Institut za slavistikuUniverzitet u Gracu

Ivo Andrić u evropskom kontekstu:Prokleta avlija

RECEPCIJA I ITALIJANSKI PREVODI

ANDRIĆEVE PROKLETE AVLIJE

Ljiljana Banjanin (Università di Torino)

(25 – 27. 09. 2014)

Prezentacija teme:

1. UVOD. PREVODI I RECEPCIJA:

a) Andrić i italijanska književnost, italijanski jezik, konsideracija prevoda/prevođenja

b) Integralni prevodi Proklete avlije na italijanski

Il cortile maledetto, prev. Jolanda Marchiori Bompiani, Milano, 1962;

La corte del diavolo, prev. Lionello Costantini, Adelphi, Milano, 1992;

c) Hronološko lociranje prevoda 60-te/90-te godine > - Nobelova nagrada, italijanski kontekst, pokretanje književnih

mehanizama recepcije- Raspadanje jugoslovenske federacije, vanknjiževne implikacije

- Prevodioci, izdavači: Jolanda Marchiori, Lionello Costantini

2. OD ORIGINALA DO PREVODA

2.0 Italijanski slavisti o prevođenju Andrića na italijanski:

S. Stipčević, Ivo Andrić in Italia (2000),

Lj. Avirović, Il ponte di Andrić collega uomini e cose. Sulla traduzione di Ivo Andrić in Italia (2003);

Lj. Banjanin, Pripovetka I. Andrića Put Alije Đerzeleza u italijanskim prevodima (2012)

• Naša analiza prevoda Proklete avlije: cilj > ilustrovati prevodilačka rešenja, optimalni odnosno kritični momenti na mikrokontekstualnoj ravni na primerima pojedinih segmenata (realije, turcizmi, lična imena i titule, toponimi, frazeološki izrazi).

• Korpus = ograničen i odabran po principu slučajnosti, razlozi: u Andrićevom slučaju svaki drugi sveobuhvatniji pristup daleko bi premašio ograničene okvire jednog referata, odabrani ekvivalenti (pre svega optimalni), zadovoljavaju kriterijume gramatičko-leksičke korektnosti i stilske vrednosti, tj. ispunjavaju zahteve sve četiri dimenzije teksta umetničke proze.

• Različita prevodilačka rešenja već u naslovu italijanskih prevoda: u prvoj verziji (Marchiori 1962) on glasi Il cortile maledetto: cortile (doslovno „dvorište“) predstavlja neutralno, kompromisno rešenje, ne reflektuje optimalno turcizam „avlija“ iz originala. Autor hronološki drugog prevoda (Costantini 1992) nudi radikalno inovativni naslov La corte del diavolo > imenica latinske derivacije corte (birani registar, pokriva pored ostalih značenja ne samo „dvorište“ nego i šire značenje otvorenog ali ograđenog, delimitiranog terena ili prostora, asocijacija na đavola iz genitivske sintagme (del diavolo) > Andrićeva upotreba te imenice i prideva/priloga „đavolski“ (Andrić 1967, 31) u originalu bliža je naslovu originala.

2.1. Lična imena i titule, toponimi

Zaimaga > Zaim (Marchiori), Zaim-aga (Costantini); Bajazit II > Bajazet II (Marchiori), Baiazet (Costantini); Latifaga > Latifaga (Marchiori), Latif-aga (Costantini); Jakub-beg > Jakub beg (Marchiori), Jakub-beg (Costanitini),

- italijanski ekvivalenti (otomanske titule i sl.):

vezir > visiri (Marchiori), visir (Costantini); Mehmed II Osvajač > Maometto II il Conquistatore (Marchiori/Costantini); paša > pascià, Ulema > Ulema, Halif > califfo; valija naizmenično i u oba prevoda/ neujednačeno > valì/cadì

- toponimi: (Carigrad, Stambol Adapazar, Trapezunt, Izmir, Brusa) > konsekventno italijanski ekvivalenti: Costantinopoli, Istanbul, Adapazari, Trebisonda, Smirne, Brusa/Brussa;

2.2. Turcizmi, elementi stranog, realije

Turcizmi identični u obe varijante:

alatka > arnese, amidža > zio, asura > stuoia, čardak > torre bianca, česma > fontana, ćebe > coperta, ćiftica > mercantucolo, esnaf > mestiere, ićindija > preghiera del mezzogiorno/tramonto, kaldrma > selciato, kapidžik >porticina, mahala > quartiere, munari > minareti, Ramazan > Ramadan, sahat > orologio, saransak > puzza di aglio, sure iz Korana > versetti del Corano, vakat > tempo, varoš > citadella, zejtin > olio, zembilj > cesta di giunco.

