr kurtararal' toplamr~ oldugu degerli bilgilerle tekrar Miisliimanlarm bulundugu yere geri donmii~tii5 I.

Hz. Ebu Bekr, i;)am'r fethetmeye gonderdigi Yezid b. Ebi Siifyan'a ~u tavsiyede bulundu:

"Ey Yezid Allah'm bereketi iizere yola 91k! Di.i~manm

i.ilkesine vardrgm zaman, hamle yapmaktan uzak dur. Acele hareket etmenin, senin i9in faydah olacagma inanmryorum, askerlerini iyi doyur, hareket etmeden once dii$man saflanna easuslar giinder, yarahlarla sava~ma, di.i~mamn i.izerine gece vakti saldm di.izenleme, zira Araplann bu 9e~it sava~ lconusunda tecriibeleri yoktur ve sefer esnasmda konu~ma)ll azalt, <;iinki.i seni hakh krlacak bir<;ok avantajlann vardrr52

.

Hz. Ebu Bekr'in, yine Yezid'e, aslcerlere nasrl muamele edecegini, ordugahlan nasrl koruyacagrm ve gece niibetlerini nasrl !control edeeegini de ~iiyle iigutlemi~tir:

"Askerlerinc kar~r cezalandmna yoluna gitme! Zira onun en kotiisii dayalctrr.Hemen ona tevessi.il etme, falcat onun yerine, ba~lca bir yolu dene, insanlan a<;rk yiinleriyle kabul et, askerlerinin gizli yiinlerini fazlaca inceleme, problemlerini

50 et-Taber!, Tarih, c. lll, s. I 02. 51 Bkz. et-Taber1, Tarih, c. III, s. 102 52 ibn Kuteybe, Uyilnu'l-Ahbilr, Misir, 1973, c. I, s. 108; ed-Dugm1, s. 75.

22 Abdullwlik BAKIR-Hz. Pevgamber ve Rasid Halik fer Devrinde Haber Alma ve Casusluk Faalivet!eri

artmm~ olursun, onlan a~m derecede de ihmal etme, ordunun diizenini bozarsm53

Hz. Ebu Bekr'in bu hususta, Amr b. el-As'a da ~u talimatr bulunmaktadrr:

"Casuslanm gi:indererek Ebu Ubeybe'nin fetih haberini i:igrenmeye galr~, eger dii~mamna kaqr iistiinliik saglamr~sa,

Filistin'de sava~an askerlerin ba~mda kal! Yok eger, senden asker ve yardrm talep ediyorsa, sen de ona birbiri ardma ordular gi:inder."54

.

Yukandaki haberlerden, Hz. Ebu Bekr'in, ordulann ve kumandanlann, dii~mamn ani baskmlanna maruz kalmamak i9m, 90k dikkatli ve uyamk dunnalanna biiyiik i:inem verdigini gi:iriiyoruz. Aynca halite, kumandanlann sava~larda ba~arrlr olmalan igin, mutlaka casuslar vas!lasryla dii~man hakkmda bilgi toplamalanm da tavsiye etmektedir. Hz. Ebu Bekr, Hz. Peygamber di:ineminde bazr asker! seferlere katrldr, halife olunca da i<;; sava~larla kar~rla~u, bi:iylece o, bu olaylar esnasmda casusluk faaliyetlerinin i:inemine ve gerekliligine vakrf oldu.

Halite, Ridde sava~lan esnasrnda arkada~lanm mescide toplayarak problemin c;;i:iziimii hususunda gi:irli~lerine ba~vurmu~ ve bir<;;ok bi:ilgeye casuslar gi:indermi~tir. Dii~man saflanna gi:inderilen casuslar, ayaklanmalara katrlan gruplar haldcrnda c;;ok degerli bilgiler toplamr~lar ve bu bilgileri Medine'ye ula~ttrmr~lardrr55

Hz. Ebu Bekr, Halid b.el-Velid'i, Ridde ordulanna kaqr gi:inderirken, hedef :;;a9ntmak malcsadtyla Medine' de ordunun Hayber iizerine gidecegini duyurmu~tu. Halife bu hedef sapttnna hareketiyle de bir yandan dli~man ca.suslanmn yanlr~ bilgi nakletmelerini saglamr~,

diger yandan da Hayber' deki Yahudilerin ic;;ine korku sal maya .;:ah$rnl$trr56

Bahreyn'de el-Huttam admda bir ki~i ba~kanlrgmda ba~layan Ridde hareketi, bir Mlisliiman casusun aktif faaliyeti sayesinde krsa zamanda bertaraf edildi. Balrreyn valisi el-Ali\' b. el-Hadrami tarafmdan dii~man saflanna gi:inderilen Abdullah b. Hazef adrndaki bu casus,

53 ibn Kuteybe, Uyun, c. I, s. 109; ed-Dugml, s. 75. 54 el-Villodl, Ftitfihu'~-Sam, Beyrut, (Trz.), c. I, s. 15; ed-Dugm1, s. 75. 55 Abbas Mahmud e1-Akkad, Abkariyyetu Halid, Kahire, (Trz.),s. !50- 151. 56 Bkz. ed-Dugml, s. 76.

