informacija o stanju životne sredine za teritoriju opštine...

SLUŽBA ZA ZAŠTITU ŽIVOTNE SREDINE

OPŠTINA NIKŠIĆ

INFORMACIJA O STANJU ŽIVOTNE SREDINE ZA TERITORIJU

OPŠTINE NIKŠIĆ ZA 2011. GODINU

Avgust 2012. godine

Informacija o stanju životne sredine za teritoriju opštine Nikšić za 2011. godinu

Na osnovu člana 13 stav 1 tačka 1 alineja 4 i člana 40 Statuta opštine Nikšić („Sl. list RCG“ – opštinski propisi˝, br. 20/04 i 43/06, ˝Sl. list CG –opštinski propisi˝, br. 24/10 i 26/10), člana 45 tačka 22 Zakona o lokalnoj samoupravi („Sl. list RCG“, br. 42/03, 28/04, 75/05 i 13/06, ˝Sl. list CG˝ br. 88/09, 03/10 i 38/12) i člana 28 Odluke o lokalnoj upravi („Sl. list RCG - opštinski propisi“, br. 28/05, 40/05, 18/06 i 4/07), „Sl. list CG – opštinski propisi“, br. 2/07, 4/08, 34/08, 36/08 i 18/11), saglasno Programu rada Skupštine opštine Nikšić za 2012. godinu („Sl. list CG – opštinski propisi“, br. 1/12), Služba za zaštitu životne sredine opštine Nikšić podnosi

INFORMACIJU O STANJU ŽIVOTNE SREDINE

ZA TERITORIJU OPŠTINE NIKŠIĆ ZA 2011. GODINU

UVOD

Opština Nikšić obuhvata centralni i zapadni dio Crne Gore sa površinom od 2.065 km2, odnosno oko 15% teritorije što je čini, po površini, najvećom opštinom države. Nalazi se na prosječnoj nadmorskoj visini od 630 m. Grad ima povoljan položaj, na pravcima koji povezuju primorje i kontinentalni dio Balkanskog poluostrva. Reljef se karakteriše brojnim elementima vertikalne razuđenosti, geološko-litološkog sastava, hidroloških i sl. Ovo je izrazito brdsko-planinsko područje sa razvijenim oblicima reljefa i složenošću hidroloških objekata. Nikšićko polje predstavlja zatvorenu krašku depresiju, okruženu višim zemljištem, prosječne visine 1200 m i razuđenog je oblika, sa brojnim uzvišenjima, kao što su Trebjesa, Studenačke glavice i dr. Teren polja predstavlja krečnjačku zaravan, prekrivenu fluvioglacijalnim naslagama prosječne debljine 15 m. Karstni reljef omogućio je raznovrsne, karakteristične hidrografske forme: oko 300 vrela, 30 tokova (od kojih nastaje rijeka Zeta, čije su najveće pritoke Bistrica, Mrkošnica i Gračanica), 866 ponora (najveći je Slivlje), oko 30 estavela (najveća je Gornjepoljski vir) i jedno intermitentno vrelo (Vidov potok). Na teritoriji opštine Nikšić nalaze se i vještačka jezera: Krupac, Slano, Vrtac, Liverovići, Grahovsko i Bilećko jezero.

Klima Nikšićkog polja je ugodna, pošto se osjećaju primorski uticaji, a uticaj kontinentalnosti najvidljiviji je u većim dnevnim i godišnjim temperaturnim amplitudama.

Informisanje o stanju životne sredine je važan faktor u procesu upravljanja zaštitom životne sredine. Kontinuirana kontrola i praćenje stanja životne sredine (monitoring životne sredine) zakonska je obaveza države, definisana Zakonom o životnoj sredini („Sl. list RCG“, br. 48/08). Članom 32 pomenutog zakona definisano je da država obezbjeđuje kontinuirano praćenje stanja životne sredine.

______________________________________________________________________________

Služba za zaštitu životne sredine 1


Monitoring životne sredine predstavlja sistematsko mjerenje, ispitivanje, i ocjenjivanje indikatora stanja i zagađenja životne sredine, tj. praćenje parametara životne sredine (voda, vazduh, zemljište, biodiverzitet itd).

Na osnovu dostupnih podataka sa mjernih mjesta o stanju životne sredine dobija se uvid u promjene kvaliteta i kvantiteta životne sredine, emisiju zagađujućih materija i korišćenje prirodnih resursa. Realizacija programa monitoringa životne sredine jedan je od osnovnih zadataka iz oblasti zaštite životne sredine, jer rezultati monitoringa čine osnovu za izradu godišnjeg izvještaja o stanju životne sredine - osnovnog dokumenta kojim se daje ocjena ukupnog stanja životne sredine u Crnoj Gori kao i preporuke u planiranju politike zaštite životne sredine.

Služba za zaštitu životne sredine opštine Nikšić je pripremila Informaciju o stanju životne sredine na teritoriji opštine Nikšić za 2011. godinu koristeći podatke iz Informacije o stanju životne sredine u Crnoj Gori za 2011. godinu (Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore), kao i raspoložive podatke monitoringa od relevantnih institucija (Hidrometeorološki zavod Crne Gore i dr.).

Informacija o stanju životne sredine za teritoriju opštine Nikšić za 2011. god. predstavlja prikaz stanja životne sredine, po pojedinim segmentima – vazduh, voda, zemljište, otpad, biodiverzitet i radioaktivnost, koji je baziran na dostupnim podacima iz različitih izvora, proračunima na osnovu dobijenih podataka kao i na stručnim analizama. Riječ je o jednom značajnom dokumenatu iz oblasti životne sredine u opštini, s obzirom da donosi procjenu kako trenutnog stanja životne sredine tako i preporuke u cilju poboljšanja postojećeg stanja i ublažavanja pritisaka na životnu sredinu putem sprovođenja adekvatnih mjera.

I Prikaz stanja životne sredine po segmentima:• Vazduh• Klimatske promjene• Vode• Zemljište• Otpad• Biodiverzitet• Buka u životnoj sredini• Radioaktivnosti u životnoj sredini sa procjenom radiološkog opterećenja stanovništva

II Predlog mjera u cilju poboljšanja postojećeg stanja

______________________________________________________________________________



I PRIKAZ STANJA ŽIVOTNE SREDINE PO SEGMENTIMA

Prikaz stanja životne sredine po segmentima daje detaljan opis i ocjenu stanja prema pojedinim segmentima životne sredine za 2011. godinu. Na osnovu dostupnih podataka i detaljne analize rezultata ispitivanja, dobija se precizna i jasna informacija o stepenu zagađenja pojedinih segmenata životne sredine. Posebna pažnja posvećena je podacima koji upućuju na prekoračenje zakonom propisanih graničnih vrijednosti, jer su te vrijednosti osnov za pronalaženje uzroka zagađenja i definisanja prijedloga mjera za poboljšanje postojećeg stanja. Takođe, dobijeni podaci u najvećem broju slučajeva upoređivani su sa rezultatima iz prethodnih godina kako bi se uočile promjene u pojedinim segmentima životne sredine.

1. KVALITET VAZDUHA

Donošenjem Pravilnika o načinu i uslovima praćenja kvaliteta vazduha ("Službeni list CG", br. 21/2011) propisan je način praćenja kvaliteta vazduha i prikupljanje podataka, kao i referentne metode mjerenja, kriterijumi za postizanje kvaliteta podataka, obezbjeđivanje kvaliteta podataka i njihova validacija.

Uredbom o graničnim vrijednostima sadržaja zagađujućih materija u tečnim gorivima naftnog porijekla ("Službeni list CG", br. 39/10 od 20.7.2010. godine i 43/10) u Crnoj Gori je od 1. Januara 2011. godine zabranjena upotreba motornih benzina sa aditivima na bazi olova i regulisan sadržaj sumpora u tečnim gorivima naftnog porijekla u skladu sa propisima EU. Rezultati mjerenja na osnovu Programa praćenja kvaliteta goriva za motorna vozila u skladu sa standardom MEST EN 14724 za 2011/12. godinu pokazuju da je kvalitet goriva po osnovu parametara sa aspekta zaštite životne sredine bio zadovoljavajući, odnosno da nije bilo prekoračenja propisanih graničnih vrijednosti.

U skladu sa Uredbom o uspostavljanju mreže mjernih mjesta za praćenje kvaliteta vazduha ("Službeni list CG", br. 44/2010 od 30.7.2010. godine i 13/2011), nastavljene su aktivnosti koje sprovodi Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore na uspostavljanju Državne mreže za praćenje kvaliteta vazduha. Na mjernim mjestima Gradina (Pljevlja), Golubovci i Tivat izgrađena je potrebna infrastruktura i postavljena mjerna oprema (po prvi put), a u Baru i Nikšiću mjerna oprema je dislocirana na nove, Uredbom propisane lokacije.

______________________________________________________________________________



Slika 1. Automatska stacionarna stanica Nikšić

Na automatskim stacionarnim stanicama praćen je kvalitet vazduha u Podgorici, Nikšiću, Pljevljima i Baru. Mjerena je koncentracija sledećih parametara: sumpor dioksida (SO2), azot monoksida (NO), azot dioksida (NO2), ukupnih azotnih oksida (NOx), ugljen monoksida (CO), metana (CH4), nemetanskih ugljovodonika (NMHC), ukupnih ugljovodonika (THC), PM10 čestica, prizemnog ozona (O3), benzena, toluena, etilbenzena, o-m-p xilena (BTX). Kontinuirano su praćeni i meteorološki parametri: temperatura vazduha, brzina i smjer vjetra i relativna vlažnost vazduha.

U odnosu na predviđene parametre, zbog nedostatka opreme nije praćena koncentracija PM2,5

u Baru, Pljevljima i Nikšiću, kao ni koncentracija SO2 i NO2 u Pljevljima. Mjerenja na automatskim uzorkivačima i analizatorima (osim PM10) na svim mjernim mjestima su počela početkom aprila, jer su se mjerni instrumenti do tada nalazili na redovnom servisu.

Opremu koja je nedostajala za potpunu realizaciju programa monitoringa kvaliteta vazduha u okviru Državne mreže donirala je početkom 2012. godine Međunarodna agencija za atomsku energiju iz Beča (IAEA), što će omogućiti mjerenje koncentracija svih predviđenih parametra na svim mjernim mjestima u okviru Državne mreže.

Ocjena kvaliteta vazduha vršena je u skladu sa Uredbom o utvrđivanju vrste zagađujućih materija, graničnih vrijednosti i drugih standarda kvaliteta vazduha (“Sl. list CG” br. 45/08), (u daljem tekstu Uredba).

Na slici 1 prikazan je položaj automatske stacionarne stanice u Nikšiću u okviru zona kvaliteta vazduha na kojima je vršeno mjerenje tokom 2011. godine.

U skladu sa Uredbom o uspostavljanju mreže mjernih mjesta za praćenje kvaliteta vazduha ("Službeni list CG", br. 44/2010 od 30.7.2010. godine i 13/2011), teritorija Crne Gore podijeljena je tri zone (Tabela 1), koje su određene preliminarnom procjenom kvaliteta vazduha u odnosu na granice ocjenjivanja zagađujućih materija na osnovu dostupnih podataka o koncetracijama zagađujućih materija i modeliranjem postojećih podataka. Granice zona kvaliteta vazduha podudaraju se sa spoljnim administrativnim granicama opština koje se nalaze u sastavu tih zona.

Tabela 1. Zone kvaliteta vazduha

______________________________________________________________________________



Slika 2. Državna mreža za praćenje kvaliteta vazduha

1.1 Automatska stacionarna stanica - Nikšić – ulica Nika Miljanića–“Centar”

U Nikšiću je vršeno automatsko mjerenje: sumpor dioksida (SO2), azot monoksida (NO), azot dioksida (NO2), ukupnih azotnih oksida (NOx), prizemnog ozona (O3), PM10 čestica, sadržaj teških metala, benzo (a) pirena (BaP), relevantnih predstavnika PAH-s (markera benzo (a) pirena), ukupnih PAH-s u PM10 i meteoroloških parametara.

Na grafikonu 1. su prikazane koncentracije SO2 u vazduhu (maksimalne dnevne srednje vrijednosti) izmjerene tokom 2011. godine.

______________________________________________________________________________



Grafikon 1. Koncentracija SO2 u vazduhu-NikšićSve izmjerene vrijednosti sumpor dioksida posmatrane u odnosu na granične vrijednosti

(jednočasovne srednje vrijednosti i dnevne srednje vrijednosti ) za zaštitu zdravlja su tokom 2011.godine bile značajno ispod propisanih graničnih vrijednost od 300μg/m3, odnosno 110 μg/m3.

Na grafikonu 2 prikazane su koncentracije NO2 u vazduhu (maksimalne jednočasovne srednje vrijednosti) izmjerene tokom 2011. godine.

Grafikon 2. Koncentracija NO2 u vazduhu-Nikšić

Jednočasovne srednje koncentracije azot dioksida su bile ispod propisanih graničnih vrijednosti (200 μg/m3). Srednja godišnja koncentracija azot dioksida je takođe bila ispod propisane granične vrijednosti.

Na grafikonu 3. prikazane su koncentracije O3 u vazduhu (maksimalne dnevne osmočasovne srednje vrijednosti) izmjerene tokom 2011. godine.

______________________________________________________________________________



Grafikon 3. Koncentracija O3 u vazduhu-Nikšić

Maksimalna dnevna osmočasovna srednja vrijednost ozona je 1 put prelazila propisanu ciljnu vrijednost i to za mjesec maj.

Na grafikonu 4. prikazane su koncentracije PM10 u vazduhu (maksimalne dnevne srednje vrijednosti) izmjerene tokom 2011. godine.

Grafikon 4. Koncentracija PM10 u vazduhu-Nikšić

Srednje dnevne vrijednosti PM10 čestica su 147 puta (334 dana validnih mjerenja) prelazile propisanu graničnu vrijednost (50μg/m3), odnosno 54 puta granicu tolerancije za dnevnu srednju vrijednost (90μg/m3). Dozvoljeni broj prekoračenja je 35. Srednja godišnja koncentracija PM10 čestica iznosila je 55,19μg/m3, što je iznad propisane granične vrijednosti (40μg/m3). Na osnovu ovih rezultata može se konstatovati da je opterećenje ambijentalnog vazduha PM10 česticama na ovoj lokaciji veliko, i prelazi sve propisane granične vrijednosti i granice tolerancije.

PM10 čestice su analizirane na sadržaj teških metala za koje su propisani standardi kvaliteta vazduha na godišnjem nivou. Sadržaj olova, računato kao srednja vrijednost nedjeljnih uzoraka je bio ispod propisane granične vrijednosti. Na isti način vršene su analize uzoraka filtera na sadržaj arsena, kadmijuma, nikla i žive. Rezultati analize pokazuju da je sadržaj kadmijuma, nikla i arsena bio ispod ciljne vrijednosti propisane sa ciljem zaštite zdravlja ljudi i rokom postizanja do 2015. godine.

Srednja godišnja vrijednost sadržaja benzo(a)pirena prelazila je propisanu ciljnu vrijednost od 1ng/m3 i iznosila je 2,505 ng/m3.

______________________________________________________________________________



1.2 Uporedni rezultati mjerenja u mreži mjernih mjesta

Kvalitet vazduha, osim od količine emitovanih polutanata u vazduh zavisi od geografskih, klimatskih i drugih faktora.

Mjereni parametri na automatskim stacionarnim stanicama u Podgorici, Baru, Nikšiću iPljevljima ukazuju da su glavni razlozi zagađenja vazduha industrija, saobraćaj kao i individualna ložišta tokom grejne sezone.

Sumpor dioksid – SO2

Na grafikonu 5 prikazani su uporedni rezultati mjerenja SO2 u mreži mjernih mjesta.

Grafikon 5. Uporedni rezultati – SO2

Uzrok emisije SO2 je sagorijevanje fosilnih goriva iz industrijskih pogona, malih ložišta, kao i saobraćaj. Za industrijske centre su karakteristična sezonska variranja koncentracije SO2.

Izmjerene koncentracije SO2 tokom 2011. godine su nešto niže u odnosu na 2010. godinu i ispod su propisanih normi.

Azot dioksid – NO2

Na grafikonu 6. prikazani su uporedni rezultati mjerenja NO2 u mreži mjernih mjesta.

______________________________________________________________________________



Grafikon 6. Uporedni rezultati – NO2

Najznačajniji izvor antropogenog zagađenja atmosfere azotnim oksidima su fosilna goriva, odnosno njihovo sagorijevanje u industriji i proizvodnji električne energije, kao i emisije iz motora sa unutrašnjim sagorijevanjem.

Koncentracija ovog polutanta u vazduhu tokom 2011. godine bila je u okviru propisanih vrijednosti.

Prizemni ozon – O3

Na grafikonu 7. prikazani su uporedni rezultati mjerenja O3 u mreži mjernih mjesta.

Grafikon 7. Uporedni rezultati – O3

Prizemni ozon pripada grupi gasova sa efektom staklene bašte. Ključni je sastojak (tzv. ljetnjeg) fotohemijskog smoga, glavnog problema zagađenja mnogih svjetskih gradova. Povišenekoncentracije prizemnog ozona imaju štetne efekte na zdravlje ljudi i životnu sredinu uopšte.

Prosječne koncentracije prizemnog ozona tokom 2011.godine su bile na nivou koncentracija izmjerenih u 2010. godini.

______________________________________________________________________________



Praškaste materije radijusa manjeg od 10μm – PM10

Na grafikonu 8. prikazani su uporedni rezultati mjerenja PM10 u mreži mjernih mjesta.

Grafikon 8. Uporedni rezultati - PM10

Povećane koncentracije PM10 čestica, frakcije TSP (ukupne lebdeće čestice) koja je po preporukama WHO (Svjetska zdravstvena organizacija) od posebnog štetnog uticaja na ljudsko zdravlje, evidentirane su na svim mjernim mjestima i značajno utiču na lošiji kvalitet vazduha.

Na osnovu prikazanih rezultata može se zaključiti da je vazduh u urbanim zonama najopterećeniji sa PM10 česticama, koje se javljaju najčešće kao rezultat sagorijevanja goriva u velikim i malim ložištima, kao i u motorima sa unutrašnjim sagorijevanjem.1

1.3. Ocjena kvaliteta vazduha u Crnoj Gori

Kvalitet vazduha, osim od količine emitovanih polutanata u vazduh zavisi i od geografskih, klimatskih i drugih faktora.

Mjereni parametri na automatskim stacionarnim stanicama u Crnoj Gori ukazuju da su glavni razlozi zagađenja vazduha: industrija, saobraćaj kao i individualna ložišta tokom sezone grijanja.

Sve stacionarne stanice za kontrolu kvaliteta vazduha tokom 2011. godine bile su locirane u užim gradskim zonama, urbanim sredinama u blizini saobraćajnica, pa se kvalitet vazduha može tumačiti samo poređenjem sa graničnim vrijednostima i granicama tolerancije za zaštitu zdravlja ljudi.

1 NAPOMENA: Uredbom o utvrđivanju vrste zagađujućih materija, graničnih vrijednosti i drugih standarda kvaliteta vazduha (“Sl. list CG” br.45/08) definisane su granične vrijednosti sa granicom tolerancije za zaštitu zdravlja ljudi. Granica tolerancije za PM10 čestice je 100% za dnevnu srednju vrijednost na dan stupanja na snagu ove Uredbe, a smanjuje se svake naredne godine za određeni procenat dok se granica tolerancije ne smanji na 0% 2015. godine. Za godišnju srednju vrijednost granica tolerancije je 40% na dan stupanja na snagu ove Uredbe, a smanjuje se svake naredne godine za određeni procenat dok se granica tolerancije ne smanji na 0% 2015.godine. U skladu sa gore navedenim, za 2011. godinu granica tolerancije za dnevne srednje vrijednosti za PM10 čestice je 90μg/m3, a za godišnju srednju koncentraciju je 52,8μg/m3.

______________________________________________________________________________



Dakle, razmatranje uticaja kvaliteta vazduha na ekosistem nije bilo moguće, jer podrazumijeva mjerenja kvaliteta vazduha na lokacijama koje reprezentuju pozadinsko zagađenje.

Rezultati mjerenja kvaliteta vazduha pokazuju sledeće: Imisijske koncentracije sumpor dioksida i kao jednočasovne srednje i srednje dnevne

vrijednosti su značajno ispod propisanih graničnih vrijednosti. Koncentacija azot dioksida je na svim mjernim mjestima bila ispod graničnih vrijednosti.

Evidentirane dnevne varijacije i periodično značajno visoke koncentracije ovog polutanta, upućuju na dominantan uticaj saobraćaja na kvalitet vazduha u urbanim zonama. Svakako treba istaći i visoke koncentracije azot monoksida, posebno u blizini prometnih raskrsnica, kao još jedan pokazatelj da je saobraćaj veliki izvor azotnih oksida.

Trend visokih koncentracija PM10 čestica u urbanim i industrijsko-urbanim cjelinama nastavljen je i u 2011. godini.U Nikšiću se kontinuirani automatski monitoring sprovodi od sredine 2009. godine. Srednje dnevne vrijednosti PM10 čestica su tokom navedenih perioda od 2009. - 2011. godine prelazile gornje i donje granice ocjenjivanja za zaštitu zdravlja na svim lokacijama.Povećane koncentracije PM10 čestica, frakcije TSP koja je po preporukama WHO (Svjetska zdravstvena organizacija) od posebnog štetnog uticaja na ljudsko zdravlje, evidentirane su na svim mjernim mjestima (Podgorica, Nikšić, Bar i Pljevlja) i značajno utiču na lošiji kvalitet vazduha.Na svim mjernim mjestima broj prekoračenja srednje dnevne koncentracije PM10 čestica bio je iznad dozvoljenog, upoređujući ih sa dozvoljenim graničnim vrijednostima. Koncentracije teških metala u PM10 česticama bile su okviru propisanih normi.

