instituti i studimeve evropiane - doktoratura ne ut · pdf filekorniza ligjore dhe funksionimi...
TRANSCRIPT
REPUBLIKA E SHQIPËRISË
UNIVERSITETI I TIRANËS
INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE
ROLI I KOMUNITETIT NDËRKOMBËTAR (BE-SË) NË VENDOSJEN
DHE KONSOLIDIMIN E DEMOKRACISË NË KOSOVË: REALITETE
DHE SFIDA (1991-2012)
PUNOI UDHËHEQËS SHKENCOR
Lorenc XHAFERRAJ Prof. Dr. Paskal MILO
Tiranë, 2017
UNIVERSITETI I TIRANËS
INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE
DISERTACION
PARAQITUR NGA: LORENC XHAFERRAJ
NË KËRKIM TË GRADËS SHKENCORE “DOKTOR”
SPECIALITETI: DIPLOMACIA DHE MARRËDHËNIET
NDERKOMBËTARE
TEMA: ROLI I KOMUNITETIT NDËRKOMBËTAR
(BE-SË) NË VENDOSJEN DHE
KONSOLIDIMIN E DEMOKRACISË NË
KOSOVË: REALITETE DHE SFIDA (1991-
2012)
Mbrohet më, dt. ...../ ....../ 2017
1. ..................................................... Kryetar
2. ..................................................... Anëtar (oponent)
3. ..................................................... Anëtar (oponent)
4. ..................................................... Anëtar
5. ..................................................... Anëtar
TIRANË, 2017
ii
PËRMBAJTJA:
PARATHËNIE .......................................................................................................................................................................... vi KORNIZA KËRKIMORE ...................................................................................................................................................... x HYRJE -KOSOVA NË RRJEDHËN E HISTORISË .................................................................................................... 1 1. KAPITULLI I- KOSOVA DHE SHPËRBËRJA E RFSJ ................................................................................. 21 1.1. Kosova në vitet e fundit të sundimit serb ............................................................................................................... 21 1.2. Kosova e harruar ............................................................................................................................................................ 24 2. KAPITULLI II- EVOLUIMI I ÇËSHTJES KOSOVARE NË AXHENDËN
NDËRKOMBËTARE ............................................................................................................................................................ 29 2.1. Kosova në spektrin e diplomacisë dypalëshe ........................................................................................................ 29 2.1.1. SHBA ....................................................................................................................................................................... 29 2.1.2. Gjermania ............................................................................................................................................................... 32 2.1.3. Franca ....................................................................................................................................................................... 34 2.1.4. Britania e Madhe .................................................................................................................................................. 37 2.1.5. Italia .......................................................................................................................................................................... 39 2.1.6. Rusia ......................................................................................................................................................................... 41 2.2. Procesi i Kosovës në Këshillin e Sigurimit të OKB-së ...................................................................................... 45 2.3. Fazat e ndërhyrjes së komunitetit ndërkombëtar në Kosovë ............................................................................ 50 3. KAPITULLI III- KOSOVA GJATË VITIT VENDIMTAR- 1999 ............................................................... 64 3.1. Rambuje ............................................................................................................................................................................ 64 3.2. Ndërhyrja ushtarake e NATO-s ................................................................................................................................. 75 4. KAPITULLI IV- PËRQASJA E KOMUNITETIT NDËRKOMBËTAR DHE VENDEVE
TË BE-SË NDAJ KOSOVËS NË PERIUDHËN 2000-2008 ................................................................................... 78 4.1. Themelimi i UNMIK-ut ............................................................................................................................................... 78 4.2. Korniza ligjore dhe funksionimi i UNMIK-ut ...................................................................................................... 82 4.3. Problemet e legjitimitetit të UNMIK ....................................................................................................................... 85 4.4. Ndërtimi i institucioneve të reja ................................................................................................................................ 88 4.5. Përplasjet midis IPVQ dhe UNMIK-ut. .................................................................................................................. 92 4.6. Ri -konfigurimi i UNMIK - Vendosja e EULEX ................................................................................................ 95 5. KAPITULLI V- SHPALLJA E PAVARËSISË SË KOSOVËS- NJË REALITET I
PAKTHYESHËM ................................................................................................................................................................ 102 5.1. Shpallja e pavarësisë prej autoriteteve të Kosovës.......................................................................................... 102 5.2. Fushatat diplomatike për njohjen e shtetit të Kosovës .................................................................................... 111 5.3. BE e përçarë për Kosovën ........................................................................................................................................ 116 5.3.1. Greqia .................................................................................................................................................................... 116 5.3.2. Spanja .................................................................................................................................................................... 119 5.3.3. Sllovakia............................................................................................................................................................... 122 5.4. Roli i EULEX-it në procesin e krijimit të një shoqërie shumetnike në Kosovë ..................................... 124 5.5. Procesi i decentralizimit............................................................................................................................................ 133 5.6. Decentralizmi dhe kohezioni social ...................................................................................................................... 138
iii
6. KAPITULLI VI- E ARDHMJA E KOSOVËS DHE SFIDAT E INTEGRIMIT NË
FAMILJEN E VENDEVE EVROPIANE .................................................................................................................... 143 6.1. Aspekte të vendosjes së shtetit të së drejtës dhe demokracisë në Kosovë ................................................ 143 6.2. Realitete dhe sfida....................................................................................................................................................... 151 6.3. EULEX- Quo vadis .................................................................................................................................................... 158 7. KONKLUZIONE ........................................................................................................................................................ 163 8. REKOMANDIME ...................................................................................................................................................... 171 9. LITERATURA ............................................................................................................................................................ 173 9.1. Burime arkivore ........................................................................................................................................................... 173 9.2. Vepra të botuara .......................................................................................................................................................... 174 9.3. Përmbledhje studimesh dhe artikuj shkencorë................................................................................................... 176 9.4. Raporte & Dokumente & Deklarata për shtyp................................................................................................... 178 9.5. Burime elektronike të informacionit ..................................................................................................................... 179 9.6. Shtypi periodik............................................................................................................................................................. 185 10. ANEKSE ....................................................................................................................................................................... 186 10.1. Kronologji e ngjarjeve të rëndësishme në historinë e Kosovës .......................................................... 186 10.2. ILUSTRIME GRAFIKE ................................................................................................................................. 194 10.2.1. Slobodan Milosheviç duke folur në Kosovë në 600 vjetorin e Betejës së Fushë Kosovës
në 28 qershor 1989 ............................................................................................................................................................... 194 10.2.2. Nënshkrimet mbi marrëveshjen për formimin e qeverisë së unitetit – Rambuje, 23
shkurt 1999. ............................................................................................................................................................................ 194 10.2.3. Shpallja e Pavarësisë në Parlamentin e Kosovës. ................................................................................... 195 10.2.4. Elfie Kadriaj ........................................................................................................................................................ 195 10.2.5. Harta e Kosovës Veriore, sipas Planit të Ahtisarit për Rajonin e Mitrovicës ................................ 196 10.2.6. Harta e Komunave të Kosovës Qendrore dhe Lindore, sipas Planit të Ahtisarit .......................... 197 10.2.7. Certifikata e çmimit Nobel për Paqe, akorduar BE-së në vitin 2012. .............................................. 198 10.2.8. Një foto ilustruese e pozicionit aktual të Kosovës në arenën ndërkombëtare................................ 198
* * *
iv
Shkurtime
AAK- Aleanca për Ardhmërinë e Kosovës
ACTORD- Urdhri i Aktivizimit të NATOS
AKR- Aleanca për Kosovën e Re
AP –Asambleja e Përgjithshme
BE-Bashkimi Evropian
BB- Banka Botërore
CFSP- Politika e Përbashkët e Jashtme dhe e Sigurisë
CSDP- Politika e Përbashkët e Sigurisë dhe Mbrojtjes
ECHO- Zyra e Komisionit Evropian për Ndihmë Humanitare dhe Mbrojtje Civile
EIDHR- Instrumenti Evropian për Demokraci dhe të drejtat e Njeriut
EULEX-Misioni i Bashkimit Evropian i Sundimit të Ligjit në Kosovë
FMN- Fondi Monetar Ndërkombëtar
FSK-Forcat e Sigurisë së Kosovës
G8- Grupi i Tetëshes
GK- Grupi i Kontaktit
GJND- Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë
IDP- Personat e zhvendosur brenda vendit
IPA- Instrumenti i Para Aderimit
IRA- Ushtria Republikane Irlandeze (organizatë terroriste)
IPVQ- Institucionet e Përkohshme të Vetëqeverisjes
KE-Komuniteti Evropian, si dhe Komisioni Evropian
KiE- Këshilli i Evropës
KFOR-Forcat Ndërkombëtare të Sigurisë në Kosovë
KS-Këshilli i Sigurimit
KVM- Misioni Verifikues në Kosovë (i OSBE)
LDK- Lidhja Demokratike e Kosovës
LBD- Lëvizja e Bashkuar Demokratike
MIK- Marrëveshja për Menaxhimin e Integruar të Kufijve
MPJ- Ministri/a i/e Punëve të Jashtme
NATO-Organizata e Traktatit të Atlantikut Verior
OJQ- Organizatë Jo Qeveritare
OSBE-Organizata për Sigurinë dhe Bashkëpunim në Evropë
OKB-Organizata e Kombeve të Bashkuara
PE-Parlamenti Evropian
PCN-Përfaqësuesi Civil Ndërkombëtar
PGJS- Propozimi Gjithëpërfshirës për Statusin
PPSP-Përfaqësuesi i Posaçëm i Sekretariatit të Përgjithshëm
PKJ – Partia Komuniste Jugosllave
v
RSFJ-Republika Socialiste Federative e Jugosllavisë
SHBA- Shtetet e Bashkuara të Amerikës
TMK-Trupat Mbrojtëse të Kosovës
UÇK- Ushtria Çlirimtare e Kosovës
UNDP- Programi i OKB-së për Zhvillim
UNMIK-Misioni i OKB-së në Kosovë
UNOSEK- Zyra e të Dërguarit të Posaçëm të Sekretarit të Përgjithshëm të Kombeve të
Bashkuara në Kosovë
ZCN- Zyra Civile Ndërkombëtare
vi
PARATHËNIE
Ky disertacion ka si objekt analize rolin e komunitetit ndërkombëtar, me fokus BE-në si
organizatë dhe të vendeve të veçanta anëtare të tij në ndërtimin e shtetit më të ri në
Evropë: Kosovës. Qëllimi kryesor i këtij punimi është të hedhë dritë mbi çështjen se si e
ka konceptuar komuniteti ndërkombëtar konfliktin e Kosovës, duke evidentuar dhe
ballafaquar evoluimin ndër vite të qëndrimit dhe veprimit të përbashkët të BE-së në grup
dhe të vendeve të veçanta anëtare të tij për ndërtimin e paqes dhe sigurisë në Kosovë.
Në këtë punim do të shqyrtohet roli që kanë luajtur institucionet ndërkombëtare në
zgjidhjen e konfliktit në Kosovë, si edhe do të argumentohet aktiviteti i aktorëve dhe
institucioneve ndërkombëtare në Kosovë dhe vendimet e tyre, ndërthurja e interesave të
forta si dhe aftësia e komunitetit ndërkombëtar për të adresuar ngjarjet në terren. Jemi
dëshmitarë të mënyrës se si u shpalos kriza kosovare dhe të pasojave që solli ajo për
popullsinë e pambrojtur civile, të lidhura këto ngushtë me shkallën, shpejtësinë e
reagimit dhe cilësinë e zgjidhjeve të ofruara prej bashkësisë ndërkombëtare për banorët e
Kosovës.
Gjatë vitit1999 Kosova qëndroi në krye të lajmeve të mediave mbarë botërore, por
konflikti që shpërtheu aty fare mirë mund të ishte “kuruar” ose të ishte “trajtuar” të
paktën 10 vite më parë, që në vitin 1989. A vuri në zbatim komuniteti ndërkombëtar masa
të efektshme parandaluese apo u detyrua të ndërhynte vetëm në momentin kur konflikti
ishte përshkallëzuar tashmë në një konflikt të armatosur? A u arrit të frenohej nga
komuniteti ndërkombëtar edhe pas shpërthimit të konfliktit shkelja flagrante e të drejtave
themelore të njeriut të kryera kundër popullsisë të pambrojtur civile në Kosovë?
Në vitet ’90 situata në Ballkan ishte shumë e brishtë. Ndërhyrjet diplomatike të Fuqive të
mëdha qenë të shtyra nga qëllime të mira, por a rezultuan efikase, të besueshme e të
suksesshme? A iu dha rëndësia e duhur çështjeve që lidheshin me nevojën e mbështetjes
civile të procesit të paqes pas marrëveshjes së Dejtonit?
Përveç shqetësimit mbi stabilitetin e Bosnje dhe Hercegovinës dhe mbështetjes për
zbatimin e marrëveshjes së Dejtonit, e cila vetëm sa ndërpreu luftën dhe shënoi fillimin e
procesit të paqes në këtë vend, në fillimet e viteve ‘90 qasja e komunitetit ndërkombëtar
në Kosovë u ndikua fuqimisht nga dëshira për të shmangur pavarësinë e Kosovës.
Përcaktimi i kufijve të rinj në hapësirën e ish-Jugosllavisë, përbënte një çështje mjaft
problematike dhe me një potencial destabilizues të shtrirë në një sërë shtetesh si: IRJ e
Maqedonisë, Bosnje e Hercegovinën, Malin e Zi, si dhe mund të inkurajonte lëvizjet
separatiste në pjesë të tjera të Evropës dhe të botës. Kjo gjë në vetvete nuk përbente
ndonjë shqetësim të pabazë. Megjithatë, koha e kërkonte që interesi i komunitetit
ndërkombëtar në ruajtjen e status quo të kufijve ndërkombëtarë, nuk duhej të kishte
përparësi mbi nevojën imediate të frenimit të abuzimeve ndaj popullsisë civile.
vii
Koha e tregoi se këto abuzime ndaj popullsisë civile, të pa frenuara në kohë, sollën
shndërrimin e konfliktit të heshtur në një luftë të hapur me pasoja katastrofike dhe kosto
shumë të mëdha për t’u përballuar, duke sjellë mijëra të vdekur dhe shumë të humbur
apo të shpërngulur. Në këtë mënyrë, komuniteti ndërkombëtar duke synuar ruajtjen e
kufijve ekzistues me çdo kusht, përfshi këtu edhe nëpërmjet tolerimit të abuzimeve serioze
ndaj të drejtave të njeriut, prodhoi në fakt një destabilitet rajonal, pikërisht atë gjë të
cilën komuniteti ndërkombëtar po kërkonte ta shmangte me çdo kusht.
Në ditët e sotme çështja e Kosovës, e cila për pjesën dërrmuese të komunitetit
ndërkombëtar përbën një çështje unike, të jep përshtypjen e një rebusi, për zgjidhjen e të
cilit, përveç trajtimit të duhur të çështjeve politike të mbetura pezull, nevojiten ndër të
tjera përpjekje shumë të mëdha për krijimin midis banorëve të Kosovës të një identiteti të
përbashkët. Është pikërisht çështja e dytë, që merr rëndësi primare në përpjekjet për
krijimin e një shteti të qëndrueshëm në Kosovë dhe për të mbajtur të bashkuar të gjithë
banorët e saj dhe në të gjithë territorin. Ekzistenca e dobët ose mungesa e këtij identiteti
të përbashkët, përbën një nga temat e nxehta të debatit në forumet politike, sociale dhe
shkencore në Kosovë. Është e një rëndësie të jashtëzakonshme që të gjithë banorët që
jetojnë në Kosovë, të jenë në gjendje të ndërtojnë ndjenjën e një përkatësie të përbashkët,
të gjejnë ato lidhje që i mbajnë të bashkuar dhe të gatshëm të jetojnë së bashku nën
territorin dhe qeverisjen e autoriteteve shtetërore të Kosovës.
Në Kosovë konstatohet gjithashtu shembulli i angazhimit me misionin ndërkombëtar
paqeruajtës më të madh dhe të ndërlikuar deri më sot, të marrë përsipër nga ndonjë
organizatë ndërkombëtare rajonale, siç është Bashkimi Evropian. Arritjet dhe sfidat e
këtij misioni të BE-së në ndërtimin jo vetëm të institucioneve të shtetit të Kosovë, por
edhe të shoqërisë kohezive, do të jenë në fokus të punës kërkimore.
Studimet e kryera deri më sot në fushën e demokratizimit të shoqërive të dala nga
konfliktet e armatosura, janë kryesisht të përqendruara në çështjet që lidhen me
ndërtimin e institucioneve qeveritare dhe të transferimit të kompetencave të nevojshme
tek organet e qeverisjes lokale. Ato kanë trajtuar me detaje nivelin e “ndërtimit të
shtetit” dhe nuk janë shtrirë aq sa duhet në nivelet e studimit të elementeve që lidhen me
çështjet e ndërtimit të “shoqërive”. Kjo gjë është diktuar ndoshta edhe nga realiteti që
hasim në operacionet paqeruajtëse, ku në rend të parë konstatojmë se vendosen çështjet e
ndërtimit të infrastrukturës së nevojshme për ndërtimin e shtetit, ndërkohë që
anashkalohen pjesërisht apo tërësisht çështjet që kanë të bëjnë me ndërtimin e kohezionit
shoqëror.
Ky punim synon të argumentojë se në situatat e pas-konfliktit në çdo shoqëri janë
gjithmonë prezentë dy procese të ndara, por që bashkëveprojnë me njëri tjetrin: ri-
ndërtimi i shtetit, duke përfshirë krijimin e institucioneve burokratike dhe politike, si dhe
viii
stabilizimin e ekonomisë, dhe ri-ndërtimi i shoqërisë, duke përfshirë këtu lehtësimin e
tensioneve ndër-etnike apo midis grupeve në konflikt, si dhe ndërtimin e një identiteti të
përbashkët, koherent dhe gjithëpërfshirës, i cili mund të bashkojë njerëzit që më parë
kanë qenë në konflikt me njëri-tjetrin.
Disertacioni është strukturuar në përputhje me kornizën e tij kërkimore. Pas shtjellimit të
çështjes së Kosovës nga pikëpamja e rrjedhës historike të ngjarjeve, ku një kontribut të
çmuar kanë ofruar materialet arkivore të MPJ-së, pjesa kryesore e studimit është trajtuar
në formën e 6 kapitujve, të strukturuar me nënkapitujt përkatës dhe të lidhur midis tyre
nga logjika kronologjike e zhvillimit të ngjarjeve.
Kapitulli i parë trajton çështjet që lidhin Kosovën me shpërbërjen e ish Jugosllavisë.
Gjatë kësaj periudhe konstatohet rritja e dhunës ndëretnike, si pasojë e fuqizimit të
nacionalizmit serb nën udhëheqjen e Milosheviçit. Në të njëjtën kohë, konstatohet se
Kosova nuk përbënte ndonjë shqetësim për komunitetin ndërkombëtar dhe kjo çështje
trajtohej si çështje e brendshme e Serbisë.
Kapitulli i dytë hedh dritë mbi evoluimin e çështjes e Kosovare në arenën ndërkombëtare
me kalimin e kohës dhe nga perspektiva e diplomacisë dypalëshe dhe shumëpalëshe.
Kapitulli tretë i kushtohet tërësisht trajtimit të dy ngjarjeve kyçe, Konferencës së
Rambujesë dhe ndërhyrjes ushtarake të NATOS-s. Gjatë këtij viti vendimtar, viti 1999, e
gjithë vëmendja e opinionit ndërkombëtar ishte e përqendruar drejt Kosovës.
Kapitulli i katërt analizon përqasjen e komunitetit ndërkombëtar dhe BE-së që nga
çlirimi i Kosovës prej dhunës serbe dhe deri në shpalljen e pavarësisë. Gjatë kësaj
periudhe Kosova vendoset nën pushtetin e UNMIK-ut, ndërtohen institucionet e para të
përkohshme të vetëqeverisjes, fillon zbatimi i procesit të decentralizmit, rikonfigurohet
UNMIK-u dhe vendoset EULEX-i.
Kapitulli i pestë analizon përqasjen e komunitetit ndërkombëtar dhe BE-së pas shpalljes
së pavarësisë. Gjatë kësaj periudhe Kosova përfshihet në një betejë diplomatike për
njohjen e pavarësisë së shpallur prej autoriteteve të Kosovës në mënyrë të njëanshme.
Evidentohet problematika e vetë BE-së për sa i përket njohjes së pavarësisë së Kosovës
dhe roli i EULEX-it në krijimi e një shoqërie demokratike dhe shumë-etnike në Kosovën
tashmë të pavarur.
Kapitulli i gjashtë u kushtohet çështjeve të lidhura me të ardhmen e Kosovës dhe
perspektivës së anëtarësimit të saj në BE. Në këtë pjesë të punimit analizohen çështjet e
vendosjes së shtetit ligjor në Kosovë dhe aktiviteti i EULEX-it.
ix
Në përfundim të disertacionit jepen konkluzionet dhe disa rekomandime për institucionet
e Kosovës, EULEX-in dhe komunitetin ndërkombëtar, si dhe bibliografia e përdorur për
realizimin e tij. Disertacioni mbyllet me një aneks të përbërë prej kronologjisë të disa
prej ngjarjeve më të rëndësishme për Kosovën gjatë kësaj periudhe, i shoqëruar me disa
ilustrime grafike.
x
KORNIZA KËRKIMORE
Ky disertacion ka për qëllim të analizojë rolin dhe kontributin e komunitetit
ndërkombëtar dhe në veçanti të BE-së në çështjet e ndërtimit të institucioneve kosovare,
pajtimit, komunikimit social dhe formimit të një identiteti kolektiv në shoqërinë kosovare
të pas-konfliktit.
Me qëllim përftimin e një panorame më të qartë dhe të plotë të situatës pas-konfliktit në
Kosovë dhe për të mundësuar shqyrtimin në tërësi të çështjeve të mësipërme, synohet
kryerja e një studimi teorik mbi aspektet që lidhen me ndërtimin e shtetit (zhvillimi i
institucioneve të pushtetit efikas) dhe ato të ndërtimit të kohezionit social (ndërtimin tek
komunitetet të një ndjenje të përbashkët), nëpërmjet shqyrtimit të literaturës shkencore
me përzgjedhje.
Analiza teorike e përftuar nga kjo mënyrë do të ballafaqohet me studimet e hollësishme të
rasteve/shembujve konkretë për të ballafaquar parimet teorike me ngjarje specifike të
ndodhura në terren. Kjo gjë do të kryhet përmes mbledhjes dhe analizimit të
informacionit mbi proceset e ndërtimit të shtetit dhe ndërtimit të shoqërisë në Kosovë nga
dokumente/raporte të OKB-së, BE-së, etj., raporte/studime të tjera të rëndësishme të
prodhuara nga agjenci, apo organizata joqeveritare ndërkombëtare, artikuj të botuar në
revista shkencore, si dhe shkrimet në shtypin e shkruar periodik.
Në bazë të kësaj metode kërkimore, ky disertacion synon të analizojë se si ka evoluar
qasja e komunitetit ndërkombëtar dhe në veçanti e BE-së për zgjidhjen e çështjes së
Kosovës dhe se cilat janë sfidat e kapërcyera tashmë dhe ato të së ardhmes me të cilat do
ndeshet Kosova në konsolidimin e një shteti demokratik në të gjithë territorin e saj.
Duke mos pretenduar që studimi të jetë shterues, është e rëndësishme të vihet në dukje se
ky studim mund të përbëjë një kontribut modest në drejtim të pasurimit të literaturës
ekzistuese për trajtimin e rolit të komunitetit ndërkombëtar në ndërtimin e paqes së
qëndrueshme, si dhe të problemeve të ndërtimit të shoqërive demokratike në shoqëritë e
dala nga konflikti, pa pretenduar që të shërbejë si një “shabllon”, konkluzionet e të cilit
mund të zbatohen apo të jenë relevante për konflikte të ngjashme/të mundshme në të
ardhmen me atë të Kosovës.
Ky punim ka një kufizim kohor që shtrihet për periudhën 1990-2012, por me synimin për
të bërë një analizë të dobishme dhe gjithëpërfshirëse, të diktuar edhe nga logjika e
ndërthurjes kohore të çështjeve, në disa raste janë trajtuar aspekte të veçanta, që dalin
përtej këtij kuadri të përcaktuar kohor.
xi
Studimet e kryera deri më sot lidhur me proceset që ndeshen në shoqëritë e dala nga
konfliktet e armatosura, dëshmojnë qartë se demokratizmi i këtyre shoqërive kalon
përmes dy proceseve të ndara, por plotësuese dhe që bashkëveprojnë ngushtë midis tyre:
ndërtimit i shtetit dhe ndërtimi i shoqërisë (kohezioni social). Ndonëse procesi i parë, ai i
shtet-ndërtimit është nga vetë natyra më “urgjent” dhe i “dukshëm”, procesi i dytë kërkon
më shumë kohë, është më i ndërlikuar dhe shpeshherë “i padukshëm” për administratën
ndërkombëtare dhe vetë atë lokale. Duke kaluar nëpër këto dy procese të pa balancuara,
shoqëritë e shkatërruara prej konfliktit, të ndara kryesisht sipas vijave të përkatësisë
etnike, fetare ose tipare te tjera dalluese, kanë kushte më pak të favorshme për
demokratizimin e tyre. Në këtë kontekst, promovimi dhe zhvillimi i sa më shumë
aktiviteteve të përbashkëta, të cilat nxisin informimin, ndërveprimin dhe bashkëjetesën
midis individëve të komuniteteve të ndryshme, është i një rëndësie parësore.
Në këtë disertacion synohet të argumentohet se krijimi i një ndjenje të përbashkët të
komunitetit kombëtar, duhet t'i paraprijë proceseve të tjera të demokratizimit. Në këtë
kontekst, arritja e kohezionit kombëtar është i një rëndësie të veçantë. Mungesa totale ose
ekzistenca e një ndjenje të dobët të kohezionit kombëtar, mbart në vetvete rreziqe
potenciale të konsiderueshme në minimin e kapaciteteve dhe legjitimitetin e
institucioneve dhe strukturave qeveritare, si dhe pengon mbarëvajtjen e çdo politike
zhvillimore.
Duke u nisur nga sa më sipër, nëpërmjet shqyrtimit të rolit të komunitetit ndërkombëtar
dhe BE-së në drejtim të vendosjes dhe konsolidimit të demokracisë në Kosovë, do të
trajtohen hipotezat e mëposhtme:
1) Arritja e transformimit të suksesshëm demokratik në shoqëritë e prekura nga konflikti
ndëretnik kërkon jo vetëm ndërtimin dhe funksionimin e institucioneve qendrore të
shtetit, por edhe krijimin e kushteve sa më të favorshme për komunitetet e ndryshme të
jetojnë dhe punojnë së bashku;
2) Ndërtimi i kohezionit social duhet të përbëjë një komponent të rëndësishëm në
misionet për rindërtimin e shoqërive të dala nga konfliktet e dhunshme. Ky proces duhet
të realizohet përmes inkurajimit dhe garantimit të përfshirjes sa më të gjerë të
komuniteteve të ndryshme në hartimin dhe zbatimin e politikave zhvillimore.
1
HYRJE -KOSOVA NË RRJEDHËN E HISTORISË
Kosova përbën një nga konfliktet e hershme të ish Republikës Socialiste Federative të
Jugosllavisë (RSFJ) dhe padyshim është një prej konflikteve kryesore ndëretnike që e
kanë zanafillën e tyre që nga koha e krijimit të RSFJ-së. Duke shfletuar literaturën e
bollshme, shtypin periodik, apo duke lexuar, parë dhe dëgjuar lajmet e përcjella nga
media, konstatohet se Kosova zë një vend qendror në ndërgjegjen kombëtare si të
shqiptarëve, ashtu edhe të serbëve.
Gjatë periudhës në shqyrtim dhe sidomos në vitet 1998-2000 Kosova zuri një vend të
dukshëm në listën e çështjeve parësore të axhendës së përditshme të elitës drejtuese të
shumë shteteve të fuqishme anembanë globit. Kosova edhe në ditët e sotme vazhdon të
jetë pjesë e rëndësishme e bisedimeve në shumë forume ndërkombëtarë.
Historianët dhe studiuesit e të dy kombeve, por edhe shumë historianë të huaj, ndoshta
për shkak të kohës relativisht të largët kur ka filluar zanafilla e përplasjeve së dy
kombeve, atij shqiptar dhe atij serb, ndoshta edhe për shkak të gërshetimit në Ballkan të
interesave të forta me ngjyrime politiko-kombëtare, nuk kanë mundur që të dalin me një
të vërtetë shkencore mbi autoktoninë e Kosovës. Në të njëjtën kohë, nuk është artikuluar
ndonjë tezë shkencore, që të qëndrojë mbi interesat e dy kombeve dhe ndoshta të
pranohej prej të dy palëve.
Kosova përbën historinë e dy kombeve: fuqizimin e shtetit mesjetar serb dhe bërjen e
Shqipërisë moderne, nën kornizën e trashëgimisë të pasur të lëna pas nga otomanët.1
Kosova përbënte një vatër të nxehtë në gjirin e Evropës, për shkak të përplasjeve të
fuqishme midis shqiptarëve dhe serbëve përgjatë shumë shekujve, përplasje këto të
ushqyera, ndër të tjera, edhe nga njehsimi i mitit me realitetin. Lufta në Kosovë ishte
produkt i përplasjes së miteve me realitetin në terren dhe se konflikti midis këtyre dy
komuniteteve u intensifikua për shkak të ‘të vërtetave' konkurruese dhe kontradiktore të
interpretimeve dhe historisë.2 Në këtë mënyrë, miti u krijua nga një baladë dhe për më
tepër, miti e transformoi dhe baladën. Më qartë e shpreh Arbën Xhaferi, që thoshte se
epika u bë histori dhe historia u kthye në mit të serbëve.3
Nga ana tjetër, mitizimi i historisë apo personaliteteve të historisë në fazën e ngjizjes së
kombit nuk është fenomen ekskluzivisht shqiptar. Historia e kombeve fqinj, por edhe
atyre evropianë, është e mbushur me mite, një pjesë e të cilëve janë krijuar në kohën kur
edha ata hidhnin themele të nacionalizmit të tyre. Në Ballkan ka ndodhur ajo që shkruan
1Noel Malcolm, Kosovo, A short history. 1998, Hyrje 2Julie Mertus , Kosovo: How Myths and Truths Started a War,1999, f. 13 3Ben Andoni, Shqiptarët dhe urrejtja akademike e fqinjëve, Burimi:
http://revistamapo.com/lexo.php?id=1927
2
Hobsbaum se nacionalizmi kërkon të besosh fort në diçka që duket sheshit që nuk është.4
Ndërkohë, si rezultat i ndarjes së dhunshme etnike të të dy komuniteteve në vitet ’90, të
dyja palët u bënë edhe më këmbëngulëse në drejtësinë e pretendimeve të tyre.5 Për më
tepër, Kosova dhe Serbia ndodhen në qendër të Ballkanit, një rajon që sipas Çërçillit
(Winston Churchill), prodhon më shumë histori se sa mund të konsumojë dhe se pesha e
të kaluarës shtyp të sotmen.6
Gjatë shekullit të 19-të zhvillimi i miteve dhe simboleve kombëtare u bë element i
rëndësishëm në formimin e shteteve dhe kulturave evropiane. Shqiptarët qenë të fundit në
procesin e formimit të nacionalizmit shqiptar dhe kjo gjë solli edhe vonesën historike në
shpalljen e pavarësisë, që në radhë të parë është përgjegjësi e vetë shqiptarëve.7
Territori i Kosovës u bë arenë e përplasjes së dy miteve kombëtare. Për serbët, Kosova
me një numër të konsiderueshëm të vendeve dhe monumenteve të rëndësishme fetare,
është "djep" i kulturës serbe dhe identitetit kombëtar, si dhe përbën “zemrën” e
perandorisë mesjetare serbe - vendi i shenjtë ku perandoria mesjetare serbe u shkatërrua
nga ushtria osmane në vijim të thyerjes së ushtrisë së Princit Lazar-së nga ushtria osmane
e kryesuar nga vetë Sulltani Murati I, më 28 qershor 1389, në betejën e Fushë Kosovës.
Humbja në Fushë Kosovë, në Fushën e Mëllenjave (serbisht “Kosovo Polje”), është
mitologjizuar në poezinë epike serbe dhe portretizuar si datë për shkatërrimin e
Perandorisë serbe dhe skllavërimin e popullsisë të saj.8
Lidhur me këtë temë, ka mjaft fakte historike të betejës së Fushë Kosovës, të sjella madje
nga studiues të shquar të huaj. Së pari, edhe pse Beteja e Fushë Kosovës është kthyer në
mit në historiografinë serbe, si një ngjarje që rezultoi në rënien e Perandorisë dikur
madhështore serbe dhe fillimin e kohërave të errëta nën sundimin mysliman turk, të
dhënat historike tregojnë se Perandoria serbe ishte tashmë e shpërbërë që pas vdekjes së
Car Dushanit në 1355 dhe ishte e ndarë në principata, ku më e madhja drejtohej prej
Princ Lazarit.9
Së dyti, çështja se kush ishte fituesi dhe kush ishte humbësi nga kjo betejë është e
diskutueshme. Duke pasur parasysh humbjet e mëdha që të dyja palët kanë pësuar, duke
përfshirë vdekjen e sulltan Muratit dhe të Princit serb Lazar në fushën e betejës, si dhe
4Paskal Milo, Politika e Jashtme e Shqipërisë, Vol. I, Tiranë 2013, f. 32 5 Denisa Kostovicova, Kosovo: The Politics of Identity and Space, Routledge, 2005, f. 213 6Sir AdamRoberts, Lecture: Reinventing the Wheel: the cost of neglecting international history, Gresham
College, 2011 7 Milo, vepër e cituar, 2013, f. 21 8Ger Duijzings, Religion and the Politics of Identity in Kosovo, Columbia University, New York, 2000, f.
182 9Miranda Vickers, Between Serb and Albanian: A History of Kosovo 1998, p. 12; Malcolm, vepër e cituar,
f.58-59.
3
tërheqjen e të dy palëve, arrihet në përfundimin se lufta ishte një "barazim" pa fitues
vendimtare.10
Së treti, disfata në këtë betejë nuk rezultoi në vendosjen e menjëhershëm të sundimit
osman. Principatat serbe mbijetuan edhe për 70 vjet të tjerë, kuptohet me një shkallë të
kufizuar të ndërhyrjes osmane.11
Ndërkohë që prej historisë së hershme, Kosova ka qenë objekt i diskutimeve të zjarrta
mbi territorin dhe demografinë. Një nga pretendimet historike mbi zgjidhjen e çështjes së
territorit është debati në lidhje me pyetjen se cilët ishin banorët e parë të Kosovës?
Studiuesit shqiptarë të fushës me në krye të nderuarin Çabej, mbështesin origjinën ilire të
kombit shqiptar dhe pretendojnë të jenë një ndër kombet e lashtë të Ballkanit me
Kosovën si pjesë integrale të kombit shqiptar. Sipas tyre, paraardhësit e lashtë të Kosovës
ishin dardanët, një fis ilir që më vonë gëzonte një status të veçantë në Perandorinë
Romake dhe me këmbëngulje mbrojnë tezën se shqiptarët ishin banorët e lashtë të
Ballkanit dhe për këtë arsye edhe të Kosovës. E njëjta tezë mbrohet nga studiues të
Universitetit të Sarajevës dhe të Shkupit, të cilët kishin zbuluar dokumente turke të
viteve 1445-1467, në të cilat dëshmohej se turqit gjetën në viset e brendshme ballkanike
një popullsi të gjerë shqiptare.12
Megjithatë, disa autorë serbë e kundërshtojnë këtë argument duke hedhur tezën e
prejardhjes trake të dardanëve. Për më tepër ata pretendojnë se komuniteti i sllavëve të
jugut ka dominuar rajonin e Kosovës që nga shekulli i 6-të e në vijim dhe se shqiptarët
mbërritën një shekull më vonë.13 Lidhur me këtë pretendim të serbëve, Çabej argumenton
se “nga pikëpamje të gjeografisë historike dihet se shqiptarët e sotëm banojnë në ato vise
ku në kohën antike banonin fise ilire. Në pikëpamje historike është vënë re me të drejtë,
që sot e dy shekuj më parë, që nuk ka asnjë të dhënë, asnjë kumt historik që shqiptarët të
jenë ardhës, që të kenë zënë vend në këto troje në një periodë historike të caktuar, si bie
fjala aty nga mbarimi i kohës antike, ose në mesjetën e hershme. Në këto kushte vetë
arsyeja e thjeshtë shtyn të pranohet që populli shqiptar është vendës, autokton në këto
anë, në mos qysh prej periodave të mugëta parahistorike, së paku që prej kohës antike e
këtej. Këto dy arsye, arsyeja e banimit në territorin e dikurshëm ilir dhe arsyeja e
autoktonisë, shpien vetvetiu në mendimin që shqiptarët e sotëm janë stërnipat e fiseve
ilire të jugut dhe që shqipja është vazhdimi i njërit nga dialektet e vjetra ilire. Mund të
10 Vickers, vepër e cituar, f. 13
11Malcolm, vepër e cituar, f.58 12 Raport i Akademisë së Shkencave të Republikës së Shqipërisë mbi vizitën e grupit të punonjësve
shkencorë të Universitetit shtetëror të Tiranës në Kosovë me rastin e simpoziumit kushtuar Skënderbeut , 8-
18 maj 1968, Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme (AMPJ), Viti 1968, Dosja nr. 360, fleta 206 13Vikers, vepër e cituar, f.1-3
4
thuhet bile që barra e argumentimit më fort u bie atyre që mohojnë burimin ilir të
popullit shqiptar e të gjuhës së tij se atyre që e pohojnë”.14
Nga ana tjetër, është fakt i pamohueshëm se Kosova, duke qenë pikërisht vendi ku Lidhja
e Prizrenit u themelua për të mbrojtur tokat e populluara nga shqiptarët kundër pushtimit
të huaj, me të drejtë konsiderohet si djepi frymëzimit dhe fillimit të lëvizjes kombëtare
shqiptare dhe njëkohësisht një prej ngjarjeve më të rëndësishme në historinë shqiptare.
Themelimi i Lidhjes së Prizrenit jo vetëm afirmoi vetëdijen kombëtare, por edhe nxiti
popullin shqiptar të intensifikonte luftën për çlirim dhe bashkim të trevave shqiptare.
Prizreni e Kosova përfaqësonin simbolet më të fuqishme të shprehjes së identitetit
shqiptar.15 Karakteri mbarëkombëtar dhe politik që përshkoi veprimtarinë tre vjeçare të
Lidhjes së Prizrenit, dëshmoi në shkallë ndërkombëtare se tashmë populli shqiptar ishte
një komb i formuar dhe me aspiratat e veta për të krijuar shtetin e vet kombëtar. Në këtë
mënyrë Lidhja e Prizrenit kontribuoi dukshëm në hedhjen poshtë të tezave mbi paaftësinë
e shqiptarëve për vetëqeverisje dhe vendosi themelet e procesit të shpalljes së pavarësisë
së Shqipërisë.
Duke pasur parasysh vonesën e shqiptarëve për të shprehur dhe konsoliduar idetë
nacionaliste, si dhe brishtësinë e nacionalizmit shqiptar në këtë periudhë, është shumë
domethënës fakti që lëvizja kombëtare shqiptare i ka burimet e veta në Kosovë. Në këtë
mënyrë Kosova, duke qenë djepi i lëvizjes kombëtare shqiptare, ka kontribut të çmuar në
zhvillimin e identitetit shqiptar dhe përbën një argument shtesë në favor të tezës së
'autoktonisë' së shqiptarëve në Kosovë dhe në rajon.
Nacionalizmi shqiptar u ngjiz shumë vonë, nëse krahasojmë me kombet e tjera në rajon.
Ndër të tjera, një element i ndjeshëm me efekt negativ në këtë drejtim, ka qenë edhe
mungesa e mbështetjes së tij nga Fuqitë e mëdha të kohës. Nacionalizimit shqiptar iu
desh të zhvillohej pa një mbështetje të jashtme, kundrejt dhe kundër të gjithëve dhe me
një karakter mbrojtës.16
Duke marrë shkas nga prapambetja politiko-ekonomike e shqiptarëve, fuqitë e mëdha në
traktatin e Shën Stefanit dhe më pas në Kongresin e Berlinit i dhanë visto zgjerimit të
pozitave të Serbisë. Territori i Kosovës u nda midis Perandorisë osmane dhe Mbretërisë
serbo-malazeze. Dhënia e tokave të banuara prej shqiptarëve një mbretërie sllave,
shkaktoi pakënaqësi të mjaftueshme për të filluar lëvizjen e parë shqiptare të rezistencës,
e cila u bazua në ideologjinë kombëtare të Sami Frashrit.17
14Eqrem Çabej, Vështrime mbi prejardhjen e popullit shqiptar dhe të gjuhës së tij, Rilindja, Prishtinë
23.7.1977 15 Stephen Schwartz, Kosovo: Background to a war, 2012, f.13 16 Nathalie Clayer, Në fillimet e nacionalizmi shqiptar, f.11, cituar nga Paskal Milo, Politika e Jashtme e
Shqipërisë, Vol I, Toena, Tiranë 2013, f. 30 17Vickers, vepër e cituar, f. 30-31
5
Megjithëse ka pasur një seri kryengritjesh kundër Portës së Lartë18 të zhvilluara në tokat
shqiptare dhe të udhëhequra nga prijësit shqiptar lokalë, kompetencat dhe privilegjet e të
cilëve me reformat Tanzimatit19 ishin minimizuar, historianët janë të mendimit se
themelimi i Lidhjes së Prizrenit në prag të Kongresit të Berlinit në vitin 1878 prej një
grupi intelektualësh dhe veprimtarësh politikë, të kryesuar prej rilindasit Abdyl Frashri,
solli çështjen shqiptare në vëmendjen e fuqive të mëdha.20
Si kundërpërgjigje e diktuar prej vendimeve të padrejta të Kongresit të Berlinit, i cili e
ndau popullsinë shqiptare midis vendeve të ndryshme fqinje, më 10 qershor të vitit 1878
u krijua Lidhja e Prizrenit, për të mbrojtur territoret shqiptare dhe për të luftuar për një
republikë autonome në kuadër të Perandorisë Osmane deri në krijimin e një republike
shqiptare të pavarur.21 Ajo nuk ishte thjesht e vetëm produkt i krizës Lindore dhe reagim
ndaj kërcënimeve serioze për të copëtuar trojet shqiptare nga Fuqitë e Mëdha të kohës,
por ishte një detyrë e ngutshme që shtrohej para shqiptarëve që së bashku me njohjen e
tyre si kombësi më vete, të kërkonin t’i jepej fund copëtimit politiko-administrativ, qoftë
edhe në formën e një vilajeti të vetëm, mjaft që ky vilajet të njihej zyrtarisht me emrin
vilajeti i Shqipërisë.22
Lidhja e Prizrenit ishte e para lëvizje çlirimtare me karakter kombëtar, në të cilën morën
pjesë të gjitha krahinat e Shqipërisë dhe në të cilën u kombinuan të gjitha format e luftës
çlirimtare, që nga kuvendet popullore deri te parashtresat politike, që nga misionet
diplomatike deri te kryengritjet e armatosura.23 Kërkesat e Lidhjes së Prizrenit ishin për
krijimin e një njësie administrative që përfshinte të gjitha zonat shqiptare, me një
kryeqytet të vendosur në qendër të këtij territori, me administratorë vendorë dhe me
shqipen si gjuhë zyrtare, shfrytëzimin e taksave lokale për nevojat lokale, hapjen e
shkollave shqipe, si dhe krijimin e një parlamenti me anën e zgjedhjeve. Këto kërkesa më
vonë do të miratohen nga asambleja e mbledhur në qytetin e Gjirokastrës në 23 korrik
1880.24
Në fund të shekullit 19-të sërish tokat e banuara prej shqiptarëve u kërcënuan prej
pretendimeve të fqinjëve ballkanikë të preokupuar për të copëtuar territorin e Maqedonisë
të asaj kohe dhe ku pjesë e territoreve të kontestueshëm ishin edhe katër vilajetet
shqiptare. Në këto rrethana rifilluan përpjekjet e atdhetarëve shqiptarë për bashkimin e
18 Termi vjen nga fjala në frëngjisht “Porte” që përdorej nga fuqitë perëndimore për të karakterizuar
Perandorinë osmane ose gjykatat dhe autoritetin e Sulltanit. 19Reformat e Tanzimatit (në turqisht ka kuptimin “riorganizim”) u ndërmorën gjatë viteve 1839-1876 dhe
patën si qëllim rigjallërimin dhe modernizimin e Perandorisë osmane. 20Stavro Skendi, Beginnings of Albanian Nationalist and Autonomous Trends: The Albanian League, 1878-
1881, The American Slavic and East European Review Vol. 12, No. 2, f. 219-232 21 Raymond Detrez, Kosovo: The Delayed War, 1999, f. 33 22 Paskal Milo, 2013, vepër e cituar, f. 25. 23 Historia e popullit shqiptar, Vol. II, Akademia e Shkencave, Instituti i Historisë, Toena, Tiranë 2002,
f.226 24Paulin Kola, The Search for Greater Albania, 2003, f. 9
6
gjithë popullit dhe për krijimin e një lidhjeje të re, e cila, sipas shembullit të Lidhjes së
Prizrenit, do t’i udhëhiqte shqiptarët në luftën për mbrojtjen e tërësisë tokësore të
Shqipërisë dhe për çlirimin e saj.
Vatër e përpjekjeve të tilla për formimin e një lidhjeje të re, ashtu si në vitet e Lidhjes së
Prizrenit (1878-1881) sërish më 1899, u bënë përsëri qytetet e vilajetit të Kosovës dhe
sanxhaku i Dibrës, të cilat kërcënoheshin drejtpërdrejt nga qarqet shoviniste të Serbisë, të
Bullgarisë e të Malit të Zi. Lidhja e re shqiptare u krijua pas një pune të madhe
përgatitore, organizative e politike, që atdhetarët shqiptarë brenda vendit, të udhëhequr
nga Haxhi Zeka dhe shoqëritë patriotike jashtë atdheut, sidomos ato të Bukureshtit dhe
Komiteti Shqiptar i Stambollit bënë në fundin e vitit 1898 dhe në janar të vitit 1899.
Më 23 janar 1899 nën presionin e kërcënimeve të reja për tokat shqiptare në Pejë u
mblodh një kuvend me 500 pjesëmarrës nga vilajetet e Kosovës dhe më pak nga ata
të Manastirit dhe të Janinës. Nga ky Kuvend, i cili u organizua dhe u drejtua nga Haxhi
Zeka u themelua Lidhja e Pejës. Kuvendi doli me një program 11 pikësh, i cili
kundërshtonte përpjekjet për të copëtuar tokat shqiptare, por që nuk kërkonte autonomi.
Lidhja e Pejës përcaktoi si detyrë kryesore e të dorës së parë mbrojtjen e tërësisë
territoriale të Shqipërisë kundër çdo orvatjeje që Serbia, Bullgaria, Mali i Zi dhe Greqia
do të ndërmerrnin për copëtimin e trojeve shqiptare, ku theksi u vu te rreziku i aneksimit
të vilajeteve shqiptare të Kosovës e të Manastirit. Në fundin e vitit 1900 Lidhja e Pejës u
shtyp pa arritur të përmbushte detyrat e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Megjithatë, ajo la
mbresa të thella në ndërgjegjen e popullit dhe ushtroi një ndikim të fuqishëm në
organizimin e mëtejshëm të luftës së armatosur kundër sunduesve osmanë. 25
Me fillimin e konfliktit ballkanik që kulmoi me zhvillimin e dy luftërave ballkanike,
çështja shqiptare shihej përmes prizmit të luftës diplomatike për mbrojtjen e interesave të
tyre ndërmjet tre Fuqive të Mëdha të kohës. Në kushtet e rënies së sundimit osman në
Ballkan, Shqipëria kishte një pozitë gjeostrategjike me rëndësi të veçantë. Austro-
Hungaria shihte te Shqipëria një mburojë për të penguar përhapjen më tej të sllavëve në
Ballkan, si dhe si një urë lidhjeje për synimet e Austro-Hungarisë për të dalë në portin e
Selanikut. Fqinji perëndimor, Italia, ndante deri diku të njëjtat interesa me Austro-
Hungarinë, pa fshehur synimet e saj për të përdorur Shqipërinë si trampolinë për
depërtimin e mëtejshëm të saj drejt Lindjes. Kjo bëri që Italia dhe Austro-Hungaria të
bënin një pakt midis tyre në “mbrojtje” të interesave të Shqipërisë dhe të linin mënjanë hë
për hë rivalitetin midis tyre. Ndërsa Rusia cariste natyrshëm përpiqej dhe kujdesej për
shtrirjen e ndikimit të vet në Ballkan nëpërmjet zmadhimit të shteteve sllave. Në këtë
kuadër, Rusia mbështeste copëtimin e mëtejshëm të trevave shqiptare dhe ndarjen e tyre
ndërmjet shteteve fqinje.
25 Historia e Popullit Shqiptar, Vol. II, vepër e cituar, f. 275-278
7
Tre superfuqitë e mësipërme me interesa të drejtpërdrejta mbi fatin e mëtejshëm të
Shqipërisë, zhvilluan bisedime të fshehta midis tyre dhe Gjermanisë, Francës dhe
Britanisë së Madhe për të gjetur një emërues të përbashkët mbi fatin e mëtejshëm të
Shqipërisë. Kjo solli edhe organizimin e Konferencës së Londrës ku përfaqësuesit e
Gjashtë Fuqive (Britania e Madhe në nivel MPJ, z. Grej, ndërsa vende te tjera në nivel
ambasadorësh) do të shqyrtonin dhe vendosnin për zgjidhjen e problemeve kryesore të
dala në skenë nga Luftërat Ballkanike. Konferenca e Londrës (e Ambasadorëve) i filloi
punimet në datë 17 dhjetor 1912 dhe i vazhdoi punimet deri në 29 korrik 1913.
Konferenca shqyrtoi çështjen shqiptare që në fillim të punimeve në dy plane, e ardhmja
politike e Shqipërisë dhe caktimi i kufijve.
Në përputhje me gërshetimin e interesave lufta diplomatike në Konferencën e Londrës
për fatin e Shqipërisë u zhvillua kryesisht ndërmjet Austro-Hungarisë dhe Rusisë.
Konferenca e Londrës nuk e pranoi si bazë për zgjidhjen e çështjes së kufijve të
Shqipërisë parimin etnik. Gjithashtu, kjo konferencë nuk e mori për bazë as propozimin
austro-hungarez, i cili në mënyrë të pjesshme bazohej në kriteret etnike dhe prej fillimit
të janarit 1913, vendin e shkëmbimit të pikëpamjeve në parim rreth kufijve, e zunë
intrigat në dëm të tërësisë territoriale të Shqipërisë. Tokat shqiptare u përdorën nga Fuqitë
e Mëdha të kohës si monedhë këmbimi për të sheshuar kontradiktat midis tyre, për të
ruajtur influencën në Ballkan dhe për të kënaqur pretendimet e shteteve ballkanike. Sipas
kufijve që u caktuan në Londër, brenda Shqipërisë u përfshi afërsisht gjysma e trojeve
dhe e popullsisë shqiptare. Nga trungu i saj u shkëputën krahina të tëra (Kosova në veri,
Çamëria në jug), të cilat, jo vetëm përfaqësonin trevat bujqësore më pjellore me nëntokë
shumë të pasur, por edhe kishin qenë vatra të rëndësishme të lëvizjes kombëtare e kishin
dhënë kontribut shumë të çmuar në luftën me armë për çlirimin e vendit nga zgjedha
osmane.26
Në Konferencën e Londrës, e cila u mbajt pas përfundimit të Luftërave Ballkanike me
qëllimin kryesor për të krijuar ekuilibrat e rinj gjeopolitik në rajon, fuqitë e mëdha
mbështetën krijimin e një shteti shqiptar. Kjo Konferencë, pavarësisht faktit pozitiv se
njohu krijim e shtetit të ri shqiptar, prodhoi një realitet historik në terren mjaft të
pafavorshëm për kombin shqiptar, pasi gjysma e popullsisë shqipfolëse u la jashtë kufijve
të Shqipërisë. Kosova dhe rajone kryesisht të banuara nga shqiptarët në Maqedoni dhe
Mal të Zi u lanë jashtë shtetit të sapokrijuar shqiptar.