"-'Ft'!:JrGRl iLUmniJ!<ve'J:jrsmit'b>es:ui Ddli:Jf'lauD&o>gJi{U!LACllr:maslliltGrm'!QaCtfia'!:Jrt.bD'Kerrgg'l!iisui C~.l'-'-'1S.c.Ll.-fEllila£"!KR.£20!!!0123 ________ _..23

mii~riklerin bulundugu hendege vannca, onlar tarafmdan ele ge<;irildi. Sorgulama esnasmda Icil ogullanna mensup oldugunu ileri siirdii ve aralannda yer alan daha i:inceden tamm1~ oldugu Ebcer b. Becir admda bir ~ahsm ismini bagmuaya ba~lad157 . Bu sesi duyan Ebcer yanma gelerek onu tamd1 ve kendisini mii~riklerin elinden kurtard1. Sonra, onu <;admna gi:itiirerek kam1m doyurdu ve kendisine bir de deve verdi. Abdullah b. Hazef, Miisliimanlann bulundugu bi:ilgeye geldikten sonra, mii~riklerin a~m i<;kili olduklanm haber verdi. Bu haber iizerine, Miisliimanlar bir bas!Gn diizenleyerck mii~riklerin <;ogunu kiii<;tan ge<;:irdiler58

Hz. Omer de ordu kumandanlanna, dii~man saflanna casuslar gi:indermelerini tavsiye ederdi. Halife Sa'd b.Ebi Vakkas'1 iran'm fethine gonderirken ona ~i:iyle dedi:

"Dii~man topraklanna ayak bastJktan so1rra, onlar hakkmda malumat toplamak i<;in casuslar gi:inder ve onlann gizli yi:inlerini ogrenmeye <;ali~! Araplann veya o bi:ilgenin insanlannm sana vermi~ olduklan bilgiden de faydalan, aynca bilmi~ ol ki, seni aldatan bir kimse, senin degil, dii~manm

casusudur. "59

Hz. Omer, b~ka bir yerde de kumandant Ebu Ubeyde b. Mesud es-Sakafi'ye ~u talimatt veriyor:

"Sen hile ve hiyanet iilkesine gitmektesin, orada <;:ok dikkatli davran ve diline de dikkat et, sakm smmt if~a etme, zira strnm i:igrenmek i<;in gi:irevlendirilen casus f1rsat kollamaktad1r ve o hi<;:bir zaman kolayca farkedilecek ortamda faaliyet gi:istermez."60

Hz. Omer sava~lardan once, dii~man hakkmda bilgi toplamak i<;in gi:inderilen ke~ifkollarma biiyiik i:inem verirdi. Bu konuda o, Sa'd b. Ebl Vakkas'a ~u tavsiyede bulunur:

57 Bkz. et-Taber!, Tarih, c. II, s. 524. -'' et-Taberl, Tarih, c. II, s. 524-525. 59 Bkz. Hamidullah, el-Vessaik, 755. 60 Abbas Mahmud el-Akkad, Abkariyyetii Omer, s. 84; ed-Dugmi, s. 77.

24 Ahdulhalik BAKIR-Hz. Pevgamber ve Rasid Hal deter Devrinde Haber Alma ve Casusiuk Faalivet!eri

"Dii~man topraklanna yakla~tlgm zaman, ke~if kollan 91karmayt ihmal etme! Bunlar dii~manm ba~lm yerlerden yardtm almasmt engelledigi gibi, onlar hakkmda da bilgi toplar!ar. Aynca bu i~ i9in, arkada~larmm en iyilerini se9 ve onlara en iyi atlart tahsis et! Dii~manla ka~tla~acaksa, btrak en iyi askerlerin kar~tl~sm. "61

.

Biitiin bu bilgiler, Hz. bmer'in de en az Hz. Ebu Bekr kadar casusluk konusunda tecriibeli oldugunu gostermektedir. Hz. Orner, askeri alanlarda istihbaratm onemine vakif oldugu gibi, siviller konusunda da 90k titiz davramrd1. Hatta o, geceleri sokaga 91kar, insanlan denetlemeye tabi tutarak aksakhklan gidermeye ve suvlulan cezalandtrmaya 9ah~trd162 Onun bu konudaki ~u sozil dikkat 9ekicidir:

Eger y~arsam, in~allah bir ytl boyunca insanlann durumlanm incelemeye 91kacagtm. Zira bilmekteyim ki, insanlann biryok problemleri vardtr, fakat idareciler ya bunlan bana bildirmemekte, ya da onlar, bana ula~amamaktadtrlar. Bu yiizden $am'da iki ay, el-Cezire'de iki ay, MISlr'da iki ay, Bahreyn'de iki ay, Kufe'de iki ay ve Basra'da da iki ay kalarak bu bolgelerde ya~ayan insanlann ihtiyay!armt ogrenmeye vah~acagtm. Vallahi bu ~ekilde ge9en bir ytl ne giizel yil o lacaktir! "63

Ra~id halifeler doneminde, dii~man hakkmda bilgi toplamak i9in gonderilen casuslar, gorevleri strasmda hazen 90k ilgin9 olaylarla kar$tla~trlar ve hatta oliimle burun buruna geldikleri de olurdu. H.14 ytlda Miisliimanlarla iranhlar arasmda meydana gelen el-Kadisiyye sava~mdan az once Sa'd b. Ebi Vakkas tarafmdan, aralarmda Tuleyha isminde bir casusun da yer aldtgt bir ke~if kolu, dii~man hakkmda bilgi toplamak maksadtyla gorevlendirilir.Bu esnada, Tuleyha admdaki casus arkada~lanndan aynlarak dii~man saflanna girer ve ordulanm gizlice incelemeye koyulur64• Bu casus, gece vakti bilgi toplamaya 9ah~trken, safkan ve o giine kadar hi9 gormedigi iyi bir ata rastlar ve onu a!maya