Još jedan pokazatelj negativnog uticaja saobraćaja na kvalitet vazduha urbanih zona su i visoke koncentacije policikličnih aromatičnih ugljovodonika, markera benzo (a) pirena i samog benzo (a) pirena, čija srednja godišnja vrijednost u Nikšiću prelazi propisanu ciljnu vrijednost.

Maksimalne koncentracije prizemnog ozona se uočavaju tokom proljeća i ranog ljeta. Tokom 2011. godine broj prekoračenja prizemnog ozona se kretao od 1 u Nikšiću do 32 u Baru.

U Južnoj i Sjevernoj zoni u kojima je, u skladu sa Uredbom o uspostavljanju mreže mjernih mjesta za praćenje kvaliteta vazduha, neophodno unapređenje kvaliteta vazduha, najveći uticaj na lošiji kvalitet vazduha imaju praškaste materije radijusa ispod 10μm (PM10). Ovim zonama pripadaju: Berane, Bijelo Polje i Pljevlja (sjeverna zona) i Bar, Cetinje, Nikšić i Podgorica (južna zona).

Zaključak Kvalitet vazduha u Crnoj Gori, ocjenjivan sa aspekta globalnog pokazatelja sumpor dioksida je

dobrog kvaliteta. Koncentacija azot dioksida je takođe bila ispod graničnih vrijednosti. U Nikšiću srednja godišnja vrijednost benzo(a)pirena prelazila je dozvoljenu godišnju

ciljnu vrijednost. Na lošiji kvalitet vazduha u Nikšiću najviše su uticala prekoračenja koncentracije praškastih materija radijusa manjeg od 10μm (PM10). Ove čestice se najčešće javljaju kao rezultat aktivnosti industrijskih postrojenja, sagorijevanja goriva u velikim, malim ložištima i u

______________________________________________________________________________



motorima sa unutrašnjim sagorijevanjem. Značajan izvor mogu biti požari i vjetrom podignuta prašina, kao i emisije prašine sa malih i velikih odlagališta otpada i gradilišta.

2. KLIMATSKE PROMJENE

Inventar gasova staklene bašte predstavlja sastavni dio Nacionalnog Invetara emisija gasova. Metodologija izrade Inventara se odnosi na obradu godišnjih podataka o emisijama gasova, a istraživani interval je od 1990. do 2009. godine. Teritorijalni nivo je ukupna teritorija Crne Gore što je i uslov kod izvještavanja prema Konvenciji o prekograničnom zagađenju vazduha na velikim udaljenostima (CLRTAP) i Okvirnoj konvenciji Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC).

Na grafiku 9. prikazan je trend CH4 emisija (u tonama) po makrosektorima za period 1990.-2009. godina, gdje se jasno vidi da je doprinos emisije ovog gasa najveći iz Sektora poljorivrede.

Grafikon 9. Trend CH4 emisija(u tonama) po makrosektorima za period 1990.-2009.

2.1. Supstance koje oštećuju ozonski omotač

Zaštita ozonskog omotača je globalni problem koji traži globalno rješenje kroz koordinirane aktivnosti svih relevantnih faktora, ali uvijek treba imati na umu da u borbi za očuvanje ozonskog omotača nema malih akcija. Svaki pojedinac, čak i ako ne učestvuje u organizovanim aktivnostima i nije neposredno angažovan na polju proizvodnje, servisiranja i prometa rashladne i klimatizacione opreme, može odgovornim ponašanjem da doprinese očuvanju ozonskog omotača. Jedino tako možemo očekivati ostvarenje cilja, da se zaustavi razgradnja i započne regeneracija ozonskog omotača, kako bi život na zemlji i u budućnosti bio zaštićen od štetnog UV zračenja.

Crna Gora je 23. oktobra 2006. godine, putem sukcesije, postala strana potpisnica Bečke konvencije o zaštiti ozonskog omotača i Montrealskog protokola o supstancama koje oštećuju ozonski omotač, kao i četiri amandmana Montrealskog protokola. Kao nova država - članica

______________________________________________________________________________



Montrealskog protokola, Crna Gora je klasifikovana kao zemlja člana 5 Montrealskog protokola (zemlja u razvoju i zemlja sa niskom potrošnjim supstanci koje oštećuju ozonski omotač).

Kao konkretni koraci u implementaciji Montrealskog protokola 2007. god, usvojeni su i odobreni Nacionalni Program za eliminaciju supstanci koje oštećuju ozonski omotač i Plan konačne eliminacije CFC supstanci. Implementacijom ovih projekata Crna Gora je ispoštovala rokove konačnog eliminisanja CFC supstanci koje oštećuju ozonski omotač, tj. zabranila je potrošnju, odnosno uvoz CFC supstanci od 1. januara 2010.godine.

Plan eliminacije HCFC supstanci koje oštećuju ozonski omotač pripremila je Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore u saradnji sa UNIDO-om, kao implementirajućom agencijom.

HCFC supstance (hidrohlorofluorougljovodonici) koje se koriste kao alternativa za CFC supstance, su manje štetne ali njihov udio u tanjenju ozonskog omotača nije zanemarljiv. Pripadaju Aneksu C grupi I Montrealskog protokola i široko se koriste u nekoliko sektora npr. rashladni i klima sektor, sektor za ispjenjavanje i sl. Aneks C grupa I ima 40 supstanci ali najčešće se upotrebljavaju R-22, R-141b, R-142b, R-123, R-225. Tokom pripreme Plana utvrđeno je da se u Crnu Goru uvozi samo Freon R 22, koji se koristi za servisiranje rashladnih i klima uređaja.

Osnovna svrha donošenja Plana je da omogući Vladi Crne Gore da postepeno eliminiše potrošnju HCFC supstanci posebno u servisnom sektoru. Bez adekvatnih mjera za smanjenje tražnje za HCFC supstancama, Crna Gora ne bi mogla da ispuni zahtjeve odredbi Montrealskog protokola, tj rokove za eliminaciju ovih supstanci, i to:

• bazno stanje (osnovna potrošnja od koje se računa smanjenje potošnje HCFC supstanci) uzima se period od 2009.-2010. godine• zamrzavanje potrošnje na nivo baznog stanja -2013. godine• 10 % smanjenja mora biti do 2015. godine• 35% smanjenja do 2020. godine• 67,5 % smanjenja do 2025. godine• 97,5 % smanjenja do 2030. godine i• 100 % smanjenja do 2040. godine

Kao zemlja kandidat za pristupanje EU, Crna Gora će rokove za eliminaciju revidirati u skladu sa dinamikom procesa pristupanja EU za koju su ovi rokovi strožiji.

Postizanje ciljeva ka potpunoj eliminaciji HCFC-a vršiće se putem: uvoznih kvota i dozvola, ekoloških taksi, kontrolnih mjera (zabrana uvoza), smanjenja potrebe za HCFC supstance u sektoru rashladnih i klima uređaja putem prikupljenje i recikliranja rashladnih fluida i podizanja svijesti.

Plan eliminacije HCFC-a supstanci realizovaće se kroz investicione i neinvesticione aktivnosti u oblasti servisa rashladnih i klima uređaja u Crnoj Gori u periodu od 10 godina. S obzirom na vrstu potrebnog djelovanja, neophodno je da nadležne institucije Vlade Crne Gore, kao i privatni sektor budu u potpunosti uključeni u realizaciju ovog Plana.

Svjesna svojih odgovornosti na promovisanju zaštite ozonskog omotača kao i odredbi koje proizilaze iz Montrealskog protokola i Evropskog zakonodavstva, Vlada Crne Gore je usvojila Uredbu o supstancama koje oštećuju ozonski omotač i alternativnim supstancama („Sl.list CG“, br 05/11), čije će sprovođenje doprinijeti implementaciji Plana.

U skladu Uredbom o supstancama koje oštećuju ozonski omotač i alternativnim supstancama, u 2011.godini, Agencija za zaštitu životne sredine izdaje dozvole za obavljanje djelatnosti održavanja i/ili popravke i isključivanja iz upotrebe proizvoda koji sadrže supstance koje oštećuju ozonski omotač i/ili alternativne supstance.

______________________________________________________________________________



U 2011.godini u Crnu Goru je uvezeno ukupno 26.7t alternativnih supstanci-F gasova, kako čistih tako i u miješanom sastavu.

U tabeli 2 i grafikonu 10 prikazana je potrošnja supstanci koje oštećuju ozonski omotač.

Tabela 2. Potrošnja supstancikoje oštećuju ozonski omotač

Grafikon 10. Potrošnja supstanci koje oštećuju ozonski omotač (u tonama)

2.2. Analiza temperature vazduha i količine padavina za 2011.godinu

______________________________________________________________________________



Temperatura vazduha na teritoriji Crne Gore u toku 2011. godine je bila iznad klimatske normale. Najtoplija godina bila je na području Bara, Budve, Nikšića, Rožaja; prema raspodjeli percentile temperatura vazduha i kreće se u kategoriji ekstremno toplo.

Količina padavina se prema raspodjeli percentila kreće u kategorijama normalno (područje Pljevalja), sušno, vrlo sušno i ekstremno sušno.

Srednja temperatura vazduha u 2011.god. se kretala od 6.8°C na Žabljaku do 18.2°C u Budvi, u Podgorici 17.5°C. Odstupanja srednje temperature vazduha su bila iznad vrijednosti klimatske normale (1961-1990.) i kretala su se od 1.2°C u Ulcinju, Pljevljma i Plavu do 2.5°C u Rožajama, u Podgorici 1.8°C.

Na skali najvećih vrijednosti srednje temperature vazduha, 2011.godina je bila najtoplija na području Bara (do sada je bila najtoplija 2007.godina sa prosječnom temperaturom od 17.5°C), Budve (2007. godina, 17°C), Nikšića (do sada je bila najtoplija 2007. godina, 12.4°C), Rožaja (do sada je najtoplija bila 2008., i 2009. godina. sa prosječnom temperaturom od 9°C). U Podgorici, Herceg Novom, Ulcinju, Kolašinu, Cetinju, Danilovgradu u 2011. godini izmjerene su druge po redu najvisočije srednje temperature vazduha od kad se vrše mjerenja u tim opštinama.

Grafikon 11. Prosječna godišnja i 5-godišnja temperatura(°C)

Odstupanje od prosječne količine padavina je bilo negativno na području cijele Crne Gore. 2011.godina je godina sa najmanjom količinom padavina na području Podgorice, Bara, Herceg Novog, Budve, Cetinja, Danilovgrada i Bijelog Polja, druga po redu na području Nikšića (najmanja količina padavina izmjerena je 1953.godine 1096 l/m2), Kolašina (najmanje je izmjereno 1953.god. od 928 l/m2), Berana (najmanje je izmjereno 1953.god. 487 l/m2).

Tabela 3. Prosječna godišnja i 5-godišnja temperatura (°C)

______________________________________________________________________________



Grafikon 12. Godišnje i 5-godišnje količine padavine (mm)

3. VODE

Vodni potencijali čine jedan od osnovnih razvojnih potencijala Crne Gore. Po vodnim bogatstvima u odnosu na njenu površinu spada, u vodom najbogatija područja na svijetu. Ukupni oticaj je Qo=604 m3/s, a prosječni 44 l/s/km2 (svjetski prosječni oticaj je 6.9). Potencijali podzemnih voda su procijenjeni na oko 14 000 l/s.

Usvajanjem Direktive o vodama (Water Framework Directive 2000/60/EC-WFD), Evropska unija je u potpunosti obnovila svoju politiku u domenu voda. U Direktivi su formulisani određeni uslovi koji treba da omoguće sprovođenje usvojene politike održivog korišćenja voda i zaštite voda.

Osnovni cilj ove Direktive, je onaj koji se odnosi na dovođenje svih prirodnih voda u „dobro stanje“, tj. obezbjeđenje dobrog hidrološkog, hemijskog i ekološkog statusa voda. Namjena Direktive je da uspostavi okvire za zaštitu površinskih voda, ušća rijeka u more, morskih obalskih i podzemnih voda radi:

• Sprječavanja dalje degradacije, zaštite i unapređenja statusa akvatičnih ekosistema;• Promovisanja održivog korišćenja voda koje se bazira na dugoročnoj politici zaštite raspoloživih vodnih resursa;• Progresivnog smanjenja zagađenja površinskih i podzemnih voda;• Smanjenje efekata poplava i suša, itd.

______________________________________________________________________________



Pored navedenog, radi korišćenja i zaštite površinskih i podzemnih voda Zakon o vodama (”Sl. List RCG ”, br.27/07), predviđa i obavezu praćenja kvantitativnih i kvalitativnih parametara voda.

Voda je jedan od osnovnih i najugroženijih elemenata životne sredine i osnovni je pokazatelj opšteg stanja ambijenta. U tom smislu je potrebno u okviru regulative, organizovanja, planiranja, eksploatacije i drugih aktivnosti u vezi sa vodama ugraditi primjere i smjernice ”dobre prakse ” iz domena zaštite životne sredine, s obzirom na razvoj vodnih resursa i društva uopšte.

3.1. Ocjena stanja

Zakon o vodama (“Sl. list RCG“ , br. 27/07), član 75 i član 76 predstavlja zakonsku osnovu za zaštitu površinskih i podzemnih voda u Crnoj Gori, kojom se definiše kategorizacija i klasifikacija površinskih i podzemnih voda. Našim zakonskim propisima kao i Uredbom o klasifikaciji I kategorizaciji površinskih i podzemnih voda (”Sl. list CG” , br. 2/07) izvršena je klasifikacija i kategorizacija površinskih i podzemnih voda na kopnu i priobalnih morskih voda u Crnoj Gori.

Stalna kontrola kvaliteta površinskih voda u Crnoj Gori obavlja se radi procjene kvaliteta vode vodotoka, praćenja trenda zagađenja i očuvanja kvaliteta vodnih resursa. Ispitivanja kvaliteta vode na izvorištima služe za ocjenu ispravnosti voda za potrebe vodosnabdijevanja i rekreacije stanovništva u cilju zaštite izvorišta i zdravlja stanovništva.

Prema namjeni vode se dijele na:Vode koje se mogu koristiti za piće i prehrambenu industriju na osnovu graničnih vrijednosti

50 parametara i razvrstavaju se u četiri klase, i to:• Klasa A – vode koje se u prirodnom stanju, uz eventualnu dezinfekciju, mogu koristiti za piće;• Klasu A1 – vode koje se poslije jednostavnog fizičkog postupka prerade i dezinfekcije mogu koristiti za piće;• Klasu A2 – vode koje se mogu koristiti za piće nakon odgovarajućeg kondicioniranja(koagulacija, filtracija i dezinfekcija);• Klasu A3 – vode koje se mogu koristiti za piće nakon tretmana koji zahtijeva intenzivnu fizičku, hemijsku i biološku obradu sa produženom dezinfekcijom i hlorinacijom, odnosno koagulaciju, flokulaciju, dekantaciju, filtraciju, apsorbciju na aktivnom uglju i dezinfekciju ozonom ili hlorom.Vode koje se mogu koristiti za ribarstvo i uzgoj školjki klasifikuju se na osnovu 10

parametara u klase i to:• Klasu S – vode koje se mogu koristiti za uzgoj plemenitih vrsta ribe (salmonida);• Klasu Š – vode koje se mogu koristiti za uzgoj školjki;• Klasu C- vode koje se mogu koristiti za uzgoj manje plemenitih vrsta riba (ciprinida).Vode koje se mogu koristiti za kupanje razvrstavaju se u dvije klase, i to:• Klasa K1 – odlične,• Klasa K2 – zadovoljavajuće.

Da bi se utvrdilo da li se površinske i podzemne vode na kopnu i priobalne morske vode nalaze u određenoj klasi vrši se praćenje kvalitativnih i kvantitativnih parametara voda od strane organa državne uprave nadležnog za hidrometeorološke poslove (Hidrometeorološki zavod Crne

______________________________________________________________________________



Gore), a prema godišnjem Programu sistematskog ispitivanja kvantiteta i kvaliteta površinskih i podzemnih voda.

Mreža stanica za kvalitet površinskih voda na teritoriji Crne Gore obuhvata 13 vodotoka sa 36 mjernih profila, tri prirodna jezera sa 11 profila i obalno more sa 19 mjernih profila.

Ispitivanje kvaliteta površinskih voda u Crnoj Gori u 2011.g. izvršeno je u 4 planirane serije, u periodu jun-okotobar , kojima je obuhvaćen period malih voda, kada je zagađenje voda najveće.

Saprobiološka mjerenja su sprovodena u dvije serije, jun i avgust, reprezentativne za karakteristični biološki ciklus na obalama i u vodi vodotoka.

U okviru postojeće mreže stanica, ispitivan je kvalitete vode rijeke Zete na četiri profila (Tabela 1)

Tabela 4. Mreža stanica za kvalitet površinskih voda na rijeci Zeti

ZETA

Vidrovan 4Duklov most 4Danilovgrad 4

Vranjske njive 4Napomena: Broj uz mjerni profil označava broj serija uzorkovanja u protekloj godini

3.1.1.Površinski vodotoci

Mreža stanica za kvalitet površinskih voda u Crnoj Gori obuhvata 13 vodotoka sa 36 mjernih profila, tri prirodna jezera sa 11 mjernih profila i obalno more (uključujući i zatvorene lučke akvatorijume).

Ispitivanje kvaliteta površinskih voda u Crnoj Gori u 2011. godini izvršeno je u 4 planirane serije, u periodu jun-oktobar (Skadarsko jezero i u novembru), kojima je obuhvaćen period malih voda, kada je zagađenje voda najveće.

Kvalitet vode vodotoka kontrolisan je u 4 serije.

BPK5- biološka potrošnja kiseonika

Biohemijska potrošnja kiseonika je količina kiseonika koja je potrebna da se izvrši biološka oksidacija prisutnih, biološki razgradljivih, sastojaka vode. Ovaj parametar definiše ocjenu zagađenosti voda i efikasnost postupka prečišćavanja otpadnih voda.

______________________________________________________________________________



Grafikon 13. BPK5 u rijeci Zeti izraženo u mg/l

Sadržaj fosfata

Fosfati su veoma značajni. U prirodi njihovo pojavljivanje može biti uzrokovano zagađenjem od organskih pesticida koji sadrže fosfate. Padavine mogu uzrokovati spiranje različitih količina fosfata sa poljoprivrednih zemljišta u recipijent. Ortofosfati su proizvodi pirodnih procesa i mogu se pronaći u kanalizacionim sistemima.Fosfati stimulišu rast planktona i vodenih biljaka koje ribe koriste za ishranu. Ovaj rast može dovesti do povećanja broja riba i popravljanja opšteg stanja voda, ali pretjerana količina fosfata u vodotocima izaziva nekontrolisano razmnožavanje algi i vodenih biljaka što povećava potrošnju kiseonika i dovodi do njegovog deficita. Sve navedeno dovodi do procesa eutrofikacije.

Fosfati nijesu otrovni za ljude i životinje, osim u koliko se ne pojavljuju u veoma velikim koncentracijama. Problemi sa varenjem se mogu javiti pri unošenju veoma visokih količina fosfata.

Grafikon 14. Sadržaj fosfata u rijeci Zeti izraženo u mg/lSadržaj nitrata

Jedinjenja koja sadrže azot se u vodotocima ponašaju kao nutrijenti i izazivaju nedostatak kiseonika i time utiču na izumiranje živog svijeta. Glavni izvori zagađenja azotnim jedinjenjima su komunalne i industrijske otpadne vode, septičke jame, upotreba azotnih vještačkih đubriva u poljoprivredi i životinjski otpad. Bakterije u vodi veoma brzo prevode nitrate u nitrite.

______________________________________________________________________________



Uticaj nitrita na zdravlje ljudi je veoma negativan, jer reaguju direktno sa hemoglobinom u krvi proizvodeći met-hemoglobin koji uništava sposobnost crvenih krvnih zrnaca da prenose kiseonik.

Na osnovu rezultata ispitivanja kvaliteta površinskih voda može se zaključiti da su izmjerene vrijednosti za nitrate u granicama dozvoljenih koncentracija.

Grafikon 15. Sadržaj nitrata u rijeci Zeti izraženo u mg/l

Tabela 5. Klasa kvaliteta voda u 2011. GodiniVodotok

Mjerni profil

Zahtijevanaklasa

Nađene klase – po parametrimapH El.provo

d.OdnosCa/Mg

mol

Suspen.

materije

Temp.

ºC

%Zas.

BPK5

Zeta

Vidrovan A1SK1 A1 A A2 A,S A A A2

Duklov most A2CK2

A A1 A3 A2,C A2 VK A3

Danilovgrad

A2CK2 A A A3 A,S A2 A2 A1

Vranjske njive

A2CK2 A A A3 A,S A2 A1 A2

Vodotok

Mjerni profil

Zahtijevanaklasa

Nađene klase – po parametrimaHPK Gvožđe Amonij

akHloridi Sulfat

iFosfa

ti

Zeta

Vidrovan A1SK1 A1 A A2 ,C A A VKDuklov most A2CK2

A2 A2 A3 ,C A1 A1 A3Danilovgrad

A2CK2 A2 A A3, C A A A3

Vranjske njive

A2CK2 A2 A1 A3, C A A A

VodotMjerni profil

Zahtijevana

Nađene klase – po parametrimaNitra Nitriti Fenoli DET. Uk.kol Uk. Fek.bakt.

______________________________________________________________________________



ok klasa ti iBakt.

Zeta

Vidrovan A1SK1 A A1,C A1,S A2 A1,S,K1

A1,Š,k1

Duklov most A2CK2

A VK,C A2,C A2 A2,C,K2

A2,Š,K2

Danilovgrad

A2CK2 A A3,C A1,S A3 A1,S,K1

A1,Š,K1

Vranjske njive

A2CK2 A VK,VK A1,S A2 A2,S,K2

A2,Š,K2

3.1.2.Ocjena stanja površinskih vodotoka

Situacija u pogledu vrste izvora zagađenja nije se promijenila u odnosu na raniji period. Kao i prethodnih godina najveći izvori zagađenja površinskih i podzemnih voda su komunalne otpadne vode, koje se najčešće u neprečišćenom obliku, ispuštaju u recipijent, na koncentrisan ili difuzan način. Uočljiv je trend rasta uticaja industrije, prije svega prehrambene, kao i malih i srednjih preduzeća.Treba pomenuti i uticaj saobraćajne infrastrukture i distribucije goriva.