Kosova, e cila u nda midis Serbisë dhe Malit të Zi gjatë Luftërave Ballkanike, më pas u
aneksua në Mbretërinë e Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve. Kjo Mbretëri duke përfshirë
edhe territoret e Vojvodinës dhe Bosnje-Hercegovinë, në vitin 1929 u quajt Jugosllavi,
emërtim ky që do të thotë “sllavët e jugut”. Kosova u përfshi me forcë nën këtë
26 Historia e popullit shqiptar, Vol. III, Akademia e Shkencave, Instituti i Historisë, Toena, Tiranë 2007, f.
18-27
8
organizim shtetëror, por kurrë shqiptarët nuk e kanë ndjerë veten një pjesë integrale të
Jugosllavisë. Shqiptarët keqtrajtoheshin nga serbët dhe konsideroheshin si qytetarë të
“dorës së dytë”. Udhëheqja jugosllave dhe më pas ajo serbe, sidomos pas vdekjes së
Titos, në vend që të përpiqeshin për krijimin e një mjedisi të qëndrueshëm, të favorshëm
për të promovuar bashkë-ekzistencën paqësore dhe integrimin e dy grupeve etnike,
ndoqën një politikë agresive të kolonizimit dhe asimilimit kulturor gjatë periudhës së
luftërave për të ndryshuar demografinë e Kosovës në favor të serbëve.
Marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave janë zhvilluar me kurba ngritjeje dhe rënieje, në varësi
të politikave ndërshtetërore. Në gjysmën e parë të viteve ’30 këto marrëdhënie shënojnë
një përmirësim, kjo për vet kursin e ri të ndjekur nga Mbreti Zog, i cili në këto vite u
përpoq që të shkëpuste Shqipërinë nga ndikimi italian dhe tentoi të afrohej më shumë me
Jugosllavinë dhe Paktin Ballkanik27. Pavarësisht këtyre zhvillimeve, çështja e Kosovës
dhe viseve të tjera të banuara nga shqiptarët në Jugosllavi, nuk ka pasur një vëmendje
primare nga qeveritë e të dy vendeve, por u trajtua në funksion të çështjeve të brendshme
dhe të konjukturave që krijoheshin në politikën e jashtme. Madje, edhe kur Zogu u vet
shpall mbret, përkundër pritshmërisë në Beograd që ai do të ndiqte një politikë
irredentiste në Kosovë, vërejmë një politikë tejet të kujdesshme të tij, e cila nuk kalonte
përtej interesimit formal për çështjet e Kosovës. Kjo gjë mund të argumentohet me
dëshirën që kishte ai për të konsoliduar fronin e vet, duke mos acaruar marrëdhëniet me
Jugosllavinë, e cila mund dhe ishte në gjendje të nxiste kundërshtarët politikë të tij të
emigruar në Jugosllavi, si dhe për faktin që Mbreti Zog kërkonte të kishte mbështetjen
jugosllave si një kundërpeshë ndaj politikës dhe presioneve gjithnjë e në rritje të Italisë.28
Deri në vitin 1941, shqiptarët e Kosovës nuk u trajtuan asnjëherë si minoritet kombëtar
ekzistues, madje u shtypën dhe iu ndalua shkollimi në gjuhën e tyre në shkolla dhe
zhvillimi i aktiviteteve kulturore. Për më tepër, një strategji e kolonizimit serb filloi të
zbatohej në mënyrë që të ndryshohej përbërja etnike e Kosovës. Duke iu shpronësuar
shqiptarëve tokat dhe pronat e tyre, ata u inkurajuan zyrtarisht për të emigruar, ose
nganjëherë edhe u shpërngulën me forcë për në Shqipëri apo Turqi, me pretekstin se ishin
turq.29 Megjithatë kjo strategji nuk mund të zbatohej tërësisht për shkak të pushtimit
fashist dhe më pas nazist të Shqipërisë dhe Jugosllavisë. Gjatë këtyre viteve nën
pushtimin fashist dhe nazist politikat shtypëse serbe u ndaluan.
Rrjedha e mëtejshme e historisë dëshmon për një seri ngjarjesh të pafavorshme për
shqiptarët, të cilët u detyruan me forcë që të jetonin jashtë trojeve të shtetit amë. Për më
tepër, shqiptarëve të Kosovës dhe viseve të tjera shqiptare në Jugosllavi, jo vetëm që iu
ndalua të bashkoheshin me Shqipërinë, ashtu siç ishte deklaruar gjatë luftës së Dytë
27Milo, vepër e cituar, 2013, f. 857 28 Po aty 29Telegram datë 14.01.1968 nga Legata në Ankara, AMPJ, Viti 1968, Dosja nr. 318, fleta 9; Malcolm,
vepër e cituar, f. 269
9
Botërore e në përmbushje të vullnetit të shprehur në Konferencën e Bujanit, por u ndanë
në njësi të ndryshme të Federatës jugosllave.30
Pas periudhës së pushtimit nga fuqitë e Boshtit gjatë Luftës së Dytë Botërore, Kosova, në
fund të luftës u inkorporua në Jugosllavinë socialiste, të themeluar nga Josip Broz Tito.
Ky i fundit ishte i vetëdijshëm për potencialin e rrezikut që mbartnin në vetvete çështjet e
kombeve dhe kombësive të ndryshme të Jugosllavisë, veçanërisht për dëshirën e Serbisë
për të dominuar të gjithë RSFJ. Në vizionin e qeverisjes së Titos dominonte besimi se
nacionalizmi do të zhdukej me vendosjen e një strukture shtetërore të decentralizuar, ku
të trajtoheshin në mënyrë të barabartë të gjitha kombet dhe kombësitë e RSFJ dhe të
njiheshin ligjërisht të drejtat e tyre politike, ekonomike dhe kulturore. Kjo është arsyeja
pse ai dha status të veçantë dhe të barabartë të Republikës ndaj Malit të Zi, Maqedonisë
dhe Bosnje-Hercegovinës dhe të autonomisë ndaj Kosovës dhe Vojvodinës.
Parimet bazë të Jugosllavisë socialiste ishin “Vetë-administrimi” (Samoupravljanje) dhe
“Vëllazëri dhe Bashkim” (Bratstvo i Jedinstvo) Këto dy politika kyçe të drejtimit Titos
synonin zëvendësimin e ndjenjave etno-kombëtare me një identitet të përbashkët: atë të
klasës ekonomike të punëtorëve dhe identitetit mbi-kombëtar jugosllav. Këto dy politika
titiste synonin shtypjen e elementëve potencialë përçarës përmes promovimit të ndjenjave
dhe vlerave të përbashkëta ideologjike dhe duke theksuar ngjashmëritë ndërmjet grupeve
etnike të sllavëve të jugut.31 Gjithashtu, Tito dhe përkrahësit e tij ishin të mendimit se
duke ruajtur epërsinë në fushën ekonomike të Jugosllavisë, tendenca e shqiptarëve që
banonin në Jugosllavi për t’u afruar dhe bashkuar me Shqipërinë do të zhdukej
gradualisht.32
Tito arriti të mbante të bashkuar kombet e ndryshme me interesa konkurruese gjatë gjithë
drejtimit të tij, falë figurës së tij karizmatike dhe ndjekjes së një politike shtetërore të
balancuar, duke synuar minimizimin e rreziqeve për dominimin e një grupi etnik mbi një
tjetër. Megjithatë, nuk kaloi shumë kohë deri sa çështjet etnike të rishfaqeshin, menjëherë
pas vdekjes së tij, me shpërthimin e trazirave ndëretnike në Kosovë dhe Kroaci.
Deri në plenumin e Brionëve të LKJ që u mbajt në vitin 1966, në të cilin u dënua politika
e ndjekur prej Rankoviçit,33 popullsisë shqiptare të Kosovës që përbënte ¾ e të gjithë
popullsisë së Krahinës, i ishin mohuar edhe të drejtat më elementarë- gjuha, flamuri
kombëtar, arsimi, kultura kombëtare etj.34 Përveç mungesës së të drejtave civile-politike,
30Romeo Gurakuqi, Konferenca e Bujanit dhe kthimi i Kosovës nën Serbi, Gazeta Panorama,19 Nëntor
2014 31Jenkins B. & Sofos S.A. Nation and Identity in Contemporary Europe, 1996, f. 258 32 Telegram i Legatës në Beograd, datë 16.02,1968, AMPJ, Viti 1968, Dosja nr. 360, f. 45 33Aleksandar Rankoviç, me kombësi serbe, ishte simpatizues i flaktë i centralizimit dhe ndoqi një politikë
shtypjeje dhe denigrimi ndaj popullsisë shqiptare të Kosovës. 34 Si janë realizuar objektivat tona e KSAK dhe detyrat tona për 1975, AMPJ, Viti 1974, Dosja nr. 468,
f.43
10
kosovarët vuanin pasojat e gjendjes ekonomike tepër të vështirë. Një tregues për këtë
gjendje përbënte, ndër të tjera, edhe largimi masiv i nëpunësve e punëtorëve të
kualifikuar me origjinë serbe e malazeze, fenomen i cili pranohej zyrtarisht nga autoritet
dhe shpjegohej me arsyet e mëposhtme “tani kur gjithmonë e më shumë ngrihen kuadro
me kombësi shqiptare, një numër specialistësh të cilët përkohësisht kanë ardhur në këtë
krahinë kthehen mbrapsht dhe shkojnë në krahina të tjera të zhvilluara të Jugosllavisë, që
konditat e jetesës i gjejnë më të mira. Krahas tyre janë larguar një numër kuadrosh nga
krahina, për shkak se më në thellësi të Jugosllavisë gjejnë kondita më të mira pune, jetese
e kulturore.”35
Në sistemin kushtetues të RSFJ në vitin 1968, kosovarëve iu bënë disa lëshime të vogla.
Duke fajësuar Rankoviçin për padrejtësitë e bëra në të kaluarën, “propaganda zyrtare
përhapi mjaft iluzione në lidhje me “kthesën” që është bërë e do të thellohet më tej në
Kosovë, ajo përpiqet ta paraqesë këtë si një çlirim të dytë”.36 Gjatë kësaj periudhe
Shqiptarët e Kosovës të njohur zyrtarisht si një kombësi (narodnost), një term që është
më pak se “komb”, pasi kombi i tyre kishte një shtet amë (Shqipëria), filluan të gëzonin
të drejta më të gjera politike, ekonomike dhe kulturore.
Këto ndryshime të politikave u miratuan në përgjigje të demonstratave studentore të vitit
1968 dhe thirrjeve të shqiptarëve për më shumë të drejta politike në periudhën e pas
Rankoviçit. Megjithatë, banorët e Kosovës dhe veçanërisht rinia ishin shumë të
pakënaqur me masat gjysmake që u morën në favor të popullit shqiptar të Kosovës.37
Kërkesat e demonstrueseve jo vetëm nga Prishtina, por edhe në qytet e tjera kanë qenë: “
Kosova të shpallet Republikë”, “të drejtë për vetëvendosje”, “krahina duhet të ketë
kushtetutën e saj” etj. Në 27 nëntor 1968 shpërthyen sërish protesta në mbarë Kosovën,
ku më e madhja u zhvillua në Prishtinë. Autoritet jugosllave u kundërpërgjigjën
dhunshëm duke arrestuar 60 veta nga të cilët 44 prej tyre u dënuan me nga 15-30 ditë
burg, ndërsa kush kishte pasur armë zjarri u dënua me 45 ditë burg. Në mes të dënuarve
shumica ishin studentë dhe punonjës së arsimit.38
Reagimi i Tiranës zyrtare ndaj këtyre ngjarjeve ishte në përputhje me kuadrin e
qëndrimeve marksiste-leninste. Udhëheqja shqiptare e asaj kohe zgjidhjen e problemit të
35 Telegram i Legatës në Beograd, datë 04.05.1968, AMPJ, Viti 1968, Dosja nr. 360, f. 36-37, Informacion
i Ambasadës në Beograd mbi disa probleme të trajtuar në shtypin e Kosovës- 11-20 prill 1986, AMPJ, Viti
1986, Dosja nr. 900, f.80, Informacion i Ambasadës në Beograd mbi disa probleme të trajtuar në shtypin e
Kosovës-10-23 qershor 1986, AMPJ, Viti 1986, Dosja nr. 900, f.115, Mbi gjendjen në Kosovë dhe
përpjekjet e serbëve për shkombëtarizimin e shqiptarëve, Ambasada Beograd, AMPJ, Viti 1986, Dosja nr.
900, f.129-131 36 Raport i Akademisë së Shkencave të Republikës së Shqipërisë mbi vizitën e grupit të punonjësve
shkencorë të Universitetit shtetëror të Tiranës në Kosovë me rastin e simpoziumit kushtuar Skënderbeut. 8-
18 maj 1968,AMPJ, Viti 1968, Dosja nr.360, f.227 37 Relacion mbi udhëtimin në Kosovë nga datat 9-11 shkurt 1968, Legata në Beograd, AMPJ, Viti 1968,
Dosja nr.360, f.19 38 Telegram i Legatës në Beograd, datë 30.12.1968, AMPJ, Viti 1968, Dosja nr.360, f. 168
11
Kosovës e shihte në kuadër të problemit të përgjithshëm të Jugosllavisë, domethënë
rrëzimin e klikës së Titos dhe vendosjen e një udhëheqjeje marksiste leniniste, “e cila në
kuadrin e zgjidhjes së çështjeve nacionale në Jugosllavi, do ti jepte popullsisë shqiptare
të drejtën për vetëvendosje me plebishit... Për sa i përket çështjes në se jemi për
republikën apo krahinën autonome, ... Përsërisim se ne nuk jemi për krijimin e
republikës, sepse kjo nuk do ta zgjidhte problemin”.39
Përveç udhëzimit të mësipërm, në njoftimin që MPJ u bënte përfaqësive të Shqipërisë në
botë lidhur me demonstratat e 27 nëntorit në Kosovë, ndër të tjera shprehej se “Interesi
ynë dhe i vëllezërve Kosovarë e don që situata në Kosovë të mos ashpërsohet, që
demonstratat të mos dramatizohen, që parullat e avancuara nacionaliste që u hodhën
gjatë demonstratave të konsiderohen kryesisht provokacione të agjentëve serbo-mëdhenj
e të tjerë dhe të gjitha këto t’i shërbejnë qëllimit tonë që të pengohet klika e Titos të
hidhet në reprezalje terrori”.40
Gjithashtu, po gjatë kësaj periudhe konstatohet fillimi i procesit të afrimit gradual
ndërmjet Beogradit dhe Tiranës, i cili duket se diktohej në këtë periudhë tek të dy vendet
prej pushtimit sovjetik të Çekosllovakisë.41 Qeveria federale hoqi “Metohi", term serb për
pjesën perëndimore të provincës, nga emri zyrtar i provincës dhe lejoi shfaqjen publike të
flamurit shqiptar në vitin 1968. E pranuar si e barabartë me gjuhën serbo-kroate, gjuha
shqipe u fut në shkollat dhe administratën e RSFJ në vitin 1969, duke u bërë gjuha
zyrtare. Universiteti i Prishtinës dhe qendra të letërsisë shqipe u hapën në të njëjtin vit.
Kosova në vitet 70’ përjetoi një zhvillim të dukshëm, si në aspektin ekonomik, ashtu dhe
në atë politik, kulturor e sidomos në atë arsimor, gjë që ndikoi në forcimin e ndjenjës
kombëtare. Meritat për këtë “bum” shumëdimensional i takojnë padyshim edhe
Universitetit të Prishtinës, i cili pavarësisht vështirësive, arriti të edukojë dhe formojë një
brez intelektualësh dhe një elitë politike të aftë që të merrte në dorë në fillim
funksionimin e shtetit në hije të Kosovës dhe më pas të shtetit të pavarur, Republikës së
Kosovës. Historianët shqiptarë dhe të huaj, në analizat e tyre theksojnë se vitet ‘70-‘80
paraqesin një progres në lëmin e ekonomisë, të administratës, të kulturës e të arsimit, e
kjo do të thotë në të gjitha sistemet politike, ekonomike e sociale, të cilat e përmirësuan
jetën e popullatës së kësaj njësie politike të federatës jugosllave ku mbi 90% e saj ishin të
etnisë shqiptare.42
Nivelet në rritje të arsimit gjatë kësaj periudhe sollën si rezultat krijimin dhe shtimin në
numër të një klase të re intelektualësh shqiptar të edukuar, duke ndryshuar ekuilibrin në
39 Udhëzime legatës në Beograd, Informacion Ditor i Drejtorisë së IV dt. 30/09/1968, AMPJ, Viti 1968,
Dosja nr. 360, f. 249 40 Telegram i Legatës në Beograd, datë 3.12.1968, AMPJ, Viti 1968, Dosja nr. 360, f. 134 41Malcolm, vepër e cituar, f. 324-325 42 Ethem Çeku, Kosova në shtendosjen e raporteve Shqiptaro-Jugosllave në vitet ’60-70, International
Relations Quaterly, Summer 2014, f.19
12
punësimin publik në favor të shqiptarëve. Ky “shqiptarizim” i shpejtë i organeve të
pushtetit lokal dhe raporti në rënie i të punësuarve serbë dhe malazezë në administratën
shtetërore, për shkak të largimit në masë të këtyre të fundit në territoret e tjera të
Jugosllavisë me standarde jetese më të larta43 përgjatë viteve ‘60-‘70 ushqeu akoma më
shumë pakënaqësinë ekzistuese në radhët e serbëve brenda dhe jashtë Kosovës. Përveç sa
më sipër, ndryshimet në demografinë e krahinës u shkaktuan edhe nga norma e lartë e
lindjeve në radhët popullsisë shqiptare, fenomen ky i shkaktuar edhe prej emigrimit
masiv dhe të vazhdueshëm të banorëve të kombësive të tjera, të motivuar kryesisht nga
dëshira për të gjetur mundësi më të mira të punësimit dhe pjesërisht për shkak të frikës
dhe diskriminimit nga ana e shqiptarëve.44
Në fillim të viteve ‘70 si Shqipëria, ashtu dhe Jugosllavia, i ftohën marrëdhëniet me
BRSS dhe ndjen nevojën që të forcojnë marrëdhëniet midis tyre si kundërpeshë ndaj
kërcënimit të BRSS . Jugosllavia ishte e interesuar për normalizimin e marrëdhënieve me
Shqipërinë dhe për zhvillimin e tyre të mëtejshëm në çdo fushë me parullën “të lëmë
mënjanë çdo gjë që na ndan.”45 Tito kishte nevojë të angazhonte “komunistët e Kosovës
për nxitjen e bashkëpunimit në mes Jugosllavisë dhe Shqipërisë, i cili nuk duhej kufizuar
ekskluzivisht në bashkëpunimin e Kosovës me Shqipërinë, sepse kjo do të ishte politikë
shkurtpamëse dhe bashkëpunimi afatshkurtër dhe më në fund nuk do të ishte as në interes
të Shqipërisë, as të Jugosllavisë prandaj as të Kosovës”.46 Në këtë situatë të interesit
reciprok, Titua e shfrytëzoi udhëheqjen e Kosovës për të goditur njërin apo tjetrin krah
kundërshtar të tij, por nga ana tjetër edhe udhëheqja e Kosovës e shfrytëzoi Titon në
luftën e saj për të fituar sa më shumë të drejta.47
Në kushtetutën e vitit 1974 të Jugosllavisë, në saj të këmbënguljes së kosovarëve dhe
kursit politik të Titos, “ndryshimi i propozimit fillestar që dokumenti nga ‘Ligji Kushtetar
i Krahinës’ të emërtohej ‘Kushtetuta e Krahinës Socialiste Autonome të Kosovës’,
përbënte një arritje të dukshme politike”.48 Miratimi i kësaj kushtetute të parë të Kosovës
përbënte kurorëzimin me sukses të betejave të shqiptarëve në Kosovë për të fituar të
drejta civile-politike që më përpara u ishin mohuar. Sipas kësaj kushtetute, Kosova
fitonte statusin e një krahinë autonome brenda Jugosllavisë, por me të drejta e
kompetenca thuajse të njëjta me republikat e tjera të federatës. Asaj i garantoheshin
kufijtë e ligjshëm dhe të përcaktuar, sikurse republikave të tjera, dhe se kufijtë nuk do të
mund të ndërroheshin pa miratimin e Kuvendit të Kosovës. Kosova ishte e përfaqësuar në
të gjitha institucionet federative, përfshirë edhe Presidencën Kolektive, Parlamentin, etj.
43 Telegram i Legatës në Beograd, dt. 4.05.1968, AMPJ, Viti 1968, Dosja nr. 360, f.36 44Po aty, f. 36-37; Mertus, vepër e cituar, f. 315 45 Relacion mbi marrëdhëniet shqiptare jugosllave për vitin 1974 dhe muajt e parë të viti 1975- Legata e
RPSH Beograd-15.05.1975, AMPJ, Viti 1974, Dosja nr.424, f.55 46 Informacion mbi Konferencën e XI të LK të Kosovës, datë 7.05.1974, AMPJ, Viti 1974, Dosja nr.468,
f.17-18 47 Relacion mbi gjendjen aktuale politike në Kosovë, AMPJ, Viti 1974, Dosja nr. 470, f.3 48 Po aty, f.8
13
Kishte buxhetin e saj, institucionet e veta bankare, të drejtën për mbrojtje territoriale dhe
të gjitha këto në koordinim me strukturën qendrorë te federatës. Jeta politike, sociale, dhe
ekonomike e Kosovës buronte nga Kushtetuta e Kosovës.49
Kushtetutës e vitit 1974 i ofroi Kosovës një dokument politiko-juridik, i cili të paktën “de
jure” e thelloi autonominë50. Megjithatë, përveç anëve pozitive dhe frymës liberale që
kishte Kushtetuta e vitit 1974, ajo i kishte sanksionuar gjërat vetëm si të momentit në
mënyrë statike për kohën dhe hapësirën.51 Kosova kishte një status të dyfishtë, si pjesë e
Serbisë, po njëkohësisht edhe njësi e federatës jugosllave.
Në Jugosllavinë e post-Titos në krye qëndronte një organ në formën e “presidencës
kolektive me ‘përfaqësues” nga republikat e krahinat, nuk dihet se cili nga personat me
më autoritet ka arritur të ketë më shumë pushtet se sa mund të imponohet në mënyrë
sistematike për qëndrimet që duhet mbajtur e vijën që duhet ndjekur.”52 Gjatë kësaj
periudhe vlen të theksohet se ankesat e njërës palë ndaj tjetrës, të cilat buronin prej
perceptimeve kontradiktore, pabarazisë etnike dhe kujtimeve të hidhura të shkaktuar nga
secila palë, i shtynë si serbët, ashtu dhe shqiptarët e Kosovës, të zhvillonin maksimalisht
programet e tyre kombëtare. Të pakënaqur me statusin e tyre autonom të garantuar nga
Kushtetuta e vitit 1974, e cila ndër të tjera njihte “de jure” vetëqeverisjen për krahinën,
por gjithnjë në kuadër të Republikës së Serbisë, shqiptarët e Kosovës organizuan
demonstrata masive për ngritjen e statusit të krahinës në një republikë të mirëfilltë në
mars 1981. Ndër shkaqet kryesore të këtyre demonstratave, përveç rritjes së vetëdijes
kombëtare, sërish, ashtu si edhe në vitin 1968, renditen prapambetja e madhe ekonomike,
keqësimi i vazhdueshëm i gjendjes se jetesës dhe shtypja e popullsisë shqiptare si pasoje
e politikës nacionaliste serbe.53 Për serbët, kërkesa e shqiptarëve të Kosovës për statusin
e republikës, “do të thoshte se shqiptarët e Kosovës po kërkonin të shkëputeshin nga
Jugosllavia për t’u bashkuar me Shqipërinë.”54
Udhëheqja shqiptare e mirinformuar për shumë procese në Kosovë, edhe pse i kishte
pritur ngjarjet e zhvilluara, ajo akoma nuk kishte arritur në konkluzionin se ishin pjekur
kushtet objektive dhe subjektive për t’i shndërruar proceset politiko-shoqërore në
Kosovë, në një lëvizje të fuqishme. Ndonëse Beogradi lëshonte akuza me ngjyrime të
forta nacionaliste, Tirana zyrtare, e kapur në befasi nga zhvillimi i vrullshëm i ngjarjeve
dhe thellësia e kërkesa politike të demonstratave në Kosovë,55 vazhdonte të mbronte
49Islam Lauka, Kosovo a Universal Case or Sui Generis?, AIITC, Tiranë, 2008, f.75 50 Gjendja e Kosovës gjatë vitit 1974 dhe marrëdhëniet e saj me vendin tonë, AMPJ, Viti 1974, Dosja nr.
469, f. 7 51Ukshin Hoti, Filozofia politike e çështjes shqiptare, Prishtinë 1966, f. 96 52 Ngjarjet e kohëve të fundit në Kosovë, AMPJ, Viti 1981, Dosja nr. 1140, f. 131 53 Ngjarjet e kohëve të fundit në Kosovë, AMPJ, Viti 1981, Dosja nr. 1140/1, f. 234 54 Jakup Krasniqi, Kosova rrugë e gjatë drejtë vetëvendosjes 1981-1991, Prishtinë 2010, f. 131 55 Ngjarjet e kohëve të fundit në Kosovë, AMPJ, Viti 1981, Dosja nr. 1140, f.8; Ngjarjet e kohëve të fundit
në Kosovë, AMPJ, Viti 1981, Dosja nr. 1140/1, f.234; Orientimet kryesore lidhur me detyrat tona (Nga
takimi i dytë me sh. Ministër), AMPJ, Viti 1981, Dosja nr. 1140/1, f.180
14
interesat e shqiptarëve në Kosovë në baza ideologjike. Pas shpërthimit të protestave
masive, MPJ e Shqipërisë do të dilte me konkluzionin se: “E shikuar nga një
këndvështrim, kjo ngjarje me karakter të qartë e të theksuar politik, paraqitet si veprim i
nxituar dhe që dëmton çështjen e shqiptarëve të Kosovës.”56
Tirana zyrtare përdori gazetën “Zëri i Popullit” ku në 8 prill 1981 u botua artikulli “Pse u
përdor dhuna policore dhe tanket kundër shqiptarëve në Kosovë”. Në këtë artikull dhe në
dy të tjerë që pasuan më vonë, të cilët u shpërndanë me rrugë diplomatike në të gjitha
kancelaritë e Evropës dhe botës, ajo do të denonconte vazhdimisht qëndrimin antishqiptar
të Serbisë, duke përdorur luftën ideologjike kundër udhëheqjes jugosllave. Përfaqësitë
diplomatike shqiptare në botë u udhëzuan që “bazuar në artikullin e 8 prillit, të thonë...
Studentët, rinia, populli i Kosovës në ngjarjet e fundit treguan heroizëm kundër serbëve.
Kjo ishte një gjë e mirë dhe kërkesat e tyre ishin të drejta. Po ashtu edhe parullat për
vështirësitë ekonomike, për më shumë liri dhe kërkesa për republikë brenda Federatës.
Ato ishin të drejta dhe të domosdoshme. Çdo gjë duhet me kujdes dhe hap pas hapi.
Thirrjet për bashkimin me Shqipërinë dhe për sh. Enver Hoxha nuk i shërbejnë aktualisht
qëllimit tuaj të madh.”57 Megjithatë, veprimtaria e saj nuk i kaloi kufijtë e legalitetit dhe
ajo nuk u angazhua me veprimtari konkrete subversive, ndonëse u akuzua nga udhëheqja
jugosllave për ndërhyrje në punët e brendshme të saj. Mbrojtja e çështjes shqiptare iu
nënshtrua moduleve marksiste –leniniste.58
Raportet mes shtetit shqiptar dhe jugosllav, u ashpërsuan pas shpërthimit të
demonstratave të vitit 1981 në Kosovë, pasi Tirana zyrtare, ndonëse me vonesë dhe
gjithnjë në kuadrin e vijës marksiste-leniniste, përkrahu kërkesat e demonstruesve për
“Kosova Republikë” dhe demaskoi politikën jugosllave shtypëse ndaj shqiptarëve të
Kosovës. Ndërsa jugosllavët “i kushtëzonin marrëdhëniet me vendin tonë, duke shprehur
‘gatishmërinë’ e tyre për marrëdhëniet fqinjësore me Shqipërinë, duke insistuar me
kërkesën që vendi ynë ‘të heq dorë nga ndërhyrja në punët e brendshme’, nga ‘përkrahja
e hapur e organizatorëve të veprimtarive kundërrevolucionare në Kosovë’ dhe ‘shprehja
e interesave shqiptaromëdha.”59
Në planin e diplomacisë shumëpalëshe, Shqipëria e vet izoluar nuk kishte mundësi dhe
aftësi diplomatike për të avancuar çështjen e Kosovës. Kështu, shkelja e rëndë e të
drejtave të njeriut gjatë demonstratave të viti 1981 nuk u ngrit nga Shqipëria në Këshillin
e Sigurimit të OKB-së,60 ndërkohë shkalla e njohjes së problemit të Kosovës në tërësi
prej diplomatëve nga vendet e huaja ishte tepër e dobët. Bëhet e ditur se në pritjen me
rastin e festës kombëtare qe organizoi misioni ynë në Nju Jork, Kurt Waldheim, SP i
56 Diskutim në mbledhjen javore- 17 mars 1981, AMPJ, Viti 1981, Dosja nr. 1140, f.48 57 Detyra të tjera lidhur me punën për Kosovën, AMPJ, Viti 1981, Dosja nr. 1141, f. 168 58Sabit Syla, Shteti shqiptar dhe çështja e Kosovës, Prishtinë, 2012, f. 352-353 59 Buletin informativ-operativ për Kosovën (Java 1-7 shtator 1981), AMPJ, Viti 1981, Dosje nr. 1141, f.19 60 Radiogram nga Misioni në Nju Jork, AMPJ, Viti 1981, Dosja nr. 1222, f.16
15
OKB-së, mësohet të këtë thënë mbas shpjegimeve të Ambasadorit tonë mbi situatën në
Kosovë se “nuk e kam ditur që në Jugosllavi të ketë mbi 2 milion shqiptarë. Mendoja se
bëhej fjalë për një ose 2 mijë. Por më bën më shumë përshtypje që ata të bëjnë shumicën
dërrmuese në Kosovë dhe jetojnë në mënyrë kompakte në territore të njëjtë(a)”.61 Nëse
vetë SP i OKB-së, i cili në këtë kohë ishte në përfundim të mandatit të tij të dytë 5-vjeçar
si SP i OKB-së, për më tepër ishte nga Austria, një vend kaq afër gjeografikisht dhe
historikisht me interesa të theksuara në rajonin e Ballkanit, kishte njohuritë e mësipërme
për çështjen e Kosovës, atëherë ishte e tepërt të pretendohej që çështja e Kosovës të
ndodhej në “radarin” e diplomatëve të thjeshtë, apo të kishte hapësira prej Shqipërisë për
të ndërmarrë veprime diplomatike në këtë drejtim.
Me kalimin e kohës rritej edhe pjekuria e mendimit politik dhe ndërgjegjja kombëtare në
radhët e gjithë shtresave të popullsisë kosovare. Tashmë ata ishin të bindur se mohimi i
statusit të republikës, pavarësisht popullsisë shqiptare tepër të konsiderueshme, e cila në
numër ishte shumë më e madhe se sa malazezët dhe maqedonasit, buronte prej shkakut
kryesor se ata nuk ishin sllavë. Duke besuar se shkaqet e problemeve të tyre sociale dhe
ekonomike ishin rrënjosur në vetë strukturën e sistemit shtetëror jugosllav, kosovarët
arritën në përfundimin se vetëm njohja e statusit të republikës, njëlloj si 6 republikat e
tjera të Federatës Jugosllave, do të përmirësonte gjendjen ekonomiko-sociale dhe statusin
e tyre në Jugosllavi.
Ndërkohë popullsia serbe, duke e konsideruar veten si pasardhës dhe përfaqësues të denjë
të sllavëve të jugut, për shkak të angazhimit të tyre në rezistencën e armatosur kundër
pushtuesve të huaj gjatë luftërave të Parë dhe të Dytë Botërore, konsideronin krijimin e
dy njësive autonome me të drejta të gjera autonome brenda Serbisë, si reflektim i një
situate të padrejtë të krijuar prej Titos. Ata ishin të pakënaqur me zhvillimin e strukturës
shtetërore federale jugosllave dhe besonin se kjo ishte një politikë e ndjekur me qëllim
prej Titos (që kishte kombësi kroate nga babai dhe sllovene nga e ëma) për të dobësuar
pozitës serbe kundrejt asaj të kroatëve dhe sllovenëve.
Gjatë kohës së drejtimit të Jugosllavisë nga Titua, kosovarët “shfrytëzuan relativisht mirë
edhe autoritetin e ndihmën e tij, por edhe dobësitë e tij e të regjimit që ai drejtonte.”62
Mbas vdekjes së tij ishte e paqartë se ku do të shkonte Jugosllavia, ky shtet mozaik i
popujve me kombësi të ndryshme dhe me kontradikta të vjetra midis tyre. Midis
kombësive kishte një rivalitet të theksuar midis kroato-sllovenëve dhe serbëve dhe midis
serbëve dhe kosovarëve. Për shkak të riaktivizimit të ndjenjave të nacionalizmit serb, u
prish ai ekuilibër i brishtë që kishte arritur të ndërtonte Titoja midis kombësive të
Jugosllavisë. Këto ndjenja u nxitën, ndër të tjera, edhe nga një dokument me përmbajtje
të fortë nacionaliste që përcaktonte axhendën e Serbisë për dhjetë vitet e ardhshme. Ky
dokument i publikuar në vitin 1986 nga Akademia e Shkencave dhe Arteve të Serbisë,
61 Po aty, f.29 62 Diskutim në mbledhjen javore- 17 mars 1981, AMPJ, Viti 1981, Dosja nr. 1140, f.40
16
shënoi riaktivizimin në një formë të rrezikshme të nacionalizmit serb gjatë viteve në
vazhdim. Në publikimin e memorandumit të Akademisë Serbe të Shkencave dhe Arteve,
njëzet intelektualë serbë, me në krye nënkryetarin e Akademisë, fajësuan Kushtetutën e
vitit 1974 për dobësimin e pozicionit të Serbisë në Jugosllavi, duke e privuar atë nga e
drejta e saj për të formuar vetë shtetin e tyre serb, që u zhvillua përgjatë gjithë historisë.63
Sipas gazetës “Vechernie novosti” memorandumi nuk synonte të shërbente as si
platformë për luftë mendimesh dhe as për ushtrim të inteligjencës dhe retorikës, “por si
një program i hapur nacionalist, që në formë të re, por me argumente të vjetra, thërret
serbët që të mblidhen”.64
Në këtë dokument voluminoz, 30 faqet e para të tij i kushtoheshin analizës së çështjeve
që çuan në këtë pozitë shumë aktuale dhe të rëndë të popullit serb. Në këtë pjesë
vlerësohej se integriteti i popullit serb dhe i kulturës së tij në gjithë hapësirën e
Jugosllavisë përbënte çështje jetike.65 Memorandumi mund të shihet si një katalizator i
rëndësishëm në zhvillimin e nacionalizmit serb, edhe pse faktet e deklaruara në të dolën
se ishin të rreme dhe të përcaktuara gabimisht. Kështu në të thuhej se “gjenocidi fizik,
politik, ligjor dhe kulturor ndaj popullsisë serbe në Kosovë dhe Metohi është disfata më e
madhe e të gjitha betejave çlirimtare të udhëhequra nga serbët, që nga Orsaku më 1804 e
deri te kryengritja e 1941.”66 Për gjendjen katastrofike të popullit serb, memorandumi
ngarkonte me përgjegjësi PKJ dhe ata komunistë serbë që i kishin mbetur besnikë të saj67,
si dhe kroato-sllovenët dhe udhëheqësit e tyre.68 Publikimi i këtij dokumenti me
përmbajtje kaq të fortë nacionaliste, i tronditi marrëdhëniet ndërshtetërore midis
Shqipërisë dhe Federatës Jugosllave. Në takimet që u zhvilluan midis Presidentit të
Shqipërisë dhe Ambasadorit të sapoemëruar të federatës jugosllave në Tiranë, si dhe
midis dy MPJ gjatë punimeve të Asamblesë së Përgjithshme në Nju Jork, u përcoll
mesazhi i prerë që marrëdhëniet e fqinjësisë se mirë, të dëshiruara nga të dy palët, nuk
mund të zhvilloheshin mbi bazën e platformës nacionaliste të Akademisë së Shkencave të
Serbisë.69
Historia ka treguar se në momente dëshpërimi dhe krizash, populli i beson një individi
apo elitës së vet në tërësi, për të marrë situatën nën kontroll dhe mbrojtjen e
nacionalizmit. Serbët i vendosën të gjitha shpresat e tyre tek Slobodan Milosheviçi
(Слободан Милошевић). Milosheviçi ishte politikani i parë jugosllav që do të nxirrte
63Mihailovic, Krestic, Memorandum of the Serbian academy of sciences and arts-answers to criticisms, 1995, f.
126, Burimi: http://www.rastko.rs/istorija/iii/memorandum.pdf 64 Për çfarë flitet në projekt memorandumin e Komitetit të Akademisë së Shkencave të Serbisë?,
Informacion i datës 14.0.1986 i Ambasadës në Beograd, AMPJ, Viti 1986, Dosja nr. 900, f.169 65 Po aty, f.168 66ICTY, 2004, Deklaratat për shtyp, Burimi: http://www.icty.org/pressbriefings/2004 67Paqe e papërfunduar. Vepër e cituar, f.25-26 68 Për çfarë flitet në projekt memorandumin e Komitetit të Akademisë së Shkencave të Serbisë?,
Informacion i datës 14.0.1986 i Ambasadës në Beograd, AMPJ, Viti 1986, Dosja nr. 900, f.168 69 Takim i MPJ të dy vendeve në OKB, 1.10.1986, AMPJ, Viti 1986, Dosja nr. 460, f.31; Takimi Presidentit
Ramiz Alia me ambasadorin jugosllav, Novak Pribiçeviç, 4.11.1986, AMPJ, Dosja nr. 459, f. 7-15
17
përfitime nga pasojat e vdekjes së Titos. Në qendër ekzistonte një vakum pushteti, të cilin
ai vazhdoi ta mbushte me shpejtësi. Milosheviçi nxori mjaft përfitime nga kjo situatë,
duke e shndërruar Ushtrinë Popullore Jugosllave në një krah luftarak të nacionalizmit
serb. Në vitin 1987, Milosheviçi u dërgua në Kosovë, si një anëtar i Komitetit Qendror të
Serbisë, me detyrë të qetësonte tensionet në rritje etnike dhe të zgjidhte problemet e
degës lokale të partisë komuniste në Kosovë, e cila përbëhej kryesisht prej shqiptarëve
etnikë. Ai u bë mbrojtës vendimtar i serbëve që jetonin në Kosovë përmes shfrytëzimin të
çështjes së Kosovës për interesat e tij politike.70 Në manipulimin e nacionalizmit serb,
Milosheviç përdori një strategji të dyfishtë. Së pari, ai shfrytëzoi ankesat e serbëve të
Kosovës me qëllim që të siguronte udhëheqjen e Partisë Komuniste të Serbisë. Pastaj, së
dyti, ai abrogoi autonominë e Kosovës dhe Vojvodinës, si prelud i forcimit të federatës
qendrore.71 Duke shfrytëzuar situatën e vakumit të udhëheqjes në Jugosllavi, të shkaktuar
pas vdekjes së Titos, si dhe në saj të aftësive të tij për të shfrytëzuar politikat e
nacionalizmit për karrierë vetjake politike, Milosheviç arriti të zgjidhej në 1989 President
i Republikës Socialiste të Serbisë, detyrë që e mbajti edhe pas shpërbërjes së Jugosllavisë
deri në vitin 1997, për t’u bërë më pas President i Republikës Federale Jugosllave deri në
2000. Ndërkohë ai udhëhoqi Partinë Socialiste Serbe që nga krijimi i saj në 1990.
Duke sinjalizuar rifillimin e betejës për “Serbinë e Madhe”, Milosheviçi u bëri thirrje
serbëve që jetonin në Kosovë që të mos hiqnin dorë nga djepi i Serbisë, duke u shprehur
në një nga fjalimet e tija të shumta me frymë nacionaliste: "Ky është vendi juaj, këto janë
shtëpitë tuaja, fushat dhe kopshtet tuaja, kujtimet tuaja. Ju nuk do të braktisni tokat tuaja,
sepse jeta është e vështirë, sepse ju jeni shtypur nga padrejtësia dhe poshtërimi. Kurrë
nuk ka qenë një karakteristikë e popullit serb dhe malazez të tërhiqet përballë pengesave,
të çmobilizohen kur ata duhet të luftojnë, të demoralizohen kur gjërat janë të vështira. Ju
duhet të qëndroni këtu, si për etërit tuaj, ashtu dhe për pasardhësit tuaj ... Jugosllavia
nuk ekziston pa Kosovën! Jugosllavia do të shpërbëhet pa Kosovën! Jugosllavia dhe
Serbia nuk do të heqin dorë nga Kosova72. Duke marrë përsipër rolin e një “timonieri të
madh” Milosheviçi më mirë se kushdo tjetër në Jugosllavi, e ndjente deri ku arrinin
kufijtë e mundësitë e tij dhe se sa do të ishte e forte rezistenca që i bëhej.73 Në saj të
ndjekjes me zell prej Milosheviçit të politikave nacionaliste, dhe premtimit solemn se
“betejën e Kosovës do ta fitojmë,74” popullariteti i tij në Serbi dhe kudo ku jetonin serbët
në ish RFSJ u rrit së tepërmi. Në përhapjen e shpejt të këtij popullariteti, ndikoi edhe
mjeshtëria në përgatitjen dhe shfrytëzimin prej Milosheviçit të një fushate të gjerë
mediatike. Gjendjen në Kosovë propaganda serbe e paraqiste si një përpjekje të
70Shih BBC, Flashback to Kosovo's war, Burimi: http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/5165042.stm 71Paqe e Papërfunduar, vepër e cituar, f. 25 72Fjalimi u mbajt në 20 prill1987. Cituar sipas transkriptim të dokumentarit ‘Death of Yugoslavia’, Burimi:
http://vimeo.com/album/1610576 73 Raporti informativ për muajin prill 1989- Ambasada Beograd, AMPJ, Viti 1989, Dosja nr. 29, f.1 74 Procesverbal mbi takimin e shokut Reis Malile me Zëvendës Sekretarin Federativ të Punëve të Jashtme të
Jugosllavisë, Milivoje Maksiç më 22 janar 1989, AMPJ, Viti 1989, Dosja nr. 541, f.74
18
‘nacionalistëve dhe separatisteve shqiptare’ për shkatërrimin e Jugosllavisë, ndërsa
përleshjet e dhunshme që çuan në një numër të lartë viktimash, të arrestuarish dhe
dënuarish në gjyqe të montuara serbe, i konsideronin si kundërvënie të ligjshme të
forcave të rendit ndaj këtyre elementëve për ruajtjen e qetësisë publike.75
Duke ndjekur logjiken nacionaliste serbomadhe se në kushtetutën e Serbisë të 1974 ka
pasur disa kufizime ligjore që e ndanin republikën në tre pjesë dhe bënin që ajo të mos
ushtronte funksionet në tërë territorin duke përfshirë edhe dy krahinat autonome,76 si dhe
duke synuar që të rrisnin “mundësitë për integrim të RS të Serbisë në Federatën
Jugosllave”,77 Milosheviçi gjatë viteve 1988 -1989 arriti të organizonte demonstrata , në
të cilat u kërkua unitet për Serbinë, mbështetje për serbët në Kosovë dhe heqje e
autonomisë së Kosovës. Më 23 mars të vitit 1989, Milosheviçi u tërhoq nga zbatimi i
politikave titiste të decentralizimit duke shfuqizuar autonominë e Kosovës dhe
Vojvodinës me anën e ndryshimit të kushtetutës së Republikës Socialiste të Serbisë.
Protestat nga shqiptarët e Kosovës u shtypën me dhunë me anën e një ndërhyrje ushtarake
që rezultoi në njëzet e katër të plagosur. Në të njëjtën kohë, serbët ishin duke festuar
fitoren e tyre. Serbia ishte ri-bashkuar përsëri dhe autonomia e Kosovës ishte
shfuqizuar.78
Festimi i ribashkimit të Serbisë arriti kulmin në përkujtimin e 600 vjetorit të betejës së
Fushë Kosovës, në 28 qershor të vitit 198979. Në këtë datë Milosheviçi nxiti
nacionalizmin në zenitin e tij, duke parë drejt në sy nga plaku serb, i cili iu lut për
ndihmë, iu drejtua turmës me fjalët ‘Askush më nuk guxon ta rrahë këtë popull!’.80
Si rezultat i politikës të ndarjes etnike të ndjekur me zell prej Milosheviçit, gjendja në
Kosovë dhe Serbi ndryshoi rrënjësisht gjatë viteve 1988-1989. Pas heqjes së parimeve
autonome në Kushtetutën jugosllave të vitit 1974, politikat favorizuese ndaj
nacionalizmit serb kishin filluar të aktivizoheshin me shpejtësi. Qëllimi i këtyre
politikave ishte që serbët e Kosovës të merrnin pozita dominuese në të gjitha strukturat
shoqërore. Serbët kërkuan të rimerrnin pozicionet më të rëndësishme në fushat si
politika, tregtia, industria dhe arsimi; fusha të cilat ata i kishin dominuar para vitit 1974.
Kontaktet midis serbëve të Kosovës dhe shqiptarëve të Kosovës u bënë problematike për
shkak të largimit masiv të shqiptarëve të Kosovës nga ana e institucioneve dhe
ndërmarrjeve shtetërore të Kosovës. Nëpunësit civilë shqiptarë u shkarkuan ose u
arrestuan dhe pozicionet e tyre u zëvendësuan me serbët që e përkrahnin Milosheviçin.81
75 Po aty, f.9 76 Informacion mbi takimin me ambasadorin jugosllav Novak Pribiçeviç, dt. 28 mars 1989, AMPJ, Viti
1989, Dosja nr. 543, f.11 77 Po aty, f. 8 78Vickers, vepër e cituar f. 238 79 Informacion mbi Kosovën, AMPJ, Viti 1991, Dosja nr.1600, f. 28 80 Schwartz, vepër e cituar, f. 75 81Vickers, vepër e cituar, f. 248-249
19
Demonstratat e shqiptarëve të Kosovës u shndërrua në përleshje të dhunshme me ushtrinë
serbe dhe protestuesit u futën në burg, të akuzuar për aktivitete kundërrevolucionare.
Edhe media u vu nën kontroll të rreptë të shtetit dhe u përdor për të vijuar luftën
diskriminuese mbi baza etnike. Propaganda serbe përpiqej me çdo kusht që të bindte
opinionin se “nacional –separatistët” filluan të izolohen se, për rrjedhim, frytet e para te
“politikës së re” dhe “të bashkimit të Kosovës me Serbinë pas ndryshimeve kushtetuese”
kishin filluar të jepnin rezultat.82 Si pasojë, jeta publike u bë pothuajse e pamundur për
shqiptarët e Kosovës si dhe u cenuan rëndë të drejtat e njeriut dhe ato civile.83
Një tjetër rezultat i politikave ndarëse etnike të Serbisë, ishte 'beteja e shkollimit” në
Kosovë, pasi sistemi shkollor serb përdorte vetëm kurrikulat e shkollës serbe që
përfshinte përdorimin e gjuhës serbe, mësimi i historisë serbe dhe të fesë ortodokse.
Serbët e perceptonin arsimimin në gjuhën shqipe në përgjithësi, si dhe Universitetin e
Prishtinës në veçanti, si “bastion të nacionalizmit shqiptar”84, dhe për këtë arsye e
kufizuan rreptësisht ose e ndaluan qasjen ndaj këtij shkollimi për fëmijët ose të rinjtë
shqiptarë. Që nga viti 1981 e deri në 1990 numri i studentëve shqiptar u reduktua me
60%, ndërkohë vetëm gjatë vitit shkollor 198-1989 në shkollat e mesme në gjuhën shqipe
mundën të regjistroheshin vetëm 71% e nxënësve.85
Në përgjigje të kësaj politike shtypëse, kosovarët krijuan një “shtet” në hije, aktivitetet e
të cilit ishin të shtrirë kryesisht në fushat e shëndetësisë, arsimimit dhe financoheshin nga
kosovarët dhe diaspora. Arsimimi i shqiptarëve të Kosovës do të kryhej në shtëpi private,
ku mësimi kryhej bazuar në kurrikulat laike me frymë kombëtare. Këto shtëpi-shkolla u
bënë vatrat kryesore për edukimin e ndjenjës dhe kombësisë shqiptare dhe kontribuuan
në ngritjen e identitetit kombëtar shqiptar në periudhën e midis luftërave.86Në këtë
mënyrë u zvogëluan akoma më shumë kontaktet, të cilat ishin historikisht të ulëta për
shkak të dallimeve etno-linguistike dhe etno-kulturore, midis shqiptarëve dhe serbeve, gjë
që solli një situatë “aparteidi” në Kosovë, ku shqiptarët dhe serbet jetonin praktikisht të
ndarë.87
Pavarësisht deklarimeve të shumta të tipit “se as në Kosovë, as në Jugosllavi, ne nuk kemi
përkrahur asnjë forcë reaksionare antijugosllave,”88 Tirana zyrtare i mbështeti
demonstratat në Kosovë, kësaj here më fuqishëm se në vitin 1981. Gjatë kësaj periudhe
marrëdhëniet midis dy vendeve u influencuan tërësisht nga problemi i Kosovës dhe
82 Raporti informativ për muajin nëntor 1989- Ambasada Beograd, AMPJ, Viti 1989, Dosja nr. 29, f. 5 83Malcolm, vepër e cituar, f.349-350 84 Qëndrimi i RSH për Kosovën, AMPJ, Viti 1991, Dosja nr. 1602, f.10 85Letër e Rexhep Qoses (Anëtar i Akademisë së Shkencave) drejtuar z. Janez Dunovshek, President i
Presidencës së Jugosllavisë, AMPJ, Viti 1990, Dosja nr. 957/3, f.13. Bie në sy, që në shenjë proteste, z.
Qosja këtë letër e ka dërguar në gjuhën angleze dhe jo në serbisht! 86Vickers,vepër e cituar, f. 104 87 Kostovicova, vepër e cituar, f.166-9 88 Për takimin e shokut Reis Malile me zëvendësministrin jugosllav, 20.01.1989, AMPJ, Viti 1989, Dosja
nr. 541, f.6
20
gjendja e shqiptarëve në Jugosllavi. Kjo influencë mund të ishte pozitive ose negative, në
raport të drejtpërdrejtë me qëndrimin që mbahej ndaj shqiptarëve atje.89 Duke hedhur
poshtë akuzat për ‘shkatërrimin e Jugosllavisë” dhe “krijimin e Shqipërisë së Madhe,
Tirana zyrtare kërkonte më me insistim respektimin e të drejtave civile-politike që
Kosovarët kishin pasur në Kushtetutën e vitit 1974, madje shkonte më tej duke deklaruar
se “po të ishte mundur do të donim t’u ndihmonim, t’i zgjidhnit problemet e Kosovës,
megjithëse ju nuk na e kini kërkuar ndonjëherë këtë ndihmë”.90
Në aspektin e diplomacisë shumëpalëshe, vendi ynë vazhdonte të vuante prej politikës së
vet izolimit. Kështu përveç një letre të MPJ dërguar SP të OKB-së,91 ku shprehej revolta
e vendit tonë për shkeljet e të drejtave të njeriut të popullsisë shqiptare në Jugosllavi, në
frymën e dialogut dhe në kuadrin e përpjekjeve të “ruajtjes së fqinjësisë së mirë” dhe
zhvillimit normal të marrëdhënieve me Jugosllavinë, i behej thirrje opinionit
ndërkombëtar të mos heshtte kur të drejtat e një kombësie merreshin nëpër këmbë në
mënyrë brutale. Pavarësisht përkrahjes nga Kongresi i SHBA-ve92 dhe i disa vendeve për
çështjen e drejtë kosovare, për Shqipërinë “nuk do të ishte opurtune që nga ana jonë të
paraqitej në OKB ndonjë projektrezolutë kundër Jugosllavisë, sepse ajo nuk do të
mbështetje nga përfaqësuesit e vendeve të tjera. Jugosllavia vazhdon të ketë mbështetje të
gjerë ndërkombëtare, nuk ka qenë ndonjëherë objekt i kritikave të organizmave të OKB
për të drejta te njeriut”.93
89 Po aty, f.4 90 Procesverbal mbi takimin e shokut Reis Malile me Zëvendës Sekretarin Federativ të Punëve të Jashtme të
Jugosllavisë, Milivoje Maksiç më 22 janar 1989, AMPJ, Viti 1989, Dosja 541, f.72 91 Kjo letër u qarkullua në 8 shkurt 1989 si dokument i Asamblesë së Përgjithshme të OKB A/45/111 dhe i
Këshillit të Sigurimit të OKB-së S/21132, AMPJ, Viti 1990, Dosja nr. 968, f.14-15 92S-Con.Res.124, AMPJ, Viti 1990, Dosja nr. 957/2, f.12-16 93 Informacion i Drejtorisë së Organizatave Ndërkombëtare, dt. 9.08.1989, AMPJ, Viti 1989, Dosja nr.