61 Hasan ibrahim Hasan, Tarihu'l-islam es-Siyasi ve'd-Dinl ve's-Sek3.fi ve'l­l~timi\1, Kahire, 1964, c. I, s. 482.

62 Bkz. ibn Ebi'I-Hadid, $erhu Nehci'I-Belaga, (Thk. M. Ebu'l-Fadl ibrahim), Misir, 1967, c. XII, s. 17-18.

63 Bkz. et-Taberi, Tarih, c.lll, s. 271-272. 64 et-Taberi, Tarih, c. III, s. 29.

Fu·at Oniversitesi Orta Dof!u Arastmnalart Det:.gisi C. I S. 1 Elazlif 2003

karar verir. Atm yulanm kendi atmm yulanna baglad1ktan sonra, htzh bir .~ekilde oradan aynhr. Fakat, Fars askerleri bunun farlona vannca, onn takip etmeye ba~larlar. Tnleyha, az saytda olan bn askerlerden ikisini, elindeki mlZfag1yla iildiiriir, sonuncuyu da esir alarak Miisliirnanlann bnlnndngu biilgeye diiner. Daha sonra, Sa' d b. Em Vakkas, bir terciirnan vasJtasiyla bu esir iranhy1 sorguya 9eker ve ondan, dii~man ordnsunun 120.000 askerden meydana geldigini ve biro kadar da kiileleri bulundnguun iigrenir. Bn i:ranh, daha sonra Miisluman olmu~ ve Muslim adm1 alm1~t1r65

el-Kadisiyye sava~1 s1ralannda i:ranhlar istihbarat konusunda genellikle islam ordusundan adam ka9mna taktigine ba~vuruyorlard1. Fars kumandam Rustem, Hire dolaylanna geldiginde, iki adamm1 yiiz ki~ilik bir seriyyenin ba~mda, Musluman askerlerden birini yakalamak ic,;in el-Kadisiyye'ye giindenni~ ve bu giirevliler bir Musluman askeri ele ge9irnJ.i~lerdi. Rustem tarafmdan sorguya 9ekilen bu asker, 90k sert ifadeler kullanmca, bu kumandamn h1~mma ugram1~ ve i:ranh askerler tarafmdan iilduriilmu~tiir66

Ilk iki halife diineminde iinlu kumandan Halid b. el-Velid, Rumlara kar~l sava~a <;tktlgi vakit, yanmda her biilge insanmdan yetenekli casus Jar buluudumr ve onlara buyiik miktarda paralar dag1t1rdt. Biiylece bu easuslar, kendisine du~man hakkmda 90k degerli haberler naklederlerdi. Aynca o, bu sava~lar esnasmda, sadeee Arap kiikenli casuslardan degil, haber alma hususunda uzman olan Gayr-1 Muslim easuslardan da yararlamrdt67

Halid b. el-Velid bazen de bizzat kendisi du~man saflarma girerek bilgi toplamaya <;ah~trdL Bir defasmda, el-Enbar biilgesinde mustahkem bir kaleye ugram1~ ve buranm stratejik konumunu incelemi~ ve tekrar geri diinmu~tiir68

el-Vakldi, Halid b. el-Velid'in, 9~itli biilge ve kabilelerden se9tigi casuslar konusunda ~iiyle der:

"Beni'i Tayy ve Mezhi9 kabilelerine mensup Miisliiman casuslar, bilgi toplamak ve casusluk yapmak i9in 1-:hristiyan

65 Bkz. et-Taber!, Tarih, e. III, s. 28-30. 66 et-Taber!, Tarih, c. III, s. 24. 67 el-Vak1d1, Fiitfih, c. II, s. 72, ed-Dugm1, s. 80. 68 el-Vilkld1, Fiitilh, c. II, s. 230.

.26 _ Ahdulhalik BAK!R-Hz. Pevrmmber ve Rasid Hatifeler Devrinde Haber Alma ve Casusluk Faalivetleri

Araplar gibi giyinerek dii§man saflarma sokulurlardJ, onlar istil:Jbarat alamnda 90k yetenekli ve teeriibeli insanlard1. "69

Miisliimanlar ile Bizanshlar arasmda meydana gelen el-Yermiik sava§Jmn kazan1lmasmda da istihbaratm rolii ve etkisi biiyiik olmu§tur. Sava§ haz!rhgl tamamlanmea, Ebu Ubeyde b. Ebi'l-Cerrah Gayr-1 Miislimler' den se9ilen easuslarm1 toplayarak onlara Bizans askerlerinin say!Sl, kul!and1klan silah ve teehizat hakkmda istihbaratta bulunmalan talimatlm vermi§ti. Bu easuslardan birisi geri diinerek dii§man askerleri arasmda ge9en §U konu§may! nakletmi§tir:

"Ey emir! Miisliimanlann saylSlnm bir milyon oldugunu siiyliiyorlar, artlk bilemiyorum, belki de easuslar!m!z duyup bize nakletsinler diye boyle konu§mn§lardJr."70

Rii.§id Halifeler, Miisliimanlarm toplu halde bulundugu meelis ve toplant!larda belli ki§ilerden, insanlar ve yaT§l ve pazarlarda sat!lan mallar hakkmda bilgi almaya yal!§Jrdi. ibn Sa' d bu hususta Hz. Osman'm meseitte, euma hutbelerinden iinee insanlardan bilgi almaya yah§t!gml rivayet etlnektedir71

.