Vodotok Zete je bio u propisanoj A1 klasi uzvodno i A2 klasi nizvodno od Nikšića, prema većini parametara. Karakteristično je da je i u najčistijem dijelu, kod Vidrovana, rijeka Zeta »napadnuta« zagađenjem. Problematični parametri u smislu povećanog sadržaja su:

nitriti - kod Duklovog mosta i Vranjskih njiva »Van klase«, a kod Danilovgrada u A3 klasi,

amonijačni jon - A3 klasa (osim kod Danilovgrada), fosfati - u A3 klasi, a kod Vidrovana »Van klase«. deterdženti - u A3 kod Vidrovana i Danilovgrada.

Veliki priliv organske materije i niski vodostaj kod Duklovog mosta, uslovili su velike vrijednosti kiseoničnih parametara;

saturacija je bila »van klase« i BPK5 u A3 klasi. Jonski odnos Ca/Mg je takođe bio poremećen duž čitavog toka. Značajno je istaći da su bakteriološki parametri svuda bili u propisanoj

klasi.

Saprobiološke karakteristike

Saprobni sistem se formira u interakciji organskog materijala od otpadnih voda i procesa truljenja izumrlih organizama biljnog i životinjskog svijeta. Izumrlu organsku materiju koriste za ishranu prisutni organizmi – saprofiti. Raznovrsnost i brojnost ovih organizama može biti indikator stepena zagađenja, ali i adaptacije organizama na povećan stepen zagađenosti. Svaka identifikovana vrsta ima svoju bioindikatorsku vrijednost.

Hidrobiološki uzorci su u 2011.godini uzimani u dvije serije uzorkovanja. Prvo uzorkovanje je obavljeno krajem juna, početkom jula, kad su još uvijek bili visoki vodostaji, ali su ekološke niše bile potpuno formirane. Drugo uzorkovanje

______________________________________________________________________________



je obavljeno polovinom avgusta, u periodu malih voda. U ovom periodu na obalama vodotoka, posebno gdje su naselja u blizini, konstatovali smo prisustvo raznog otpada, plastike, kesa, metalnog otpada, auto guma, životinjskog otpada i sl. Kamenje je bilo prekriveno zelenim algama. Meteorološki i hidrološki uslovi (temperatura vazduha i mali vodostaj rijeka), u kombinaciji sa prilivom zagađenja iz, dominantno komunalnih otpadnih voda, posebno u srednjim i donjim tokovima rijeka, uslovili su pojavu i brojnost vrsta, koje su karakteristične za zagađene zone.

Srednji i donji tokovi, pod uticajem naselja i industrije, prelaze u II klasu, do gornje granice II klase.

Zeta nizvodno od Duklovog mosta pripada ß mezosaprobnoj zoni saprobnog kvaliteta vode.

Tabela 6. Klase kvaliteta voda Zete u 2011. godini Mjerni period jun avgust

Vodotok Mjerni profil Saprobni indeksZeta Vidrovan 1.3 1.5

Duklov most 1.6 1.7Danilovgrad 1.6 1.7Vranjske njive 1.7 1.8

Tabela 7.: Klase kvaliteta voda u 2011.g.Profil HCO3

-

mg/lTvrdoć

adHº

Ca2+

mg/lMg2+

mg/lCa2+/ Mg2+

mg/l

Na2+

mg/lK2+

mg/l

Vidrovan 163 6.5 37.3 6.4 3.5 1.7 0.4Duklov most

229 10.2 63.6 7.0 5.5 10.0 2.9

Danilovgrad

213 8.4 49.2 6.4 4.6 3.6 0.6

Vranjske njive

200 8.6 53.6 6.1 5.3 3.9 0.5

Tabela 8.: Klase kvaliteta voda u 2011.g.Profil Fe2+

mg/lNH4

+

mg/lCl-

mg/lSO4

2-

mg/lPO4

3-

mg/lNO3

-

mg/lNO3

-

mgN/lVidrovan 0.05 0.02 5.6 7.1 0.12 1.45 0.001Duklov most

0.18 0.23 14.9 14.9 0.09 3.24 0.013

Danilovgrad

0.05 0.05 7.2 7.9 0.09 5.08 0.006

Vranjske njive

0.07 0.17 6.2 9.3 0.09 2.03 0.036

Tabela 9. Klase kvaliteta voda u 2011.g.Profil Fenoli

mg/lDeterg.

mg/lAer.žive

klicemg/l

Ukupne koli.klice

mg/l

Ukupne fek.klice

mg/l

______________________________________________________________________________



Vidrovan 0.000 0.007 1143 696 194Duklov most

0.003 0.012 1678 4750 243

Danilovgrad

0.001 0.023 412 256 161

Vranjske njive

0.000 0.010 146 1513 388

3.1.3. Ocjena kvaliteta vode za piće

Svjetska zdravstvena organizacija (WHO) je kvalitet vode za piće svrstala u dvanaest osnovnih pokazatelja zdravstvenog stanja stanovništva jedne zemlje što potvrđuje njenu značajnu ulogu u zaštiti i unapređenju zdravlja. Voda koja se koristi za piće, pripremanje hrane i održavanje lične i opšte higijene mora zadovoljiti osnovne zdravstvene i higijenske zahtjeve: mora je biti u dovoljnoj količini; ne smije da utiče nepovoljno na zdravlje, tj. da sadrži toksične i karcinogene supstance, kao ni patogene mikroorganizme i parazite.

Voda ima veliki fiziološki, higijenski, epidemiološki i tehnološko – ekonomski značaj. Higijensko epidemiološki značaj vode zavisi od njenih fizičkih, hemijskih i bioloških osobina. Ove osobine uslovljene su kruženjem vode u prirodi, sposobnošću vode i zemljišta da se samoprečišćavaju, kao i od zagađivanja voda i zemljišta tečnim i čvrstim otpadom iz domaćinstava, industrije i sa javnih obradivih površina.

Nedovoljna snabdjevenost vodom i higijenski neispravna voda mogu dovesti do širenja brojnih zaraznih i nezaraznih oboljenja.

Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za piće, (Sl.list SRJ br.42/98) predviđena su sledeća ispitivanja: osnovni, periodični pregled, pregled vode iz novih zahvata i pregled na osnovu higijensko-epidemioloških indikacija. Pregledi obuhvataju mikrobiološke, biološke, fizičke, fizičkohemijske i hemijske pokazatelje ispravnosti.

Na osnovu rezultata ispitivanja higijenske ispravnosti vode za piće i sanitarno higijenskog stanja vodovodnih objekata može se zaključiti:

• U 2011.godini na teritoriji Crne Gore ukupno je analizirano 14 503 uzoraka voda za piće sa gradskih vodovoda i drugih javnih objekata vodosnadbijevanja. Od navedenog broja kod 7452 uzoraka vršena je mikrobiološka analiza, a kod 7031 vršeno je fizičko-hemijsko ispitivanje.

• Prema rezultatima mikrobioloških ispitivanja 14.6% ispitanih uzoraka hlorisanih voda ne zadovoljava propisane norme higijenske ispravnosti, najčešće zbog povećanog ukupnog broja bakterija i identifikovanja fekalnih indikatora.

• Na osnovu rezultata fizičko-hemijskih ispitivanja 11.3% ispitanih uzoraka hlorisanih voda nije odgovaralo propisanim kriterijumima.

• Pregledom sanitarno-higijenskog stanja konstatovano je da nijesu uspostavljene sve zakonom propisane zone sanitarne zaštite, jer većina vodozahvata posjeduje samo neposrednu zonu zaštite. Rezervoari koji postoje na nekoliko gradskih vodovoda nijesu na adekvatan način sanitarno zaštićeni.

• Razvodna mreža većine gradskih vodovoda je dosta stara i iz tog razloga su česti kvarovi, kao i značajni gubici na mreži što, pored ostalog, predstavlja i epidemiološki rizik.

______________________________________________________________________________



• Dezinfekcija vode se ne sprovodi kontinuirano na svim gradskim vodovodima (posebno oni koji imaju manji broj ekvivalent stanovnika). Sa izuzetkom nekoliko velikih gradskih vodovoda, ne postoji automatsko doziranje i registracija nivoa rezidualnog hlora.

• U skladu sa važećim propisima higijenske ispravnosti voda za piće se kontroliše kroz osnovna i periodična ispitivanja, a prema broju ekvivalent stanovnika, kompletna ispitivanja bezbijednosti vode se ne rade na većini vodovoda i ako ih na to obavezuje važeći Pravilnik o higijenskoj ispravnosti vode za piće.

Grafikon 16. Rezultati fizičko-hemijskih ispitivanja uzoraka hlorisane vode za piće

Grafikon 17. Rezultati mikrobioloških ispitivanja uzoraka hlorisane vode za piće

______________________________________________________________________________



Grafikon 18. Rezultati fizičko-hemijskih analiza nehlorisane vode za piće

Grafikon 19. Rezultati mikrobioloških analiza nehlorisane vode za piće

Zaključak

U strukturi izvora zagađivanja nije bilo većih promjena ni u 2011. godini. Netretirane industrijske i komunalne otpadne vode predstavljaju ključne izvore zagađenja voda u Crnoj Gori. Takođe se može reći da je jedan od najznačajnijih uzroka zagađenja površinskih i podzemnih voda neodgovarajuće stanje kanalizacionih infrastruktura, odnosno neadekvatno sakupljanje i prečišćavanje otpadnih voda. Katastar izvora zagađivača, kao osnovni instrument u politici donošenja mjera i planova sprečavanja i/ili smanjenja emisije zagađenja ne postoji.

S obzirom na prirodne karakteristike teritorije Crne Gore, prostorni i vremenski raspored resursa voda i međusobnu interakciju korišćenja voda, zaštite voda i zaštite od voda, neophodno je da se vodama na čitavoj teritoriji Crne Gore upravlja jedinstveno, kompleksno i racionalno.

4. ZEMLJIŠTE

Pod zemljištem se podrazumijeva površinski sloj zemljine kore. Nastalo je od matičnog supstrata iz litosvere pedogenskim procesima, djelovanjem klime, vode i živih organizama. Zemljište

______________________________________________________________________________



je obnovljivo ako se razumnim korištenjem ne uništava već obnavlja. I ako se zemljište ubraja u obnovljive resurse čovjek svojom aktivnošću sve više ugrožava zemljišni fond, pri čemu pored zagađivanja poseban problem predstavlja trajno uništavanje obradivih površina. U slučaju trajnog isključenja zemljišta, zemljište se više ne može dovesti u prvobitno stanje. Uzroci trajnog isključenja zemljišta su: izgradnja saobraćajnica, stanbenih naselja, industrijskih i energetskih objekata.

Korišćenjem zemljišta često dolazi do poremećaja ravnoteže pojedinih sastojaka, što neminovno dovodi do njegovog oštećenja. Zemljište bi trebalo posmatrati kao multifunkcionalni sistem, a ne kao skup fizičkih i hemijskih svojstava.Osim što je izvor hrane, vode, ono je izvor biodiverziteta i životna sredina za ljudska bića. Stoga, jedna od mjera zaštite i očuvanja zemljišta je sprovođenje monitoringa zemljišta, što predstavlja preduslov očuvanja kvalitetnog života ali i opstanka živog svijeta.

Teški metali se prirodno nalaze u zemljištu, u određenim koncentracijama, i vode porijeklo od matične stijene, odnosno supstrata na kojem je zemljište nastalo. U površinskim horizontima zemljišta često se mogu naći i teški metali koji nijesu geohemijskog već antropogenog porijekla, odnosno, dospjeli su u zemljište kao posljedica različitih ljudskih aktivnosti (industrija, sagorijevanje fosilnih goriva, primjena agrohemikalija, atmosferska depozicija itd.).

Pored ovih neorganskih zagađujućih materija u zemljištu su često prisutne i brojne organske zagađujuće materije koje zbog niske biodegradabilnosti nazivamo perzistentnim (perzistentni organski polutanti tzv. POPs) u koje spadaju policiklični aromatični ugljovodonici (PAH), polihlorovani bifenili (PCB) i ostaci pesticida i njihovih metabolita.

Urbana zemljišta, u odnosu na ruralna, često su više izložena antropogenom uticaju zbog veće gustine naseljenosti, inteziteta saobraćaja, blizine industrije itd. Dugotrajno unošenje zagađujućih materija u zemljište može dovesti do smanjenja njegovog puferskog kapaciteta što kao posljedicu može imati trajnu kontaminaciju zemljišta i podzemne vode.

Postoji nekoliko putanja kojima kontaminanti iz zemljišta mogu dospjeti u ljudski organizam. Najvažnija od njih je putanja zemljište-uobičajene ljudske aktivnosti, kada čovjek dolazi u kontakt sa zemljištem boraveći u parkovima, na igralištima, stambenim zonama, industrijskim, komercijalnim i drugim objektima. Druga po značaju je putanja zemljište-korisne biljke-čovjek, kada čovjek dolazi u dodir sa kontaminantima posredno, preko biljaka koje gaji na zagađenim zemljištima.

U cilju određivanja kvaliteta zemljišta, odnosno utvrđivanja sadržaja opasnih i štetnih materija u zemljištu u toku 2011.godine, izvršeno je uzorkovanje i analiza zemljišta u blizini 10 gradskih naselja u Crnoj Gori, od toga na dječijim igralištima u tri opštine. U ovim uzorcima je izvršena analiza na moguće prisustvo neorganskih materija (kadmijum, olovo, živa, arsen, hrom, nikal, fluor, bakar, molibden, bor, cink i kobalt) i organskih materija (policiklični aromatični ugljovodonici, polihlorovani bifenili, PCB kongeneri, organokalajna jedinjenja, triazini, ditiokarbamati, karbamati, hlorfenoksi i organohlorni pesticidi). Uzorci zemljišta u blizini trafostanica ispitivani su na mogući sadržaj PCB-a i na određenim lokacijama dioksina i furana. Rezultati ispitivanja su upoređivani sa maksimalno dozvoljenim koncentarcijama (u daljem tekstu MDK) normiranim Pravilnikom o dozvoljenim količinama opasnih i štetnih materija u zemljištu i metodama za njihovo ispitivanje (Sl.list RCG, 18/97).

Zahvaljujući svom najvažnijem svojstvu-plodnosti, tj. sposobnosti da pruža uslove za rast biljaka, zemljište je, prije svega, neophodan uslov opstanka kopnenih biljaka, koje iz njega usvajaju vodu, mineralne materije i kiseonik. Kako su pak biljke osnovni izvor hrane za životinje i čovjeka, to je zemljište neophodan uslov za opstanak ljudske populacije.

______________________________________________________________________________



4.1. Rezultati ispitivanja opasnih i štetnih materija u zemljištu na području opštine Nikšić

Na području opštine Nikšić uzorkovanje je izvršeno na pet lokacija, a ispitivano je 10 uzoraka i rezultati ispitivanja zagađenosti zemljišta u 2011.godini ukazuju na sljedeće:

• U zemljištu uzorkovanom na deponiji Željezare sadržaj neorganskih polutanata, kadmijuma(Cd), olova(Pb), arsena(As), hroma(Cr), nikla(Ni), fluora(F), bakra(Cu), cinka(Zn), bora(B) i molibdena(Mo) prevazilaze vrijednosti normirane Pravilnikom. Od organskih polutanata sadržaj poliaromatskih ugljovodonika (PAH) i sadržaj skoro svih PCB kongenera (izuzev PCB 194) kao i organokalajnih jedinjenja prelazi Pravilnikom normirane vrijednosti. U zemljištu uzorkovanom na lokaciji 200 metara udaljenoj od deponije Željezare sadržaj svih neorganskih i organskih polutanata je ispod vrijednosti normirane Pravilnikom.

• U uzorku br.1 zemljišta uzorkovanom na Katunu Latično na Goliji od neorganskih polutanata koncentracije kadmijuma, fluora i bora prevazilaze vrijednosti normirane Pravilnikom dok su svi ostali parametri u granicama MDK.

• U uzorku br.2 zemljišta uzorkovanog (300m udaljeno od mjesta uzorkovanja br. 1) na Katunu Latično na Goliji od neorganskih polutanata koncentracija fluora prevazilazi vrijednost normiranu Pravilnikom dok su svi ostali parametri u granicama MDK.

• U uzorku zemljišta uzorkovanog na lokaciji Nikšić Saobraćajnica 1 i 2 sadržaj fluora prevazilazi MDK normiranu Pravilnikom. Sadržaj svih ostalih neorganskih i organskih polutanata ne prevazilazi vrijednosti MDK normirane Pravilnikom.Na sledećim grafikonima je prikazan odnos koncentracija pojedinih teških metala u protekle

tri godine u uzorcima zemljišta sa lokacija deponija Željezare 1 i 2.

Grafikon 20. Odnos evidentiranih koncentracija hroma (Cr) u 2009, 2010 i 2011 g.

______________________________________________________________________________



Grafikon 21. Odnos evidentiranih koncentracija nikla (Ni) u 2009, 2010 i 2011 g.

Grafikon 22. Odnos evidentiranih koncentracija bakra (Cu) u 2009, 2010 i 2011g.

Grafikon 23. Odnos evidentiranih koncentracija cinka (Zn) u 2009, 2010 i 2011g.

______________________________________________________________________________



Grafikon 24. Odnos evidentiranih koncentracija kadmijuma (Cd) u 2009, 2010 i 2011.g.

Grafikon 25. Odnos evidentiranih koncentracija olova (Pb) u 2009, 2010 i 2011. g.

4.2. Dječija igrališta

Djeca su većinom više izložena uticaju kontaminanata iz zemljišta od odraslih ljudi. Postoji više razloga za to, a jedan od najvažnijih je običaj djece da tokom igre stavljaju prljave prste i igračke u usta i na taj način u svoj organizam unose značajno više zemljišta od odraslih osoba.

U jednoj studiji se precizira da djeca težine 10 kg koja borave u vrtiću 8 sati dnevno/250 dana godišnje u prosjeku dnevno unesu u digestivni sistem oko 0.2 g zemljišta dok je za maksimalni iznos data vrijednost od 3 g zemlje na dan (Danish Standards Association, 1995), dok je za odrasle ljude prosječan unos zemljišta u organizam procijenjen na 0.1g/dan (N & R Consult, 1990). Takođe, djeca su u odnosu na odrasle mnogo osjetljivija na negativne uticaje kontaminanata u organizmu.

Prije svega djeca imaju malu tjelesnu masu što uvećava njihovu relativnu izloženost kontaminentu (koja se izražava po kg tjelesne mase), zatim imaju mnogo veću gastrointestinalnu

______________________________________________________________________________



apsorbciju teških metala) i na kraju, ali podjednako značajno, njihov nervni sistem nije u potpunosti razvijen pa su mnogo osetljiiviji na neurotoksične metale kao što su Pb i Hg.

Monitoring kvaliteta zemljišta dječijih igrališta je po prvi put rađen u tri opštine. Analizirana su zemljišta uzorkovana sa tri dječija igrališta i to:

• Dječije igralište u Tivtu• Dječije igralište (Njegošev park) u Podgorici• Dječije igralište u Nikšiću

Sa navedene tri lokacije analizirano je šest uzoraka zemljišta.

Grafikon 26. Odnos koncentracija olova(Pb), nikla(Ni) i hroma(Cr) na dječijimigralištima

Kao što se sa grafikona vidi analiza zemljišta uzorkovanog na lokaciji dječijeg igrališta u opštini Nikšić nije pokazala odstupanja od MDK normiranih Pravilnikom.

Zaključak

U okviru ispitivanja mogućeg zagađenja zemljišta iz atmosfere (emisija koje nastaju kao rezultat industrijskih i tehnoloških procesa, sagorijevanja fosilnih goriva u industriji, kao i rada individualnih i lokalnih kotlarnica), ovim Programom su obuhvaćene lokacije u tri opštine sa industrijskim crnim tačkama: Podgorica, Nikšić i Pljevlja. U cilju postizanja što realnije slike stepena zagađenja, uzorkovanje je izvršeno na tri lokacije koje bi na najreprezentativniji način prikazale uticaj pomenutih industrijskih postrojenja na okolno zemljište: Srpska (KAP), Rubeža (Željezara Nikšić) i Komini (TE Pljevlja). Ispitivanje je obavljeno na ukupno šest uzoraka.

Rezultati analize uzoraka zemljišta u naselju Rubeža u 2011.godini nijesu pokazali negativne efekte rada Željezare u smislu povećanog sadržaja organskih i neorganskih polutanata u zemljištu.

Rezultati analize uticaja emisija iz motornih vozila su pokazali da su koncentracije olova (koji je neorganski indicator izduvnih gasova automobila) i poliaromatskih ugljovodonika (koji predstavljaju organske indikatore izduvnih gasova automobila), u zemljištu pored saobraćajnica, u granicama MDK.

Stepen zagađenja zemljišta usled neselektivno i nepropisno odlaganog industrijskog otpada je sagledavan kroz ispitivanje uzoraka zemljišta u blizini deponije Željezare u Nikšiću. Analizom su

______________________________________________________________________________



registrovane povećane koncentracije neorganskih polutanata (bakra, cinka, kadmijuma i bora), kao i organskih polutanata (PAH i PBC kongenera). U uzorcima zemljišta uzorkovanim u blizini deponije Željezare Nikšić, su u direktnoj vezi sa njenim neadekvatno odloženim otpadom.

5. UPRAVLJANJE OTPADOM

Osnovni pravni okvir za upravljanje otpadom u Crnoj Gori je Zakon o upravljanu otpadom („Sl. List CG“, br. 64, od 29. decembra 2011). Pod otpadom se podrazumijeva svaka materija ili predmet koju je imalac odbacio, namjerava da odbaci ili je dužan da odbaci.

Emisije toksičnih komponenti danas predstavljaju problem globalnih razmjera. Jedan od bitnih činilaca koji doprinosi povećanju ovih emisija jeste otpad i način postupanja sa otpadom.Neuređena odlagališta imaju neposredan uticaj na sve segmente životne sredine (vazduh, podzemne i površinske vode, zemljište, kao i ugrožavanje bukom).

