sa Musayev, Mtlb lizad

NFORMATKANIN SASLARI

(Drs vsaiti)

Bak 2014

2

Giri

Masir dnya gnbgn virtuallamaqdadr. Yni bu gndk hlli mmkn

olmayan msllrin hlli mmkn olmaqdadr. Bu prosesin tmlind kompterlm v

informatlama dayanr.

Taxl, polad, elektrik kimi, kompter d nsan hyatnn ayrlmaz trkib hisssin

evrilmkddir. Btn dnya lklri bu prosesin iind yeni mzmun ksb edn

mvcudluq formasna kemkddir.

Fizika, kimya, biologiya kimi fundamental tbitnaslq elmlrindn biri olan

nformatikann meydana gtirdiyi kompter texnikas briyyt informasiya-kommu-

nikasiya texnologiyalarndan (KT-dn) bhrlnmk imkan yaratmdr.

Hal-hazrda Cmiyyt hyatnn el bir sahsi v istiqamti yoxdur ki, onu

komptersiz tsvvr etmk mmkn olsun. Hkmt tkilatlar, qeyri-hkumt v zl

qurumlar z faliyytlrind masir KT-dn get-ged daha dolun istifd etmy

alrlar. Sosial-iqtisadi, elm-mdniyyt, ictimai-siyasi, thsil v s. faliyyt sahlri

KT-dn istifad etmkl yeni mzmun ksb etmidir.

Bu baxmdan, nformatika elminin tdrisi v tblii son drc aktuallamdr.

nformatikann md mqsdi alqoritmik mdniyyt formaladrmaqdr. Bu is yeni

dnc trzi, dnyvi biliklr yiylnmk, mumbri dyrlr sahib xmaq imkan-

nn reallamas demkdir.

nformatika, Cmiyytin istifadsin tqdim etdiyi tml ideyalar v prinsiplr

sasnda yaradlm btn aparat v proqram vasitlrindn v bunlara syknn KT-dn

hrtrfli v smrli istifad sullar bard biliklr sistemidir.

nformatika tlimi get-ged konkret aparat-proqram vasitlrinin xarakteristikasn

arxa plana keirmli v sas diqqti tml ideyalarn v prinsiplrin rhin ynltmlidir.

Madd, enerji v informasiya tbitin tml mahiyytlri saylr. Madd v enerjinin

dnyvi v bri rolu oxdan drk edils d, canl v cansz tbitd informasiyann rolu

xeyli gec baa dlmdr.

Madd, enerji v informasiya kimi tml mahiyytlrin insana xidmt etmsind n

mumi elmi instrument olan riyaziyyatn mhm rolu vardr. nsann ld etdiklrinin

ksriyyti riyazi metodlarn ttbiqi il mmkn olmudur. Min illrdn bri istifad

3

ediln riyaziyyata nisbtn informatika olduqca gnc elm olub son bir-ne on illik tarix

malikdir. Buna baxmayaraq, informatika riyaziyyat v digr elm sahlrini briyytin

hyatna daha drin nfuz etdirrk daha drin dyiikliklr trd bilmidir. Bu

dyiikliklrin olduqca byk msbt chtlri olsa da, thlkli trflri d yox deyildir.

Odur ki, informatikann tdrisi hm d informatikann yaratd imkanlardan alla v

ehtiyatla istifad edilmsi msllrini hat etmlidir.

Drs vsaiti 8 blmdn ibartdir.

Birinci blm nformatikann obyekti, predmeti v metodu adlanr. Burada

Dnyann maddi-enerji v informasiya mnzrsi, tbitd v cmiyytd informasiyann

yeri v rolu, informatladrmann aparat v proqram aspektlri, informasiya cmiyyti v

informatikann predmeti v metodu bard ardcl v ycam mlumat verilrk masir

dvrn mumi informasion anlam bard bitkin tsvvr yaratmaa chd edilmidir.

kinci blm nformasiya, onun kmiyyt v keyfiyyt xarakteristikas ad altnda

verilmidir. Drs vsatinin ikinci blmsind nformasiyann tml elmi anlay olmas,

onun fizikada, biologiyada, kibernetikada v informatikada mnalandrlmas mxt-

lifliklrinin sbblri, informasiyann kmiyyt xarakteristikalar, tqdimat v

kodladrlmas msllri aradrlmdr.

nc blm nformasiya emalnn texniki vasitlri adlandrlmdr. Bu

blmd ddi informasiya emal qurular v informasiya emalnn instrumental

vasitlrinin inkiaf, frdi kompterlrin aparat tminat, informasiyann kompter

yaddanda tsviri, kompterin tkili v faliyyti ycam kild nzrdn keirilmidir.

Drdnc blm Kompterin hesabi v mntiqi saslarna hsr edilmidir.

Drdnc blmd ddi informasiyann say sisteminin kmyi il tqdim edilmsi,

mntiqin saslar v kompterin mntiqi saslar, ddi, mtni, qrafik v ss

informasiyasnn kompterd tqdim v tsviri z ksini tapmdr.

Beinci blm nformasiyann ilnmsinin avtomatladrlmasnn saslar

adlanr. Bu blmd alqoritmldirmnin saslar v proqramladrma, o cmldn, Visual

Basic v VBA dillrind proqram layihlrinin hazrlanmasna nmunlr verilmidir.

Altnc blm Kompter sistemlrinin proqram tminatn znd ks etdirir.

Altnc blmd kompter sistemlrinin proqram tminatnn tipologiyas, sistem proqram

tminat, o cmldn mliyyat sistemlri, proqramladrma texnologiyalarnn instru-

mentariyas v ttbiqi proqram tminat, o cmldn, ttbiqi proqram tminatna

4

nmunlr kimi mtn redaktoru, elektron cdvllr v qrafik redaktor bard ycam

mlumat z ksini tapmdr.

Yeddinci blm Kompter bklrinin arxitekturas adlanr. Drs vsaitinin

yeddinci blmsind kompter bklrinin qurulmas v faliyytinin tml prinsiplri

rh edilmidir.

Skkizinci blm nformasiya sistemlri v texnologiyalarna hsr edilmidir.

Burada informasiya emalnn masir sullar, informasiya sistemlrinin baza texnologiya-

lar, o cmldn, VB texnologiyalar, mtn axtar texnologiyalar, Veb texnologiyalar

rh edilmidir.

5

Blm 1. nformatikann obyekti, predmeti v metodu

1.1 Dnyann maddi-enerji mnzrsi. Fizika v kimyann tsvir etdiyi dnya

mikro, makro v meqa almlr iyerarxiyasndan ibartdir. Bu tsvir gr, Kainat maddi-

enerji mahiyytli varlqdr. Bu varlq elementar zrrciklrdn qalaktikalaradk, bioloji

sistemlrdn insana, cmiyyt v texnikayadk son drc mrkkb strukturlar

iyerarxiyasdr.

1.2 Dnyann informasiya mnzrsi. Bizi hat edn alm maddi-enerji mahiyytli

olsa da onun informasiya tsviri daha hmiyytlidir. nki mxtlif tbitli mrkkb

sistemlrin qurulmas v faliyyt gstrmsi yalnz informasiya aspektind izah edil

bilir. Bu aspekt vvlc kibernetikada, sonra is biologiyada tdqiqat tmli kimi

seilmidir. 20-ci srin sonlarndan etibarn is bu tml zrind dnyann informasiya

mnzrsi yaradlmdr. Bellikl, informasiya mnzrsi dnyann maddi-enerji

mnzrsini tamamlamdr.

1.3 nformasiya tbitd. Termodinamikann ikinci qanununa gr, qapal sistem

knar tsir olmadqda hmin sistem termodinamik tarazla can atr. Yni qurulu dalr,

qaydaszlq, xaos yaranr. Qaydaszlq ls olan entropiya artr, sahmanllq ls olan

neqentropiya1 azalr. Bu baxmdan, Kainat istilik lm deyiln flakt gzlyir. Lakin

sonrak tdqiqatlar bu thlknin sassz olduunu sbut etmidir. Bel ki, tbitd gedn

proseslr bir istiqamtli deyil, dissipativ xarakterlidir, yni bir-birin qar gedn iki

istiqamtli proseslrdir. nki yalnz btvlkd Kainat mtlq btv qapal sistemdir,

qalan btn sistemlr hissvi aq sistemlrdir. Odur ki, Kainatn trkibi v quruluu daim

dyimd, mtmadi inkiafda mvcuddur. Lakin inkiaf he d hmi trqqi

anlamnda baa dln deyil. Bel ki, inkiaf trqqi, durunluq v tnzzl klind

tzahr edn prosesdir. Yalnz trqqi halnda informasiya artr. Durunluq v tnzzl

hallarnda is entropiya artr. Kainatn vacib trkib hisslrindn biri olan canl alm hl

ki saddn mrkkb doru inkiafda olduundan, burada entropiya daim azalmaqda,

informasiya is artmaqdadr.

Artq sbut olunmudur ki, informasiyann alnmas v emal canl orqanizmin hyat

faliyyti n sas rtdir.

1 neqativ entropiya, anti entropiya, informasiya

6

1.4 Canl tbit v informasiya. Canl almin sas v balca lamtlrindn biri

mxtlif informasiyan qbul etmk, trmk, yadda saxlamaq v myyn mnada emal

etmk qabiliyytidir. Bu qabiliyyt heyvanlara, bitkilr v htta bakteriyalara da xasdr.

Canllar informasiyan tkc qbul etmir, hm d trafa informasiya tr bilir.

nformasiya hiss zvlri vasitsil drk edilir ki, bunlarn da hr biri ayrca informasiya

daycsdr. Bu baxmdan, informasiya daycs dedikd, informasiyan saxlayan v ya

trn ixtiyari maddi mhit nzrd tutulur. Btn canllarn, o cmldn, insann hyat

faliyyti informasiya mbadilsi mhitind ba verir. nsann danq dili canl tbitd n

mkmml informasiya mbadilsi suludur ki, bunun da tarixi milyon il yaxndr.

nformasiya mbadilsi dedikd, mzmununa mhl qoyulmadan xbr trm v ya

qbuletm prosesi nzrd tutulur. nsann danq dili, ilk nvbd, informasiya

mbadilsi funksiyasn icra ets d, bununla yana, bilik toplanmasnn da mhm

vasitsi kimi x etmkd idi. Bilik - predmet v hadislrin drk edilmi v yadda

saxlnlm xasslri, laq v mnasibtlri sistemidir. nformasiya mbadilsi hiss

zvlrinin iidirs, biliyin yaranmas, ylmas v tkmilldirilmsi d beynin iidir. Bu

baxmdan, br tarixi hm d bilik toplanmas tarixidir. nsann inkiaf informasiyann

qbulu, saxlanmas, emal v trlmsinin vasit v sullarnn inkiaf il birbaa

baldr.

1.5 Genetik informasiya. stniln canl orqanizm, o cmldn, insan irsi trln

genetik informasiya daycsdr. Genetik informasiya hceyrni tkil edn DNK

molekullarnn ayr-ayr hisslrind (genlrd) saxlanr. Hr bir gen orqanizmin myyn

qurulu v faliyyt sahsin cavabdehdir. Orqanizmin tkili sviyysi genlrin say il

myyn edilir. nsan orqanizmind 20 mindn artq gen vardr.

1.6 nsan v informasiya. nsan informasiya dnyasnda yaayr. O, traf almi z

hiss zvlri vasitsil informasiya alaraq drk edir. Ald informasiyann 90%-ni grm

hissi il, 9%-ni eitm, 1%-ni digr2 hiss zvlri il ld edir. Hiss zvlri il ald infor-

masiyan insan yaddanda saxlayr. nsan tfkkr (dncsi) beyind gedn

informasiya emal prosesi kimi tsvvr edilir. nsan tfkkr dnyann informasiya

modelini yaradr.

2 iybilm, dadbilm v lamis (dri)

7

nformasiyann alnmas, saxlanmas, emal v trlmsi il bal proseslr

informasiya proseslri deyilir.

1.7 nformasiya v cmiyyt. nsanlar arasnda nsiyyt informasiya mbadilsi

klind ba verir. nformasiya mbadilsi yazl, fahi v jestlrl hyata keiril bilir.

nformasiya dil vasitsi il trlr. nformasiyann baa dlmsi n dil mumi

olmaldr. Dillrin oxluu informasiyann trlmsi imkanlarn genilndirir v seim

imkanlarn artrr. nsan cmiyyti tarixin, myyn mnada, informasiyann ylmas

v emal tarixi kimi baxmaq mmkndr. Drketm prosesi informasiyann alnmas,

saxlanmas v emal proseslrinin mcmusudur. Alnm informasiya mxtlif

dayclarda (saxlayclarda), kitablarda, audio-video kassetlrd, maqnit v lazer

disklrind saxlanr.

Kompterlrin vahid qlobal nternet bksind laqlndirilmsi br tarixi

rzind ylb toplanm informasiyaya hr bir xsin mracit ed bilmsini mmkn

etmidir.

1.8 nformasiya proseslri texnikada. nformasiya proseslri tbit, insana v

cmiyyt xas olduu kimi, texnikaya da xasdr. Texniki qurularn normal faliyyti

idaretm proseslri il baldr ki, bu da mahiyytc, informasiyann alnmas,

caxlanmas, emal v trlmsi proseslrinin mcmusundan ibartdir. Bzi hallarda

idaretmnin sas arln insan z zrin gtrmli olur. Digr hallarda idaretm srf

mann iidir.