Hz. Ali 'nin hiiafet diinemi, fitne ve karga§a yiiniinden, Islam devletinin kritik diinemlerinden oldugu i9in, halife, devletin biitiin vilayetlerine, iizellikle de Sam ve M1s1r gibi hassas biilgelere casuslar giindermeyi ihmal etmezdi. Bu diinemde giirevleri itibariyle ii9 ye§it easus grubu vazife yapard1. Siirekli olarak vilayetlerde bulunanlar ve ba§kent Kufe'ye bilgileri mektuplarla iletenler, bir sava§ s1rasmda ordunun iineii kuvvetleri biinyesinde giirev yapanlar ve ba§kent dahil diger vilayetlerde devlet i§leri ile me§gul olan memurlan gizliee kontrol etmekle vazifeli olanlar72

Hz. Ali 'nin, ye§itli vilayetlerde giirev yap an yiiksek riitbeli devlet memurlanna yazml§ oldugu mektup metinlerine bakaeak olursak, onun

69 el-Vdkidi, Fiitfih c. II, s. 230. Aynca bkz. ed-Dugmi, s. 80. 70 el-Vakidi, el-Megazi, c. I, s. 163-166. 71 Bkz. ibn Sa'd, et-Tabakat, c. III, s. 59. Aynca bkz. el- Kettan!, et-Teriltib,

c. I, s. 365. 72 Bkz. e1-Minka6, Vak'atu S1ffin, (Thk. Abdusselam Muhammed Harun),

Kahire, 1382, s. 123; el-Yakubi, Tarib, Necef, 1358, c. IJ, s. 180; et-Taberi, Tarib, c. IV, s. 553, c. V, s. 108, 116; Avn, ei-Fenn, s. 213; Abdulhalik Bak1r, Hz. Ali Dilnemi, Ankara, 1991, s. 195.

f.Jrat Oniversilesi Orta Doifu Arast~rma!an DergiBi C. 1 S. I fi/azu'f 2003 27_

<;ok iyi organize cdilmi$ bir istihbarat le$kilatma sahip oldugunu gi:iriiriiz. Halifenin M1s1r Valisi el-E$ter'c yazd1g1 bir mektupta $i:iyle denmektedir:

" ...... Sonra bunlann (Devlet memurlanmn) uygulamalanm gi:izetle! Onlan gizlice kontrol ctmek i<;in vefa ve dogruluk erbabmdan olmak iizere casuslar gi:inder! Zira i$lcri nas!l gi:irdiiklerini gizlice i:igrenmen, emaneti korumalanna ve halka kar$1 yumu~ak davranmalarma vcsile olur Yardnnc!lanna kar~1 da temkinli ol! $ayet, i<;lerinden biri, elini hiyanete uzatJr ve casuslarmm verecegi habcrler, herifin bu hiyaneti iizerinde toplan1rsa, $il.hitligin bu kadanm yeterli giirerek hakettigi cezay1 bedeni i.izerinde icra edersin ... "73

Hz. Ali tarafmdan gi:irevlendirilen casuslar, bazen farkmda olmadan yanrll!c1 haberler de naklederlerdi. Orne gin, Hz. Ali 'nin $am' da gi:irevli casuslar1, Muaviye'nin oyununa alet olarak M1s1r Valisi Kays b. Sa' d b. Ubade hakkmda dogru olmayan baz1 bilgiler giinderdiler. Bu da halifenin, Kays konusunda $iiphcye dii$mesine sebep oldugu gibi, bu yetenekli valinin gi:irevinden almmasma da yo! aytr74

.

et-Taber! tarafmdan nakledilen bir habcr, Hz. Ali diineminde bir kadmm da istihbarat te~kilatmda <;ah~abilecegini ortaya koymaktad1r. Hz. Ali'ye kar$1 ayaklanan Hz. Talha, Hz. Zi.ibeyr ve Hz. Ai~e

idaresindeki toplulugun Meld,e'deki faaliyetini, Dmmi.i'l-Fadl bint el­Hil.ris admda bir kadm Medine'ye bildinni$li. Fakat, o di:inemdeki kadm casuslann faaliyeti ile <;ag1m1zdaki kadm ajanlarm faaliyeti arasmda biiyi.ik farkhhklar si:iz konusudur. Zira, onlann gi:irevi <;ok basitti ve daha <;ok ikamct ettikleri bi:ilgelerden, baz1 i:inemli bilgileri halifeye iletmekten ibaretti75

Hz. Ali'nin, b~$ehir Kufe' den <;ok uzakta bulunan yerlerde giirev yapan devlet memurlanm !control etmek ve durumlanm incelemek maksad1yla Ka'b b. Malik'i gizli mi.ifetti~ veya muhbir tayin ettigi bir

73 e>-:;:erifu'r-Radryy, Nehcii'l-Belaga, (Thk. Suphi Salih), Tahran, 1395, s. 435-436.

74 ei-Makriz!, Kitabu'l-Hrtat, Mrsrr, 1324, c. II, s. 82; el-Kind!, el-Villlat ve'l· Kudat, Leiden, (Trz), s. 21.

75 et-Taberi, Tarih, c. IV, s. 451.

28 Abdulhalik BAKIR-Hz. Pevgamber ve Rasid Ha!ifeler Devrinde !Jaher Alma ve Casushrk Faa!iv.,etleri

gerc;ektir76 Halifenin bu gorevliye gonderdigi bir emimamede ~oyle denmektedir:

"Y erine ba~ka bir kimseyi gorevli b!ralctlktan sonra, baz1 adamlannla birlikte, Sevad (Giiney Irak bolgesi) bolgesine dogru yola 91karak oradaki bii1iin ~ehir, !coy ve kasabalara ugra ve devlet memurlanm !control et! Sonra oradaki halktan, devlet memurlannm durumlanm sorarak haklannda ne ~ekilde hareket etmekte olduklanm sor ve ara~tlr. Arkasmdan Dicle ile F1rat arasmda (el-Cez!re bolgesi) yer alan yerle~im merkezlerine gee; ve onlann da dnrumlanm incele! Oradan da el-Bihkubazat bolgesine yonel, burada da aym uygulamada bulun! Bu vazifeyi yerine getirirken de Allah'a bagl!l!gm1 goster ve onun emrine gore hareket et, bil ki diinya gec;icidir, ahiret 1se yakla~maktad1r.Aynca, insan oglunun yapt!klan kendisi ic;in sakl!d1r. Yaptlgm iyilik kar~Ihgmda miikafat!m al!rsm, bu iyilikler bir glin sana doner. Hay1r i~le, hayu bulursun. Gorev tamamlanmca, kanaatini bana bildirmeyi unutma!"77