Različiti italijanski ekvivalenti:

adeš > compare (Marchiori), amico (Costantini); ćorav > cieco (Marchiori), orbo (Costantini); hanumice > donette (Marchiori), signorinelle (Costantini); kandilj > candele (Marchiori), lumi (Costantini); kuluk > corvée (Marchiori), gran faticata (Costantini); minderluk > sofà (Marchiori), divano (Costantini); sahan > scodella (Marchiori), lucente piatto coperto (Costantini); turbet > colonna sepolcrale (Marchiori), mausoleo (Costanitini); vilajet > vilaiato (Marchiori), provincia (Costantini); zaptija > guardiano (Marchiori), polizia (Costantini);

2.3. Frazeologizmi

A. Optimalno rešenje (frazeologizmi > ista metafora):

[...] oči stale su da igraju kao na zejtinu. > [...] occhi cominciarono a ballare come nell'olio [...] (Marchiori); [...] occhi cominciarono a guizzare come nell'olio [...] (Costantini)

[...] živ i brz kao lasica [...] > [...] agile e veloce come una donnola (Marchiori/Costantini)

[...] čovek kratke pameti i dugih prstiju [...] > [...] un uomo dall'intelletto corto ma dalle mani lunghe (Marchiori); [...] un uomo di intelletto corto ma dalle dita lunghe [...] (Costantini)

[...] udarile [mu] knjige u glavu [...] > [...] i libri [gli] avevano dato alla testa [...] (Marchiori); [...] i libri gli avessero dato alla testa [...] (Costantini).

B. Frazeologizmi u italijanskom sa drugačijom metaforom:

„[...] da te prebiju kao mačku [...]“ Marchiori > drugačiji frazeologizam sa kontekstualno istim značenjem, mada je objekat u italijanskom „pas“: „[...] che ti bastonino come un cane [...]“

Kostantini > adekvatno, mada drugačije rešenje: „[...] ti faccio bastonare di santa ragione [...]“ > pridev santa (reliogiozni registar)

• Primer „Taj ne može više da ne govori. Popustili obruči i vidite da curi na sve strane. Gotov je“ (str. 120), sintagma „obruči su popustili“ = nesposobnost čoveka se auto/kontroliše.

Marchiori/Kostantini > metafora obruča na buretu koja postoji u regionalnim italijanskim govorima u sličnom značenju.

N.B. Marchiori pogrešno interpretira negaciju u prvoj rečenici > prevod ne odgovara originalu > subjekat (Haim):

Ma ora non può più parlare. I cerchi della botte si sono allentati e, vedete, perde da tutte le parti (Marchiori, 119); Ormai non può più non parlare. I cerchi della botte hanno ceduto e ora, lo vedete, perde da tutte le parti. E’ finito! (Costantini, 120).

C. Doslovni prevod frazeologizama >

najčešće problematičan, prevodilac bira određenu metaforu koja je funkcionalna za mrežu intratekstualnih relacija čitaoca, istovremeno može da „zavede“ čitaoca i da ga uputi u pogrešno čitanje.

Diskutabilna mesta i delovi:

„Priznaj, jadi te ne znali!“ (Andrić, 36) > različite varijante: „Confessa, e non dovrai più soffrire!“ (Marchiori), „Confessa, che ti prenda un accidente!“ (Costantini).

Kostantini = frazeologizam sa sličnom metaforom (prendere accidente > šlogirati se; che ti venga un accidente > daboga nastradao, da te šlog strefi) koja verno reflektuje intencije govornika i smisao originala;

Markjori = glagol soffrire („trpeti“, „patiti“), upotreba ovde nije opravdana, M. očigledno zavedena imenicom „jad“ u množini. Dva glagola, jedan modalni (dovere) u futuru > glomazno, neprirodno i neprimereno govornoj situaciji.