1.9 nformatladrmann aparat v proqram vasitlri. nformasiyan rqm forma-

snda kodladran, emal edn, saxlayan, trn xsusi texniki qurular, kompter, printer,

skaner, modem v s. yaradlmdr. Bu qurular informatladrmann aparat vasitlridir.

nformatladrma dedikd, mxtlif profilli mtxssislrin pekar faliyytind, tdrisd,

elmi-tdqiqatda, idarilikd, inzibatlq faliyytind, mitd, asud vaxtda masir

informasiya texnologiyalarnn geni ttbiqi nzrd tutulur.

nformasiyan avtomatik emal edn universal vasit kompterdir. Kompter mxtlif

tyinatl, mxtlif funksiyalarn icrasna imkan vern proqramlar vasitsi il idar olunur.

Proqram dedikd, n mumi halda, icraya aydn olan formada yazlm xsusi mllr

ardcllndan ibart olan faliyyt plan baa dlr. Xsusi halda, icra dedikd,

kompter nzrd tutulur. Kompter proqramlar mcmusuna proqram tminat v ya

informatladrmann proqram vasitlri deyilir.

8

1.10 nformasiya v kommunikasiya texnologiyalar. Kompterd mtn redaktoru-

nun kmyi il snd hazrlamaq n mtn informasiyasnn emal texnologiyasndan,

qrafik redaktordan istifad etmkl klin redakt edilmsi n qrafik informasiyann

emal texnologiyasndan, elektron cdvllrdn istifad etmkl mxtlif hesablamalarn

aparlmas n is ddi informasiyann emal texnologiyasndan istifad edilir.

nformasiya modellrini tdqiq edrkn alqoritmlr hazrlamaq v onlar proq-

ramladrma dillrind kodladrmaq lazm glir ki, bu da slind proqramladrma

texnologiyasndan istifad etmk demkdir.

Lazmi informasiyann qlobal kompter bksi olan nternetd axtarlmas v ld

edilmsi kommunikasiya texnologiyalarndan istifad edilmsini tlb edir.

Bellikl, nformasiya v kommunikasiya texnologiyalar dedikd, cmiyytd

istifad edilmk n informasiyann ylmas, saxlanmas, emal edilmsi v yaylmas

il bal olan metodlar, qurular v istehsal proseslri mcmusu baa dlr.

1.11 nformasiya cmiyyti. Frdi kompterlrin ktlvi istehsal v nternetin

misilsiz srtl genilnmsi inkiaf etmi dnya lklrind informasiya cmiyytinin

brqrar olmasn hmiyytli drcd srtlndirmidir. nformasiya cmiyytind sas

resurs informasiyadr. stniln faliyyti yalnz informasiyann kmyi il smrli etmk

mmkndr. nformasiya cmiyytind halinin byk hisssi informasiyann emal

sferasnda mul olur, gndlik hyatnda v istehsal faliyytind informasiya v

kommunikasiya texnologiyalarndan istifad edir.

nformasiya cmiyytind yaamaq v faliyyt gstrmk n informasiya

mdniyytin yiylnmk tlb olunur. nformasiya mdniyyti dedikd, informasiya

texnologiyalarndan istifad bacar v bu sferadak hquqi v etik normalara ml etmk

sviyysi nzrd tutulur.

1.12 nformatika. Dnyann tdqiqin informasiya yanamas informatika rivsin-

d hyata keirilir.

nformatika termini franszca nformatique szndndir. Bu, informasiya v

avtomatika szlri sasnda yaradlmdr. Odur ki, informatika, ilk nvbd, infor-

masiyann avtomatik ilnmsi mnasn ifad edir. Lakin hal-hazrda informatika dedikd,

sasn, informasiyann avtomatladrlm ilnmsini, yni insann itirakn nzrd tutan

informasiya texnologiyasn realladran texniki v proqram vasitlrinin yaradlmas v

istismar il bal ideya v metodlar sistemi nzrd tutulur.

9

nformatikaya veriln bzi triflrl tan olaq:

nformatika - informasiya v informasiya proseslri, informatladrmann aparat v

proqram vasitlri, informasiya v kommunikasiya texnologiyalar v hminin, informat-

ladrma proseslrinin sosial aspektlri haqqnda kompleks elmdir.

nformatika hesablayc texniki vasitlrin kmyi il verilnlrin yaradlmas,

saxlanmas, tkrar istehsal, emal v trlmsi, hminin hmin texniki vasitlrin

faliyyti v idar edilmsi prinsiplri haqqnda kompleks texniki elmdir.

nformatika informasiyann mumi xasslrini v kompter sistemlrinin kmyi

il onun yaradlmas, saxlanmas, axtar, dyidirilmsi v istifad edilmsi qanuna-

uyunluqlarn v sullarn yrnn elmdir.

nformatika ixtiyari3 tbitli obyektlrdki informasiya v onun elektron vasit-

lrin ttbiqi il ylmas, saxlanmas, ilnmsi v tqdim edilmsi haqqnda elmdir.

nformatika tbitd, cmiyytd v insan faliyytind ba vern hadislrl bal

olan informasiya proseslri haqqnda elmdir.

nformatika informasiyann mumi xasslri v qanunauyunluqlar, hminin,

informasiyann axtar, trlmsi, saxlanmas, emal v insan faliyytinin mxtlif

sferalarnda istifad edilmsi metodlar haqqnda elmdir. Bu, elm kimi, EHM-in meydana

glmsi nticsind formalamdr. Baqa szl, informatikann yaranmas verilnlrin

man dayclarnda qeyd edilmsi, ylmas, emal v trlmsi il bal olan yeni

informasiya texnologiyalarnn meydana glmsi v yaylmas il rtlnmidir.

nformatikann trkibin: informasiyann kodladrlmas nzriyysi, proqram-

ladrma dillri v metodlarnn ilnib hazrlanmas, informasiyann trlmsi v emal

proseslrinin riyazi nzriyysi daxildir.

Bu triflr gstrir ki, informatikann faliyyt dairsi kompter haqqnda elm

olmaqdan daha genidir.

Bellikl, informatikann obyekti - informasiya proseslri, predmeti - bu proseslrin

substrat olan informasiyann emal, metodu is szgedn emal prosesinin smrli4

avtomatladrlmasdr.

3 texniki, bioloji, sosial

4 optimal

10

Btn bu deyilnlr gstrir ki, nformatika, ilk nvbd, yeni msllrin hllini,

ikinci nvbd is nnvi mslllrin yeni qoyuluda hllini gerkldirmy dair

biliklr sistemidir.

nformatikann predmetini aadaklar tkil edir:

-hesablayc texniki vasitlrin aparat tminat;

-hesablayc texniki vasitlrin proqram tminat;

-aparat v proqram tminatlarnn qarlql faliyyti vasitlri;

-insann aparat v proqram tminatlar il qarlql faliyyti vasitlri.

Qarlql faliyyt vasitlri informatikada interfeys adlandrlr. Buna gr d

aparat v proqram tminatlarnn qarlql faliyyti vasitlrin aparat-proqram

interfeysi, insann aparat v proqram tminatlar il qarlql faliyyti vasitlrin is

istifadi interfeysi deyilir.

nformatika elminin sas mslsi hesablayc texniki vasitlrin aparat v proqram

vasitlri il iin qayda v metodlarn sistemldirmkdn, sistemldirmnin mqsdi is

qabaqcl v smrli texnologiyalarn seilmsindn, ttbiqindn v inkiaf etdirilmsin-

dn ibartdir.

nformatika praktiki elmdir. Bu o demkdir ki, informatikann nailiyytlri tcrbd

yoxlanlr v smrlilik kriterisi zr qiymtlndirilrk ttbiq edilir. Bu baxmdan,

informatikann sas mslsinin trkibind aadak sas istiqamtlri ayrrlar:

-hesablayc sistemlrin arxitekturas (verilnlrin avtomatik emal n nzrd

tutulmu sistemlrin yaradlmas qaydalar v metodlar);

-hesablayc sistemlrin interfeyslri (aparat v proqram tminatlarnn idar edilmsi

qaydalar v metodlar);

-proqramladrma (msl komplekslrinin ilnib hazrlanmas qaydalar v

metodlar);

-informasiyann qorunmas (verilnlrin qorunmas priyomlarnn mumildirilmsi,

mhafiz metodlar v vasitlrinin ilnib hazrlanmas);

-avtomatladrma (aparat-proqram vasitlrinin insan mdaxilsi olmadan faliyyt

gstrmsi);

-standartladrma (aparat v proqram vasitlri arasnda v mxtlif hesablayc

sistem tiplrin aid olan verilnlrin tsviri formatlar arasnda uyuanln tmin

edilmsi).

11

nformasiya proseslrinin texniki tminatnn btn mrhllrind informatika n

sas msl smrlilik mslsi olmudur. Aparat vasitlri n smrlilik dedikd,

mhsuldarln dyr nisbti nzrd tutulur. Proqram vasitlri n smrlilik

istifadinin mhsuldarln ifad edir. Proqramladrmada smrlilik dedikd, vahid

vaxt rzind proqramnn hazrlad proqram kodunun hcmi nzrd tutulur.

nformatikada hr ey ciddi kild smrliliy ynldilmidir. nformatika n bu v ya

digr mliyyatn nec icra edilmsi sas olmasa da, vacibdir. sas msl odur ki,

verilmi mliyyat nec icra etmli ki, smrli olsun.

Blm 2. nformasiya, onun kmiyyt v keyfiyyt xarakteristikas

2.1. nformasiya tml elmi anlay kimi

Elmi dbiyyatda nformasiya terminin oxsayl triflr verilmidir ki, bunlar da bu

anlaya mxtlif yanamalar v izahlar (yozumlar) ks etdirir.

Rusiya Federasiyasnn Federal Qanununda gstrilir ki, nformasiya dedikd,

tqdimat formasndan asl olmayaraq, xslr, yalar, faktlar, hadislr v proseslr

bard mlumatlar baa dlr.

Ojeqovann Rus dilinin izahl ltind informasiyann 2 trifi verilmidir:

1.nformasiya - traf dnya v onda gedn proseslr bard insan v ya xsusi quru

trfindn drk ediln, qavranlan, mnimsniln mlumatlardr.

2. nformasiya ilrin v ya nyins vziyytini aydnladran mlumatlardr.

nformasiya v onun xasslri bir sra elm sahlrinin, o cmldn, informasiya

nzriyysinin5, kibernetikann

6, semiotikann

7, ktlvi kommunikasiyalar nzriyy-

sinin8, informatikann, sosionikann

9, informodinamikann

10, informasiologiyann

11

tdqiqat obyektidir.

5 nformasiya trn sistemlrin riyazi nzriyysidir

6 Manlarda, heyvanlarda v nsan cmiyytind idaretm v rabit haqqnda elmdir

7 arlr v iar sistemlri haqqna elmdir

8 Ktlvi informasiya vasitlrinin v onlarn cmiyyt tsirinin tdqiqi il mul olan elmdir

9 Frdi v sosial psixikann informasiya metabolizmi nzriyysidir

10 Aq informasiya sistemlri haqqnda elmdir

11 Mxtlif obyektlr oxluu n informasiyann alnmas, saxlanmas v trlmsi haqqnda elmdir

12

nformasiya izah etmk mnasnda anlalan szdr. nformasiya informatikann

tml anlaydr. Lakin artq gstrildiyi kimi, informasiya hm d mumelmi anla-

ydr. Hr bir elm sahsi informasiyan znmxsus mnalandrr.

2.1.1 nformasiya fizikada. Fizikada termodinamik sistem n qaydaszlq, xaos

ls entropiya adlanr. Bu baxmdan, qaydallq, sahmanllq ls olan anti entropiya,

neqentropiya, informasiya mahiyyti dayr. Sistem mrkkbldikc ondak entropiya

azalr, informasiya is artr. nformasiyann artmas prosesi traf mhitl maddi, enerji v

informasiya mbadilsi edn aq sistemlr, z inkiaf edn canl alm12

xasdr.

Bellikl, fizikada informasiya mnfi entropiya kimi qavranlr.

2.1.2 nformasiya biologiyada. Canl almi yrnn biologiyada informasiya canl

orqanizmlrin mqsdynl davran il laqlndirilir. nki bel davran canl

orqanizmin traf mhitdn ald informasiyann hesabna ld edilir.

Biologiyada informasiya anlay hm d irsiyyt mexanizmlrinin tdqiqi il bal

olaraq istifad edilir. Genetik informasiya irsi olaraq trlr v canl orqanizmlrin btn

hceyrlrind saxlanr. Genlr canl orqanizmin qurulmas bard informasiya saxlayan

mrkkb molekulyar strukturlardr. Mhz bu ideyaya saslanaraq klonladrma13

eksperi-

menti keirilmidir.

2.1.3 nformasiya kibernetikada. daretm haqqnda elm olan kibernetikada in-

formasiya anlay mrkkb sistemlrd (canl orqanizmlrd v ya texniki qurularda)

idaretm proseslri il laqlndirilir. Yni istniln canl orqanizmin hyat faliyyti v

ya texniki sistemin normal ilmsi idaretm prosesindn asldr. nki idaretm

onlarn zruri parametrlrini myyn hdlr daxilind saxlayr. daretm prosesi

informasiyann alnmas, saxlanmas, dyidirilmsi v trlmsi prosedurlar zncirin-

dn ibartdir.

2.1.4 nformasiya informatikada. nformatikada informasiyann aadak trifi

daha tez-tez istifad edilir:

nformasiya - traf dnya haqqnda drk edilmi v saxlanma, trlm, dyi-

dirilm v istifad edilm obyekti olan mlumatlardr.

Mlumat siqnallarda, xbrlrd, bildirilrd ifad ediln bilgilrdir.