969, f.3-4
1. KAPITULLI I- KOSOVA DHE SHPËRBËRJA E RFSJ
Nëse Kosova përbën një problem të sigurisë, ai është për Evropën94
Evropa është një gjigant ekonomik, xhuxh politik dhe krimb ushtarak95
Diplomacia e pambështetur nga forca, është njësoj sikur të mos bëj asgjë96
1.1. Kosova në vitet e fundit të sundimit serb
Publikisht, qeveria serbe vazhdonte të mohonte që ekzistonte dhunimi i të drejtave të
njeriut, dhe zyrtarët e saj shprehnin nevojën për të mbrojtur sovranitetin e shtetit.
Komuniteti ndërkombëtar ishte futur në kurth midis dëshirës së përgjithshme për të
frenuar dhunën e qeverisë serbe dhe neglizhencës për pavarësinë e Kosovës. Një Kosovë
e pavarur, argumentohej atëherë, do të bashkohej me Shqipërinë, dhe eventualisht, me
pjesën perëndimore të Maqedonisë, e cila banohet kryesisht nga shqiptarë etnikë. Më e
pakta që mund të shpresohej atëherë, një Kosovë e pavarur do të prishte balancën delikate
midis maqedonasve etnikë e shqiptarëve etnikë në shtetin e brishtë maqedonas të
sapokrijuar.
Shumë qeveri perëndimore i trembeshin gjithashtu precedentit sipas të cilit pavarësia e
Kosovës do të nxiste lëvizjet separatiste etnike në vende të tjera, si për shembull, ato të
popullsisë së baskëve në Spanjë. Duke zgjedhur një rrugë të mesme dhe për të qenë në
“anën e sigurt”, komuniteti ndërkombëtar apeloi për përmirësimin e të drejtave të
pakicave në Kosovë dhe inkurajoi në forma të ndryshme dialogun midis shqiptarëve e
serbëve. Në këtë kuadër fuqitë perëndimore ndanin gjerësisht opinionin se një zgjidhje
politike, që konsistonte në autonominë e Kosovës brenda Jugosllavisë, ishte e arritshme,
pavarësisht rritjes së dhunës serbe dhe abuzimeve të shumta ndaj të drejtave të njeriut të
kosovarëve.
Si reflektim i drejtpërdrejtë i kësaj gjendjeje pasiviteti që mbizotëronte tek komuniteti
ndërkombëtar dhe i represionit të vazhdueshëm nga ana e Serbisë, të gjitha aspektet e
jetës në Kosovë ndryshuan krejtësisht, pasi muret e ndarjes etnike u vunë në veprim
midis serbëve të Kosovës dhe shqiptarëve të Kosovës. Si rezultat, u krijua një shoqëri e
ndarë etnikisht, në të cilën të dy grupet e mëdha etnike nuk dëshironin aspak të punonin
94 Henry Kissinger, No U.S. Ground Forces for Kosovo-Leadership Doesn't Mean That We Must Do
Everything Ourselves, Washington Post, 22 February 1999 95Craig R. Whitney, Quoting then Belgian Foreign Minister, Mr. Mark Eyskens at “War in the Gulf:
Europe; Gulf Fighting Shatters Europeans' Fragile Unity”, New York Times, January 25, 1991 96 Paqe e papërfunduar, vepër e cituar, Hyrje
22
dhe jetonin së bashku. Në këtë mënyrë, duke mos u pajtuar me sistemet serbe të
shërbimeve, shqiptarët e Kosovës zhvilluan sistemet e tyre për kujdesin shëndetësor,
arsimin dhe mediat. Për shkak të politikës serbe të ndarjes etnike, ishte pothuajse e
pashmangshme që nëpërmjet një lëvizjeje intelektuale, të themelohej dhe të ekzistonte një
republikë paralele. Në 2 korrik 1990, si reagim ndaj dhunës serbe dhe shprehje legjitime e
vullnetit të popullit, Kuvendi i Kosovës shpalli Deklaratën për Konstituimin e Kosovës si
Republikë brenda Federatës jugosllave. Forcat serbe u kundër përgjigjën menjëherë duke
shpërbërë Kuvendin e Kosovës. Si rrjedhim, Kuvendi i Kosovës u mblodh në Kaçanik në
7 shtator 1990, për të miratuar Kushtetutën e Republikës së Kosovës,, në të cilën
sanksionohej se “Republika e Kosovës si shtet është anëtar i bashkësisë së
jugosllavëve”.97
Ekzistenca e shtetit paralel në Kosovë të udhëhequr prej Lidhjes Demokratike e Kosovës
(LDK) dhe me struktura qeveritare si president dhe kuvend, përbënte një dëshmi të qartë
të pjekurisë apo ndërgjegjes politike dhe sociale në rritje në radhët e shqiptareve. Ky
“shtet” nuk do të ishte bërë i mundur pa vrullin e zhvillimit të gjithanshëm që përjetoi
Kosova, si rezultat i autonomisë që përfitoi në bazë të Kushtetutës së vitit 1974. Në
themelet e këtij ‘shteti’ qëndronin një numër i lartë zyrtarësh, ekspertësh dhe
veprimtarësh, shumica e të cilëve, para së gjithash përfituan nga autonomia e krahinës për
t’u arsimuar në universitetin e Prishtinës.
Megjithatë, duhet të theksohet se disa aktivitete të këtij ‘shteti paralel’ nuk do të
ekzistonin pa “miratimin e heshtur” të autoriteteve serbe. Ekzistonte një lloj pakti i
ndërsjellë midis shtypësve dhe të shtypurve- midis shtetit zyrtar serb dhe shtetit paralel
shqiptar- dhe secila palë përpiqej të mos prishte ekuilibrin e brishtë të autoritetit, të
zhvillimit të aktiviteteve dhe marrjes së përgjegjësive përkatëse. Kjo gjendje nuk flet për
një bashkekzistencë të ngritur mbi tolerancën, por më shumë për një aparteid të bazuar në
urrejtjen në rritje dhe në frikën. Në radhët e shqiptarëve shtohej urrejtja për shkak të
keqtrajtimit serb, të ndjerit i huaj në vendin e vet, ndërsa serbët kishin frikë se mos
dominoheshin prej shqiptarëve.98
Rezistenca pacifiste kundër forcave serbe u drejtua prej z. Ibrahim Rugova, i cili zhvilloi
një “shuttle diplomacy” intensive duke udhëtuar në të gjithë botën për të referuar rastin e
Kosovës. Rugova dhe partia të cilën ai drejtonte, LDK-ja, ndoqën për shumë vite rresht
tre parime kryesore, të cilat ishin: së pari, ndërgjegjësimi ndërkombëtar i problemit të
Kosovës; së dyti, promovimi i rezistencës paqësore; dhe së treti, dënimi i politikës
shtypëse të Serbisë ndaj popullsisë shqiptare të Kosovës. Në vitin 1991, kuvendi i LDK-
së mbajti një referendum midis radhëve të popullsisë shqiptare të Kosovës. Fushata
zgjedhore u zhvillua kryesisht nëpërmjet gazetave dhe radiove shqiptare, si dhe takimeve
të mbajtura, duhet theksuar jo në publik për shkak të kushteve, të zhvilluara në tërë
97 Mbi gjendjen në Kosovë, AMPJ, Viti 1991, Dosja nr.1606, f. 246 98Paqe e papërfunduar, vepër e cituar, f. 121-122
23
Kosovën. Referendumi e shpalli Kosovën një Republikë sovrane dhe të pavarur më 19
tetor të vitit 1991. Megjithatë, deklarata e pavarësisë u njoh vetëm nga Shqipëria dhe ky
akt u konsiderua nga vendet tjera si çështje e brendshme e saj,99 si dhe OKB vazhdoi ta
trajtojë çështjen e Kosovës si një problem të brendshëm të Serbisë. Kjo edhe për arsyen
se Kushtetuta e Kaçanikut e sanksionoi Kosovën si shtet të pavarur në përbërje të
Federatës jugosllave, dhe jo si subjekt të pavarur të së drejtës ndërkombëtare.
Në këtë moment konstatohet krijimi i dy botëve imagjinare dhe kontradiktore. Së pari,
pikëpamja serbe për ri-integrimin e Kosovës në Serbi. Kjo gjë vërtet përbën një
pikëpamje imagjinare, pasi popullsia e Kosovës në shumicë përbëhej nga shqiptarët (mbi
nëntëdhjetë për qind), ndërsa autoriteti i vetëm i serbëve përbëhej prej kompetencave të
tyre qeveritare dhe ushtarake. Së dyti, perspektiva imagjinare shqiptare për një republikë
të pavarur të Kosovës, në të cilën nuk do të kishte ndonjë kontroll të Serbisë. Republikës
imagjinare paralele i mungonin organizimi dhe strukturat shtetërore të një territori të
veçantë, njohja ndërkombëtare, monedha, ushtria, sikurse dhe fakti që shqiptarët e
Kosovës nuk zotëronin një pasaportë të Kosovës.100
Këto arsye janë më se të mjaftueshme të arrihet në përfundimin se, në mungesë të
plotësimit të kritereve të një shteti të mirëfilltë, elementi i vetëm i vërtetë i republikës së
imagjinuar, ishte identiteti i përbashkët shqiptar midis individëve që besonin në
ekzistencën e kësaj republike. Kjo mund të shpjegojë arsyen se pse autoritetet serbe, deri
në një masë të caktuar, nuk ndërhynë mbi këto nisma të Kosovës. Ata e bënë një sy qorr
për këto aktivitete, pasi ato nuk prodhuan ndonjë efekt ligjor, apo cenuan organet e
administratës qeveritare. Pra, zyrtarisht nuk kishte asgjë për t'u shqetësuar, ose për të
luftuar kundër. Nga kjo situatë përfituan të dyja palët, sepse në një farë mënyre kjo gjë
mundësonte krijimin dhe ruajtjen e balancës delikate mes shqiptarëve të Kosovës dhe
dëshirës së tyre për një shtet të pavarur dhe nevojës së serbëve për të ushtruar sovranitetin
e tyre mbi Kosovën.
99 Qëndrimi i Rusisë, AMPJ, Viti 1991, Dosja nr. 1603, f.41 100Detrez, vepër e cituar, f.130
24
1.2. Kosova e harruar
Në dritën e zhvillimeve demokratike botërore, të cilat u frymëzuan me shembjen e Murit
të Berlinit dhe fillimit të një vale të gjerë demokratizimi liberal të shoqërive të mbyllura
të Evropës Lindore, gjithkush fare mirë e kuptonte se e ardhmja e demokracive në
Kosovë dhe Serbi ishin ngushtësisht të lidhura me njëra tjetrën. Demokracia e vërtetë në
Serbi nuk mund të konceptohej pa liri në Kosovë, dhe anasjelltas.101
Pavarësisht kësaj, në fillim të viteve 90, fuqitë kryesore ishin të preokupuara me
përfundimin e Luftës së Ftohtë. Me gjithë paralajmërimet e bëra nga shërbimet e zbulimit
perëndimor për rrezikun që i kanosej paqes dhe stabilitetit në rajon, nuk u ndërmor asnjë
masë e rëndësishme parandaluese. Askush nuk u kushtoi vëmendje ideve konstruktive për
ta shndërruar Jugosllavinë nga një federatë komuniste në një konfederatë demokratike-ide
që erdhën më parë nga Sllovenia dhe Kroacia në vitet 1990, dhe BH dhe Maqedonia në
vitet 1991.102
Kriza jugosllave shënoi një pikë kthese për diplomacinë evropiane. Në këtë moment,
fuqitë evropiane perëndimore ishin në kulmin e akumulimit të forcës që buronte prej
rritjes ekonomike të vrullshme, dhe kjo fuqi ekonomike u jepte krahë atyre që të
lakmonin më shumë në skenën politike botërore. Kjo është “ora e Evropës, jo e
amerikanëve”, u shpreh Kryeministri i Luksemburgut në cilësinë e kryesuesit të radhës së
KE-se (BE-së të sotme) në 29 qershor 1991. Me këtë deklaratë dukej se vendet evropiane
dëshironin që të nxirrnin më në pah rolin e tyre në rregullimin e krizës jugosllave.
Megjithëse në këtë kohë nuk ishte një institucion i mirëfilltë i sigurisë, KE u vu në krye të
përpjekjeve diplomatike për gjetjen e një zgjidhjeje paqësore të konflikteve në Jugosllavi,
por pa sukses. Madje për 5 vite rresht, të gjitha përpjekjet diplomatike të mishëruara në
planet e njëpasnjëshme të paqes, dështonin që në letër. Këto plane paqeje mëshironin
vetëm përqasjen perëndimore të konfliktit, rrjedhimisht ato hidheshin poshtë nga palët
ndërluftuese në ish- Jugosllavi pa asnjë hezitim.
Fuqitë kryesore vijonin t’i përmbaheshin mendimit se gjendja në Kosovë nuk përbënte
një kërcënim të dukshëm të paqes dhe sigurisë evropiane. Kosova vazhdonte të ishte në
periferi të çështjeve të axhendës evropiane. Përpjekjet diplomatike të Shqipërisë, me anën
e dy letrave drejtuar Lordit Kerington (Carrington), Kryetar i Konferencës së Paqes për
Jugosllavinë, për përfshirjen e faktorit shqiptar në punimet e kësaj konference, mbetën pa
përgjigje, Në letrën prej Presidentit të Shqipërisë kërkohej prezenca e “shqiptarëve të
Jugosllavisë” në Konferencë, pasi ata kishin dashur gjithmonë “të jenë pjesëmarrës të
101Paqe e papërfunduar, vepër e cituar, f. 124 102Po aty, f. 57
25
barabartë në përcaktimin e të ardhmes së Jugosllavisë”.103 Më pas, në letrën prej MPJ të
Shqipërisë, e cila ishte më e fortë nga përmbajtja, kërkohej prezenca e “shtetit amë” në
Konferencë, me argumentimin bazë se lënia jashtë e shqiptarëve nga Konferenca e Paqes
për Jugosllavinë, e bënte të pamundur gjetjen e një zgjidhje të plotë dhe të qëndrueshme
të krizës jugosllave, si dhe “si vend amë i shqiptarëve që jetojnë në trojet e tyre jashtë
kufijve të Republikës së Shqipërisë, ne gjykojmë se është e drejtë e pamohueshme e
Shqipërisë që të ftohet dhe dëgjohet në Konferencë”.104
Edhe përpjekjet e kosovarëve nuk rezultuan të suksesshme. Në letrën që Lord Kerington,
i dërgoi z. Rugova në datën 17 gusht 1992, thuhej: “Nëse planifikoni të vini në Londër në
kohën e Konferencës (26-28 gusht), atëherë jam i lumtur t’ju informoj se do të jetë e
mundur për ju dhe delegacionin tuaj që të keni qasje në qendrën e konferencave, me që
nuk do të jetë e mundur që t’i mundësojmë delegacionit tuaj qasje në vetë sallën e
mbledhjeve. Organizatorët do të sigurojnë sallone dëgjimi ku do të transmetohet zhvillimi
i Konferencës zyrtare në mënyrë të drejtpërdrejtë.”105
Sipas interpretimit të së Drejtës Ndërkombëtare të Komisionit të Badinterit
(Robert Badinter) në vitin 1992, Kosova nuk ishte republikë në kuadër të Jugosllavisë,
por vetëm një krahinë autonome brenda republikës serbe, prandaj Kosova në këtë mënyrë
nuk e kishte të drejtën e shkëputjes, njëlloj si ish republikat e tjera jugosllave. Megjithatë,
ky Komision njohu faktin se shqiptarët e Kosovës ishin të privuar nga të drejtat themelore
të njeriut dhe se ishte e qartë që Kosovës duhej t’i garantoheshin këto të drejta, në mënyrë
që paqja në rajon të mbetej e qëndrueshme.106
Kosova u mbajt në ankth, pasi synimet e Kosovës për vetëvendosje u shpërfillën edhe
gjatë procesit të arritjes së marrëveshjes së Dejtonit të vitit 1995, e cila i dha fund luftës
në Bosnjë dhe Hercegovinë. Shqiptarët e Kosovës nuk ishin të ftuar as në këtë
konferencë, ndërsa vetë Kosova nuk ishte në axhendën e bisedimeve. Shqiptarët e
Kosovës e ndjen veten si të harruarit e Dejtonit, pasi me të drejtë kërkonin një përgjigje
ndaj pyetjes se nëse marrëveshja e Dejtonit njohu ekzistencën e dy entiteteve të veçanta
brenda BiH, si dhe lidhjet e Republika Serpska me Serbinë, atëherë cili është argumenti
që mund të qëndronte dhe përdorej kundër pavarësisë së Kosovës ose lidhjeve me
Shqipërinë?
Kjo përqasje neglizhuese “e perëndimit” krijoi dhe më pas, përforcoi te kosovarët
përshtypjen, se perëndimi e kishte harruar çështjen e Kosovës dhe se rezistenca e tyre
paqësore nuk po funksiononte. Nga ana tjetër, përfundimi i marrëveshjes së Dejtonit pa
103 Letër e Presidentit Ramiz Alia drejtuar Lordit Kerrington, 4.09.1991, AMPJ, Viti 1991, Dosja nr. 59,
f.37 104 Letër e MPJ Muhamet Kapllani drejtuar Lordit Kerrington, 4.12.1991, AMPJ, Viti 1991, Dosja nr. 59,
f.61-62 105 Marc Weller, The Rambouillet Conference on Kosovo, Foreign Affairs, 75 (2) 1999, f.218 106 Allan Pellet, The Opinions of the Badinter Arbitration Committee: A Second Breath for the Self-
Determination of Peoples, European Journal of International Law, 1992, f. 178-185
26
përmendjen e çështjes së Kosovës, dëshmoi haptazi dështimin e rezistencës paqësore
kosovare nën udhëheqjen e z. Rugova. Në vend të shpërblimit për veprim të
përgjegjshëm, për arritjen e një zgjidhjeje të negociuar, siç preferonte komuniteti
ndërkombëtar dhe shpresonte Rugova, Kosova u injorua plotësisht. Kështu më 1996 në
pyetjen që iu bë z. Rudolf Perina (Rudolph Perina), shef i Misionit diplomatik të SHBA-
ve në Beograd dhe pjesëmarrës në Konferencën e Dejton-it, se pse Kosova nuk u ftua në
këtë Konferencë, ai do të përgjigjet: “Në Dejton janë ftuar ata që kanë luftuar”. Me këtë
u bë më se e qartë: Bota dëgjon vetëm krismën e pushkës!”107
Milosheviçit iu lejua që të nënshkruajë marrëveshjen e Dejtonit në emër të serbëve të
Bosnjës, duke përcaktuar kështu personalisht fatin e saj të mëtejshëm në atë Konferencë.
Për më tepër, me njohjen ndërkombëtare të kufijve të rinj të asaj që u quajt “Republika
Srpska”, shqiptarët kuptuan se komuniteti ndërkombëtar udhëhiqej nga ngjarjet në terren
dhe jo nga parimet shpirtmëdha të rezistencës jo paqësore, me fjalë të tjera, nga
argumenti i forcës dhe jo nga forca e argumentit.108 Në perëndim, Milosheviçi shihej si i
vetmi garantues i zbatimit në terren të marrëveshjes së Dejtonit, si rrjedhim, ai vazhdonte
të shihej si një partner i nevojshëm në kuadrin e stabilitetit rajonal. Administrata e lartë
shtetërore e Uashingtonit dhe në kryeqytetet e Evropës perëndimore ishin të preokupuara
që të mos sfidohej Milosheviçi për çështjen dhe ngjarjet në Kosovë, sepse ai ishte person
kyç dhe i domosdoshëm për zbatimin e marrëveshjeve të arritura në Dejton. Gjithashtu,
“frika nga sulmet ndaj ushtarëve perëndimorë të dislokuar në Bosnjë për të monitoruar e
imponuar zbatimin e marrëveshjes, përforcoi ngurrimin e perëndimit për të ndryshuar
status quo-në në Kosovë. Abuzimet me të drejtat e njeriut u vlerësuan të pranueshme për
hir të stabilitetit rajonal”.109
Ndër gabimet e rënda që bënë fuqitë e mëdha në fillimet e viteve 90-të në Ballkan
cilësohen pikërisht veprimet e tyre diplomatike. Këto ndërhyrje, u nisën nga qëllime të
mira, por në pjesën më të madhe ishin joefikase. Për më tepër, atyre u mungoi
kredibiliteti, për arsye se ato nuk u mbështetën nga gatishmëria për të përdorur forcën kur
këtë e kërkonte dinamika e zhvillimit të ngjarjeve në terren. Fuqitë e mëdha të kohës e
mbivlerësuan shumë aftësinë luftarake të ushtrisë serbe, “rrjedhimisht ato vonuan dhe u
lëkundën për një kohë të gjatë përpara se të dërgonin trupa për të mbështetur rrjedhën e
zgjatur të negociatave. Edhe pas Dejtonit ato vazhdonin t’i merrnin fjalët për vepra. Nëse
më parë ato nënçmuan dobinë e përdorimit të mjeteve ushtarake, tani ishte rrezik që ato
të mos i jepnin rëndësinë e duhur nevojës së mbështetjes civile të procesit të paqes”.110
107Blerim Shala, Vitet e Kosovës 1998-1999, Gama, Prishtinë; 2001, f.22 108 Marrëveshja e Dejtonit e ndau ish-Republikën Jugosllave të Bosnjës dhe Hercegovinës në dy entitete
sipas përqindjes së territorit 51% me 49%: Republika Srpska dhe Federatën e Bosnjës dhe Hercegovinës.
Pas spastrimit etnik në shkallë të gjerë të kryer gjatë luftës, Republika Srpska kishte një popullsi pothuaj
ekskluzivisht serbe. 109Shih Human Rights Report “Under the orders”, f.34 110Paqe e papërfunduar, vepër e cituar, f. 177-178
27
Pas arritjes së paqes të ndërmjetësuar prej amerikanëve në Dejton, BE mori përsipër një
rol kyç në financimin e dimensionit civil të kësaj marrëveshjeje me synimin rindërtimin e
BH. Megjithatë, si arritje kryesore për BE-në në atë kohë vlerësohet aftësia për gjetjen e
një konsensusi midis gjykimeve të ndryshme në kapacitet kombëtar të vendeve anëtare të
saj në lidhje me krizën ballkanike.111 Pavarësisht se shtetet evropiane mbajtën barrën më
të rëndë për sa i përket ofrimit të burimeve financiare, trupave civile dhe ushtarake, ishte
e qartë se BE së pari, nuk do të dëshironte dhe së dyti, nuk do të mundej të ndërmerrte një
sipërmarrje të tillë në rindërtimin e BH pa përfshirjen e drejtpërdrejtë të SHBA-ve.
Ky ngurrim shpjegohet kryesisht me faktin se KE(BE)në këtë periudhë përballej me
shumë sfida në drejtim të krijimit të identitetit të saj të përbashkët dhe rolit të synuar të
një fuqie globale në rregullimin e konflikteve. Së pari, shtetet evropiane që tashmë
gëzonin frytet e një paqeje gjysmë shekullore, natyrshëm që ngurronin të përfshiheshin
me “dëshirë” në luftën, e cila shpërtheu në zemër të saj, së dyti, midis tyre ekzistonte një
mosnjohje e theksuar e natyrës së konfliktit dhe menaxhimit të tij, gjë që shpjegon
paaftësinë për ta kontrolluar atë, si dhe zgjatjen disa vjeçare të konfliktit në BiH, dhe së
treti, ndërlikimet institucionale të KE, i cili përpiqej të shndërrohej në BE, nëpërmjet
zhvillimit të bisedimeve të ngjeshura për hartimin e Traktatit të Mastrihtit.
Është e kuptueshme se për shkak të mos përfshirjes së Kosovës në axhendën
ndërkombëtare, gjatë kësaj periudhe kohore mbështetja për politikën e Rugovës të
rezistencën paqësore u zvogëlua menjëherë. “Tani shqiptarët e Kosovës po i hidhnin sytë
përqark me dhimbje dhe të hutuar, pasi fqinjët e tyre tashmë jetonin në shtete të
pavarura. Këtu filloi dhe pika e kthesës dhe humbja e durimit, teksa shihej qartë mohimi i
të drejtave të shqiptarëve”.112 Ndjenjat e zhgënjimit dhe frustrimin që dominuan te
shqiptarët e Kosovës, shkaktuan rritjen e mendimeve dhe veprimeve radikale në radhët e
kosovarëve, kryesisht të të rinjve, si dhe kërkuan marrjen e masave më të guximshme nga
liderët e tyre për të mbajtur nën kontroll situatën. Grupet radikale filluan të kryejnë sulme
të dhunshme në Kosovë dhe situata u bë shumë e tensionuar pasi këtyre veprimeve iu
përgjigj me dhunë policia serbe. “Vrasjet serbe në Kosovë të sillnin ndër mend vrasjet në
Bosnje”.113
Krijimi i institucioneve paralele shqiptare dhe funksionimi i tyre deri në vendosjen e
UNMIK-ut, përbënte realizimin e vizionit qeverisës të LDK-së dhe udhëheqësit të saj,
Dr. Rugova, për zgjidhjen e çështjes së Kosovës nëpërmjet lëvizjes paqësore dhe për
ndërkombëtarizimin e problemit shqiptar në botë. Në kushtet e një realiteti ballkanik të
mbizotëruar nga procesi i Dejtonit, lëvizja “gandiste” e popullit kosovar të udhëhequr nga
Dr. Rugova, nuk qe në gjendje të zgjidhte problemin e kosovarëve.
111Po aty, f. 58 112Madeleine Albright, Zonja Sekretare, Dudaj, Tiranë; 2003, f.443 113Bill Clinton, Jeta Ime, Dudaj, Tiranë; 2005, f.712
28
Në momentin historik kur filloi shpërbërja e Jugosllavisë dhe shtetet si Sllovenia dhe
Kroacia u bënë shtetet e para të pavarura të dala nga ish RFSJ, shqiptarët e Kosovës u
ndërgjegjësuan akoma më shumë se pavarësia e plotë nga Serbia, ishte qëllimi i ri final
për t’u realizuar. Ky qëllim final u kristalizua me kalimin e kohës, pasi kosovarët u bënë
dëshmitarë të dështimeve të përsëritura të komunitetit ndërkombëtar për të ndërhyrë në
kohë në Kosovë, si dhe vuajtën represionin gjithnjë e në rritje të forcave të armatosura
serbe mbi popullsinë civile të Kosovës.
Diplomacia ndërkombëtare në përgjithësi, dhe ajo evropiane në veçanti, gjatë periudhës
në fjalë ka qenë tepër pasive në trajtimin e çështjes së Kosovës. Përqasja e komunitetit
ndërkombëtar në këto vite ka qenë kryesisht e orientuar në përkrahje të politikës
“gandiste” të Rugovës, duke i lenë dorë të lirë regjimit të Milosheviç-it të abuzonte në
mënyrë sistematike me të drejtat e njeriut në Kosovë. Shpresa e fundit për shqiptarët e
Kosovës që të siguronin autonomi me ndihmën e perëndimit dhe me mjete paqësore, u
zhduk plotësisht me dështimin për të përfshirë problemet e Kosovës në Marrëveshjen e
Dejtonit.
Deri në këtë moment, shqiptarët e Kosovës, nën ndikimin e liderit të dr. Ibrahim Rugova,
kishin zhvilluar gjerësisht një rezistencë paqësore, pa dhunë, “por si pasojë e
neglizhencës totale të çështjes së tyre nga fuqitë perëndimore gjatë konferencës së
Dejtonit, si dhe të refuzimit të kërkesës për njohjen e pavarësisë sipas Komisionit të
Badinterit, kosovarët i radikalizuan veprimet dhe i përforcuan kërkesat e tyre nëpërmjet
një strukture të re që erdhi në jetë si kundërpërgjigje e kësaj neglizhence, e njohur si
UÇK-ja”.114
114 J. M. Sharp, Rethinking western policy in the Balkans, Cambridge Review of International Affairs,
1999, Nr. 12 Vol. 2, pp. 109-123
29
2. KAPITULLI II- EVOLUIMI I ÇËSHTJES KOSOVARE NË
AXHENDËN NDËRKOMBËTARE
2.1. Kosova në spektrin e diplomacisë dypalëshe
2.1.1. SHBA
SHBA iu përqasën konfliktit të Kosovës në fazën e hershme të zhvillimit të tij, në të
njëjtën mënyrë si ata kishin vepruar në Bosnje: me pavendosmëri. Në Krishtlindjet e vitit
1992, Presidenti Bush (George Bush- Senior) i dërgoi një paralajmërim Milosheviçit, se
një goditje ndaj Kosovës do të ishte një goditje ndaj Amerikës. Pavarësisht të
ashtuquajturit “Ultimatumi i Krishtlindjeve”, i cili u përsërit në vitin 1993 nga Presidenti
i sapo zgjedhur, Bill Klinton (Bill Clinton), menjëherë pasi ai mori detyrën, qeverisë
amerikane iu desh kohë shumë e gjatë para se ata më në fund të përfshiheshin aktivisht.
Ndërsa ish Sekretarja e Shtetit, znj. Madlen Ollbrajt (Madeleine Albright), u bë një nga
avokatët më të fuqishëm për përfshirjen e fortë të SHBA në Kosovë, administrata e
Presidentit dhe Pentagoni ishin thellësisht skeptikë. Ka disa arsye pse administrata e
SHBA nuk ishte e gatshme për të vepruar.
Së pari, mosmarrëveshjet midis Pentagonit dhe Shtëpisë së Bardhë gjatë kësaj kohe e
bënin të vështirë arritjen e një politike të përbashkët.
Së dyti, situata e brendshme në fillim të vitit 1998 ishte larg prej ideales për zgjidhjen e
konflikteve ndërkombëtare. Problemet u përshkallëzuan me shpejtësi në Kosovë, por
Shtëpia e Bardhë ishte tepër e zënë me zgjidhjen e çështjes së brendshme, atë të Monika
Levinski (Monica Lewinsky) që sapo kishte dalë në sipërfaqe. Shtëpia e Bardhë i druhej
përfshirjes në operacione të reja në tokë të huaj, pasi këto veprime do të cilësoheshin si
një përpjekje për të devijuar vëmendjen e opinionit të brendshëm dhe të jashtëm nga
skandali Levinski.115
Së treti, pjesërisht për shkak të çështjes Levinski, si dhe të mosmarrëveshjeve me
Pentagonin, Shtëpia e Bardhë artikulonte një pikëpamje të ndryshme për konfliktin e
Kosovës nga ajo e znj. Ollbrajt. Administrata e Presidentit nuk e mbështeste retorikën e
saj të fortë dhe nuk ishte e përgatitur për të vepruar në bazë të “paralajmërimit të
Krishtlindjeve”, duke arsyetuar se kishte ende mundësi për të gjetur një zgjidhje të
negociuar me Milosheviçin.
115Intervistë me z. Daadler, Frontline, Burimi:
http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/kosovo/interviews/daadler.html
30
Së katërti, amerikanët ishin të shqetësuar se përdorimi i forcës kundër Milosheviçit në
këtë fazë do të rrezikonte progresin që ishte bërë në Bosnjë. Ato mbivlerësonin rolin e tij
në zbatimin e marrëveshjeve të Dejtonit.
Së fundi, Administrata e Presidentit Klinton preferonte që një kërcënim i ri ushtarak ndaj
Milosheviçit do të duhej të ishte një kërcënim i NATO-s, jo kërcënim i njëanshëm i palës
amerikane në formën e paralajmërimit të Krishtlindjeve.116 NATO kishte vendosur një
prezencë të sajën dhe kishte ndërmarrë tashmë një angazhim në Ballkan nëpërmjet
dërgimit të trupave të saj në BH në kuadër të SFOR-it. Në këtë mënyrë SHBA-të do të
dëshironin që NATO të përfshihej që në fillim. Ndërkohe, pozicionin e NATO-s lidhur
me çështjen e Kosovës e prezantoi në formë precize Sekretari i Mbrojtjes, z. Uilliam
Kohen (William Cohen), i cili u shpreh se NATO nuk është se nuk i shihte trupat serbe e
jugosllave që sulmonin civilë dhe përdornin forcë në mënyrë sporadike, por NATO nuk
donte të hidhej në aksione, të cilat mund të interpretoheshin si mbështetje në terren, qoftë
morale, qoftë ushtarake, ndaj atyre që kërkonin pavarësinë, e me këtë nënkuptonte UÇK-
në.117
Pavendosmëria amerikane gjatë gjithë periudhës së viteve 1997-1998, e pengoi Grupin e
Kontaktit118 (GK) të ishte më i vendosur dhe aktiv në konfliktin e Kosovës në një fazë më
të hershme. E thënë ndryshe, për Grupin e Kontaktit për të qenë efikas, do të duhej një
angazhim i fortë nga të gjithë partnerët e tij, veçanërisht SHBA. Më 19 dhjetor 1998
Kongresi i SHBA-ve filloi procedurën e mocionit të mosbesimit ndaj Presidentit Klinton
dhe nga mesi i janarit të vitit 1999 kjo procedurë kulmoi me mocionin e Senatit të SHBA-
ve për të larguar Presidentin nga detyra.
Për shkak të situatës së brendshme të trazuar, për SHBA-të kjo nuk ishte një kohë e mirë
për luftë. Përdorimi i forcës përbënte një çështje shumë të diskutueshme, njëlloj si edhe
çështja e sulmeve ajrore, ndërkohë artikulimi publik i një qëndrim mbështetës për
përdorimin e një force tokësore, do të ishte vetëvrasje politike për Presidentin Klinton.
Politika e përgjithshme e administratës së SHBA ndryshoi vetëm me vrasjet e Reçakut në
janar të vitit 1999, por çështja e trupave tokësore mbeti jashtë agjendës deri më 13 shkurt
1999, një ditë pas votimit dështuar në Senat për të larguar Presidentin Klinton nga
detyra.119 Pasi në SHBA u zgjidhën problemet e brendshme lidhur me Presidentin
Klinton, SHBA-të u angazhuan tërësisht dhe me vendosmëri për të zgjidhur konfliktin në
116Po aty 117 Intervistë me z. Cohen, Frontline, Burimi:
http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/kosovo/interviews/cohen.html 118 GK për Kosovën përbëhej nga Shtetet e Bashkuara, Mbretëria e Bashkuar, Franca, Gjermania, Italia dhe
Rusia. 119Intervistë me z. Daalder, Frontline, Burimi:
http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/kosovo/interviews/daalder.html
31
Kosovë, duke artikuluar haptazi edhe nevojën për të përdorur forcën jo vetëm nga ajri,
por edhe me trupa tokësore.120
Sipas disa studiuesve, SHBA nuk kishin si qëllim që të realizonin një marrëveshje të
mirëfilltë në Rambuje. Ata donin që të rrisnin presionin dhe argumentet që ndërhyrja
ushtarake ishte e domosdoshme dhe e legjitimuar në kushtet që kishin shteruar të gjitha
format diplomatike. SHBA-të dërguan z. Riçard Hollbruk (Richard Holbrook) në
Beograd, mbas dështimit të Rambujesë, dy ditë para se të fillonin bombardimet e NATO-
s, në një mision të minutës së fundit diplomatik për të bindur Milosheviçin të
nënshkruante marrëveshjen. Ndërkohë, znj. Ollbrajt e cilësoi të suksesshëm nënshkrimin
e Rambujesë prej shqiptarëve, sepse ky nënshkrim prodhoi dy rezultate për evropianët. Së
pari ata ranë dakord për përdorimin e forcës dhe së dyti morën angazhimin e kosovarëve
për zbatimin e kësaj marrëveshje si palë nënshkruese e saj.121
120Deklaratë e Presidentit të SHBA-ve Klinton, në 18 maj 1999, -“ të gjitha opsionet janë në tavolinë dhe ky
ka qenë pozicioni im prej fillimit”. Public Papers of William J Clinton, United States Government Prinitng
Office, Book I, Washington 2000, f.801 121 Shih intervistën me znj. Ollbrajt, Frontline,
Burimi:http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/kosovo/interviews/albright.html
32
2.1.2. Gjermania
Gjermania luajti një rol aktiv në zgjidhjen e çështjes kosovare. Kjo gjë vlen të theksohet
në kuadrin historik të dërgimit të trupave gjermane në përbërje të forcës shumëkombëshe
të NATO-s që zhvilloi operacionin “Forcat e bashkuara” mbi territorin serb. Ishte hera e
parë mbas 45 vitesh që forcat e armatosura gjermane merrnin pjesë në operacione kundër
një vendi sovran. Kjo gjë përforcohet akoma më shumë, po të shtojmë këtu se qeverinë
gjermane në atë kohë e përfaqësonte koalicioni i sapo zgjedhur i partive, Kuq- Gjelbër,
dhe operacioni i NATO-s ishte pa një mandat të KS të OKB-së.122
Gjermania ndoqi një politikë të dyfishtë gjatë krizës kosovare. Nga njëra anë ajo mori
pjesë aktivisht në sulmet ushtarake kundër forcave serbe, nga ana tjetër nxiste iniciativat
diplomatike për zgjidhjen e konfliktit. Kur tensionet filluan të përshkallëzoheshin në
Kosovë, në 19 nëntor 1997, Gjermania dhe Franca ndërmorën një nismë diplomatike të
përbashkët. Ministrat përkatës të jashtëm iu drejtuan me një letër Milosheviçit ku
kërkonin zgjidhje të negociuar të konfliktit, duke përmendur se në këmbim BE do të
rivendoste regjimin preferencial të tregtisë me Serbinë.123
Gjatë vizitës së MPJ, z. Kinkel (Klaus Kinkel) në 21 shtator 1998 në Tiranë, ai u shpreh
se problemi i Kosovës mbetet shumë i vështirë për dy arsye: e para, se mungonte dialogu
midis palëve në konflikt, e dyta, se në këtë moment ishte i pamundur diskutimi i kësaj
çështje me amerikanët për shkak të problemeve të brendshme.124
Diplomacia gjermane vazhdoi aksionin e saj aktiv për të bindur Milosheviçin për të bërë
lëshime, duke prodhuar Planin e Fisherit (Joschka Fischer), që shkoi deri aty sa të
propozonte ndërprerjen e bombardimeve të NATO-s, në mënyrë që të sillej Milosheviçi
në tavolinën e bisedimeve (i kundërshtuar me forcë nga SHBA) dhe Planin e Paqes të
Petersbergut, të 3 qershor 1999, i përpiluar nga treshja Ahtisari- Çernomerdin
(Черномы́рдин)-Talbot (Strobe Talbott), në përfundim të “luftës” dhe i pranuar nga
Beogradi.125
Kjo sjellje e Gjermanisë mund të interpretohet si një përpjekje për të gjetur balancën në
orientimet gjeostrategjike dhe në kushtet kur Gjermania do të donte të ruante besnikërinë
e saj ndaj SHBA-ve, të cilat kishin ndërhyrë më në fund, kishin bërë zgjedhjen e
ndërhyrjes ushtarake, zgjidhje kjo që nuk linte shumë hapësira për veprim për gjermanët.
122 Partia e të Gjelbërve në programin e vet ka si pikë kyçe mos përfshirjen e Gjermanisë në aksionet e
armatosura ndërkombëtare. Për më shumë, referojuni artikullit të Adrian Hyde-Price, Berlin Republic takes
to arms, The World Today , 12 qershor 1999 123 Shih France's Role in the Kosovo Crisis Burimi: http://european-security.com/n_index.php?id=282 124Paskal Milo, Ditari i Ministrit të Jashtëm, Konflikti i Kosovës, Toena, Tiranë, 2009, f.91 125Shih The EU-Summit in Cologne, Burimi: http://startrek.ehabich.info/eu_summit.htm
33
SHBA-të kishin marrë rolin e liderit në rajonin e Ballkanit, nëpërmjet zbatimit në mënyrë
aktive të teknikave të diplomacisë bindëse dhe asaj “fluturuese.” 126
Në debatin në Parlamentin gjerman, Kancelari i sapo zgjedhur Gerard Schroeder, u
shpreh se nëse Gjermania do të kishte refuzuar pjesëmarrjen në sulmet ushtarake, atëherë
ajo do të ishte fajësuar për dështimin e misionit të Hollbrukut, gjë që do të sillte pasoja të
rënda dhe dëmtimin e imazhit dhe influencës së Gjermanisë në arenën ndërkombëtare.
Për më tepër, retorika e zgjedhur nga Kancelari Schroeder përforconte faktin që me këtë
zgjedhje, Gjermania konfirmohej si anëtare e denjë në familjen e vendeve perëndimore, si
një vend kontribuues për ndërtimin e paqes në Ballkan dhe që ishte ndarë përgjithmonë
nga tmerret që Gjermania naziste u kishte shkaktuar shumë vendeve gjatë luftës së dytë
botërore.127
126 Termat në anglisht janë “coercive diplomacy” dhe “shuttle diplomacy” 127 Shih Gerhard Schröder: Germany Can Only Lead Europe the Way Porcupines Mate, Der Spiegel,
14/2013 dhe War in Yugoslavia—Background to a Green Decision, Burimi: http://www.greens.org/s-
r/20/20-16.html
34
2.1.3. Franca
Franca ka mbajtur një qëndrim tejet të kujdesshëm ndaj krizës së Kosovës, duke u
mbështetur në objektivin themelor të politikës së saj të jashtme në këtë çështje për gjetjen
e një zgjidhjeje politike të çështjes së Kosovës, nëpërmjet krijimit të një statusi të
autonomisë substanciale brenda Republikës Federale të Jugosllavisë. Franca këmbënguli
në zbatimin e një përqasjeje konsekuente për arritjen e këtij objektivi duke synuar
unitetin e Grupit të Kontaktit, veçanërisht duke përfshirë Rusinë, legjitimimin e të gjitha
veprimeve nga ana e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara dhe të përdorimit të
çdo forme të presionit, duke përfshirë presionin ushtarak të NATO-s. Në çdo fazë të
krizës së Kosovës, Franca ndoqi e palëkundur objektivin dhe përqasjen e mësipërme.
Me përshkallëzimin e ndjeshëm të konfliktit në Kosovë, përpjekja e parë diplomatike e
Francës për të rregulluar këtë konflikt, përkon me letrën e përbashkët të dy ministrave të
jashtëm, frëng dhe gjerman, të datës 19 nëntor 1997 drejtuar Milosheviçit. Në këtë letër, e
cila mbeti pa përgjigje, kërkohej që Serbia t’i njihte Kosovës një status të veçantë. Një
kopje kësaj letre iu dërgua edhe Dr. Rugovës një ditë më pas.128
Franca luajti një rol vendimtar në përftimin e një reagimi të bashkuar nga ana e Grupit të
Kontaktit gjatë valës e parë të shpërthimit të dhunës në Kosovë në fund të shkurtit dhe në
fillim të marsit të vitit 1998. Në takimin e MPJ të GK në Londër më 9 mars 1998 u
miratua vendosja e sanksioneve të para kundër Beogradit dhe u lëshua një ultimatum për
presidentin Milosheviç. Një pjesë e këtyre sanksioneve, përfshi këtu embargon e armëve,
u konfirmuan me anën e Rezolutës së Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara
1160. Në 19 mars 1998 ministrat e jashtëm të Francës dhe Gjermanisë, zz. Iber Vedrin
(Hubert Védrine) dhe Klaus Kinkel, shkuan në Beograd për t’u njohur me mësuar
pikëpamjet e Milosheviçit, për të siguruar një qasje të pakufizuar në Kosovë për
organizatat humanitare dhe për caktimin e një përfaqësuesi federal për bisedime me
shqiptarët e Kosovës.
Pozicioni francez me kalimin e kohës po përafrohej gjithnjë e më shumë me atë të
SHBA-ve, me përjashtim të këmbënguljes së Francës për sa i përket planifikimit të
ndërhyrjes ushtarake. Në këtë pikë Franca insistonte në mendimin e saj ndryshe, lidhur
me nevojën për hapa konkretë të vendeve evropiane për ta bërë kërcënimin ushtarak të
besueshëm, ashtu dhe për sa i përket çështjeve të kontrollit politik dhe koordinimit të
strategjive të veprimeve të NATO-s me ato të komunitetit ndërkombëtar. Në të njëjtën
kohë, Franca ishte e vendosur për të mbrojtur prerogativat e Këshillit të Sigurimit të
OKB-së. Vlen të theksohet fakti se ishte Franca (së bashku me Britaninë e Madhe) ajo që
128 Shih France's Role in the Kosovo Crisis, Burimi: http://european-security.com/n_index.php?id=282
35
në korrik 1998 paraqiti tekstin e projekt-rezolutës të Këshillit të Sigurimit, që çoi në
miratimin më 24 shtator në Nju Jork të rezolutës 1199 nën kapitullin VII të Kartës së
OKB-së.
Pas përkeqësimit të situatës në terren gjatë dimrit të vitit 1998, duke kulmuar me ngjarjet
e masakrës së Reçakut në datën 15 janar 1999, Ministri i Jashtëm francez, z. Vedrin i
propozoi Presidentit Shirak ushtrimin e një presionit të fortë demokratik ndaj palëve,
duke i sjellë ato së bashku në një Kështjellë, të izoluar tërësisht nga bota e jashtme, të
bisedojnë për të gjetur një zgjidhje politike me ndërmjetësinë e negociatorëve
ndërkombëtarë. Vendi i përzgjedhur nga francezët për këto bisedime ishte Kështjella e
Rambujesë. Grupi i Kontaktit e miratoi këtë propozim të Francës në takimin e Londrës
më 29 janar 1999 dhe vendosi të thërrasë palët brenda javës në vijim, duke u dhënë atyre
vetëm një javë kohë për të përfunduar negociatat, me mundësinë e zgjatjes së këtij afati
edhe me një javë tjetër.
Presidenti Shirak hapi zyrtarisht takimin e Rambujesë më 6 shkurt 1999. Konferenca u
mbajt nën bashkë-kryesimin e MPJ zz. Kuk (Cook) dhe z. Vedrin, të cilët shkuan
rregullisht në Rambuje për të përmbushur rolin e ndërmjetësuesit midis palëve. Në 23
shkurt 1999 u arrit marrëveshja në parim e palëve për kornizën politike për autonomi
substanciale të Kosovës, si dhe u vendos të mbahet një mbledhje tjetër për të finalizuar
marrëveshjen duke përfshirë edhe mënyrën se si do të zbatohej kjo marrëveshje në terren.
Pavarësisht presionit të madh diplomatik të ushtruar nëpërmjet shumë mesazheve të
shkëmbyera prej z. Kuk dhe z. Vedrin në adresë të Milosheviçit, serbët ishin të ngurtë në
konferencën e Parisit më 15 mars 1999, pasi ata donin të rihapnin negociatat për
kapitullin politik të Marrëveshjes së Rambujesë dhe nuk pranuan të flasin për zbatimin e
tyre. Si rezultat, në 18 mars 1999 marrëveshjet e Rambujesë u nënshkrua vetëm nga
delegacioni kosovar.
Mbas dështimit të negociatave të Rambujesë, diplomacia franceze vijoi kursin e saj aktiv
në mbështetje të fushatës ushtarake, duke artikuluar qëndrimin e saj zyrtar se qëllimi i
fushatës ushtarake ishte për të dobësuar kapacitetin e regjimit represiv të Beogradit.
Franca gjatë fushatës ushtarake të NATO-s kreu 10% të të gjitha fluturime ajrore, 13% të
misioneve sulmuese dhe 20% të misioneve zbuluese.129 Vendosmëria e fortë e Francës në
lidhje me zhvillimin e fushatës ushtarake dhe strategjinë e zgjedhur nga NATO, atë të
sulmeve ajrore, u shoqërua me vendosmërinë e njëjtë të saj për të gjetur një zgjidhje
diplomatike, që të përfshinte edhe Rusinë dhe Këshillin e Sigurimit të OKB, duke
kërcënuar herë pas herë me të drejtën e përdorimit të vetos. Kur Rusia propozoi mbajtjen
e një takimi ministror të Grupit të Kontaktit në 25 mars 1999 dhe të G8 në 1 prill 1999,
Franca iu përgjigj pozitivisht të dyja këtyre nismave. Me fillimin e bombardimeve të
129 Shih Europe French pilots fly for Nato, BBC, 24 April 1999, Burimi:
http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/327457.stm
36
NATO-s dhe zhvillimin me sukses të operacioneve luftarake nga ajri, objektivat
diplomatike dhe ushtarake të Francës dhe aleatëve të saj ishin arritur. Emërimi i z.
Bernard Kushner në postin e Përfaqësuesit të Posaçëm të Sekretarit të Përgjithshëm të
OKB-së për Kosovën dhe kreut të UNMIK-ut, kurorëzoi përpjekjet diplomatike të
Francës për të influencuar Bashkimin Evropian të luajë një rol kyç në administrimin dhe
rindërtimin e Kosovës. Gjatë 18 muajve, që ai udhëhoqi përpjekjet e OKB-së për të
krijuar një administratë civile dhe sistem të ri politik, duke zëvendësuar organet e
mëparshme serbe. Gjithashtu, nën drejtimin e Kushner-it u zhvilluan zgjedhjet lokale në
fund të vitit 2000 dhe filloi puna për ringjalljen e ekonomisë së shkatërruar nga lufta.130
130 Mark Baskin, Local Governance in Kosovo. A link to development?,Kosovo between War and Peace,
edited by Tonny Brems Knudsen and Carsten Bagge Laustsen, Routledge, 2006, f.78- 79
37
2.1.4. Britania e Madhe
Britania e Madhe nuk ishte vetëm mbështetësi më entuziast i ndërhyrjes ushtarake të
NATOS, por kryeministri britanik z. Toni Bler (Tonny Blair), u bë edhe udhëheqësi i
“perëndimit” në këtë sipërmarrje unike, ku po anashkalohej një mandat nga KS i OKB
për ndërhyrje ushtarake ndaj një vendi sovran. Britania e Madhe në këtë fushatë tregoi
edhe një herë që nuk do të kursente asnjë gjë për të forcuar pozitat e SHBA-ve dhe
theksuar rolin aktiv të tyre në çështjet evropiane. Kryeministri britanik, z. Bler, pohoi
gjatë argumentimit të ndërhyrjes ushtarake se: "Evropianët nuk duhet të presin që Shtetet
e Bashkuara të duhet të luajnë rol në çdo çrregullim në oborrin e shtëpisë tonë”.131
Eksperienca e përftuar nga menaxhimi i krizave të tilla si ajo e Bosnjës, apo Lufta e
Gjirit, i kishte bindur SHBA se “evropianët” duhet “t’i tërheqësh” vazhdimisht përgjatë
rrugës së diplomacisë bindëse dhe shtrënguese në zgjidhjen e konflikteve. Megjithëse
Britania nuk kishte një ushtri të fuqishme, kryeministri Bler ishte në krye të nismës për
planifikimin e një ndërhyrjeje ushtarake të mundshme në Kosovë. Madje kishin edhe një
plan.132 Britanikët e kishin kuptuar se Milosheviçi gjatë bisedimeve në Rambuje thjesht
po luante një lojë, për të fituar kohë, dhe e nënvlerësonin përkushtimin e forcave
perëndimore për një ndërhyrje të mundshme ushtarake. Shkurt, serbët nuk besonin se
kërcënimi për përdorim e forcës ishte real. Prandaj, britanikët i shihnin përpjekjet e
SHBA-ve dhe Francës në veçanti, për arritjen e një zgjidhjeje të negociuar politike, si të
kota dhe humbje kohe nga pikëpamja e planifikimit të ndërhyrjes me trupa. Qeveria
britanike qysh në verë të vitit 1998 artikuloi në mënyrë të qartë dhe publike qëndrimin e
saj që zgjidhja e konfliktit në Kosovë do të kërkojë kërcënimin me anën e forcës dhe
vullnetin për të përdorur forcën, madje dhe trupat në terren.133
Ky pozicion i prerë britanik, u kritikua nga Gjermania, Italia, Franca, Greqia, pasi
përbënte një kërcënim serioz ndaj unitetit midis anëtarëve të NATO-s. Zyrtarët francezë
mësohet të jenë shprehur në kanale jo zyrtare se Britania po shkonte drejt izolimit duke
bërë presion për këtë opsion kaq haptazi jopopullor.134
Ministrat e mbrojtjes së SHBA-ve, Britanisë së Madhe, Francës, Gjermanisë dhe Italisë
ranë dakord të mbanin një takim sekret në Bon në datë 27 maj 1998. Në këtë takim
gjenerali Klark i NATO-s bëri një paraqitje të shkurtër mbi një studim të kryer nga
NATO lidhur me dërgimin e trupave në terren. Sipas përllogaritjeve të NATO-s duheshin
131Robert Wilkie, Fortress Europa: European Defense and the Future of the North Atlantic Alliance,
Strategic Studies, Winter 2002-2003, f. 34-47 132 Shih “Kosovo: the untold strory”, Observer, 18 korrik 1999, f.13 133 Shih intervistën me Daalder në
http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/kosovo/interviews/daalder.html 134 Shih Daily Telegraph, 19 maj 1999, f.15
38
gjithsej 150.000 trupa, ndërkohë që Britania e Madhe u zotua të ofronte 50.000 trupa dhe
për aq kohë sa do të duheshin.135
Ky angazhim serioz i Britanisë së Madhe, duke ofruar e vetme për konfliktin e Kosovës
1/3 e trupave në total që kërkonte të mobilizonte NATO, përbënte edhe angazhimin më të
madh të këtij vendi me trupa, që pas Luftës së Dytë Botërore. Mobilizimi me trupa në
Kosovë tejkalonte 5 herë angazhimin e saj gjatë luftës për rimarrjen e Ishujve Falkland në
vitin 1982, luftë kjo që u krye pa llogaritur kostot dhe me qëllimin kryesor rivendosjen e
prestigjit të saj në arenën ndërkombëtare.136
Entuziazmi i lartë i Britanisë për të fituar “luftën” ndaj Milosheviçit me çdo kusht dhe
kosto, shpjegohet me dhe buronte prej bindjes pragmatike të Kryeministrit Bler që lufta
ndaj Milosheviçit ishte e drejtë dhe kishte ardhur koha që britanikët të tregonin një
lidership të fortë në drejtim të avancimit të mëtejshëm të platformës së mbrojtjes
evropiane. Gjithashtu, z. Bler e përdori këtë qëndrim të fortë në çështjen e Kosovës edhe
në planin politik personal me argumentimin se nëse gjerat do shkonin mirë, atëherë ai do
të kërkonte meritat në këtë fitore dhe siguronte kështu një mandat të dytë (dhe kështu
dhe ndodhi). Nga ana tjetër, nëse do të shkonin keq gjerat në terren dhe do të duhej të
futeshin forcat ushtarake në veprim, z. Bler do të shfajësohej ndoshta duke thënë se fjala
e tij nuk ishte dëgjuar në kohën e duhur, pasi mendimi i tij ishte që trupat ushtarake duhej
të futeshin në veprim sa më herët, dhe jo pas dështimit të mundshëm të fushatës së
bombardimeve nga ajri të NATO-s.