·

D. HZ. PEYGAMBER VE RASiD HALiFELER DEVRiNDE CASUS MUAMELESi

Sava~ strasmda bir askerin diger bir dii~man askerini oldlirmesi normal bir olay olarak kabul edilir. Buna gore, yakaland1klan zaman dii~man casuslanm oldiirmek de kmanacak bir olay degildir. Y akalanan bir casusa en yiiksek cezanm verileccgi veya daha hafif bir cezamn tatbik edilecegi ve yahut art!k casusluktan vazgec;ip, ileride bir daha bu i~le ugra~mayacagma dair soz al!mp serbest btrak!lacag1 meselesi, tamamen yiiksek siyasi ve asker! mercilerin degerlendirmesine kalm1~ bir ~eydir78

Hz. Peygamber zamanmda mii~rikler lehine 9al!~an bir casus yakalandtgl zaman, Mlisliimanlar tarafmdan fazla eziyet ve i~kenceye maruz btraktlmazdL Zira, Hz. Pcygamber bu tiir davram~lar1 yasaklamt~l!. Aksine Mi.isliimanlar, bu casusa kar~1 iyi muamelede

76 Bkz. el-Yakub!, Tarih, c. II, s. 180. 77 Ebu Yusuf, Kitabu'l-Harilc, Kahire, 1397, s. 128; e1-Yakub1, Tarih, c. II, s.

180. Aynca bkz. Abdulhalik Baku·, Hz. Ali Donemi, s. 149. 78 Hamidullah, Hazreti Muhammed, s. 215 -216.

F11·at Onivqrsitesi Orta Doi!u Arastmnalan Dergisi C. LhL{;:la?.J.i_J,,O"'-O.,_l ________ _,2;cz9

bulunarak ondan bilgi almaya vah~rrlardr79 Bazen de onu, daha yiiksck para kar~rhgmda kendi lchlerine 9ah~maya ikna cdcrlerdi80 Nitekim, Hz. Peygamher, Hicretin uyuncii yrlmda Muharib ogullan iizcrine scfer diizenlendiginde, yolda dii~mamn Cebbar admdaki bir casusunu yakalamr~ vc bu casusun para kar~rhgmda kendi lehine 9ah~maya ikna ederek onun vcrmi;; oldugu bilgiler r~rgmda biiyiik ba~an elde ctmi~tir81 .

Bu konuda Amr b. cl-As'm, Kayseriyye'yi fethi esnasmda bir du~man casusunun Miislumanlai tarafmdan iildiiriilmesi uzerine siiylemi~ oldugu ~u siizlcr entcresandrr:

"Neden onu sorguya <;ekip, du;;man hakkmda bilgi almam Iym bana getirmcdiniz. Dii~man lehine 9ah;;an 6yle casuslar vardrr ki, sonradan diinup bizim i9in <;ah~maya ba~larlar.".

Amr bu olaydan sonra ordusuna duyurucular vasrtasryla du~man lehine 9ah;;an casuslann yakalanmalan halinde, kendisine teslim edilmesini duyurmu~tur82

Buna ragmen, Muslumanlann bazr 6zel durumlarda du~mana bilgi srzdumamak i9in GaYJ-I Muslim casuslan 6ldurdukleri olmu;;tur. Hz. Peygamber diinemindc Heviizinlilere kar~I giri~ilen scfcr esnasmda bir du~man casusu islam ordusu karargaluna girer ve bir9ok ~eyi giiriip ogrenir; tam kaviP gideccgi zaman ~upheli tavrr ve hareketleri Hz.Peygambcr'in dikkatini 9eker ve r;evresindekilere onu takip ctmelerini ve yakalamalanm emrcdcr. Sonu9ta bu casus, Musliiman askerler tarafmdan 6lduiiiliir83

.

Afifi, "el-islam ve'l-iliikiitu'd-Duveliyye" adh eserindc, Ebu Yusuf'un Abbasi Halifesi Hiirunu'r-Re~id i9in kalemc almr~ oldugu Kitabu'l-Hariic'mda ge9en "Ey Mu'minlcrin Emiri! GaYJ-I Muslim veya Ehl-i Harp lehine yah9an casuslara nas1l muamele edilecegini sordunuz. Bu konuda biz de dcriz ki, onlarm kafalanm vurunuz ... "84 ~eklindeki giirii~unc dayanarak Musluman casuslann GaYJ-I Muslim casuslar gibi 6lduriilmesini. savunmaktadrr. Yazann, Hz. Peygamber vc ilk diirt halife

79 ibn-Hieam, es-Sire, c. II, s. 89; et-Taber!, Tarih, c. II, s. 436. 80 Abdurrauf Avn, el-Fenu, s. 216. 81 ed-Dugml, et-Tecessiis, s. 111-112. 82 El-VakJdl, Fiitilh, c. II, s. 17. 83 Bkz. Afifi, el-islam, s. 91; Hamidullah, Hazreti Muhammed, s. 213-214. 84 Bkz. Ebu Yusuf, Kitahu'l-Harac, (Trc. Mtiderris-zfide Muhammed

Ataullah, Sad. ismail Karakaya), Ankara, 1982, s. 390.