12

zlal molekullarna, orqanizmlr, heyvan populyasiyasna v s. 13

Bir hceyrdn orqanizmin dqiq surtinin (nsxsinin) yaradlmas

13

Xbr - informasiyann maddi formasdr. Bu baxmdan, informasiya xbrdn

szlb xarlan qeyri-maddi mahiyytli mnadr. Yni informasiya xbrin mna

ykdr. Lakin hm eyni informasiya mxtlif xbrlrl trl bilndir, hm d eyni

xbrin mxtlif mnalarda baa dlmsi mmkndr. Htta el xbrlr var ki,

onlarn mnasn he kim anlaya bilmir. Odur ki, xbrin mnasnn izah edilmsi n

xsusi dil ehtiyac duyulur. Bu dil kodladrma sistemi deyilir. Bellikl, informasiya

yalnz kodladrldqdan (xsusi iarlr sistemin trcm edildikdn) sonra xbr

ykln bilir v yalnz dekodladrldqdan (ks trcmdn) sonra xbrdn szllb

xarla bilir. Lakin eyni informasiya (mna) mxtlif kodladrma sistemlri il mxtlif

xbrlr ykln bilndir.

nformatika baxmndan, informasiyann sas nvlri aadaklardr:

-Qrafik v ya tsviri informasiya14

;

-Ss informasiyas15

;

-Mtn informasiyas16

;

-ddi informasiya17

;

-Videoinformasiya18

;

Bunlardan lav, taktil19

, orqanoleptik20

informasiya kimi kodladrlmas v

saxlanmas hl mmkn olmayan informasiya nvlri v hminin, elmin, hl ninki

kodladrb saxlama, htta izah etmy bel bacarmad bir sra baqa informasiya

nvlri21

d vardr.

nformasiya uzaq msafy vvlc kodladrlaraq iq siqnallar il, sonra elektrik

naqili il, daha sonra is radio dalalar il trlmdr.

Rqmsal rabitnin banisi mumi informasiya nzriyysinin yaradcs Klod

ennon saylr.

nternetin tqdim etdiyi informasiya xsusi nv informasiya hesab edilir. nki

burada irihcmli paylanm informasiyann saxlanmas, emal, axtar, trlmsi n

14 traf dnya haqqnda ilk saxlanan informasiya nvdr. Qayast rsmlr...

15 1877-ci ildn saxlanmas mmkn olmudur. sas nv musiqi informasiyasdr.

16 ifahi dilin szlrinin v cmllrinin xsusi simvollarn (hrflrin) v digr duru iarlrinin kmyi

il kodladrlmas nticsind meydana glmidir.

17 traf dnyadak obyektlrin v onlarn xasslrinin kmiyyt llri olan rqmlrl ifad edilir.

18 traf dnyann canl tsviri. Kinonun ixtira edilmsi il mmkn olmudur.

19 lamis, duyu, hiss

20 iybilm, dadbilm v s

21 Msln, ekstrasensor informasiya

14

xsusi priyomlardan v mxtlif informasiya nvlrinin ilnmsi n xsusi sullardan

istifad edilir.

Digr obyektlr kimi, informasiya da myyn xasslr malikdir. nformasiyann

xasslrinin digr obyektlrin xasslrindn sas frqi dualizmdir. Yni informasiyann

mzmununu formaladran xasslr hm ilkin verilnlrin xasslrindn, hm d qeydiy-

yataalma metodlarnn xasslrindn asldr.

nformatika baxmndan, obyektivlik, gerklik, tamlq, dqiqlik, aktuallq, yarar-

llq, qiymtlilik, mqamllq, baa dlnlik, latanlq v lakoniklik kimi mumi

keyfiyyt xasslri n plana kilir.

Obyektivlik informasiyann qeydiyyata alnma sulundan asl olmamasn ifad edir.

Msln, hava istidir - cmlsindki informasiya obyektiv deyil. Lakin havann

hrarti 022 tkil edir - cmlsindki informasiya obyektivdir. nki bu, insann

subyektiv qiymti deyildir.

Gerklik informasiyann hadisni dzgn ks etdirmsini ifad edir. Obyektiv

informasiya hmi gerkdir. Gerk informasiya is hm obyektiv, hm d subyektiv

ola bilndir. Gerk informasiya dzgn qrar qbul etmy kmk edir. nformasiyann

bilrkdn22

v ya bilmzlikdn, hminin manelrin tsiri v ya dqiq l cihaznn

olmamas zndn thrif edilmsi nticsind gerk olmayan informasiya yaranr.

Tamlq informasiyann drketm v ya qrar qbulu n yetrli olmasn ifad edir.

Natamam informasiya shv qrar qbuluna sbb ola bilir.

Dqiqlik informasiyann obyektin, prosesin, hadisnin gerk vziyytin yaxnlq

drcsini gstrir23

.

Aktuallq informasiyann istifad mqam n vacibliyini ifad edir. Bzn yalnz

vaxtnda alnan informasiya yararl olur.

Yararllq (qiymtlilik) informasiyann konkret istifadi ehtiyacn dmk

baxmndan qiymtlndirilmsini ifad edir.

n qiymtli informasiya obyektiv, gerk, tam v aktual olan informasiyadr24

.

Sosial (ictimai) informasiya lav xasslr d malikdir. nki bu, semantik (mna)

xarakterli olub, traf dnyan anlaylar vasitsil tsvir edir. Digr trfdn, bu

22 dezinformasiya

23 Bu, l cihazlarnn xtas il baldr.

24 Lakin nzr almaq lazmdr ki, obyektiv v gerk olmayan informasiya da, msln, bdii sr d

insan n ox qiymtli informasiya kimi x ed bilndir.

15

informasiya dil mahiyytli olub, bir mahiyyti mxtlif dillrd25

ifad etmyi mmkn

edir.

Zaman kedikc, informasiyann kmiyyti26

artr, sistemldirilir, qiymtlndirilir

v mumildirilir. Bu, informasiyann kumulyativ27

xasssidir.

nformasiyann khnlmsi zaman kedikc onun qiymtdn dmsi formasnda

ba verir. Mvcud informasiyan khnldn onu tamamlayan v dqiqldirn yeni

informasiyadr. Elmi-texniki informasiya srtl, estetik informasiya28

is yava-yava

khnlir.

Mntiqilik, ycamlq v mnasib tqdimat formas informasiyan asan anlamaa v

mnimsmy kmk edir.

2.1.5 nformasiyann sosial hmiyytli xasslri. nsan sosial varlq olduundan,

cmiyytd mvcuddur. Bu is o demkdir ki, insanlar arasnda informasiya mbadilsi

ba verir. nformasiya mbadilsi hmi myyn dild ba tutur.

nformasiya faydal olmazsa, informasiya mbadilsinin praktiki hmiyyti olmaz.

Faydasz informasiya ky yaradr. Bu, faydal informasiya almaa mane olur.

Dedik ki, informasiya gerk v aktual olmaldr. nki gerk olmayan informasiya

adrc olur. Aktual olmayan informasiya is faydal deyil.

Yuxarda gstrdik ki, informasiya tam v dqiq olmaldr. nki tam informasiya

qrar qbulu n kifaytedici informasiyadr. Dqiq informasiya is hr yerd eyni cr

baa dln informasiyadr. Tam v dqiq informasiya elmin mhsuludur.

nformasiya traf mhitdn qbul ediln giri verilnlri, traf mhit trln x

xbrlri v sistemin daxilind saxlanan mlumatlar oxluudur. nformasiya sndlrd,

ertyojlarda, killrd, mtnlrd, ss v iq siqnallarnda, elektrik v sb impulslarnda

mvcud ola bilndir. Verilnlr informasiyann trkib hisssi olub, qeyd edilmi

siqnallardr.

nformasiya proseslri zaman verilnlr metodlarn kmyi il bir nvdn digrin

dyidirilir.Verilnlrin emal mxtlif mliyyatlar oxluunu ehtiva edir. sas

mliyyatlar aadaklardan ibartdir:

-verilnlrin ylmas qrar qbulu n kifayt edn informasiyann toplanmas;

25 Msln, tbii danq dilindki fikrin riyazi dsturlarla ifad edil bilmsi

26 miqdar v hcmi

27 Kumulyasiya latnca, ylma, toplanma, artma mnasna glir.

28 Snt sri

16

-verilnlrin formalladrlmas mxtlif mnblrdn daxil olan verilnlrin vahid

formaya gtirilmsi;

-verilnlrin filtrlnmsi qrar qbulu n lazm olmayan artq verilnlrin lv

edilmsi;

-verilnlrin eidlnmsi istifad baxmndan mnasib olsun dey, verilnlrin

myyn lamt zr sliqli dzlmsi;

-verilnlrin arxivldirilmsi verilnlrin mnasib v latan formada saxlanmas;

-verilnlrin qorunmas verilnlrin itmsin, tkrar istehsalna v modifikasiya

edilmsin qar ynldilmi tdbirlr kompleksi;

-verilnlrin nql edilmsi informasiya prosesinin uzaqda yerln ayr-ayr

istifadilri arasnda verilnlrin trlmsi v qbul edilmsi. Verilnlrin mnbyi

server, istifadisi is mtri adlandrlmdr;

-verilnnlrin dyidirilmsi verilnlrin bir formadan digrin, bir strukturdan

digrin dyidirilmsi v ya dayc (yadda) tipinin dyidirilmsi.

2.2. nformasiynn kmiyyt xarakteristikalar

2.2.1 nformasiyann texnikada llmsi. Texnikada29

informasiyann kmiyyti

dedikd, kodladrlan, trln v ya saxlanlan simvollarn say nzrd tutulur. Yni

burada hcm n plana kilir v mzmun nzr alnmr.

Hesablayc texnikada 2 standart ldn bit v baytdan istifad edilir. Bit

minimal informasiya vahididir ki, bu da iki haldan birinin seilmsinin nticsini ifad

edir. Bayt 8 bitlik standart vahiddir. Adtn mtnin bir simvolunu tqdim etmk n

istifad edilir.

2.2.2 Xbrin informasion hcmi (tutumu). Xbrin informasion hcmi (tutumu)

dedikd, xbrdki informasiyann bitl, baytla v trm vahidlrl30

lln kmiyyti

nzrd tutulur.

2.2.3 nformasiyann miqdar bilikdki qeyri-myynliyin azalmas ls kimi

2.2.3.1 nformasiya v bilik. traf mhitdn ld ediln informasiya drk edilir v

yadda saxlanr. Bu informasiyann yaddada toplanmas nticsind bilik yaranr.

Drketm prosesi biliyin artmasna sbb olur. Drketm prosesi evrdirs, dair bilik,

29 Xbrlrin kodladrlmas v trlmsi nzriyysind

30 Kbayt, Mbayt v s

17

evrdn knar biliksizlikdir. Biliksizlik trddd yaradr. Trddd qeyri-myynlik

lamtidir. Odur ki, biliyin artmas qeyri-myynliyin azalmasna sbb olaraq trddd

yox edir v qrarllq yaradr.

2.2.3.2 Bilikdki qeyri-myynliyin azalmas. nformasiyaya qeyri-myynliyin

antipodu kimi baxlmas onu kmiyytc lmy imkan vermidir ki, bu da hm

kibernetika, hm d informatika n olduqca vacibdir.

Hadisdn vvl mmkn hallarn ehtimallar trddd mnbyi kimi x edir.

Hadis ba verdikdn sonra trddd yox olur. Msln, gy atlan metal pulun hans

zn dcyini sylmk n qdr tindirs, pul yer ddkdn sonra bir o qdr

asandr. Bu halda ld ediln informasiya qeyri-myynlik yaradan 2 hal azaldb 1 hala

evirir. Oyun zrind bu, 6 haln 1 hala evrilmsidir. Yni, 2 zl pula nzrn, 6 zl zr

3 df artq informasiya verir.

2.2.4 nformasiya miqdarnn l vahidlri. stniln kmiyyti miqdar chtdn

ifad etmk n l vahidini tyin etmk lazmdr. nformasiyann miqdar lv ediln

qeyri-myynlikl llr. nformasiyann hcmi kimi, miqdar n d l vahidi

olaraq 2 mmkn haln yaratd qeyri-myynlk gtrlr.

Kompter 2-lik say sistemind ilyir. Burada yalnz 0 v 1 simvollarndan istifad

edilir. 1 bayt 2-lik rqmlrin (0 v 1-lrin) 8 mrtbsidir. Odur ki, burada l baytlarn

drclri kimi hesablanr. Msln, 1 Kbayt 1024 bayt, 1 Mbayt 1024 Kbayt v s.

2.2.5 Mmkn hallarn say v informasiyann miqdar. Mmkn hallarn say (N)

il informasiyann miqdarn () bir-birin balayan dstur IN 2 klind ifad edilir.

gr informasiyann miqdar mlumdursa, mmkn hallarn sayn tyin etmk tin

deyil. Msln, gr hadisnin nticsi 4 bit informasiya veribs, bu o demkdir ki,

mmkn hallarn say 16-imi: 1624N . ksin, mmkn hallarn say mlumdursa,

onda informasiyann miqdar 4216 v I224 yazlndan =4 alnr.

2.3. nformasiyann miqdarnn tyini n lifba yanamas

Bilikd qeyri-myynliyin azalmas kimi tyin ediln informasiyann miqdar

mzmun etibar il anlaql v yeni olmaldr. Bu baxmda gy atlan pulun hans z

st ddy bard veriln xbrin uzunluundan asl olmayaraq hmin xbr 1 bit

informasiya dayr.