135 Lee Meyers, Crisis in Balkans: Strategy, New York Times, 29 May 1999 136 Sipas revistës “Mysterra” numri trupave që dërgoi Britania e Madhe në Ishujt Falkalnd ishte reth 10.000,
por duhet të theksohet se distanca e largët dhe izolimi i ishujve Falklands, i detyruan anglezët të përdornin
mjete gjigande të transportit dhe pajisjeve ushtarake. Kjo luftë u kushtoi rreth 2 miliardë dollarë, shumë
astronomike për atë kohë. Për më shumë :http://www.mysterra.org/webmag/falkland-islands/conflict-
4.html
39
2.1.5. Italia
Italia, ashtu si shumë vende të tjera evropiane, favorizonte në etapat e para të konfliktit në
Kosovë, një shtet unitar jugosllav. Kjo gjë ishte legjitime të mendohej, pasi shpërbërja e
Jugosllavisë do të sillte, ashtu edhe siç ndodhi më pas, shumë probleme për rajonin dhe
më gjerë. Ky qëndrimi i Italisë ndryshoi menjëherë pas shpërthimit të konfliktit në
Bosnje, ku Italia luajti një rol aktiv në kuadrin e Komunitetit Evropian në përpjekje për të
gjetur një zgjidhje diplomatike.
Italia, e cila në këtë kohë gjithmonë ankohej për përjashtimin e saj nga çështje të
rëndësishme të sigurisë në Ballkan, hyri në Grupin e Kontaktit si mbajtëse e presidencës
së BE-së në vitin 1996, por nuk kishte dëshirë të largohej kur përfundoi presidencën e
BE-së. Përfundimisht, Italia arriti të qëndrojë në Grupin e Kontaktit, ku spikat roli i
Ministrit të Jashtëm italian, z. Lamberto Dini, gjatë Konferencës së Rambujesë, si një nga
5 ndërmjetësuesit e marrëveshjes së Rambujesë.
Në takimet që z. Dini zhvilloi me delegacionin kosovar binte në sy fakti se është një
diplomat që i bën përshtypje argumenti dhe vlerësohet fakti se ai ka qenë i drejtpërdrejtë
dhe i vendosur në pohimet e veta. Ministri Dini u la përshtypje anëtarëve të delegacionit
kosovar si një diplomat tejet racional, me mendime të qarta, të sistemuara dhe të
rrjedhshme duke u shprehur se “ajo që propozohet për Kosovën është një hap i madh
përpara drejt aspiratave tuaja. Do të ishte gabim tragjik po të mos shfrytëzohet ky shans
për të cilin keni luftuar edhe në terren me njerëz dhe të mira materiale. Po e theksoj këtë
me qëllim që të pranohen elementet e ofruara me garanci ndërkombëtare për një
autonomi substanciale, madje të plotë. Garancitë ndërkombëtare s’kanë të bëjnë vetëm
me zbatimin e marrëveshjes, por edhe me rindërtimin e Kosovës. Kjo është e shumta që
mund të ofrojë bashkësia ndërkombëtare duke pasur parasysh baraspeshën në rajon. Në
qoftë se Beogradi do të jetë shkaktar i dështimit të procesit, Beogradi do ta paguajë
shumë shtrenjtë. Në qoftë se përgjegjësia bie mbi ju, ju do të izoloheni pa asnjë shpresë
se do të vij kush t’ju shpëtojë! ”137
Ai e nxiti delegacionin kosovar të pranonte marrëveshjen, pasi “ne (anëtarët e GK) jemi
të bindur se në këtë fazë nuk mund të shkohet më tutje, jo sepse dikush e konteston
zgjidhjen përfundimtare pas disa vjetësh, por sepse kjo është e paarritshme sot. Askush
s’është në gjendje t’ia imponojë Beogradit pavarësinë e Kosovës sot.”138
Në Rambuje për herë të parë demokracitë botërore të Perëndimit po angazhoheshin
seriozisht në drejtim të kthimit të shqiptarëve shumë të drejta të mohuara po prej tyre
shume vite më parë (Konferenca e Londrës 1913). Ata dëshmuan qartë se kësaj here ishin
137Rexhep Qosja, Paqja e Përgjakshme, Botimet Toena, Tiranë, 1999, f. 150 138 Po aty, f. 153
40
përkrah dhe garantues të të drejtave të mohuara të shqiptarëve. Vlen të përmendet se në
rastin e Italisë, kur kryeministër ishte Massimo D’Alema (Partia Komuniste e Italisë, që
më pas ndërroi emrin në Partia Demokratike e Majtë ), Berluskoni ishte në opozitë, e
megjithatë me votën e tij u miratua pjesëmarrja e Italisë në luftën e Kosovës (për më
tepër që disa prej aleatëve të majtë votuan kundër). Berluskoni fare lehtë mund ta
shfrytëzonte këtë moment kyç në jetën politike të Italisë dhe të shkaktonte zgjedhje të
parakohshme, të cilat kishte shumë mundësi t’i fitonte në bazë të sondazheve të kryera.
Pa këtë votë pro të partisë së Berluskonit, qeveria e D’Alemës nuk mund të vazhdonte të
qeveriste më, duke e zhytur Italinë në një krizë tjetër qeverisëse. Në rast se do të ndodhte
kjo gjë, ndërhyrja ushtarake e NATO-s do të ishte vonuar, gjë që në mënyrë të
pashmangshme do të shoqërohej me humbje të tjera të jetëve njerëzore dhe vështirësonte
akoma më shumë zgjidhjen e problemit kosovar.
Për Italinë, e cila e kishte luftën te “dera e shtëpisë” ishte e pritshme që ajo të ishte mjaft
e interesuar dhe të luante një rol më aktiv dhe të vendosur për zgjidhjen e shpejtë të
konfliktit. Megjithatë, në etapat e para të shpërthimit konfliktit kjo gjë nuk ndodhi. Bëhet
e ditur se Italia përtej interesave politike për zgjidhjen konfliktit në kuadër të afërsisë
gjeografike, anëtarësisë të dyfishtë të saj në GK dhe NATO, kishte interesa ekonomike
për të mbrojtur në Serbi. Mjafton të përmendet se në 9 qershor 1997 kompania italiane
Stet bleu 29% të aksioneve të Telekomit të Serbisë.139 Në momentin kur u pa se SHBA-
të, së bashku me Britaninë e Madhe dhe Francën ishin të vendosura për fillimin e fushatës
ajrore të NATO-s, atëherë Italia nuk kishte rrugë tjetër, përveçse të përfshihej aktivisht në
këto operacione ushtarake, duke i ofruar NATO-s të gjithë bazën logjistike për
mbarëvajtjen e tyre.
139 Financial Times, 10 qershor 1997, f.30
41
2.1.6. Rusia
Krizat në Ballkan të provokuara nga shpërbërja e ish Jugosllavisë, e gjetën Rusinë në
krizë të thellë ekonomike, pasi reformat e para të ndërmarra nga Presidenti Jelcin në
fillim të viteve 90, fill pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik për demokratizimin vendit
dhe reformimin e ekonomisë së centralizuar të vendit, nuk dhanë rezultat pozitiv. Rusia
në këtë kohë ndiqte me shqetësim të madh rritjen e fuqisë ekonomike dhe ushtarake të
Bashkimit Evropian, apo edhe të SHBA-ve, si dhe zgjerimi i NATO-s me vendet
priballtike, ishte si të thuash “qershia mbi tortën” e zemërimit kombëtar rus për gjendjen
e vështirë të vendit të tyre.
Qeveria ruse kishte filluar të distancohej dhe të ishte më e “kujdesshme” në veprimet dhe
marrëdhëniet me partnerët e saj perëndimorë që prej fushatës së bombardimeve në Bosnje
në vitin 1995. Zgjerimi i NATO-s, i cili kishte ndodhur me gjithë protestat ruse, ishte një
arsye e rëndësishme pse reagimi rus ishte më e fortë në 1999. Fushata e Rusisë në Çeçeni
ka luajtur gjithashtu një rol të rëndësishëm në përcaktimin pikëpamjeve ruse në krizën e
Kosovës.140141
Gjatë vizitës së z. Avdejev (Авдеев), Zv/ MPJ i Federatës Ruse në Tiranë në 24 qershor
1998, u ritheksuan edhe një herë pikëpamjet e qeverisë ruse, të përmbledhura në 4
faktorë, që sipas Moskës lidheshin me zgjidhjen e krizës në Kosovë.
Faktori i parë ishte Milosheviçi, miopia politike dhe paaftësia e të cilit për të qeverisur
një shtet shumëkombësh ishte shkaktar i krizës.
Faktor i dytë ishin shqiptarët e Kosovës prej të cilëve rusët kërkonin frenimin e prirjeve
ekstremiste radikale për shkëputjen nga Jugosllavia dhe ruajtjen e autoritetit të Rugovës,
duke i kthyer atij rolin, i cili duhej të bënte kujdes që konflikti të mos merrte ngjyra
pansllave apo myslimane.
Faktori i tretë lidhej me monitorimin e kufijve të Shqipërisë e të Maqedonisë nga
komuniteti ndërkombëtar, si dhe të mos anashkalohej KS i OKB nga NATO-ja përmes
ndërmarrjes së veprimeve ushtarake. “Një vendim i tillë, i marrë pas shpinës së Rusisë,
do të çonte në prishjen e Grupit të Kontaktit dhe do të cilësohej si agresion”.
Faktori i katërt ishin Shqipëria dhe Maqedonia, shtete këto të lidhura me konfliktin në
Kosovë, të cilat nuk duhej të shërbenin as si front, por as edhe si prapavijë.142
140 Shih artikullin Чечня – Русское Косово,Gazeta Segodnya, datë 24.09.2007, Burimi:
http://www.segodnia.ru/content/21833 141 Shih Nadia Alexandrova Arbatova, European Security after the Kosovo Crisis: The Role of Russia,
Southeast European and Black Sea Studies, Vol.l, No.2 (May 2001) f.64-78 142Paskal Milo, vepër e cituar, 2009(b), f.70-71
42
Rusët i konsideronin luftëtarët shqiptarë si terroristë, njëlloj si separatistët çeçenë, që në
atë kohë luftonin të shkëputeshin prej Rusisë. Rusët kishin frikë se çështja e Kosovës do
të kishte pasoja dhe do të krijonte precedent për vende të tjera, veçanërisht në kuadër të
ish-Bashkimit Sovjetik.143 Rusia me këmbëngulje vazhdoi të kundërshtojë përdorimin e
çdo forme ultimatumi, kërcënimi për përdorim force ose vendosjen e një force
paqeruajtëse të udhëhequr nga NATO. Në vazhdim të kësaj politike, Rusia refuzoi të
shkojë përtej rezolutave të KS 1160 dhe 1199 (23 shtator 1998), të cilat kishin përcaktuar
përdorimin e formave të buta të sanksioneve të bashkësisë ndërkombëtare dhe në të
njëjtën kohë, kishin përjashtuar përdorimin e forcës. Për këtë arsye, çdo veprim ushtarak
me mbështetjen e Rusisë, ishte jashtë diskutimit. Vlen të theksohet se në maj 1999
Presidenti rus Jelcin, ndodhej përballë një votimi mosbesimi nga Duma ruse. Për të
akomoduar qëndrimin e opozitës ruse në Dumën ruse për çështjen e Kosovës, Jelcini
ishte nën presion të konsiderueshëm për të artikuluar një qëndrim sa më të fortë kundër
NATO-s dhe në favor të serbëve.144
Nga dita e parë e ndërhyrjes ushtarake të NATO-s në Serbi, si rrallë ndonjëherë në jetën
politike të Rusisë, doli në pah një konsensus politik i gjerë, i cili u mbështet në
perceptimin se ndërhyrja e NATO-s përbënte një akt të hapur agresioni kundër një shteti
sovran. Sulmet ajrore të NATO-s i dhanë një goditje të rëndë sistemit të OKB-së dhe
sigurisë ndërkombëtare, rregullave të pranuara të sjelljes në marrëdhëniet ndërkombëtare,
si dhe të menduarit të ri politik dhe demokracisë në Rusi.145 Pa marrë parasysh se çfarë
argumentesh humanitare apo politike u përdorën për të justifikuar veprimin e NATO-s,
për Rusinë “kjo ndërhyrje ushtarake e NATO-s, përbënte një fakt ligjor dhe të
padiskutueshëm të agresionit, të shkeljes së Kartës së OKB-së, të parimeve të vitit 1975 të
Helsinkit dhe të Aktit Themelues të vitit 1975 të marrëdhënieve NATO-Rusi”.146
Nëse evropianët dhe amerikanët do të kishin vepruar të vetmuar, ashtu siç u detyruan të
veprojnë më vonë në fazat e përmbylljes së konfliktit në Kosovë, interesat ruse do të ishin
dëmtuar akoma më shumë të paktën në dy drejtime. Fuqitë perëndimore do të kishin
injoruar tërësisht interesat ruse në Ballkan dhe ato do të kishin dëmtuar autoritetin e
Këshillit të Sigurimit të OKB-së, një nga instrumentet më të rëndësishëm për realizimin
e interesave ruse në sferën e politikës së jashtme sigurisë në arenën ndërkombëtare. Por,
duke pasur parasysh se shtetet perëndimore të GK e çmonin lart bashkëpunimin me
Rusinë për aftësinë e saj të padiskutueshme në menaxhimin e krizës në rajon dhe për
influencën e saj ndaj Serbisë, ata ishin të gatshëm për të treguar fleksibilitet maksimal
ndaj Rusisë në gjetjen një zgjidhje të pranueshme për të dyja palët.
143 Shih artikullin Косово и Чечня - Звенья Одной Цепи, Gazeta Pravda, 15 mars 2002, Burimi:
http://www.pravda.ru/world/15-03-2002/806028-0/ 144 Shaqir Vukaj, Rusia dhe Kosova, Tiranë, 2007, f. 218-224 145 Федоров Борис, Пытаясь понять Россию, Лимбус пресс, СПб, 2000г. f.38-40 146 Shih Arbatova, vepër e cituar
43
Duku iu referuar politikës zyrtare të Rusisë ndaj çështjes së Kosovës, u duk haptazi se ajo
u përball me një dilemë të tipit të “Hamlet-it”: Të qëndronte në Kosovë si pjesë e KFOR-
it, duke përligjur kështu të gjitha veprimet e mëparshme të NATO-s në Jugosllavi, që
buronin nga vetë fakti i pjesëmarrjes së Rusisë në KFOR; apo të braktiste në mënyrë
demonstrative këtë sipërmarrje “perëndimore” në Kosovë, duke i lënë kështu serbët në
Kosovë ballë për ballë me NATO-n dhe t’i privonte ata nga çdo lloj forme mbështetje,
apo të mos ishte në gjendje t’i inkurajonte serbët për të rezistuar me çdo kusht. Në atë
kohë Moska kishte vetëm një zgjidhje për këtë dilemë. Ajo duhet të rriste mundësinë e
ndryshimit të marrëveshjes ushtarake teknike të Helsinkit. Mendimi mbizotërues i elitës
politike ruse ishte se qëllimi i vërtetë i Uashingtonit ishte drejtuar në eliminimin me çdo
kusht të regjimit të Milosheviçit, duke përfshirë edhe shpërbërjen e Federatës
Jugosllave147 përmes shkëputjes së Malit të Zi.148
Megjithatë, konstatohet qartë se pavarësisht ndryshimeve të qëndrimeve politike midis
Rusisë dhe perëndimit, qeveria ruse ishte ende e prirë për të ruajtur dhe zhvilluar një
marrëdhënie të mirë bashkëpunimi me partnerët e saj perëndimorë. Qëndrimi i saj
“konstruktiv” në kuadër të Grupit të Kontaktit, ishte e vetmja mënyrë që Rusia mund të
shpresonte të realizonte synimin e saj parësor, për të mbajtur NATO-n jashtë nga kriza e
Kosovës. Duke realizuar këtë synim parësor, Rusia rriste mundësitë për të imponuar
mendimin e saj dhe me fuqi detyruese ndaj vendeve perëndimore. “Protestat e Rusisë
ishin të drejtuara kryesisht kundër NATO-s dhe jo kundër Perëndimit në përgjithësi.”149
Këto protesta nuk u bën as për shkak të mbështetjes të gjithanshme të deklaruar prej
Rusisë për RSFJ-së. Rusia ishe e dyzuar në qëndrimin e saj zyrtar në mbrojtje të regjimit
të Milosheviçit, pasi ky i fundit kishte dhënë prova disa herë që ishte partner jo i
besueshëm dhe për më tepër, ai e kishte “bezdisur” rëndë Rusinë në marrëdhëniet me
partnerët e saj perëndimorë. Rusia nuk ishte e përgatitur të rrezikonte progresin e bërë në
marrëdhëniet e saj me Perëndimin gjatë dekadës së fundit për shkak të Milosheviçit. Si
pasojë, Rusia ia bëri të qartë Milosheviçit se ai nuk mund të marrë mbështetjen ruse si një
gjë të sigurt. Pikërisht, sepse Rusia donte të ruante bashkëpunimin me partnerët e saj
perëndimorë, ajo vazhdoi të luajë një rol konstruktiv edhe pasi dështuan bisedimet në
Rambuje.
Qëndrimi i Rusisë kundër NATO-s dhe kundërshtimi ndaj përdorimit të forcës, mbetën të
fortë, por Rusia, megjithatë, u bë një urë e rëndësishme mes Milosheviçit dhe GK. Disa
javë pas fillimit të fushatës se bombardimeve kundër Serbisë, Jelcin emëroi, Viktor
Çernomerdin, si të dërguarin e posaçëm të Rusisë. Çernomerdin arriti të bashkëpunojnë
ngushtë me homologët e vet të caktuar nga BE-së, finlandezin Marti Ahtisari dhe atë
147 Në vitin 2003 Republika Federale e Jugosllavisë u rithemelua si "Bashkimit shtetëror i Serbisë dhe Malit
të Zi" dhe pasardhësi ligjor i saj që nga viti 2006, pas shkëputjes së Malit të Zi, ishte Republika e Serbisë. 148 Shih Arbatova, vepër e cituar 149 Vukaj, vepër e cituar, f.295-300
44
amerikan, Strob Talbot, dhe si ekip ata më në fund arritën të ndërmjetësonin një
marrëveshje me Milosheviçin- Marrëveshjen e Petersbergut.
Në gjithë këto vite qëndrimi zyrtar i Rusisë ka qenë i palëkundur në mbrojtje të
interesave të Serbisë. Kjo politikë e palëkundur pro interesave serbe, vazhdoi me të
njëjtin intensitet edhe në vitet në vijim. Në fillim të viteve 2000 Rusia mbështeti politikën
“standardet para statusit” dhe çdo manovër të mundshme politiko-diplomatike në
Këshillin e sigurimit të OKB-së dhe organizata të tjera ndërkombëtare për të mbajtur
Kosovën si pjesë e pandashme e Serbisë dhe për të penguar Kosovën në procesin e shtet
ndërtimit të saj.
45
2.2. Procesi i Kosovës në Këshillin e Sigurimit të OKB-së
Reagimi i faktorit ndërkombëtar ndaj ofensivës serbe mbi popullsinë e pambrojtur
kosovare ishte i dobët për shkak të përçarjeve të vazhdueshme brenda komunitetit
ndërkombëtar. Në Këshillin e Sigurimit, Kina e Rusia, që të dyja anëtare të përhershme
me të drejtën e vetos, insistonin fort se konflikti ishte një çështje e brendshme që duhej të
zgjidhej nga autoritetet jugosllave. Ky pozicion bllokoi në mënyrë të efektshme një
përgjigje energjike të Këshillit të Sigurimit ndaj konfliktit. Një nivel i ngjashëm
përçarjeje u shfaq në Grupin e Kontaktit për Kosovën, ku Rusia në veçanti luajti rolin e
mistrecit destruktiv, ndonëse rezistenca ruse u përdor në ato kohë nga shtetet
perëndimore si një përligjje e pasivitetit të tyre.150
Kur kriza kosovare filloi të përshkallëzohej dukshëm në konflikt të armatosur, vetëm
atëherë komuniteti ndërkombëtar dhe organi më i rëndësishëm i OKB-së për ruajtjen e
paqes dhe sigurisë në botë, Këshilli i Sigurimit, në 31 mars 1998 miratoi rezolutën 1160.
Në kushtet dhe kohën kur u miratua kjo rezolutë, nuk mund të pretendohej që ajo të
merrej me thelbin e çështjeve. Rezoluta nuk parashikonte të marrjen e masave konkrete
për shuarjen e konfliktit, por mjaftohej vetëm me vendosjen e një embargo të armëve
ndaj ish RSFJ. Ajo u miratua vetëm pasi u bë e dukshme që paralajmërimet e përsëritura
të GK ishin shpërfillur haptazi nga Serbia.
Në tekstin e saj u shmangën të gjitha paralajmërimet dhe rekomandimet e GK dhe
miratimi i saj u bë i mundur vetëm pasi u arrit prej SHBA-ve dhe Britanisë të Madhe që
të bindej Kina të abstenonte. Kjo e fundit shpjegoi qëndrimin e saj para KS pas miratimit
të rezolutës, duke theksuar se çështja e Kosovës përbënte për Kinën një çështje të
brendshme të Jugosllavisë dhe se do të dëshironin që të zgjidhej nëpërmjet bisedimeve.151
Rezoluta në fjalë përbënte vetëm një lloj kafshimi ndaj regjimit të Beogradit e asgjë më
tepër. Ajo, duke njohur potencialin e rrezikshëm të konfliktit, vendosi një embargo
armësh ndaj ish Jugosllavisë, e cila do të ishte në fuqi për aq kohë sa të dy palët në
konflikt të përfshiheshin në një dialog të mirëfilltë politik. Gjithashtu, bëhej thirrje që
serbët të hiqnin trupat nga Kosova dhe të lejoheshin organizatat ndërkombëtare që të
vepronin në Kosovë.152
Megjithëse rezoluta 1160 e KS e OKB-së u miratua pa votim dhe përmbante në
paragrafët operativë të saj elementët e mësipërm, situata në terren, sidomos në zonën e
Drenicës, në vend që të përmirësohej, u përkeqësua akoma më shumë për shkak të
ofensivës ushtarake serbe. Si kundërpërgjigje ndaj situatës në terren, Këshilli i Sigurimit
miratoi rezolutën 1199, ku Kina përsëri abstenoi.
150Shih Human Rights Report “Under the orders”, f. 56 151 Yearbook of United Nations 1998, Vol.52, United Nations Publications, 2001, f.370 152 Shih Rezolutën 1160, po aty, f. 369-370
46
Kjo rezolutë mori edhe miratimin e Rusisë, e cila u bind nga SHBA-të dhe vendet
evropiane-perëndimore, që ajo nuk parashikonte përdorimin e forcës, në rast se Beogradi
nuk e zbatonte atë. Ndër të tjera, KS i OKB-së me anën e kësaj rezolute kërkoi
ndërprerjen e veprimeve të forcave të sigurisë jugosllave ndaj popullsisë civile, qasje të
pakufizuar të misioneve diplomatike verifikuese të BE në Kosovë, lehtësim të procesit të
rikthimit të sigurt të refugjatëve dhe lejimin e veprimtarisë së organizatave
ndërkombëtare humanitare, përshpejtim të dialogut dhe progres në bisedimet midis
serbëve dhe udhëheqësve të shqiptarëve të Kosovës, pa kushte dhe me ndërmjetësimin e
ndërkombëtarëve, për gjetjen e një zgjidhjeje politike. Nëse KS i OKB-së do të vendoste
që nuk ishin marrë masa konkrete për zbatimin e sa më sipër, “atëherë do të konsiderojë
aksionin e ardhshëm dhe masat shtesë për ruajtjen ose rivendosjen e paqes dhe stabilitetit
në rajon”.153
Pavarësisht se edhe rezoluta pasardhëse e 1160, rezoluta 1199, u miratua pothuajse me
konsensus, përfshi këtu edhe me pëlqimin e Rusisë, ishte e qartë që NATO në këtë
moment nuk mund të merrte një autorizim nga KS për përdorim e forcës, pasi një mandat
i tillë nuk mund të lëshohej nga KS. Një përpjekje e tillë në këtë moment do të merrte
automatikisht dy veto: atë të Rusisë dhe atë të Kinës.
Duke e krahasuar këtë rezolutë me atë pararendësen, konstatohet se Rezoluta 1199 e KS
shkoi pak më tej në dënimin e akteve të dhunës të kryera në Kosovë, duke riafirmuar
embargon e armëve dhe duke kërkuar një ndërprerje të menjëhershme të luftimeve. Por,
ajo çka e bën këtë rezolutë të rëndësishme dhe të kudo-cituar në dokumentet e
mëvonshme zyrtare dhe literaturën shkencore, është fakti se ajo u miratua duke cituar
kapitullin VII të Kartës së Kombeve të Bashkuara.154
Për të përligjur ndërhyrjen ushtarake të NATO-s, të pa autorizuar nga KS i OKB-së, u
renditën argumentet ligjore të mëposhtme:
• dështimi i ish Jugosllavisë për të përmbushur kërkesat e renditura në rezolutat e
KS 1160 dhe 1199;
• rreziku imediat i një katastrofe humanitare, ashtu siç dokumentohej në raportin e
SP të OKB-së të 4 shtatorit 1998;
• pamundësia për të marrë, në një kohë të shkurtër, mandat nga KS për përdorimin
e forcës;
• fakti që rezoluta 1199 e KS pohon se përkeqësimi i situatës në Kosovë përbën
kërcënim për paqen dhe sigurinë në rajon.155
153 Po aty, f. 377-378 154 Kapitulli 7 i Kartës së OKB-së përkufizon kompetencat e Këshillit e Sigurimit dhe e mandaton atë që të
marrë masat e duhura për ruajtjen apo rikthimin e paqes në zonat ku shpërthen konflikti i armatosur. 155 Shih Nato Press release, Burimi: http://www.nato.int/docu/speech/1998/s981013b.htm
47
Këshilli i Sigurimit, duke dëshmuar për faktin se komuniteti ndërkombëtar e kishte në
qendër të vëmendjes konfliktin në Kosovë, si dhe nisur nga domosdoshmëria për të
reflektuar në kohë reale lidhur me zhvillimet politike dhe humanitare në terren, miratoi
edhe dy rezoluta të tjera për situatën në Kosovë, të cilat cilësohen si të ndërmjetme, deri
në miratimin e rezolutës 1244 të datës 10 qershor 1999. Në 24 tetor 1998 u miratua
rezoluta 1203, e cila dënonte akte te dhunës në terren, si dhe përveç ripërtëritjes së
kërkesave të parashtruara në rezolutat e mëparshme, kërkonte që ish Jugosllavia të
bashkëpunonte ngushtë me Misionin Verifikues të OSBE-së dhe Misionin Ajror
Verifikues të NATO-s në Kosovë.156 Ndërsa rezoluta 1239 e miratuar në 14 maj 1999,
bënte thirrje për të lejuar qasje ndaj aksionit ndërkombëtar humanitar dhe për personat e
zhvendosur.157
Nga pikëpamja e analizës së sfondit kohor dhe të ngjarjeve që bashkëshoqëruan, ose më
mirë diktuan miratimin e këtyre dy rezolutave, konstatohet se mbas miratimit të urdhrit të
aktivizimit prej Këshillit të NATO-s në 12 tetor 1998, komuniteti ndërkombëtar nuk
ngurroi të ndërmerrte të gjitha masat e diplomacisë parandaluese të ndërhyrjes ushtarake.
Kështu, me ndërmjetësimin e të dërguarit special të SHBA-ve, z. Hollbruk, Milosheviçi
pranoi Misionin Verifikues të OSBE-së në Kosovë. Ky Mision përbëhej prej 2000
personash të paarmatosur.
Shumë prej studiuesve të fushës, ndajnë mendimin se kjo marrëveshje u arrit, jo vetëm
prej aftësive të shkëlqyera bindëse të diplomatit amerikan të sprovuar në Ballkan,
Hollbruk, por edhe sepse Milosheviçi ndjeu presionin e një ndërhyrjeje ushtarake, të
sanksionuar tashmë prej vendimit të Këshillit të NATO-s në 12 tetor. Ishte pikërisht kjo
marrëveshje që i dha shtysë KS të OKB-së, për të miratuar në 24 tetor 1998 rezolutën
1203, të përgatitur nga Britania e Madhe dhe Franca. e cila
Kjo rezolutë mori dy abstenime: Kina dhe Rusia, të cilat në momentin e fundit arritën që
të hiqnin nga paragrafët operativë përmendjen e “masave të duhura” në rast të
mosrespektimit të rezolutës. Pa përmendjen e këtyre fjalëve, kjo rezolutë për Kinën dhe
Rusinë do të thoshte që KS nuk autorizoi përdorimin e forcës kundër ish Jugosllavisë,
ndërsa për SHBA-të, Francën dhe Britaninë e Madhe, kjo rezolutë lejonte të paktën
veprimet për vendosjen e armëpushimit dhe ndalonte aktet e agresionit kundër popullsisë
civile dhe verifikuesve të OSBE-së.
Koha e tregoi se marrëveshja Milosheviç- Hollbruk nuk funksionoi në terren. Forcat
serbe të ushtrisë i shtuan sulmet kundër popullsisë civile në Kosovë. Ky moment përbën
një pikë kthese në drejtim të nxitjes së diplomacisë aktive. Në janar 1999, Shefi i
Misionit Verifikues të OSBE-së në Kosovë, z. Uoker (William Walker), deklaroi se
156 Shih Rezolutën 1203, Yearbook of the United Nations 1998, Vol.52, United Nations Publications, 2001,
f.382-383 157 Shih Rezolutën 1239, Po aty, f. 369-370
48
kishte parë shumë tmerre lufte dhe masakra të përgjakshme, por jo si ajo masakër e kryer
prej forcave serbe në Reçak.
Këshilli i Sigurimit vazhdoi të mbante në agjendën e vet çështjen e konfliktit të armatosur
në Kosovë. Rezoluta 1239 u miratua mbasi NATO kishte filluar sulmet ajrore mbi
territorin serb. Si rrjedhojë kjo rezolutë kishte një karakter teknik, reflektonte zhvillimet
në terren dhe substanca e saj kishte të bënte vetëm në thirrjen për të lejuar dhe mundësuar
aksionin ndërkombëtar humanitar, si dhe për të ndihmuar personat e zhvendosur.
Rezoluta u miratua me 13 vota pro, asnjë kundër dhe dy abstenime nga Kina dhe Rusia,
të cilat argumentuan se bombardimi i NATO-s, i cili u krye pa autorizimin e Këshillit të
Sigurimit, kishte kontribuar gjithashtu në thellimin e krizës.158
Në 10 qershor 1999 KS i OKB miratoi rezolutën 1244,e cila u provua nga koha të ishte
më jetëgjata nga rezolutat e tjera, dhe tepër vështirë për palën kosovare që të shkëputej
prej saj. Me anë të kësaj rezolute KS mandatoi themelimin e Misionit të OKB-së në
Kosovë (UNMIK) dhe një forcë paqeruajtëse të udhëhequr nga NATO-ja e njohur si
KFOR-it.
Rezoluta 1244 u miratua me 14 vota pro, asnjë kundër dhe Kina abstenoi. Ky qëndrim i
Kinës argumentohet me pozicionin e ngurtë të këtij vendi ndaj ndërhyrjeve ushtarake të
NATO-s (kujtojmë këtu që Ambasada e Kinës e Beograd u bombardua “gabimisht” prej
forcave të NATO-s!) dhe pozicionit të artikuluar zyrtar se konflikti duhet të zgjidhet nga
Qeveria e RSFJ-së dhe popullit të saj pa ndërhyrje të huaj. Me anën e kësaj rezolute KS i
OKB-së autorizoi një prezencë ndërkombëtare civile dhe ushtarake në Kosovë dhe
themeloi Misionin e Kombeve të Bashkuara të Administratës së Përkohshme në Kosovë
(UNMIK). Ajo pasoi marrëveshjen nga presidenti Milosheviç e RFJ-së për kushtet e
propozuara nga Presidenti i Finlandës, Ahtisari dhe Kryeministri rus, Çernomërdin, më 8
qershor 1999, e cila ndër të tjera, parashikonte tërheqjen e forcave serbe nga Kosova
(Aneksi 2 të Rezolutës).159
Rezoluta 1244, e cila ashtu si edhe rezoluta e mëparshme e KS me numër 1199, u miratua
nën kapitullin 7 të Kartës së OKB-së, përmbante veçoritë e mëposhtme:
• Kërkonte, në veçanti prej autoriteteve të Republikës Federale të Jugosllavisë, t'i
jepej fund menjëherë dhe në mënyrë të verifikueshme dhunës dhe represionit ndaj
popullsisë në Kosovë;
• Të përfundonte në mënyrë të verifikueshme faza e tërheqjes nga Kosova të gjitha
forcave ushtarake, policore dhe paramilitare serbe, në sinkronizim të plotë me
vendosjen e prezencës ndërkombëtare të sigurisë në Kosovë;
158 Shih UN Press release, Burimi: http://www.un.org/News/Press/docs/1999/19990514.SC6677.html 159 Shih UN Press release, Burimi: http://www.un.org/News/Press/docs/1999/19990610.SC6686.html
49
• E vendosi Kosovës nën administrimin e përkohshëm të OKB-së (UNMIK-u);
• Autorizoi një forcë paqeruajtëse të udhëhequr nga NATO në Kosovë (KFOR-i);
• Autorizoi UNMIK-un drejtpërdrejtë për të krijuar Institucionet e Përkohshme të
Vetëqeverisjes lokale në Kosovë (IPVQ);
• I kërkoi OKB-së të sigurojë kthimin e sigurt dhe të papenguar të të gjithë
refugjatëve dhe personave të zhvendosur në shtëpitë e tyre në Kosovë dhe të
sigurojë kushtet për një jetë paqësore dhe normale për të gjithë banorët e krahinës;
• I kërkoi UÇK-së dhe grupeve të tjera të armatosura shqiptare kosovare të
çmilitarizoheshin;
• Autorizoi Kombet e Bashkuara për të lehtësuar një proces politik për përcaktimin
e statusit të ardhshëm të Kosovës. Statusi i ardhshëm i Kosovës do të marrë
parasysh marrëveshjen e Rambujesë e cila Serbia nuk pranoi për të nënshkruar në
vitin 1998, dhe që "vullneti i popullit të Kosovës" të jetë një nga parimet
udhëheqëse në përcaktimin e statusit të Kosovës.160
Që nga viti 2010, për shkak të zhvillimeve në terren që e kanë zbehur dukshëm rolin e
rezolutës 1244, qeveria serbe ka artikuluar fuqishëm në Këshillin e Sigurimit të OKB-së
dhe forumet e tjera të rëndësishme ndërkombëtare se Rezoluta 1244 është e
detyrueshme161 për t’u përdorur si e vetmja referencë ligjore kur përmendet Kosova.
Megjithatë, pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës dhe daljes së Opinionit Këshillimor të
Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë, rezoluta 1244 është shpallur si "e tejkaluar", dhe
se referencat për këtë rezolutë vazhdojnë të përdoren për të ruajtur fytyrën e Serbisë në
arenën ndërkombëtare.162
160 Po aty. 161Shih UN Press release, Burimi: http://www.un.org/News/Press/docs/2010/ga10980.doc.htm 162 Shih artikullin Serbia’s EU bid, The Economist, Burimi:
http://www.economist.com/blogs/easternapproaches/2012/03/serbias-eu-bid
50
2.3. Fazat e ndërhyrjes së komunitetit ndërkombëtar në Kosovë
Ngurrimi i fuqive të perëndimit për të marrë në shqyrtim çështjen e Kosovës në Dejton,
është pjesërisht i shpjegueshëm me faktin se në atë kohë, çdo zgjidhje e qëndrueshme për
problemin e Kosovës do të krijonte një precedent të rrezikshëm që mund të destabilizonte
vende të tjera në Ballkan dhe gjetkë ku haseshin probleme ndëretnike. Një tjetër arsye e
rëndësishme për t’u pasur parasysh gjatë argumentimit të këtij qëndrimi neglizhues të
perëndimit ndaj Kosovës para dhe gjatë procesit të Marrëveshjes së Dejtonit, ishte edhe
fakti se Milosheviç deklaroi se nuk pranonte në asnjë mënyrë të diskutonte mbi këtë
çështje. Duke pasur emergjencën për zgjidhjen e konfliktit në Bosnje, si dhe synimin e
fuqive perëndimore që Milosheviç të ishte i angazhuar në zbatimin e marrëveshjeve të
Dejtonit, ishte e kuptueshme që pse GK zgjodhi të përjashtonte çështjen e Kosovës nga
procesi i arritjes së marrëveshjes së Dejtonit. Në fund të fundit, BE-ja në fillim të viteteve
‘90, sipas thënies të MPJ belg të kësaj periudhe, z. Eyskens, nuk ishte veçse një “gjigant
në ekonomi, xhuxh në politikë dhe krimb në ushtri.”163
Në konfliktin e Kosovës shanset për një zgjidhje politike u reduktuan në mënyrë
dramatike gjatë verës së vitit 1998 për shkak të përfshirjes së vonuar të bashkësisë
ndërkombëtare. Anëtarët e GK u preokupuan tërësisht me çështjet që lidheshin me
zbatimin e Marrëveshjes së Dejtonit dhe axhendat e tyre të brendshme politike, gjë që
pengoi një ndërhyrje më të shpejtë në Kosovë, e cila do të kishte rezultuar më efikase në
menaxhimin e të gjithë konfliktit.
Ishte pikërisht “Urdhri i aktivizimit”, i miratuar mbas një debati maratonë nga mbledhja e
Këshillit të NATO-s në takimin e datës 18 tetor 1998 (më saktë në orët e para të
mëngjesit të 19 tetor 1998), akti që përbën një pikë kulmore në përqasjen e komunitetit
ndërkombëtar ndaj konfliktit të Kosovës, si dhe njëherazi sinjalizoi një kthesë të fortë në
taktikën e ndjekur të negociatave, pasi tani e tutje negociatat do të mbështeteshin nga një
"kërcënim i besueshëm i përdorimit të forcës”.
Sipas Belami,164 komuniteti ndërkombëtar u përfshi në Kosovë sipas një përcaktimi prej
7 fazash, të cilat karakterizuan ndërhyrjen ndërkombëtare në zgjidhjen e çështjes së
Kosovës. Faza e parë titullohet "Mosndërhyrje" dhe që përfshin një periudhë kohore prej
18 muajsh, nga janari 1991 deri në Gusht 1992. Gjatë kësaj periudhe komuniteti
ndërkombëtar ishte i "zënë" totalisht me përcaktimet politiko-ligjore ndërkombëtare që
dolën si pasojë e shpërbërjes së Jugosllavisë. Në këtë periudhë liderët kosovarë u
përpoqën pa sukses që çështja e Kosovës të trajtohej njëlloj me statusin e ish republikave
163 Whitney, Craig R, War in the gulf: Europe; Gulf Fighting Shatters Europeans' Fragile Unity, New
York Times, 25 January 1991 164 Shih Alex J. Bellamy, Kosovo and International Society, Palgrave Macmillian, 2002
51
të tjera jugosllave. Kjo kërkese e palës kosovare u injorua tërësisht nga komuniteti
ndërkombëtar dhe për më tepër fati i Kosovës u lidh me fatin e Serbisë.
E formuluar ndryshe, gjatë kësaj etapë fillestare, kur konflikti në Kosovë ishte vetëm
verbal dhe në horizont nuk dukej ndonjë shenjë e qartë që ky konflikt verbal mund të
përshkallëzohej deri në shpërthimin e konfliktit të armatosur, komuniteti ndërkombëtar,
përfshi këtu diplomacinë evropiane, i druhej procesit të ri përcaktimit të kufijve të
Jugosllavisë. Ky proces mendohej se në atë kohë mund të prodhonte pasoja
destabilizuese për Malin e Zi, Bosnjën e Maqedoninë, si dhe mund të inkurajonte lëvizjet
separatiste në pjesë të tjera të Evropës (baskët në Spanjë, IRA në Irlandë, etj) dhe të botës
(Kaukaz, Tibet, etj).
Padyshim, në vetvete kjo droje në atë kohë nuk ishte krejt e pabazë, por duke e trajtuar në
prizmin e ndërthurjes së çështjeve dhe balancën e forcave në tërësi, arrihet në
përfundimin se interesi i komunitetit ndërkombëtar në ruajtjen e kufijve ndërkombëtarë,
nuk duhej të bëhej pengesë për ndaljen e abuzimeve flagrante ndaj të drejtave të njeriut
në Kosovë. Masat parandaluese duhet të ishin vënë në veprim përpara se dhuna të
përshkallëzohej në një konflikt të armatosur, duke shkaktuar kështu një katastrofë
humanitare të përmasave shumë të mëdha, me mijëra të vdekur, të zhdukur dhe shumë të
shpërngulur, si dhe kosto të mëdha politike dhe ekonomike për mbarë komunitetin
ndërkombëtar.
Interesat e momentit të komunitetit ndërkombëtar për ruajtjen e stabilitetit territorial në
Ballkan, duhet të ishin ushtruar në përputhje me kërkesat për respektim të të drejtave
themelore të njeriut dhe të drejtën për vetëvendosje kombëtare. Dëshira “e tepruar” e
komunitetit ndërkombëtar në ruajtjen e status quo-së së arritur në Bosnjë dhe frika ndaj
ndryshimit të kufijve ndërkombëtarë, prodhuan situatën e trishtuar ku dhuna sporadike u
përshkallëzua në konflikt të armatosur ndërkombëtar. Në këtë mënyrë, komuniteti
ndërkombëtar duke i mëshuar fuqimisht tezës së ruajtjes së kufijve nëpërmjet tolerimit të
abuzimeve serioze ndaj të drejtave të njeriut në Kosovë, prodhoi pikërisht atë skenar, të
cilin po vet ai po kërkonte ta shmangte me çdo kusht- përshkallëzimin e konfliktit dhe
destabilitetin e mbarë rajonit të Ballkanit.
Bashkësia ndërkombëtare gjatë fazës së hershme të konfliktit në Kosovë provoi
paaftësinë e saj për të zhvilluar një strategji frutdhënëse për parandalimin e
përshkallëzimit të konfliktit në këtë vend. Për t'i bërë gjërat edhe më keq, ajo me naivitet
kontribuoi, ndoshta pa qëllim, në përshkallëzimin e konfliktit duke paragjykuar rezultatin
e negociatave mbi statusin e ardhshëm të Kosovës dhe duke dënuar rezistencën e
dhunshme të shqiptarëve ndaj regjimit shtypës së Beogradit.165
165 Stefan Troebst, Conflict in Kosovo: Failure of Prevention? An Analytical Documentation, 1992-1998,
European Centre for Minority Issues (ECMI) Flensburg, 1998
52
Faza e dytë sipas Belami titullohet "Angazhim i kufizuar" dhe përfshin periudhën kohore
Gusht 1992 deri qershor 1993. Gatë kësaj periudhe komuniteti ndërkombëtar duke e
trajtuar fatin e Kosovës të lidhur ngushtë me fatin e Serbisë, dislokoi në terren Misionin e
Verifikimit të OSBE-së (në atë kohe KSBE), i cili mandatoi Grupin e Punës mbi të
Drejtat e Minoriteteve që të studiojë këto të drejta edhe në territorin e Kosovës. Ndonëse
diplomacia evropiane vazhdoi të injoronte çështjen e Kosovës, SHBA u treguan mjaft
aktive duke lëshuar ""ultimatumin e krishtlindjeve", i cili iu diktua Milosheviçit, fjalë për
fjalë, nga Ambasadori i SHBA-ve në Beograd, ku paralajmërohej Serbia se në rast se do
të gjendej e përgjegjshme për dhunën në Kosovë, do të përballej me sulme ushtarake. Ky
ultimatum i lëshuar nga administrata e Presidentit Xhorxh Bush (George Bush -Senior)
në dhjetor 1992 në përfundim të mandatit në Shtëpinë e Bardhë, u rikonfirmua një vit më
vonë nga Presidenti i sapo zgjedhur Klinton, si dhe mendohet të ketë qenë një kërcënim i
suksesshëm i diplomacisë amerikane.166
Mesazhi i përcjellë nga komuniteti ndërkombëtar për palët në konflikt në Beograd dhe
Prishtinë ka qenë i prerë: jo dhunë, jo ndryshim i njëanshëm i kufijve ndërkombëtarë, por
gjithashtu, jo zgjatje e status quo-së, e cila vetëm sa tensiononte situatën. Ky qëndrim
mbeti pothuajse i pandryshuar deri në vitin 1998. Faktori ndërkombëtar impononte
ruajtjen e autonomisë të brendshme për shqiptarët e Kosovës dhe integritetin territorial të
Republikës Federative Jugosllave. Pa dyshim, asnjë nga këto formula nuk shërbeu si një
pikënisje për dialog midis palëve për të zgjidhur problemet e tyre. Në të dy “kampet”
kishte aktorë të prirë për të përdorur dhunën për të arritur qëllimet e tyre politike, ose për
të përqendruar në duart e tyre kontrollin e situatës së brishtë. Shqiptarët e Kosovës ishin
padyshim në favor të pavarësisë dhe të krijimit të një kufiri të ri ndërkombëtar midis
Kosovës dhe RFJ-së; ndërsa serbët në favor të status quo në Kosovë.
Në këtë periudhë fillon aktivizimi i Grupit të Kontaktit (GK) për Kosovën, i cili
formalisht ishte ngritur për zgjidhjen konfliktit të Bosnjës, ndërkohë tani grupit ekzistues
të anëtarëve të këtij grupi iu shtua edhe Italia. GK është emri për një grupim joformal të
vendeve me ndikim që kanë një interes të rëndësishëm në zhvillimet politike në Ballkan.
Në përbërjen e vet ai kishte katër nga pesë anëtarët e përhershëm të Këshillit të Sigurimit
të OKB-së dhe vendet që kontribuonin më shumë me trupa dhe ndihma në përpjekjet për
ndërtimin e paqes në Ballkan. Përfaqësuesit e Këshillit të BE-së, Presidencës së BE-së,
Komisionit Evropian dhe NATO-s në përgjithësi lejoheshin të merrnin pjesë në takimet e
GK.
Bashkimi Evropian dhe shumë prej shteteve anëtare të tij ishin të shqetësuar për
legjitimitetin dhe transparencën e GK. Në disa aspekte GK u pa si një konkurrent i
Politikës së Përbashkët të Jashtme dhe të Sigurisë (CFSP) të BE-së, shpallur nga BE-ja në
traktatin e Mastrihtit të shkurtit të 1992. Megjithatë, për shkak të informalitetit të
166Kimberly Hudsson, Justice, Intervention, and Force in International Relations: Reassessing just war
theory in the 21st century, Routledge, 2009 fq.135
53
formimit dhe funksionimit të GK, ky i fundit nuk ishte i detyruar që të informonte vendet
e BE-së mbi vendimet që merrte dhe jo të gjitha shtetet anëtare të BE-së mendonin se
ishin mbajtur të informuar si duhet, pavarësisht publikimit të deklaratave të GK. Një
numër i shteteve të BE-së jashtë GK gjithashtu ishin të shqetësuar për mungesën e
aftësisë për të ndikuar vendimet e marra nga Grupi. Megjithatë, gjatë gjithë viteve të
aktivitetit të tij, GK ka punuar ndjeshëm për të kapërcyer këtë problem dhe me
evoluimin e si të rolit të GK dhe ashtu edhe të CFSP të BE-së, u bë e qartë se të dy
institucionet nuk ishin në kundërshtim me njëri-tjetrin. Në këtë mënyrë, për sa kohë që
GK vazhdoi të mbante të informuar vendet anëtare të BE-së, sa herë që ishte e
nevojshme, dhe për aq kohë sa arrti të përdorë fuqinë e tij me mençuri, legjitimiteti i GK
nuk përbënte më një problem të madh.167
Përveç legjitimitetit dhe transparencës, probleme këto “lehtësisht” të kapërcyeshme prej
GK, ky i fundit vuante prej një tjetër problemi serioz. Ishte lehtësisht e dallueshme se
anëtarët e Grupit të Kontaktit, nuk ishin vetëm ambasadorë dhe ekspertë të pavarur, por
njëkohësisht edhe përfaqësues të qeverive të tyre përkatëse. Asnjë prej anëtarëve të tij
nuk e kishte luksin që aktivitetin që ushtronte si anëtar i GK, ta trajtonte si prioritetin e tij
të vetëm.
Kjo varësi e dyfishtë e tyre prodhoi në terren dy pasoja të rënda. Së pari, siç evidentohet
ndjeshëm në rastin e vendosjes së sanksioneve, interesat kombëtare mund të bëjnë të
pamundur miratimin e masave adekuate për zgjidhjen e problemit. Së dyti, çështje të
tjera të brendshme apo ndërkombëtare, që mund të ishin plotësisht të shkëputura nga
fusha e interesit e GK, i tërhiqnin vëmendjen dhe absorbonin energjitë anëtarëve të këtij
Grupi. Në rastin e Kosovës, kjo pamundësi e GK për të marrë masat e duhura dhe në
kohën e duhur, u kushtoi shtrenjtë jo vetë anëtarëve të Grupit, por shqiptarëve të Kosovës
dhe ndoshta akoma më shtrenjtë, serbëve, pasi këta të fundit nuk e gëlltitën lehtë
bombardimin prej NATO-s. Kur GK më në fund mundi të përfshihej plotësisht në
çështjen e Kosovës në vjeshtë të vitit 1998, qëndrimet e shqiptarëve të Kosovës, serbëve
nga njëra anë dhe të “perëndimorëve” dhe rusëve në anën tjetër, ishin tashmë pothuajse
përtej ndonjë kompromisi të mundshëm.
Faza e tretë sipas Belami titullohet "Mosndërhyrje e sëmurë" dhe përfshin një periudhë
relativisht të gjatë kohore, 5 vjet, që nga qershori 1993 deri në Mars 1998. Gjatë kësaj
periudhe evidentohet përzënia e Misionit Verifikues të OSBE-së prej Milosheviçit dhe
heqja e Kosovës nga mandati verifikues i Grupit të Punës për Minoritet në kuadrin e
Konferencës Ndërkombëtare për ish Jugosllavinë. Kjo periudhë u dominua nga një bindje
e sëmurë e diplomacisë evropiane dhe amerikane, sipas të cilës Kosova duhej sakrifikuar
në mënyrë që Milosheviçi të garantonte marrëveshjen e Dejton-it për paqen në Bosnje.
Duke dashur që të mbanin Milosheviçin të angazhuar në procesin e paqebërjes pas luftës
167Jelena Subotic, Perceptions of Legitimacy in the Western Balkans, Burimi:
http://www.wilsoncenter.org/sites/default/files/Subotic%20Working%20Paper%20%236.pdf
54
në Bosnje, komuniteti ndërkombëtar i bëri lëshime Milosheviçit duke hequr sanksionet
ekonomike dhe duke normalizuar tregtinë ndërkombëtare me Serbinë, pavarësisht
përkeqësimit të vazhdueshëm të situatës në terren në të gjitha skajet e Kosovës. Duhet
theksuar se edhe gjatë kësaj periudhe pati disa përpjekje të komunitetit ndërkombëtar për
të "disiplinuar Serbinë", por këto përpjekje ishin të dobëta dhe që të gjitha dështuan
përballë "këmbënguljes" serbe për t’u marrë vetë me "çështjen e brendshme të Kosovës".