30 Abdulhalik BAKIR-Hz. Peygamber ve Rasid Halililer Devrinde Haber Alma ve Casusluk Faalivetleri

devrinde Miisliiman casuslara kar~t tatbik edilen kural ve uygulamalara bakmakstzm, yiiz elli sene sonra hem de Miisliimanlara her tiirlii zulmiin reva goriildiigu Abbasiler doneminde bir hukuk<;u tarafmdan verilen gorii~e gore bir kanaat bildirmesi ilmi ara~ttrma ruhuna aykm olsa gerektir85 Zira, Hz. Peygamber ve ilk dort halife devrinde Miisliiman casuslarm oldiiriilmemesi konusunda onemli olaylar ve kamtlar bulunmaktadtr. Bunlardan birisi de Furat b. Heyyan olaytdtr. Furat b. Heyyil.n, daha onceleri Ebu Siifyan lehine casusluk yapmaktayd1. Hz. Peygamber bu casusun oldiiriilmesini emredince, hemen Miisliimanhgt se<;ti. Bu durum kar~tsmda Hz. Peygamber onu cezalandmnaktan vazge<;ti ve kendisini bagt~layarak serbest btraktt86

Kaynaklarda, Mekke'nin fethinden az once cereyan eden ilgin<; bir casusluk olayma geni~ yer verilir. Bu da Hatib b. Ebi Belte'a tarafmdan yaztlmi~ olan ve Kurey~li mii~rikleri, Hz. Peygamber'in fetih giri~iminden haberdar etmek maksadtyla bir kadm ile gonderilen mektup olaytdtr. HiHtb'm bu davram~I anmda Hz. Peygamber'e bildirilmi~, Hz. Peygamber de hemen harekete ge<;erek Mekke yolunda yiirlimekte olan Kenud veya Sara admdaki bu kadmt durdurmak maksadtyla Hz. Ali ile Hz. Ziibeyr'i gorevlendirmi~ti. Ali ve Ziibeyr adt ge<;en kadmt Hil.h bolgesinde bir deve iizerinde, Mekke'ye dogm yo! ahrken yakaladtlar ve ta$lmakta oldugu mektubu kendilerine teslim etmesini istediler. Kadm bir siire direndikten sonra, mektubu koynundan <;tkararak onlara verdi 87

Hz. Peygamber mektubu ele ge<;irdikten sonra, Hil.tlb 't sorguya <;ekti ve ona bu davram~mm sebebini sordu.I-H\tlb, Mekke' de bulunan akrabalanm korumak maksadtyla boyle bir giri~imde bulundugunu ileri siirdii. Bu esnada orada bulunan Hz. Orner, onun bu davram~ma sinirlenerek, "Ya Resillallah! 0, Allah ve El<;isi 'ne hiyanet etti, btrakm boynnnu vuraytm" dediyse de, Hz. Peygamber tarafmdan yatt~tmld1.

Boy!ece, Hz. Peygamber, Bedir Sava~t'na katilanlardan oldugu i<;in Hil.ttb't bir daha boyle bir davram~ta bulunmamak kaydtyla bagt~ladt88

8·1 Bkz. Afifi, el-islam, s. 90.

86 e~-Sevkilnl, Neylii'l-Evtar, c. Vlll, s. 8. 87 Ibn Hi~am, es-Sire, c. IV, s. 41; Ahmed b. Han bel, el-Miisned, Kahire,

Ul3, c. I, s. 79; el-Buhar!, el-Camiu's-Sabih, Kahire, 1958, c. IV, s. 72; el-Belazurl, Ensab, c. I, s. 354; et-Taber!, Tarih, c. II, s. 327-328.

88 Ibn :;>eybe, Miisnedii Emiri'l Mii'minin Orner b. el-Hattab ani'n Nebiyy, (Thk. Sami Haddad), Beyrut, 1940, c. XX, s. 43-44; el-Belazur!, Ensab, s. 354; et­Taber!, Tarih, c. II, s. 328. Bir rivayete gore adr ge9en mektubun metni ~oyledir:"Peygamber ya size ya da ba~kalarma dogru sefere vrkmak tizeredir, aman dikkatli olun!". Diger bir rivayet ise mektup metnini ~u ~ekilde verir:"Allah'm El9isi,

Firat Oniversitesi Orta Do{fu Aras!Lrmalan Derg""is1u· C~'·I"-"'S..Ll.;;E""lawuKif£!20&0"'-3 -------- :u

Yukandaki her iki olaya da bakJldJgmda, Hz. Peygamber doneminde hi~bir Miisliiman casusun oliime mahkum edildigine dair en ufak bir kamta rastlanmamaktad1r. Bu yiizden Afifi'nin, yakalanan Miisliiman casuslann oldiiriilmesine dair gorii~iinii daya:naktan yoksun ve hatah olarak telakki ediyoruz.

ilk dort halife doneminde dii~ma:n hesabma 9a!J~an bir Miisliiman casusun yakalamp i~kence gordiigune veya oldiiriildiigune dair herhangi bir bilgimiz yoktur .Zaten bu ornek dort halife donemindc boyle bir ~eyin yap1lmasJ da miimkiin degildir. Zira, mii~rik casuslara dahi nadiren uygulanan bir ceza ~eklinin, hem de Hz. Ebu Bekr, Hz. bmer, Hz. Osman ve Hz. Ali gibi adalet ve ho~goriiniin savunucusu halifeler tarafmdan Miisliiman casuslara uygulanmas1 alcla ve mant1ga s1gacak nitelikte bir olay olmasa gerektir89 Emev! devlctinin kurucusu Muaviye b. Eb! Siifyan'm da bu konuda fark!J bir uygulamadan yana oldugunu soylemek miimkiin degildir. el-Beyhakl'nin naklettigi bir habere gore, Muaviye b. Ebl Siifyan, Hz. Ali, hesabma <;ah~an bir casusu yakalad1ktan sonra ona ~oyle der:

"Ey ya~h adam! Duydum ki, Ali'ye mektup yaz1yorm~sun. Ya~h olmasaydm seni oldiiriirdiim. Sakm bunu bir daha yapma!".