18

Lakin texniki qurularn kmyi il saxlanmas v trlmsi zaman informasiyann

mzmunu arxa plana keir. Odur ki, bu zaman informasiyaya iarlr (hrflr, rqmlr,

kil nqtlrinin kodlar v s.) sras kimi baxmaq mqsd uyun olur.

arlr sisteminin (lifbann) simvollar ymna mxtlif mmkn vziyytlr

(hadislr) kimi baxmaq olar. Bu halda nzr alsaq ki, xbrdki simvollar eyni ehtimall-

dr, onda 32 hrfli lifbann hr bir iarsi 5 bit ( 5232 ) informasiya dayacaqdr. Yni 1

hrfin informasiya tutumu 5 bitdir. Bellikl, mtndki iarlri sayb 5- vurmaqla ondak

informasiyann miqdarn hesablamaq olar.

2.4. nformasiyann miqdar n ennon dsturu

ox hallarda ba vern hadislri trd bilck mmkn hallar eyni ehtimall olmur.

Msln, pul v ya zr simmetrik deyils, onun bir znn dm ehtimal frqlnckdir.

Mxtlif ehtimall mmkn hallar n informasiyann miqdar dsturunu 1948-ci ild

K.ennon tklif etmidir: iN

i

i ppI 21

log Burada: informasiyann miqdar, N

mmkn hallarn say, ip - i-ci haln ehtimaldr.

Frz edk ki, qeyri-simmetrik piramidann zlrinin dm ehtimallar:

2

11p ,

4

12p ,

8

13p v

8

14p kimidir. Bu halda informasiyann miqdar:

75,18

14)

8

3

8

3

4

2

2

1()

8

1log

8

1

8

1log

8

1

4

1log

4

1

2

1log

2

1( 2222I bit olar.

Eyni ehtimall hallar n ennon dsturu NN

IN

i

1log

12

1

klin dr.

Eyni ehtimall hallarda bu informasiyann miqdar 2 bit ( I224 2 v ya

24log 2I ) olur. Grndy kimi, eyni ehtimall hallarda alnan informasiyann miqdar

daha oxdur. Bu, slind, maksimal miqdardr. nformasiyann miqdarnn tyini n

tklif ediln bu yanama ehtimall sul adlanr. Bu sul hr hans suala cavab vermk n

az n qdr chd edilmsini tyin etmy imkan verir. Msln, 32 hrfli lifbann hr

hans hrfinin tyini n az 5 addm tlb olunur.

2.5. nformasiyann tqdimat v kodladrlmas

2.5.1. Dil v iarlr sistemi

19

Dil informasiyann tqdimat vasitsidir. Dilin tmlind iarlr (sslr, hrflr,

jestlr) ym durur. arlrin qrammatik qaydalara uyun dzlmsi dilin sas obyekt-

lrini (szlri) ml gtirir. Szlrdn cml dzldilmsi qaydasna sintaksis deyilir.

Dillrdn biri d formal dildir. Buraya: say sistemlri, cbr dili, proqramladrma

dillri v s aiddir. Formal dilin qrammatikas v sintaksisi ciddi qaydalara syknir.

Say sistemi, formal dil olaraq, obyektlri (ddlri) adlandrmaa, yazb-oxumaa v

hesabi mllr icrasna imkan verir.

2.5.2. Canl orqanizmlrd informasiyann tqdimat

nsan traf mhit haqqndak informasiyan hiss zvlri vasitsi il qbul edir. sb

tellri (reseptorlar) hiss zvlrinin verdiyi informasiyan (tsiri) neyronlara (sb

hceyrlrin) trr. Bu hceyrlr znciri sb sistemini ml gtirir. Neyron 2

vziyytd ola bilndir: hycanl v hycansz. Hycanl neyron elektrik impulsu

yaradb sb sistemi il trr. Bu iki vziyyt neyron dilinin lifbas kimi baxmaq olar.

Bellikl, canl orqanizmd informasiya tqdimat neyron dili vasitsi il ba tutur ki, bu

da 2-lik say sistemind ilmk demkdir. Yni kompterin 2-lik say sistemind ilmsi

tsadfi deyildir.

2.5.3. nformasiyann kodladrlmas

nformasiya tqdimatnn bir formadan (iarlr sistemindn) digrin keirilmsin

kodladrma deyilir. Kodladrma mahiyytc, trcm olduundan, uyunluq (ekviva-

lentlik) cdvlin (lt) saslanr. nformasiya mbadilsi zaman kodladrma (trc-

m) v dekodladrma (ks trcm) ba verir. Msln, klaviatura sxlan dym

kodlarn 2-lik rqmlr sras klind kompter trdkdn sonra monitor hmin 2-lik

rqmlri klaviatura dymlrindki simvollara evirir.

2.5.4. Kompterd informasiyann 2-lik kodladrlmas

Kompterd informasiyann tqdimat n 2-lik kodladrmadan istifad edilir.

nki yalnz iki vziyytd ola biln yksk etibarl texniki element mvcuddur. Bu

element elektromaqnit reledn, maqnitl ilnmi sthdn, lazerl ilnmi sthdn v

triggerdn ibartdir ki, bunlar da yalnz 2 vziyytd ola bilir. Vziyytin biri 1-, digri 0-

a mvafiq glir. Kompter daxil ediln ddi, mtni, qrafik, ss v video informasiya 2-

20

lik koda evrilir. 2-lik kodun rqmlri olan 0 v 1- eyni ehtimall iki mmkn hal kimi

baxmaq olar. Hr iar 1 bit informasiya dayr.

2.5.4.1 Ss informasiyasnn koladrlmas

Ss myyn tezlikli v amplitudal sinusoidal daladr. Ssin tezliyi herts-l

llr. nsan 20-17000 herts tezlikli dalalar eid bilir. Ssi rqmsal kodla ifad

etmk n ssin myyn vaxt ksiyindki intensivliyi gstricisindn31

, msln, 0,001

saniyd 48 df v ya 1 saniyd 48000 df dynn daladan istifad edilir.

Ssin keyfiyyt xarakteristikalar aadaklardr:

-seim dqiqliyi v ya ssin kodladrlma drinliyi32

;

-seim tezliyi v ya diskretldirm tezliyi33

.

2.6. nformasiyann saxlanmas

Hiss zvlri vasitsi il ld ediln informasiya yaddaa krlr v orada toplanr.

Lakin ld edilmi v biliy evrilmi informasiyan uzunmddtli saxlamaq34

v

nsildn-nsl trmk n mxtlif dayclardan: DNK molekulundan (genetik

informasiya), kazdan (mtn v kil), maqnit lentindn (ss), foto v kino lentlrindn

(qrafik), yadda mikrosxemlrindn, maqnit v lazer disklrindn (kompterdki proqram

v verilnlr) v s. istifad edilir.

Mtxssislrin fikrinc, mxtlif dayclarda saxlanan informasiyann illik hcmi 1

eksabayt ( 1810 bayt) tkil edir. Bu informasiyann 80%-i maqnit v optik dayclarda

rqm formasnda, 20%-i analoq dayclarda (kazda, maqnit lentind, foto-kino

lentlrind) saxlanr. 2000-ci ild dnya zr adambana dn saxlanan informasiyann

hcmi 250 Mbayt tkil etmidir ki, buna da hr biri 20 Qbaytlq 85 milyon vinester

lazmdr.

2.6.1 nformasiya dayclarnn informasiya tutumu. n byk yadda tutumu

olan dayc DNK molekuludur ki, bunun da 1 kub santimetrind 2110 bit informasiya

yerlir. Masir yadda mikrosxemlri 1 kub santimetrd 1010 bit informasiya saxlayr.

31 Buna seim tezliyi d deyilir. Mmkn amplitudalarn say seim dqiqliyi adlanr.

32 Ss siqnalnn bir lm kmiyytin dn bit-lrin say il llr. Masir ss kartlar 16 bit

kodladrma drinliyi il ilyir. Bu halda amplituda variantlarnn say 65536 olur.

33 1 saniyd ss siqnalnn sviyysinin llmlrinin saydr. 1 saniyd 1 lm 1 herts uyundur. 1

saniyd 8000-48000 herts lm aparla bilir. 8000 herts radio translyasiyaya, 48000 herts audio-CD

sslndirmsin uyundur. 34

nformasiyann saxlanmas dedikd, onun el kild qorunmas nzrd tutulur ki, lazmi vaxtda onu

lazmi kild trmk mmkn olsun.

21

Yni, masir texnologiyalar bioloji tkamldn xeyli geri qalr. Buna baxmayaraq kitaba

nzrn kompterin daha mkmml dayc v informasiya mnbyi olduu sirr deyil.

Hr bir maqnit diskind 600 shiflik kitab saxlamaq mmkndr. 1 Vinesterd bir

kitabxana tutumu vardr.

2.6.2 nformasiyann saxlanmasnn etibarll v uzunmddtliliyi.

nformasiyann saxlanmasnn etibarll v uzunmddtliliyi byk hmiyyt

dayr. n etibarl dayc DNK molekuludur. Analoq dayclara nisbtn diskret

dayclar daha az etibarldr. Buna gr d maqnit v optik dayclarn istismar v

saxlanma qaydalarna ciddi ml etmk lazmdr. n uzunmddtli yadda da DNK

molekuludur. Analoq dayclara nisbtn diskret dayclar daha az mddtlidir. Buna

gr d diskret dayclardak informasiyan myyn mddt kedikdn sonra tzlmk

lazmdr.

2.6.3 nformasiyann mxtlif nvlrinin sxlmas (arxivldirilmsi)

nformasiyann diskret rqmsal tqdimat adtn myyyn bollua (bolua)

malik olur. Bel ki, tez-tez eyni bit sralar tkaralanr. Bu is informasiyann hcmini

artrr ki, bu da hm saxlama, hm d trm baxmndan hll edilmsi tlb olunaan

problem saylr. Buna gr d xsusi sxma metodlar (alqoritmlri) ilnib hazrlan-

mdr ki, bunlarn kmyi il d informasiyann hcmini hmiyytli drcd azaltmaq

mmkn olur. Hm universal35

, hm d ixtisasladrlm36

sxma alqoritmlri mv-

cuddur.

Sxma alqoritmlrinin hams bit-l ilyir.

Sxma prosesinin sas texniki xarakteistikalar v nticlri aadaklardan

ibartdir:

-sxma drcsi37

;

-sxma srti38

;

-sxma keyfiyyti39

.

Sxma sullar dnrli v dnmz olmaqla 2 qrupa blnr.

35 Universal alqoritmlr informasiyaya sadc, bitlr sras kimi baxr

36 Bunlar myyn tip (kil, mtn, ss, video) informasiyan sxmaq ndr

37 Sxlmam hcmin sxlm hcm nisbti il llr

38 Myyn informasiya hcminin sxlmasna srf ediln vaxtla llr

39 Baqa alqoritml tkrar sxarkn akara xan sxlma drcsi

22

Dnmz sxma zaman sxlm informasiya xarici grn etibar il ilkin infor-

masiya ymna bnzs d, hcmc kiik olur. Bu alqoritmlr rastr kil fayllarn, ss

v video fayllar sxmaq n ttbiq edilir.

Dnrli sxma zaman informasiyann informativliyi, yni informasion strukturu

qorunub saxlanr.

2.6.4 Seriyal kodladrma sulu il sxma

Bu sulda tkrar olunan elementlr n sayac qoyulur. Msln, frz edk ki,

sxlmas tlb olunan informasiya: 44 44 44 11 11 11 11 01 33 ff 22 22 klinddir. Bu

sulla sxlm informasiya: 03 44 04 11 00 03 01 33 ff 02 22 kimi olacaqdr. Grndy

kimi, 03 44 dn 44 olduunu, 04 11 is drd dn 11 olduunu gstrir. gr birinci

bayt 00 klinddirs, sayac tkrar olunmayan baytlar sayr ki, bizim misalda da bu,

dndir (01 33 ff). Buna gr 00 03 baytlarndan sonra 01 33 ff glir, sonra is 02 22

baytlar, yni iki dn 22 glir.

Bu sul rastr killri sxmaq n mnasibdir.

Lakin bu sul informasiyan az sxr.

2.6.5 Haffmen alqoritmi

Bu sulda vvlc btn informasiya oxunur v tkrarlanan elementlr saylr. Sonra

bunlar n binar aac qurulur.

Haffmen alqoritmi il sxmaya misal cdvld verilmidir.

Frz edk ki, mtn daxil olan simvollarn tkrarlanmas aadak kimidir:

Simvol A B C D E F

Tkrarlanma 10 20 30 5 25 10

Simvollar tkrarlanma tezliyinin azalmas qaydasnda eidlyk:

Simvol C E B F A D

Tkrarlanma 30 25 20 10 10 5

Bu cdvl sasnda qurulmu binar aac aadak kimidir:

23

Grndy kimi, son iki elementi (A v D) birldirib tkrarlanma tezliyi 15 (5+10)

olan bir dyn alrq. Sonra bu dyn F-l birldirib tkrarlanma tezliyi 25 (15+10)

olan yeni bir dyn alrq. Sonra bu dyn B il birldirib tkrarlanma tezliyi 45

(25+20) olan daha bir dyn alrq. Sonra C v E elementlrini birldirib tkrarlanma

tezliyi 55 (30+25) olan yeni bir dyn alrq. Sonra is bu dynlri birldirib (45+55)

binar aacn kkn alrq.

Bu dynlrin sol (yuxar) qanadn 0-la, sa (aa) qanadn 1-l kodladrrq.

Bellikl:

C=00 (2 bit)

E=01 (2 bit)

B=10 (2 bit)

F=110 (3 bit)

A=1101 (4 bit)

D=1111 (4 bit) kimi kodlar alnr.