Komuniteti ndërkombëtar gjatë kësaj periudhe pati jo një, por disa raste, për të treguar
angazhimin e tij për zgjidhje të konfliktit të heshtur në Kosovë. Pika më kulmore, në
morinë e ngjarjeve të rëndësishme diplomatike për të adresuar çështjet e nxehta në
Ballkan, përbën Konferenca e Dejton-it, e mbajtur në 1-21 nëntor 1995, Marrëveshja
finale e të cilës u nënshkrua në Paris në 14 dhjetor 1995, duke i dhënë fund konfliktit të
armatosur në Bosnje, i cili zgjati plot tre vite e gjysmë. Kosova nuk u thirr të
përfaqësohej në këtë konferencë dhe nuk përbënte çështje diskutimi në morinë e
çështjeve të shumta që u diskutuan gjatë procesit të paqes së Dejton-it. Përveç shqetësimit
mbi stabilitetin e Bosnjës dhe sigurimit të mbështetjes së zbatimit prej presidentit serb të
asaj kohe, Milosheviç, të marrëveshjes së Dejton-it, në fillimet e konfliktit të Kosovës
përqasja e komunitetit ndërkombëtar në Kosovë u ndikua fuqimisht nga dëshira për të
shmangur pavarësinë e krahinës.168
Në reflektim të plotë të politikës së "Mosndërhyrjes së sëmurë", GK i mbledhur në nivel
ministrash të jashtëm më 24 shtator 1997 në Nju Jork, paraqiti synimet e tij për
angazhimin e ardhshëm lidhur me mosmarrëveshjen mbi statusin e Kosovës: “ne nuk e
mbështesim pavarësinë dhe ne nuk e mbështesim ruajtjen e status quo-së. Ne mbështesim
një status të zgjeruar të Kosovës në kuadër të RFJ-së. Ky status duhet për të mbrojtur
plotësisht të drejtat e popullsisë shqiptare në përputhje me standardet e OSBE-së dhe të
kartës së OKB-së. Si hap i parë për të ulur tensionet, është thelbësore që të fillojë
dialogu”.169
Fazën e katërt Belami e titullon "Debati mbi ndërhyrjen" dhe që përfshin një periudhë 8
mujore nga marsi 1998 deri në tetor 1998, gjatë të cilës komuniteti ndërkombëtar u
detyrua të "zgjohej", për arsye të domosdoshmërisë të adresimit të siturës së rëndë në
terren. Kjo periudhë karakterizohet nga një përshkallëzim i dukshëm i dhunës ndaj
popullsisë civile, si pasojë e kundërpërgjigjes ushtarake të Serbisë ndaj aktivitetit në
rritje të UÇK-së.
Ndërmjet vendeve perëndimore dhe anëtare të NATO-s, kishte të tilla që nuk do ta
miratonin këtë ndërhyrje ushtarake, pa një mandat eksplicit të KS. Lidhur me qëndrimin e
vendeve të ndryshme për ndërhyrjen ushtarake të NATO-s, mbas miratimi të rezolutës
168 Shih “Under the orders”, vepër e cituar, f. 63 169 Statement on Kosovo of the Contact Group Foreign Ministers, Burimi: http://www.ohr.int/other-
doc/contact-g/default.asp?content_id=3543
55
1199 të KS, u krijuan të ashtuquajturat tre kampe që u pagëzuan nga Daalder dhe
O’Hanlon me togfjalëshin “debati teologjik”.170
I pari ishte “kampi katolik” (Franca dhe Italia), i cili insistonte në domosdoshmërinë e një
mandati të qartë nga KS OKB-së, duke argumentuar se “ashtu si edhe mëkati, ky rregull i
shenjtë mund të shkelet vetëm në raste tepër të veçanta”.
I dyti ishte “kampi luterian”(Britania e Madhe dhe Gjermania), i cili kishte adoptuar një
përqasje të bazuar në krizën humanitare që “kishte karakter gjithëpërfshirës dhe që
kërkonte një përgjigje emergjente”.
I treti ishte kampi i përfaqësuar nga SHBA-të, “kampi agnostik”, i cili ndante mendimin
se kërkesa për një mandat të KS për ndërhyrje ishte “as e shenjtë, e as absolute”.171 Në 10
tetor 1998, Këshilli i NATO-s, mbas një debati maratonë prej 10 orësh, mori një vendim
historik, që ekzistonte baza ligjore për të avancuar me planin e kërcënimit me anën e
përdorimit të forcës, dhe në rast se do duhej, edhe me përdorimin e saj.172
Sekretari Mbrojtjes i SHBA-ve, Uilliam Kohen (William Cohen), duke komentuar për
mandatin e KS të OKB-së për ndërhyrjen e mundshme ushtarake, u shpreh “SHBA-të
nuk e ndjejnë se është i detyrueshëm. Është i dëshirueshëm, por jo i detyrueshëm”.173 Në
të njëjtën kohë, Sekretarja e Shtetit, znj. Ollbrajt, u shpreh se: Nuk është dëshira jonë të
përdorim forcën. Dëshira jonë është ta zgjidhim me rrugë diplomatike”.174
Në këtë moment konstatohet “rritja e pjekurisë politike” dhe “ndërgjegjësimi maksimal” i
BE-së për domosdoshmërinë e përfshirjes aktive të BE-së në zgjidhjen e këtij konflikti.
Komisioni Evropian miratoi një deklaratë me përmbajtjen e mëposhtme: “Presidenti
Milosheviç mban një përgjegjësi të veçantë si kreu i qeverisë së RSFJ-së në gjetjen e një
zgjidhjeje paqësore për çështjen e Kosovës. ... Bashkimi Evropian mbetet i gatshëm të
marrë masa të tjera kundër Beogradit, nëse autoritetet e atjeshme nuk do të ndalojnë
përdorimin e tepërt të forcës dhe nuk të do të ndërmarrin hapa në drejtim të një progresi
politik të mirëfilltë”. Për më tepër, BE-ja inkurajonte organizatat e sigurisë
ndërkombëtare që të vazhdonin përpjekjet e tyre në këtë drejtim duke konsideruar të
gjitha opsionet, përfshirë ato që mund të kërkonin autorizimin (e Këshillit të Sigurimit të
Kombeve të Bashkuara) sipas kapitullit të VII-të.175
170 Daalder, I.H and O'Hanlon , M. E., Winning Ugly: NATO's War to Save Kosovo, The Brookings
Institutions, 2000,f.45 171 Po aty 172 Po aty. 173 Craig Whitney, Conflict in the Balkans: The overview; NATO to conduct large maneuvers to warn off
Serbs, NY times, 12 qershor 1998 174 Po aty. 175Shih EU Press statement, Bruksel, 9 qershor 1998, Burimi: europa.eu/rapid/press-release_PESC-98-
56_en.pdf
56
Gjatë kësaj faze relativisht aktive të përfshirjes së komunitetit ndërkombëtar në çështjen e
Kosovës, Grupi i Kontaktit zbatoi përqasjen e një negociatori të vetëm për
ndërmjetësimin e bisedimeve me Serbinë. Gjatë gjithë 1998, ambasadori i SHBA-ve në
Maqedoni, Kristofer Hill (Christopher Hill), ishte përgjegjës për përpjekjet kryesore të
GK për Kosovën. Ky i fundit vazhdoi të mbështeste aktivitetin diplomatik të Hill-it
ndërmjet deklaratave politike deri në shpërbërjen e tij, që ndodhi për shkak të dështimit të
bisedimeve në Rambuje, të cilat për rrjedhojë sollën fillimin e fushatës ajrore ushtarake
të NATO-s dhe tërheqjen e Rusisë prej këtij Grupi.
Gjatë kësaj periudhe, siç është shprehur edhe më sipër, SHBA-të ishin të lëkundura rreth
trajtës së aksionit ndërkombëtar në Kosovë. Shqetësimet ruse rreth zgjerimit të NATO-s
dhe presioni i opinionit të brendshëm publik, i bënë ata që të refuzojnë përdorimin e
forcës.176 Po kështu, për shkak të procesit ligjor kundër presidentit Klinton (çështja
Levinski), administrata e SHBA duhej gjithashtu të ishte shumë e kujdesshme në
përcaktimin e politikës së saj ndaj Kosovës, ashtu siç bënë gjermanët, sepse çdo dështim
në këtë drejtim mund të lëkundte mbështetjen e Partisë së Gjelbër në koalicion qeveritar,
e cila në thelb të programit të saj kishte lëvizjen pacifiste dhe në parim ishte kundër çdo
ndërhyrjeje ushtarake.
Padyshim pozicionet më të moderuara të miratuara prej serbëve dhe shqiptarëve të
Kosovës, për sa i përket çështjes së Kosovës, ishin nga njëra anë kthimi në autonominë e
vitit 1974, dhe nga ana tjetër një ri-federalizim i RFJ-së. Në shikim të parë, hendeku
midis këtyre dy pozicioneve dukej i kapërcyeshëm. Por një shqyrtim më i vëmendshëm i
këtyre dy pozicioneve nxjerr në pah se referencat e palëve në konflikt ishin krejtësisht të
ndryshme: autonomia i referohej Republikës së Serbisë - një Kosovë autonome do të
ishte sipas hierarkisë ende në vartësi të qeverisë së Republikës së Serbisë. Ri-federalizimi
i referohej RSFJ-së - një Republikë e Kosovës brenda federatës do të ishte sipas
hierarkisë në të njëjtin nivel si Republikat e Serbisë dhe Malit të Zi (dhe ndoshta si
Republikat e Vojvodinës dhe Sanxhakut). Por vënia në një pozitë të barabartë me
Prishtinën ishte e papranueshme për Beogradin, ashtu si dhe të mbeturit nën dominimin e
Beogradit ishte opsion i papranueshëm për Prishtinën.
Kështu që çështja e statusit të ardhshëm të Kosovës dukej pa një zgjidhje në horizont.
Deri në masakrën e Reçakut, forcat e moderuara në Beograd dhe Prishtinë si dhe
organizatat ndërkombëtare dhe OJQ-të kishin zgjedhur një qasje pragmatike për ndarjen e
çështjes së statusit prej masave të menjëhershme në mënyrë që të përmirësohej situata në
terren dhe të punohej për arritjen e një marrëveshjeje afatmesme të përkohshme.
Kuptohet se një qasje e tillë ishte e imponuar nga situata e tensionuar në terren, me qëllim
parandalimin e përshkallëzimit e mëtejshëm dhe shpërthimin e konfliktit të dhunshëm në
një shkallë më të gjerë.
176 Shih Arbatova, vepër e cituar
57
Masakrat ndaj popullsisë civile dhe përdorimi i tepruar i forcës nga ana e policisë kundër
demonstruesve, treguan se Milosheviçi e kishte projektuar politikën e tij ndaj Kosovës
vetëm për qëllim të ruajtjes së pushtetit të tij personal. Ai vazhdonte të injoronte
reagimet negative të bashkësisë ndërkombëtare, ndërkohë duke qenë i kritikuar ashpër
për muaj me radhë nga ana e nacionalistëve serb, që ai ishte treguar tepër i dobët në
adresimin e çështjeve të Kosovës, si dhe për lëshimet me vlerë të konsiderueshme ndaj
SHBA-ve në bisedimet e 23 shkurtit 1998, Milosheviçi kuptoi se kishte ardhur me të
vërtet koha e duhur për t’i treguar gjithë botës se kush ishte “i zoti i shtëpisë”.
Milosheviçi mendoi se efekti i këtyre ngjarjeve do të ishte i tillë: publiku serb, duke
përfshirë pjesën më të madhe të opozitës demokratike- do ta duartrokisnin, shqiptarët- do
të tmerroheshin dhe bashkësia ndërkombëtare- përsëri do të mbetej “thellësisht e
shqetësuar”, dhe asgjë më shumë. Por mesazhi që Milosheviçi i dha në të vërtetë
“perëndimit" ishte se Kosova nuk përbënte më një çështje e brendshme e Serbisë, por një
çështje personale e vetë Milosheviçit. Pra, vetë Milosheviçi ishte çelësi për zgjidhjen e
problemin të Kosovës.
Përsëritja e mendimit stereotip të bashkësisë ndërkombëtare se çdo zgjidhje e problemit
të Kosovës ishte e përfytyrueshme vetëm brenda kufijve të RSFJ – madje edhe brenda
Serbisë- demonstronte një mbështetje indirekte për interpretimin e konfliktit sipas
Milosheviçit, si një ‘çështje e brendshme’. Për më tepër, duke përjashtuar a priori
opsionin e pavarësisë për Kosovën dhe duke përkrahur etiketimin e Milosheviçit për
rezistencën e dhunshme shqiptare ndaj politikës shtypëse të Beogradit në mënyrë
eksplicite si ‘terrorizëm", Perëndimi-kryesisht Shtetet e Bashkuara dhe Grupi i Kontaktit
- legjitimuan brutalitetin e policisë serbe dhe në këtë mënyrë i hapën rrugën masakrës së
Drenicës177 dhe fillimit të luftës së armatosur në 28 shkurt 1998.
Fazën e pestë Belami e ka titulluar “ndërhyrje e paarmatosur”, e cila shtrihet gjatë
periudhës kohore tetor 1998- janar 1999. Gjatë kësaj periudhe vërehet një fillim i
dështuar i KVM të OSBE-së, pasi marrëveshja për këtë mision u bë pa marrë mendimin e
palës shqiptare-UÇK-së, e cila e shtriu ndjeshëm aktivitetin e saj duke marrë në terren
pozicionet që më parë kontrolloheshin nga forcat paraushtarake serbe. Gjithashtu,
marrëveshja Hollbruk - Milosheviç nuk parashikonte përdorimin e forcës në rast
moszbatimi, kështu që Milosheviç i kishte duart e lira për të mos e zbatuar atë.
Kështu, gjatë kësaj periudhe të shkurtër prej 4 muajsh forcat serbe u hodhën në ofensivë
të përgjithshme kundër “grupeve terroriste”, duke organizuar 45 operacione ushtarake, të
cilat arritën kulmin e tyre në 15 janar 1999 me masakrën e Reçakut. Kjo masakër përbën
një pikë të fortë kthese në diplomacinë e përfshirjes aktive të komunitetit ndërkombëtar
në Kosovë. Këtu fillon edhe faza e gjashtë, që Belami e ka titulluar “Diplomacia
177Shih Balkans : The fire is spreading, The Economist, 7 mars 1998, f. 41
58
bindëse”, e cila shtrihet gjatë periudhës janar-mars 1999. Gjatë kësaj periudhe
komunitetit ndërkombëtar duke përdorur kërcënimin e përdorimit të forcës nga ana e
NATO-s, detyruan palët që të uleshin në bisedime për të gjetur një zgjidhje politike të
problemit.
Fazën përmbyllëse të përfshirjes së komunitetit ndërkombëtar, Belami e ka titulluar
“Luftë e kufizuar”, e cila përfshin periudhën kohore mars-qershor 1999. Gjatë kësaj faze,
si kundërpërgjigje ndaj mospranimit të serbëve të marrëveshjes së Rambujesë, NATO
filloi bombardimet ajrore ndaj objekteve ushtarake serbe në territorin e Kosovës.
Ndërkohë, gjatë gjithë kësaj periudhe të përshkallëzimit gradual të konfliktit në Kosovë,
në Këshillin e Sigurimit, Kina e Rusia, arritën të bllokonin efektivitetin e marrjes së një
roli të fortë dhe dhënien e një përgjigje energjike të Këshillit të Sigurimit ndaj konfliktit.
Një fenomen i ngjashëm u shfaq edhe në GK, ku Rusia në veçanti luajti rolin e “mistrecit
destruktiv”, ndonëse rezistenca ruse u përdor në ato kohë nga shtetet perëndimore si një
përligjje e pasivitetit të tyre.
Anëtarët e BE-së që merrnin pjesë në GK ishin vënë përballë vështirësive serioze në
krijimin e një lidhjeje efikase midis Rusisë dhe SHBA-ve me anëtarët e tjerë të GK. Kjo
gjë e bënte aktiviteti e këtij organi në kufijtë e minimumit dhe çështja e përdorimit të
forcës vazhdonte të ishte problematike. Unitetit i GK u sigurua vetëm për aq kohë sa
SHBA-të ishin të lëkundura për të ndërmarrë veprime ushtarake. Politika e re dhe më
agresive të SHBA nga mesi i janarit 1999 ishte krejtësisht në kundërshtim me qëndrimin
e Rusisë për çështjen e Kosovës. Pikërisht, ishin vendet e BE-së, anëtare të GK, të
detyruara për të sjellë të dy palët së bashku në tavolinën e diskutimeve.
Pavarësisht nga problemet e brendshme, anëtarët evropian të GK arritën t’i krijonin botës
së jashtme imazhin e një fronti të bashkuar, gjë e cila ishte e tepër e rëndësishme për të
angazhuar BE dhe NATO. Problemi më serioz i jashtëm për anëtarët evropianë të Grupit
të Kontaktit, mbeteshin marrëdhëniet e tij me pjesën tjetër të vendeve të BE. Edhe pse
“legjitimiteti informal” i GK ishte shumë më i gjerë në vitin 1999, në krahasim me vitin
1994 kur ai u themelua, anëtarët e Grupit të Kontaktit ende ishin të ndjeshëm ndaj
qëndrimeve të partnerëve të tyre të BE-së. Kishte ende vende të tilla si Greqia, Spanja
dhe Holanda, etj., të cilët në mënyrë aktive kundërshtonin idenë e GK, kryesisht dhe për
të vetmen arsye kryesore për shkak se ata nuk ishin anëtarë të GK.178
Në një përpjekje për të adresuar këto dy shqetësime: legjitimiteti nga njëra anë dhe rritja
e transparencës në dhënien e informacionit, nga ana tjetër, disa vende evropiane bën
thirrje për një institucionalizim të mëtejshëm të Grupit të Kontaktit. Ideja për ta
178Christoph Schwegmann, The Contact Group and its impact on the European institutional structure,
Occasional Papers 16, Institute For Security Studies-Western European Union, June 2000, p. 20-21
59
transformuar Grupin e Kontaktit në një mekanizëm më të fortë e të ngjashëm me atë të
OSBE-së, apo në një “Këshill të Sigurimit Evropian” brenda kuadrit të BE-së kishte
filluar të qarkullonte. Por, çështja e të fituarit “më shumë legjitimitet” në shkëmbim të
dhënies të më shumë informacioni drejt jo anëtarëve të GK, ishte diçka që GK kërkonte
ta shmangte me çdo kusht. Institucionalizimi i mëtejshëm do të kishte rrezikuar
fleksibilitetin e paçmuar të GK, prandaj kjo ide kurrë nuk u bë një çështje e vërtetë që nga
momenti kur u kundërshtua nga rusët dhe amerikanët.179
Në periudhën maj- tetor 1998, me dijeninë dhe mbështetjen e GK, në sfondin e
bisedimeve të Rambujesë u zhvilluan dy procese të rëndësishme diplomatike. Këto ishin i
të ashtuquajturit 'Procesi Hill "- i udhëhequr nga Kristofer Hill dhe “Negociatat
Hollbruk”- të udhëhequra nga Riçard Hollbruk dhe që sollën si rezultat në tetor 1998
marrëveshjen “Hollbruk-Milosheviç”.
Në dritën e ultimatumit të NATO-s, urdhrit të aktivizimit-ACTORD, z. Hollbruk, i cili në
këtë kohë po negocionte jo vetëm për SHBA, por edhe në emër të Grupit të Kontaktit,
arriti një progres të momentit në bisedimet me presidentin Milosheviç. SHBA-të dhe BE,
apeluan në ndërprerjen e represionit serb dhe në këtë mënyrë u nënshkrua edhe
marrëveshja Milosheviç-Hollbruk, më 13 tetor të vitit 1998 në Beograd, e përbërë prej 11
pikave dhe kishte mbështetje të plotë të NATO-s dhe të Grupit të Kontaktit, përfshirë
edhe Rusinë. Për shumë arsye kjo konsiderohet si një arritje shumë e madhe. Sipas kësaj
marrëveshjeje, hapësira ajrore e Kosovës do të kontrollohej nga NATO. Si kurrë
ndonjëherë në Kosovë do të veprojnë 2.000 vëzhgues të OSBE-së. Do të kthehen
refugjatët shqiptar, si dhe do të fillonte procesi politik për zgjidhjen e problemit.180
Gjatë vjeshtës 1998, shpresa e vetme për të shmangur përdorimin e forcës qëndronte në
disa përpjekje të Grupit të Kontaktit për të kërkuar një zgjidhje politike në bazë të
marrëveshjes midis Hollbruk dhe Milosheviçit. Ky proces u udhëhoq nga ambasadori
amerikan në Maqedoni, Kristofer Hill, i cili kishte kohë në krye të përpjekjeve
diplomatike amerikane, para se Hollbruk të ndërhynte në negociata. Plani Hill i
shmangej përcaktimit të statusit ligjor të Kosovës, por në vend të kësaj, ky plan
përcaktonte autoritet publike në nivele të ndryshme të qeverisjes. Autoriteti kryesor u
ishte atribuuar komunat lokale të Kosovës, ndërkohë që një nivel i dytë i autoritetit
parashikohej të ushtrohej nga ana e bashkësive kombëtare, të cilët do të realizonin të
drejta të veçanta dhe shtesë përmes institucioneve të tyre. Rajoni i Kosovës vetë do të
kishte një Kuvend dhe një kryetar të zgjedhur drejtpërsëdrejti nga populli, cili do të
drejtonte një qeveri.
Në rast të pranimit, marrëveshja do t'i nënshtrohej një vlerësimi të plotë pas një periudhe
prej tre vjetësh dhe duhet të mbetej e hapur për përmirësime në rast të pëlqimit të të dy
179Po aty 180Vukaj, vepër e cituar, f. 193
60
palëve. Megjithatë, projekt- plani Hill dhe versionet e tij të shumta të rishikuara, u
hodhën poshtë nga qeveria e RSFJ-së. Të dy proceset: Hill dhe Hollbruk, u zhvilluan në
një shkallë të konsiderueshme në mënyrë të pavarur nga vetë negociatorët, ndërsa Grupi i
Kontaktit duke luajtur një rol mbikëqyrës dhe konsultativ, legjitimoi përpjekjet e të dy
negociatorëve. Ndërsa Hollbruk u përqendrua kryesisht në arritjen e një marrëveshje të
armëpushimit me Milosheviçin.181
Pavarësisht të metave që kishte plani Hill, ky propozim do të kishte pasur një shans për
t’u pranuar. Shqiptarët e Kosovës e mbështetën propozimin, megjithëse pa dëshirë.
Megjithatë, pavarësisht sinjaleve të mëparshme pozitive nga Serbia, plani u refuzua më 2
nëntor 1998 për shkak se ndryshimet e propozuara shtesë nga Serbia për planin nuk ishin
reflektuar. Pikërisht ky moment përbën dhe shansin e fundit të Grupit të Kontaktit për një
zgjidhje paqësore të krizës.
Rishikimi i tretë dhe i fundit i planit Hill u prezantua më 2 dhjetor 1998, por këtë herë
propozimi i ri u hodh poshtë menjëherë nga të dyja palët. Për shkak të zhvillimeve në
terren dhe fuqizimit të mëtejshëm të UÇK, në këtë moment palët nuk kishin më ndonjë
një interes të mirëqenë për një zgjidhje paqësore të ndërmjetësuar.
Më 15 tetor 1998, marrëveshja u pranua zyrtarisht nga Grupi i Kontaktit, i cili ra dakord
për të iniciuar një rezolutë të KS të OKB për ta mbështetur atë. Elementet më të
rëndësishme të marrëveshjes ishin:
• Presidenti Milosheviç ra dakord për respektim të plotë të Rezolutës 1199, gjë që
do të verifikohej nga ajri nëpërmjet avionëve të NATO-s;
• Në Kosovë do të vendosej një Mision Verifikimi i OSBE-së me rreth 2,000
persona të paarmatosur, të cilët do të gëzonin kompetenca të konsiderueshme dhe
mund të lëviznin lirshëm dhe vepronin kudo brenda Kosovës;
• U ra dakord për të arritur një marrëveshje politike me shqiptarët e Kosovës që të
përfshinte, ndër të tjera pikat e mëposhtme: vetëqeverisje të gjerë në Kosovë,
zgjedhje për një Kuvend të Kosovës që do të mbikëqyreshin nga OSBE-ja.182
Megjithatë, kjo marrëveshje u prit me skepticizëm nga komuniteti ndërkombëtar, përshi
këtu edhe vetë Grupin e Kontaktit, pasi Milosheviçi e kishte provuar tashmë disa herë,
në rastin e Bosnjës për shembull, se ai nuk ishte aspak i “shqetësuar” nga prania e
monitoruesve ndërkombëtare të pa ose të armatosur lehtë. Megjithatë, marrëveshja u
konsiderua si një mundësi e fundit për qeverinë serbe për të shmangur sulmet ajrore të
NATO-s.
181 Marc Weller, The crisis in Kosovo 1989-1999, 1999, f. 347-350 182 Daalder, I.H and O'Hanlon , M. E., Vepër e cituar, f.49-54
61
Si kundërpërgjigje e drejtpërdrejtë ndaj dhunës serbe, lindi edhe reagimi i organizuar dhe
i armatosur i kosovarëve në formën e krijimit të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK), e
cila e shpalli ekzistencën e saj publikisht në fund të vitit 1997. Anëtarë të UÇK-së u bënë
shumë të rinj të papunë, të cilët të indinjuar nga situata e rëndë ekonomike dhe sociale e
Kosovës, ishin të gatshëm të sakrifikonin dhe jetën duke luftuar për pavarësinë e
Kosovës.
Dalja e UÇK-së në skenë u shfrytëzua nga shteti serb për të rritur e përshkallëzuar
dhunën, duke mbjellë e ashpërsuar më tej urrejtjen e popullsisë. Regjimi shtypës i
Beogradit ia lejoi vetes të shkelte me forcë çdo gjë, ligjet, rregullat e jetës, të drejtat dhe
liritë e njeriut, për më tepër me veprime sistematike e të planifikuara mirë. Në mars 1998
vërehet një përshkallëzim i veprimtarisë ushtarake të forcave paramilitare serbe, e
dokumentuar kjo në ngjarjet e konfliktit të armatosur të Prekazit, në zonën e Drenicës.
Është masakra e parë, që denoncohet në opinionin ndërkombëtar me tërë përmasat
tronditëse të tij. Kjo masakër do të pasonte me masakrën e Reçakut në 15 janar 1999, ku
u vranë barbarisht 45 kosovarë, burra, gra e fëmijë. Në fund të janarit 1999, forcat
jugosllave nën pretekstin e fillimit "të stërvitjeve dimërore" filluan goditjet me artileri
dhe shpërnguljen me dhunë të qytetarëve drejt kufijve jugorë. Filloi taktika e djegies dhe
shkatërrimit të shtëpive të civilëve, nën pretekstin e goditjes së bazave luftarake dhe
mbështetëse të UÇK-së.
UÇK-ja u bë faktor vendimtar në nxitjen dhe angazhimin e faktorit politik ndërkombëtar
në zgjidhjen e krizës ballkanike të shkaktuar nga regjimi i Beogradit në Kosovë. Ajo lindi
si një lëvizje e armatosur me rrënjë të thella në popull dhe në pranverën e viteve 81, si
dhe u fuqizua në kushtet e një represioni të paparë policor e ushtarak. UÇK sfidoi
autoritetin ushtarak të Beogradit dhe arriti të fitonte simpatinë e vendeve përparimtare
demokratike të botës.
Vlerat e saj janë vlera të karakterit shumëdimensional për mënyrën se si u krijua, u
fuqizua dhe e realizoi misionin e saj. Lufta e drejtë dhe e vendosur e UÇK-së i dha asaj
legjitimitetin ndërkombëtar, duke e bërë faktor vendimmarrës, dhe si lëvizje
ndërkombëtarisht të pranuar.183 Pa UÇK-në, Kosova do të vazhdonte ende të vërtitej në
vorbullën e diplomacisë boshe, të një diplomacie joefektive, që do të kënaqej me
deklarata dhe jo me veprime konkrete diplomatike që synon zgjidhjen reale afatgjate të
çështjes së Kosovës.184
Në fillimet e aktivitetit të saj UÇK-ja u cilësua si “bandë terroriste”, si lëvizje “marksiste-
leniniste”, si “ekstremiste nacionaliste” prej forcave, qarqeve e segmenteve të ndryshme
të politikës serbe. Vlen të përmendet këtu deklarata e të dërguarit të posaçëm të SHBA-
ve në Ballkan, z. Gelbard, i cili u shpreh në 23 shkurt 1998 se UÇK ishte një grup
183Edita Tahiri, Konferenca e Rambujes: Procesi negociator dhe dokumentet, Dukagjini, Pejë, 2001; f.23 184 Milo, Vepër e cituar 2009(a), f.116
62
terrorist.185 Në maj të vitit 1998 Ambasadori i SHBA-ve në Maqedoni, Kristofer Hill, u
ngarkua nga Sekretarja e Shtetit, znj. Ollbrajt, për të marrë një rol shtesë si i dërguar i
përhershëm mbi krizën në Kosovë. Ndër të tjera, z. Hill u porosit për të pasur kontakte të
fshehta me përfaqësues të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK).
Vlen të përmendet se z. Hill në librin e vet kushtuar ngjarjeve në Kosovë, shkruan për një
rivalitet të zhvilluar mes tij dhe Riçard Hollbrukky i fundit u ngarkua për të ndihmuar në
këtë proces, nga njëra anë, dhe Robert Gelbard, I dërguari i SHBA për Kosovën nga ana
tjetër. Gelbardi fillimisht e shpalli UÇK-në një organizatë terroriste, vetëm e vetëm për
t'u takuar me përfaqësues të saj në Gjenevë menjëherë pas kësaj deklarate. Por, ky takim
në Gjenevë i kushtoi shtrenjtë z. Gelbard, pasi ky veprim i mbylli të gjitha dyert për të në
Beograd.186
Gjatë gjithë ofensivës serbe e jugosllave, komuniteti ndërkombëtar dënoi abuzimet
qeveritare, por nuk bëri asgjë për të penguar vazhdimin e ofensivës. Pasiviteti i
perëndimit la përshtypjen se po toleronte sulmet ndaj civilëve, dhe mund të jetë
interpretuar nga Milosheviçi si një dritë jeshile për të vazhduar. Avokatët e pasivitetit në
perëndim supozonin që ofensiva mund t’i çonte shqiptarët e Kosovës në tryezën e
negociatave. Një zyrtar i perëndimit u citua nga shtypi të thoshte se “ka një pikëpamje të
përgjithshme, sipas së cilës kryengritësit e UÇK-së po maten me hijen e mëngjesit e janë
fryrë ca si shumë, e për këtë arsye u duhen thyer hundët përpara negociatave.”187
Ndërsa Sekretari i Mbrojtjes i SHBA-ve, z. William Cohen, deklaroi se NATO “nuk është
se nuk i shihte” trupat serbe e jugosllave që sulmonin civilë e përdornin forcë në mënyrë
jo proporcionale, por NATO nuk donte të hidhej në aksione, të cilat “mund të
interpretoheshin si mbështetje në terren, qoftë morale, qoftë ushtarake, ndaj atyre që
kërkonin pavarësinë”, e me këtë nënkuptonte UÇK-në.188
Me kalimin e kohës, UÇK-ja ia doli të krijonte fizionominë e vet si një aktor i
rëndësishëm jo vetëm ushtarak, por edhe politik dhe negociator, duke merituar kështu një
vend në negociatat e Rambujesë dhe notat superiore të komunitetit ndërkombëtar.
Amerikanët të parët e kuptuan se UÇK-ja është tani një faktor dhe realitet i pa
injorueshëm në terren dhe se Rugova nuk mund të ushtronte ndikim mbi UÇK.
Amerikanët u vunë në kontakt të drejtpërdrejtë me përfaqësues dhe luftëtarë të UÇK,
duke sinjalizuar kështu dëshirën e tyre për përfshirjen e këtij faktori në bisedimet për
185Raport i Senatit të SHBA-ve, Burimi: http://fas.org/irp/world/para/docs/fr033199.htm 186Shih Christopher Hill's memoirs: the burning of the Embassy in Skopje, Burimi:
http://www.mia.mk/en/Inside/RenderSingleNews/326/132355863 187Reuters, 29 korrik 1998 188 Shih “Under the orders”, f. 56
63
zgjidhjen e situatës. Kjo manovër e SHBA-ve i gjeti në befasi evropianët dhe ata reaguan
jo pa nervozizëm.189
189Milo, vepër e cituar, 2009(a), f.74
64
3. KAPITULLI III- KOSOVA GJATË VITIT VENDIMTAR-
1999
3.1. Rambuje
Konferenca e Rambujesë përbën një ngjarje të shënuar në historinë e kombit shqiptar,
pasi ajo iu dedikua tërësisht çështjes së Kosovës. Në Rambuje dhe kudo përreth saj ishin
prezentë shqiptarët nga të gjitha trojet, duke përfshirë këtu drejtuesit e atëhershëm të lartë
të shtetit shqiptar, të politikës e të diplomacisë shqiptare, studiues të kulturës dhe
shkencave humanitare, si dhe veprimtarë të shquar nga e gjithë diaspora. Të gjithë
shqiptarët kishin ardhur për të mbështetur Delegacionin, për të inkurajuar atë të arrinte
një Marrëveshje dhe që të shfrytëzohej në maksimum ky shans historik që u ofrohej
shqiptarëve pas afro 85 vitesh dhe, më e rëndësishmja, të mos humbej mbështetja
ndërkombëtare në këtë moment kritik për Kosovën dhe çështjen shqiptare.
Konferenca në Rambuje erdhi si një kundërpërgjigje e represionit serb në rritje.
Masakrimi i 45 civilëve më 15 janar 1999 në Reçak nga forcat e sigurimit serb, tronditi
tërë opinionin ndërkombëtar. Ky veprim i kalonte përmasat e krimeve të luftës dhe të
krimeve kundër njerëzimit. Megjithëse sulmi ishte sipas disa gjasave i provokuar nga një
pusi e UÇK-së tri ditë më parë, gjatë së cilës u vranë tre policë serbë, forcat qeveritare u
përgjigjën duke qëlluar mbi civilë, duke torturuar të arrestuar dhe duke kryer ekzekutime
në masë.190 Është e rëndësishme të theksohet se masakra në Reçak, jo vetëm që u mirë-
dokumentua nga misioni i OSBE-së, por edhe u denoncua në kohë reale nga vetë kreu i
këtij misioni, diplomati amerikan z. Ulliam Uoker. Në mohim të kësaj masakre, qeveria
jugosllave u shpreh se viktimat ishin luftëtarë të UÇK- së të vrarë në luftime me njëri
tjetrin dhe kërcënuan se do ta largonin Uoker-in – të etiketuar si “një përfaqësues dhe
patron i separatizmit dhe i terrorizmit.”191
Më 18 janar 1999, kryeprokurores të Gjykatës për Krimet e Luftës, znj. Luiz Arbur
(Louise Arbour) iu mohua hyrja në Kosovë, ndërsa ajo kishte planifikuar të hetonte mbi
ngjarjen e Reçakut. Masakra e Reçakut provokoi një indinjatë të madhe në publikun
perëndimor dhe qeveritë perëndimore filluan të konsultoheshin mbi rrugët e mbështetjes
së diplomacisë me forcën. NATO rriti kërcënimet e saj për veprime luftarake, nëse
sulmet mbi civilë nuk do të reshtnin.
Duke pasur parasysh mësimet e rënda nga masakrat në Bosnje, si dhe duke marrë shkas
nga ngjarja e rëndë në Reçak, fuqitë perëndimore më në fund u ndërgjegjësuan
190Shih Raportin e Human Rights Watch, Krim lufte i qeverisë jugosllave në Reçak, Janar 1999. 191Shih “Under the orders”, f. 57, si dhe Deklaratë e Presidentit serb, Milan Milutinoviç, Borba, 18 janar
1999
65
mjaftueshëm për domosdoshmërinë e zgjidhjes së çështjes kosovare dhe vendosën që të
angazhohen në bisedimet e paqes midis Kosovës dhe Serbisë. Më 29 janar 1999 Grupi i
Kontaktit, i mbledhur në Londër, doli me deklaratën historike për mbajtjen e Konferencës
në Rambuje dhe miratoi 10 parimet e pa negociueshme, mbi të cilat duhej të ndërtohej
Marrëveshja Kalimtare për Kosovën. Pranimi i dokumentit të 10 parimeve të pa
negociueshme nga palët negociatore, ishte parakusht për pjesëmarrje në Konferencën e
Rambujesë dhe këto parime ishin:
1. Domosdoshmëria e ndërprerjes së menjëhershme të dhunës dhe respektimi i
armëpushimit;
2. Zgjidhja paqësore përmes dialogut;
3. Marrëveshja kalimtare: një mekanizëm për zgjidhjen përfundimtare pas
periudhës kalimtare trevjeçare;
4. Mos ndryshimi i njëanshëm i statusit kalimtar;
5. Integriteti territorial i RSFJ-së dhe i vendeve fqinje;
6. Mbrojtja e të drejtave të pjesëtarëve të të gjitha komuniteteve kombëtare
(ruajtja e identitetit, gjuhës dhe arsimit: mbrojtja e veçantë e institucioneve të tyre
të besimit);
7. Zgjedhje të lira dhe të ndershme në Kosovë nën mbikëqyrjen e OSBE-së;
8. Asnjë palë nuk do të ndjekë penalisht dikë për krime që lidhen me konfliktin e
Kosovës (përveç: krimeve kundër njerëzimit, krimeve të luftës, dhe shkeljeve të
tjera serioze të së drejtës ndërkombëtare);
9. Amnistia dhe lirimi i të burgosurve politikë;
10. Pjesëmarrja ndërkombëtare dhe bashkëpunimi i plotë i të gjitha palëve në
zbatimin e marrëveshjes.192
Fryma e Deklaratës së mësipërme të Grupit të Kontaktit, ishte gati në formën e një
ultimatumi për të gjetur një zgjidhje e për të negociuar para pranverës.193 Ndërkohë, vlen
të theksohet se një ditë me vonë, për të mbështetur këtë vendim politik të Grupit të
Kontaktit, në 30 janar 1999, Këshilli i NATO-s e ripërtëriu vendimin e marrë në tetorin e
vitit të kaluar (urdhrin e aktivizimit- shënim i autorit), duke vendosur kështu kornizë
diplomatike për Konferencën.194
Në Prishtinë e pritën mjaft mirë këtë iniciativë të Grupit të Kontaktit, pasi Kosova në
192 Edita Tahiri, vepër e cituar, f. 54-56 193 Paskal Milo, vepër e cituar, 2009(a), 138 194 Joschka Fischer, Vitet kuq-gjelbër, Koha, Prishtinë; 2008, f.131
66
Rambuje do të thoshte Kosova në Perëndim, e Kosova në Perëndim do të thoshte Kosova
jashtë Jugosllavisë.195 Ndërsa Tirana zyrtare, kishte kërkuar nga z. Fushe, këshilltar i
posaçëm i Ministrit të Jashtëm francez, z. Vedrin, dhe i ngarkuar për Kosovën, që
Shqipërisë t’i jepej statusi i vëzhguesit në këtë konferencë, gjë që nuk u pranua. Si
arsyetim këshilltari Fushe do të deklarojë se nuk do të ketë vëzhgues të tjerë nga
Ballkani, dhe se në Rambuje nuk do të ketë konferencë ndërkombëtare si ajo e Parisit për
Bosnjën.196
Natyrshëm në Beograd, deklarata e Grupit të Kontaktit nuk u prit mirë. Beogradi nën
trysninë e kërcënimeve të NATO-s, pranoi me hezitim të merrte pjesë në Konferencën
Ndërkombëtare për Kosovën në Rambuje, edhe pse deri atëherë çështjen e Kosovës e
quante ende çështje të brendshme të Serbisë. Delegacioni serb kryesohej nga Ratko
Markovic, Zv/Kryeministër i qeverisë së Serbisë, më pas kryesimin e delegacionit e mori
përsipër Presidenti i Serbisë, Milan Milutinoviç. “Delegacioni serb përbëhej nga 13
persona, shumica nga Kosova, përfaqësues të minoriteteve të qena e të paqena, përfshirë
edhe dy kryetarë shqiptarë të partive të shpikura197. Ky ishte synim i dëshpëruar për të
dëshmuar ‘tolerancën multietnike’ të Serbisë. Përveç dy shqiptarëve të ‘ndershëm’ (term
i shpikur në vitet e ’80) aty kishte futur edhe një boshnjak, një goran, dy turq, një rom,
madje edhe një ‘egjiptas’ zbulim ky i ri i regjimit serb.”198
Diplomatët kryesorë në bisedimet në Rambuje ishin ministrat e jashtëm Iber Vedrin
(Hubert Vedrin-Francë), Robin Kuk (Robin Cook-Britania e Madhe), Medlin Ollbrajt
(Madellene Albright-SHBA), Igor Ivanov (Игорь Иванов-Rusi), Joshka Fisher (Joschka
Fischer- Gjermani) dhe Lamberto Dini (Itali). Të gjithë ministrat e jashtëm, si dhe treshja
e ndërmjetësuesve Volfgang Petriç (Wolfgang Petrich), përfaqësues i BE-së, Kristofer
Hill (Christopher Hill), përfaqësues i SHBA dhe Boris Majorski (Борис Майорскнй),
përfaqësues i Rusisë, u mbështetën nga ekipet e vogla të diplomatëve dhe ekspertëve,
ndërsa ambasadori Riçard Hollbruk (Richard Holbrooke i SHBA) zgjodhi për të mbajtur
një profil të ulët, pas dështimit të marrëveshjes Hollbruk-Milosheviç.
Me qëllim të ndërprerjes së luftës, dhe për të vazhduar zgjedhje diplomatike, bashkësia
ndërkombëtare, e në veçanti SHBA-të, bënë përpjekje maksimale për ta kompozuar sa më
mirë delegacionin negociator të Kosovës. Thirrja e bashkësisë ndërkombëtare që Kosova
të flasë me një zë të vetëm, kishte në thelb përfaqësimin e të gjithë faktorëve kryesorë
politikë, përfshi këtu UÇK-në në të gjitha tryezat e bisedimeve. Delegacioni kosovar
kishte vështirësi për të përcaktuar përbërjen e tij. Komuniteti ndërkombëtar e kishte bërë
të qartë që dëshironte një delegacion negociator me bazë të gjerë, ndërkohë LDK-ja
përpiqej ta pengonte këtë gjë. Ishte e pritshme që LDK-ja e udhëhequr prej Dr. Rugovës
195Akademia e Shkencave, Kosova në Vështrim Enciklopedik, Toena Tiranë; 1999, f. 140 196 Milo, vepër e cituar ,2013, f.141 197 Po aty, f.142 198Shala Blerim, Vitet e Kosovës 1998-1999, Gama, Prishtinë; 2001, f.221
67
të pretendonte kryesimin e delegacionit kosovar në Rambuje. Kjo pritshmëri bazohej në
faktin se LDK-ja pretendonte “legjitimitetin qeverisës”, pasi kishte fituar dy here
zgjedhjet me shumicë absolute. Në të njëjtën kohë, ishte e dukshme që LDK-ja kishte
filluar të braktisej nga përkrahësit e saj për shkak të zhgënjimit nga mossuksesi i fushatës
së saj të rezistencës paqësore.
Blerim Shala, një nga anëtarët e delegacionit në Rambuje, në librin e vet shkruan: “Tre
ditët e mbetura deri në nisjen e konferencës së Rambujesë u mbushën me spekulime dhe
thashetheme për përbërjen e vërtetë të delegacionit të Kosovës. Tashmë diheshin emrat e
përfaqësuesve të UÇK-së, por pështjellimet më të mëdha ishin të lidhura me LDK-në, e
cila me çdo kusht dëshironte të kishte më së shumti pjesëmarrës në delegacionin tonë.
Megjithatë, Dr. Rugova vendosi që veç katër emrave të njohur që më parë, pra përveç tij,
F.Aganit, E.Tahirit dhe B. Bukoshit, të shtonte vetëm edhe emrin e akademik Idriz Ajetit, i
cili ishte kryetar i Kuvendit të Kosovës të dalë nga zgjedhjet e 22 marsit e të cilat, siç
dihej mirë, nuk i pranonte UÇK-ja. Inkuadrimi i Ajetit bëri që të krijohet historia për
‘institucionalistët’ në delegacionin tonë, sepse aty ishin Dr. Rugova, i cili hiqej si
‘President i Republikës së Kosovës’, Bujar Bukoshi që ishte ”Kryeministër i Republikës
së Kosovës” dhe Idriz Ajeti që vinte si ‘Kryetar i Kuvendit të Republikës së Kosovës’. Së
paku me tituj dhe funksionarë kishim republikë sa të duash në delegacionin e Kosovës.
Nga LBD, vinin Rexhep Qosja, Hydajet Hyseni, Mehmet Hajrizi dhe Bajram Kosumi,
Kryetar i Partisë Parlamentare të Kosovës. Si të pavarur, aty ishim Vetoni (Surroi) dhe
unë. U bëmë kështu 16 veta në delegacionin e Kosovës”.199
Në mbledhjen e parë të delegacionit kosovar në Rambuje, mbas bisedimeve të vështira, u
vendos që delegacioni të kryesohej nga Hashim Thaçi, përfaqësues i UÇK-së. Me këtë
gjest delegacioni kosovar jepte sinjalin e qartë për mbarë komunitetin ndërkombëtar se
UÇK ishte palë e bisedimeve, jo vetëm e barabartë, por madje me peshë kryesore në
arritjen e marrëveshjes. Gjithashtu, kryesimi i delegacionit prej UÇK përbënte gjithashtu
një kambanë alarmi për gjendjen e rëndë të popullit shqiptar të Kosovës. Në ditët e
mëvonshme delegacioni do të plotësohej me staf teknik, siç ishin ekspertët nga fusha të
ndashme (ligji, ekonomia, etj) dhe përkthyes. “Me qëllim rritjen e presionit ndaj palëve
për të arritur një marrëveshje, delegacioneve nuk do t’u lejohej dalja jashtë mureve të
kështjellës, për këtë dhe gazetat franceze delegacionet i cilësuan si ‘të burgosurit e
Kështjellës’ dhe se atyre u ishte imponuar regjimi i portave të mbyllura.’200
Delegacionin kosovar, i cili kishte ardhur për të nënshkruar një marrëveshje kalimtare, e
cila në radhë të parë do ndërpriste luftën në Kosovë, e shoqëroi gjatë gjithë Konferencës
pyetja se, çfarë do të bëhej me Kosovën pas tre vjetësh? A garantohej referendumi?201
Ata kishin ardhur në Konferencë me shpresën se forcat e NATO-s do të vendoseshin në
199 Blerim Shala, vepër e cituar, f. 218 200 Milo, vepër e cituar, 2013, f.145 201Qosja, vepër e cituar, f. 81
68
Kosovë si garantuese të paqes në qoftë se nënshkruhej marrëveshja dhe se forcat e
NATO-s, po ashtu do të vendoseshin në Kosovë në qoftë se regjimi i Milosheviçit nuk
pranon marrëveshjen dhe nuk pushon terrorin shtetëror mbi shqiptarët në Kosovë.202
Ndërkohë, edhe pse kishte pranuar të bisedonte, pala serbe vazhdonte ofensivën e saj
ushtarake në Kosovë. Gjatë gjithë zhvillimit të punimeve të konferencës, forcat serbe e
jugosllave u pozicionuan rreth kufirit të Kosovës me Serbinë, një tregues i qartë ky – i
kombinuar me këmbënguljen e delegacionit serb – se po përgatitej një ofensivë
ushtarake. Sipas OSBE-së, po bëhej “një organizim domethënës i forcave të ushtrisë
jugosllave në të gjithë Kosovën.203 Në këtë mënyrë pala serbe ushtronte presion të
dukshëm mbi rrjedhën e bisedimeve në Rambuje.
Shumë vëzhgues të procesit që u zhvillua në Rambuje besonin se Milosheviçi as që kishte
synuar ndonjëherë të nënshkruante një marrëveshje. Ai thjesht shfrytëzonte kohën për të
përforcuar më tej trupat e tij, dhe në fakt ai fitoi tri javë, për shkak të nevojës së Thaçit
për t’u konsultuar me komandantët brenda në Kosovë pas përfundimit të raundi të parë të
Konferencës. Raportimet e mediave të ndryshme, lokale dhe ndërkombëtare, ngritën më
vonë pretendimin, sipas të cilit qeveria austriake kish paralajmëruar NATO-n përpara
fillimit të bombardimeve, se po përgatitej një ofensivë në shkallë të gjerë. Pretendimi u
përsërit nga qeveria gjermane, e cila deklaroi se operacioni ushtarak me titull “Patkoi” –
një plan për të dëbuar shqiptarët nga Kosova – ishte projektuar gjashtë muaj përpara
fillimit të luftës ajrore.204
SHBA-të dhe Britania e Madhe ishin të vendosura për ta ndëshkuar Milosheviçin për
papërgjegjshmërinë e tij. Të njëjtin mendim ndanin edhe Gjermania me Francën, por kjo
e fundit ndihej të ishte disi e lëkundur. Ndërsa Italia, e cila e kishte konfliktin te dera e
shtëpisë, ishte më hezituese lidhur me sulmet ushtarake. Rusia, e cila kishte më shumë
nga të gjitha shtetet e sipërpërmendura influencë mbi Serbinë, i frikësohej humbjes së
kësaj influence dhe goditjes së prestigjit e krenarisë të saj si superfuqi ushtarake. Kjo
ndikoi së tepërmi që “diplomacia ruse në Rambuje të bënte përpjekje maksimale për të
mbrojtur sundimin e serbëve në Kosovë.”205
Në prizmin e gjithë këtij presioni të shumanshëm, bisedimet në Rambuje ishin tepër të
vështira. Në ditët e para delegacionet ishin në pozita pritëse të dokumenteve që
hartoheshin nga ndërmjetësuesit e Konferencës, të cilët duke zhvilluar takime të veçanta
me palët, përpiqeshin të ndërtonin formulime konsensuale dhe të akomodonin në
dokumentin bazë të marrëveshjes të hartuar paraprakisht në GK, qëndrimet e palëve
202Po aty, f. 86 203 Raporti i OSBE/ODHIR, Kosovo/Kosova: As seen as told,– f.27. 204Konferencë për shtyp e ministrit të Jashtëm të Gjermanisë, Fischer, 6 prill 1999, dhe Tony Paterson,
Gjermania jep detaje të planit të fshehtë, Times (Londër), 9 prill 1999. 205Vukaj, vepër e cituar, f.289
69
diametralisht të kundërta. Ditët kalonin me shpejtësi, ndërkohë marrëveshja ishte shumë
larg pranimit.
Delegacioni kosovar, dhe jo vetëm ai, ishin nën trysnisë e përhershme diplomatike të
anëtarëve të GK si dhe të vizitave të shpeshta të MPJ të vendeve të ndryshme, në mënyrë
që të gjitha propozimet t’i paraqisnin në formën e një dokumenti me shkrim, ku palët e
interesuara të bëjnë vërejtjet dhe komentet e tyre. Me kalimin e ditëve, kjo trysni për të
arritur një marrëveshje të shkruar sa vinte dhe rritej tek anëtarët e delegacionit. Për palën
kosovare ishte tepër e rëndësishme që të përfshihej në marrëveshje çështja e mbajtjes së
referendumit, pas 3 apo 5 vitesh, si dhe futja e NATO-s në Kosovë dhe garancitë e tjera
ndërkombëtare. Çështja e referendumit ishte një koncept tabu dhe në kundërshtim të plotë
të palës serbe dhe mbështetësve të tyre në grupin kontaktit, Rusisë. Ndërsa hyrja e
NATO-s ishte problem për të dy palët: për serbët sepse ndryshonte raportin e forcave në
terren dhe për shqiptarët sepse kushtëzonte marrëveshjen.206
Edhe pse kaluan dy javë nga çelja e konferencës, si dhe presionin e gjithanshëm
diplomatik dhe ushtarak që të arrihej një marrëveshje, progresi ishte shumë i ngadalshëm.