Fakat bu casus, aym su<;tan tekrar yakalamr ve Muaviye tarafmdan oliime mal1kum edilir. Bu haberi duyan casusun kizi, Muaviye'nin sarayma giderek ondan babasmm bag1~lanarak serbest birakllmasmi ister ve bu sebeple de aglamaya ba~lar. Bu durum kar~1smda Muaviye kararm1 geri ahr ve casusun: hem en serbest bJrakilmasmi emreder90

.

Anla~Ild1gma gore, Hz. Peygamber ve Ra~id Halifeler zamanmda Gayr-1 Miislim casuslara uygulana:n ceza ile dii~man !chine <;ah~1p ta yakalanan Miisliiman casusa uygulanan ceza tamamen birbirinden farkh goriilmektedir. Miisliimanlar tarafmdan su<;iistii yakalanan Gayr-1 Miislim (Mii~rik, H1ristiyan, ):'ahudi, Mecusi vs.) casuslar, tehlikenin ve

insanlann gazaya haZII' olmalanm isfedi. Zannedersem iizerinize geliyor. Ben de bu mektupla size katloda bulunmak istedim.". Bkz. Hamidullah, ei-Vesaik, s. 89-90.

89 Bu gorii~ilmilzil dcstekleyen olaylar i9in bkz. el-Minkari, Vak'atu S1ffin, s. 95-98; Ahmed Zeki Safvet, Cemheretii Resaili'l-Arab fi'l- Usuri'l- Arabiyyeti'z­Zahire, Beyrut, (Trz.) c. l, s. 316-317.

90 Bkz. el-Beyhakl, cl-Mebasin ve'I-Mesavi', M1sir, 1906, c. II, s. 200-201.

32 Ahdulhalik BAKIR-Hz. Pevgamber ve Rasid Halifeler Devri11de Haber Alma ve Casuduk Faaliyetleri

o andaki durumun boyutuna gore, bazen iildiiriilmekte bazen de kendilerinden bilgi almarak serbest bJrak!lmaktayd1lar. Oysa. tehlikeyi sezdigi anda islam' 1 kabul eden casuslar, aym sw;u tekrar i~lememek ~art!yla, degil sadece iiliim cezas1, kendilerini zor durumda b1rakacak hi<;;bir cezai miieyyide ile kar~Jla~mJyorlardL

SONU(:

insanlar arasmdaki rekabet, yekememezlik ve anla~mazhklar diin vard1, bugiin de vard1r, ~iiphesiz ki, yann da olacakt1r. Bu bir doga kanunudur ve kokii insanhk tarihi kadar eskidir. i~te bu rekabet ve anla~mazhklardan dogan sava~lar da insanlann yaratJ!J~Jyla yeryiiziinde ba~lam1~ ve gunumuze kadar devam etmi~tir. Rekabet ve anla~mazhklarm iiriinii olan sava~lar, silahlann icadm1, silahlann icad1 da asker! taktik ve stratejilerin dogu~unu gervekle~tinni~tir. i~te sava~1 kazanmak ve bu konuda istenilen gayeye vannak i<;;in, kitleleri yoneten siyasi ve askeri ~ahsiyetler istihbarat1 ke~federek insanhgm hizmetine sunmu~lard1r.

insanhk camiasmm bir biiliimiinii te~kil eden Araplann da islam'm dogu~undan once istihbarat konusunda tecriibeleri vard1. Zira, Arap YanmadaSJ'nda islam'dan once baz1 ~ehir devletleri k:uruldugu gibi, bu devletlerin Bizans ve Sasani imparatorluklan ile zaman zaman siyasi ve iktisadi temaslan da olmu~tur.

Hz. Peygamber devrinin biiyiik bir biiliimii sava~larla geymi~tir. Bu sava~larda gii9lii bir silah olarak bilinen istihbaratvlhk miikemmel bir ~ekilde uygulanm1~ ve Miisliimanlann ba~ka alanlarda oldugu gibi, bu alanda da siiz sahibi olduldan anla~Jlml~tlr. Hz. Peygamber, miikemmel bir yonetici, iyi bir kumandan ve aym zamanda 90k iyi bir istihbarat ba~kamyd1. Dii~man hakkmda bilgi toplamak maksad1yla gonderecegi muhbir ve casuslarm1 90k iyi se9erdi. Kaynaklarda, gorevlendirilmi~ o ldugu herhangi bir casusun dii~manlar tarafmdan yakaland1gma dair bilgiye rastlanmaz. i~te mii~rik ve Gayr-1 Miislimlere kar~1 yap1lan gazvelerdeki asker! ba~ar!larm s1rlanndan birisi de Hz. Peygamber tarafmdan uygulamaya konulan saghkh haber alma ve istihbaratqhkt1r.

Hz. Peygamber'in mii~riklere kar~1 yapm1~ oldugu gazvelerin hemen hemen bir 90guna katJlan Ra~id Halifeler de istihbarat konusunda biiyiik bir tecriibe ve birikime sahip bulunuyorlard1. Hz. Ebu Bekr donemindeki, Ridde sava~lar1 ile Irak ve Suriye' de geryekle~tirilen

Ftrat Ontversitesi Orta Doifu Arastzrmafart Dergisi C. I S. I Elazr{f 2003 33

fetihler esnasmda d~manlara kar~1 elde edilen asker! ba~anlann

kazamlmasmda ~iiphesiz ki, istihbaratm da rolii biiyiik olmu~tur. Hz. Orner, c;ok iyi bir istihbarat uzmamyd1. Ba~kent Medine 'de

ve devletin diger vilayetlerinde devlet memurlanm kontrol etmek ve halka kar~1 davram~lanmn boyutunu 6grenmek ic;in muhbirler ve miifetti~ler tayin eden Hz. Orner, zulmii 6nlemek ve adaleti yaymak ic;in her <;areye ba~vurmaktayd1. D6neminde gerc;ekle~en biiyiik fetihlerin 6ziinde biiyiik 6lc;iide bu fetihler H(lll g6revlendirmi~ oldugu kumandanlann istihbarat konusunda <;ok iyi egitilmi~ olmalan yatmaktad1r.