Materije koje u najvećoj mjeri zagađuju vazduh, a emituju se sa deponija, su azotni i sumporni oksidi, poliaromatični ugljovodonici, dioksini, furani i teški metali. Sa neuređenih odlagališta se emituje i deponijski gas koji, kao nus-produkt procesa razgradnje deponovanog otpada, sadrži oko 50% metana. Kod neuređenih odlagališta je česta i pojava glodara koji predstavljaju prenosioce raznih zaraza.

Otpad se dijeli na više načina:• prema sastavu,• prema mjestu nastanka,• prema toksičnosti.

Opasan otpadOtpad koji sadrži elemente ili jedinjenja koja imaju jedno ili više od sljedećih opasnih

svojstava: eksplozivnost, reaktivnost, zapaljivost, nadražljivost, štetnost, toksičnost, infektivnost, kancerogenost, korozivnost, mutagenost, teratogenost, ekotoksičnost, svojstvo nagrizanja i svojstvo otpuštanja otrovnih gasova hemijskom ili biološkom reakcijom i osjetljivost/razdražljivost, kao i otpad iz kojeg, nakon odlaganja, može nastati druga materija koja ima neko od opasnih svojstava.

Neopasan otpadOtpad koji po sastavu i svojstvima nema neku od karakteristika opasnog otpada.Inertni otpadNeopasan otpad kod kojeg nije moguće izazvati značajnu fizičku, hemijsku ili biološku

promjenu, ne rastvara se, ne sagorijeva, nije biorazgradiv, ne zagađuje životnu sredinu, ne ugrožava zdravlje ljudi i čije ocjedne vode u kontaktu sa drugim materijama ne izazivaju reakcije i ekotoksično ne ugrožavaju kvalitet površinske ili podzemne vode.

Komunalni otpadOtpad nastao u domaćinstvima ili prilikom obavljanja djelatnosti koji je po svojstvima sličan

otpadu nastalom u domaćinstvima.Biološko razgradivi otpadOtpad koji je pogodan za anaerobnu ili aerobnu razgradnju (biootpad, papir i karton).Otpadna ambalaža

______________________________________________________________________________



Otpadna ambalaža je ambalaža ili ambalažni materijal koje su otpad, osim ostataka materijala koji nastaju prilikom izrade ambalaže;

Industrijski otpadOtpad koji nastaje u proizvodnim procesima u industriji i zanatstvu, a razlikuje se od

komunalnog otpada po svom sastavu i karakteristikama.Čak i ako se propisno prikuplja i odstranjuje, otpad koji se nekontrolisano proizvodi, ne

upotrebljava ponovo i ne reciklira, ne doprinosi zaštiti životne sredine, već joj šteti.Kako bi se postojeći resursi koristili racionalno i na održiv način potrebno je, najprije, vršiti

prevenciju nastanka otpada, odnosno smanjiti količine proizvedenog otpada (ne stvarati otpad nepotrebno). Neophodno je podsticati ponovnu upotrebu i reciklažu, a tek kao poslednju opciju planirati pravilno odstranjivanje otpada. Takav mehanizam upravljanja ne dozvoljava nekontrolisano jednokratno korišćenje resursa, već podstiče njihovu racionalnu upotrebu.

5.1 Postojeće stanje u Crnoj Gori

Komunalni otpad

Upravljanje komunalnim otpadom je tema koja je postala vodeći problem, kako u svijetu tako i u našoj zemlji. Količine proizvedenog otpada se znatno razlikuju od količine sakupljenog, prerađenog i odstranjenog otpada. Iako se otpad svakodnevno produkuje na teritoriji cijele Crne Gore, uslugom sakupljanja i odvoženja nijesu obuhvaćeni svi proizvođači otpada. Prema podacima dobijenim iz crnogorskih opština, sakupljanje otpada je obezbijeđeno uglavnom u centrima (gradovima, tj. urbanim cjelinama) jedinica lokalne samouprave, dok se otpad koji se stvara u ruralnim sredinama, odnosno selima i manjim naseljima, ne sakuplja. Procjenjuje se da je sakupljanjem otpada od strane komunalnih preduzeća obuhvaćeno oko 80% stanovništva koje živi u gradovima, dok se otpad koji se stvara u selima i manjim naseljima odlaže na neuređenim odlagalištima.

Emisije toksičnih komponenti u vodu, vazduh i zemljište, koje nastaju prilikom odlaganja otpada na neuređena odlagališta mogu se u velikoj mjeri redukovati korišćenjem naprednih sistema upravljanja otpadom. Nasuprot neuređenim odlagalištima, koja ne posjeduju mjere sanitarne zaštite, sanitarne deponije predstavljaju prihvatljiv način tretmana i sanitarno-tehnički uređen prostor za odlaganje otpada i njegovu eventualnu obradu. U Crnoj Gori postoji samo jedna izgrađena sanitarna deponija koja se nalazi u Podgorici.

Strateškim Master planom za upravljanje otpadom, u Crnoj Gori je predviđena izgradnja šest Regionalnih centara za obradu otpada. U skladu sa time, a okviru projekta MESTAP (Projekat ekološki osjetljivih turističkih oblasti), koji se realizuje u saradnji sa Svjetskom bankom, privode se kraju radovi na izgradnji Regionalnog centra za obradu otpada u Baru (za potrebe opština Bar i Ulcinj).

Opasan otpad

Opasni komunalni otpad nastaje kao rezultat aktivnosti u domaćinstvima i institucijama. Obzirom da ne postoje posebni mehanizmi za praćenje produkcije ove vrste otpada, i da se ona posmatra u sklopu ukupno proizvedenog komunalnog otpada, ne postoje podaci o njegovoj godišnjoj

______________________________________________________________________________



produkciji. Na osnovu pokazatelja u zemljama sličnog ekonomskog razvoja, Strateški master plan je procijenio da se godišnja proizvodnja opasnog otpada iz domaćinstava kreće oko 950 t.

Opasni industrijski otpad nastaje kao rezultat aktivnosti raznih tehnoloških postupaka. Iako je od 90-ih godina industrijska proizvodnja u Crnoj Gori u stagnaciji, a samim tim i godišnja proizvodnja opasnog otpada manja, ukupna količina ove vrste otpada je u stalnom porastu i predstavlja opasnost po životnu sredinu. Nameće se potreba za rješavanjem problema zbrinjavanja otpada nastalog tokom ekspanzivne proizvodnje velikih industrijskih sistema kao što su Kombinat aluminijuma Podgorica, Željezara Nikšić, Termoelektrana Pljevlja i drugi, u drugoj polovini prošlog vijeka, kao i otpada nastalog u malim i srednjim preduzećima. Projekat „Upravljanje industrijskim otpadom i čišćenje“, koji se realizuje u saradnji sa Svjetskom bankom, obuhvata moguću sanaciju prepoznatih ekoloških crnih tačaka: KAP (bazen crvenog mulja i odlagalište industrijskog otpada), Željezara Nikšić (odlagalište industrijskog otpada), Jadransko brodogradilište Bijela (odlagalište industrijskog otpada - grit), TE Pljevlja (odlagalište pepela i šljake „Maljevac“) i Gradac Pljevlja („Šuplja stijena“).

U Crnoj Gori ne postoji infrastruktura za odlaganje opasnog otpada, koja je tehnički i tehnološki riješena u skladu sa evropskim standardima.

ZaključakU Crnoj Gori, odlaganje predstavlja najzastupljeniji metod za odstranjivanje komunalnog

otpada. S obzirom da se u domaćinstvima uglavnom ne vrši primarna, niti sekundarna selekcija pojedinih frakcija otpada, skoro sav otpad završava na neuređenim odlagalištima, negativno utičući na sve segmente životne sredine.

U Crnoj Gori je evidentirano 273 neuređena odlagališta otpada različitog kapaciteta. Nasuprot neuređenim odlagalištima, koja ne posjeduju mjere sanitarne zaštite, radi poboljšanja uslova životne sredine i sprječavanja uticaja emisije toksičnih komponenti, postoji osnovana potreba za izgradnjom sanitarnih deponija, kao prihvatljivog načina tretmana i sanitarno-tehnički uređenog prostora sa sistemima za kontrolu, sakupljanje i tretman deponijskog gasa i procjednih deponijskih voda.

Postoji potreba za rješavanjem problema zbrinjavanja opasnog otpada nastalog usljed proizvodnih aktivnosti velikih industrijskih sistema kao što su Kombinat aluminijuma Podgorica, Željezara Nikšić, Termoelektrana Pljevlja i drugi. Redovan monitoring zemljišta koji se vrši na lokacijama odlagališta otpada pomenutih industrijskih postrojenja, kao i u njihovoj neposrednoj blizini, u kontinuitetu pokazuje negativan uticaj na segment zemljišta, što se evidentira kroz povećane koncentracije organskih i neorganskih polutanata. Iste zagađujuće materije utiču i na podzemne i površinske vode, vazduh i biodiverzitet.

Shodno tome, postoji evidentna potreba za izgradnjom odlagališta za opasni otpad koja su tehnički i tehnološki riješena u skladu sa evropskim standardima. Sa opasnim otpadom, čije je uništavanje moguće samo van Crne Gore, mora se postupati u skladu sa Bazelskom konvencijom o kontroli prekograničnog kretanja opasnog otpada i njegovog odlaganja.

5.2 Postojeće stanje u Nikšiću

Komunalni otpad

______________________________________________________________________________



Upravljanje komunalnim čvrstim otpadom u opštini Nikšić svedeno je na sakupljanje transport i odlaganje otpada sa gradskog područja i prigradskih naselja gdje je koncetracija stanovništva najveća. U opštini Nikšić ne sakupljaju se organizovano posebni tokovi otpada kao što su otpadna ulja, akumulatori i baterije.

Sadašnje stanje o količinama otpada u Nikšiću kao i Crnoj Gori je veoma teško procijeniti. Osnovni razlog za nedostatak podataka o kvalitativnoj i kvantitativnoj analizi otpada je nepostojanje valjanih evidencija. Količina proizvedenog otpada znatno se razlikuje od količine sakupljenog, preradjenog i odloženog otpada. Iako se otpad svakodnevno stvara na teritoriji cijele Crne Gore, uslugom sakupljanja i odvoženja nijesu obuhvaćeni svi proizvođači otpada.

Procijenjene količine komunalnog otpada za opštinu Nikšić su date u tabeli 10.

Tabela 10. Procijenjene količine komunalnog otpada za period od 2010-2013.god.Opština 2010 2011 2012 2013Nikšić 24220 t 24552 t 24891 t 25235 t

Na teritoriji opštine Nikšić je prisutan određeni broj nelegalnih deponija koje se pojavljuju na određenim lokacijama pored puteva i uz korita rijeka. Prema podacima iz Agencije za zaštitu životne sredine najznačajnija neuređena odlagališta u Nikšiću su data u Tabeli 11.

Tabela 11. Pregled evidentiranih neuređenih odlagališta otpada u Nikšiću, po lokacijama, vrsti otpada i njegovoj količini

Opasni komunalni otpad nastaje kao rezultat aktivnosti u domaćinstvima i institucijama. S obzirom da se ne prati proizvodnja ove vrste otpada posebno, već se posmatra u sklopu ukupno proizvedenog komunalnog otpada, ne raspolaže se podacima o njegovoj godišnjoj proizvodnji.

______________________________________________________________________________



Slika 3. Deponija Mislov do Zvanično gradsko odlagalište otpada je na lokaciji "Mislov do", koji se nalazi 6,5 km južno od

grada i ima status privremenog odlagališta. Detaljnim urbanističkim planom u blizini lokacije Mislov do predviđena je nova lokacija za Regionalnu sanitarnu deponiju koja bi svojim sadržajima ispunjavala sve zakonske uslove. Postojeća lokacija komunalne deponije nalazi se na glinovitoj terasi, a gornji sloj deponije nalazi se u ravni pristupnog puta. Površina deponije je 2 ha i prirodno je ograđena. Na postojećem privremenom odlagalištu Mislov do takođe se prikuplja, transportuje i odlaže i otpad koji ima karakter inertnog i neopasnog otpada od svih pravnih subjekata sa teritorije Opštine Nikšić, kao što su ustanove i ostali komercijalni i ne komercijalni objekti u gradu. Osim toga prikuplja se i odlaže na smetlište i otpad iz medicinskih ustanova (Opšta bolnica, Dom zdravlja i bolnica Brezovik) koji se na teritoriji Opštine Nikšić tretira kao komunalni otpad.

Selekcija reciklažnih materijala iz otpada vrši se na samom smetlištu i to na neorganizovan i nehigijenski način, pri čemu se uglavnom izdvajaju stari papir i metal. Reciklaža je intezivnije razvijena u industiji gdje se selekcija i skladištenje sekundarnih sirovina vrše u industrijskim kompleksima.

Na teritoriji opštine Nikšić postoji značajan broj neuredjenih odlagališta na kojima se odlažu različite vrste otpada (komunalni, automobilske gume, metalni, građevinski, životinjski i dr). Karakteristično je da se ova odlagališta nalaze pored korita rijeka (Gračanice, Zete i Bistrice) i puteva lokalnih i magistralnih (Nikšić-Podgorica, Nikšić-Foča i Nikšić-Trebinje).

Industrijski otpadU opštini Nikšić postoji više preduzeća iz različitih industrijskih grana koja proizvode

industrijski otpad, kao što su: Željezara, odnosno privredna društva koja su nastala iz HK Željezare; preduzeća koja se bave metalsko-metalurškom obradom metala Livnice, Montevar i dr.; preduzeća koja se bave obradom plastike Bast plastik i MHV Montenegro; preduzeće koja se bavi proizvodnjom piva Pivara "Trebjesa"; preduzeća koja se bave proizvodnjom mesa i preradjevinama mesa MI "Goranović", "Monteživ" i dr.; preduzeća koja se bave prozvodnjom mlijeka mljekare Nika i Srna; industrije drveta MIRAI i ŠIK Javorak; preduzeće koje se bavi proizvodnjom asfalta "Mehanizacija i programat" Nikšić i dr.

Najveći i najznačajniji proizvodjač industrijskog otpada je Željezara Nikšić. Industrijski otpad u Željezari se više od 50 godina odlaže na lokaciji Halda i radi se o odloženim milionima tona industrijskog otpada u kome se nalazi i značajna količina opasnog otpada (Tabela 12 ).Tabela 12. Količina odloženog opasnog otpada na teritoriji Nikšića u 2011.g., po vrsti, količini i lokacijama

______________________________________________________________________________



Kako opasni otpad Željezare sadrži PCB i pepeo i mulj koji sadrži teške metale, to je neophodno da Željezara u najskorije vrijeme, saglasno Direktivi o odlaganju PCB i PCT 96/59/EZ sačini program mjera radi smanjenja, odnosno sprečavanja nastanka ove vrste otpada.

Medicinski otpadOtpad koji je nastao pružanjem zdravstvene zaštite predstavlja medicinski otpad. Medicinski

otpad se stvara u bolnicama, domovima zdravlja, prilikom istraživačkih procesa. U zavisnosti od stepena opasnosti za ljudsko zdravlje i životnu sredinu, medicinski otpad može biti:

- neopasni medicinski otpad (otpad po sastavu i izgledu sličan komunalnom otpadu) i- opasni medicinski otpad.

Medicinski otpad može biti više ili manje opasan, zavisno od porijekla u medicinskim ustanovama. Opasni medicinski otpad predstavlja otpad sa visokim rizikom po zdravlje ljudi i životnu sredinu jer posjeduje neke veoma štetne komponente.

Posebne evidencije o medicinskom otpadu se ne vrše, a otpad se najvećim dijelom odlaže na odlagališta komunalnog otpada. Takođe se ne vrši poseban tretman medicinskog otpada, bez obzira na njegovu prirodu koja zahtijeva posebnu pažnju.

Građevinski otpadGrađevinski otpad - inertni otpad, nedostaju podaci o količinama ove vrste otpada, a

nedostatak ovih podataka ima za posljedicu nemogućnost odredjivanja načina njegovog odstranjivanja, odnosno precizno utvrđivanje lokacije za njegovo odlaganje.

Ocjena stanja

Analiza postojećeg stanja, sakupljanja, transporta i odlaganja otpada u opštini Nikšić pokazuju niz nedostataka i mnogi postupci su u suprotnosti sa savremenim shvatanjima i savremenom praksom u postupanju sa komunalnim otpadom. U opštini Nikšić ne sprovodi se potpuno upravljanje otpadom, već se primjenjuje samo jedan segment koji se odnosi na sakupljanje, transport i odlaganje. Organizovano sakupljanje otpada u opštini Nikšić ne vrši se na čitavoj teritoriji, već je samo jedan dio pokriven i to: gradsko područje i prigradska naselja, gdje je koncentracija stanovništva najveća. Na ruralnim područjima odlagališta se nekontrolisano stvaraju. U opštini Nikšić osim odlagališta "Mislov Do" ne postoji izgrađena sanitarna deponija, tako da otpad sa seoskog područja odlaže se na neuređenim odlagalištima, bez zaštite životne sredine. Na ovim neuređenim odlagalištima ne postoji nikakva selekcija sekundarnih sirovina

______________________________________________________________________________



niti postoji ni elementarna dokumentacija o količini i vrstama otpada. Za ovakvo stanje evidentan je nerazvijen sistem selekcije, sakupljanja i daljeg plasiranja sekundarnih sirovina iz kućnog otpada i apsolutno nerazvijen sistem smanjenja otpada na izvoru nastajanja. Kapacitet ovog odlagališta je vremenski ograničen, tako da se pitanje odlaganja otpada u opštini Nikšić za duži vremenski period može riješiti samo izgradnjom nove savremene sanitarne deponije koja će imati regionalni karakter i koja će obezbijediti sigurnost po zdravlje ljudi i životne sredine. Proizvodjači otpada nakon donošenja Plana upravljanja otpadom u opštini Nikšić za period od 2009 -2013. godine su u skladu sa Zakonom o upravljanju otpadom u obavezi da vode propisane evidencije o otpadu, dostavljaju podatke opštinskim i državnim organima o otpadu i sačine Plan upravljanja otpadom.

6. BUKA

Buka u životnoj sredini je nepoželjan ili štetan zvuk na otvorenom prostoru koji je izazvan ljudskom aktivnošću, uključujući buku koja potiče od drumskog, željezničkog i vazdušnog saobraćaja i od industrijskih postrojenja za koje se izdaje integrisana dozvola.

U junu 2011. godine usvojen je novi Zakon o zaštiti od buke u životnoj sredini (“Službeni list CG”, broj 28/11). Na osnovu tog zakona usvojen je Pravilnik o graničnim vrijednostima buke u životnoj sredini, načinu utvrđivanja indikatora buke i akustičnih zona i metodama ocjenjivanja štetnih efekata buke (“Službeni list CG”, br. 60/11 od 16.12.2011.).

Pošto se program monitoringa pripremao u skladu sa tada važećim propisima iz 2006. godine, rezultati mjerenja su se analizirali u odnosu na granične vrijednosti iz Pravilnika o graničnim vrijednostima nivoa buke u životnoj sredini (“Sl. List RCG”, br. 75/06 od 08.12.2006.)

Tabela 13. Granične vrijednosti nivoa buke u otvorenim boravišnim prostorima

______________________________________________________________________________



6.1. Monitoring buke u životnoj sredini

Nivo buke u životnoj sredini u Crnoj Gori mjeren je na teritoriji Opština (Podgorice, Bara, Budve, Nikšića, Pljevalja i Bijelog Polja) i na lokacijama brojača saobraćaja pored magistralnih puteva (Na teritoriji opštine Nikšić izvršeno je mjerenje na lokaciji M-6 Vilusi – Nikšić).

Analizirani su rezultati mjerenja nivoa buke iz drugog, trećeg i četvrtog ciklusa. Mjerenja u drugom ciklusu su izvršena krajem juna, u trećem ciklusu u avgustu i septembru i u četvrtom ciklusu mjerenja su izvršena tokom decembra.

Mjerenje u Opštinama i na lokacijama brojača saobraćaja pored magistralnih puteva je vršeno u vremenskom intervalu dnevnog, večernjeg i noćnog perioda, u tri vremenska petnaestominutna, odnosno tridesetominutna intervala:

06oo – 20oo

20oo – 22oo

22oo – 06oo

Za potrebe zoniranja, planiranja zvučne zaštite i ocjenu smetnji od buke u naseljenim mjestima prema zonama naselja nevedenih teritorija pristupljeno je sistemskom mjerenju nivoa zvučnog pritiska i definisanju njegove vremenske zavisnosti na izabranim mjernim lokalitetima.Na svim mjernim tačkama izvršeno je registrovanje broja i strukture vozila u saobraćaju, kao imikroklimatska mjerenja temperature vazduha, relativne vlažnosti vazduha, brzine strujanja vazduha i atmosferskog pritiska.

Na sledećim graficima date su srednje godišnje vrijednosti nivoa buke i različite granične vrijednosti koje su u skladu sa Pravilnikom o graničnim vrijednostima nivoa buke u otvorenim boravišnim prostorima (“Sl. List RCG”, br. 75/06 od 08.12.2006.) na pojedinim mjernim mjestima.

U opštini Nikšić mjerenja nivoa buke vršena su na pet lokacija: u blizini bolnice; u blizini studentskog doma; u blizini Pivare; u stambenom bloku u blizini hotela “Onogošt”; u blizini “Željezare”, u dnevnim, večernjim i noćnim intervalima.

______________________________________________________________________________



Grafikon 27. Prikaz promjene nivoa buke u dnevnim intervalima

Odstupanje nivoa buke u dnevnim intervalima javlja se samo na mjernom mjestu u blizini bolnice.

Grafikon 28. Prikaz promjene nivoa buke u večernjim intervalima

U večernjem intervalu izmjereni nivo buke u opštini Nikšić prelazi graničnu vrijednost na istoj lokaciji kao i u dnevnom intervalu - u blizini bolnice, samo u znatno većem intezitetu (17 dB). Na ostalim lokalitetima nema odstupanja od graničnih vrijednosti.