Amerikanët po përpiqeshin me të gjitha forcat që të arrihej një marrëveshje. Vetë
Presidenti Klinton ishte i angazhuar, ndërkohë Sekretarja e Shtetit Ollbrajt udhëtoi në
mënyrë urgjente në Rambuje, madje e zgjati qëndrimin e saj aty, me shpresën se do të
mund të arrihej marrëveshja. Ajo zhvilloi takime të përsëritura me të dy delegacionet, por
më tepër punoi që të bindte shqiptarët për ta pranuar marrëveshjen, që pastaj t’i vinte
serbët para përgjegjësisë së plotë.207
Në takimin e parë me palën kosovare, i cili zgjati vetëm 17 minuta, ajo shprehu shkurt
dhe prerë qëndrimin e SHBA-ve, që “për sa i përket çështjes tuaj, që ju të qeverisni
vetveten, ne jemi dakord. Unë mendoj se çështja juaj duhet të shikohet më shumë si
çështje e të drejtave të njeriut e jo si pavarësi. Në qoftë se serbët tërhiqen nga
marrëveshja, NATO do të përdorë forcën ajrore. Në qoftë se ju tërhiqeni, ju do të
humbisni mbështetjen tonë. Do të marrim masa që mos të mund të merrni ndihmë prej
tjetërkujt. Do të nxjerrim përfundimin se ju nuk jeni të interesuar për vetëqeverisje, por
për luftë dhe ndërrim kufijsh e kjo s’është në pajtim me qëndrimet e bashkësisë
ndërkombëtare. Më e mira është që të arrihet marrëveshja dhe të krijohet forca
ndërkombëtare për sigurimin e paqes në Kosovë. Mesazhi im është i qartë: ose luftoni
vetë, ose të arrini paqe e të jeni me Amerikën”.208
Kjo ardhje e beftë e znj. Ollbrajt në konferencë ishte e rëndësishme, sidomos për palën
kosovare, por fjalët e saj ishin shumë pak premtuese. Ajo “e rrëgjoi (dialektore nga
Kosova- rrënoi) çështjen e Kosovës në çështje të të drejtave të njeriut, në çështje
206 Qosja, vepër e cituar, f.249 207Milo, vepër e cituar, 2009(b), f.154 208Qosja, vepër e cituar, f.158-159
70
kulturore dhe në çështje demokratike”.209 Ndaj këtij ultimatumi të SHBA-ve, në këtë
bisedë të parë gjatë zhvillimit të Konferencës, kryetari i delegacionit kosovar, z. Thaçi,
iu përgjigj që “Kosova është në momente kthese historike: mes luftës dhe paqes. Jemi të
përcaktuar për paqe. Marrëveshja e Rambujesë, garantimi i marrëveshjes nga ana e
SHBA-së, krijimi i institucioneve demokratike dhe, në fund, deklarimi i qytetarëve të
Kosovës për statusin përfundimtar- këto janë me rëndësi”.210
Ndërkohë, znj. Ollbrajt arriti të organizojë me ndërmjetësimin e saj, një takim të
përbashkët të dy delegacioneve. Ishte hera e parë, që ndonëse ndodheshin në një
kështjellë dhe për një kohë mjaft të gjatë, delegacioni kosovar dhe ai serb të uleshin rreth
një tryeze të përbashkët bisedimesh. Në këtë takim, znj. Ollbrajt sërish me tonet e një
ultimatumi, iu kërkoi palëve që të arrinin në një marrëveshje. Ajo u shpreh: “Bisedimet
do të zgjaten edhe një javë. Jo më shumë. Mesazhi është ky: popullit të Kosovës duhet t’i
çohet marrëveshja. Në qoftë se s’arrini marrëveshjen sipas këtij plani, do të mbeteni në
një luftë të shekullit të 18! Rezultat i nënshkrimit të marrëveshjes do të ishte pjesëmarrja
e bashkësisë ndërkombëtare në zbatimin e saj menjëherë. Koha s’është me ju... po e
përsëris.. nuk ka gjë më të mirë se marrëveshja. Nuk ka asnjë ofertë më të mirë.”211
Me paraqitjen e draftit të parë “përfundimtar” të marrëveshjes së përkohshme, pala
kosovare u gjend e befasuar me modifikimet e shumta që i ishin bërë këtij dokumenti, ku
binte në sy futja e Kosovës nën sovranitetin e Federatës dhe vetë Serbisë, si dhe mungesa
e mbajtjes së referendumit. Ky projekt e bënte marrëveshjen, nga kalimtare në të
përhershme. Sipas Qoses, kosovarët mund të pajtoheshin me shumë lëshime, por “ajo pa
të cilën marrëveshja humb vlerën e saj historike ishte referendumi”.212
Natyrisht që kosovarët e shihnin zgjidhjen e problemeve të tyre tek pavarësia. Prandaj ata
domosdoshmërish kërkonin që në marrëveshje të kishte një gjuhë që lejonte legjitimitetin
për një referendum mbi statusin e Kosovës pas periudhës kalimtare tre-vjeçare të
protektoratit ndërkombëtar. Nga ana tjetër, një çështje të një rëndësie të veçantë përbente
edhe statusi i ardhshëm i UÇK-se, e cila sipas dokumentit të paraqitur do të çarmatosej
dhe shpërndahej. Shumë prej detajeve të marrëveshjes politike përcaktonin rivendosjen e
autonomisë substanciale në Kosove dhe zvogëlimin në minimum të mundësive të forcave
serbe për të shtypur kosovarët në të ardhmen.
Pjesa ushtarake e marrëveshjes ishte një kopje e përpiktë e aneksit të marrëveshjes së
Dejtonit për Bosnjën. Meqenëse vetë Milosheviçi e kishte nënshkruar më parë këtë
marrëveshje në Paris në Dhjetor 1995, ndërmjetësuesit e konferencës menduan se ai do
ta nënshkruante përsëri. Por, sidomos kur u bë e qartë se Beogradi nuk pranonte të
nënshkruante as komponentin e rëndësishëm ushtarak të marrëveshjes, përfaqësuesit e
209Po aty, f.165 210Po aty, f.159 211Po aty, f. 162-163 212 Qosja, vepër e cituar, f.240
71
UÇK-se nuk kishin se pse të nënshkruanin përfundimin e luftës së tyre dhe shkatërrimin e
UÇK-së.
Megjithatë, zhgënjimi i madh për komunitetin ndërkombëtar ishte mos pranimi i
marrëveshjes prej kosovarëve. Për sa kohë që edhe kosovarët refuzonin marrëveshjen,
kërcënimi i bombave të NATO-s mbi Milosheviçin, skenari i kërkuar nga SHBA dhe
Britania e Madhe në GK, mbetej në pikëpyetje. Ndërmjetësuesit e konferencës, si dhe
ministrat e jashtëm të vendeve të GK, zhvilluan shumë konsultime midis tyre dhe takime
të drejtpërdrejta me delegacionin kosovar. Në takimin me z. Kuk, ky i fundit është
përpjekur t’ju argumentojë anëtarëve të delegacionit kosovar se mënyra sesi është shkruar
marrëveshja flet haptazi për ndërtimin e institucioneve demokratike në Kosovë dhe se në
këtë mënyrë hapej mundësia për shprehje të vullnetit të popullit. Z. Kuk garantoi palën
kosovare se çështja e referendumit do të shqyrtohej pas tre vitesh dhe ushtroi presion
duke thënë se nuk mund të mbërrihet në marrëveshje në qoftë se fusim referendumin
sonte.213
“Ndodhemi në një situatë që pa frikë e konsideroj shumë delikate dhe shumë të
rrezikshme, por dhe historike. Jo të gjithë brezave dhe njerëzve u takojnë të kenë
momente kthesë për kombin dhe vendin gjatë jetës së tyre. Në mënyrë të dukshme ka
filluar procesi i zgjidhjes së çështjes së Kosovës, i cili do të ketë rrjedhoja shumë të
rëndësishme jo vetëm për shqiptarët dhe Shqipërinë, por për të gjithë Ballkanin”.214 Në
çastet vendimtare të Konferencës Rambujesë, Ollbrajt iu lutej kosovarëve që të pranonin
marrëveshjen, edhe pse aty nuk thuhej shprehimisht mbajtja e referendumit pas tre vitesh,
por nga ana tjetër kjo e drejtë garantohej në një letër publike të SHBA-ve. Presioni ishte i
madh për t’i thënë “Po” marrëveshjes, pasi në këtë mënyrë garantohej hyrja e NATO-s në
Kosovë dhe përfshirja e drejtpërdrejtë e SHBA-ve në zgjidhjen e kësaj çështjeje. Ollbrajt
disa herë ia ka përsëritur delegacionit kosovar se “Po domethënë prani e trupave
amerikane në tokën e Kosovës; Jo është izolim nga Amerika.”215
Në orët e fundit të mbylljes së Konferencës delegacioni kosovar ishte në dilemë të
theksuar për t‘i thënë po ose jo marrëveshjes. Për Hashim Thaçin, si kryetar i delegacionit
kosovar në Rambuje dhe një nga komandantët e UÇK-së, ishte e vështirë që të
nënshkruante një marrëveshje, në të cilën nuk njihej në mënyrë eksplicite e drejta për
referendum pas tre vitesh, dhe për më tepër të shkatërrohej UÇK-ja. Në këto momente
vendimtare, MPJ i Shqipërisë takoi dy herë delegacionin kosovar për ta nxitur që të
nënshkruante marrëveshjen, duke e cilësuar atë si më të mirën e mundshme, por pa
rezultat. Gjithashtu, delegacionit kosovar i vjen një letër nga Ismail Kadareja, i cili e
këshillonte delegacionin të pranojë marrëveshjen. “Në këtë fazë kalimtare mund të
mbetemi me kaq sa është arritur. Ky është një shans historik i madh për popullin shqiptar
213Po aty, f. 245 214Milo, vepër e cituar ,2009(b), f.184 215 Qosja, vepër e cituar, f.271
72
të Kosovës dhe madje, për gjithë kombin shqiptar. Historia shumë herë e ka treguar se jo
çdo luftë, sado heroike të jetë, e sjell një shans të tillë. Dhe shanset nuk përsëriten kaq
lehtë. Kam bindjen se këtij shansi kurrsesi nuk i duhet rënë me shkelm.” 216
Pas 17 ditësh intensive negociatash, si dhe të ushtrimit të një presion të madh ndaj të dy
palëve-me anë të kërcënimeve për bombardime të NATO-s (palës serbe) dhe etiketimin
përfundimtar të UÇK-së si organizatë terroriste nga SHBA(palës kosovare), mundësitë
për një marrëveshje dukeshin të pakta. Një orë para se të skadonte afati i përcaktuar, z.
Xhejms Rubin, Zëdhënësi i DASH, deklaroi para turmës së etur për lajme të gazetarëve
nga e gjithë bota se “paqja nuk është një ngjarje, është një proces.”217 Brenda Grupit të
Kontaktit po shfaqshin hapur shenjat e përçarjes në lidhje me përgjegjësinë e të dyja
palëve për mos nënshkrimin e marrëveshjes. Sërish, SHBA-ja, Britania, Franca dhe
Gjermania, akuzonin më tepër Beogradin, ndërsa Italia vazhdonte të bënte të dyja palët
fajtore.
Milosheviçi shpresonte se kosovarët nuk do ta nënshkruanin marrëveshjen, duke besuar
gjithashtu në shpërthimin e kundërshtive në radhët e anëtarësisë së NATO-s, për t’u mos
u vënë në jetë kërcënimi për veprim ushtarak. Gjithashtu, ai nuk besonte në seriozitetin e
Perëndimit për të përdorur edhe forcën në mbrojtje të shqiptarëve.
Rambuje u shpëtua vetëm nga një fjali e përgatitur me shumë art në momentin e fundit
nga Veton Surroi, i cili në praninë e tre ndërmjetësuesve të konferencës, nënvizoi
rëndësinë e arritjes se një « Po-je » të bashkuar dhe propozoi një formule të vështirë me
të cilën do të binin dakord të gjithë : “Delegacioni i Kosovës me konsensus deklaron se ai
mund ta nënshkruajë Marrëveshjen pas dy javësh, pas konsultimeve me popullin e
Kosovës dhe institucionet politike dhe ushtarake”. Anëtarët e delegacionit kosovar
pranuan në heshtje duke shpresuar se kjo formulë mund të funksiononte.218
Në 23 shkurt, delegacioni i shqiptarëve të Kosovës, përfshirë Thaçin, e pranuan
marrëveshjen në parim. U kthyen në shtëpi për ta miratuar me njerëzit e tyre,219 pasi ishte
i nevojshëm miratimi i komandantëve rajonalë të UÇK-së. Me anën e këtij gjesti, Thaçi
dëshmoi se UÇK-ja, jo vetëm që ishte një organizatë me struktura të formuara, por edhe
si një organizatë me natyrë të decentralizuar. Kjo i dha frymëmarrje dhe kohë
delegacionit shqiptar, e kryesisht Hashim Thaçit e drejtuesve të tjerë të UÇK-së që të
ktheheshin në Kosovë, të bisedonin me komandantët e njerëzit e terrenit dhe pastaj të
merrnin një vendim të pjekur mirë.220
216 Po aty, f. 315-316 217 Anthony Borden, Rambouillet and Aftermath: Still Practising the Process of Peace, IPWR, Burimi:
https://iwpr.net/global-voices/rambouillet-and-aftermath-still-practising 218 Qosja, vepër e cituar, f. 321 219 Klinton Bill, Jeta Ime, Dudaj, Tiranë; 2005, f.713 220 Milo, vepër e cituar, 2009(b,) f. 164
73
Konferenca i ndërpreu punimet për t’i rifilluar në 15 mars 1999 në Paris, ku do të
nënshkruhej përfundimisht akti i Rambujesë. Ndërsa Thaçi u kthye në Kosovë për të
marrë “po”-në e komandantëve të UÇK-së për marrëveshjen, treshja e ndërmjetësuesve të
Rambujesë, zhvilluan bisedime intensive me palën serbe, për ta detyruar këtë të fundit që
të nënshkruante marrëveshjen. Por ata kuptuan se ishin gabuar. Gjatë një takimi me
Milosheviçin dhe bashkëpunëtorët e tij më 8 Mars 1999 në Beograd, Ambasadori Petriç
kuptoi se Serbët kishin ndryshuar krejtësisht pozicionin e tyre. Çdo gjë që ata kishin
biseduar në Rambuje ishte bërë papritmas e papranueshme për ta, jo vetëm ana ushtarake,
por edhe pjesa politike e marrëveshjes, për të cilën ata kishin rënë më parë dakord "në
parim". Si rezultat, edhe në ditën e parë të bisedimeve në Paris "nuk kishte asnjë shenjë
për ndonjë marrëveshje të mundshme" nga pala Serbe. Ishte e qartë se ekipi Serb nën
drejtimin e Presidentit të Serbisë Milan Milutinoviç kishte ardhur në Paris me
instruksione për të mos e pranuar marrëveshjen.221
Ashtu siç ishte paralajmëruar, konferenca i rifilloi punimet në Paris, më 15 mars 1999.
Tri ditë më vonë dhe pas një presion të vazhdueshëm nga perëndimi, delegacioni i
shqiptarëve të Kosovës bëri nënshkrimin e marrëveshjes. Nënshkrimi nga ana e
delegacionit shqiptar i Marrëveshjes për Paqe, në Kosovë vlerësohej dhe si nënshkrim i
aleancës së Kosovës me SHBA-të.222 Pranimi i pritur nga ana e delegacionit shqiptar për
të nënshkruar marrëveshjen, përmirësoi shumë imazhin e dëmtuar të delegacionit në
Rambuje, veçanërisht të UÇK-së dhe të Thaçit. Shqiptarët tani janë në një avantazh të
dukshëm në raport me serbët, të cilët tani ndodhen plotësisht të zbuluar dhe nën një
presion ndërkombëtar në rritje.223
Pas dështimit në Paris, ku vetëm pala Shqiptare nënshkroi marrëveshjen, ndërmjetësuesit
Petriç, Hill dhe Majorski, u takuan sërish me Milosheviçin më 22 Mars 1999 për ta
informuar atë rreth pozicionit të Grupit të Kontaktit. Mesazhi i dhënë Milosheviçit ishte
se "koha po mbaronte" dhe se "një afrim pozitiv" nga ana e tij ishte i domosdoshëm për të
parandaluar dështimin e bisedimeve, duke e bërë ndërhyrjen ushtarake opsionin e vetëm
për komunitetin ndërkombëtar. Megjithëse ndërmjetësit nuk kanë qenë të autorizuar,
Majorski i ka ofruar edhe fillimin përsëri të bisedimeve, gjë e cila sipas Petriç, tregonte se
deri në çfarë pike kishte arritur Rusia. Por Milosheviç nuk ishte i interesuar për të gjetur
një rrugë dalje" dhe "e kishte marrë tashmë vendimin e tij". Ai "as nuk dëgjonte" fjalët e
ndërmjetësve ndërkombëtarë.224
Konferenca e Rambujesë nuk ishte një marrëveshje midis palës serbe e asaj kosovare, por
ishte një marrëveshje për të autorizuar ndërhyrjen e NATO-s në konflikt. Në atë kohë dhe
221 Shih Petric hedh dritë mbi Rambujenë, Burimi: https://iwpr.net/sq/global-voices/analize-petric-hedh-
drite-mbi-rambujene 222 Tahiri, vepër e cituar, f.10 223Milo, vepër e cituar, 2009(b), f.173 224 Shih “Petric hedh dritë mbi Rambujenë”, Burimi: https://iwpr.net/sq/global-voices/analize-petric-hedh-
drite-mbi-rambujene
74
ato kushte, askush nuk mund të ushqente ndonjë iluzion, se paqja do të arrihej me
firmosjen e një dokumenti në Rambuje. Produkti final i kësaj konference ishte se NATO
ishte garantues i marrëveshjes.
Marrëveshja e Rambujesë për Kosovën, ashtu si çdo marrëveshje ndërkombëtare e këtij
lloji, domosdoshmërish kishte të meta, por ajo pati meritë të veçantë në ndërprerjen e
luftës nëpërmjet bombardimit të objekteve ushtarake serbe prej NATO-s , largimin e
forcave serbe nga Kosova dhe krijimin e kushteve për zhvillimin e zgjedhjeve të para të
lira dhe demokratike në Kosovë.
Përveç rolit përcaktues të përfaqësuesve të Kosovës në Rambuje, të cilët janë edhe “të
zotët” e kësaj marrëveshjeje, duhet të vlerësohet roli i jashtëzakonshëm i Sekretares së
Shtetit të SHBA-së, znj. Ollbrajt, për vlerësimin real të situatës, që mund të zgjidhej
vetëm me një ndërhyrje ushtarake. Gjithashtu, në arritjen e Marrëveshjes së Rambujesë
kontribuoi pozitivisht Shqipëria, e cila që në fillimet e shpërthimit të dhunës në Kosovë,
ishte e prerë në pozicionin se prania e SHBA-së në zgjidhjen e Krizës së Kosovës ishte e
domosdoshme,225 ndërkohë që sipas Ambasadorit Petriç, ndërmjetësuesi i BE-së në
Rambuje, Tirana kishte adoptuar një politikë shumë të përgjegjshme në mbështetje të
strategjisë së Perëndimit për paqen përmes negociatave. Në këtë mënyrë ata i bënë një
shërbim të madh Komunitetit ndërkombëtar, i cili donte ta zgjidhte konfliktin sipas
çështjeve të rëna dakord në Grupin e Kontaktit.226 Një delegacion i kryesuar nga Zv/MPJ
qëndroi në Paris gjatë gjithë kohës së zhvillimit të Konferencës, ndërsa vetë MPJ përveç
takimeve me homologët e vet në Tiranë dhe nëpër aktivitete ndërkombëtare, zhvilloi dy
takime të posaçme me delegacionin kosovar, në Rambuje dhe në ditët më kritike, për ta
nxitur që të nënshkruante variantin e marrëveshjes që diplomacitë perëndimore paraqitën
për firmosje, si varianti më i mirë i mundshëm.
225 Milo, vepër e cituar, 2009(b), f.49 226 Po aty, f.13
75
3.2. Ndërhyrja ushtarake e NATO-s
Refuzimi i Milosheviçit për të nënshkruar marrëveshjen dhe përshkallëzimi i mëtejshëm i
konfliktit sollën si rezultat që opsioni i ndërhyrjes së armatosur nga bashkësia
ndërkombëtare në këtë moment të dukej i pashmangshëm. Duke u paraprirë dhe
paralajmëruar ngjarjet që do të pasonin, Misioni Verifikues i OSBE-së u tërhoq nga
Kosova më 20 mars, pak përpara se të fillonte bombardimi dhe të përkeqësohej situata.
Megjithëse vëzhguesit e OSBE-së kishin frikë se do të mbaheshin si pengje, qeveria serbe
e mirëpriti këtë veprim, dhe nuk e pengoi tërheqjen e tyre. Në një përpjekje finale për të
shmangur bombardimin, i dërguari special i Shteteve të Bashkuara Riçard Hollbruk,
shkoi në Beograd për të takuar Milosheviçin dhe kërcënoi me goditje ajrore, nëse ai nuk
nënshkruante marrëveshjen. Ai e la Beogradin duarbosh më 23 mars, dhe të nesërmen,
më 24 mars 1999 në orën 19.00 GMT, filluan bombardimet e NATO-s nga ajri.
Nga ana tjetër, fillimi i sulmeve ajrore të NATO-s e bëri të pashmangshme që aktiviteti i
Grupit të Kontaktit të reduktohej në mënyrë të ndjeshme. Duke dështuar në detyrën e tij
për të prodhuar një zgjidhje paqësore, GK u tërhoq nga skena diplomatike. Pavarësisht
kësaj, mund të themi se GK shërbeu si një mjet shumë i vlefshëm për koordinimin e
politikës ndërmjet qeverive anëtare të GK dhe institucioneve ndërkombëtare. Rëndësia e
GK u provua edhe një herë nga fakti se Rusia ri-hyri në këtë grup kur fushata e
bombardimeve ishte duke u zhvilluar .
Pas dështimit të GK, komuniteti ndërkombëtar formoi “Kuintin”, i cili nuk ishte gjë tjetër
veçse “GK minus Rusia.” Deri në maj 1999, moment në të cilin Rusia kërkoi nga G8 për
ta vendosur Kosovën në agjendën e punimeve të tij, nuk ka pasur asnjë kontakt në mes të
Kuintit dhe Rusisë. Deri në këtë moment ishte pikërisht Kuinti dhe NATO që vendosnin
mbi ngjarjet në Kosovë.
Anëtarët e Kuinitit vazhduan të takoheshin gjatë fushatës së bombardimeve për të
koordinuar politikën dhe veprimet në terren. Megjithatë, mund të themi pavarësisht rolit
të padiskutueshëm të Kuinitit gjatë fushatës së bombardimit të NATO-s, ky grupim i ri
nuk kishte aspak dëshirë për të zëvendësuar apo për të marrë prerogativat që luajti Grupi i
Kontaktit. Ndër të tjera, Kuinti nuk bëri asnjë përpjekje për të pasur legjitimitet apo për të
mbajtur shtetet e tjera evropiane të informuar dhe vetëm në pak raste Kuinti ftoi vende
apo organizata të tjera për të marrë pjesë në takimet e tij.
Kur NATO filloi fushatën ajrore, Kosova po përjetonte rritje të dhunës etnike, shtypje të
demokracisë, thyerje të ligjeve dhe të rregullave shoqërore më bazike, dhunim sistematik
të të drejtave të njeriut nga autoritetet serbe dhe kundërshtim të qeverisë së Beogradit për
të kërkuar a pranuar një zgjidhje politike. Në të njëjtën kohë, kishte të dhëna se qeveria e
Republikës Federative të Jugosllavisë po planifikonte të zgjeronte fushatën e saj shtypëse.
Komuniteti ndërkombëtar mund të ndodhej përpara një katastrofe njerëzore, që po
76
përvijohej. Pa dëshirën e saj, NATO vendosi të përdorte forcën. Është e rëndësishme të
vihen në dukje edhe përpjekjet e jashtëzakonshme të NATO-s dhe të komunitetit
ndërkombëtar për të shmangur ndërhyrjen ushtarake në Kosovë, ndërkohë që Aleanca ia
bëri të qartë presidentit Milosheviç se ishte plotësisht e përgatitur për përdorimin e forcës,
nëse lindte nevoja. Historia e kishte treguar se diplomacia, pa kërcënimin e përdorimit të
forcës, ishte e papërfillshme për Milosheviçin.
Masat shtrënguese të marra nga komuniteti ndërkombëtar, kryesisht bazuar në rezolutat e
deriatëhershme të Këshillit të Sigurimit të OKB-së, ishin të paefektshme. Kufijtë
pothuajse të pakontrollueshëm të asaj kohe, një treg armësh i mirë organizuar në Ballkan
dhe masat e dobëta shtrënguese e bënë embargon të mbetet pa ndonjë efekt kushedi se
çfarë. Sulmet ajrore të NATO-s filluan pa pritur miratimin e Këshillit të Sigurimit të
Kombeve të Bashkuara dhe ishin të parat sulme jashtë territorit të NATO-s, apo që
përbënin kërcënim të drejtpërdrejtë ndaj një vendi anëtar të NATO-s. Për të zbutur
sadopak kundërshtitë dhe pështjellimet në opinionin publik botëror lidhur me këtë sulm të
paautorizuar të NATO-s, Presidenti i SHBA-ve, Klinton, në 24 mars 1999, informoi
publikun se ndërhyrja ushtarake në Serbi ishte e pashmangshme. Milosheviçi u kishte
privuar kosovarëve të drejtat që u garantonte kushtetuta, duke kryer krime të shëmtuara
mbi popullsinë civile të pambrojtur kosovare. Më e rëndësishme ishte vendosja e
ngjarjeve aktuale në kontekstin e luftërave që Milosheviçi kishte bërë tashmë kundër
Bosnjës dhe Kroacisë dhe të ndikimit shkatërrimtar të masakrave të tij mbi të ardhmen e
Evropës.227
Të njëjtin qëndrim ndau në ato momente kritike edhe Franca, MPJ i saj, z. Vedrin, u
shpreh se NATO ishte një aleancë ushtarake që nuk vendoste e vetme. Ky vendim u mor
nga qeveritë e GK, me përjashtim të Rusisë, si vendimi më i mirë i mundshëm, i
“miratuar “ nga të gjitha vendet evropiane, anëtare të NATO-s ose jo. Milosheviçi mund
ta kishte ndalur këtë proces të paralajmëruar. Ai pati disa mundësi, sidomos gjatë
Konferencës së Rambujesë, e cila u organizua për këtë arsye. Kompromisi i përgatitur
parashikonte ”autonominë substanciale” të Kosovës, jo pavarësinë, e cila u vendos vetëm
disa vite më pas. Në Rambuje, delegacioni serb ishte gati të pranonte, por Milosheviçi jo.
Ai u shërbeu shumë keq interesave legjitime të Serbisë.228
Pas 78 ditë luftimesh midis forcave të NATO-s dhe UÇK-së, në njërën anë dhe të forcave
serbe në anën tjetër, Serbia ndërpreu rezistencën ushtarake dhe, në Kumanovë, pa
pjesëmarrjen e UÇK-së, u nënshkrua Marrëveshja ushtarake-teknike midis Forcave të
NATO-s dhe Forcave ushtarake të Serbisë. Marrëveshja tekniko-ushtarake, u nënshkrua
227 Klinton, vepër e cituar, f. 714 228Lajm i TV Klan Kosova, Në Rambuje dështuam të bindnim Milosheviçin, Burimi:
http://klankosova.tv/hubert-vedrine-ne-rambuje-deshtuam-te-bindnim-millosheviqin/
77
në aeroportin e Kumanovës në Maqedoni të kontrolluar nga francezët, mes gjeneralit
britanik Majk Xhekson (Mike Jackson) dhe gjeneralit serb Marjanoviç.
Duke u përpjekur të bënin bilancin e kësaj fushate ajrore tepër të suksesshme të NATO-s,
Presidenti Klinton u shpreh se operacioni i NATO-s mbi trupat serbe zgjati 78 ditë dhe
tërësisht ishte i bazuar në sulmet ajrore. Realizoi 30.000 fluturime. Vetëm dy avionë
kishin humbur.229 Ky sukses shpjegohet me përkushtimin dhe vendosmërinë e anëtarëve
të NATO-s që t’i shkonin deri në fund betejës për ndëshkimin e regjimit serb të
Milosheviçit. Në rast të mos kapitullimit të forcave ushtarake të ish-Jugosllavisë në
Kosovë parashikohej edhe ndërhyrja me trupa tokësore, të cilat ishin pozicionuar në
vendet fqinje të ish-Jugosllavisë. Në të njëjtën kohë një mision të tillë të trupave tokësore,
po e kryente me sukses UÇK-ja. Milosheviçi gabimisht kishte llogaritur në dobësimin e
uniteti të NATO-s. 230
229 Klinton, vepër e cituar , f. 721 230 Blair, vepër e cituar, f.48
78
4. KAPITULLI IV- PËRQASJA E KOMUNITETIT
NDËRKOMBËTAR DHE VENDEVE TË BE-SË NDAJ
KOSOVËS NË PERIUDHËN 2000-2008
4.1. Themelimi i UNMIK-ut
Pas luftës së viteve 1998-1999 Kosova doli e shkatërruar dhe me më shumë se gjysma e
popullsisë së saj ishte e zhvendosur nga vendbanimet fillestare. Si rezultat i arritjes së
konsensusit pas të debateve të gjata në KS të OKB-së ndërmjet përfaqësueseve të SHBA,
Francës dhe Mbretërisë së Bashkuar nga njëra anë, dhe Federatës Ruse dhe Kinës nga ana
tjetër, referuar modaliteteve të realizimit të prezencës ndërkombëtare në Kosovën e
pasluftës, si dhe të përmbajtjes së Rezolutës 1244 të Këshillit të Sigurimit, u arrit
marrëveshja lidhur me vendosjen në Kosovë të UNMIK- Misioni i Administratës së
Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë.
Hartuesit e rezolutës 1244, duke dashur që të shmangnin veton e dy anëtarëve të
përhershëm të KS të OKB-së, Rusisë dhe Kinës, lejuan përdorimin e një gjuhë të
dykuptimtë. Sipas kësaj rezolute Serbia (RSFJ) ruante “de jure” sovranitetin mbi
Kosovën, por kjo e fundit vendosej nën administrimin e përkohshëm të OKB-së. Është
pikërisht kjo formulë e sugjeruar nga KS i OKB-së, pra edhe nën sovranitetin e Serbisë,
edhe nën administrimin e përkohshëm të OKB, që përbën dhe zanafillën e pakënaqësisë
të shqiptarëve të Kosovës, të cilët kërkonin me ngulm pavarësinë e plotë prej Serbisë.
Në dritën e debateve dhe të konfigurimit të anëtarësisë të Këshillit të Sigurimit, ku dy
vende anëtare të tij, Rusia dhe Kina, kërcënonin me veto nëse shkelej parimi i sovranitetit
kombëtar, OKB-ja ishte e ndërgjegjësuar për rolin e saj modest, të artikuluar nga SP i
OKB-së, z. Ban Ki-Moon si më poshtë: “kuptohet që përgjegjësia ndërkombëtare e
Kombeve të Bashkuara do të jetë e kufizuar deri në masën e një kontrolli efektiv
operacional”.231 Pavarësisht se pritshmëritë e kosovarëve nuk u realizuan, mund të thuhet
se miratimi i rezolutës së Këshillit të Sigurimit 1244 (1999), i pasuar me vendosjen e
menjëhershme të KFOR-it dhe UNMIK-ut, shënuan fundin e një kapitulli tragjik në
historinë e popullit të Kosovës.
Detyra themelore para bashkësisë ndërkombëtare në këtë moment ishte që të ndihmonte
popullin e Kosovës për të rindërtuar jetën e tyre dhe të shëruar plagët e konfliktit.
Komuniteti ndërkombëtar ishe i bindur tashmë se pajtimi do të përbënte një proces të
231 Shih Raportin e Sekretarit të Përgjithshëm mbi UNMIK-un, S/1999/779, 12 korrik 2008, f.15
79
gjatë dhe të ngadaltë dhe se durimi dhe këmbëngulja do të ishin elementë të
domosdoshëm në përmbushjen e kësaj detyre.232
Me themelimin e UNMIK, konstatohet se për herë të parë në historinë e saj, OKB-ja mori
përsipër zbatimin e një mandati të pa precedentë, si për nga numri dhe larmia e
kompetencave, ashtu edhe për nga struktura e komplikuar e funksionimit, për të ndërtuar
një territor të shkatërruar nga konflikti i armatosur, populli i të cilit haptazi kërkonte
pavarësi. Mund të thuhet se në një farë mënyre UNMIK-ut iu dha mundësia të luaj rolin
dhe të mbarte kompetencat e një shteti të mirëfilltë.
Ky mision me mandat të dhënë nga KS OKB, kishte prioritet në axhendën e vet dy detyra
kryesore: atë më urgjenten dhe që duhej të kryhej sa më shpejt-përgatitjen e kushteve sa
më optimale për kthimin e refugjatëve dhe në kontekstin e detyrës afatgjatë- krijimin e
kushteve dhe institucioneve vendore të përshtatshme që Kosova të vetëqeverisej.233
Në bazë të rezolutës 1244 të KS OKB, UNMIK-u krijua me qëllim që të:
• mbështesë funksionimin themelor administrativ në Kosovë;
• ngrejë autonominë substanciale dhe kushtet për vetëqeverisjen në Kosovë;
• mundësojë dhe lehtësojë procesin e përcaktimit të statutit të Kosovës;
• ruajë rendin dhe sundimin e ligjit;
• ngrejë lart standardet e respektimit të të drejtave e njeriut;
• përkujdeset për kthimin e te gjithë personave në shtëpitë e tyre në Kosovë;
• koordinojë punën e organizatave ndërkombëtare të emergjencës dhe ato
humanitare;
• ndihmojë në rinovimin e infrastrukturës kyçe, etj.234
OKB-ja shihte te UNMIK-u mundësinë e saj për të testuar dhe dëshmuar aftësinë e kësaj
organizate për të përballuar në terren sfidat në rivendosjen e paqes, sigurisë, qeverisjes së
mirë dhe zhvillimit të shoqërisë të shpartalluar prej konfliktit të armatosur në Kosovë dhe
gjetkë. Një mision i tillë ishte plotësisht në përputhje me qëllimet dhe parimet e
Organizatës. Megjithatë, OKB-ja ishte e bindur se efektiviteti i UNMIKU-ut në
adresimin e sfidave për rindërtimin e Kosovës, varej në mënyrë të pashmangshme nga
mbështetja e shpejtë dhe të fortë e Këshillit të Sigurimit dhe shteteve anëtare të OKB-
së.235
232 Po aty, f.23 233 Shih Rezolutën 1244 të KS të OKB-së, Year Book of the United Nations, 1999, Vol. 53, United Nations
Publications, 2001, p.353-356 234 Po aty. 235Shih raportin e UNMIK S/1999/779, f.23, Burimi:www.unmikonline.org/SGReports/S-1999-799.pdf
80
UNMIK-u përbënte një mision ndërkombëtar origjinal jo vetëm për sa i përket mandatit
të tij të paprecedent për atë kohë, por edhe sepse funksionimi i tij u konceptua në formën
e katër "shtyllave”, drejtimi i të cilave iu besua organizatave të ndryshme ndërkombëtare.
Për herë të parë këto organizata do të duhej të koordinoheshin për të vepruar së bashku si
pjesë “e qeverisjes” së UNMIK-ut dhe që gëzonin një nivel të lartë autonomie në
hartimin dhe zbatimin e politikave kyçe sipas shtyllave të mëposhtme:
• Shtylla I: Policia dhe Drejtësia (udhëhequr nga OKB-ja)
• Shtylla II: Administrimi civil (udhëhequr nga OKB-ja)
• Shtylla III: Demokratizimi dhe ngritja e institucioneve (udhëhequr nga OSBE-ja)
• Shtylla IV: Restaurimi dhe zhvillimi ekonomik (udhëhequr nga BE-ja)
Në këtë mënyrë, mund të arrihet në konkluzionin se mandati fillestar i BE-së në Kosovë
buroi drejtpërdrejt nga Rezoluta 1244 e Këshillit të Sigurimit. Rrjedhimisht, BE-ja kishte
për detyrë në fazën e parë të ndërhyrjes ndërkombëtare, gjithnjë në kuadër të UNMIK-ut,
atë të udhëheqjes së Shtyllës IV dhe në përgjithësi kishte përgjegjësi për rindërtimin
ekonomik të Kosovës dhe koordinimin e masave për përthithjen e ndihmës ekonomike të
komunitetit ndërkombëtar.
Në kuadër të Shtyllës së 4-rt, BE-ja, përmes Task Forcës së Komisionit Evropian për
Rindërtimin e Kosovës, Zyrës Evropiane për Ndihmën Humanitare (ECHO) dhe
Agjencisë Evropiane për Rindërtim, mori përsipër barrën kryesore financiare për
rindërtimin dhe stabilizimin e Kosovës. Ashtu siç ishte përcaktuar në pikën 17 të
Rezolutës së Këshillit të Sigurimit 1244, ndërhyrja e BE-së në Kosovë që nga viti 1999
kishte si qëllim të ndihmonte jo vetëm në rindërtimin e vendit të shkatërruar nga lufta,
por edhe në hedhjen e themeleve për zhvillim të qëndrueshëm ekonomik, si në Kosovë,
ashtu edhe në rajonin e Ballkanit në tërësi.236
Në rastin e UNMIK-ut, organizatat dhe agjencitë ndërkombëtare (në total ishin 4, OKB,
OSBE, BE dhe NATO, por kjo e fundit vepronte në kuadër të KFOR duke ofruar siguri
në mbështetje të punës së UNMIK-ut, por nuk është në varësi të OKB-së) do të duhej të
punonin së bashku për përmbushjen e një detyre të përbashkët dhe nën një udhëheqje.
Asnjë prej këtyre aktorëve nuk do të mund të vepronte më vete. Vendosja e një
administratë të përkohshme, sigurimi i ndihmave humanitare, ndërtimi i institucioneve
demokratike dhe rivendosja e një ekonomie tregu funksionale, përbënte një ndërthurje
çështjesh delikate që kapërcente mundësinë dhe ekspertizën profesionale të secilës prej
këtyre organizatave të marra më vete.
Bashkëpunimi i agjencive drejtuese të secilës prej 4 shtyllave me organizatat e tjera, do të
krijonte një precedent për të ardhmen. Për të arritur qëllimet e veta, ishte thelbësore që të
236Shih pikën 17 të rezolutës 1244
81
4 shtyllat e UNMIK-ut të funksionin në një mënyrë plotësisht integruar dhe të flisnin me
një zë. Gjetja e mënyrës më të efektshme për të vepruar së bashku nuk ishte një detyrë e
lehtë. Konsultimet midis OKB-së, BE-së dhe OSBE-së në lidhje me modalitetet e
pjesëmarrjes së tyre në strukturën e integruar të Misionit të Administratës së Përkohshme
të Kombeve të Bashkuara në Kosovë u kryen brenda një harku kohor relativisht të
gjatë.237
237 Shih raportin e UNMIK S/1999/779, f.28, Burimi:www.unmikonline.org/SGReports/S-1999-779.pdf
82
4.2. Korniza ligjore dhe funksionimi i UNMIK-ut
Në bazë të Rezolutës 1244 (1999) Këshilli i Sigurimit të Kombeve të Bashkuara autorizoi
Sekretarin e Përgjithshëm që të krijojë një mision ndërkombëtar civil të njohur si Misioni
i Përkohshëm Administrativ i Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK) me mandatin
që “të sigurojë një administratë të përkohshme për Kosovën nën udhëheqjen e së cilës
populli i Kosovës do të gëzojë autonomi substanciale në kuadër të RFJ-së, dhe do të
sigurojë administratë kalimtare derisa të formohen institucionet demokratike
vetëqeverisëse për të krijuar kushtet për një jetë normale dhe paqësore për të gjithë
banorët e Kosovës”.238
Gjatë periudhës së qeverisjes së përkohshme, UNMIK-ut në bashkëpunim me KFOR-in,
do të duhej në radhë të parë të përcillte besimin midis banorëve të Kosovës se po punonte
për të garantuar një atmosferë të përgjithshme ku të mbizotëronte qetësia dhe rendi
publik. Për më tepër, kjo atmosferë do të garantohej për të gjithë banorët e Kosovës, pa
marrë parasysh përkatësinë e tyre etnike, përfshi këtu refugjatët dhe personat e
zhvendosur brenda vendit, të cilët mund të ktheheshin lirisht në shtëpitë e tyre dhe të
jetonin në përputhje me standardet ndërkombëtare të respektimit të drejtave dhe lirive
themelore të njeriut. Para UNMIK-ut shtrohej detyra urgjente për të krijuar kushtet e
normalitetit në Kosovë, ku të gjithë banorët do të mund të gëzonin të mirat e demokracisë
dhe vetëqeverisjes.239
Gjatë periudhës në fjalë, gjithë pushteti legjislativ dhe ekzekutiv në Kosovë, duke
përfshirë administrimin e organeve të drejtësisë, u vendos në kompetencë të UNMIK-ut
dhe ushtrohej praktikisht nga Përfaqësuesi i Posaçëm i Sekretarit të Përgjithshëm (PPSP).
Për zbatimin e mandatit të dhëne nga KS i OKB-së për administrimin e përkohshëm të
territorit sipas rezolutës 1244 (1999) të Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara,
UNMIK-u miratoi akte ligjore në formën e rregulloreve. Gjatë kësaj periudhe ligji i
zbatueshëm në Kosovë përbëhej kryesisht nga rregulloret e UNMIK-ut.
Megjithëse nuk shprehej qartë në rezolutën 1244, UNMIK-u duke pasur mandat prej KS
të OKB-së për të vendosur një administratë të përkohshme për qeverisjen e Kosovës,
automatikisht i atribuoi vetes autorizimin për të nxjerrë ligje. Duke u mbështetur në këtë
rezolutë, PPSP nëpërmjet Rregullores nr. 1999/1 të 25 korrikut 1999, e cila përbënte
aktin e parë legjislativ të UNMIK-ut, përcaktoi që të gjitha autorizimet legjislative dhe
238Shih rezolutën 1244 të KS, United Nations Year Book, 1999, Vol. 53, f.354-356 239 Shih raportin e UNMIK S/1999/779 , f.23-24, Burimi:www.unmikonline.org/SGReports/S-1999-
779.pdf
83
ekzekutive në lidhje me Kosovën, duke përfshirë edhe administrimin e sistemit të e
gjyqësorit, i jepeshin UNMIK-ut dhe ushtroheshin nga vetë PPSP.240
Sidoqoftë, është e rëndësishme të theksohet se në momentin që OKB-ja hyri në Kosovë,
ajo nuk ishte një territor “pa ligje”. Këshilli i Sigurimit i OKB-së ruajti sovranitetin e
Republikës Federale të Jugosllavisë mbi Kosovën dhe në lidhje me atë sovranitet,
UNMIK-u siguroi se ligjet jugosllave të zbatueshme në territorin e Kosovës para 24
marsit të vitit 1999, duhet të vazhdonin të zbatoheshin edhe në periudhën në vijim, për aq
kohë sa këto ligje nuk do të binin në kundërshtim me standardet e pranuara
ndërkombëtarisht për të drejtat e njeriut dhe do t’i shërbenin përmbushjes së mandatit të
dhënë UNMIK-ut, ose më cilëndo rregullore të miratuar nga UNMIK-u.241
Legjislacioni i pranuar nga UNMIK-u për t’u zbatuar në Kosovë përfshinte legjislacionin
e Federatës jugosllave, të Republikës së Serbisë dhe të Krahinës së Kosovës. PPSP
përcaktoi se në rast të konfliktit, rregulloret dhe instrumentet tjera të lëshuara nga
UNMIK-u, duhet të kenë përparësi para legjislacionit lokal në fuqi.242
Sidoqoftë, nevoja reale për lëshimin e rregullores në fjalë, lindi kryesisht prej refuzimit të
gjykatësve dhe prokurorëve publikë për të zbatuar legjislacionin lokal, që ishte në fuqi
më 24 mars 1999. Ata e konsideronin këtë legjislacion si diskriminues ndaj popullsisë
shqiptare të Kosovës, pasi ai ishte nxjerrë pas shfuqizimit të statusit autonom të Kosovës,
domethënë pa pjesëmarrjen e përfaqësuesve të Kosovës në procedurat përkatëse
legjislative.243
Në teori ekzistenca dhe mënyra e zbatimit të legjislacionit dukej se ishte i qartë, por nga
pikëpamja praktike ishte i vështirë zbatimi i tij. Në kuadër të themelimit të Zyrës Civile
Ndërkombëtare në Kosovë (ZCN), anëtarët e stafit ndërkombëtar u emëruan nga shtetet e
ndryshme në kushtet e urgjencës dhe ata nuk patën mundësi të trajnoheshin paraprakisht.
Gjithashtu, nuk mund të pretendohej se ky staf në tërësi do të kishte përvojën e duhur në
dhënien e shërbimeve administrative nën udhëheqjen e Kombeve të Bashkuara, apo të
ishin të përballur më parë me nevojën e rikthimit të qetësisë dhe sigurisë publike, duke
përfshirë këtu komponentin e luftës kundër krimit të organizuar. Gjatë periudhës fillestare
të shtrirjes së aktivitetit ë ZCN-së, pati shumë persona të arrestuar që u mbajtën për një
kohë të gjatë në paraburgim. Kjo gjë diktohej prej faktit se në këtë fazë ishte e paqartë se
cili ishte legjislacioni i zbatueshëm në Kosovë, në bazë të të cilit mund të procedohej më
tej. Policët nga shtetet e ndryshme reflektonin në punën e tyre përvojën e ndryshme
240 Shih Rregulloren e UNMIK Nr. 1999/1, 25 qershor 1999, Burimi:
http://www.unmikonline.org/regulations/unmikgazette/03albanian/A1999regs/RA1999_01.htm 241 Po aty 242UNMIK Rregullorja Nr. 1999/24 , 12 dhjetorit 1999, Burimi:
http://www.unmikonline.org/regulations/unmikgazette/03albanian/A1999regs/RA1999_24.htm 243Raport i Sekretarit të Përgjithshëm, S/1999/1250, 23 dhjetor 1999
84
ligjore të shteteve nga vinin dhe ishin të prirë të zbatonin parimet ligjore me të cilat ishin
mësuar të punonin në shtetet e tyre.
Me kalimin e kohës fatkeqësisht kjo situatë nuk u përmirësua dukshëm. Juristët
ndërkombëtarë, kryesisht këshilltarë të sjellë në Kosovë për përgatitjen e drafteve ligjore
brenda një afati relativisht të shkurtër kohor, nuk i kushtonin vëmendje të mjaftueshme
legjislacionit lokal dhe si rrjedhojë përgatitnin akte ligjore që ishte e vështirë të
përshtateshin me kërkesat apo kornizën e sistemit ekzistues ligjor. Arsyeja kryesore për
një sjellje të tillë ishte njohuria e mangët mbi legjislacionin lokal të zbatueshëm. Kjo gjë
buronte për shkak të vështirësive që hasnin juristët e huaj për të siguruar qasje në burimet
zyrtare mbi legjislacionin e zbatueshëm në atë kohë në Kosovë. Gazetat Zyrtare, që
përmbanin ligjet përkatëse dhe të rëndësishme, ose kishin humbur ose ishin shkatërruar
gjatë konfliktit të armatosur. Po ashtu, mosnjohja e gjuhës shqipe, ose e asaj serbe, ishte
pengesë kryesore për juristët ndërkombëtarë për ta kuptuar legjislacionin lokal.
85
4.3. Problemet e legjitimitetit të UNMIK
Në rastet e vendosjes së demokracisë dhe ndërtimit të shtetit me ndërhyrjen dhe ndihmën
e “faktorit të jashtëm”, siç ishte rasti i Kosovës, legjitimiteti është njëri ndër faktorët
kryesorë që një mision ndërkombëtar duhet me çdo kusht ta ketë para se të marrë një
territor nën administrim dhe ta ruajë atë gjatë gjithë funksionimit të tij. Nga mënyra se si
u konceptua vendosja e këtij Misioni në terren, mund të pohohet se “de jure” UNMIK-u e
kishte legjitimitetin, i cili buronte nga rezoluta 1244 e KS të OKB-së, ndonëse në terren
fare lehtë konstatohej se ky legjitimitet pranohej nga banorët e Kosovës në nivel shumë
më të ulët në krahasim me KFOR-in e udhëhequr NATO.
Ky legjitimitet i cunguar i UNMIK-ut buronte në përgjithësi prej faktit se banorët e
Kosovës, në atë kohë ndanin gjerësisht mendimin që Kosova kishte nevojë në radhë të
parë për siguri të ofruar dhe garantuar prej paqeruajtësve (KFOR/NATO), e jo për një
mbikëqyrje të kudo pranishme në jetën publike (për çka ishte mandatuar UNMIK-u).
Sidoqoftë, të gjithë kosovarët e pranuan vendosjen e këtij misioni pa rezistuar gjatë. Vlen
të theksohet se edhe dy liderët kryesorë, Ibrahim Rugova dhe Hashim Thaçi, e pranuan
UNMIK-un dhe hoqën dorë nga institucionet që ata vetë i krijuan gjatë periudhës së
rezistencës paqësore, dhe/ ose gjatë luftës, apo menjëherë pas saj. E kundërta ndodhi në
rastin e udhëheqjes serbe në Mitrovicë, në veri të Kosovës, ku zhvillimet e mëvonshme
në terren treguan se serbët në Kosovë dhe kryesisht në veri të saj, nuk hoqën dorë nga
lidhjet e tyre të ngushta me strukturat dhe udhëheqjen e Beogradit.
Megjithatë, mandati i fuqishëm që mori UNMIK-u në Kosovë prej KS të OKB-së, nuk
mund të ishte i pakufizueshëm. Për të sqaruar disi këtë çështje në vitin 2004 Komisioni
Evropian për Demokraci përmes Ligjit (Komisioni i Venecias) shprehet lidhur me
përgjegjësitë e organizatës ndërkombëtare, si në vijon: “kur një organizatë
ndërkombëtare mban funksione ekzekutive që janë të ngjashme me ato të një shteti, ajo
nuk duhet që të jetë e përjashtuar nga çdo lloj shqyrtimi i pavarur ligjor, prej një sistemi
të pavarur shqyrtues në përputhje me standardet ndërkombëtare të të drejtave të
njeriut.”244
Duke marrë parasysh situatën e brishtë të sigurisë dhe sfidat e shumta sociale të
kudondodhura në shoqërinë kosovare të pasluftës, OKB-ja si mishërim i anëtarësisë,
parimeve dhe vlerave universale, ishte organizata e vetme që mund të ofronte neutralitet
në adresimin e çështjeve të shumta dhe të ndërlikuara të Kosovës së pas luftës.
Gjithashtu, për nga vetë natyra e anëtarësisë së saj, OKB-ja përfaqësonte një organizatë
ndërkombëtare që mund të pranohej prej të gjitha palëve të interesuara në çështjen e
rindërtimit apo të funksionimit të mëtejshëm të Kosovës. Sa i përket rolit të
244HRRP annual report 2010, f. 14 Burimi:
http://www.hrrp.eu/alb/docs/HRRP%20Annual%20Report%202010-a.doc
86
ndërmjetësuesit që morri përsipër UNMIK, studiues të ndryshëm të fushës theksuan rolin
e “kujdestarit, rëndësinë e marrjes së pëlqimit nga të gjitha palët, si dhe detyrën e
aktorëve ndërkombëtarë që të mbikëqyrin zbatimin e procesit paqësor.”245
Një nga detyrat e UNMIK-ut, që mund të cilësohet si më e rëndësishmja në planin
afatgjatë, ishte që të administronte territorin e Kosovës në atë mënyrë, si dhe ta sillte në
atë nivel standardesh, që të ndikonte mjaftueshëm faktorin ndërkombëtar në përcaktimin
e statusit të ardhshëm të Kosovës në arenën ndërkombëtare. Por këtë detyrë, qoftë për
shkak të natyrës tepër të komplikuar të konfliktit, apo për shkaqe të brendshme që
lidheshin me aktivitetin e dobët të UNMIK-ut, nuk mundi ta trajtojë në mënyrë të
mirëfilltë. UNMIK-u asnjëherë nuk ia doli mbanë që të zbatonte në tërësi dhe me cilësi
mandatin e gjerë të vendosur mbi shpatullat e tij nga KS i OKB-së, edhe pas tre vitesh
nga përfundimi i konfliktit, periudhë kohore e cila iu desh UNMIK-ut për të fituar në
shkallën më të lartë besueshmërinë e qytetarëve të Kosovës.
Studimet bashkëkohore dëshmojnë qartë se një ndër kushtet kryesore që duhet të
përmbushë një mision ndërkombëtar i suksesshëm, është ekzistenca, madje qysh në
fillimet e punës së tij, e një vizion të qartë mbi statusin përfundimtar politik dhe
ekonomik të territorit të marrë nën administrim të përkohshëm. “Asnjë administratë
ndërkombëtare nuk mund të funksionojë pa pasur një vizion politik, të nënkuptuar ose të
deklaruar, për shoqërinë që e administron”.246 Vizioni i paqartë i UNMIK-ut për të
ardhmen e Kosovës si dhe çështja tepër e ndërlikuar e përcaktimit të statusit final të saj,
u reflektua në mënyrë të vazhdueshme në funksionimin e dobët të tij, si dhe në
politizimin e theksuar të procesit paqësor të rindërtimit të vendit. Ky sfond zhvillimesh, i
karakterizuar nga shumë dilema dhe paqartësi, i shoqëruar edhe me një “vakum”
kompetencash qeverisëse, nxiste gjallërimin në terren të lëvizjeve radikale.