Hz. Osman ve Hz. Ali d6nemlerinde de i<; sava~ ve dw olaylar nedeniyle casusluk faaliyetlerine biiyiik 6nem verilmi~tir. Hz. Ali'nin asker! ve sivil hayatta faaliyet g6steren saglam bir istihbarat te~kilat1 bulunmaktayd1. Hatta islam' da Polis te~kilatm1 kuran ve bu te~kilat! Medinetu'~-$urta (Polis $ehri) olarak isimlendiren de odur.

KAYNAKLAR

1961.

Abbas Mahmud el-Akkad, Abkariyyetii Orner, Kahire,(Trz.). Abbas Mahmud el-Akkad, Abkariyyetii Halid, Kahire,(Trz.). Abdulhalik Balm, Hz. Ali Donemi, Ankara, 1991. Abdurrauf Avn, el-Fennu'I-Harbi fi Sadri'l-i:slam, Kahire,

Ahmed Emin, Fecrii'l-islam, Beyrut, 1975. Ahmed b. Henbel, ei-Miisned, Kahire, 1313. Ahmed Zeki Safvet, Cemheretii Resaili'I-Arab fi'I-Usfiri'l·

Arabiyyeti'z-Zahire, Beymt, (Trz.). el-Beliizuri, Ensabu'I·E~raf, (Thk. Muhammed Hamidullah),

Kahire, 1959. el-Beyhaki, es-Siinenii'l-Kubra, Haydarabad, 1356. el-Beyhaki, el-Mehasin ve'I-Mesavi', M1s!r, 1906. el-Buhari, el-Camin's-Sahih, Kahire, 1958. Corci Zeydan, i:slam Medeniyeti Tal'ihi, (Trc. Zeki Megamiz),

istanbul, 1976. ed-Dugmi, et-Tecessiis ve Ehkamuhu fi'~·$eri'ati'l-islamiyye,

Kahire, 1985. Ebu Yusuf, Kitabu'l-Harac, (<;;ev. Muderris-ziide Muhammed

Ataullah, Sad. ismail Karakaya), Ankara, 1982.

34 Abdullwlik BAK!R-Hz. Pevgamber ve Rasid Halifeler Devrinde Haber Alma ve Casusluk Faalivetleri

Hasan Ibrahim Hasan, Tarihu'l-islam es-Siyasl ve'd-Dinl ve's· Sekafi ve'l-ictima'i, Kahire, I 964.

Ibn Abdi'l-Berr, el-isti'ab fi Esmai'l-Ashiib, Beyrut, (Trz.). Ibn Ebi'l-Hadid, Serhu Nehci'l-Belaga, (Thk. Muhammed

Ebu'l-Fadl ibrahim), Mtstr, 1965-67. !bnu'l-Esir, ei-Kamil fi't-Tarih, Beyrut, 1979. Ibn Hi~am, es-Siretii'n-Nebeviyye, MlSlr, I 974. Ibn Kuteybe, Uyiinu'I-Ahbiir, MlSlr, 1973. Ibn Sa'd, et-Tabakiitu'l-Kubra, Beyrut, (Trz.). ibn Seybe, Miisnedii Emiri'l-Mii'minin Orner b. el-Hattab

ani'n-Nebiyy, (Thk. Sami Haddad), Beyrut, 1940. el-Kettani, et-Teratibu'l-idariyye, Beyrut, (Trz.). el-Kindi, ei-Viillat ve'I-Kudat, Leiden, (Trz.). Mahmud Sit Hattab, er-Resiil el-Kaid, (Trc. Ahmed Agtrak<;a),

istanbul, I 988. el-Makrizi, Kitabu'l-Httat, Mtstr, 1324. el-Minkari, Vak'atu SJffiu, (Thk. Abdussellam Muhammed

Harun), Kahire, 1382. Muhammed Hamidullah, el-Vesaiku's-Siyasiyye 11'1-Ahdi'n­

Nebeviyy ve'I-Hiliifeti'r Ra~ide, Beyrut, 1985. Muhammed Hamidullah, Hazreti Peygamberiu Sava~lan,

(<:;ev. Salih Tug), istanbul, 1991. Muhammed Sadtk Afifi, el-islam ve'I-IIilkiitu'd-Diiveliyye,

Mekke, 1984. Muslim, Sahib, (Thk. Muhammed Fuad Abdulbaki), Kahire,

1955. er-Razi, Muhtaru's-Sihah, Liibnan, I987. Richard Deacon, israil Gizli Servisi, (<:;ev. Ya~ar Onay),

istanbul, 1993. e~-Serifu'r-Radiyy, Nehcii'l-Belaga, (Thk. Subhi Salih), Tahran,

1395. et-Taberi, Tarihu'l-Umem ve'l-Miilfik, (Thk. Muhammed

Ebu'l-Fadl ibrahim), Beymt, 1967. el-Vaktdi, Fiitfihu'~·Sam, Beyrut,(Trz.). el-Vaktdi, el-Megazi, (N~r. Marsden Jones), Kahire, 1965. el-Yakubi, Tarih, Necef, 1358.