______________________________________________________________________________



Grafikon 29. Prikaz promjene nivoa buke u noćnim intervalima

Za razliku od rezultata dobijenih u dnevnim i večernjim, u noćnim intervalima se javljaju odstupanja na svim mjernim mjestima. Najveće odstupanje je zabilježeno u blizini bolnice (13dB).

U Nikšiću najbrojnija odstupanja nivoa buke zabilježena su u noćnom intervalu. Na mjernom mjestu u blizini bolnice su zabilježena najveća odstupanja u sva tri intervala, naročito u večernjem (17 dB).

ZaključakU realizaciji monitoringa buke u Crnoj Gori za 2011. godinu akcenat je stavljen na ispitivanje

saobraćajne buke kao jednog od najvećih uzročnika povećanja nivoa buke u životnoj sredini. Ovim programom je obuhvaćeno utvrđivanje nivoa buke u gradskim sredinama, u okolini objekata od javnog interesa, kao što su: škole, vrtići, bolnice i hoteli, kao i pored brojača saobraćaja i na plažama.

Ispitivanja su pokazala veliki procenat prekoračenja graničnog nivoa, pogotovo u noćnom terminu. U svim Opštinama na mjernim mjestima u blizini bolnica dolazi do prekoračenja dozvoljenih graničnih vrijednosti.

Planirani broj i frekvencija mjerenja ipak nijesu dovoljna da se utvrdi stvarni nivo buke za period dan, veče ili noć na pojedinim lokacijama. Ovo posebno važi za noćni period, jer poslije ponoći je frekvencija automobila i nivoa buke znatno manja nego do ponoći.

______________________________________________________________________________



7. RADIOAKTIVNOST U ŽIVOTNOJ SREDINI sa procjenom radiološkog opterećenja stanovništva

(sa nultim stanjem oko skladišta radioaktivnog materijala)

Osnovni zadatak ovog Izvještaja štetnog uticaja jonizujućih zračenja, je da prikaže stanje i promjene životne sredine u Crnoj Gori sa stanovišta sadržaja radionuklida u svim segmentima životne sredine.

Takođe, uključuje i prikaz radiološkog opterećenja stanovništva koje je definisano procjenom ukupne efektivne doze koju odrastao stanovnik Crne Gore primi u toku jedne godine i koja se izražava u mSv/god.

Program sistematskog ispitivanja radionuklida u životnoj sredini je definisala Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore, a realizovala JU „Centar za ekotoksikološka ispitivanja Crne Gore“.

Monitoring radioaktivnosti životne sredine u Crnoj Gori obuhvata: ispitivanje jačine apsorbovane doze γ zračenja u vazduhu, sadržaja radionuklida u vazduhu, čvrstim i tečnim padavinama, rijekama, jezerima i moru, zemljištu, građevinskom materijalu, vodi za piće, životnim namirnicama i predmetima opšte upotrebe, stočnoj hrani, ispitivanje nivoa izlaganja jonizujućem zračenju u boravišnim prostorijama i radnoj sredini.

Program sistematskog ispitivanja sadržaja radionuklida u životnoj sredini, koji se u Crnoj Gori sprovodi od 1998. godine, urađen je u skladu sa članom 32 Zakona o životnoj sredini (“Službeni list RCG”, broj 48/08), , Zakonom o zaštiti od jonizujućeg zračenja i radijacionoj sigurnosti (“Službeni list CG”,broj 56/09, 58/09), Odlukom o sistematskom ispitivanju sadržaja radionuklida u životnoj sredini ("Službeni list SRJ", broj 45/97), Pravilnikom o granicama radioaktivne kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije ("Službeni list SRJ", broj 9/99) i zahtjevima EU za nuklearnom sigurnošću i zaštitom od zračenja EURATOM (89/618, 96/29, 87/3954, 90/737 i dr.).

7.1.Mjerenje jačine apsorbovane doze γ zračenja u vazduhu

Srednja vrijednost jačine apsorbovane doze γ zračenja mjerena je na jednoj lokaciji u Crnoj Gori (Podgorica) i dobijena PC RM sistemom u toku 2011.god. je iznosila 0.126 μGy/h na teritoriji Podgorice. Treba imati na umu da su eksperti iz Međunarodna agencija za atomsku energiju ocijenili kao staru i nedovoljno osjetljivu, pa bi samim tim ovu vrijednost trebalo uzeti sa rezervom. Srednja vrijednost jačine apsorbovane doze γ zračenja dobijena TL dozimetrima u toku 2011.god. je iznosila 0.06 μGy/h na teritoriji Podgorice.

Ukupna jačina apsorbovane doze γ (gama) zračenja u vazduhu je, pod normalnim okolnostima, tj okolnostima bez nuklearnog akcidenta, nekontrolisanog otpuštanja zračenja iz skladišta radioaktivnog otpada ili nekih drugih nuklearnih objekata, posljedica dejstva prirodnog spoljašnjeg zračenja (terestrijalnog) i kosmičkog.

Zaključak: Shodno Odluci o sistematskom ispitivanju sadržaja radionuklida u životnoj sredini vrše se ispitivanja kod sumnje na vanredni događaj i u toku vanrednog događaja ukoliko je izmjerena vrijednost jačine apsorbovane doze γ zračenja u vazduhu na nekoj lokaciji 20% veća od maksimalno izmjerene vrijednosti u proteklom periodu od jedne godine za datu lokaciju. S obzirom da je na području Crne Gore u toku 2011. god. Vrijednosti jačine apsorbovane doze γ zračenja u

______________________________________________________________________________



vazduhu bila na istom nivou kao i prethodnih godina tj. Na nivou fona, sa varijacijama koje su uobičajene, dolazi se do zaključka da nije bilo povećane vrijednosti jačine apsorbovane doze γ zračenja u vazduhu u toku ove godine.

Kosmičko zračenje

Za stanovnike sjeverne hemisfere koji žive između 40 i 50 stepeni geografske širine CrnaGora se prostire između 41 i 44 stepena sjeverne geografske širine) jačina apsorbovane doze, na nivou mora, koja je posljedica kosmičkog zračenja je oko 40nSv/h na otvorenom prostoru (uticaj direktno jonizujuće fotonske komponente kosmičkog zračenja je 32 nSv/h, a neutronske komponente 7,8 nSv/h (podaci iz UNSCEAR 2000 Annex B Tabela 1 ).

Efektivna doza za stanovnika Crne Gore koja je rezultat dejstva fotonske i neutronske komponente kosmičkog zračenja je 0,30 mSv/god. Ukoliko se na ovu vrijednost doda i efektivna doza koja je rezultat uticaja zračenja kosmogenih radionuklida koja je 0,01mSv/god. dobija se podatak da je ukupna efektivna doza za stanovnika Crne Gore koja je rezultat kosmičkog zračenja 0,31 mSv/god.

7.2. Ispitivanje sadržaja radionuklida u vazduhu

Godišnja efektivna doza, kao rezultat inhalacije radionuklida koji su prisutni u vazduhu, za odraslu osobu (stariju od 17 god.) se dobija proračunom, tj. korišćenjem činjenice da u toku jedne godine odrasla osoba inhalacijom unese 7200m3 vazduha kao i korišćenjem podataka o efektivnom doznom koeficijentu e(g) koji predstavlja očekivanu efektivnu dozu po jediničnom unošenju radionuklida inhalacijom i izražen je u Sv/Bq (UNSCEAR 2000 i Pravilnik o granicama radioaktivne kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije (“Službeni list SRJ”, broj 9/99)).

Efektivne doze za inhalaciju po radionuklidima kao i srednje vrijednosti specifičnih aktivnosti analiziranih radionuklida ( izraženih u Bq/m3) za 2011.god. su prikazane u Tabeli 14.

Tabela 14. Efektivne doze posljedica inhalacije po radionuklidima za 2011. god

Ukupno, inhalacijom radionuklida 40K, 226Ra, 232Th, 137Cs, 7Be u vazduhu u toku 2011 god. prosječan odrastao stanovnik Crne Gore je primio 0,007819 mSv.

Maksimalno dozvoljene vrijednosti specifične aktivnosti radionuklida u vazduhu date su preko pojmova granice godišnjeg unosa (GGU) i izvedene koncentracije (IK) koje su date u Pravilniku o granicama radioaktivne kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije (“Službeni list SRJ”, broj 9/99).

______________________________________________________________________________



Za proračun GGU i IK koristile su se vrijednosti očekivane efektivne doze po jediničnom unošenju (e(g) izražene u Sv/Bq) za onu inhalacionu klasu radionuklida koja predstavlja sporu apsorbciju iz pluća u tjelesnu tečnost.

Tabela 15. Maksimalno dozvoljene vrijednosti specifične aktivnosti radionuklida u vazduhu date preko pojmova granice godišnjeg unosa (GGU) i izvedene koncentracije (IK)

Pojam granice godišnjeg unosa (GGU) predstavlja ukupnu aktivnost određenog izotopa koju pojedinac smije da unese inhalacijom za period od jedne godine. Pojam izvedene koncentracije (IK) predstavlja maksimalno dozvoljenu vrijednost specifične aktivnosti radionuklida u vazduhu preračunata na osnovu date GGU i procjene količine vazduha koju pojedinac udahne za godinu dana.

Zaključak: Sve vrijednosti sadržaja radionuklida u uzorcima vazduha su manje od maksimalno dozvoljenih datih u domaćem zakonodavstvu. Analiza sadržaja radionuklida u vazduhu za period 2009-2011 god. nije pokazala da aritmetičke sredine rezultata mjerenja prekoračuju maksimalno dozvoljene vrijednosti sadržaja analiziranih radionuklida u vazduhu.

Takođe, ukupna efektivna doza koju primi stanovnik Crne Gore koja predstavlja mjeru radiološke opterećenosti stanovništva, i koja je posljedica inhalacije analiziranih radionuklida prisutnih u vazduhu je u opsegu efektivnih doza koje su, kao relevantne, date u Izvještaju UNSCEAR 2000.

7.3. Ispitivanje sadržaja radionuklida u padavinama

Ispitivanje sadržaja radionuklida u padavinama se radi na zbirnim mjesečnim uzorcima. Za uzorkovanje padavina se koristi kolektor koji je konstruisan u skladu sa preporukama ICRP No.295 i postavljen je iza zgrade JU „Centar za ekotoksikološka ispitivanja Crne Gore“ u Podgorici. Uzorkovanje se vrši svakodnevno i formiraju se zbirni mjesečni uzorci. Analiza je obuhvatila prirodne radionuklide 40K, 226Ra, 235U, 238U i 232Th, kao i vještački radionuklid 137Cs. Analiza je pokazala prisustvo i kosmogenog radionuklida 7Be.

Zaključak: Upoređivanjem vrijednosti serije rezultata koncentracije radionuklida u padavinama sa izvedenim koncentracijama koje važe za vodu za piće, vidi se da su sve vrijednosti daleko ispod maksimalno dozvoljenih granica, odnosno padavine u Crnoj Gori su radiološki ispravne.

7.4. Ispitivanje sadržaja radionuklida u vodi jezera, rijeka i mora

Analiza je obuhvatila prirodne radionuklide 40K, 226Ra, 232Th, 235U i 238U. Takođe je data i vrijednost za 137Cs. Zbog veoma niskih koncentracija pojedini radionuklidi nisu mogli biti detektovani bez obzira što se išlo na koncentrisanje uzoraka.Vrijednosti za njih su date u vidu minimalnih detektabilnih aktivnosti.

______________________________________________________________________________



Zaključak: Ukoliko se dobijene vrijednosti specifične aktivnosti radionuklida u Skadarskom jezeru i Crnom jezeru uporede čak i sa izvedenim koncentracijama koje važe za vodu za piće: 40K : 2200 mBq/l, 137Cs :1000 mBq/l, 226Ra: 200mBq/l, 232Th: 100 mBq/l, 238U: 0,4 Bq/lmože se zaključiti da su vode Skadarskog i Crnog jezera radiološki ispravne.

7.5. Sadržaj radionuklida u vodi rijeka

Analiza je obuhvatila prirodne radionuklide 40K, 226Ra, 232Th. Takođe je data i vrijednost za 137Cs.

Tabela 15. Specifične aktivnosti radionuklida u vodi rijeka – I polugodište

Tabela 16. Specifične aktivnosti radionuklida u vodi rijeka – II polugodište

Zaključak: Upoređivanjem vrijednosti serije rezultata specifičnih aktivnosti radionuklida u vodama rijeka koje su analizirane sa izvedenim koncentracijama koje važe za vodu za piće: 40K : 2,2 Bq/l, 137Cs :1000 mBq/l, 226Ra: 200mBq/l, 232Th: 100 mBq/l, 238U: 0,4 Bq/l vidi se da su skoro sve vrijednosti daleko ispod maksimalno dozvoljenih granica, odnosno analizirane vode rijeka Crne Gore su radiološki ispravne, osim vode Palješkog potoka i Ćehotine u kojima su izmjerene visoke koncentracije kalijuma u drugom polugodištu.

Na ovu pojavu treba obratiti posebnu pažnju i dodatno je analizirati, mada treba imati na umu da nacionalni propisi ne poznaju pojam izvedenih koncentracija za rječnu vodu tako da su se izmjerene vrijednosti koncentracije radionuklida 40K upoređivale sa izvedenim koncentracijama za vodu za piće.

7.6. Ispitivanje sadržaja radionuklida u zemljištu

Prirodni radionuklidi terestrijalnog porijekla, i produkti njihovih raspada, čije je vrijemepoluraspada komparabilno sa starošću Zemlje su prisutni i danas u različitim količinama kako usvim segmentima životne sredine, tako i u ljudskom organizmu. Ozračivanje ljudi od spoljašnjih

______________________________________________________________________________



izvora zračenja je uglavnom od γ zračenja radionuklida, niza radioaktivnih raspada 238U, 232Th i radionuklida 40K prisutnih u zemljištu. Osim ovih postoje i drugi radionuklidi terestrijalnog porijekla kao sto su: 235U, 87Rb,138La,147Sm,176Lu, ali u tako niskim specifičnim aktivnostima da nemaju značajan uticaj na ukupnu efektivnu dozu koja je posljedica izlaganja γ zračenju terestrijalnog porijekla.

Izlaganje spoljašnjim izvorima zračenja na otvorenom prostoru varira i zavisi od tipa stijene odnosno od vrste zemljišta. Visoki nivoi zračenja potiču od stijena magmatskog porijekla kao što je granit dok se niži nivoi primjećuju kod sedimentnih stijena.

Izlaganje spoljašnjim izvorima zračenja u zatvorenom prostoru je rezultat uticaja terestrijalnih radionuklida koji su prisutni u građevinskom materijalu i veće je od izlaganja na otvorenom prostoru. Kada se još uzme u obzir i činjenica da je boravak u zatvorenim prostorijama mnogo duži od boravka na otvorenom onda se zaključuje da je veoma važno uzeti u obzir i ovu vrstu izlaganja γ zračenju. Brzina doze kojoj je izložen najveći dio populacije svijeta u zatvorenim prostorijama je 84 nGy/h. Najniže vrijednosti su mjerene na Novom Zelandu, Islandu i USA i to ispod 40 nGy/h što je posljedica toga što najveći dio stanovništva živi u kućama od drveta. Najveće mjerene vrijednosti (95 -115 nGy/h) su mjerene u Mađarskoj, Maleziji, Kini, Albaniji, Portugaliji , Australiji, Španiji, Švedskoj i Iranu gdje je kao najčešće korišćeni građevinski materijal cigla ili kamen.

Zaključak je da je brzina doze γ zračenja u vazduhu od terestrijalnih radionuklida u zatvorenom prostoru za 40% veća od brzina doze γ zračenja u vazduhu od terestrijalnih radionuklida na otvorenom prostoru.

Analiza u Crnoj Gori je ove godine obuhvatila prirodne radionuklide 40K, 226Ra, 232Th. Takođe je data i vrijednost za 137Cs. Posebna pažnja je posvećena analizi 226Ra koji je potomak raspada 238U.

Uzorkovanje je obavljeno sa: nekultivisanih površina: sa dubina 0-5 cm, 5-10 cm, 10-15 cm. U oba slučaja uzorci su se uzimali sa površine (25 x25) cm.

Izmjerene specifične aktivnosti za 2011 god. su se kretale:• za 40K u opsegu od 241 Bq/kg u mjestu Bare Kraljske do 777,33 Bq/kg u Mojkovcu,• za 137Cs u opsegu od 6,43 Bq/kg u mjestu Čeluge do 252,67 Bq/kg u mjestu Bare

Kraljske,• za 238U u opsegu od 15,52 Bq/kg do 88,15 Bq/kg u mjestu Dubočka,• za 232Th u opsegu od 15,65 Bq/kg u mjestu Bare Kraljske do 54,67 Bq/kg u mjestu

Dubočka.Upoređivanjem svih rezultata sa rezultatima projekta “Meneko“ (Meneko projektom je

realizovano mapiranje fona γ- zračenja, metodom in-situ γ- spektrometrijom, na teritoriji Crne Gore.) može se uočiti da su sve izmjerene vrijednosti u granicama za prirodne radionuklide za teritoriju Crne Gore. Osim toga višestruko veća srednja vrijednost specifične aktivnosti 40K koja je iznosila 1286 Bq/kg (P.Vukotić, R. Svrkota, T. Anđelić, R. Zekić, N. Antović: „Lokalnosti u Crnoj Gori sa povećanim fonom zračenja“) u Crnoj Gori izmjerena je na lokalitetu sa povećanim fonom zračenja u oblasti Durmitorske tektonske jedinice koja obuhvata sjevernoistočni dio Crne Gore sa terenima Pivske planine, Durmitora, Sinjajevine, Komova, Visitora, Prokletija, Ljubišnje i Kovača sa područjima Rožaja, Berana, Bijelog Polja, Pljevalja.

Specifična aktivnost 232Th odstupa od maksimalno izmjerene vrijednosti dobijene u okviru Meneko projekta date u Tabeli, ali je višestruko veća srednja vrijednost specifične aktivnosti 232 Th od 173 Bq/kg izmjerena u Jadransko-Jonskoj zoni, kojoj pripada primorski dio Crne Gore: okolina

______________________________________________________________________________



Herceg Novog, Tivatsko i Mrčevo polje, Luštica i Grbalj, područje između Bara, rijeke Bojane planine i mora, tako da se i ova vrijednost ne smatra alarmantnom.

Tabela 17. Specifične aktivnosti radionuklida u vodi rijeka – II polugodište

Efektivna doza koja je rezultat uticaja terestrijalnog zračenja za stanovništvo Crne Gore je 0,0739 mSv na otvorenom prostoru, 0,41392 mSv u zatvorenom prostoru što rezultuje ukupnom vrijednošću od 0,49 mSv/god.

Zaljučak: Analiza prethodno definisanih radionuklida u zemljištu je pokazala da zemljište u Crnoj Gori nije radiološki opterećeno čak ni u blizini velikih industrijskih gradova. Osim toga efektivna doza koju prosječan stanovnik Crne Gore dobije kao posljedicu izlaganja terestrijalnom zračenju je uobičajena za većinu zemalja Evrope.

7.7. Ispitivanje sadržaja radionuklida u podzemnim vodama

Analiza je obuhvatila prirodne radionuklide 40K, 226Ra, 232Th, 235U i 238U,137Cs. Uzorkovale su se podzemne vode sa 4 lokacije i to: podzemne vode piezo bušotina KAP-a, Zetske ravnice, u blizini željezare Nikšić i TE Pljevlja.

Rezultati analiza podzemnih voda su dati u sledećim tabelama.

Tabela 18. Sadržaj radionuklida u vodama pijezo bušotina KAP-a

Tabela 19. Sadržaj radionuklida u podzemnim vodama Zetske ravnice

Tabela 20. Sadržaj radionuklida u podzemnim vodama Željezare Nikšić

______________________________________________________________________________



Tabela 21. Sadržaj radionuklida u podzemnim vodama TE Pljevlja

Zaključak: Upoređivanjem vrijednosti serije rezultata specifičnih aktivnosti radionuklida u podzemnim vodama sa izvedenim koncentracijama koje važe za vodu za piće: 40K : 2,2 Bq/l, 137Cs :1000 mBq/l, 226Ra: 200mBq/l, 232Th: 100 mBq/l, 238U: 0,4 Bq/l konstatuje se da su izmjerene vrijednosti daleko ispod maksimalno dozvoljenih granica, odnosno da su analizirane podzemne vode u Crnoj Gori radiološki ispravne.

7.8. Radioaktivnost u boravišnim i radnim prostorijama

Procjena radiološkog opterećenja stanovništva kao posljedica izlaganja radonuRadon, najrasprostranjeniji prirodni radioaktivni gas se emituje iz zemljišta koje sadrži

radijum i koncentriše u boravišnim i radnim prostorijama. Produkti koji nastaju raspadanjem radona proizvode fine aerosoli koje se udisanjem ugrađuju u pluća. Kako su produkti radona alfa i beta emiteri visokih energija, postoji velika opasnost po zdravlje stanovništva u slučaju povišenih koncentracija ovog gasa. Naučna istraživanja pokazuju da je radon drugi najčešći uzročnik kancera pluća, ili najčešci uzročnik kancera pluća kod nepušača.

Slika 4. Način na koji radon dospjeva u boravišne prostorije

Vrlo je važno primijetiti da je doprinos radona ukupnoj dozi zračenja koju godišnje primi prosječan stanovnik čak 50%. Globalna opasnost po zdravlje stanovništva i visok učinak ovog neprimjetnog gasa (bez boje i mirisa), su osnovni razlozi zašto je radon u posljednje vrijeme veoma aktuelan u svijetu. Visok učinak radona je moguće smanjiti sistematskim mjerama zaštite i regulativom čiju osnovu kod nas čini Zakon o zaštiti od jonizovanog zračenja i radijacionoj sigurnosti („Sl. list CG“, br. 56/09, 58/09)“ i prateći podzakonski akti. Program sistematskog ispitivanja

______________________________________________________________________________



radioaktivnosti životne sredine u Crnoj Gori uključuje ispitivanje nivoa izlaganja ljudi jonizujućem zračenju u boravišnim i radnim prostorijama mjerenjem koncentracija radona.