• Uzvik preklinjanja, vapaja „aman“ ili „bolan“: Kostantini > italijanski uzvik perdio! Markjori > doslovno sinonimnim „zaboga“, „pobogu“, sintagmom in fede mia, (ne odgovara originalu)

• „[...] zar ne vidiš, bolan [...]“: Kostantini > sintagma doslovno značenje „blagi čoveče“ u kontekstu se gubi ali izražava čuđenje, nestrpljenje govornika: „[...] ma non lo vedi, benedett'uomo [...]“; Markjori > poveretto u diminutivskoj formi čime se gubi smisao i rečenici daje nota koje u originalu nema: „[...] ma non vedi, poveretto [...]“.

• „bujna glava“: Kostantini > bolje rešenje fantasia accesa (čovek bujne mašte), Markjori > doslovni prevod testa fertile (izrazom = neadekvatan semantički, stilistički i u italijanskom nepostojeći)

• „[...] Mrzi me, more, da govorim [...]“ > adekvatni ekvivalenti, Markjori > arhaični uzvik perdinci (doslovno per Dio > boga mu, pobogu), Kostantini > kolokvijalni uzvik accidenti (> do đavola, boga mu, pobogu, au)

• Italijanske verzije vs. original > glagoska konstrukcija „mrzi me“ > mi fa schifo : oba prevodioca ignorišu osnvono značenje izraza fare schifo = implicira fizičko/metaforično osećanje muke/nelagode, „gaditi se“, „osećati mučninu“.

U Andrićevoj rečenici nema te komponente i izrazom „mrzi me“ u svakodnevnoj komunikativnoj upotrebi u prošlosti ali i danas, izražava se nedostatak volje, nedovoljna motivisanost, negativan stav govornika prema radnji izraženoj glagolom

• [...] razmršava svoje nerazmršene račune [...] > [...] risolveva i suoi inestricabili calcoli [...] (Marchiori); [...] regolasse così i suoi conti sempre in sospeso col vizio [...] Costantini;

• [...] ljudi koji zbog svoje ograničenosti neograničeno veruju u svoju pamet [...] > [...] gli uomini che a causa della loro limitatezza, credono illimitatamente nella loro intelligenza [...] (Marchiori, Costantini);

• Ti si maloletan, malokrvan i malodušan, uopšte si sve što je malo. > Tu sei minorenne e deficiente, anemico e pusillanime, e in una parola impressioni tutto ciò che vale poco (Marchiori); Tu sei minorenne, minorato, minuscolo, minimo, insomma tutto quello che è „meno“ (Costantini).

3. Zaključak

Italijanski prevodi Proklete avlije = dva značajna momenta u recepciji Andrićevih dela:

prvi je vezan za Nobelovu nagradu i pozitivan efekat koji je ona imala na inkrementaciju publikovanja romana i pripovedaka i njihovu divulgaciju.

Drugi momenat je vezan za istorijski nepovoljan trenutak (tragični događaji, raspadanje jugoslovenske federacije, ratovi koji su iz temelja promenili političku, društvenu, socijalnu pa i kulturno-književnu situaciju na teritoriji bivše Jugoslavije, ali i sliku njenih naroda u italijanskim medijima).

Prevodioci:

Jolanda Markjori (J. Marchiori, 1919-2011) > škola Artura Kronije i njeni postulati, solidno poznavanje srpsko-hrvatskog, italijanskog književnog/standardnog jezika, velika prevodilačka pouzdanost, u nekim slučajevima nedovoljna inventivnost > preterana vezanost za tekst i jezik, često krut i neprirodan;

Lionelo Kostantini (L. Costantini, 1937-1994) > kraj XX veka, filolog, prevođenje = bavljenje srpsko-hrvatskim jezikom i njegovim istorijskim razvojem, intenzivna prevodilačka aktivnost: bogat rečnik, lak, oslobođen komplikovanih konstrukcija, sveden na upotrebu prezenta, kompeticija sa autorom, prevod = novo delo/remek-delo Andrićevo na jednom drugom jeziku, italijanskom u našem slučaju