Sxma zaman bu simvollar yeni kodlar il yadda saxlanr v ama zaman vvlki

kodlar brpa olunur.

Bundan lav, hesabi kodladrma, Lempel-Ziv-Vel (LZW) alqoritmi, ikipillli

kodladrma (Lempel-Ziv alqoritmi) kimi sxma metodlar mvcuddur.

Hal-hazrda PKPAK, ZP, LHArc, LHA, ARJ, WinRAR kimi arxivator proqramlar

geni ttbiq edilir.

C=30

E=25

B=20

F=10

A=10

D=5

1

5

0

1

2

5

0

1

4

5

0

1

5

5

0

1

100

1

0

24

Blm 3. nformasiya emalnn texniki vasitlri

3.1. ddi informasiya emal qurular

Suanpan adl ilk ddi informasiya emal qurusu bizim erann 190-c ilind ind

yaradlmdr. Bu bard mlumat Syuy Yuenin uu tcizii adl kitabnda verilmidir.

Bu qurunu 12-ci srd yaradlm indiki tknin ulu cdad hesab etmk olar.

tk Rusiyaya, bzi mnblr gr, 14-c srd, digr mnblr gr is 17-18-ci

srlrin qovanda tacirlr trfindn gtirilmidir.

Soroban40

adl ddi informasiya emal qurusu 1400-c ild Yaponiyada

yaradlmdr. Buna abak da deyilir. Soroban orta srlrd indn Yaponiyaya gtirilmi

Suanpan sasnda dzldilmi qurudur. Soroban n masir kompterlrl tchiz

edilmi Yaponiyada bugn d istifad edilir. 1500-c ild Leonardo da Vini Yapon

abaknn modifikasiyas olan cmlyici quru dzltmidir. 10 dili arxlardan qurulmu

bu quru 13 mrtbli ddlri cmly bilirdi.

1617-ci ild Neper hesab mllrinin icrasn asanladran riyazi tirlr ym ixtira

etmidir. Tirlrin zrind 0-dan 9-dk rqmlr v bunlarn hasillri olan ddlr

yazlmdr. Vurma mlini icra etdikd, zrind uyun rqmlr yazlm tirlr yana

el dzlr ki, tirlrin yan zlrind ntic grnr. Bu quru il blm v kvadrat

kkalma mllrini icra etmk mmkn idi.

1622-ci ild ingilis hvskar-riyaziyyats Uilyam Otred ddi informasiyann emal

n dairvi loqarifm xtkei yaratd. Bunun sadliyin baxmayaraq mrkkb

hesablamalar aparmaa imkan verirdi.

ikkard 1623-c ild cmlyici man yaratmdr. Bu, 6 mrtbli ddlr zrind 4

hesab mlini yerin-yetirirdi.

1642-ci ild Paskal ddi informasiyann emal n dili arxlardan ylm

hesablayc man dzltdi.

1694-c ild Leybnis mexaniki kalkulyator yaratd.

1804-c ild Jozef Mari Jakkar perfokartla ilyn toxucu dzgah dzltdi.

Perfokartlar seriyas naxlar tyin edirdi. Bu proqramladrma tarixind ilk v ox vacib

addm idi.

40

Yaponca hesab taxtas demkdir.

25

1820-ci ild Tomas arifmometri meydana xd. Bu, Leybnis mannn i prinsipin

saslanan ilk seriyal istehsal ediln hesablayc man idi.

1830-cu ild Bebbic ilk universal avtomat hesablayc man yaratd. Bu man masir

EHM-lrin btn sas hisslrin malik idi.

1874-c ild Peterburqlu mexanik V.Odner yeni arifmometr yaratd. Feliks

arifmometri Odner mannn modifikasiyas idi.

1983-c ild mxtlif nv informasiyann emal n universal elektron qurunun

yaradlmas bard mlumat verildi ki, bu quru da masir frdi kompterlr idi.

2000-ci ild informasiya emalnn alda emal n quru yaradld bard

mlumat verildi.

Bizim eradan vvl 500-4200 il vvl aid maara divarlarnda qrafik informaiyann

qeyd edilib saxlanmas hyata keirilmidi.

Hr ey ondan balad ki, oxmrtbli tam ddlri manda he olmazsa, toplamaq

(cmlmk) mmkn olsun. 1500-c il yaxn Leonardo da Vini 13 mrtbli cmlyici

qurunun eskizini hazrlad. lk cmlyici man 1642-cii ild Blez Paskal yaratd. Bu

man 8 mrtbli ddlri cmly bilirdi. O vaxtdan 250 il sonra, yni 19-cu srin vv-

lind bir-sra elm sahlrinin, o cmldn, riyaziyyatn, mexanikann, astronomiyann,

mhndis elmlrinin, naviqasiyann, hminin praktiki faliyyt sahlrinin o zamana

qdr grnmmi inkiaf oxsayl v mrkkb hesablamalar aparlmasna kskin

ehtiyac yaratd ki, bu da mvafiq texnika il silahlanmam insann imkan xaricind idi.

Bu mexaniki hesablayc qurunun yaradlmas v tkmilldirilmsi zrind hm

dnyann n grkmli alimlri, hm d adlar tarix dmyn minlrl istedadl insanlar

mr srf etmilr.

Hl 20-ci srin 70-ci illrindk maazalarda mexaniki arifmometrlr v onlarn

yaxn qohumu olan elektromexaniki hesablayc manlar satlrd. Bu manlar tamamil

baqa sviyyli texnika olan v adi dild EHM41

adlandrlan avtomatik rqm hesablayc

manlarla (ARHM) uzun mddt yana istifad edilmidi.

ARHM-in tarixi 20-ci srin birinci yarsna gedib xr v ingilis riyaziyyats v

mhndisi arlz Bebbicin ad il baldr. Bel ki, 1822-ci ild .Bebbic ilk ARHM-n

layihsini verdi v 30 illik tkmilldirm nticsind ilk analitik man yaradld.

41

Hrnd ki, bu adlar o qdr d uyunlamrlar

26

Analitik mann yaradlmas prinsiplri hesablayc texnikann tml prinsiplrin

evrildi. Bu prinsiplr aadaklardan ibartdir:

1. mliyyatlarn avtomatik icras.

2. buraxlan proqram zr ilmk.

3. Verilnlrin saxlanmas n xsusi qurunun (yaddan42) olmas.

mliyyatlarn avtomatik icras. rihcmli hesablamalarn icras n tkc hr bir

hesab mlinin cld icras hmiyytli deyil, hm d bu mllr arasnda insan mdaxilsi

tlb edn fasillr olmamasdr. Halbuki, masir kalkulyatorlarn ksriyyti hesab

mllrini kifayt qdr cld icra ets d, bu tlb cavab vermir. Yni icra ediln mllr

dayanmadan ardcl icra edilmlidir.

buraxlan proqram zr ilmk. mliyyatlarn avtomatik icras n proqram

icra quruya mliyyatlarn icra srtin brabr srtl daxil edilmlidir. Bu mqsdl

.Bebbic proqramn vvlcdn perfokartlara43

yazlmasn v sonra mana daxil

edilmsini tklif etmidi.

Verilnlrin saxlanmas n xsusi qurunun (yaddan44

) olmas. Bu inqilabi

ideyalar onlarn mexaniki texnika sasnda realladrlmasnn mmkn olmamas

ucbatndan xeyli gzlmli oldu. Bel ki, ilk elektrik mhrriki 50 il sonra, ilk elektron

lampas is 100 il sonra yaradld. tn 100 il rzind az qala tamamil unudulmu bu

ideyalar nvbti 100 illikd yenidn kf edildi.

Avtomatik faliyyt gstrn ilk hesablayc quru 20-ci srin ortalarnda meydana

xd. Bu, mexaniki konstruksiyalarla yana, elektromexaniki relelrdn istifad edilmsi

saysind mmkn oldu. Releli manlar zrind i 20-ci srin 30-cu illrind baland.

Bu i 1944-c ild amerika riyaziyyats v fiziki Qovard Aykenin rhbrliyi altnda

BM45

firmasnda .Bebbicin ideyalarna saslanan46

Mark-1 adl mann istehsalnadk

davam etdi. Bu manda ddlri tsvir etmk n mexaniki47

, idar etmk n is

elektromexaniki elementlrdn istifad edilmidi. n gcl releli manlardan biri olan

42

.Bebbic bunu anbar adlandrmd 43

O illrd perfokartlar toxucu dzgahlarn idar edilmsi n istifad edilirdi. 44

.Bebbic bunu anbar adlandrmd 45

International Business Machines 46

Baxmayaraq ki, bu mann yaradclar .Bebbic ideyalar il tan deyildilr. 47

sayac tkrlri

27

-148

50-ci illrd SSR-d N..Bessonovun rhbrliyi altnda yaradlmd ki, bu da

kifayt qdr uzun 2-lik ddlr zrind saniyd 20 vurma mli icra ed bilirdi.

Hesablayc texnikada sl inqilab elektron qurularn ttbiqi il ba verdi. Bu qurular

zrind i 20-ci srin 30-cu illrinin sonunda eyni vaxtda AB-da, Almaniyada,

ngiltrd v SSR-d aparlmaa balad. Bu illrd radiotexniki qurularda geni ttbiq

ediln elektron lampalar ddi informasiyann emal v saxlanmas n texniki tml

kimi istifad edilmy balad.

lk faliyyt gstrn EHM AB-da 1945-1946-c illrd istehsal edlmi ENIAC oldu.

Bu mann ad ingilisc elektron-ddi inteqrator v hesablayc kimi trcm ediln

szlrin ba hrflrindn yaradlmd. Bu mann yaradlmas iin 30-cu illrin sonunda

Corc Atanasov, sonrak illrd is Con Mouli v Presper Ekkert rhbrlik etmidilr.

ENIAC 18 min elektron lampasndan v oxsayl elektromexaniki elementlrdn

qurulmudu. Enerji tlbat 150 kvt idi ki, bu da ox da byk olmayan bir zavodun

tlbat qdrdir.

Praktiki olaraq eyni zamanda Byk Britaniyada da EHM yaratmaq zrind i

gedirdi. Bu i, ilk nvbd, Allan Trinqin ad il bal idi. A.Trinq alqoritmlr

nzriyysi v kodladrma nzriyysi sahlrind grkmli xidmtlr gstrmi mhur

riyaziyyat idi. 1944-c ild Byk Britaniyada Koloss adl man yaradld.

Bu v digr ilk EHM-lr sonrak kompterlrin konstruktorlarnn nqteyi-nzrindn

ox mhm keyfiyyt malik deyildilr. Bel ki, bu manlarda proqram yaddada

saxlanmrd. Olduqca mrkkb kommutasiyaedici xarici qurularda ylrd.

Elektron-hesablayc texnikann inkiafnn ilk mrhlsind grkmli amerika

riyaziyyats Con fon Neyman nzri v praktiki chtdn byk xidmtlr gstrmidir.

Bel ki, fon Neyman prinsiplri mrlk tarix dmdr. Bu prinsiplr EHM-lrin

klassik (fon Neyman) arxitekturasn trtdi49

. sas prinsiplrdn biri, yni proqramn

48

- 49

Fon Neyman man aadak prinsiplr saslnr:

-Kompter bir-ne sas qurulardan ibart olmaldr;

-nformasiya xsusi yadda qurusunda saxlanmaldr;

-Verilnlr yaddada ikilik ddlr klind saxlanmaldr;

-Hesab v mntiq mllri hesab-mntiq qurusunda icra edilmlidir;

-Proqramn icrasna nzart idaretm qurusu vasitsi il hyata keirilmlidir;

-Proqram verilnlrl birg yadda qurusunda saxlanmaldr;

-nformasiyann daxil edilmsi v xarlmas n giri-x qurusu olmaldr.

Masir kompterlrin ksriyyti fon Neyman prinsiplri sasnda qurulmudur.

28

saxlanmas prinsipi proqramn da veriln kimi, man yaddanda saxlanmasn tlb

edir. lk bel man 1949-cu ild Byk Britaniyada yaradlan EDSAC adl man oldu.

1970-ci illrdk SSR-d yaradlan EHM-lr son drc mxfi strateji mhsul

saylaraq traf dnyadan tamamil izol olunmu halda istehsal edilirdi. 80-ci illrdn

mxfilik bir qdr yumaldld v khn EHM modellri idxal edilmy balad. Hal-

hazrda AB v Yaponiya yeni kompter modellrinin hazrlanmas v istehsaln mxfilik

rejimind hyata keirir.

SSR-d istehsal ediln ilk EHM50

1951-ci ild akademik S.A.Lebedevin rhbrliyi

altnda yaradld. 60-c illrin ortalarnda SSR-d yaradlan BESM-651

adl EHM z

dvrnn n gcl EHM-i olaraq uzun mddt mdafi, kosmik tdqiqatlar, elmi-texniki

tdqiqatlar sahlrind baza man kimi istifad edildi. Hmin illrd .S.Bruk,

M.A.Karsev, B..Rameev, V.M.Qlukov, Y.A.Brazilevcki kimi konstruktor v informatika

nzriyyilrinin rhbrliyi il Minsk, Ural, M-20, Mir v s EHM-lr istehsal

edildi.