U poslednjih trinaest godina, uključujući i 2011. godinu, mjerenja radona su vršena na uzorku od 20-tak slučajno odabranih lokacija koje uključuju individualne i zajedničke stambene zgrade, poslovne prostore, škole i dječije vrtiće.(Ovo su kratkoročna mjerenja tj. mjerenja koja traju do 48h (short-term measurements)), dok se sa izradom Radonske mape takođe započelo u Crnoj Gori u istom periodu.

Konačnom realizacijom podprograma Izrada radonske mape tj. ispitivanje koncentracija radona koje je još uvijek u toku i vrši se na cijeloj teritoriji Crne Gore, postići će se krajnji cilj tj. procjena raspodjele radona izvedenih iz mjerenja na najmanje 1000 boravišnih mjesta, i identifikacija lokacija i regija koje zahtjevaju mjere sanacije kako bi se smanjila izloženost populacije radonu.

Grafikon 30. Evolucija srednjih godišnjih koncentracija radona ( Bq/m 3 )u boravišnim i radnim prostorijma na teritoriji Crne Gore u periodu od 1999.-2011. godine

Grafikon 30. ukazuje da izmjerene srednje godišnje koncentracije radona u 61% slučajeva premašuju maksimalno dozvoljene granice koje se odnose na novo-izgrađene objekte (200 Bq/m3), dok je u 100% slučajeva koncentracije radona znatno niža u odnosu na interventni nivo određen za postojeći stambeni fond (400 Bq/m3). Srednja godišnja koncentracija radona izmjerena kratkoročnim (short-term) mjerenjima u 2011. godini iznosi 258 Bq/m3, što za oko 29% premašuje maksimalno dozvoljene granice koje se odnose na novo-izgrađene objekte.

Tokom 2011. godine serija kratkoročnih (short-term) mjerenja koncentracija radona je obavljena na ukupno 20 lokacija koje uključuju 3 škole, 15 individulanih i zajedničkih stambenih zgrada, 1 vrtić i 1 poslovni prostor, na teritoriji opštine Podgorica. Na svim izabranim lokacijama mjerenja su vršena četiri puta, u različitim godišnjim dobima, kako bi se sagledale moguće varijacije u koncentracijama i uticaji vezani za različite periode godine.

Na 5 mjernih mjesta izmjerena je srednja vrijednost koncentacije radona koja je bila veća od interventnog godišnjeg nivoa za postojeći stambeni fond (veća od 400 Bq/m3). Na 2 mjerna mjesta srednja vrijednost koncentracije radona bila je ispod interventnog nivoa određenog za novoizgrađene objekte ali preko interventnog nivoa određenog za postojeći stambeni fond (200-400 Bq/m3). Na 13 mjernih mjesta izmjerena je srednja vrijednost koncentacije radona je bila manja od 200 Bq/m3.

______________________________________________________________________________



Procjena godišnje efektivne doze zračenja kao posljedica izlaganja radonu u zatvorenim prostorijama: Vrijednosti godišnjih efektivnih doza su izvedene na osnovu konverzionog faktora 0.025 mSv/(Bq/m3), u skladu sa preporukama UNSCEAR „United Nations Scientific Committee on the Effects of Atomic Radiation“ (1993), i prikazane su grafikonom.

Kao najrealnija vrijednost za srednju godišnju koncentraciju radona u boravišnim prostorijama uzima se aritmetička sredina svih rezultata do sada realizovanog Podprograma izrada radonske mape Crne Gore (radi se o dugoročnim mjerenjima, odnosno long-term measurements, koja omogućavaju određivanje realnih i preciznih vrijednosti koncentracija radona u boravišnim prostorijama na teritoriji Crne Gore što je i međunarodno priznata metoda) i iznosi 105 Bq/m3(grafikon 31)

Grafikon 31. Srednja godišnja koncentracija radona ( Bq/m 3 )u boravišnim i radnim prostorijma koja je rezultat long-term mjerenja tj dobijena je na osnovu 70% urađene radonske mape Crne Gore, u poređenju sa sredjim godišnjim koncentracijama mjerenim u većini evropskih i u odabranim neevropskim zemljama. Koncentracije su izražene u Bq/m3

Na taj način se dobija da stanovnik Crne Gore kao posljedicu izlaganja radonu u zatvorenim boravišnim prostorijama dobija godišnje 2,65mSv (grafikon 32.).

______________________________________________________________________________



Grafikon 32. Godišnja efektivna doza(mSv) zračenja primljena od strane odraslog stanovnika kao posljedica izlaganja radonu u zatvorenim prostorijma izražena u mSv.

Za razliku od drugih faktora koji doprinose godišnjoj dozi zračenja koju primi odrastao stanovnik Crne Gore, radon je faktor koji je moguće najjednostavnije sniziti preduzimanjem konkretnih remedijacionih mjera. Osnovne metode remedijacije su ugradnja efikasnog ventilacionog sistema koji bi uticao na smanjenje koncentracija radona u zatvorenim prostorijama, kao i povećanje otpornosti podova korišćenjem izolacionih materijala u cilju smanjenja emanacija radona, tj. protoka radona iz zemljišta u boravišne prostorije.

Prilikom boravka na otvorenom prostoru takodje postoji izloženost stanovništva gasu radonu kao posljedica njegove emanacije iz zemljišta. Proračun efektivne doze koja je rezultat izlaganja radonu na otvorenom prostoru je isti kao i proračun za efektivnu dozu za zatvoreni prostor samo se mijenja faktor koji govori o vremenu koje stanovnik provede na otvorenom i uzima se da je koncentracija radona na otvorenom prostoru 10Bq/m3 (UNSCEAR 2000) Dakle, ukupna efektivna doza od radona na otvorenom prostoru je 0,095 mSv za godinu dana.

Proračun efektivnih doza za toron (220Rn) je definisan kao i za radon (222Rn) uz korišćenje podataka o ekvivalentnoj ravnoteži koncentracije torona, težinskog faktora za toron i naravno činjenice koliko prosječan odrastao stanovnik provede na otvorenom u i zatvorenom prostoru.

Efektivna doza koja je posljedica izloženosti stanovnika Crne Gore toronu u zatvorenom prostoru je 0,084 mSv za godinu dana dok je efektivna doza koja je posljedica izloženosti stanovnika Crne Gore toronu na otvorenom prostoru je 0,007 mSv za godinu dana.

Inhalacijom radona (222Rn) i torona (220Rn) na otvorenom i u zatvorenom prostoru stanovnik Crne Gore primi ukupnu efektivnu dozu od (2,65+0,095+0,084+0,007) mSv/god tj. 2,836 mSv/god.

Zaključak : U toku 2011. godine na 5 od ukupno 20 lokacija na kojima se u toku ove godine mjerila koncentracija radona u boravišnim prostorijama short-term mjerenjima, uočeno je prekoračenje interventnog nivoa za postojeće objekte (400 Bq/m3). U osnovnoj školi “Milan Vukotić” u Srpskoj registrovana je vrijednost srednje godišnje koncentracije koja prekoračuje interventni nivo od 400 Bq/m3 tako da se ovom rezultatu treba posvetiti posebna pažnja (jer se radi o školi) tj. prije donošenja krajnje odluke o eventualnoj remedijaciji treba učestati sa novom serijom mjerenja.

Inhalacijom radona u zatvorenom prostoru pojedinac je izložen efektivnoj dozi od 2,65 mSv/god (treba ipak imati na umu da je ova vrijednost donešena na osnovu nezavršene radonske mape) što je skoro oko 70% od ukupne efektivne doze. Ova činjenica nam ukazuje da je neohodno što prije završti realizaciju Programa radonske mape Crne Gore da bi prije svega sa većom tačnošću mogli zaključiti kolika je radiološka opterećenost satnovnika Crne Gore, koja je posljedica izlaganja gasu radonu u zatvorenim prostorijama i da bi se moglo pristupti remedijacionim procesima na onim lokacijama gdje se zaključi da je to neophodno.

Kroz predstojeću reviziju podzakonskih akata vazanih za Zakon o zaštiti od jonizujućih zračenja i radijacionoj sigurnosti, treba uspostaviti određena ograničenja u smislu: uvođenja obaveze analize koncentracije gasa radona u zemljištu na kome se planira izgradnja nekog objekta. Takođe za objekte koji su već izgrađeni treba regulisati način redukcije izlaganja radonu (ukoliko se procjeni da

______________________________________________________________________________



se prelazi interventni nivo koncentracije za staru gradnju) kroz poštovanje standarda koji definišu izolaciju i kvalitet betonskih ploča koje su u kontaktu sa zemljištem.

8. BIODIVERZITET

Biodiverzitet predstavlja biološku raznovrsnost flore i faune na našoj planeti i izvor je dobara, resursa i ekoloških servisa koji su neophodni za čovjekovo preživljavanje. Gubitkom biodiverziteta nestaju vrste, ekosistemi i genetička raznovrsnost, što naravno utiče na humanu populaciju.

Raznovrsnost geološke podloge, predjela, klime i zemljišta, kao i sama pozicija Crne Gore na Balkanskom poluostrvu i Jadranu, stvorili su uslove za nastanak biološkog diverziteta sa veoma visokim vrijednostima, što Crnu Goru svrstava u biološke „hot-spot“-ove evropskog i svjetskog biodiverziteta. Indeks broja vrsta po jedinici površine u Crnoj Gori iznosi 0.837, što je najveći indeks zabilježen u svim evropskim zemljama.

Praćenje stanja (monitoring) biodiverziteta ima za cilj njegovo očuvanje, unapređenje i zaštitu, kroz utvrđivanje stanja, promjena i glavnih pritisaka na ovaj važan prirodan resurs iz godine u godinu. Uvid u postojeće stanje biodiverziteta ostvaruje se putem praćenja stanja i procjene ugroženosti važnih parametara (u ovom slučaju vrsta i staništa), na nacionalnom i međunarodnom nivou što je preduslov za adekvatnu zaštitu i djelovanje.

8.1 Zaštićena područja

Zaštićena prirodna dobra u Crnoj Gori pokrivaju 124.964,24 ha, odnosno 9.047% njene teritorije od čega najveći dio (101.733ha ili 7,77%) čine 5 nacionalnih parkova. Preostali dio čini 47 zaštićenih prirodnih dobara u okviru sljedećih kategorija: opšti i posebni rezervati prirode, spomenici prirode, područja posebnih prirodnih karakteristika, područja zaštićena opštinskim odlukama.

Tabela 22. Površina i procenat zaštićenih područja na nacionalnom i međunarodnom nivou

______________________________________________________________________________



Na teritoriji opštine Nikšić se nalaze 2 zaštićena objekta prirode, i to Botanička bašta (Arboretum) porodice Kovačević u Grahovu kao Spomenik prirode i Park šuma Trebjesa, kao Posebni prirodni predio.

Zbog svog biogeografskog položaja i veoma specifičnih geomorfoloskih, geoloških, hidroloških, hidrogeoloških, pedoloških, klimatskih, biodiverzitetskih i drugih karakteristika, opština Nikšić predstavlja, posebno sa stanovišta zaštite životne sredine, izuzetno vrijedno područje. Služba za zaštitu životne sredine opštine Nikšić je predložila za stavljanje pod zaštitu sledeće objekte prirode: predio Studenačke glavice, estavela Gornjepoljski vir, intermitentni izvor Vidov potok, lokalitet Bjeloševska bara (tipični primjer očuvanih tragova glacijacije- dolinskog lednika), predio Zabran kralja Nikole u Morakovu, endemična vrsta javora Acer intermedium, predio Orjen sa Bijelom Gorom, lokalitet Velika osječenica, Lukavica, biljna zajednica Dioscorea-Carpinetum orientalis, šume bora munike (Pinus heldreichii) na Štitovu, Prekornica, šumska zajednica Aceri-Tilietum mixtum.

U toku je postupak zaštite estavele Gornjepoljski vir. Ovo je najpoznatija i najveća estavela (izvor-ponor) u Dinarskom planinskom sistemu. Ima veliku naučnu, edukativnu i turističku vrijednost.

Slika 5. Gornjepoljski vir Slika 6. Gornjepoljski vir (period funkcionisanja kao ponor) (period funkcionisanja kao izvor)

8.2 Rezultati Programa monitoringa biodiverziteta

TrebjesaStaništa (habitati)

Tabela 23. Transekti

______________________________________________________________________________



Tabela 24. Rasprostranjenot vsta i staništa

______________________________________________________________________________



Invazivne vrste

Tabela 25. Invazivne vrste

Vrste zaštićene na nacionalnom nivou

______________________________________________________________________________



Tabela 26. Vrste zaštićene u Crnoj Gori

GljiveTabela 27. Gljive

Invertebrate (beskičmenjaci)Tabela 28. Beskičmenjaci

______________________________________________________________________________



Ihtiofauna (ribe)

Komentar: Na brdu Trebjesi, niti u blizini, ne postoje vodeni tokovi niti drugi vodeni objekti koji bi omogućavali kompletan životni ciklus za bilo koju od ribljih vrsta.

Herpetofauna (Gmizavci i vodozemci)

______________________________________________________________________________



Tabela 29. Gmizavci i vodozemci

Ornitofauna (ptice)

______________________________________________________________________________



Tabela 30. Ptice

Mamofauna (sisari)

Tabela 31. Sisari

______________________________________________________________________________



Krnovo

Staništa (habitati)


Tabela 33. Staništa

Biljke

______________________________________________________________________________



Vrste zaštićene na nacionalnom nivou

Tabela 34. Vrste zaštićene u Crnoj Gori

GljiveKomentar: Zbog izrazite suše usljed koje je izostala frutifikacija (plodonošenje) velikog

broja vrsta gljiva, na području Krnova nijesu mogle biti konstatovane vrste značajne sa nacionalnog i međunarodnog aspekta. Međutim, s obzirom da su na Krnovu prisutna važna staništa za gljive i to stari pašnjaci i proplanci na kojima se stoka uzgaja na tradicionalan način treba očekivati veći broj rijetkih vrsta gljiva koje su vezane upravo za ovaj tip habitata, i to prvenstveno vrste iz roda Hygrocybe (vlažnice). Takođe, one predstavljaju indikatore bogatstva biodiverziteta na ovom tipu habitata. Iz ove grupe treba očekivati sljedeće nacionalno i međunarodno značajne vrste: Hygrocybe citrinovirens (zelenkastožuta vlažnica), H. intermedia (suva vlažnica), H. obrussea, H. ovina (crnosmeđa vlažnica), H. punicea (velika vlažnica), H. spadicea (žuto smeđa vlažnica) itd. Neophodno je nastaviti istraživanja.

Invertebrate (beskičmenjaci)Komentar rezultata: Tokom istraživanja uočili smo da faunu Krnovog polja odlikuje velika

raznovrsnost predstavnika reda Orthoptera (Odontopodisma, Chorthippus,Tettigoniidae, Locusta itd), Lepidoptera, Hymenoptera (suborder Apocrita), Diptera, Hemiptera i Coleoptera. U vodenom staništu (lokvi) registrovani su predstavnici: Odonata, Coleoptera, Heteroptera i Diptera.

Tabela 35. Beskičmenjaci

______________________________________________________________________________



Ihtiofauna (ribe)Komentar rezultata: Na području Krnova ne postoje vodeni tokovi niti drugi vodeni objekti

koji bi omogućavali uslove za kompletne životne cikluse riba te stoga one ne čine animalnu komponentu ovoga lokaliteta.


Herpetofauna (gmizavci i vodozemci)

______________________________________________________________________________



Tabela 37. Gmizavci i vodozemci

Ornitofauna (ptice)Tabela 38. Ornitofauna

Mamofauna (sisari)

______________________________________________________________________________



Tabela 39. Mamofauna (sisari)

Komentar: Kako su na nekoliko GIS lokacija zabilježeni tragovi medvjeda pretpostavlja se da uovoj oblasti boravi jedan mužjak. Navedene oblasti se ne mogu gledati kao odvojene već se moraju gledati kao dio sistema staništa koje crnogorska populacija medvjeda koristi. Centralni dio Vojnika, Padine Vojnika-selo Brezna, selo Mokro, Knovska glavica,kanjon Surdup, selo Bijela, Lola i Moračke planine, mogu predstavljati jedno od najznačajnijih habitata mrkog medvjeda. Kuna bjelica je zabilježena na putu ka Vučju.

8.3 Ocjena stanja i indentifikovani pritisci

______________________________________________________________________________



TrebjesaNijesu detektovani značajniji negativni ili potencijalni pritisci po ovo područje. Zabilježeno je

samo par lokaliteta na kojima su nepropisno odloženi otpatci od strane rekreativaca koji posjećuju ovo izletište, ali ocijenjeno je da oni ne ugrožavaju značajnije floru i vegetaciju. Povremena sječa stabala za ogrijev remeti osnovni sastav i sklop šumske zajednice.

Slika 7. Ophrys apifera subsp. apifera Slika 8. Cyclamen hederifolium

(Pčelica) (Hederolisna ciklama)

KrnovoNa ovoj visoravni nijesu detektovani značajniji ili potencijalni negativni pritisci po živi svijet i

životnu sredinu. Jedino bi trebalo zaustaviti dalje krčenje preostalih šumskih sastojina po obodu visoravni.

II PREDLOG MJERA

______________________________________________________________________________



Vazduh

Najviši nivoi zagađenja vazduha vezani su za industrijsku proizvodnju, komunalne probleme i saobraćaj.

Da bi se poboljšao kvalitet vazduha neophodno je: Smanjenje otpadnih emisija iz industrijskih pogona koje je uslovljeno poboljšanjem

tehnoloških procesa i precišćavanjem i kaptažom otpadnih emisija uz korišćenje goriva propisanog kvaliteta. Željezara Nikšić je tokom 2011. godine radila smanjenim kapacitetom, periodičnim režimom rada. Radila je samo stara peć koja nema sistem za otprašivanje gasova, tako da su sve emisije direktno ispuštane u vazduh. Nakon donošenja rešenja o odbijanju saglasnosti na Elaborat procjene uticaja na životnu sredinu ugradnje elektrolučne peći 65 tona sa sistemom za otprašivanje, postrojenjem za obradu voda za hlađenje peći i parcijalnom rekonstrukcijom konti liva (broj 02-UPI-1502/19 od 19.04.2011.godine), iz Željezare nisu preduzimani dalji administrativni koraci. Potrebno je završiti započetu proceduru i omogućiti puštanje u rad nove elektrolučne peći koja ima ugrađen sistem za otprašivanje gasova, kao i omogućiti konekciju stare peći na ovaj system prečišćavanja gasova, kako bi se spriječile emisije polutanata u vazduh prilikom korišćenja stare peći, koja je rezervna peć u procesu proizvodnje. Treba izvršiti mjerenja emisija u vazduh i rezultat mjerenja dostaviti Agenciji za zaštitu životne sredine Crne Gore, kao i uspostaviti sistem praćenja emisija u vazduh, u skladu sa Uredbom o graničnim vrijednostima emisija zagađujućih materija u vazduh iz stacionarnih izvora („Sl.list Crne Gore“ br. 11/10)

Posebnu pažnju potrebno je posvetiti korektnom održavanju vozila i organizaciji saobraćaja (izmiještanje glavnih saobraćajnica van gradskog jezgra, izgradnja zaobilaznica). Veliki broj starih automobila sa lošim karakteristikama sagorijevanja, treba biti zamijenjen sa savremenijim vozilima.

Kvalitet korišćenog goriva mora biti u skladu sa propisanim standardima. Potrebno je smanjiti broj nelegalnih deponija i izgraditi deponije u skladu sa zakonskim

propisima. Do kraja 2012. godine biće donešena Nacionalna strategija upravljanja kvalitetom

vazduha koju za period od četiri godine donosi Vlada, u cilju očuvanja i poboljšanja kvaliteta vazduha i izbjegavanja, sprječavanja ili smanjenja štetnih posljedica po zdravlje ljudi i/ili životnu sredinu, u skladu sa Zakonom o zaštiti vazduha ("Službeni list CG", br. 25/2010).

Voda

U cilju poboljšanja kvaliteta voda potrebno je izraditi strategije zaštite voda, zaštite od voda i korišćenja voda.

Neophodno je definisati sanitarne zone zaštite izvorišta i realizovati sve potrebne mjere za njihovu zaštitu.

______________________________________________________________________________



Neophodno je spriječiti nekontrolisanu eksploataciju materijala iz rječnog korita, kojom mogu da budu ugrožene nizvodne i uzvodne dionice vodotoka.

U oblasti zaštite voda, potrebno je raditi na unapređenju programa monitoringa voda (ne postoje podaci o emisijskim zagađenjima), ne postoji biološki monitoring površinskih voda, uvođenje određenog broja automatskih stanica za kontinuirano praćenje stanja kvaliteta voda.

U cilju adekvatne zaštite voda i očuvanja voda kao neobnovljivog resursa neophodno je preduzeti mjere, koje se odnose na izgradnju gradskog kolektora za prečišćavanje otpadnih voda, kao i obuhvatanje svih urbanih izvora zagađenja i povezivanje industrijskih otpadnih voda na gradski kanalizacioni sisteme,

Pojačati inspekcijsku kontrolu vodnih objekata, Takode je neophodno unaprijediti postojeću zakonsku regulativu, a posebno je potrebno

razviti saradnju institucija koje se bave vodama. Potrebno je i unaprijediti instrument politike „zagadivač plaća“, radi efikasnijeg sprovođenja postojeće zakonske regulative. Takode je potrebno obezbijediti aktivno učešće javnosti i svih zainteresovanih strana u procesu upravljanja vodama.