Për çështjen e statusit final të Kosovës, nga bashkësia ndërkombëtare u përdorën shumë
formula si për shembull “Standardet para statusit”, e cila me shumë përpjekje dhe vetëm
pas disa vitesh u “përmbys” nga kosovarët në formën “Standardet me statusin”. Të flisje
për statusin e Kosovës ishte një temë tabu, e cila vetëm në fund të vitit 2002 u thye dhe
filloi të shtjellohej në mes të shoqërisë kosovare nga elita e saj. Më vonë evidentohen
iniciativa të ndryshme, por kjo çështje vazhdonte të përbënte “mollën e sherrit” për
komunitetet në Kosovë dhe të gjithë aktorët vendas apo ndërkombëtarë të përfshirë. Duke
e etiketuar çështjen e përcaktimit të statusit të Kosovës si një “kuti Pandore”, e cila në
mënyrë të pashmangshme do të provokonte kriza të mëtejshme, si dhe duke mos pasur
besim te aftësia e administratës së UNMIK-ut për të zgjidhur problemet e përditshme,
komunitetet në Kosovë dashur pa dashur u mbyllën më shumë në vetvete. Në këtë
mënyrë, këto komunitete, duke e shmangur procesin e kohezionit shoqëror, prodhuan një
245 Shih Stephen Stedman, Spoiler Problems in Peace Processes, International Security, nr. 2, 1997, f: 5-3. 246 Robert Caplan, A New Trusteeship? The International Administration of War-torn Territories, shkurt
2002, f. 76
87
realitet në terren që nga ana psikologjike ndryshonte shumë pak, për të mos thënë aspak,
nga situata e paraluftës dhe se akoma mbetej në veprim logjika dhe dinamika e të jetuarit
dhe vepruarit njëlloj si gjatë konfliktit të vitit 1999.
88
4.4. Ndërtimi i institucioneve të reja
Me qëllim përthithjen sa më të gjerë dhe të shpejtë të ekspertizës së komunitetit lokal në
çështjet ligjore, UNMIK-u themeloi Komitetin e Përbashkët Këshillues për Çështjet
Ligjore si organ këshillimor pranë PPSP dhe që përbëhej në pjesën më të madhe nga
juristë me përvojë të gjatë akademike, por me më pak në praktike. Ndërkohë, UNMIK-u
hartoi një Kornizë Kushtetuese, e cila mundësoi mbajtjen e zgjedhjeve parlamentare,
emërimin e presidentit dhe qeverisë së përkohshme (IPVQ). Kjo Kornizë Kushtetuese
përcaktonte sferat e pushtetit “të rezervuar” ekskluzivisht të UNMIK-ut, duke i ndarë ato
nga kompetencat që mund të transferoheshin tek IPVQ-të.247 Kjo kornizë gjithashtu
përfshinte dispozita për të garantuar përfaqësim të minoriteteve në Parlament, qeveri dhe
në strukturat e shërbimit civil. Struktura qeverisëse pas luftës në Kosovë deri në shpalljen
e pavarësisë, i ngjante një piramide, në majën e të cilës qëndronte rezoluta 1244, e cila
pasohej nga UNMIK-u me rol mbikëqyrës dhe me kompetenca të gjera mbi IPVQ-të:
Tabela 1. Piramida e pushtetit në Kosovë para shpalljes së pavarësisë.
Ndërtimi i institucioneve të reja demokratike në Kosovë u ndikua fuqishëm nga klima e
efekteve të rënda negative të pasluftës dhe sidomos nga pasiguria për statusin final të
Kosovës. Për të mos mjaftuar kjo klimë dekurajuese, ky proces u krye në kushtet e
mbizotërimit të një atmosfere dominuese prej administratës ndërkombëtare, e cila kishte
në vitet e para fuqi të pakufizuara vendimmarrëse. Për të ilustruar këtë pushtet të
pakufizuar të UNMIK-ut, mjafton të përmendet këtu se ky i fundit me anën e miratimit të
rregullores 2001/9 për Kornizën Kushtetuese, me anën e të cilës miratoi krijimin e
institucioneve të përkohshme të vetëqeverisjes së Kosovës, përfshiu Kornizën
Kushtetuese të Kosovës si një aneks të Rregullores 2001/9. Në këtë mënyrë, nëse do të
247 Shih Raportin nr.182 të Grupit Ndërkombëtar të Krizave, 14 maj 2007, Burimi:
http://www.crisisgroup.org/en/regions/europe/balkans/kosovo/182-kosovo-no-good-alternatives-to-the-
ahtisaari-plan.aspx
Rezoluta 1244
Përfaqësuesi Special i SP të OKB-së
UNMIK
Institucionet e Përkohshme të Vetëqeverisjes (IPVQ)
89
lindte nevoja për të bërë ndryshime në Kornizën Kushtetuese të Kosovës, do të duhej që
këto ndryshime të bëheshin përmes miratimit prej UNMIK-ut të një rregulloreje të re. Në
këtë mënyrë rregullorja e UNMIK-ut dilte mbi Kushtetutën e Kosovës.
Sipas Rregullores 2001/9 institucionet e Kosovës mund të hartonin ligje, por ato do të
ishin të vlefshme vetëm nëse nënshkruheshin nga kreu i UNMIK-ut dhe ky i fundit i
nënshkruante ligjet vetëm nëse ato nuk shkelnin Rezolutën 1244 të KS të OKB-së, si dhe
Rregulloren 1999/1. Këtu lindën edhe mosmarrëveshjet e para lidhur me pyetjen se kush
e qeveriste Kosovën. Sipas aktivistëve të Lëvizjes Vetëvendosje, Kosova nuk qeverisej
nga Korniza Kushtetuese e Kosovës, por nga rregullorja 2001/9 dhe nga Rezoluta 1244,
sepse në bazë të Kornizës Kushtetuese, Institucionet e Përkohshme të Vetëqeverisjes
(IPVQ) ishin të detyruara që të ushtronin ‘pushtetin’ e tyre në përputhje me Rezolutën
1244.248
Pavarësisht pakënaqësive të mësipërme, vlen të përmendet se me miratimin e Kornizës
Kushtetuese dhe nëpërmjet zhvillimit të zgjedhjeve të lira, kosovarëve u njihej e drejta
për krijimin e institucioneve vetëqeverisëse qendrore dhe lokale. Mbikëqyrja e
funksionimit të këtyre organeve, si dhe demokratizimi i tyre i mëtejshëm, do të mbetej
sërish subjekt i mbikëqyrjes ndërkombëtare.
Zgjedhjet e para u zhvilluan në vitin 2000 në nivelin e organeve të qeverisjes lokale. Më
2001 u zhvilluan zgjedhjet parlamentare, të cilat prodhuan një parlament të ri. Ky
Parlament zgjodhi Presidentin e parë të Kosovës së Pavarur, z. Fatmir Sejdiu, i cili
propozoi një kabinet qeveritar të kryesuar nga z. Hashim Thaçi.
Institucionet e krijuara rishtazi dhe që nga kategoria i përkasin nivelit qendror ishin:
• Presidenca e Kosovës
• Kuvendi i Kosovës
• Trupat Mbrojtëse të Kosovës
• Shërbimi Policor i Kosovës
• Dhoma Ekonomike e Kosovës
• Agjencia Kosovare e Mirëbesimit
248Shkëlzen Gashi, UNMIK-u dhe IPVQ-të, Burimi: www.vetevendosje.org/Unmik-U-Dhe-Ipvq-Te/
90
Kuvendi i Kosovës
Pozita dhe roli i Kuvendit të Kosovës gjatë kohës së pas luftës, përcaktohej në Kreun 9 të
Kornizës Kushtetuese të Kosovës. Sipas dispozitave kushtetuese, Kuvendi i Kosovës
ishte institucioni më i lartë përfaqësues dhe ligjvënës i vetëqeverisjes së përkohshme të
Kosovës. Si i tillë, Kuvendi kishte përgjegjësi të kufizuara dhe të përcaktuara nga
UNMIK-u, të cilat në shumicën e rasteve binin në përputhje me kuvendet lokale të
Kosovës.
Sistemi i përfaqësimit proporcional u mendua nga faktori ndërkombëtar si sistemi më i
përshtatshëm për një shoqëri të pasluftës, siç ishte rasti i Kosovës pas vitit 1999. Partitë
kryesore në spektrin politik të Kosovës në atë kohë ishin: Partia Demokratike e Kosovës
(PDK), Lidhja Demokratike e Kosovës (LDK), Aleanca për Ardhmërinë e Kosovës
(AAK), Aleanca Kosova e Re (AKR), Lidhja Demokratike e Dardanisë (LDD) dhe Partia
Reformiste ORA. LDK ishte partia më e vjetër në këtë spektër politik, e cila ekzistonte që
para luftës dhe që drejtoi strukturat qeverisëse paralele të paraluftës, ndërsa PDK dhe
AAK dolën nga Ushtria Çlirimtare e Kosovës.
Parlamenti i Kosovës u konceptua në formën e një dhomë që ka gjithsej 120 deputetë.
Korniza Kushtetuese e Kosovës garanton përfaqësim të përhershëm për minoritetet,
kështu që këto 120 vende janë të shpërndara në këtë mënyrë:
• 100 vende për të gjitha subjektet politike të votuara drejtpërsëdrejti
• 10 vende të rezervuara për përfaqësuesit e komunitetit serb
• 10 vende të rezervuara për përfaqësuesit e komuniteteve tjera:
• 4 vende për komunitetet rom, shkali dhe egjiptian
• 3 vende për komunitetin boshnjak
• 2 vende për komunitetin turk
• 1 vend për komunitetin goran.249
Sipas konceptimit fillestar të përbërjes së parlamentit kosovar, partitë që në programin e
tyre kishin në themel mbrojtjen e të drejtave të minoriteteve, atyre u lindte e drejta të
garonin si për vendet e rezervuara posaçërisht për përfaqësuesit e minoriteteve, ashtu
edhe për 100 vendet e përcaktuara për të gjitha subjektet politike. Kushtetuta e re e
ndryshoi këtë dispozitë. Aktualisht partitë që mbrojnë të drejtat e minoriteteve do t’i zënë
vendet e rezervuara vetëm nëse fitojnë më pak vota se ato që nevojiten për t’i fituar ato
vende në zgjedhjet e drejtpërdrejta. Kështu, ato nuk do të jenë në gjendje që të përfitojnë
në të njëjtën kohë nga të dy kategoritë e sipërpërmendura të shpërndarjes së vendeve në
parlamentin e Kosovës.
249 Shih faqen elektronike të Parlamentit të Kosovës Burimi: http://assembly-Kosovo.org/
91
Qeveria e Kosovës.
Që nga krijimi i qeverisë së parë të Kosovës në vitin 2001 e deri në shpalljen e pavarësisë
së saj më 17 shkurt 2008, Kosova ka pasur pesë Kryeministra nga dy parti politike të
ndryshme. Në zgjedhjet parlamentare të 17 nëntorit 2007, Partia Demokratike e Kosovës
doli forca politike më e votuar. Kryetari i Partisë Demokratike të Kosovës, z. Hashim
Thaçi, i nominuar që gjatë fushatës për kryeministër nga kjo parti politike, u votua në 9
janar 2008 në Kuvendin e Kosovës në postin e Kryeministrit të Qeverisë së Kosovës.
Pas shpalljes së pavarësisë, në përputhje me përcaktimet e nenit 96 të Kornizës
Kushtetuese duhej që Qeveria e Kosovës të kishte në përbërjen e saj të paktën një
ministër të përkatësisë etnike serbe dhe të paktën një ministër nga komunitetet jo serbe në
Kosovë.250 Për më tepër, nëse qeveria do të përbëhej me më shumë se 12 ministra,
atëherë duhej patjetër të kishte një ministër të tretë nga një komunitet minoritar.
Z. Thaçi prezantoi para deputetëve të Kosovës përbërjen e kabinetit qeveritar dhe
konceptin për qeverisjen e re. Qeveria e parë e Republikës së Kosovës u krijua nga
koalicioni i PDK-së dhe LDK-së me partnerë të tjerë. Prioritet parësor i Qeverisë së parë
të Kosovës ishte njohja e shtetit të ri të Kosovës në arenën ndërkombëtare, si dhe
intensifikimi i zhvillimit social dhe ekonomik të vendit.
Pas shpalljes së pavarësisë, themelimi i Ministrisë së Punëve të Jashtme (prill 2008, i
Ministrisë së Forcës së Sigurisë dhe krijimi i Forcave të Sigurisë së Kosovës (gusht
2008), ishin hapat më vendimtarë në historinë moderne të Kosovës për ndërtimin e
shtetësisë të Kosovës dhe arritjen standardeve bashkëkohore të mirëqeverisjes.
250 Shih Kornizën Kushtetuese të Kosovës, Burimi:
http://www.kuvendikosoves.org/common/docs/FrameworkPocket_ALB_Dec2002.pdf
92
4.5. Përplasjet midis IPVQ dhe UNMIK-ut.
Prezenca e Misionit të Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në
Kosovë (UNMIK) ishte e dobishme pikë së pari sepse ofroi një grumbull njerëzish dhe
njohurish në të cilat kosovarët mund të mbështeteshin në atë situatë të emergjencës që
mbizotëronte pas luftës. UNMIK-u dhe OSBE ndihmuan në krijimin e institucioneve dhe
më vonë edhe në funksionimin e tyre. Pas zgjedhjeve të para parlamentare të vitit 1999,
rezultatet e të cilave nuk ofruan një fitues të qartë, u diktua domosdoshmëria që qeveria e
parë demokratike e zgjedhur e Kosovës të kishte formën e një koalicioni me bazë të gjerë
partish politike dhe u nevojitën tre muaj e gjysmë për krijimin e një koalicioni qeverisës.
Me miratimin e Kornizës Kushtetuese për Vetëqeverisje të Përkohshme në 15 maj të vitit
2001, çështja e transferimit të kompetencave tek institucionet e vetë-qeverisjes të
Kosovës të krijuara rishtazi, mori një prioritet të lartë. Në vitin 2002, në kohën kur afati
kohor tre-vjeçar i Rambujesë po skadonte, shefi i UNMIK-ut, gjermani Shtajner
(Steiner), hodhi në qarkullim konceptin e “Standardeve para Statusit”, si masë e
përkohshme lokale dhe përgjigje ndaj kërkesave të shqiptarëve të Kosovës për qartësi nga
komuniteti ndërkombëtar për çështjen e statusit.
Ky koncept përpiqej të përcaktonte kriteret e zhvillimit politik dhe social, përmbushja e të
cilave do të shërbente si parakusht për fillimin e negociatave mbi çështjen e statusit. Në
vitin 2003 Grupi i Kontaktit u shpreh se “Standardet para Statusit” do të bëheshin
operacionale, kur të ishin realizuar një numër standardesh dhe nëse progresi i qeverisë së
përkohshme e lejonte këtë, do të kishte shqyrtim të statusit final aty nga mesi i vitit
2005.251 Standardet e përcaktuara u provuan në terren si shumë të paqarta ose të
paefektshëm, si dhe zbatimi i tyre nga ana e qeverisë së Kosovës ishte i pamundur.
Është pikërisht Søren Jessen-Petersen, PPSP i emëruar në gusht 2004, që artikuloi dhe
mbështeti mendimin se një vendim mbi çështjen e statusit nuk mund të shtyhej
pafundësisht.252 Strategjia e re e artikuluar me titullin “Standardet dhe status” kishte në
themel të saj konceptin se standardet duhet të përmbushen sa më shpejt të jetë e mundur
dhe ndërkohë të fillojnë negociatat për statusin e Kosovës në një të ardhme të
parashikueshme. Plani Standardet për Kosovën, një plan prej tetë kërkesash për
plotësimin e kritereve të ndryshme para bisedimeve për hapjen e bisedimeve për statusin
final, u bënë udhërrëfyes për progresin e Kosovës dhe ishte rrjedhimisht një strategji e
251 Shih Raportin nr. 143 të Grupit Ndërkombëtar të Krizave, Burimi:
http://www.crisisgroup.org/en/regions/europe/balkans/kosovo/143-kosovos-ethnic-dilemma-the-need-for-a-
civic-contract.aspx 252 UNMIK Press release, UNMIK/PR/1565, 12 June 2006, Burimi:
http://www.unmikonline.org/PR/1565%20-%20SRSG%20S%C3%B8ren%20Jessen-
Petersen%20announces%20his%20decision%20to%20leave%20his%20post.doc
93
dobishme për mirëfunksionimin e UNMIK-ut. Kjo strategji fokusohej më shumë në
garantimin e të drejtave të minoriteteve, por ‘standardet’ Qeveria kosovare do të duhej t’i
plotësonte në të tetë fushat e mëposhtme:
• funksionimi i institucioneve demokratike;
• shteti i së drejtës (policia, gjyqësori);
• lëvizja e lirë;
• kthimi dhe ri integrimi;
• ekonomia;
• të drejtat e pasurisë;
• dialogu me Beogradin;
• ngritja e Trupës Mbrojtëse të Kosovës.
Përpjekjet e UNMIK-ut dhe të Qeverisë së atëhershme kosovare për realizmin e
standardeve të mësipërme i dhanë një shtysë të fuqishme reformave institucionale në dobi
të fuqizimit të shtetësisë dhe demokratizimit të vendit në përgjithësi.253
UNMIK-u shpesh ka qenë objekt i kritikave të forta nga banorët e Kosovës dhe faktori
ndërkombëtar. Duke pasur rolin e tij autoritar, ndikimi i UNMIK-ut në zhvillimin e
institucioneve të Kosovës, shpeshherë u vlerësua si mjaft negativ në shumë drejtime.
Ndër kritikat kryesore në adresë të UNMIK-ut evidentohen ato që kishin të bënin me
dedikimin e munguar të stafit të tij për të shënuar progres në qeverisjen e Kosovës, si dhe
mungesa e përgjegjësisë për veprimet apo mos veprimet e tyre.
Punonjësit e administratës ndërkombëtare dhe burokratët e karrierës të OKB u kritikuan
ashpër prej kosovarëve për krijimin e një lloj kaste midis radhëve të saj, e cila kujdesej në
radhë të parë vetëm për interesat e veta personale. Ndërkohë, problemi më i madh i
dukshëm ishte ai i mungesës së përgjegjësisë së UNMIK-ut. UNMIK-u në pjesën më të
madhe të aktiviteteve të tij shihej prej banorëve të Kosovës si një pushtet neo-kolonial, i
cili shmangte vendimet e vështira, duke zvarritur pafund vendimmarrjen dhe duke u
fshehur prapa nocioneve të paqarta për promovimin e demokracisë.
Një ilustrim të rolit negativ të UNMIK përbën procesi i ngadalshëm i miratimit të ligjeve
të reja i parashikuar në Kornizën Kushtetuese, sipas të cilit në fillim duhej që Parlamenti i
Kosovës të aprovonte ligjin, pastaj ligji shkonte për rishqyrtim në Zyrën për Çështje
Ligjore në UNMIK. Ligji pastaj kthehej sërish në Parlament, ky i fundit duhej të merrte
parasysh të gjitha vërejtjet e UNMIK-ut dhe ta miratonte përsëri. Ligji pastaj shkonte
përsëri për rishikim në Zyrën për Çështje Ligjore në UNMIK dhe vetëm nëse ai përputhej
me rekomandimet e tyre, dërgohej për aprovim final tek kreu i UNMIK-ut (Përfaqësuesi i
253 Niels van Willigen, Peacebuilding and International Administration: The Cases of Bosnia and Kosovo,
Routledge, 2013, pp. 60-62
94
Posaçëm i Sekretarit të Përgjithshëm, PPSP). Në bazë të këtij procesi ligjor të
ngadalshëm, për miratimin e një ligji shpesh nevojiteshin muaj të tërë. Nga pikëpamja
statistikore, gjatë legjislaturës së parë (2001 -2004), u miratuan 86 ligje dhe 5 rregullore.
Gjatë legjislaturës së dytë (2004– 2007) u miratuan vetëm 79 ligje.254
Edhe sa u përket çështjeve të pushtetit ekzekutiv, UNMIK-u gjatë kësaj periudhe luante
rolin përcaktues ndaj të gjithave vendimeve të qeverisë, duke ushtruar kompetenca të
drejtpërdrejta në fushat e mbrojtjes dhe marrëdhënieve me jashtë. Gjithashtu, roli i shtuar
i UNMIKU-ut u bë i pashmangshëm edhe në çështje të tjera si drejtësia apo punët e
brendshme, kjo për vetë faktin se Ministritë e Drejtësisë dhe të Punëve të Brendshme u
krijuan relativisht vonë, në vitin 2006.
Procesi i transferimit të përgjegjësive nga UNMIK-u tek institucionet e zgjedhura filloi
përafërsisht në të njëjtën kohë, por ishte mjaft i ngadalshëm. Roli mbikëqyrës i UNMIK-
ut krijoi një kulturë të papërgjegjësisë në mesin e elitës politike. Përveç faktit shqetësues
se UNMIK-u nuk kishte të përcaktuar asnjë përgjegjësi para qytetarëve të Kosovës,
ministrat e Qeverisë së Kosovës e justifikonin aktivitetin e tyre të dobët me ‘mungesën e
kompetencave’. Gjithashtu, deklaratat e shpeshta për korrupsion në radhët e administratës
lokale dhe ndërkombëtare, kontribuuan ndjeshëm në rritjen e pakënaqësisë qytetare
referuar aktivitetit të administratës së përkohshme ndërkombëtare dhe të IPVQ.255
254 Evidenca e ligjeve, Burimi: http://www.assembly-kosova.org/common/docs/ligjet/matrix_al.pdf 255 Në anketimet e kryera nga zyra e UNDP në Kosovë dhe të publikuara ne raportet periodike te saj “Pulsi
Publik”, ishin gjithmonë prezente shqetësimet e banorëve të Kosovës lidhur me performancën e dobët të
organeve qeverisëse dhe korrupsionin.
Burimi:http://www.ks.undp.org/content/dam/kosovo/docs/PublicPulse/
95
4.6. Ri -konfigurimi i UNMIK - Vendosja e EULEX
Çështja e statusit të pazgjidhur përbënte gjithnjë e më shumë një problem serioz për
Kosovën. Dëshira për pavarësi përbënte për kosovarët shtysën kryesore për reformimin e
vendit të tyre. Rruga drejt pavarësisë nënkuptonte për kosovarët gjithashtu edhe shumë
kohë të dedikuar dhe energji të shpenzuar për zgjidhjen e çështjes së statusit. Artikulimi
prej UNMIK-ut në fazat e hershme të administrimit prej tij të Kosovës të ‘status quo-së’,
e maskuar më vonë me artikulimin e politikës së “standardeve para statusit, pati një
ndikim dekurajues për sa i përket motivimit të banorëve të Kosovës për të pranuar dhe
zbatuar një seri të reformave të nevojshme për demokratizimin e shoqërisë kosovare. Një
ndër reformat më kryesore ishte reforma për decentralizimin. Për kosovarët në këtë kohë
kishte përparësi dhe rëndësi jetike ushtrimi i kompetencave të pushtetit prej
institucioneve qendrore të Kosovës si një vend i pavarur, pastaj mund të vijohej me
procesin e decentralizimit. Gjithashtu, kërkesa për pavarësi, apo më mirë të thuhet mos
shqyrtimi i kësaj kërkese prej ndërkombëtarëve, shfrytëzohej shpeshherë nga politikanët
kosovarë për të shmangur përgjegjësitë për dështimin e përmbushjes së premtimeve të
tyre para banorëve të Kosovës.
Si rezultat i “status quo” për çështjen e statusit final të Kosovës, të akumulimit të
problemeve sociale dhe etnike, si dhe prej paaftësisë së UNMIK-ut për të ushtruar
mandatin e tij në mënyrë efektive, në 16 mars 2004 në Kosovë shpërthyen trazirat e para
që pas luftës së vitit 1998-1999. Këto trazira shpërthyen si rezultat i vdekjes së tre
fëmijëve shqiptarë, që u ndoqën me qenë në lumin e Mitrovicës nga serbët e Kosovës.
Mbi 51,000 njerëz u përfshinë në këto trazira në 33 incidente të veçanta në tërë Kosovën,
duke rezultuar në 19 viktima (8 serbët, 11 shqiptarë). Ndërkohë, sipas OSBE-së janë
dokumentuar gjatë këtyre trazirave 954 njerëz të plagosur, 4,100 persona të zhvendosur,
550 shtëpi dhe 27 kishat ortodokse dhe manastire të djegura.256
Këto ngjarje e dëmtuan rëndë imazhin e Kosovës në drejtim të aftësisë së saj për
vetëqeverisje, duke zbehur ndjeshëm perspektivën e saj për të qenë një vend i pavarur.
Beogradi deklaroi se trazirat e marsit ekspozuan papërshtatshmërinë e Kosovës për
shtetësi. Rreziku i një kolapsi të përsëritur të dhunshëm i dha shtysë OKB-së që të
lëshonte një mandat për hartimin e raportit mbi statusin e ardhshëm të Kosovës prej të
Dërguarit Special të OKB-së, z. Kai Eide. Ky i fundit, në korrik 2005 në raportin e vet
rekomandoi transferim më të madh të pushtetit nga UNMIK-u në drejtim të IPVQ-të dhe
fillim të negociatave për statusin e ardhshëm të ndërmjetësuara nga OKB-ja.257 Në këtë
raport të titulluar: “Raporti i Kosovës: Konflikti, Përgjigja Ndërkombëtare, Mësimet e
Nxjerra”, thuhej se konceptet e sundimit të ligjit ishin zhvilluar dobët, nuk ishin krijuar
256 OSCE Mission in Kosovo, Human Rights Challenges following the March Riots in 2004, f.4. 257 Shih Raportin nr. 161 të Grupit Ndërkombëtar të Krizave, Burimi:
http://www.crisisgroup.org/en/regions/europe/balkans/kosovo/161-kosovo-toward-final-status.aspx
96
bazat për një shoqëri shumetnike dhe se Serbia kishte penguar zbatimin e standardeve,
duke promovuar bojkot të pjesshëm të serbëve ndaj institucioneve të përkohshme. Ai
propozoi që komunat me shumicë serbe të kishin pushtet shtesë dhe lidhje me Beogradin,
si kompensim të pjesshëm dhe arriti në përfundimin se asgjë nuk përfitohej nëse vonohej
edhe më shumë procesi për arritjen e marrëveshjes mbi statusin e Kosovës.
Në raportin e z. Eide argumentohej se pavarësia është rruga më e mirë për provincën e
trazuar dhe ai rekomandonte fillimin e negociatave për statusin e ardhshëm të Kosovës,
rekomandim ky që u mbështet edhe nga KS i OKB-së i cili i dha dritën jeshile nisjes së
procesit politik mbi statusin e ardhshëm të Kosovës në tetor të 2005.258 Procesi i
bisedimeve midis Kosovës dhe Serbisë mbi statusin final filloi zyrtarisht në 31 tetor 2005
me emërimin nga KS i OKB-së i të Dërguarit Special të OKB-së mbi Statusin e
Kosovës, të ish Presidentit të Finlandës, z. Marti Ahtisari.259 Gjatë ushtrimit të këtij
mandati, z. Ahtisari u përball me një detyrë të vështirë për shkak të pozitave të ndryshme
mbi statusin final të çështjes së Kosovës; pozitave të cilat reflektonin qëndrimet
kundërshtare të Beogradit dhe Prishtinës.
Gjatë ushtrimit të mandatit të tij, ai u fokusua në përpjekjet që të tërhiqte nga të dyja
palët elementet e një marrëveshjeje të mundshme kompromisi.260 Ndonëse statusi akoma
i papërcaktuar vazhdonte të përbënte një pengesë për demokratizim e mëtejshëm të
Kosovës, fillimi i negociatave ofroi shpresë për një zgjidhje. Gjithashtu, kosovarët u
lehtësuan disi në këtë drejtim pasi në shtator Grupi i Kontaktit e siguroi Kosovën për të
ardhmen e saj, duke sinjalizuar qartë se ajo “nuk do të kthehej në situatën e para marsit
1999”, d.m.th. nuk do të kishte kthim nën sundimin serb.261 Në nëntor UNMIK-u lejoi
qeverinë e përkohshme të Kosovës të krijonte edhe të tri ministri të reja, përkatësisht të
Energjisë dhe Minierave, të Komuniteteve dhe Kthimit, të Administrimit të Pushtetit
Lokal, vendim ky që u përshëndet nga GK në takimin e tij të radhës në Prishtinë në 16
dhjetor.262
Ndërkohë në terren, për sa i përket jetës politike kosovare mbizotëronte klima e
mosbesimit reciprok në dy plane: midis komuniteteve shqiptare dhe serbe nga njëra anë,
si dhe e komuniteteve ndaj politikanëve në anën tjetër. Për aq kohë sa statusi i Kosovës
mbetej i papërcaktuar, minoriteti serb ushqente shpresa se Kosova një ditë do të kthehej
nën sundimin serb. Kjo shpresë ushqehej me çdo mjet dhe rast nga udhëheqësit politik në
258 Yearbook of the United Nations, 2005, Vol.59, United Nations Publications, 2005, p.471 259 Më shumë informacion mund të gjeni në faqen e UNOSEK, Burimi: www.unosek.org. 260Gerard M. Gallucci, Plani i Ahtisarit dhe Veriu i Kosovës, Burimi:
http://www.transconflict.com/approach/think/policy/ahtisaari-plan-north-kosovo/plani-i-ahtisarit-dhe-veriu-
i-kosoves/ 261 Contact Group Statement September 22, 2004, Burimi: http://2001-
2009.state.gov/p/eur/rls/or/37535.htm 262Shih Contact Group Statement December 16, 2004, Burimi: http://2001-
2009.state.gov/p/eur/rls/or/40038.htm
97
Beograd, të cilët në mënyrë të përsëritur dhe me forma të ndryshme inkurajonte banorët
serbë të Kosovës, që të mos merrnin pjesë në jetën politike në Kosovë (bojkotim i
zgjedhjeve, mosnjohje e institucioneve kosovare, marrja e shërbimeve prej institucioneve
paralele serbe, etj.). Kështu, deputetët serb bojkotuan shumicën e seancave të legjislaturës
së parë dhe ky bojkot u thellua akoma më shumë gjatë legjislaturës së dytë të Kuvendit të
Kosovës.263 Ndërkohë që në Qeveritë e Kryeministrit Thaçi vazhdimisht ka pasur një
Ministër me përkatësi etnike serbe, serbët të cilët punonin në institucionet kosovare,
ndiheshin të kërcënuar nga aktivistët radikal, po nga komuniteti i tyre.
Pas dhunës së marsit 2004, fuqitë ndërkombëtare të cilat monitoronin zbatimin e
Rezolutës 1244 të Këshillit të Sigurimit të OKB-së – Grupi i Kontaktit i përbërë prej
përfaqësueseve të Britanisë së Madhe, Francës, Gjermanisë, Italisë, Rusisë dhe Shteteve
të Bashkuara – filloi t’i shmangej çështjes së çfarë duhet bërë më tutje në Kosovë. Në
nëntor të vitit 2005, Grupi i Kontaktit– në konsensusin e tij të fundit – deklaroi parimet
udhëzuese për zgjidhjen e statusit. Pesë shtetet Perëndimore të Grupit të Kontaktit (duke
hequr Rusinë) formuan të ashtuquajturin Kuinti, i cili erdhi në përfundim se të priturit që
Kosova të përmbushë “standardet para statusit” nuk do të funksiononte.
Ndërkohë, Këshilli i BE-së emëroi në nëntor 2005 z. Stefan Lehne si përfaqësues të BE-
së për të mbështetur Ahtisarin në zbatimin e mandatit të tij, madje edhe për ta
zëvendësuar Ahtisarin në një numër të madh rastesh. Bisedimet për statusin përfundimtar
gjatë viteve 2005-2007 u udhëhoqën nga evropianët, por BE-ja –si një entitet mbi dhe
përtej vendeve anëtare të tij - luajti një rol dytësor. Në fushat ku dialogu nuk kishte qenë
mjaft substancial, për shembull në ekonomi ose të drejtat e komuniteteve, Ahtisari u
mbështet në ekspertizën e organizatave relevante ndërkombëtare si BE ose Këshilli i
Evropës.
Për sa kohë që Grupi i Kontaktit vazhdonte të funksiononte normalisht, Këshilli i BE-së e
kishte relativisht më të lehtë të kapërcente ndarjet e brendshme, duke reflektuar
qëndrimet e Grupit të Kontaktit në deklaratat e veta. Pasi Ahtisari paraqiti propozimin e
tij, BE-ja nuk arriti të ndërtonte konsensus të brendshëm për ta mbështetur atë, edhe pse
ky propozim nuk e përmendte në mënyrë eksplicite pavarësinë, duke theksuar nevojën
për një vendim të Këshillit të Sigurimit të OKB-së për këtë çështje.264
Në nëntor 2005 Komisioni Evropian për herë të parë publikoi të ndarë raportet vjetore të
progresit mbi Serbinë, Malin e Zi dhe Kosovën, duke sinjalizuar rrugët e tyre të ndara për
anëtarësim. Një tjetër zhvillim pozitiv për Kosovën përbën fakti se në dhjetor 2005,
Komisioni vendosi që të integrojë Standardet e OKB-së në një Partneritet Evropian për
263Shih Serbët kanë humbur me bojkotimin e institucioneve të Kosovës, Burimi:
http://koha.net/?id=27&l=51740 264Year in Review 2007: United Nations Peace Operations, United Nations Press, 2008, p.34
.
98
Kosovën. Këshilli i BE-së dhe Komisioni filluan të planifikojnë praninë e misionit në
Kosovë pas përcaktimit të statusit, si dhe përcaktuan që marrëveshja për status duhet t’i
jepte Kosovës pushtet për të qenë e aftë të nënshkruante traktate dhe marrëveshje
ndërkombëtare. Në 31 janar 2006, ministrat e Grupit të Kontaktit të mbledhur në Londër
e zhvilluan më thellë qëndrimin e tyre të përbashkët, duke specifikuar se “duhet të bëhen
të gjitha përpjekjet e mundshme për të arritur një marrëveshje të negociuar gjatë vitit
2006” dhe se ajo duhet “të jetë e pranueshme për popullin e Kosovës.” Ata theksuan
vlerën e decentralizimit për të garantuar të ardhmen e komuniteteve pakicë dhe si një
“nxitje për kthimin e personave të zhvendosur të cilët duhet të jenë në gjendje të zgjedhin
se ku dëshirojnë të jetojnë në Kosovë.”265
Këshilli i BE-së i avancoi planet e tij për pranitë e misionit post-statusor, duke themeluar
ekipet planifikuese në Kosovë për EULEX-in dhe Zyrën Civile Ndërkombëtare (ZCN) /
Zyrën e Përfaqësuesit Special të BE-së (PSBE). NATO arriti në përfundim se ishte për
lejimin dhe mbikëqyrjen e krijimit të një Force të Sigurisë së Kosovës, të vogël e të
armatosur lehtë, dhe kjo u mor parasysh në Propozimin e ri të Ahtisarit.
Nga shkurti deri në shtator 2006 zyra e Ahtisarit (UNOSEK) ftoi dhe angazhoi ekipet
negociatore të Kosovës dhe Serbisë në disa raunde bisedimesh të drejtpërdrejta në Vjenë
dhe ndërmori një numër misionesh ekspertësh në dy kryeqytetet. Gjatë kësaj periudhe të
përcaktimit të statusit final të Kosovës, z. Ahtisari dhe ekipi i tij organizuan 17 raunde të
bisedimeve/takimeve të nivelit të lartë, 25 misione në nivel ekspertësh, si dhe një seri të
panumërt takimesh diplomatike. Procesi i bisedimeve rreth statusit zyrtarisht hapi një
epokë të re për politikën e re të jashtme të Kosovës. Tashmë ishte absolutisht e qartë që
Kosova kishte nevojë për mbështetje nga aktorë të jashtëm. Kufizimet “de jure” në
kuadër të Rezolutës 1244, ende mbeteshin të pa cenuara dhe penguese për fatin e saj, por
“de facto” situata kishte ndryshuar shumë në favor të çështjes kosovare.
Zhvillimet politike që solli ky proces erdhën natyrshëm në skenën ndërkombëtare dhe
nxorën në dritë Planin e Ahtisarit, i cili shërbeu si platformë bazë për garantimin e një të
ardhme të mundshme dhe të qëndrueshme për Kosovën. Më 2 shkurt 2007, Ahtisari
dorëzoi para liderëve të Serbisë dhe Kosovës dokumentin prej 63 faqesh me titull
“Propozimi Gjithëpërfshirës mbi Marrëveshjen për Statusin e Kosovës”. Më vonë gjatë
muajit shkurti UNOSEK-u organizoi një raund të ri dyjavor takimesh midis
negociatorëve nga Kosova dhe Serbia. Nga konkluzionet e këtij raundi u përftua një
version i rishikuar i Propozimit, i cili u qarkullua për mendim të liderëve të Kosovës dhe
Serbisë në një mbledhjeje finale të 10 marsit 2007Me këtë veprim Ahtisari bëri me dije se
ky proces përfundonte këtu, pas katërmbëdhjetë muajsh, shtatëmbëdhjetë raundesh
265 Kosovo Contact Group Statement, London, 31 January 2006, Burimi:
http://www.consilium.europa.eu/ueDocs/cms_Data/docs/pressdata/en/declarations/88236.pdf
99
bisedimesh të drejtpërdrejta në Vjenë dhe 26 misione ekspertësh, në Serbi dhe Kosovë.
Ai ia dërgoi Propozimin Sekretariatit të Përgjithshëm të OKB-së, së bashku me një raport
katër faqesh, ku shpreheshin pikëpamjet e tij për statusin politik të Kosovës. Më 26 mars,
Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së, z. Ban Ki Moon, i dërgoi për shqyrtim të dy
dokumentet e dorëzuara nga Ahtisari në Këshillin e Sigurimit, duke shprehur përkrahjen
e tij të plotë. Më datën 3 prill 2007 Këshilli i Sigurimit dëgjoi prezantimin e Ahtisarit dhe
më 25-28 prill 2007 dërgoi një mision fakt- mbledhës në Serbi dhe Kosovë.266
Të gjitha përgatitjet paraprake të kryera nga BE-ja në planifikimin e saj për një prani të
ardhshme ndërkombëtare në Kosovë, u bënë në përputhje me politikën “pa paragjykime
ndaj rezultateve të negociatave të statusit.”267 Këshilli i BE-së vijoi përgatitjet e tij për
ngritjen e ZCN-në dhe të misionit të ardhshëm të BE-së në Kosovë për të garantuar
sundimin e ligjit, si dhe planifikoi një afat kohor, sipas të cilit supozohej se deri në
qershor do të merrej mandati përmes rezolutës së Këshillit të Sigurimit. Në të njëjtën
kohë, UNMIK-u planifikoi bartjen e pushtetit te qeveria e përkohshme dhe i dha leje asaj
që të planifikojë krijimin e ministrisë së punëve të jashtme.
Plani i Ahtisarit nxori në qarkullim një formulë zgjidhjeje të konfliktit, e cila do të lejonte
serbët e Kosovës që të kishin institucionet e tyre lokale dhe jetën komunale me lidhje të
vazhdueshme me Serbinë, por brenda kornizës së një Kosove shumetnike, si dhe në fund
të periudhës së tranzicionit, mandati i UNMIK-ut do të duhej të ndërpritej. Në këtë
mënyrë i gjithë autoriteti legjislativ dhe ekzekutiv që i përkiste UNMIK-ut, do të
transferohej në bllok te autoritetet qeverisëse të Kosovës. Plani i Ahtisarit parashikonte
një periudhë transitore 120- ditore, gjatë që cilës parashikohej që:
• Qeveria e Kosovës të përgatiste kornizën ligjore, të nevojshme për të qeverisur;
• Administrimi i përkohshëm tetëvjeçar i OKB-së (UNMIK) të transferonte tërë
autoritetin e tij legjislativ dhe ekzekutiv;
• Misioni për Sundimin e Ligjit i Bashkimit Evropian (EULEX) të vendosej, për të
ofruar përkrahje vitale për siguri dhe qeverisje në tërë Kosovën, me një forcë
policore kundër trazirave prej 550 policëve, dhe me mandat për të marrë
kompetenca ekzekutive kur është e domosdoshme; dhe
• Përfaqësuesi Civil Ndërkombëtar (PCN, i cili kryeson Zyrën Civile
Ndërkombëtare, (ZCN), dhe ka “mandat të dyfishtë”, si Përfaqësues Special i BE-
së, PSBE) të fillonte monitorimin e zbatimit të planit të Ahtisarit. 268
266 Yearbook of the United Nations, 2007, Volume 61, United Nations Publications, 2007, f.398-401 267 Bashkimi Evropian në përgatitje të pranisë së ardhshme ndërkombëtare dhe të BE-së në Kosovë,
Broshurë, Zyra për Shtyp dhe Informim të Publikut, Maj 2007, Burimi:
http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/serbia/kosovo/eu_preparations_may_2007_alb.pdf 268Shih PGJS - Parimet e Përgjithshme, neni 15.1(g), Burimi:
www.unosek.org/unosek/en/statusproposal.html
100
Pas dështimit të negociatave dhe bllokimit të propozimit të Ahtisarit në Këshillin e
Sigurimit, BE-ja me të njëzet e shtatë vendet anëtare mezi arriti të bjerë dakord se çështja
e njohjes së Kosovës do të mbetej në kompetencën ekskluzive të kryeqyteteve
individuale. Sipas z. Lehne, në fillim të dhjetorit 2007 Trojka paraqiti raportin e saj pranë
Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së, ku theksohej se asnjëra palë nuk ishte e gatshme
për të ndryshuar pozicionin e saj në çështjen themelore të sovranitetit mbi Kosovën.
“Procesi i negocimit ka shteruar. Përderisa veprimi i Këshillit të Sigurimit mbetej i
bllokuar nga Rusia, ka mbetur vetëm një mundësi për të vendosur mbi çështjen e statusit:
Shpallja e pavarësisë nga Kuvendi i Kosovës, e ndjekur nga procesi i njohjeve
ndërkombëtare”.269
Pavarësisht procesit të dështuar në kuadër të KS të OKB-së, BE-ja do të mbetej e
bashkuar në angazhimin e saj operativ, në veçanti në vendosjen e misionit të saj civil më
ambicioz deri më tani në aspektin e CSFP&CDSP, EULEX-it, i projektuar për të forcuar
sundimin e ligjit në Kosovë. Vendimet ligjore në lidhje me misionin, të cilat u miratuan
me shpejtësi në janar - fillim i shkurtit 2008, me mbështetjen e njëzet e shtatë vendeve
anëtare (Qipro abstenoi), do të kishte qenë më e vështirë të miratoheshin mbas shpalljes
së pavarësisë.270
Me miratimin nga Këshilli i BE-së më 4 shkurt 2008 të Veprimit të Përbashkët
2008/124/CFSP mbi themelimin e Misionit të Bashkimit Evropian për Sundimin e Ligjit
në Kosovë, ndër të tjera, BE riafirmonte rolin e saj në Kosovë dhe përcaktonte funksionet
ekzekutive të EULEX-it si vijon: "EULEX në Kosovë do të ndihmojë institucionet e
Kosovës, autoritetet gjyqësore dhe agjencitë për zbatimin e ligjit në përparimin e tyre
drejt qëndrueshmërisë dhe llogaridhënies dhe në zhvillimin dhe forcimin e një sistemi të
pavarur, shumë-etnik të drejtësisë dhe të forcës shumë-etnike të shërbimit policor dhe
doganor, duke siguruar se këto institucione nuk kanë ndërhyrje politike dhe respektojnë
standardet e njohura ndërkombëtare dhe praktikat më të mira evropiane. EULEX-i në
Kosovë, në bashkëpunim të plotë me Programet Ndihmëse të Bashkimit Evropian, do ta
përmbushë mandatin e tij përmes monitorimit, udhëzimit dhe këshillimit, duke mbajtur
disa funksione ekzekutive.”271
BE-ja kishte dy mundësi brenda të cilave mund të zgjidhte se si do të vendoste EULEX-
in “në të tërë Kosovën” : ose mund të vepronte me vendosmëri, duke u mbështetur në
autoritetin e vet si një organizatë në të cilën Serbia ka aspirata të aderojë, ose të tërhiqej
në hije, duke u mbështetur në aftësitë e OKB-së për të negociuar në emër të saj për
praninë e BE në veri. BE-ja zgjodhi alternativën e fundit, sepse kishte nevojë që të
mbështetej në logjistikën, mjetet dhe objektet e UNMIK-ut, pasi nuk ishte e gatshme
269 Stefan Lehne, Resolving Kosovo’s Status, OIIP Policy Paper, June 2009 270 Council Joint Action 2008/124/CFSP of 4 February 2008 on the European Union Rule of Law Mission
in Kosovo. 271Po aty.
101
të merrte përsipër shpenzimet e shumta nëse do ta kryente këtë proces në mënyrë të
pavarur. Në këtë mënyrë, BE-ja duke pranuar të vepronte nën “çadrën e OKB-së” dhe
të priste momentin e përshtatshëm se kur mund të dislokohej në tërë Kosovën misioni i
saj EULEX-i, zvarriti për në kohë të gjatë dislokimin e këtij të fundit në terren.
Bashkësia ndërkombëtare në Kosovë gjatë kësaj periudhe afro 10 vjeçare të prezencës
dhe aktivitetit të saj në Kosovë, e përqendroi aktivitetin e saj në aspekte të ndryshme të
procesit të ndërtimit të elementeve të një shteti të mirëfilltë në Kosovë. Kështu, bashkësia
ndërkombëtare e shtriu kontributin e saj që nga shpërndarja e ndihmave emergjente
humanitare në vitin 1999, e deri në hartimin/zbatimin e një strategjie për zhvillimin e
shtetit të ri në vitin 2008. Gjatë këtij udhëtimi prej një dekade drejt normalizimit të
situatës në Kosovë, ajo ka pasur suksese dhe në mënyrë të pashmangshme, edhe
dështime.
Gjatë kësaj periudhe nga pikëpamja e zhvillimeve politike, Kosova përjetoi një jetë të
gjallë politike, të shoqëruar me zhvillimin e disa zgjedhjeve në nivel lokal dhe qendror, të
cilat pas përfundimit të procesit zgjedhor përkatës, u vlerësuan si të lira dhe demokratike.
Për sa i përket progresit në fusha të tilla si demokratizmi i shoqërisë dhe qeverisja e mirë,
mund të shprehemi se suksesi i bashkësisë ndërkombëtare në këto dy aspekte ka qenë i
kufizuar.
Kosova vazhdonte të vuante pasojat e sundimit të dobët të ligjit, situatë kjo që në mënyrë
të pashmangshme forconte perceptimin tek banorët e Kosovës dhe komuniteti
ndërkombëtar për një përhapje të madhe të korrupsionit. Kjo situatë precipitoi si rezultat i
mos efikasitetit të UNMIK-ut, mungesës së kapaciteteve të qeverisë dhe për shkak të një
mungese të theksuar të gatishmërisë së UNMIK dhe organeve të qeverisjes së
përkohshme të Kosovës që të merreshin me këtë çështje. Si rezultat, në terren zhgënjimi i
përgjithshëm i qytetarëve kosovar me institucionet lokale dhe ndërkombëtare sa vinte dhe
përforcohej. Vlerësimi për punën e UNMIK-un dhe IPVQ-të u ul ndjeshëm dhe në
mënyrë të vazhdueshme përgjatë periudhës 2005 - 2007. Gjithashtu, pesimizmi politik
mbeti i lartë gjatë gjithë kësaj kohe.272
Gjatë kësaj periudhe fillestare të vendosjes dhe funksionimit të “protektoratit ndërkombëtar”
bie në sy fakti se komuniteti ndërkombëtar nuk i përmbushi zotimet e veta për ofrimin e një
përkrahjeje adekuate ndaj organeve kosovare të përkohshme të vetëqeverisjes. Edhe pse
marrëveshja për krijimin e Misionit të Sundimit të Ligjit (EULEX), si operacioni më i madh
i BE-së në kuadër të Politikës të Përbashkët për Siguri dhe Mbrojtje (CFSP),u arrit në shkurt
2008, EULEX-i mundi të fillojë punën e vet vetëm pas 10 muajsh vonese në dislokim dhe
arritjen e shkallës së duhur të funksionimit.
272UNDP, Raport i Paralajmërimit të Hershëm Raporti i Kosovës # 19, Janar 2008,
Burimi:http://www.kosovo.undp.org/repository/docs/EWR_19_Eng_.pdf
102
5. KAPITULLI V- SHPALLJA E PAVARËSISË SË KOSOVËS-
NJË REALITET I PAKTHYESHËM
5.1. Shpallja e pavarësisë prej autoriteteve të Kosovës
Strategjia e preferuar e Bashkimit Evropian dhe SHBA-ve, për të avancuar procesin e shtet-
ndërtimit të Kosovës në pavarësi të mbikëqyrur përmes Këshillit të Sigurimit të Organizatës
së Kombeve të Bashkuara, dështoi pavarësisht përpjekjeve të vazhdueshme në këtë
drejtim. Kjo strategji e përgatitur me kujdes dhe e zbatuar pak nga pak, nuk arriti të
kurorëzohej pas kundërshtimit të prerë dhe të palëkundur të Rusisë, si dhe kërcënimit të
vazhdueshëm për të përdorur të drejtën e vetos në KS të OKB-së. Gjithashtu, pasi z.
Ahtisari paraqiti Propozimin e tij, BE-ja nuk arriti të ndërtonte konsensus të brendshëm
midis të gjitha vendeve anëtare për të mbështetur këtë propozim, edhe pse ky i fundit nuk
e përmendte në mënyrë të qartë opsionin e pavarësisë, duke theksuar nevojën për një
vendim të Këshillit të Sigurimit të OKB-së për këtë çështje. Në këto kushte liderët
shqiptarë të Kosovës u vunë nën presion të pa rezistueshëm nga faktori i brendshëm dhe
nuk u mbetej asnjë alternativë tjetër, përveçse të shpallin pavarësinë në mënyrë të
njëanshme, me apo papërkrahje të aktorëve dhe faktorëve të jashtëm.
Kjo alternativë e vetme e kosovarëve, e pozicionoi BE-në dhe SHBA-të në një atmosferë nxitëse
për të vepruar, pasi rreziqet nga mosveprimi do të ishin tepër të rënda. Sipas këtij skenari,
ku kosovarët do të shpallnin pavarësinë e njëanshme të pa mbështetur nga faktori
ndërkombëtar, atëherë detyrimisht Kosova do të copëtohej. Serbia ndoshta do të arrinte
të rimerrte kontrollin ish territorit të saj para luftës së vitit 1999 në veri të lumit Ibër,
serbët në pjesë të tjera të Kosovës do të zhvendoseshin dhe do të përqendroheshin në
Serbi, duke shumëzuar me zero në këtë mënyrë tetë vjet të arritjeve në ndërtimin e
shoqërisë demokratike dhe institucioneve kosovare nën drejtimin ndërkombëtar.
Sipas këtij skenari do të prekej rëndë stabiliteti në vendet fqinjë duke provokuar ndarje të
mëtejshme përgjatë vijave etnike. BE-ja i trembej shumë vërshimeve të refugjatëve dhe
se vendet e BE-së do të përjetonin një efekt shokues të trazirave prej rrjeteve të krimit të
organizuar në Ballkan. Dështimi për të vepruar gjithashtu do të diskreditonte Politikën e
Përbashkët të Jashtme dhe të Sigurisë (CFSP) të BE-së dhe përpjekjet e saj që të afirmonte
veten si aktor ndërkombëtar i besueshëm dhe i aftë për t’u përfshirë në zgjidhjen e
konflikteve të tjera të kësaj natyre në të ardhmen.
Të gjitha këto pasoja të padëshiruara, që në një masë të madhe do të mund të ishin
shmangur nëse Këshilli i Sigurimit do të kishte hapur dritën jeshile për pavarësinë e
Kosovës në bazë të planit të z. Ahtisari, e ndërgjegjësuan BE-në që pasojat e mosveprimit
do të ishin të rënda. Për më tepër, këto pasoja do të ishin të rënda jo vetëm për Kosovën,
103
por edhe për vetë BE-në dhe rajonin e Ballkanit. BE e kishte kuptuar se sa më shpejt në
bllok, apo një shumicë domethënëse e shteteve të saj anëtare, të grupuar mbas Britanisë së
Madhe, Gjermanisë dhe Francës, t ë deklaronin gatishmërinë e tyre për të përkrahur një
Kosovë të pavarur, aq më të mëdha ishin gjasat për të parandaluar skenarin e mësipërm.
Formula e diversitetit në njohjen e pavarësisë273 dhe e unitetit në angazhimin e BE-së në
Kosovë, tregoi të ishte e suksesshme në ruajtjen e angazhimit të vazhdueshëm të BE-së
në menaxhimin e çështjes së Kosovës. Megjithatë, përvoja e zbatimit të kësaj formule në
terren, ka treguar se nuk ka qenë aspak e lehtë.