3.2 nformasiya emalnn instrumental vasitlrinin inkiaf

Mbalisiz demk olar ki, XIX srin son qrinsi il XX srin sonu arasndak

mddr oxsayl irili-xrdal inqilablarn beiyi olmudur. Bel ki, XIX srin sonu, XX

srin vvlind snaye inqilab ba vermi, Birinci Dnya mharibsi sosial inqilablar

dalas yaratm, Dnya tlatm glmidir. kinci Dnya mharibsi v sonrak illr

iqtisadiyyatn inkiaf, nv v mikromolekulyar fizika, brk cisim elektronikas

sahlrind aparlan tdqiqatlar, ilk hesablayc snaye qurularnn yaradlmas snaye

inqilab yaratd ki, bu da XX srin son rbnd informasiya texnologiyalarnn gcl

inkiaf n mnbit zmin yaratd. Yni, 1900-1920-ci illrd snaye inqilab, 1920-

1940-c illrd sosial inqilablar, 1940-1975-ci illrd snaye qurumlar inqilab, 1975-

2000-ci illrd informasiya inqilab ba vermidir.

tn srin sonunu bryn keyfiyyt dyiikliklri oxsrlik tarix malik idi.

Hesablayc texnika masir inkiaf sviyysin birdn-bir atmamdr. Bu gndk

4 nsil v bunadk uzun tarixi mddt kemidir.

50 - - 51

-6 - - , 6-

29

3.2.1 EHM- qdrki tarixi dvr. n qdim hesab alti tbitin insana bx etdiyi l

barmaqlardr. dd v fiqur anlaylar gerk dnyadan gtrlmdr. 10 barmaqla

saymaq ilk hesab mli olmudur. lbtt, bunu yaradcln mhsulu hesab etmk

dzgn olmazd. Bir-ox dillrdki say adlar gstrir ki, ibtidai insann saymaq alti

sasn onun l barmaqlar olmudur. Tsadfi deyil ki, qdim ruslar tklik rqmi

(barmaq), onluq ddi (trkib), btn qalan saylar (qurama)

adlandrmlar. Bir-ox xalqlar l mnasn be szn yklmilr. Msln, malaylar

limadedikd, hm l, hm d be nzrd tuturlar. Barmaqlar sasnda 5-lik,10-luq v

20-lik say sistemlri yaradlmdr. Bir sra xalqlar hl d barmaq hesab saylardan

istifad edirlr. Barmaq hesab Romada da geni yaylmd.

Barmaq hesab il yana, n qdim dvrlrdn ilk hesablama altlri d yaranmaa

balamd. Buna misal, naxl (oymal) ubuqlar52

v dynl qaytanlar (iplr) gstril

bilr. Lakin bu sullar v vasitlr ticartin inkiaf il bal hesablamalara artan tlbat

dmk iqtidarnda deyildi. Yazl hesablamann inkiafna 2 cht mane olurdu. vvla,

yaz n ildiln gil v mum lvhlr bu i yaramrd. kincisi d, o dvrd istifad

ediln say sistemlri il hesab mllri aparmaq tin idi. Odur ki, abak deyiln ilk

hesab alti yaradld. Bu, bizim eradan vvl 500-c il tsadf edirdi. Abak masir

tknin ulu cdad hesab olunur. Bu bard yuxarda trafl mlumat verilmidir.

3.2.2 EHM nsillri.

1943-c il. Amerikal Qovard Aykenin rhbrliyi v IBM firmasnn sifarii v

dstyi il Mark-1 adl ilk proqramla idar ediln kompter yaradld. Bu, elektromexaniki

relelr zrind qurulmudu. Verilnlrin emal proqramlar perfolentdn daxil edilirdi.

1945-ci il. Amerikal Con fon Neyman Eniak man bard ilkin mruz adl

hesabatda masir proqramla idar ediln kompterin i prinsiplrini v komponentlrini

elan etdi. Bu komponentlr aadakla idi:

-hesab-mntiq qurusu;

-idaretm qurusu;

-yadda;

-informasiyann daxil edilmsi v xarlmas qurusu.

52

Yaxn illrdk obanlar otardqlar qoyun srsnn sayn v trkibini omaq, qam sap v s.

zrin naxlara bnzr xsusi yaz formasnda qeyd edirdilr. Bzi kndlrd indi d qonular sd xap

edrkn divarda, krnd, dirkd v s. yana aquli xtlr kmk, xap qaytardqca hmin xtlrin

stndn pki xtt kmk sulundan istifad edirlr (.M.)

30

Bu gndk istehsal ediln kompterlrin byk ksriyyti fon Neyman

arxitekrturas il buraxlr.

1946-c il. Amerikal Con Presper Ekert v Con Uilyam Moli Mark-1 manndan

1000 df srtli olan Eniak53

adl ilk gcl elektron-rqm kompterini yaratdlar.

1956-c il. Yksk sviyyli ilk alqoritmik dil olan FORTRAN yaradld. Bu dil,

slind, 1954-c ildn 1957-ci ildk Con Bekusun rhbrliyi altnda IBM

korporasiyasnda proqramlar qrupu trfindn yaradlmd54

. FORTRAN ad FORmula

TRANslator szlrindn yaradlm v dsturlarn trcmisi demkdir. Bu dil bu gn d

elmi v mhndis hesablamalarnn aparlmasnda geni istifad edilir.

1958-ci il. Amerikal Cek Kilbi ilk inteqral sxem qurdu.

1960-c il. ALQOL-60 alqoritmik dili yaradld.

1963-c il. Dartmut kollecinin professorlar Tomas Kurt v Con Kemeni BASC55

adl alqoritmik dil ilyib hazrladlar. Bu dil proqramladrman yrtmk n nzrd

tutulmudu.

1964-c il. Aprelin 7-d IBM firmas System-360 kompterlri ailsinin yaradlmas

bard elan verdi. Bu, kompterlrin unifikasiyas, birgliyi v standartladrlmas

yolunda n mhm addm idi. Hmin ild nr ediln elmi mqallrd ilk df frdi

kompter termini ildilmidi.

1970-ci il. sverli Niklaus Virt Paskal adl proqramladrma dili ilyib hazrlad ki,

bu da sonra proqramladrmann yrdilmsind geni ttbiq edildi.

1971-ci il. Intel firmasnn mhndisi Ted Xoffun rhbrliyi altnda 4 mrtbli

(4004) ilk mikroprosessor yaradld ki, buna da bir kristalda yaradlm kompter

deyirdilr. Bu mikroprosessor 2250 tranzistordan ylmd v universal kompterin

mrkzi prosessorunun btn funksiyalarn icra ed bilirdi.

1974-c il. ntel 8080 prosessoru bazasnda yaradlm Altair adl ilk mik-

rokompter bazara xarld. Hr bir alcya man tklif edn Albukerk hrindn olan

kiik MTS irkti BM v DEC firmalarnn ahlq etdiyi bazarn sakit hyatn pozdu.

1975-ci il. Pol Allen v Bill Qets adl iki tlb Altair adl frdi kompter n Basic

dilinin interpretatorunu hazrladlar. Bu gn frdi kompterlrin proqram tminat zr

53

ENIAC - Electronic Numerical Integrator and Calculator 54

1945-ci ild Plankalkul adl dil ixtira edils d, 2000-ci ildk realladrla bilmdi. 55

BASIC - Beginner's All-purpose Symbolic Instruction Code -

; Basic - , )

31

nhng istehsalya evrilmi mhur Microsoft irktinin tmlini hmin tlblr

qoymular. Hmin dvrd MOP-technoloqy 6502 adl mikroprosessor yaradld ki, bu da

4300 tranzistordan ylmd v o dvrn frdi kompterlrind geni istifad edilirdi.

IBM firmas ilk lazer printerlrdn biri olan IBM 3800 adl printeri bazara xard.

1977-ci il. Bu ild 6502 prosessoru bazasnda Apple-2 (Apple komputer), 8088

prosessoru bazasnda PET (Commodore) v Z80 prosessoru bazasnda TRS-80 (Tendy

Corporation) adl frdi kompter ktlvi istehsala buraxld.

1983-c il. Apple Computer firmas Apple Lisa adl m-la idar ediln ilk frdi

kompter qurdu. Hmin ild evik disklrin (disketlrin) ktlvi istifad edilmsin

baland.

1985-ci il. Microsoft firmas Windows 1.01 qrafik interfeysi sasnda frdi kompter

n oxmslli mliyyat mhiti yaratmaa ilk chd etdi.

1988-ci il. Apple firmasnn banisi Stiv Cobs znn Next Computer adl yeni

firmasnda Next adl kompter v Next Step adl mliyyat sistemi yaradlmasna nail

oldu. Philips firmas CD-I (CD-Interactive) kompakt-disk n yaz standart ilyib

hazrlad.

1989-cu il. Tim Berners-Li56

bri biliyin birldirilmsi mqsdi il

mumdnya hrmk toru (World Wide Web - WWW) adlandrd paylanm

informasiya sistemi konsepsiyasn tklif etdi. Bunun yaradlmas n iki mvcud

texnologiyan verilnlrin trlmsi n IP-protokollar texnologiyas il hiper-mtn

texnologiyasn (Hypertext Technology) birldirdi.

1991-ci il. Hiper-mtn bax n mr stri rejimind ilyn ilk kompter proqram

brauzer ((Browser) yaradld. Bunun ttbiqi 1992-ci ild son yekunda btn planeti hat

edn tikisiz informasiya mhiti (Seamless Informational Area) yaradlmasna

ynldilmi layihnin uurla icrasna imkan verdi.

1993-c il. Intel firmas Pentium mikroprosessorunu tqdim etdi. Siemens firmas

znn Synapse1 adl neyrokompterini tqdim etdi ki, bunun da gc 8000 ii

stansiyann gcn ekvivalentdir. Bu kompter sni neyronlar bksindn ald

informasiyann paralel emaln hyata keirir. Sz gedn neyrokompter klin v niqtin

tannmas zr hll ediln msllr n ideal qurudur.

56

Tim Berners-Lee, Conseil Europeen pour la Recherche Nucleaire - CERN,

32

1995-ci il. Frdi kmpterlrin proqram tminat sahsind dnyvi hadis ba verdi:

Windows-95 adl oxmslli universal mliyyat sistemi yaradld. 1995-ci ilin

sentyabrnda buraxlm Windows-95 mliyyat sistemi IBM PC kompterlri n ilk

qrafik interfeysli mliyyat sistemi oldu. Sonra bu inkiaf etdirilrk Windows-98-, daha

sonra is nvbti versiyalara evrildi. Aparat-proqram tminat istehsallar qovaq v

qurular el dzldirlr ki, Windows mliyyat sistemi il uyuan olur. Yni indiki

kompterlr istniln qurunu qomaq he bir problem yaratmr. Microsoft firmas

zsazlanan qurular zr yeni standart57

daxil etdi.

1996-c il. Hr bir sonrak EHM nslin aid olan manlar vvlkilrdn daha cld,

daha etibarl, daha ucuz v daha kiik qabaritli olmaqla, daha mkmml giri-x

qurularna malik idi. Kompter insann informasion funksiyalarnn texniki modeli kimi

qbul edildiyindn, giri qurular grm, eitm v taktil-toxunma kimi tbii drketm

kanallarna yaxnladrlmaq istiqamtind inkiaf etdirilir. Buna gr d kompterd i

gn-gndn daha mnasib kil alr.

XX srin son rbnd snaye EHM-lri, sonra is frdi kompterlr oxfunksiyal

idaredici sistemlrin v informasiya sistemlrinin yaradlmasnn aparat-hesablayc

tmlini tkil etdi.

Aadak cdvld elektron-hesablayc qurularn mxtlif nsillrinin parametrlri

verilmidir:

EHM

nsli

Element

bazas

lm srti Proqram

tminat

Ttbiqi Nmunlr

I (1946-

1959)

Elektron

lampalar

10-20 min

ml/san

Man

dillri

Hesablama

msllri

ENIAK

(AB),

MESM

(SSR),

URAL (SSR)

II (1960-

1969)

Yarmkeiri-

cilr

100-500 min

ml/san

Alqoritmik

dillr,

dispeter

sistemlri,

paket rejimi

Mhndis, elmi,

iqtisadi msllr

IBM 701

(AB),

BESM-6,

BESM-4,

Minsk-22

(SSR)

III (1970-

1979)

nteqral

sxemlr

1 milyon

ml/san

mliyyat

sistemlri,

vaxt

blgs

rejimi

AS, LAS, elmi-

texniki msllr

IBM 360

(AB),

ES-1030,1060

(SSR)

57

Plug & Play qo v il

33

IV (1980

v sonra)

Super BS,

mikrosxemlr

Yzlrl mln.

ml/san

VB v

VBS-lr

daretm,

kommunikasiya,AY,

mtn emal, qrafika

Frdi

kompterlr,

serverlr

3.2.3 Superkompterlr v klasterlr

Superkompter sz, adtn, elmi-fantastik filmlrd elektron beyin adlandrlan

nhng otaqlarda yerldiriln mrkkb hesablayc quru tsvvrd canlanr. nki ilk

superkompterlr hqiqtn ox irill idi. Mikroelektronika v nanotexnologiya

sahlrindki uurlar superkompterlri orta ll biq otaa yerln bir-ne kafa

evirdi. Masir superkompter 1 saniyd bir-ne milyard srn vergll mliyyat

icra ed bilir. Superkompter oxprosessorlu v (v ya) mumi yaddal v mumi xarc

qurulara malik oxmanl kompleksdir. Superkompter termini XX srin 60-c illrinin

sonlarnda Livermor laboratoriyasnn mkdalar D.Miel v S.Fernba trfindn

ildils d, 1920-ci ild Nyu York qzetlrindn birind superhesablamalar bard

mlumat drc edilmidi. Superkompter termini mumi leksikona Seymur Krey

trfindn daxil edildi. Krey trfindn ilnib hazrlanm hesablayc manlar AB-da

60-c illrin ortalarndan 1996-c ildk hkumt idarlrind, snaye mssislrind v

elmi idarlrd sas hesablayc vasit kimi geni istifad edilirdi. Bu gn d Krey

kompterlri superkompter texnikas irisind zn layiqli yer tutur. 70-ci illrdki

superkompterlrin ksriyyi vektor prosessorlar il tchiz edilmidi. 80-ci illrin

balanc v ortalarnda paralel ilyn azsayl (4-dn 16-ya qdr) vektor prosessorlar

praktiki olaraq superkompter n standart layih hllin evrildi. Tipik vektor

kompterinin trkibin tamddli hesablayc olan skalyar prosessor, srn vergll

ddlrin toplanmas v vurulmas zr funksional bloklar, vektor prosessoru v mumi

yadda daxildir. Bu kompterlr blnn58

yadda bir idaretm axn oxsayl

verilnlr axlanlar59

texnologiyas il qurulmudur. 1980-ci illrin sonu v 1990-c

illrin vvli superkompterlrin verilnlrin vektor-konveyer emalna saslanan magistral

istiqamtli inkiafnn paralel birldirilmi oxsayl v olduqca oxsayl skalyar

prosessorlarla vzlnmsi il xarakteriz olundu. Ktlvi-paralel sistemlr yzlr v

minlrl ayr-ayr prosessor elementlrini zlrind birldirirdi. Ktlvi-paralel

kompterlrin ksriyyti RSC60

arxitektural gcl prosessorlar sasnda61

yaradlrd.