Zemljište

Strateška dokumenta iz oblasti kvaliteta zemljišta (Nacionalna strategija održivog razvoja Crne Gore, Pravci razvoja Crne Gore ekološke države, Prostorni plan Crne Gore do 2020-te godine) upućuju da je poljoprivreda, zajedno sa turizmom i uslugama, na vrhu prioriteta privrednog razvoja Crne Gore. Na osnovu navedenog i rezultata analiza zemljišta u 2010.godini, a u smislu gazdovanja zemljištem na održiv način, kako bi se očuvala njegova sposobnost pružanja ekološke, ekonomske i društvene dobrobiti, a i sačuvala njegova vrijednost za buduće generacije potrebno je:

• Spriječiti pogoršanje statusa zemljišnih površina,• Ubrzati redukciju zagađenja opasnim supstancama kao i sprječavati povećanje

koncentracije zagađenja koje je rezultat uticaja aktivnosti čovjeka,• Postepeno smanjiti ispuštanja, tj. emisije opasnih supstanci, • Strogo kontrolisati odlaganje otpada, od momenta stvaranja, sakupljanja, transporta do

konačnog adekvatnog odlaganja,• Smanjiti zagađenje životne okoline u industrijskim zonama.

Iz navedenih razloga je neophodno:• Uspostaviti sistem stroge kontrole odlaganja otpada u skladu sa postojećim zakonskim

rješenjima.• Strogo kontrolisanje uvoza i upotrebe sredstava za zaštitu biljaka, kao i sredstava za

poboljšanje kvaliteta zemljišta i dugoročno usklađivati propise sa EU direktivama. • Uspostaviti zakonodavstvo u oblasti klimatskih promjena, kvaliteta vode, poljoprivrede i

ruralnog razvoja koje će obavljati efikasan zakonski okvir za principe i ciljeve usmjerene na zaštitu i održivo iskorištavanja zemljišnih resursa - uskladiti propise sa EU direktivama.

• S obzirom da je naša zemlja ratifikovala Stokholmsku konvenciju (o dugotrajnim perzistentnim zagađujućim materijama POP-s) treba nastaviti sa realizacijom ovog

______________________________________________________________________________



monitoringa, jer se njime detektuju osnovni „emiteri“ POP-sa u životnu sredinu, u cilju njihove redukcije do eliminacije iz ekosistema u predviđenom roku.

OtpadČak i ako se propisno prikuplja i odlaže, otpad koji se nekontrolisano proizvodi, koji se ne

upotrebljava ponovo i ne reciklira, ne doprinosi zaštiti životne sredine, već joj šteti.Kako bi se postojeći resursi koristili racionalno i na održiv način neophodno je:

• Vršiti prevenciju nastanka otpada, odnosno smanjiti količine proizvedenog otpada (nestvarati otpad nepotrebno).• Podsticati ponovnu upotrebu i reciklažu otpada.• Planirati pravilno odlaganje otpada kao posljednju opciju.

Takav mehanizam upravljanja otpadom ne dozvoljava nekontrolisano jednokratno korišćenje resursa, već podstiče njihovu racionalnu upotrebu i smanjuje negativan uticaj otpada na segmente životne sredine i zdravlje ljudi.

Neophodno je istrajati u naporima da se prekine sa praksom odlaganja otpada na neuređenim odlagalištima. Osim oblikovanja javnog mnjenja, u tu svrhu je potrebno uložiti maksimum i u podsticanje i realizaciju izgradnje centara za sakupljanje i tretman komunalnog otpada, kao i odlagališta opasnog otpada koji zadovoljavaju sve propisane standarde.

BiodiverzitetU kontekstu efikasnije zaštite biodiverziteta i rješavanja identifikovanih problema na

istraživanim područjima smatramo da bi bilo neophodno sprovesti sledeće mjere:

Nastaviti detaljna istraživanja flore i faune Crne Gore, u skladu sa metodologijom ipraksom koja se primjenjuje u Evropskoj Uniji, kao i u potpunosti realizovati izradu vegetacijskih karata staništa. U sklopu realizacije ove aktivnosti smatramo da bi bilo neophodno realizovati i formiranje jedinstvene baze postojećih podataka o biodiverzitetu Crne Gore koja bi objedinila sve postojeće literarne podatke kao i one koji su prikupljeni terenskim istraživanjima u okviru realizacije relevantnih projekata, poput Inventure šuma Crne Gore. Realizacija ove aktivnosti je ujedno i neophodan preduslov za uspostavljanje mreže NATURA 2000 koja predstavlja jedan od najvažnijih zadataka i uslova koji moraju biti ispunjeni pri pristupanju Evropskoj Uniji. I ako su određene aktivnosti na polju formiranja i sprovođenja navedenih aktivnosti otpočele neophodno je povećanje izdvajanja sredstava za potrebe realizacije Programa monitoringa biodiverziteta u predstojećem periodu kako bi se započeto i realizovalo u potpunosti.• Neophodno je i uvrstiti i definisati EMERALD mrežu područja od značaja kao ekološku mrežu na nacionalnom nivou imajuću u vidu da EMERALD područja predstavljaju u najvećem broju slučajeva buduća NATURA 2000 područja.• Omogućiti kontinuirano unaprjeđenje i jačanje kapaciteta za implementaciju propisa,prethodno usklađenih sa evropskim zakonodavnim okvirom, kao i kapaciteta za efikasno upravljanje zaštićenim prirodnim dobrima na svim nivoima, ali sa posebnim akcentom na nivo lokalnih samouprava. S tim u vezi, posebno treba ojačati kapacitete inspekcijskih

______________________________________________________________________________



službi i čuvarskih službi kako u pogledu tehničke opremljenosti, tako i u pogledu kadrovskih kapaciteta.• Unaprijediti sistem upravljanja zaštićenim prirodnim dobrima, kroz određivanje upravljača za sva zaštićena prirodna dobra po svim kategorijama zaštite i kroz izradu planova upravljanja za sva zaštićena prirodna dobra.• Povećati nacionalno zaštićena prirodna dobra na 10% teritorije i zaštititi najmanje 10% obalnog područja što prethodno podrazumijeva identifikaciju morskih staništa značajnih za zaštitu biološkog diverziteta.• Inkorporirati mjere i uslove za zaštitu biodiverziteta i zaštitu prirode u strategije, zakone, podzakonska akta, programe i planove, u svim ekonomskim granama koje su orijentisane na eksploataciju prirodnih (bioloških resursa) a posebno u šumarstvu, lovstvu, morskom i slatkovodnom ribarstvu. Takođe, neophodno je uskladiti i integrisati programe zaštite biodiverziteta sa ekonomskim razvojem, posebno u sektorima: turizma, prostornog planiranja i izgradnje krupne infrastrukture, a u vezi sa tim i sa funkcionisanjem sistema Procjene uticaja zahvata na životnu sredinu i Strateške procjene uticaja.• Propisati obavezu izrade stručne podloge (bazne studije) vezane za zaštitu biološkogdiverziteta i zaštitu prirode za potrebe izrade prostorno - planske dokumentacije. Takođe je neophodno propisati i obavezu vrednovanja prostora sa aspekta zaštite biodiverziteta i zaštite prirode u okviru programskih zadataka za izradu prostorno - planske dokumentacije, kao i sprovođenje te obaveze kroz prostorne i regulacione (urbanističke) planove.• Utvrđivati metodologije za procjenu brojnosti populacija divljači kao brojnosti divljači za sva lovišta pojedinačno, angažovanjem stručnih organizacija i pojedinaca iz odgovarajućih stručnih oblasti (ornitolog, mamolog i dr).• Izgraditi neophodnu infrastrukturu za adekvatnu zaštitu biodiverziteta koja se prije svega odnosi na izgradnju:- Zoo vrta i azila po standardima i uslovima koji će na adekvatan način riješiti problemnelegalnih i neuslovnih privatnih zoo vrtova kao i zbrinjavanja oduzetih životinja.- Formiranje banke gena biljnih i životinjskih vrsta koje su rijetke, zaštićene i kojima prijeti izumiranje.• Sprovesti mjere zaštite ugroženih ekosistema, prvenstveno vodnih i šumskih, kao iodređenih staništa i vrsta koje su vezane za ta staništa i ekosisteme, kao i identifikovati divlje biljne i životinjske vrste za koje je potrebno prioritetno izraditi akcione planove / programe zaštite. S tim u vezi neophodno je obezbijediti sredstva za aktivnosti na izradi Crvenih lista i knjiga.• Preduzeti mjere u cilju podizanja svijesti službenika carinskih službi na svim graničnim prelazima o odredbama CITES konvencije, kao i o biljnim i životinjskim vrstama koje su obuhvaćene ovom konvencijom kako bi se spriječilo krijumčarenje zaštićenih vrsta.• Obezbijediti sredstva za izradu detaljne studije potencijala i mogućnosti valorizacijeprirodnih dobara u Crnoj Gori na održiv način.• Pokrenuti kampanje čiji će cilj biti podizanja svijesti javnosti o značaju očuvanja i održivog korišćenja prirodnih resursa i vrijednosti biodiverziteta kao resursne osnove ekonomskog razvoja društva. Naprijed navedeno je od izuzetne važnosti ako se ima u vidu nepostojanje dovoljno izražene svijesti pojedinih sektora u pogledu ugrađivanja ovih principa i na njima zasnovanih kriterijuma, u sektorske planove i programe. Takođe, postoji potreba unaprjeđenja platforme za dijalog sa svim relevantnim subjektima (upravljači,

______________________________________________________________________________



vlasnici površina u zaštićenim prirodnim dobrima, lokalno stanovništvo, civilni sektor i relevantne međunarodne organizacije) u cilju stvaranja efikasnog sistema zaštite prirode i zaštićenih prirodnih dobara.

Trebjesa• Razmotriti potrebu uklanjanja oborenih stabla i polomljenih grana (osim u slučaju kad ometaju prolazak označenom stazom za pješake) jer ona predstavljaju značajna mikrostaništa za brojne beskičmenjake stoga ih treba uklanjati samo onda kad postoji potreba. Naime, ukoliko nije neophodno jedan broj suvih stabala i opalih grana bi trebalo ostaviti u šumama kako bi se omogućili adekvatni uslovi za održavanje populacija beskičnemjaka na ovom području.

Krnovo• Neophodno je ispitati mogućnosti planske valorizacije i promocije ovog područja s obzirom da Krnovo posjeduje veliki potencijal ne samo u smislu plodnog zemljišta, nego i bujne populacija brojnih ljekovitih biljaka (kao što su Achillea millefolium, Hypericum perforatum, Galium verum, Centaurium erythraea itd.) pri čemu se procjenjuje da bi površina bila idealna za uzgojlincure i drugih planinskih ljekovitih biljaka.

BUKAKako je saobraćajna buka najveći izvor buke u životnoj sredini u Crnoj Gori, proizilazi

potreba za kontrolom nivoa buke i planiranja mjera za zaštitu populacije od njenog štetnog dejstva. Kratkoročni prijedlozi mjera zaštite:

• Ograničenje brzine kretanja vozila znatno doprinosi smanjenju ukupnog nivoa buke. Međutim, prilikom ograničavanja brzine kretanja vozila treba imati u vidu da smanjenje brzine ispod 50 km/h ne utiče znatno na smanjenje nivoa buke, a može dovesti do zakrčenja saobraćaja. Zabrana saobraćaja za pojedine kategorije vozila i njihovo usmjeravanje na pravce manje osjetljive na buku. Kretanje kamiona i autobusa pravi veliku buku. Zabrana saobraćaja u nekom vremenskom periodu ili trajna zabrana saobraćaja za te kategorije vozila na pojedinim gradskim saobraćajnicama.• Bolje regulisanje saobraćaja. Obezbijediti takvu regulaciju saobraćaja na raskrsnicama koja ne usporava protok vozila i ne dovodi do zastoja u saobraćaju. Postavljanje raskrsnica sa kružnim tokom je jedan od načina za brži protok vozila na raskrsnicama. Na raskrsnicama gdje je to moguće, postaviti vremenske semafore i obezbijediti poštovanje gašenja motora za vrijeme čekanja na semaforu. Na svim raskrsnicama gdje je to moguće uvesti „zeleni talas“.

Dugoročni prijedlog mjera zaštite od buke:• Pravilno planiranje namjene prostora, uključivanje mjera zaštite od buke u fazi projektovanja građevinskih objekata,ugradnja akustične izolacije u stambenim objektima u užem i širem području gradova, postavljanje objekata tipa magacina, garaža i slično, između izvora i primaoca buke, izgradnja vertikalnih zaštitnih zidova duž saobraćajnica, horitkulturnim uređenjem pojasa duž saobraćajnica.• Kontrolom nivoa buke vozila i povoljnim izborom javnog gradskog prevoza. Donošenje zakonske regulative koja će regulisati nivo buke iz sistema izduvnih gasova motora sa unutrašnjim sagorijevanjem.

______________________________________________________________________________



Radioaktivnost u životnoj sredini sa procjenomradiološkog opterećenja stanovništva

Broj stanica koje vrše on-line monitoring jačine apsorbovane doze γ zračenja u vazduhu nije dovoljan i ne pokriva kompletnu teritoriju Crne Gore. Za sada postoji jedna mjerna stanica, u Podgorici koju su eksperti IAEA(Međunarodna agencija za atomsku energiju) i EU misije ocijenili kao staru i nedovoljno osjetljivu. Osim toga jedna sonda nije dovoljna ni u kvantitativnom ni u kvalitativnom smislu i neophodno je postaviti mrežu od ukupno barem 5 mjernih stanica koje bi pravilnim međusobnim rasporedom „pokrile“ cijelu teritoriju Crne Gore.

Na teritoriji naše zemlje postoji jedna pumpa koja vrši uzorkovanje vazduha i nabavka rezervne se smatra neophodnim, kao i nabavka i instaliranje više njih, na čitavoj teritoriji Crne Gore.

S obzirom da postoji samo jedan kolektor koji uzorkuje padavine, instalacija više njih (pogotovo u regionima sa obilnim padavinama) se smatra neophodnim.

U toku 2011. godine na 5 od ukupno 20 lokacija na kojima se u toku ove godine mjerila koncentracija radona u boravišnim prostorijama short-term mjerenjima (kratkoročna mjerenja koja traju do 48 sati), uočeno je prekoračenje interventnog nivoa za postojeće objekte, tj. staru gradnju, a koji iznosi 400 Bq/m3. Inhalacijom radona u zatvorenom prostoru pojedinac je izložen efektivnoj dozi od 2,65 mSv/god (treba imati na umu da je ova vrijednost donešena na osnovu nezavršene radonske mape) što je skoro 70% od ukupne efektivne doze. Ova činjenica nam ukazuje da je neohodno što prije završti realizaciju Programa izrade radonske mape Crne Gore da bi tačno mogli zaključiti kolika je radiološka opterećenost stanovnika Crne Gore, koja je posljedica izlaganja gasu radonu u zatvorenim prostorijama i da bi se moglo pristupti remedijacionim procesima na onim lokacijama gdje se zaključi da je to neophodno.

Kroz predstojeću reviziju podzakonskih akata vazanih za Zakon o zaštiti od jonizujućih zračenja i radijacionoj sigurnosti, treba uspostaviti određena ograničenja u smislu: uvođenja obaveze analize koncentracije gasa radona u zemljištu na kome se planira izgradnja nekog objekta. Takođe, za objekte koji su već izgrađeni treba regulisati način redukcije izlaganja radonu (ukoliko se procjeni da se prelazi interventni nivo koncentracije za staru gradnju) kroz poštovanje standarda koji definišu izolaciju i kvalitet betonskih ploča koje su u kontaktu sa zemljištem.

Treba povećati broj i vrstu uzoraka građevinskog materijala (npr. analizirati opeku) na kome se vrše mjerenja koncentracije radionuklida.

Posebno je važno istaći potrebu zvanične statistike podataka o potrošnji hrane po pojedincu u Crnoj Gori, što bi smanjilo sistematsku grešku ukupne efektivne doze zračenja po stanovniku unijetu ingetsijom. Osim toga, povećanje broja uzoraka hrane nad kojima se vrši analiza bi uticalo na povećanje tačnosti istraživanja.

Povećanje broja i vrste uzoraka stočne hrane na kojima se vrši analiza bi uticalo na povećanje reprezentativnosti istraživanja.

Shodno Odluci o sistematskom ispitivanju sadržaja radionuklida u životnoj sredini („Službeni list SRJ“, broj 45/97) treba vršiti specifična mjerenja 90Sr u vazduhu, čvrstim i tečnim padavinama, rijekama, jezerima i moru, zemljištu, hrani i vodi za piće. (90Sr se ne

______________________________________________________________________________



može mjeriti gamaspektrometrijski jer je to beta emiter, fisioni produkt koji nastaje u procesu proizvodnje i testiranja nuklearnog oružja i u reaktorima i treba ga mjeriti beta brojačima kao što je i praksa i u zemljama u okruženju (Srbija, Hrvatska)). Kod nas se 90Sr ne mjeri nego se procjenjuje na osnovu sadržaja 137Cs.

POJMOVNIK

A

______________________________________________________________________________



ADSORBCIJA - vezivanje supstanci iz gasovite ili tečne faze na površinu čvrstog tijela ili tečnosti, pri čemu je koncentracija ove supstance na njihovoj površini povećana.

AEROSOLI - su čvrste čestice ili male tečne kapi iz dima, prašine, letećeg pepela i kondenzovanih gasovitih supstanci koje mogu da se nađu u vazduhu. Neke od tih čestica dovoljno su velike ili tamne da mogu biti viđene kao dim ili čađ. Nastaju u industrijskim procesima, na deponijama, sagorevanjem goriva, iz prašine sa puteva, građevinskim radovima, vulkanskim erupcijama, šumskim požarima itd. Neke čestice emituju se direktno iz svojih izvora, dok druge nastaju kada gasovi kao sumpordioksid, azotovi oksidi ili nemetanski organski gasovi i pare reaguju sa drugim jedinjenjima u vazduhu i formiraju manje isparljive supstance, a potom i najfinije mikrodispergovane čestice, sa kojima gasovi mogu ponovo stupati u reakcije. Aerosoli su veoma štetni po ljudsko zdravlje.

ALOHTONA VRSTA- vrsta koju je čovjek unio na područje na kome prirodno nije bila rasprostranjena.

AMONIJAK (NH3) – bezbojan, zagušljiv, otrovan gas, oštrog mirisa. Udisanje i vrlo malih količina izazviva kašalj, a djeluje nadražujuće na služokožu i oči. Nastaje truljenjem organskih materija koje sadrže azot.

AKCIDENT – pojava neočekivanog ili nedozvoljenog događaja.

ARBORETUM - skup velikog broja drvenastih i žbunastih vrsta koje su posađene u cilju ilustracije biodiverziteta.

AREAL - dio teritorije ili akvatorije koju naseljava određena vrsta.

ARHUSKA KONVENCIJA - konvencija o dostupnosti informacija, učešću javnosti u donošenju odluka i dostupnosti pravosuđu u oblastima koje se tiču životne sredine. Usvojena 1988. godine na četvrtoj Ministarskoj konferenciji u Arhusu, Danska.

ARSEN (As) - elemenat V grupe periodnog sistema. Normalan je sastojak zemljišta (od 0- 40 ppm). Smatra se da slobodni arsen nije otrovan već samo njegova jedinjenja.

AZOTNI OKSIDI – Azot-dioksid (NO2) je crvenosmeđi zagušljiv gas karakterističnog mirisa. Nastaje prirodnim procesima, sagorijevanjem fosilnih goriva i pri nekim industriskim procesima. Izaziva povećanu frekfenciju respiratornih jedinjenja, a smatra se da može izazvati i neke vrste raka. Azot-dioksid u atmosferi ostaje kratko. Azot-monoksid (NO) nastaje u prirodi kao rezultat mikrobiološke aktivnosti. Oslobađa se i sagorijevanjem fosilnih goriva, pri proizvodnji azotne kiseline i drugim tehnološkim procesima. Može da reaguje sa ozonom (O3) smanjujući tako njegovu koncentraciju.

AUTOHTONA VRSTA - vrsta koja je prirodno pasprostranjena na nekom području.

______________________________________________________________________________



B

BAKAR (Cu) – elemenat I grupe periodnog sistema periodnog sistema. U zemljištu se nalazi od 5 do 100 ppm, ali ekološki aktivnog bakra ima oko 0,2-2 ppm, dok ga u vodi ima 10 puta manje.

BENZO (a) PIREN – visoko mutagena i karcenogena supstanca. Spada u poliaromatične ugljovodonike koji u atmosferu dospijevaju sagorijevanje fosilnih goriva.

BENTOS - životne zajednice dna vodenih ekosistema. Bentos obuhvata sve organizme koji život provode u dodiru s dnom, bilo da su za njega pričvršćeni (sesilni), bilo da se po njemu kreću (sedentarni, vagilni) ili se u njega zakopavaju. Bentos se može podijeliti prema tipu na fitobentos (biljke) i zoobentos (životinje), ili prema veličini makrobentos (vidljiv golim okom) ili mikrobentos (vidljiv tek mikroskopom).

BIOAKUMULACIJA – sposobnost organizama da nakupljaju određene hemijske materije u pojedinim tkivima svoga tijela.

BIOCENOZA - visoko integrisana životna zajednica biljaka i životinja koje žive na određenom staništu. Zajednički život zasniva se na vrlo složenim uzajamnim odnosima i prilagođenosti uslovima životne sredine.

BIOINDIKATORI – biljne i životinjske vrste koje svojim prisustvom i karakteristikama ukazuju na osobine prostora u kome se nalaze. Njihovo prisustvo u određenim staništima ukazuje da taj faktor varira u tačno određenim granicama.

BONITET – vrijednost neke stvari (npr. zemljišta, vode)

BIOTA - skup živih organizama iz neke sredine koji služe kao uzorak na osnovu koga procjenjujemo stanje sredine u kojoj žive.

BIOLOŠKA POTROŠNJA KISEONIKA (BPK) - količina kiseonika koja potrebna da se izvrši biološka oksidacija prisutnih, biološki razgradljivih, sastojaka vode.

BPK5 – biološka potrošnja kiseonika u uzorku nakon 5 dana inkubacije na 20 ºC. BPK5 vrednosti ne prikazuju stvarnu vrednost ukupnog BPK, jer biološka oksidacija organskih materija zahteva dosta duže vreme od 5 dana. Oko 95 – 99 % reakcija se završava posle 20 dana. Za većinu otpadnih voda vrednost BPK5 se kreće u granicama između 60 – 80 % ukupnog BPK.

C

CDM (Clean development mechanism) – Mehanizam čistog razvoja (Kjoto protokol)

CITES -Međunarodna konvencija o trgovini ugroženim divljim biljnim i životinjskim vrstama.

______________________________________________________________________________



CINK (Zn) - je metal IIB grupe, zastupljen je u zemljinoj kori u količini od 75 ppm u obliku minerala.

CRVENA KNJIGA - naučna publikacija koja sadrži opširne podatke o osnovnim karakteristikama vrste, o stepenu njene ugroženosti, faktorima ugrožavanja, kao i prijedloge mjera za zaštitu same vrste. Predstavlja naučnu osnovu za pokretanje konkretnih vidova zaštite.

CRVENA LISTA - naučna publikacija koja sadrži spisak ugroženih vrsta, sa najosonovnijim podacioma o stepenu ugroženosti i rasprostranjenju. Predstavlja osnovu za izradu Crvenih knjiga.

Csr - srednja vrijednost koncentracije zagađujuće materije

D

DIOKSINI - spadaju u najtoksičnije ekološke zagađivače i visokokancerogene supstance. Najopasniji dioksin (TCDD) naučnici nazivaju najotrovnijim molekulom na planeti. Otrovniji je 11.000 puta od smrtonosnog natrijum-cijanida. Dioksini se raznose vazduhom i talože u vodi i zemljištu. Odatle ulaze u lance ishrane i u tkiva svih živih bića.

E

EKOSISTEM - je prostor (biotop) naseljen organizmima i njihovim zajednicama (biocenoza)

EKOTOKSIKOLOGIJA - ekološka toksikologija. Interdisciplinarna naučna oblast u okviru koje se proučavaju toksični efekti hemijskih supstanci na organizme, populacije, biocenoze.

EKSPLOATACIJA - (iskorišćavanje) prirodnih resursa. Za razliku od korišćenja, sve češće se upotrebljava u smislu trajno neodrživog (neuravnoteženog) razvoja prirodnih bogatstava.

EMISIJA - ispuštanje; odnosi se, prije svega na zagađujuće gasovite materije koje se antropogenim djelatnostima ispuštaju u atmosferu.

ENDEMIČNA VRSTA - je vrsta divljih biljaka, životinja i gljiva čija je rasprostranjenost ograničena na određeno područje.

EX SITU OČUVANJE - je očuvanje komponenata biološke raznovrsnosti van njihovih prirodnih nalazišta (staništa) u zoološkim vrtovima, akvarijumima, terarijumima, botaničkim baštama, i očuvanje dokaza geološke raznovrsnosti (stijena, ruda, minerala, kristala i fosila) u muzejima ili zbirkama pojedinaca.

ENDEMI – biljne i životinjske vrste koje prirodno naseljavju neko ograničeno, veće ili manje geografsko područje.

______________________________________________________________________________



ENDEMO-RELIKTNA VRSTA - vrsta čije je prirodno rasprostranjenje veoma ograničeno, a za koju se pouzdano zna da je zaostala do danas iz dalje ili bliže prošlosti.

EPIFITE – su biljke koje naseljavaju površine drugih vodenih ili kopnenih biljaka.

EUTROFIKACIJA – proces povećavanja biološke produkcije živog svijeta usljed povećanog priliva hranjivih materija njihovim spiranjem sa okolnih terena ili putem padavina.

EUTROFNA PODRUČJA - područja zahvaćena procesom eutrofikacije.

EURATOM - The European Atomic Energy Community

EVROPSKA AGENCIJA ZA OKOLINU - osnovana 1990. godine i smještena u Kopenhagenu, sa zadatkom da obezbijedi informacIje (podatke) o kvalitetu zraka u Evropi i na taj način omogući ETC-AQ razvijanje informacionog sistema. Prioritetni zadatak EEA je da ustanovi stvarne i nezavisne izvore podataka o okolini. Glavni izvori ovih informacija proizilaziće od međunarodnih programa monitoringa.

EVROPSKA MREŽA ZA POSMATRANJE I INFORMISANJE O OKOLINI - mreža Evropske agencije za okolinu ustanovljena u cilju sakupljanja podataka, informacija i izvještaja o stanju okoline.

F

FENOLI – organska aromatska jedinjenja koja sadrže hidroksilne grupe direktno vezane za benzenov prsten. Imaju jak miris, veoma su otrovni i ubijaju ćelije s kojima dođu u kontakt. U vodenom rastvoru reaguju kiselo. Javljaju se u otpadnim vodama hemijske industrije. Prisustvo fenola, zbog baktericidnog djelovanja, onemogućava proces biološke razgradnje organskih materija u vodi.

FITOBENTOS – cjelokupnost biljnih organizama koji svoj životni ciklus provode na dnu vodenog bazena. Neke biljke su pričvršćene za podlogu, među njima najbrojnije su alge. Bentosnoj zajednici pripadaju i biljke koje nisu sesilne, već se kao slobodne nalaze na dnu.

FITOPLANKTON – biljke koje pasivno lebde u vodenoj masi. Najčešće su veoma sitne, mikroskopskih dimenzija i jednoćelijske, među kojima su najznačajnije alge.

FLUORIDI – soli fluorovodonične kiseline (HF), odnosno jedinjenja metala sa fluorom. Ulaze u atmosferu kao čvrsta ili kao gasovita jedinjenja. Fluoridi su kumulativni otrovi za biljke i životinje.

FURANI – i dioksini razlikuju se međusobno samo po prisustvu ili odsustvu molekula kiseonika u svojoj strukturi, a uobičajeno se pod zajedničkim pojmom dioksini podrazumijevaju obje ove grupe jedinjenja.

G

______________________________________________________________________________



GVZ – granične vrijednosti zagađenja

GAW- Program globalnog atmosferskog bdenja

H

HABITAT - prostor ili mjesto na kojem se u prirodi može naći neki organizam ili populacija, odnosno posebna sredina u kojem živi određena životinja ili biljka, sa ukupnim kompleksom flore, faune, zemljišta i klimatskih uslova na koje je ta vrsta, podvrsta ili populacija adaptirana

HOROLOGIJA - je nauka o rasprostranjenju živih bića na Zemlji, gde je osnovni objekat istraživanja - areal (manje ili više ograničen prostor u kome se nalaze određene vrste biljaka i životinja)

I

IBA područja (Intenational Bird Areas) - međunarodno značajna staništa ptica koja zadovoljavaju stroge kriterijume IBA programa (vrijednovanje područja po značaju za ptice), čiji je nosilac organizacija Bird Life International.

IMISIJA – sva zagađenja životne sredine nastala prirodnim putem ili djelovanjem čovjeka mjerena na određenoj udaljenosti od izvora zagađenja.

INDUSTRIJSKA OTPADNA VODA - voda ispuštena nakon upotrebe ili proizvedena u industrijskim procesima, koja se više ne koristi za dati proces.

INDUSTRIJSKI OTPAD - otpad iz tehnoloških procesa same industrije: može biti neorganski ili organski. Često sadrži metalne komponente, organske ili neorganske kiseline, polimere, hemikalije, ostatke boja, katrana, sapuna, deterdženta i dr.

IN-SITU ZAŠTITA, Očuvanje - očuvanje ekosistema i prirodnih staništa i održavanje i obnavljanje vitalnih populacija vrsta/podvrsta u svom prirodnom okruženju, a u slučaju domaćih vrsta, u okruženju u kome su se razvile njihove karakteristike.

INTRODUKOVANA VRSTA/PODVRSTA - koja se aklimatizovala i razmnožava se u prirodi, pošto je voljnom ili nevoljnom djelatnošću čovjeka unijeta (npr. na prostore Crne Gore), gdje se prirodnim putem ne bi rasprostranila.

INDIKATORSKA VRSTA - je vrsta divljih biljaka, životinja i gljiva čiji ekološki status ukazuje na status drugih vrsta i opšte stanje u ekosistemu, a koje su osjetljive na promjene uslova u životnoj sredini i koriste se za procjenu opšteg stanja.

IŠČEZLA VRSTA - je vrsta divljih biljaka, životinja i gljiva za koju postoji osnovana sumnja da je i posljednja jedinka te vrste mrtva.

______________________________________________________________________________



INVAZIVNA VRSTA - je strana vrsta divljih biljaka, životinja i gljiva čije naseljavanje ili širenje ugrožava biološku raznovrsnost određenog područja.

IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change) – Međuvladin panel za klimatske promjene

K

KADMIJUM (Cd) – hemijski element dosta rijedak u prirodi. Ima tendenciju akumulacije u organizmu.

KJOTO PROTOKOL - obaveze pojedinih zemalja, stranaka Okvirne konvencije o klimatskim promjenama, na bazi mandata Berlinske konferencije u sniženju emisije CO2 u periodu 2008-2012. godine u odnosu na nivo iz 1990. godine.

KLIMATSKE PROMJENE - nekad se koristi da opiše sve oblike klimatskih promjena, ali zbog toga što Zemljina klima nikad nije statična, termin se koristi da se naznači važnost promjene od jednog klimatskog stanja do drugog. U nekim slučajevima, termin klimatske promjene može biti sinonim za globalno zagrijavanje. Međutim, naučnici nastoje da koriste ovaj termin u širem smislu, uključujući i prirodne promjene klime.

KLASTOGENE SUPSTANCE – su mutageni koji izazivaju promjene na hromozomima.

KOBALT (Co) – srebrnasto bijeli metal koji se u prirodi nalazi u jedinjenjima sa arsenom. Jedinjenja kobalta lokalno izazivaju dermatitis i senzibilnost kože, a izazivaju još pulmonarne, hematološke i digestivne promjene. Potencijalni je kancerogen.

40K - radioaktivni izotop kalijuma

L

LRTAP Convention (Convention on Long Range Transboundary Air Pollution) – Konvencija o prekograničnom zagađenju vazduha na velikoj udaljenosti Lihenoflora - uključuje sve vrste lišajeva koje se mogu naći na određenom području.

M

MANGAN (Mn) – biogeni elemenat koji učestvuje u oksidoredikcijskim procesima

MAKSIMALNO DOZVOLJENA KONCENTRACIJA (MDK) - koncentracija štetnih gasova, para i aerosola u vazduhu radnih mjesta koja ne prouzrokuje oštećenja zdravlja pri svakodnevnom osmočasovnom radu (pri normalnim klimatskim uslovima i neforsiranom disanju). - maksimalno dozvoljena koncentracija

______________________________________________________________________________



α-MEZOSAPROBNE VODE – karakteriše se snažnim zagađenjem. U vodi su prisutne znatne količine aminokiselina i njihovih degradacionih produkata (masnih kiselina) i uvećana količina kiseonika (naročito danju, usled intezivne fotosinteze), usled čega se redukcioni procesi odvijaju uglavnom u mulju, a ne u slobodnoj vodi.

β-MEZOSAPROBNE VODE – karakteriše se umjerenim organskim zagađenjem. U vodi su redukcioni procesi praktično već završeni, pa je uspostavljeno aerobno stanje. Amonijak može biti prisutan, ali u jako maloj količini, kao i aminokiseline - produkti razgradnje bjelančevina. Ugljendioksid i kiseonik su često prisutni u znatnoj količini. Boja i miris vode su normalni. Ponekad voda može da ima zelenkastu boju (usled razvića fitoplanktona) i miris zemlje

N

NIKAL (Ni) – bijeli metal srebrnastog sjaja. Redovno se nalazi u zemljištu (5 - 500 ppm), biljkama i životinjama. Smatra se da nije esencijalan ni u biljnoj ni u životinjskoj fiziologiji.

O

OLOVO (Pb) – hemijski element koji spada u teške metala. Kao zagađujuća materija u životnoj sredini najčešće se javlja iz 3 izvora: benzina prilikom sagorijevanja u motorima sa unutrašnjim sagorijevanjem, fabričkih dimnjaka hemijske industrije boja, prerade ruda i raznih pesticida. Olovo je veoma stimulativan otrov, pa unošenje i najmanjih količina njegovih soli sa hranom ugrožava životne funkcije organizma. Izaziva smanjenje broja eritrocita

OLIGOSAPROBNE VODE – označava čistu ili neznatno zagađenu vodu koja se karakteriše veoma uznapredovalim procesima mineralizacije, koji, ipak, nisu još uvijek dovedeni do kraja. U vodi mogu biti prisutne huminske kisjeline kao predstavnici stabilnih organskih komponenti razgradnje

P

PAH – poliaromatični ugljovodonici

PEDOLOŠKI POKRIVAČ - (pedosfera) је spoljašnji sloj Zemlje, koji se sastoji od zemljišta debljine od 1,5 do 2 metra

PCB - Polihlorovani bifenili su organohlorna jedinjenje. Mogu sadržati 1 – 10 molekula hlora, supstituisani na prstenu bifenila, praveći 209 različitih komponenti ili kongenera. Zadržavaju se i nagomilavaju u životnoj sredini, a sa porastom broja atoma hlora raste im otpornost prema biodegradaciji i sposobnost za bioakumulaciju. Najviše se upotrebljava u transformatorima kao rashladni medij (Piralensko ulje), ne provodi struju i podnosi visoke temperature (do 1700°C). Sintetizovan je u Americi (otprilike 1925. godine), a zabranjen 1977. godine zbog kancerogenog mutagenog i teratogenog efekta. U Evropi je zabranjen 2001. godine

______________________________________________________________________________



pH VRIJEDNOST – negativan logaritam koncentracije vodonikovih jona u nekom rastvoru. Služi kao mjera za kiselost odnosno bazičnost vodenih rastvora. Neutralni rastvori imaju pH 7, kiseli ispod 7, a bazni od 7-14.

PLANKTON - sitni organizmi koji lebde u slobodnoj morskoj površini. Dijele se na fitoplankton i zooplankton. Prema veličini na mikro, nano i pikoplankton. Nalaze se na samom početku lanca ishrane i zato su jako bitni za život svih živih bića u vodenim ekosistemima.

PM10 – praškaste materije veličine do 10 μm.

POLIDOMINANTNE ZAJEDNICE - izgrađene su od većeg broja vrsta na pr. tropske kišne šume, polidominatna bukovo-jelovo-smrčeva šuma.

POLIHLOROVANI BIFENILI (PCB) - hemijska jedinjenja koja se široko primjenjuju u industriji boja, kao komponente pesticida, dodaci materijalima za izgradnju silosa itd. Slabo se rastvaraju u vodi i zato se veoma dugo zadržavaju u životnoj sredini.

POLISAPROBNE VODE – karakteriše se izuzetno jakim zagađenjem i prisustvom organskih materija velikih molekulskih težina. Procesi truljenja su jako intezivni, tako da se javlja deficit kiseonika, pa preovlađuju u vodi procesi redukcije. U vodi su često prisutni sumpor-vodonik, ugljen-dioksid i amonijak u velikim količinama. Voda ima neugodan miris na trulež i fekalije i mutna je. Većina autotrofnih organizama odsustvuje, pa dominiraju neke modrozelene alge, bakterije i Ciliata.

PRIZEMNI OZON – Ozon koji nastaje u nižim slojevima atmosfere ili troposferski ozon je sastavni dio gradskoga smoga. Troposferski ozon je u neposrednom dodiru sa živim organizmima. Lako reaguje s drugim molekulama, oštećuje površinsko tkivo biljaka i životinja, pa štetno djeluje na ljudsko zdravlje (disajni organi), biljne usjeve i šume.

R

RADON (Rn-296) – je plemeniti gas koji za vrijeme svog raspada emituje α-zrake (emituje i β zrake ali u maloj količini) velike jonizacione moći i ima štetan uticaj na zdravlje ljudi. Štetna delatnost se ogleda u poremećajima ćelijske strukture DNK izazivajući razvoj kancerogenih ćelija. Često izaziva rak pluća kod rudara.

RELIKTI – vrste koje su zaostale do danas iz bliže ili dalje prošlosti. Reliktne vrste su, gotovo po pravilu, nekad bile široko rasprostranjene i dobro prilagođene spoljašnim uslovima, a danas im spoljašni uslovi često ne odgovarajuu potpunosti i po pravilu su sačuvane na malim prostorima ili prostorima izolovanim od glavne oblasti njihovog savremenog rasprostranjenja.

S

______________________________________________________________________________



SUMPOR-DIOKSID (SO2) – bezbojan, nezapaljiv gas. Znatne količine SO2 u atmosferu dolaze vulkanskom aktivnošću, sagorijevanjem fosilnih goriva, procesima topljenja ruda, prerade papira i celuloze. Primarni efekat SO2 se ispoljava u iritaciji očiju, nosa i grla. U respiratornom sistemu može izazvati edem pluća i respiratornu paralizu.

SUPRALITORAL - stalno je izvan vode, a vlaži se samo prskanjem talasa. Visina te stepenice varira zavisno od izloženosti obale, od pola metra na zaštićenim mjestima pa do 10 metara i više, ako je obala izložena vjetru koji nosi kapljice mora.

T

TAKSON - uslovni termin koji obično označava vrstu ili niže taksonomske nivoe, uključujući i oblike koji još nisu formalno opisani.

TEMPERATURNA INVERZIJA – pojava gdje temperatura vazduha sa visinom raste umjesto da opada. Atmosfera se tada nalazi u ekstremno stabilnim uslovima, a sloj toplog vazduha u sendviču između slojeva hladnog vazduha.To je najgora moguća situacija sa aspekta zagađenja vazduha, jer ne može doći do znatnijeg raspršivanja zagađujućih materija. Sloj toplog vazduha, iznad sloja prizemnog vazduha postaje barijera za vertikalno strujanje vazduha, te se dimovi iz dimnjaka rasprostiru u prizemnom sloju i zagađujuće materije se nagomilavaju ispod tog inverzionog sloja, pa njihova koncentracija uskoro dostiže vrijednosti opasne po ljudsko zdravlje

TERCIJARNI RELIKT - vrsta za koju postoje sigurni paleontološki nalazi da je živjela krajem Tercijara (Pliocen) i bila široko rasprostranjena, a čije je rasprostranjenje danas relativno usko i vezano za staništa refugijalnog tipa, odnosno reliktne biogeocenoze, u kakvima se smatra da je preživjela pleistocenske glacijacije.

TSP (total suspended maters) – ukupno suspendovane čestice u tekstu ukupne lebdeće čestice

TRANSEKT - pozicija

TRIX index - parametar koji nam služi kao pokazatelj nivoa prirodne produkcije akvatičnih ekosistema

U

UNFCC (United Nations Framework Convention on Climate Change) - Konvencija Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama

______________________________________________________________________________



UNSCEAR (United Nations Scientific Committee on the Effects of Atomic Radiation to the General Assembly) – Naučni odbor Generalne skupštine Ujedinjenih nacija o efektima atomskog Zračenja

UPRAVLJANJE ČVRSTIM OTPADOM - aktivnosti koje osiguravaju sakupljanje, obradu i odlaganje čvrstog otpada. Upravljanje takođe uključuje i ponovno korištenje materijala i energije iz otpada. Čvrsti otpad nastaje u industriji, rudarstvu i poljoprivredi, kao i na mjestima stanovanja (komunalni otpad).

V

VASKULARNA FLORA - zajedničko ime koje objedinjuje biljke sa sprovodnim sistemima (vaskularni sistem), u koje spadaju sve paprati, golosjemenjače i skrivenosjemenjače.

VOCs - isparljive organske supstance

W

WHO -Svjetska zdravstvena organizacija

Z

ZAGAĐUJUĆA MATERIJA - je svaka materija prisutna u vazduhu koja može nepovoljno uticati na ljudsko zdravlje i/ili životnu sredinu

ZAŠTIĆENE BILJKE – biljke koje su zaštićene kao prirodne rijetkosti ili su zaštićene kao prorijeđene ili ugrožene. Rijetke, prorijeđene, endemične i ugrožene biljne vrste zabranjeno je uklanjati sa njihovih staništa u bilo koje svrhe, oštećivati i uništavati na bilo koji način, kao i njihovo prodavanje ili iznošenje u inostranstvo.

ZOOBENTOS – cjelokupnost životinjskih organizama koji žive na dnu ili u podlozi dna vodenih ekosistema.

ZOOPLANKTON - predstavljaju sićušni životinjski organizmi koji plutaju u površinskim slojevima vode nošeni talasima i vodenim strujama.

Ž

ŽIVA (Hg) – srebrnasto bijeli metal, jedini je koji je pri običnoj temperaturi u tečnom stanju. Isparava već pri sobnoj temperaturi, a pare su otrovne. Organska jedinjenja žive su toksičnija od neorganskih. Živa je snažan mutagen.

Naslovna strana – vrste sa Trebjese:

______________________________________________________________________________



Slika 1. Onosma stellulata (zvjezdičasta srčanica)Slika 2. Saturnia pyri (noćni leptir)Slika 3. Dendrocopos major (detlić)

LITERATURA

1. Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore, Informacija o stanju životne sredine Crne Gore za 2011. god., Podgorica (2011)

2. Hidrometeorološki zavod Crne Gore, Izvještaj o kvalitetu vazduha i voda u mreži stanica u Nikšiću za 2011. godinu., Podgorica, (2011)

3. Dr Nebojša Veljković dipl.inž., Mr Dragana Vidojević dipl.biolog, Milorad Jovičić dipl.inž., Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja, Agencija za zaštitu životne sredine, Uticaji zagađujućih materija iz urbanih otpadnih voda na životnu sredinu i zdravlje, Beograd.

4. Plan upravljanja otpadom u opštini Nikšić za period od 2009.-2013. god, Nikšić, (2008)

OBRAĐIVAČI: NAČELNIK SLUŽBE

mr Eraković Karadžić Milijana, dipl.ing.tehn. Vera Mirković, dipl.ing.

Mašulović Jelena, dipl.biolog

Bakić Nataša, dipl.ing.tehn.

______________________________________________________________________________


informacija o stanju životne sredine za teritoriju opštine...

Documents