58

mtrk istifad ediln 59

"Shared Memory - Single Instruction - Multi Data" 60

Reduced Instruction Set Computer

34

Mikroprosessorlarn seriyal istehsal hm tlbat v imkandan asl olaraq

kompterin gcn evik kild dyimy, hm d kompter istehsaln hmiyytli

drcd ucuzladrmaa imkan verdi. Bu sinif superkompterlr nmun olaraq Intel

Paraqon, IBM SP, Cray T3D/T3E v bir sra baqalar gstril bilr. 2002-ci ilin

noyabrnda Cray Inc. firmas 52,4 Tflops62

v 65,5 Tbaytlq OYQ63

kimi xarakteristikalara

malik olan Cray X1 layihsi bard xbr yayd. Bu mann ilk qiymti 2,5 milyon

dollardan balanrd. Bu kompleksl drhal spaniya meteoroloji mrkzi maraqland.

Hmin vaxt Top 500 siyahs (http://www.top500.org) nr edildi ki, bu siyahya da rsmi

olaraq maksimal mhsuldarlq nmayi etdirn hesablayc sistemlr daxil edilmidi.

Siyahya Yerin kompter modeli64

adl Yapon mrkzi v NEC trfindn yaradlm

35,86 Tflops ntic gstrmi 5120 prosessorlu eyniadl65

hesablayc kompleks balq

edirdi. Siyahda 2-ci v 4-c yerlri xeyli zif66

olan ASCI layihlri tuturdu. Bu

manlar67

Los-Alamada yerln nv tdqiqatlar laboratoriyasnda bu gn d istifad

edilir.

Cray Inc. irkti son 10 il rzind petaflopsluq68

hddi fth etmyi hdf almdr.

Yaponlar da son 10 ili hdflmilr. Tokioda GRAPE layihsi69

rivsind GRAPE-6

modeli hazrlanr. Bu man 12 klasterdn v 2048 prosessordan ylm v 2,889 Tflops70

mhsuldarlq nmayi etdirir.

Perspektivd GRAPE layihsin 20 min prosessor qoulacaq v bu, cmi 10 milyon

dollara baa glckdir. Lakin rekord xarakteristikal unikal layihlr, adtn, ktlvi

istehsalda olan v biznesd geni ttbiq ediln sistemlrl mqayisd xeyli baha olur.

bk texnologiyalar sahsindki trqqi z szn dedi: kommunikasiya

texnologiyalarna saslanan ucuz, lakin smrli layihlr meydana xd. Bu, klasterli

hesablayc sistemlrin yaranmas n ilkin rt oldu. Nticd hesablayc proseslrin

61

Power PC v ya PA-RSC kimi 62

Flops ingilisc Floating Point szlrindn yaradlm, srn nqt il hesablama mnas verir.

Tflops Tera flops demkdir. 63

OYQ operativ yadda qurusu 64

Earth Simulator 65

Yerin kompter modeli 66

7,7; 7,7 v 7,2 Tflops 67

Hewlet-Packard firmas trfindn istehsal edilmi ilk iki super kompterin hr birind 4096, IBM

firmasnn manlarnn hr birind is 8192 prosessor qurulmudu. 68

Petaflops - 1 saniyd 1000 trilyon srn vergll mliyyat 69

http://grape.astron.s.u-tokyo.ac.jp/grape/ 70

Halbuki bu mann potensial imkan 64 Tflopsdur

http://www.top500.org/

35

ktlvi paralelizmi71

il seiln kompterlrin inkiaf istiqamt-lrindn biri yaranm

oldu.

Hesablayc klaster iri hesablama mslsinin hlli n myyn bk

rivsind birldirilmi kompterlr mcmusudur. bk dyn olaraq 1 prosessorlu

kompterlr, 2 v ya 4 prosessorlu SMP-serverlr72

ildilir. Hr bir bk dyn

znn S nsxsinin idarsi altnda ilyir. Bu mqsd n, adtn, Linux, NT, Solaris

v s. kimi standart S-lr ttbiq edilir.

Hesablayc klaster dedikd, hm 10 Mbaytlq Ethernet bksind birldirilmi 2

kompter, hm d Alpha prosessorlar bazasnda qurulmu, paralel proqram lavlrinin

dstklnmsi n istifad ediln yksk srtli Myrinet, idaretm mqsdi il yaradlan

Giqabit Ethernet v xidmti mqsdlr n yaradlan Fast Ethernet bklri il

laqlndirilmi minlrl ii stansiyan birldirn iri bir layih rivsind faliyyt

gstrn geni miqyasl hesablayc sistem nzrd tutula bilr. bk dynlrinin

trkibi v gc htta bir klaster rivsind frqli ola bilr. Bu, lazmi gcd

genimiqyasl heterogen (bircins olmayan) sistemlr yaratmaa imkan verir. Konkret

kommunikasiya mhitinin seilmsi bir sra amillrl: hll ediln msllrin

xsusiyytlri il, klasterin sonrak genilndirilmsi n latan maliyyldirm il v

s. tyin edilir. Hesablayc klasterin konfiqurasiyasna ixtisasladrlm kompterlr,

msln, nternet vasitsil klaster msafdn mracit ed biln fayl-server daxil edil

bilr. Masir bazara hazr klaster layihlri tklif ednlrin say el d ox deyildir. Bu, ilk

nvbd, komplektlddiricilrin latanl il, sistemlrin qurulmasnn asanl il, daha

ox azad yaylan proqram tminatna istinadetm il, klaster texnologiyalarnn kmyi il

hll ediln msllrin unikall il laqdardr. Bazara mhsul xaran daha ox tannm

layihldiricilrdn: SGI, VALinux v Scali Computer misal gstril bilr.

2000-ci ilin yaynda AB-da, Kornell universiteti klaster texnologiyalar zr

Konsorsium73

tsis etdi. Hmin konsorsiumun sas mqsdi klaster texnologiyalar

sahsind laqlndirm ilri aparmaqdan ibartdir. Konsorsiumun infrastrukturunu

tmin edn aparc irktlr olan Dell, Intel v Microsoft kompter avadanlqlar v

proqram tminat zr iri istehsallara evrildilr. Konsorsiumun digr zvlri srasnda

71

Massively Parallel Processing - MPP 72

Symmetric Multi Processor 73

Advanced Cluster Computing Consortium

36

Arqonn milli laboratoriyasn, Nyu-York, Kornell v Kolumbiya universitetlrini,

Compaq, Giqanet, IBM, Kuck & Associates v s. irktlri gstrmk olar.

Rusiyada hazrlanm layihlr irind Sankt-Peterburq universitetind Fast Ethernet

texnologiyas74

bazasnda realladrlm klasterlr vahid srbst tdris sinfi kimi istifad

ediln hesablayc mssisd iri elmi-tdqiqat msllri hll edilir. Samara elmi

mrkzind heterogen hesablayc klaster yaratmaq yolu seilmidir. Bu klaster Alpha v

Pentium III prosessorlar bazasnda qurulmu kompterlr saslanr. Sankt-Peterburq

Texniki universitetind Alpha prosessorlar v Myrinet bksi sasnda klaster yaradlr.

Bu klasterdki hesablayc dynlrd lokal disklrdn istifad edilmir. Ufa dvlt

aviasiya texniki universitetind 12 Alpha-stansiya v Fast Ethernet v OS Linux

bklri75

bazasnda klaster layihldirilir. Superkompter v klaster texnologiyalar ilk

olaraq elmi tlbatn dnmsi n, yni, nhng hesablayc gc tlb edn fundamental

v ttbiqi fizika, mexanika, astronomiya, meteorologiya, materiallar mqavimti v s

msllrinin hlli n inkiaf etdirilirdi.

Bu mhsuldarlq idar ediln mrkkb sistemlrin (tyyarlrin, raketlrin, kosmik

stansiyalarn) layihldirilmsind, verilmi xasslr malik sintetik drmanlarn

yaradlmasnda, gen mhndisliyind, hava v tbit kataklizmalarnn

proqnozladrlmasnda, atom elektrik stansiyalarnn smrliliyinin v etibarllnn

yksldilmsind, makroiqtisadi effektlrin v bir ox baqa msllrin hllind

vzedilmzdir.

3.2.4 Nvbti nsil kompterlri.

Hesablayc qurularn llri daim kiilir. Vaxt var idi ki, el bilirdilr, manlarn

gc artdqca periferiya qurularna v yaddaa daha byk sah tlb olunacaqdr. Bu

tsvvrn yanl olduu akara xd. 1965-ci ild Qordon Mur myyn etdi ki, hr 18

ayda hesablayc sistemlrin mhsuldarl 2 df artr76

. Bu qayda hal-hazrda Q.Mur

qanunu adlanr. Q.Murun inteqral mikrosxemlrdki tranzistorlarn saynn zamandan

asll n akarlad empirik qanuna sasn ayr-ayr tranzistorlarn miniatrl-

dirilmsi templrini myyn etmk mmkndr. Q.Mur qanununa gr, elementar

hesablayc modullarnn llrinin ild 10-30% azalmas gstrir ki, yaxn 5-10 il

74

http://www.ptc.spbu.ru 75

www.osp.ru/os/2000/05-06/178019/ 76

Moore H. // Electronics. 38, 1965, 8

37

rzind elementar modullarn llri tqribn 100-200 anqstrem, yni, 0,01-0,02 mikron

tkil edckdir. Bu o demkdir ki, elementar hesablayc qurularn llri srtl

molekul v htta atom llrin yaxnlar.

Lakin bu sviyyd klassik fizika qanunlar ilmir. Bu sviyy kvant fizikas

qanunlarnn hkmn tabedir ki, bunlarn da tbiti nzri sviyyd hl axradk

yrnilmmidir.

Bu qurularn iini tsvir etmk n informatikann klassik obyektlri v metodlar

yaramr. Bel ki, Heyzenberqin qeyri-myynlik prinsipin sasn sz gedn

mikroskopik sistemlrd bit anlayna analoq tapmaq mmkn deyildir. Yeni qurular

2-lik rqmlr vzin dala funksiyalar il (kvantlq bitlrl) i grckdir.

nformatika z inkiafnda, myyn mnada, hesabdan funksional thlil keid

edckdir. Bu, bir trfdn, sas klassik alqoritmlrin yenidn dnlmsin v

vzlnmsin rait yaradrsa, digr trfdn d sni intellekt problemlrinin hllin

yaxnladrr.

ri universitetlrin elmi-tdqiqat laboratoriyalarnda v transmilli informasiya

texnologiyalar (TT) irktlrind yeni nsil hesablayc qurularn element bazasnn

yaradlmas zr sas istiqamtlrin aadak bir-ne variant zrind ilr aparlr77

:

-nv maqniti v ya elektron paramaqnit rezonans prinsiplrin saslanan element

bazas;

-Pauli v ya Penninq tllrind yerldiriln atom ionlarna saslanan element

bazas;

-ykskkeiricilik hadissin saslanan element bazas;

-qeyri-zvi yarmkeirici sistemlrd kvant nqtlrin saslanan element bazas;

-kvant mntiqinin optik simulyasiyasna v ya metal-bioloji hibrid saslanan element

bazas.

Bu istiqamtlrin ksriyyti ciddi nqsanlara malik olduqlarndan, hllik

rqabtqabiliyytli hesablayc qurularn yaradlmasn qeyri-mmkn etmkddir. Buna

xarakterik misal olaraq IBM korporasiyasnn 1999-cu ild ilyib hazrlad molekulyar

element bazas layihsini gstrmk olar. Bel ki, bu layihnin realladrlmasna 5 il

rzind 17 milyard dollar xrclnmi v 5 v ya 7 kvantlq bitl mliyyat apara biln 7

77

.., ..

. ., 2006

38

ton kiy malik, yalnz primitiv msllri78

hll etmy qadir olan bir maket

hazrlanmd79

.

Hal-hazrda yeni nsil kompterlr n element bazasnn yaradlmas zr nisbtn

daha perspektivli istiqamt elektrostatik v ya maqnit tipli qarlql faliyyt sasnda

kvantl bitllr funksiyasn icra edn brkcisimli sistemlrd zn tkil ed biln kvant

nqtlrindn istifady saslanan istiqamtdir.

3.3 Frdi kompterlrin aparat tminat

Masir frdi kompter elektron mikrosxemlr zrind qurulmu, ixtiyari nv

informasiyann qbulu, saxlanmas, emal v trlmsi n yaradlm sistemdir.

Sad istifadilr adtn frdi kompterlrl ildiklrindn, burada sasn frdi

kompterdn bhs edilckdir.

ntel firmasnn prosessorlar bazasnda yaradlm frdi kompterlr daha geni

yaylmdr.

Son zamanlar kisi 2-2,5 kq olan danar frdi kompterlr - noutbuklar srtl

yaylmaqdadr.

Aparat tminat dedikd, kompteri tkil edn v onu bky qoan btn

avadanlqlar oxluu (kompter dmiri - hardware) nzrd tutulur.

Aparat tminatna, ilk nvbd, prosessor, ana plata v onun sas mikrosxemlri,

yni kompterin btv arxitekturasn myyn edn ipsetlr80

, sas operativ yaddan

mmkn tiplri, videokart, disk qurular, monitor, printer v digr periferiya qurular

aiddir.

Hr bir frdi kompter istifdisi texniki vasitlr v onlarn inkiaf tarixi bard

kifayt qdr drin biliy malik olmaldr.

Frdi kompterlrin btn komponentlri son drc byk srtl tzlnmkddir.

Son illrd stolst kompterlr v noutbuklar n oxnvli prosessorlar, yaddala,

video altsisteml, srt disklrl yksk srtli i tmin edn yeni inlr, qiqabitlik naqilli

v naqilsiz bklrl ilmk n inteqrasiya edilmi kontrollerlr yaradlmdr.

78

msln, 15-i 5 v 3 kimi 2 vurua ayrmaq kimi 79

domino.research.ibm.com/comm/pr.nsf/-pages/rsc.quantum.html?Open&printable.

80 ipset (chipset) ana platada mikrosxemlr ym olub, prosessorun yaddala v xarici qurularla

ilmsini tmin edir.

39

Maye-kristallik monitorlar elektron-a borulu monitorlar sxdrb bazardan

xarmdr.

Ev kompterinin yeni konsepsiyas irli srlmdr ki, bu da faktiki olaraq, tkc

DVD-disklrl ilmkl kifaytlnmyn, yksk keyfiyytli oxkanall audiosistemi

olan, nternetdn radio televiziya translyasiyalarn qbul edn, hminin, FM v TV-

tnerlrl tchiz edilmi mediamrkzdir.

Kompterin aparat tminat v onun son nailiyytlri bard drin biliy malik

olanlar mnvi chtdn khnlmi texnikan yax tanyrlar.

ntel mikroprosessorunun prinsipial sxemin: hesab-mntiq qurusu, idaredici blok,

ilkin seim bloku, registrlr bloku, dekodladrma bloku, ke-verilnlr, inlr bloku,

mrlr n ke-yadda, giri v x bloklar daxildir.

Mrkzi prosessorun i prinsipini bel tsvvr etmk olar: emala daxil olan

informasiya ilkin seim blokunun idarsi altnda sistem yaddandan inlr bloku

vasitsil prosessorun ke-verilnlrin, mrlr is mrlr n olan ke-yaddaa

trlr. Dekodladrma bloku mrlrin kodunu ab, 2-lik koda evirir v idaredici

bloka v ke-yaddaa icraya gndrir. Hesab-mntiq qurusu mr uyun mllri icra

edib alnm nticlri registrlr blokuna trr. Sonra registrlrin mzmunu sistem

yaddana v ya xarici qurulara trlr.

3.4. Kompterin i prinsipi

3.4.1 nformasiyann kodladrlmas v kompter yaddanda tsviri

Kompter 2-lik say sistemind tsvir ediln rqmlrl ilyir. Bu da, 10-luq say

sistemi kimi, mvqeli say sistemidir. Tam ddi 10-luqdan 2-liy keirmk n ardcl

blmdn, ksr ddi 10-luqdan 2-liy evirmk n is ardcl vurmadan istifad edilir.

2-lik dd sadan-sola - qrupladrldqda 8-lik say sisteminin ddlri alnr. 2-lik

rqm yaddada 1 bit yer tutur. 8 mrtbli 2-lik dd 1 bayt yadda tutur. 1024 bayt 1

kilobayt, 1024 kilobayt 1 meqabayt, 1024 meqabayt 1 qiqabayt, 1024 qiqabayt 1 terabayt

tkil edir v s.

nformasiya kompter yaddanda rqm formasnda saxlanr. Yni, rqm olmayan

informasiya81

da rqm evrilir. Buna kodladrma deyilir.

81

mtn, kil, ss v s.

40

Masir frdi kompterlrd operativ yaddan hcmi yzlrl meqabayt tkil edir.

Kompterd ddi, mtni v mntiqi verilnlr frqlndirilir. Mtni verilnlr

dedikd, simvollarn xtti ardcll nzrd tutulur. Simvollar nmrlnir (kodladrlr)

v simvol vzin koddan istifad edilir. Hr simvol 1 bayt yer tutur.

Hal-hazrda 128 simvolluq (0-dan 127-dk) ASCII (American Standard Code for

Informational Interchange) standart kodundan istifad edilir. Milli lifbalar 128-255

arasnda nmrlnir. Mtni dzgn oxumaq n mtn drayverlri vardr.

Mntiqi veriln 2 qiymt (0 v 1) alr. 0-yalan, 1- gerk. Mntiqi veriln 1 bit yer

tutur. kil v ss kimi mrkkb obyektlr d 2-lik rqmlr evrilib saxlanr.

3.5. Proqramn kompterd icras prosesi

Kompterd verilnlrin saxlanmas v emal ayr-ayr qurularda icra edilir.

nformasiya kompterin yadda qurusunda saxlanr, mrkzi prosessorda emal edilir.

Kompterin ii yaddandak informasiyadan asldr. Kompterin yadda 3 blmdn

ibartdir: nvanladrlan yadda, prosessor registrlri kompter portlar trfindn

istifad ediln giri-x yuvalar. Kompter portlar informasiya trlmsi qaydasna

gr, ardcl v paralel olur. Modem ardcl porta, printer paralel porta qoulur.

nvanladrlan yadda mntiqi chtdn ardcl yuvalardan ibartdir. Hr yuva 1 bayt

saxlayr. Operativ yaddadak baytlar nmrlnmi olur. Baytn nmrsi onun nvandr.

Mrkzi prosessor kompterin sas qurusudur. Mrkzi prosessor hm btn

hesablamalar icra edir, hm d kompterin btn hisslrinin iini idar edir.

Prosessor registrlri kompter yaddann n cld hisssidir. oxsayl registrlr

mxtlif funksiyalar icra edir.

Kompterin ii elementar mliyyatlar ardcllndan ibartdir. Hr bir elementar

mliyyat myyn man mrinin nticsidir. Man mrlrinin btvlkd bir ne yz

variant vardr. Hr man mrinin icras n prosessorun konstruksiyasnda ayrca

elektron mikrosxem nzrd tutulmudur. Man mrlri ml tiplri zr tsnifldirilir.

ml tiplri zr icra ediln man mrlri aadaklardr:

informasiya blokunu operativ yaddadan prosessor registrin kerr

informasiya blokunu prosessor registrindn operativ yaddaa kerr

informasiya blokunu portdan alb prosessor registrin trr v s.

41

Prosessor mllrin bir oxunu paralel icra edir. Bunun n impuls taktlar

generatoru vardr. Bu, mli kvantlarla icra edir.

Hm veriln, hm d proqram nvanladrlm yaddada saxlanr. Kompter mr

deifratorunun kmyi il proqram mtnini verilndn ayrr. Man mrlrinin bitkin

oxluu man dilini yaradr. Man mrinin icras 3 addmdan ibartdir: mrin seilmsi,

icras v nvbti mrin nvannn hesablanmas. Bunun n prosessorda 2 registr

nvan v mr registri vardr. nvan registri mr baytnn nmrsini, mr registri is

mrin mzmununu tyin edir.

3.6. Kompterin aparat hlli

Masir frdi kompter stolst (desktop), portativ (notebook) v cibdgzdiriln

(handheld) variantlarda yaradlmdr.

3.6.1 Kompterin sistem bloku. Stolst kompterin btn sas komponentlri82

sistem blokunda yerlir. nformasiya mbadilsi n magistral da sistem bolkunda

realladrlmdr. Prosessorun v operativ yaddan, hminin xarci qurularn

kontrollerlrinin qoulmas n qovaqlar da sistem blokundadr.

3.6.2 Prosessorun, sistem ini v periferya qurular ininin tezliyi. Kompterin

mxtlif komponentlrinin srti bir-birindn kskin frqlnir. Bu qurular bir-birin

uyunladrmaq n sistem platasnda xsusi mikrosxemlr (ipsetlr) quradrlmdr.

ipsetlrd imal krplri deyiln operativ yadda kontrollerlri v cnub krplri

adlanan periferiya qurularnn kontrollerlri yerlir. imal krps sistem ini vasit-

sil prosessorla operativ yadda arasnda informasiya mbadilsi yaratmaa imkan verir.

Prosessorda daxili tezlik hasilinidn (vurulmasndan) istifad edildiyindn, prosessorun

tezliyi sistem ininin tezliyindn bir ne df artq olur. Masir kompterlrd

prosessorun tezliyi sistem ininin tezliyindn 10 df oxdur. Msln, prosessorun tezliyi

1 QHs, sistem ininin tezliyi 100 MHs-dir83

.

3.6.3 Xarici (uzunmddtli) yadda. Kompterin xarici yadda qurusunun sas

vzifsi byk hcmli informasiyan (proqramlar, sndlri, audio-video kliplri v s.)

82

prosessor v operativ yadda quradrlm sistem platas, srt v evik disk yclar, CD-ROM v s. 83

Drslikd yer alan bu tip gstricilr sadc tsvvr yaratmaq ndr. nki bu gstricilr byk

srtl dyindir.

42

uzun mddt saxlamaqdan ibartdir. nformasiyan yazb oxuyan quruya yc v ya

diskovod deyilir. nformasiyan saxlayan quruya (msln, disket) is dayc deyilir.

3.6.4 nformasiyann yazlb oxunmasnn maqnit prinsipi. evik v srt maqnit

disklrindki (vinesterdki) yclar ferromaqnit saslanr. Lazmi raitd bu disklr

informasiyan 10 illr boyu saxlaya bilir.

3.6.4.1 evik maqnit disklri. Bunlar plastik ktldn hazrlanm korpus daxilind

quradrlm frlanan maqnit disklri idi, informasiyan bir kompterdn digrin

krmk n istifad edilirdi.

3.6.4.2 Srt maqnit disklri (vinester). Vincester dmir korpus daxilind bir ox

zrind yerldirilmi byk srtl frlana biln oxsayl maqnit disklri paketidir.

Vinesterin tutumu 150 Qbayta atr. Yazb oxuma srti saniyd 133 Mbayt tkil edir.

Frlanma srti dqiqd 7200 dvrdr.

3.6.5 nformasiyann yazlb oxunmasnn optik prinsipi. CD-ROM v DVD-ROM

kimi lazer diskovodlar optik prinsipl ilyir. CD-ROM 650 Mbayt informasiya tutumuna

malikdir. Saniyd 150 Kbayt informasiya oxuya bilir. 52 srtli CD-ROM-lar adi CD-

ROM-lardan 52 df srtl (saniyd 7,8 Mbayt) oxuyur. DVD-ROM 17 Qbayt hcm

malikdir.

3.6.6 Flash-yadda. Bu enerjidn asl olmayan yadda nvdr. nformasiyan

mikrosxem yazr.

3.7. Aparat platformalarnn nvlri

Kompterlr sas etibar il kmiyyt xarakteristikalar84

il bir-birindn frqln-

dirilir. Bu xarakteristikalar zr kompterlr 4 sinf blnr: mikro kompterlr, mini

kompterlr, iri kompterlr (maynfreymlr) v super kompterlr.

Masir frdi kompterlr, noutbuklar, serverlr v i stansiyalar mini kompter

saylr. Mini kompterlrin bir qismi ixtisasladrlm kompterlrdir. Msln, kassa

aparatlar, avtomobillrdki kompterlr, istehsalatda texnoloji xtlri idar edn komp-

terlr ixtisasladrlm manlardr. Serverlr irihcmli informasiya saxlayan v oxsayl

istifadilr xidmt gstrn mini kompterlrdir. Yksk mhsuldarla malik stolst

kompterlr ii stansiya adlanr. Bunlar pekar istifadilr (proqramlar) ndr.

84

operativ v xarici yaddalarn hcmi, prosessorun srti

43

Frdi kompterlr hm pekar, hm d pekar olmayanlar n nzrd tutulmu

stolst mini kompterdir.

ri kompterlr (maynfreymlr) mumi tyinatl, ox gcl, oxmanl hesablayc

sistemlrdir. Bunlar gec-gndz fasilsiz i rejimind ilyir.

Super kompter mliyyat sistemi (S) n vahid btv man kimi tsvvr

olunan manlar bksidir.

3.8. Kompterin tkili v faliyyti

Masir frdi kompterlrin arxitekturas magistral-modul prinsipin saslanr.

Modul prinsipi kompterin konfiqurasiyasn dyimy imkan verir. Kompterin modul

tkili is magistral prinsip, yni qurulararas informasiya mbadilsinin in vasitsi

il trlmsin saslanr.

Arxitektura dedikd, kompteri tkil edn qurular, onlarn qarlql laqlri v

bu laqlrin qurulmas qaydalar oxluu nzrd tutulur. Baqa szl, arxitektura

dedikd, kompter