Procesi i shpalljes së pavarësisë u finalizua në formën e miratimit të një deklarate të
shpalljes së pavarësisë në Kuvendin e Kosovës, pasi ky proces nuk mundi të përmbyllej
përmes miratimit të një rezolute të re në Këshillin e Sigurimit të OKB-së. SP i OKB-së i
dha mandat një Trojke të përbërë nga BE, SHBA, Rusia për të gjetur një formulë
kompromisi për pranimin e Propozimit të Ahtisarit dhe miratimin e një rezolute në KS në
bazë të këtij propozimi. Gjatë vitit 2007 u përgatitën 5 draft rezoluta, të cilat u rrëzuan
nga Rusia. Gjithashtu, u kryen edhe 120 ditë negociata shtesë për të arritur të
ashtuquajturën “shpallje e koordinuar e pavarësisë”, por as këto bisedime nuk u
përmbyllën me një marrëveshje.
Miratimi i Deklaratës së Shpalljes së Pavarësisë prej Kuvendit të Kosovës, i mbledhur në
një seancë të jashtëzakonshme në 17 Shkurt të vitit 2008, padyshim përbën një nga
momentet më kulmore në historinë moderne të Kosovës dhe të mbarë trevave shqiptare.
Ky akt u krye me mbështetjen e plotë të Kuintit dhe ndryshoi rrënjësisht qëndrimin e
shteteve dhe organizatave ndërkombëtare në raport me një shtet të ri, që deri atëherë
konsideroj si krahinë e një shteti tjetër. “Me anën e kësaj Deklarate, Kosova u zotua
gjithashtu se do t'i përmbahej rezolutës 1244 (1999) dhe do të angazhohej që të punonte
në mënyrë konstruktive me Organizatën e Kombeve të Bashkuara. Njëqind e nëntë prej
120 anëtarëve të pranishëm të Kuvendit votuan në favor të deklaratës. Të 10 deputetët
serbë të Kuvendit të Kosovës nuk morën pjesë në seancë.”274
Shpallja e pavarësisë së Kosovës dhe shkëputja përfundimtare e saj nga Serbia paraqet
një pikë kthesë dhe një raport krejt të ri në marrëdhëniet e vjetra të karakterizuara prej
konfliktit të vazhdueshëm midis shqiptarëve të Kosovës dhe serbëve. Duke shpallur
pavarësinë Kosova i pranoi plotësisht detyrimet e Propozimit Gjithëpërfshirës për
Zgjidhjen e Statusit të Kosovës, ose thënë ndryshe Planin e Ahtisarit.
Beteja diplomatike për njohjen e pavarësisë së Kosovës, në kushtet e mungesës të një
miratimi formal të ndonjë dokumenti të posaçëm prej Këshillit të Sigurimit të OKB-së për
pavarësinë e saj, parashikohej nga BE-ja dhe aktorët e tjerë ndërkombëtar të ishte e gjatë.
273 BE e la në kompetencë të vendeve anëtare të saj këtë çështje, si “të drejtë ekskluzive kombëtare”. 274 Shih Raportin e UNMIK për SP të OKB S\2008\211, Burimi:www.unmikonline.org/SGReports/S-2008-
211.pdf
104
Në realitetin gjeopolitik të krijuar, Serbia i kishte duart e lira që të luante fort kartën e
sovranitetit, gjë që i lejonte asaj të mos hiqte kurrë dorë nga Kosova. Për sa kohë shteti i ri
të Kosovës do të qëndronte nën Rezolutën 1244 të pa revokuar të Këshillit të Sigurimit, e
cila njihte ruajtjen formale të sovranitetit të Serbisë, kjo e fundit “do të kishte mundësinë të
ngrinte pretendime “legjitime” mbi këtë sovranitet dhe bashkë me Rusinë, do të luftonte që
të bllokonte anëtarësimin e Kosovës në institucionet ndërkombëtare”.275
E ardhmja evropiane e Kosovës, e këtij shteti të ri në gjirin e Evropës, do të konfirmohej
që një ditë pas shpalljes së pavarësisë, në 18 shkurt 2007, SP i OKB-së, z. Ban ki Moon,
mori një letër nga z. Havier Solana, Përfaqësuesi i Lartë i Bashkimit Evropian për
Politikë të Jashtme dhe Siguri të Përbashkët. Me anën e kësaj letre informohej OKB për
vendimin e Bashkimit Evropian “për të vendosur një mision të sundimit të ligjit në
kuadrin e Rezolutës 1244 (1999 ) dhe për të emëruar një Përfaqësues special të
Bashkimit Evropian për Kosovën që, ndër të tjera, do të koordinonte punën e Bashkimit
Evropian në Kosovë”.276
Po në datë 18 shkurt 2007, SP i OKB-së mori një letër tjetër, këtë herë nga z. Boris Tadiç,
Presidenti i Serbisë, me anën e të cilës informohej OKB se “autoritetet e Beogradit dhe
përfaqësues të serbëve të Kosovës e kishin dënuan shpalljen e pavarësisë dhe se
parlamenti i Serbisë kishte miratuar një vendim ku thuhet se shpallja e pavarësisë nga
Kosova përbën një ndarje me forcë dhe të njëanshme të një pjesë të territorit të Serbisë
dhe se kjo deklaratë nuk prodhon asnjë efekt ligjor në Serbi ose në rendin ligjor
ndërkombëtar”.277
Qeveria serbe filloi të zbatonte masat diplomatike ndëshkuese ndaj shteteve që e kishin
njohur Kosovën, duke degraduar marrëdhëniet diplomatike dhe duke thirrur ambasadorët
e saj në Beograd, por kërcënimi i këtyre vendeve ndaj Serbisë për bojkot ekonomik në
fushat e tregtisë dhe energjisë elektrike dhe furnizimit me ujë, bëri që Serbia të hiqte dorë
nga kjo luftë diplomatike. Në vend të kësaj, qeveria në Beograd drejtoi fushatën për
shkëputjen “de facto” të veriut të Kosovës dhe për përforcimin e strukturave paralele, që
ishin institucionet në veri dhe enklavat serbe në Kosovën qendrore dhe jugore të
financuara dhe të kontrolluara nga Beogradi. Në mënyrë të përmbledhur mund të arrihet
në përfundimin se strategjia e Serbisë, pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës në shkurt të
vitit 2008, u fokusua kryesisht drejt konsolidimit të kontrollit mbi veriun e Kosovës dhe
për të minuar autoritetin e qeverisë së Prishtinës në të gjitha nivelet.
275Raport i Grupit Ndërkombëtar të Krizave, nr. 185, 21 gusht 2007, Burimi: http://www.crisisgroup.org/en/regions/europe/balkans/kosovo/185-breaking-the-kosovo-stalemate-europes-responsibility.aspx 276 Shih Raportin e UNMIK për SP të OKB, S\2008\211, Burimi:www.unmikonline.org/SGReports/S-2008-
211.pdf 277 Po aty.
105
Shpallja e pavarësisë në Prishtinë dhe dalja e Kosovës si shteti i shtatë që u shkëput nga
tërësia territoriale e ish Jugosllavisë, beri që të shpërthenin reagimet emocionale dhe të
dhunshme në Serbi. Në Beograd, ambasadave të shteteve perëndimore iu vu zjarri, si dhe
u dogjën flamujt kombëtarë të SHBA e të disa vendeve të BE-së. Serbët e Kosovës e
kundërshtuan fuqishëm shpalljen e pavarësisë dhe organizuan protesta të vazhdueshme,
“disa prej të cilave përfunduan me dhunë, veçanërisht në veri të Kosovës, ku me 19
shkurt dy pika shërbimi doganor në vijën administrative kufitare u sulmuan dhe
shkatërruan nga grupe të vogla të demonstruesve të dhunshëm”.278 Liderët politikë serbë
të Kosovës, dhe autoritetet në Beograd, deklaruan gjithashtu kundërshtimin e tyre për
vendosjen e EULEX-it në zonat me shumicë serbe të Kosovës, si dhe e bënë të qartë se
ata do të bashkëpunonin vetëm me UNMIK-un.
Qeveria kosovare u përpoq që të vendoste autoritetin e saj në të gjithë Kosovën, por
ndeshi në vështirësi serioze në zonat që banoheshin me popullsi me shumicë serbe.
Vështirësitë ishin të theksuara veçanërisht në veri të Kosovës, për shkak të afërsisë
gjeografike dhe lidhjeve më të ngushta me Serbinë, të influencuara ndjeshëm edhe në
kuadër të funksionimit të hekurudhave dhe gjykatave serbe atje. Në këtë rajon të Kosovës
do të ndërpritej funksionimi normal i shërbimeve të ofruara nga institucionet publike,
pasi Beogradi udhëzoi nëpunësit serbë të punësuar në këto institucione që të braktisnin
vendet e punës, pasi do t’i merrnin pagat direkt nga Serbia. Nëpunësit dhe udhëheqësit
serbë të Kosovës filluan ngritjen e strukturave paralele të qeverisjes vendore në përputhje
me ligjet serbe. Madje, “disa udhëheqës serbë të Kosovës, në veçanti ato nga me shumicë
serbe të Kosovës dhe komunat në veri të Kosovës, të mbështetur nga Ministria serbe për
Kosovë dhe Metohi, shprehën edhe qëllimin e tyre për të ngritur një Kuvendi serb të
Kosovës.”279
Në dallim nga serbët dhe ashtu siç pritej të ndodhte, reagimi i komunitetit shqiptar të
Kosovës për këto ngjarje ishte i përmbajtur. Qeveria e Kosovës u bëri thirrje në mënyrë të
përsëritur për qetësi, durim dhe besim në aftësinë e pranisë ndërkombëtare civile dhe
ushtarake ndërkombëtare në Kosovë për të menaxhuar situatën. Kryeministri Thaçi
zhvilloi vizita në terren në komunitetin e minoritetit serb të Kosovës në tërë Kosovën.280
Pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës, UNMIK-u vazhdoi të veprojë si më parë, i
mbështetur në besimin se Rezoluta 1244 (1999) do të mbetej në fuqi derisa Këshilli i
Sigurimit të vendoste ndryshe. Është e qartë se akti i shpalljes së pavarësisë së Kosovës
278 Shih Raportin e SP të OKB për UNMIK, S\2008\211, Burimi: www.unmikonline.org/SGReports/S-
2008-211.pdf 279 Shih Raportin e SP të OKB për UNMIK, S\2008\458, Burimi: www.unmikonline.org/SGReports/S-
2008-458.pdf 280Shih Raportin e SP të OKB për UNMIK, S\2008\211, Burimi: www.unmikonline.org/SGReports/S-2008-
211.pdf
106
ushtroi një ndikim shumë dimensional dhe të thellë në gjendjen në Kosovë. Shpallja e
pavarësisë dhe ngjarjet që ndodhën më pas në Kosovë sfiduan rëndë rolin dhe aftësinë e
UNMIK-ut për të ushtruar autoritetin e tij administrativ në Kosovë. Kjo gjë pohohej në
raportin e radhës mbi aktivitetin e UNMIK-ut para KS të OKB-së, ku përmendet se për të
adresuar këto sfida, “UNMIK-u, i udhëhequr nga nevoja imperative për të garantuar
paqen dhe sigurinë në Kosovë, ka vepruar dhe do të vazhdojë të veprojë, në një mënyrë
realiste dhe praktike dhe në dritën e rrethanave në zhvillim.”281
Më 9 prill 2008 Kuvendi i Kosovës miratoi "Kushtetutën e Republika e Kosovës", e cila
hyri në fuqi më 15 qershor 2008, së bashku me një paketë të ligjeve emergjente që
mbulonin çështje të decentralizimit dhe kufijve, si dhe autorizonin krijimin e Ministrisë
së Jashtme të Kosovës dhe të Shërbimit Informativ. Duke theksuar faktin e se Kosova
ishte kthyer tashmë në një vend të pavarur, kjo Kushtetutë nuk përmendte në tërësinë e
neneve të saj apo dispozitave kalimtare ndonjë rol apo funksion të Kombeve të
Bashkuara dhe nuk përmbante ndonjë referencë për Rezolutën 1244 (1999). Megjithatë,
autoritetet e Kosovës e përshëndetën praninë e vazhdueshme të Kombeve të Bashkuara
në Kosovë dhe shprehën angazhimin e tyre për zbatimin e plotë të Propozimit
Gjithëpërfshirës për Statusin e Kosovës, përgatitur nga Ahtisari. Përveç miratimit të
kushtetutës dhe paketës së legjislacionit, më 10 qershor 2008 Kuvendi i Kosovës miratoi
himnin kombëtar dhe më 17 qershor 2008 Qeveria e Kosovës autorizoi hapjen e nëntë
ambasadave në shtetet anëtare që e kanë njohur shpalljen e pavarësisë së saj.282
Shpallja e pavarësisë së Kosovës u njoh menjëherë nga vendet e fuqishme perëndimore,
ku vlen të përmendet faksi se SHBA-të, Britania e Madhe dhe Franca paraqitën aktin
formal të njohjes në Prishtinë menjëherë, një ditë pas shpalljes së Pavarësisë. Ditët që
vijuan më pas përshkruhen si ditë historike ku lajmet për njohjen e pavarësisë së Kosovës
përditësoheshin çdo ditë. Kështu gjatë 11 ditëve të mbetura të muajit shkurt 2008,
Kosova u njoh prej 21 shteteve, ku 12 prej të cilave ishin shtete anëtare të BE-së. Gjatë
muajit mars 2008 Kosova u njoh nga 14 shtete të tjerë, ku gjysma e tyre ishin vende
anëtare të BE-së. Deri në fund të vitit 2007 Kosova siguroi njohjen e pavarësisë së saj
nga 53 shtete anëtare të OKB-së, ku nënvizohen njohjet prej 22 (nga 27 në total) të
vendeve anëtare të BE-së. Ndërkohë një shtysë të fuqishme konsolidimit të shtetësisë së
saj i dha njohja e pavarësisë në të njëjtën ditë, pikërisht në 9 tetor 2008, nga vendet fqinje
si Maqedonia dhe Mali i Zi.283
281 Shih Raportin e SP të OKB për UNMIK, S\2008\211, Burimi: www.unmikonline.org/SGReports/S-
2008-211.pdf 282 Shih Raportin e SP të OKB për UNMIK, S\2008\458, Burimi: www.unmikonline.org/SGReports/S-
2008-458.pdf 283 Deri në mars 2016 Kosova ishte njohur nga 111vende. Lista e përditësuar në kohë reale e njohjeve
ndërkombëtare të Kosovës Burimi: http://www.kosovothanksyou.com/
107
Ashtu siç pritej, pavarësia e Kosovës u kundërshtua fuqishëm nga Rusia, Kina dhe India.
Ministrat e jashtëm të këtyre vendeve në 15 maj 2008, edhe pse kishin kaluar tre muaj
nga shpallja de facto pavarësisë, bënë thirrje për rifillimin e bisedimeve midis
udhëheqësve të Serbisë dhe Kosovës mbi statusin e territorit të Kosovës. Ministri i
Jashtëm rus Sergei Lavrov në një konferencë për shtyp u shpreh se: "Rusia, India dhe
Kina bëjnë thirrje për rifillimin e bisedimeve midis Beogradit dhe Prishtinës nën kornizën
e të drejtës ndërkombëtare për të kërkuar një zgjidhje për territorin serb". Lavrov bëri
thirrje që çështja e Kosovës të zgjidhej "ekskluzivisht në bazë të së drejtës
ndërkombëtare" dhe hodhi poshtë pavarësinë e Kosovës, duke shtuar se “shpallja e
njëanshme e pavarësisë së Kosovës ka shkelur rezolutën 1244 të Këshillit të Sigurimit të
OKB”.284
Njohja e menjëhershme e pavarësisë së shpallur të Kosovës nga shtetet e fuqishme pa
dyshim që dëshmonte për një progres të fuqishëm për Kosovën në arenën ndërkombëtare.
Kjo gjë përbënte inkurajim për institucionet e Kosovës që të punonin më fort në
konsolidimin e kësaj pavarësie edhe në aspektin e brendshëm. Megjithatë, sipas
përfaqësuesve të opozitës kosovare, kjo gjë nuk ndodhi me ritmet duhura dhe se shpallja
e pavarësisë u përdor nga Qeveria dhe Presidenti i atëhershëm i Kosovës për avancimin e
axhendave të tyre partiako- politike dhe jo në funksion të konsolidimit të brendshëm të
sovranitetit dhe integritetit territorial.
Pas shpalljes së pavarësisë, pritej që kosovarët do të ishin në gjendje që të zhvendosnin
vëmendjen e tyre tek problemet e tjera më të ngutshme, të tilla si reduktimi i papunësisë
dhe varfërisë dhe zbutja e problemeve të tjera sociale. Sidoqoftë, kjo pritshmëri në
drejtim të përmirësimit të standardit të jetesës dhe ofrimit të shërbimeve publike, rezultoi
të ishte e parealizueshme në praktikë. Institucionet e Kosovës, nga vetë mënyra se si u
finalizua shpallja e pavarësisë, ishin shumë të zëna me miratimin e pakos së ligjeve të
hartuara nga z. Ahtisari në Propozimin Gjithëpërfshirës. Këto institucione nuk kishin
mundësi reale që krahas hartimit, plotësimit dhe përmirësimit të legjislacionit, të
ndërmerrnin menjëherë reformat e nevojshme sociale dhe ekonomike. Me kalimin e
kohës, kosovarët u ndjenë të hutuar lidhur me ndikimin real të shpalljes së pavarësisë,
pasi shumë pak gjëra kishin ndryshuar në jetën e tyre të përditshme.
Ngazëllimi prej shpalljes së pavarësisë u sfumua më tej nga përhapja e shpejtë në terren e
misioneve ndërkombëtare, të cilat krijuan te banorët e Kosovës një ndjenjë të një
“pushtimi të ri”. Zyra Civile Ndërkombëtare (ZCN), Përfaqësuesi Special i Bashkimit
Evropian (PSBE) dhe Misioni i Sundimit të Ligjit në Kosovë (EULEX) ishin tre
institucione të reja, të cilat u krijuan posaçërisht për të mbikëqyrur pavarësinë e Kosovës.
Shkalla e lartë e zbarkimit të EULEX-it në Kosovë, përbënte ndoshta çështjen më të
284 Shih Russia, India, China urge resumption of Kosovo talks, Burimi:
http://news.xinhuanet.com/english/2008-05/15/content_8179173.htm
108
polemizuar në radhët e kosovarëve. Fillimisht ai u mirëprit nga shqiptarët e Kosovës, me
shpresën se do të ndihmonte në luftën kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit.
Megjithatë, perceptimet ndryshuan në mënyrë dramatike me kalimin e kohës. Për shkak
të kundërshtimit të madh të Beogradit zyrtar dhe serbëve kosovar, EULEX-i hasi
vështirësi së pari, në shtrirjen e tij në të gjithë territorin dhe së dyti, që është edhe më e
rëndësishme, në kryerjen e funksioneve të tij, veçanërisht në veriun e Kosovës të
predominuar nga popullsia serbe.
Duke synuar të pakësonte vakumin e shkaktuar prej zvogëlimit të rolit të UNMIK-ut, si
dhe për të mundësuar zbarkimin e EULEX-it në veri dhe garantuar funksionimin e tij
operacional, perëndimi pranoi kërkesën serbe për ‘neutralitet ndaj statusit’ të EULEX-it
të shprehur në Planin Gjashtë Pikësh të OKB-së për zbarkimin e EULEX-it në veri të
Kosovës. Ky plan hasi kundërshtimin e fuqishëm të shqiptarëve të Kosovës pasi njohja e
pavarësisë nuk u shfrytëzua për ta bërë Kosovën sovrane dhe me kufij të mbrojtur. Për
më tepër, edhe “ajo pavarësi formale po dëmtohej së fundi me këtë 6 pikëshin famëkeq të
Ban Ki-moon-it”.285
Deklaratat pasuese të drejtuesve të shqiptarëve të Kosovës se Plani Gjashtë Pikësh ishte i
vdekur,286 e vuri EULEX-in në një pozitë shumë të pafavorshme dhe mjaft larg nga
mikpritja bujare e popullsisë së Kosovës në fillim. Gjithashtu, duhet të përmendet në këtë
kontekst, se përpjekjet e sforcuara të BE-së për të “shpëtuar fytyrën” e saj nëpërmjet
“zbarkimit të plotë” dhe “të rrufeshëm” të EULEX-it, nuk luajtën ndonjë një rol të madh
në minimin e legjitimitetit të EULEX-it. Ndërkohë, zhvillimi i ngjarjeve në terren
dëshmoi se EULEX-i nuk mundi të influencojë me aktivitetin e vet ndonjë progres të
dukshëm në arritjen e qëllimeve të tij për vendosjen e shtetit ligjor dhe luftën ndaj krimit
të organizuar. Asnjë arrestim i profilit të lartë nuk ndodhi gjatë kësaj periudhe, që ndoshta
do të dëshmonte lidhur me aftësinë e EULEX-it për të luftuar korrupsionin dhe krimin e
organizuar, dy aspekte përcaktuese të ekzistencës së EULEX-it dhe njësi matëse e
efektivitetit të tij në radhët e banorëve të Kosovës.
Mospërputhjet që ekzistonin në perceptimin e realitetit midis komunitetit ndërkombëtar
dhe popullsisë lokale kontribuuan në ngritjen e një barrierë të madhe për bashkëpunim.
Një tjetër faktor minues i pozitës së EULEX-it në sytë e banorëve të Kosovës përbënte
fakti se shumica, nëse jo i tërë stafi i EULEX-it, ishin thjeshtë persona të transferuar nga
UNMIK-u. Këta faktorë, të shoqëruar me dilemën nëse EULEX-i me kalimin e kohës do
të mund të fitonte respektin e banorëve të Kosovës, apo do të përjetonte të njëjtin fat si
285 Albin Kurti, Pavarësia dhjetë muaj e vjetër në prag të Vitit të Ri, Burimi:
http://www.vetevendosje.org/pavaresia-dhjete-muaj-e-vjeter-ne-prag-te-vitit-te-ri/ 286 Shih Thaçi: Harroni 6 pikët, ato janë ëndërr e Beogradit, Burimi: http://www.lpk-
kosova.com/lajme/lajme_nentor_2008.html
109
UNMIK-u, përbënin shqetësimin kryesor të komunitetit ndërkombëtar dhe do të
shoqëronin ELUEX-in gjatë gjithë veprimtarisë së tij.
Si përfundim mund të arrihet në konkluzionin e përgjithshëm se pas shpalljes së
pavarësisë, Kosova përjetoi një shtim të prezencës së misioneve ndërkombëtare në
Kosovë, ndërkohë nuk ndodhi ashtu siç ishte parashikuar nga Plani i Ahtisarit dhe siç
dëshironte pjesa dërrmuese e banorëve të Kosovës, ndërprerja e mandatit të UNMIK-ut.
Për më tepër, nga vëzhgimi i situatës në terren, gjatë kësaj periudhe UNMIK-u mbeti
prezenca kryesore e OKB-së, pavarësisht ri konfigurimit dhe zvogëlimit të kompetencave
dhe numrit të stafit të tij.
Ndërkohë, gjatë kësaj periudhe u zhvillua një lloj dueli i heshtur midis aktorëve të
ngjashëm se kush do ta kryente ose plotësonte mandatin e vendosur nga KS mbi
UNMIK-un. Si përfundim ky rol u mor përsipër në një shkallë të madhe nga BE, pasi
vetëm BE ishte në gjendje të luante një rol shumë influencues në drejtimin e politikës së
Kosovës. Gjatë periudhës së hershme pas shpalljes së pavarësisë, beteja për të përcaktuar
se kush e qeveriste me të vërtetë Kosovën, e dëmtoi së tepërmi procesin e mirëfilltë të
qeverisjes.
Ndër faktorët kryesorë që do t’ia mundësonin BE-së të luante një rol me ndikim të shtuar
në Kosovë, vlen të përmendet prezenca e saj e përforcuar në Kosovë nëpërmjet
strukturave të saj si EULEX-it, PSBE dhe Zyra Ndërlidhëse e Komisionit Evropian, si
dhe faktet kuptimplotë me ngjyrim lokal, ku spikasin ndër të tjera që popullsia e Kosovës
është njëra ndër popullsitë më pro evropiane në rajonin e Ballkanit si dhe vetë. simbolet
kombëtare të Kosovës janë frymëzuar dhe ngjasojnë jashtëzakonisht shumë me ato të BE-
së.
Sidoqoftë, në mënyrë ironike, gjatë gjithë periudhës në shqyrtim 2008-2012, Kosova
ishte i vetmi vend në rajon, i cili nuk kishte lidhur ende marrëdhënie kontraktuale me
BE-në në formën e një Marrëveshjeje për Stabilizim Asociim, dhe që vazhdonte të ishte i
vetmi vend në Ballkan i izoluar, i cili nuk ishte përfshirë në procesin e liberalizimit të
vizave.287
287 Zhvillimet e reja në këtë drejtim dalin jashtë afatit kohor të disertacionit. Kështu, vetëm në 28 qershor
2013 Këshilli i BE-së mori vendimin për nisjen e negociatave për MSA ndërmjet Kosovës dhe BE-së.
Negociatat teknike filluan më 28 tetor 2013 dhe përfunduan në 30 tetor 2015 me nënshkrimin e MSA. Më
21 janar 2016 Parlamenti Evropian miratoi Marrëveshjen e Stabilizim Asociimit (MSA) ndërmjet Kosovës
dhe Bashkimit Evropian, e cila hyri në fuqi në 1 prill 2016. Kjo marrëveshje përbën një moment historik
për marrëdhëniet BE-Kosovë, pasi ajo do të ndihmojë Kosovën në rrugën e reformave dhe do të krijojë
mundësi për tregti dhe investim. Me hyrjen në fuqi të kësaj marrëveshjeje, BE dhe Kosova janë palë
kontraktuese me të drejta dhe detyrime të dyanshme për një numër të gjerë sektorësh. MSA-ja do të krijojë
një zonë të tregtisë të lirë dhe mundësojë zbatimin e standardeve evropiane në fusha të tjera, të tilla si
110
Këto fakte kontribuonin ndjeshëm në rritjen e ndjenjës së zhgënjimit ndaj BE-në në
radhët e banorëve të Kosovës. Për shkak të paaftësisë për të pasur një qëndrim të
unifikuar rreth çështjes së Kosovës (sjellim në vëmendje se 5 vende të BE-së nuk e
njohin Kosovën), BE pavarësisht burimeve financiare dhe njerëzore të mëdha, si dhe
kohës të shpenzuar në drejtim të stimulimit të proceseve të integrimit të Kosovës në BE,
nuk ka qenë në gjendje ta sjell atë sa më afër fillimit të këtij procesi. Kosovarët ishin i
vetmi popull në Ballkanin Perëndimor që gjatë kësaj periudhe nuk kishin pasur përfitime
thelbësore nga proceset integruese në BE.
konkurrenca, ndihma e shtetit dhe prona intelektuale. Dispozita të tjera mjaft të rëndësishme përfshijnë
dialogun politik, bashkëpunimin në një numër të madh sektorësh, duke filluar nga arsimi dhe punësimi deri
te energjia, mjedisi, drejtësia dhe punët e brendshme.
Ndërkohë, procesi i liberalizimit të vizave, ndonëse u iniciua më herët se MSA, ka ecur me hapa më të
ngadaltë. Më Qershor 2012 KE i dorëzoi Kosovës Udhërrëfyesin për Liberalizimin e Vizave. Me marrjen e
këtij udhërrëfyesi, Qeveria kosovare u angazhua për përmbushjen e kritereve dhe standardeve të
përcaktuara në këtë dokument. Deri në këtë moment procesi nuk është përmbyllur ende, pasi Kosova nuk i
ka përmbushur kriteret e përcaktuara nga BE, ku më të rëndësishmet janë lufta ndaj krimit të organizuar
dhe korrupsionit. Në deklaratat e fundit nga Komisioni Evropian jepet shpresë se Kosova do të mund të
përfitojë liberalizmin e vizave gjatë vitit 2016, njëlloj si Ukraina, Gjeorgjia dhe ndoshta Turqia.
111
5.2. Fushatat diplomatike për njohjen e shtetit të Kosovës
Pas shpalljes së pavarësisë, autoritetet kosovare, të ndihmuara kryesisht nga disa shtete
anëtare të BE-së, SHBA-të dhe Turqia, u morën me zell të madh me një detyrë të
ngutshme: njohja e pavarësisë së shtetit të ri të Kosovës nga sa më shumë anëtarë të
OKB-së. Gjatë periudhës shkurt 2008- 14 tetor 2008 autoritetet kosovare arritën që të
merrnin njohje të pavarësisë nga 51 vende të botës. Këto njohje përfshijnë SHBA dhe 22
nga 27 vendet e BE-së.288 Pas bum-it fillestar të njohjeve nga vendet e fuqishme
perëndimore dhe vende me peshë relativisht më të vogël në arenën ndërkombëtare,
procesi i njohjeve u ndërpre për shkak të miratimit në Asamblenë e Përgjithshme të
OKB-së së rezolutës të paraqitur nga Serbia për referimin e çështjes së shpalljen së
pavarësisë prej Kosovës në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë (ICJ) në 18 tetor 2008.
Procesi i njohjeve rifilloi vetëm mbas daljes së Opinionit Këshillimor të ICJ në nëntor
2010, se “miratimi i deklaratës së pavarësisë të 17 shkurtit 2008 nuk e shkeli të Drejtën
Ndërkombëtare, Rezolutën e Këshillit të Sigurimit 1244 (1999) apo Kornizën
Kushtetuese" dhe kjo Gjykatë arriti në përfundimin se miratimi i kësaj deklarate nuk
kishte shkelur asnjë rregull të aplikueshëm të së drejtës ndërkombëtare.289
Për autoritetet kosovare njohja sa më e gjerë ndërkombëtare e shtetit të ri të Kosovës, jo
vetëm që do të konsolidonte shtetësinë dhe legjitimitetin e autoriteteve vendore, do të
forconte mbështetjen për anëtarësim në organizatat ndërkombëtare (një prioritet i
hershëm ky për Qeverinë e Republikës së Kosovës), por do të rriste gjithashtu
perspektivën për stabilitet në rajon, gjë që do të shoqërohej detyrimisht edhe me rritjen e
investimeve të huaja në Kosovë.
Krahas lobimit intensiv për njohjet bilaterale të Kosovës, autoritet kosovare duke synuar
anëtarësim të shpejt në OKB, e shtrinë aksionin e tyre edhe në aspektin e diplomacisë
shumëpalëshe. Në qershor 2009 Kosova u anëtarësua në Fondin Monetar Ndërkombëtar
dhe Bankën Botërore. Anëtarësimi i Kosovës në këto dy institucione të rëndësishme
ndërkombëtare dhe garantuese të stabilitetit financiar shënoi një hap të rëndësishëm në
konsolidimin e shtetësisë të brishtë të Kosovës, jo vetëm në planin politik, por edhe në
aspektin ekonomik. Në vitin 2008, komuniteti ndërkombëtar organizoi Konferencën e
Donatorëve, ku pjesëmarrësit u angazhuan të kontribuonin financiarisht 1.2 miliard
dollarë amerikanë (USD) për ndërtimin e shtetit të ri të Kosovës. Ndërkohë në vitin 2010,
Banka Botërore në kuadrin e zbatimit të Strategjisë së Përkohshme u zotua të jepte një
fond prej 87,5 milionë USD, krahas 20 milionë USD të ofruara nga FMN.290
288 Një kronologji të njohjeve të pavarësisë së Kosovës mund ta gjeni në sitin: www.kosovothanksyou.com 289 Opinioni Këshillimor i GJND, Burimi: www.icj-cij.org/docket/files/141/16010.pdf 290 Deklaratë për shtyp e BB në 18 shkurt 2010, Burimi: www.worldbank.org
112
Shumica e vendeve anëtare të BE-së u përfshinë në një fushatë ndihmuese për njohjen e
pavarësisë së Kosovës, duke shënjestruar për të influencuar ato vende ku kishin
besueshmëri të lartë, ose duke ndërmarrë veprime të ndryshme në arenën ndërkombëtare.
Në këtë kontekst, Gjermania që në këtë kohë, kur kriza financiare kishte goditur
shumicën e vendeve të BE-së, kishte në dorë “timonin e BE-së”, ushtronte influencë ndaj
vendeve të BE-së që nuk e kishin njohur Kosovën që ta bënin një gjë të tillë, ndërsa ndaj
Serbisë ushtroi presion të madh, duke i kujtuar asaj perspektivën evropiane. Kështu, në
19 dhjetor 2011 gjatë vizitës në Kosovë, Kancelarja Merkel, pasi inkurajoi shqiptarët e
Kosovës për të luftuar korrupsionin, të "sillen me përgjegjësi" dhe jo të "ndezin
tensionet", përcolli mesazhin e saj kryesor ndaj Serbisë dhe e bëri të qartë se për
Gjermaninë, nuk ka asnjë mënyrë që Serbia të hyjë në BE, nëse nuk njeh Kosovën.291
Ndërkohë bëhet e ditur se Gjermania ka ushtruar presion edhe ndaj Greqisë për të njohur
Kosovën. Ambasadori grek në Beograd, z. Dimosthenis Stoidis, gjatë takimit që pati me
Kryetarin e Parlamentit serb, z. Nebojsha Stefanoviç, në fillim të shatorit 2012 u shpreh
se Greqia nuk e ka ndryshuar qëndrimin saj për mosnjohjen e pavarësisë së Kosovës dhe
pavarësisht nga fakti se kriza ekonomike që ka mbërthyer Greqinë "është përdorur si
mjet për t'i bërë presion Athinës të njohë autoritetet në Prishtinë”.292
Një ngjarje të shënuar për diplomacinë e BE-së dhe arritje në planin personal të vetë
Baroneshë Ashton, përbën fillimi në 19 tetor 2012 i bisedimet e normalizimit të
marrëdhënieve ndërmjet Kosovës dhe Serbisë nën ndërmjetësimin e Bashkimit Evropian.
Këto bisedime do të zhvilloheshin në Bruksel midis palëve të përfaqësuara nga
kryeministri serb Ivica Daçiç dhe kryeministri i Kosovës Hashim Thaçi. Të dy
kryeministrat u ulën në tryezën e bisedimeve, duke shënuar kështu fillimin e raundeve të
bisedimeve për normalizimin e marrëdhënieve midis Prishtinës dhe Beogradit. Vlen të
theksohet këtu se arritja e një marrëveshje të tillë, ishte një kusht i nevojshëm për
kandidaturën e Serbisë në BE. Me kalimin e kohës Qeveritë e të dy vendeve arritën të
lidhnin marrëveshje në fusha të ndryshme, të tilla si liria e lëvizjes, njohja e diplomave
universitare, përfaqësimi rajonal, në fushën e tregtisë dhe normave ndërkombëtare. Një
nga marrëveshjet më të rëndësishme të lidhura midis palëve në Bruksel gjatë periudhës
së studimit tonë, ishte Marrëveshja për Menaxhimin e Integruar të Kufijve (MIK), për të
cilën u ra dakord se do fillohej të zbatohej nga të dyja palët në 10 dhjetor 2012.293
Procesi i njohjeve të Kosovës pati një impuls pozitiv edhe prej rolit të spikatur të
Britanisë së Madhe në këtë aspekt. Ky vend, jo vetëm që ka qenë dhe mbetet një
mbështetës i fuqishëm i pavarësisë dhe integritetit territorial të Kosovës, por dhe ka
291Gerard M. Gallucci, Kosovo – Serbia, the EU and Germany, Burimi:
http://www.transconflict.com/2011/12/kosovo-serbia-the-eu-and-germany-212 292 http://www.b92.net/eng/news/politics-article.php?yyyy=2012&mm=09&dd=06&nav_id=82117 293 Maria Risitc, Serbia PM Pledges Kosovo Solution in 2013,
http://www.balkaninsight.com/en/article/solution-for-kosovo-in-2013-dacic-says
113
luajtur një rol të rëndësishëm në përgatitjen e strategjive të Qeverisë së Kosovës për të
siguruar sa më shumë njohje ndërkombëtare. Përveç influencës së drejtpërdrejtë ndaj
vendeve të Komunuelthit, Mbretëria e Bashkuar luajti rol të rëndësishëm në mbështetjen
e Kosovës përmes prezencës dhe rolit të saj aktiv në Bashkimin Evropian, Kombet e
Bashkuara dhe organizatat tjera ndërkombëtare, si dhe përmes marrëdhënieve bilaterale
të saja me shtetet e tjera të botës. Mbretëria e Bashkuar duke shfrytëzuar marrëdhëniet e
saj të konsoliduara me shtetet tjera (veçanërisht ato të Komonuelthit), e përdori kapitalin
e saj politik në këto vende për të promovuar njohjen e shtetit të ri kosovar, në një mënyrë
që Kosova nuk kishte mundësi ta bënte. Mbështetja në këtë drejtim vazhdon ende, në
përputhje me angazhimin politik të artikuluar nga Baronesha Warsi (Ministre e lartë e
shtetit) në Janar të vitit 2013: “Gjatë aktiviteteve bilaterale dhe multilaterale ne do të
vazhdojmë të inkurajojmë shtetet tjera që të njohin Kosovën, ndërkohë që do të vazhdojmë
mbështetjen tonë për përpjekjet për lobim nga Ministria e Punëve të Jashtme e Kosovës.
Mbretëria e Bashkuar është duke bashkë-financuar një projekt të Qeverisë që ka për synim
thellimin e marrëdhënieve në mes të Kosovës dhe shteteve anëtare të BE-së që nuk e kanë njohur
atë, si dhe përmirësimin e imazhit të shtetit të ri përmes diplomacisë publike.”294
Mbretëria e Bashkuara ka luajtur rol të rëndësishëm në mbështetje të Kosovës edhe duke
shërbyer si anëtare e Grupit Drejtues Ndërkombëtar, i cili përbëhej nga përfaqësues të 25
shteteve dhe ishte i mandatuar të mbikëqyrte zhvillimin demokratik të Kosovës pas
shpalljes së pavarësisë. Synimi i këtij grupi ishte të mbikëqyrte dhe promovonte
qeverisjen e mirë, shoqërinë shumetnike dhe sundimin e ligjit në Kosovë. Një nga
përgjegjësitë e këtij Grupi ishte edhe emërimi i Përfaqësuesit Civil Ndërkombëtar,
misioni i të cilit ishte mbështetja e Kosovës në procesin e integrimit evropian dhe
mbikëqyrja e zbatimit të Planit të Ahtisarit. Pjesëmarrja dhe mbështetja për Kosovën në
këtë grup nga Mbretëria e Bashkuar, kryhej nëpërmjet artikulimit me forcë dhe në
mënyrë të përsëritur të tezave se Kosova tashmë e pavarur, ka dëshmuar mjaftueshëm se
ishte në gjendje për ndërveprim me shtetet e tjera në kuadër të rendit ndërkombëtar.
Gjithashtu, një rol të spikatur Mbretëria e Bashkuar ka luajtur edhe në procesin e
shqyrtimit dhe përpilimit të opinionit këshillues të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë
(ICJ) mbi shpalljen e pavarësisë së Kosovës. Kjo mbështetje e fuqishme prej saj ishte me
rëndësi kritike për shtetin e pavarur të Kosovës. Mbretëria e Bashkuar vendosi të
mbështes Kosovën jo vetëm duke dorëzuar një kontribut të shkruar voluminoz me
argumente juridike,295 por edhe duke dorëzuar komente me shkrim mbi kontributet e
shteteve të tjera. Këto dokumente paraqisnin deklaratën e pavarësisë si të ligjshme dhe në
përputhje me të drejtën ndërkombëtare, dhe njëkohësisht tërhiqnin vërejtje për
“përshkrimin jo të saktë të rastit” të dorëzuar nga disa shtete, nga të cilat më kryesorja
294 HLDeb, 29 Janar, 2013, c1425. Burimi:
http://www.publications.parliament.uk/pa/ld201213/ldhansrd/text/130129-0001.htm#13012966000002 295 Letër e FCO për GJND-në, Burimi: http://www.icj-cij.org/docket/files/141/15638.pdf
114
ishte Kina.296 Gjithashtu, Mbretëria e Bashkuar ka ofruar kontributin e vet të argumentuar
nga pikëpamja e së drejtës ndërkombëtare edhe në debatet publike që u zhvilluan në
Asamblenë e Përgjithshme të OKB-së apo në Këshillin e Sigurimit të OKB gjatë
periudhës 2007-2009.297
Në aspektin politik kjo mbështetje përbënte emëruesin e përbashkët të të gjitha veprimeve
të Mbretërisë së Bashkuar në arenën ndërkombëtare në raport me Kosovën, si dhe ka
ndihmuar në stabilizimin e marrëdhënieve të kësaj të fundit me shumë shtete dhe
institucione ndërkombëtare. Në fund të fundit, kjo mbështetje e fuqishme e Britanisë së
Madhe ndaj Kosovës prodhoi më shumë stabilitet në mbarë rajonin e Ballkanit.
Përveç Britanisë së Madhe, rol të pa diskutueshëm në dirigjimin e të gjithë procesit që
kulmoi në shpalljen e pavarësisë të Kosovës, kanë padyshim SHBA-të. Ato përveç
pjesëmarrjes aktive dhe kontributit të drejtpërdrejtë në promovimin dhe mbrojtjen e
çështjes kosovare në Grupin e Kontaktit, Grupin Drejtues Ndërkombëtar, në Këshillin e
Sigurimit dhe forume të tjera të rëndësishme ndërkombëtare, kanë meritë ekskluzive në
arritjen e njohjeve të Kosovës prej vendeve ishullore në Oqeanin Paqësor (Ishujt
Marshall, Palau, Papua, etj.). Për më tepër, diplomatët nga Prishtina kanë konfirmuar
vendosjen e një "linje komunikimi të drejtpërdrejtë" me Departamentin Amerikan të
Shtetit (DASH) në bazë ditore që para shpalljes së pavarësisë, ndërkohë që një punonjës
i DASH ishte i ngarkuar ekskluzivisht për të lobuar për Kosovën, kurdo dhe kudo që të
ishte e mundur.298
Pavarësisht rolit të padiskutueshëm të BE-së dhe SHBA-ve në fushatën diplomatike
sensibilizuese për njohjen e pavarësisë së Kosovës, gjatë vitit 2012 një rol të madh ka
luajtur në këtë proces edhe Turqia. Kështu, në totalin prej 13 njohje të reja gjatë vitit
2012, merita për shumicën e tyre i takon pikërisht Turqisë. Duke shfrytëzuar potencialin
e vet politik dhe ekonomik në rritje në disa vende të kontinentit afrikan, Turqia e përdori
këtë potencial për të influencuar këto vende që të njihnin pavarësinë Kosovës.299
Roli ndërmjetësues turk do të shtrihej jo vetëm në aspektin politik lobues, por edhe në
aspektin praktik të realizmit të njohjes formale. Për shembull, Pakistani, i cili e njohu
Kosovën në datën 24 dhjetor 2012, njoftoi se do të akreditonte ambasadorin e tij aktual në
296 Po aty 297Gjatë kësaj periudhe kam pasur rastin të ndjek fjalimet në KS të OKB-së të Përfaqësuesit të Britanisë së
Madhe pranë OKB-së në Nju Jork, të cilat shquheshin jo vetëm për logjikën e fortë në mbështetje të
pavarësisë së Kosovës, për edhe për forcën e argumentit ligjor. 298 Bisedë e autorit me përfaqësues të delegacionit Kosovar në seancat e KS për Kosovën në Nju Jork.
(Autori ka shërbyer në Misionin e Përhershëm të RSH pranë OKB-së në Nju Jork gjatë periudhës 2006-
2009) 299 Chris Deliso, Countries that Recognized Kosovo in 2012 and Implications , Burimi:
http://www.balkanalysis.com/kosovo/2013/01/08/countries-that-recognized-kosovo-in-2012-and-
implications/
115
Ankara në postin e të Ngarkuarit me Punë në Kosovë. Në këtë mënyrë, diplomacia e
Pakistanit në Kosovë do të zhvillohej përmes një kanali diplomatik në Turqi.300
Deri në fund të vitit 2012, 98 shtete sovrane dhe anëtare të OKB-së e njohën shtetin e
pavarur të Kosovës. Nga ana statistikore, ky numër dëshmonte se mbi 50 për qind e
anëtarësisë së OKB-së tashmë e njihte Kosovën si shtet i pavarur.301 Megjithatë, problem
shqetësues në këtë aspekt përbënte grupi i 5 vendeve anëtare të BE-së (Qipro, Greqi,
Spanjë, Rumani dhe Sllovaki), që kishin deklaruar më se një herë se nuk do ta njihnin
pavarësinë e Kosovës.
Në fund të vitit 2012 vendet e “Kuintit” tërhiqen nga lobimi aktiv për njohjen e Kosovës,
pasi arritën në mendimin e përbashkët se këto vende nuk kishin më ndonjë rol për të
luajtur. Italia nuk qe në gjendje për të luajtur ndonjë rol të dukshëm, ndërsa Franca dhe
Britania e Madhe u tërhoqën mënjanë duke shpresuar se lojtarët kryesorë, Shtetet e
Bashkuara dhe Gjermania, do të vepronin në koordinim të plotë me Brukselin. Të gjitha
këto vende shpresonin tek përdorimi me efikasitet i avantazheve që ofronte perspektiva e
anëtarësimit në BE, si një mjet presioni mbi Beogradin. Ndërkohë, për shumë nga vendet
anëtare të BE-së, politika e presionit mbi Beogradin, pa u dhënë serbëve diçka si
kompensim, ndërkohë ku shqiptarëve të Kosovës u ofrohej pothuajse 100% përmbushja
e kërkesave të tyre, tingëllonte si një politikë e keqe e BE-së. Por, gjithsesi, kjo politikë e
BE-së i përshtatej Gjermanisë, e cila nuk ishte shumë entuziaste për pranimin e Serbisë
në BE, - ndërkohë i linte dorë të lirë SHBA-ve për t’u dhënë shqiptarëve të Kosovës një
zgjidhje kompromisi.302
300 Po aty 301 Një listë kronologjike të njohjeve të Kosovës mund ta gjeni në www.kosovothanksyou.com 302Gerard. M Gallucci, Kosovo – what next from Pristina and friends?, Burimi:
http://www.balkaninsight.com/en/blog/kosovo-what-next-from-pristina-and-friends
116
5.3. BE e përçarë për Kosovën
Në këtë nënkapitull do të shqyrtohen specifikat kombëtare të tre nga pesë vendet e BE-së
që nuk e kanë njohur ende Kosovën: Greqia, Spanja dhe Sllovakia. Këto vende janë
përzgjedhur pasi në këndvështrime të ndryshme janë ndoshta vendet më “interesante” për
t’u hulumtuar, për sa u përket specifikave kombëtare, qëndrimit që ato kanë mbajtur ndaj
njohjes së Kosovës dhe evoluimit të këtij qëndrimi me kalimin e kohës dhe në konfrontim
me zhvillimet në terren.
5.3.1. Greqia
Në 18 shkurt 2008, një ditë pas shpalljes së pavarësisë nga autoritetet kosovare, Ministrja
e Punëve të Jashtme e Greqisë, znj. Dora Bakojanis deklaroi se Greqia do të marrë
vendimin nëse do ta njohë pavarësinë e Kosovës apo jo, pasi të shqyrtojë çështjen në
thellësi dhe se vendimi i saj do të vijë si rezultat i bashkëpunimit të ngushtë me vendet
evropiane dhe fqinje, duke pasur në mendje rolin e Serbisë në ruajtjen e stabilitetit
rajonal. Një qëndrim të ngjashëm ajo mbajti edhe pas një muaji, gjatë vizitës në Tiranë në
20 mars 2008, ku në një konferencës për shtyp u shpreh se Greqia do të shqyrtonte
çështjen me kujdes para se të merrte një vendim nëse do ta njihte pavarësinë e Kosovës të
shpallur në mënyrë të njëanshme. Mungesa e vendimit për njohjen e pavarësisë së
Kosovës, nuk përbënte ndonjë pengesë për angazhimin e Greqisë. "Ne jemi
jashtëzakonisht të etur për të ruajtur paqen dhe stabilitetin në rajon. Siç e dini, Greqia ka
trupa brenda KFOR-it. Ne besojmë fortë se misioni politik i BE-së duhet të jetë atje në
Kosovë dhe ne do t’i bashkohemi atij misioni.”303
Një vit më vonë, në shkurt 2009, një zëdhënës nga ambasada greke në Beograd u shpreh
se Greqia nuk kishte plane për të ndryshuar qëndrimin e saj mbi Kosovën, pavarësisht
nga miratimi në Parlamentin Evropian i një rezolute që u bënte thirrje vendeve të BE që
nuk e kishin njohur Kosovën, ta ndërmerrnin këtë hap. Ai gjithashtu shtoi se të gjithë
deputetët grekë që morën pjesë në debatin për miratimin e kësaj rezolute në Parlamentin
Evropian në Strasburg votuan kundër rezolutës.304
Më 2 korrik 2009, Presidenti i Greqisë, Karolos Papulias, gjatë vizitës së tij në Beograd,
tha se “kur është fjala për Kosovën, pozicioni grek është i njohur mirë. Vendi ynë ka qenë
gjithmonë në favor të një zgjidhje të pranueshme të ndërsjellë e cila do të mbështetej në
303 Shih Greece will "examine" Kosovo recognition, Burimi:
http://www.b92.net/eng/news/region.php?yyyy=2008&mm=03&dd=20&nav_id=48650 304 Shih lajmin e B92, Burimi: http://www.b92.net/eng/news/politics-
article.php?yyyy=2009&mm=02&dd=06&nav_id=56965
117
të drejtën ndërkombëtare, e cila do të respektojë drejtat e pakicave dhe do të prodhojë as
fitues as humbës.”305
Pavarësisht këtyre deklaratave të forta politike, nuk ka munguar komunikimi institucional
ndërmjet Athinës dhe Prishtinës, i cili është zhvilluar në përputhje me objektivat kryesore
të politikës së jashtme të secilës palë. Për Greqinë, ka qenë parësore në këtë drejtim
organizimi i vizitave të shpeshta, krijimi i kanaleve zyrtare të komunikimit dhe
inkurajimi i pjesëmarrjes në nismat e ndryshme rajonale. Duke ndjekur këtë kurs të
politikës së jashtme, Greqia dëshmonte rreth ambicies së saj për krijimin e imazhit të saj
si aktor i rëndësishëm rajonal. Në përputhje me këtë vizion politik, Greqia ishte tërësisht
e angazhuar për të mbajtur një ekuilibër të drejtë në marrëdhëniet e saj si me Beogradin,
ashtu edhe me Prishtinën. Gjithashtu, në funksion të kësaj politike, Greqia ofronte
kontributin e saj në drejtim të ruajtjes së stabilitetit të fqinjëve të saj të afërt, përmes
insistimit në gjetjen e zgjidhjeve paqësore dhe të pranueshme reciprokisht.
Kosova, nga ana tjetër, ndjehej mirënjohëse ndaj Greqisë për vetë faktin se kjo e fundit
nuk përpiqej ta izolonte Kosovën në arenën ndërkombëtare, pavarësisht politikës
deklarative të mosnjohjes së pavarësisë së saj. Në fund të fundit, ishte e qartë se edhe pse
Greqia nuk e njihte Kosovën, ajo e mbështeste integrimin e saj evropian. Si dëshmi e
kësaj mbështetje, përmendet fakti se Greqia votoi në favor të anëtarësimit të Kosovës në
Fondin Monetar Ndërkombëtar, Bankën Botërore (BB) dhe Bankën Evropiane për
Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH).
Gjithashtu, Greqia lejoi vendosjen e vizave Shengen që lëshonte ky vend për mbajtësit e
pasaportave të lëshuara nga autoritetet e Kosovës, si dhe vendosi një zyrë ndërlidhjeje në
Prishtinë. Sipas Shefit të atëhershëm të kësaj zyre, z. Dimitris Moskopulos, “mosnjohja e
Pavarësisë së Kosovës nga ana e Greqisë ka ndodhur për disa arsye komplekse, por kur
do të ndodhë njohja, do të jetë një moment shumë i veçantë për Greqinë. Duke folur për
integrimet euro-atlantike, ai shprehet se Greqia e mbështet Kosovën në integrimin e saj
në BE, por sipas tij, për të ndodhur një gjë e tillë, Kosova duhet të njihet nga të gjitha
shtetet anëtare të BE-së”.306
Marrëdhëniet ndërmjet Greqisë dhe Kosovës kanë dëshmuar se shkojnë shumë përtej
politikës së njohjes formale. Gjatë këtyre viteve konstatohet se këto marrëdhënie janë
zhvilluar, madje përforcuar pavarësisht mungesës së njohjes formale të pavarësisë. Të
dyja palët kanë shumë mundësi për t’i zhvilluar ato më tej, duke pasur parasysh kursin e
qëndrueshëm të shtetit grek për mos izolimin e Kosovës nga proceset integruese
305Shih Papoulias reiterates backing over EU, Kosovo, Burimi:
http://www.b92.net/eng/news/politics.php?yyyy=2009&mm=07&dd=02&nav_id=60215 306 Cituar sipas gazetës Ekspres, Moschopoulos: Njohja e Kosovës, do të jetë moment shumë i veçantë për
Greqinë, Burimi: http://www.gazetaexpress.com/lajme/moschopoulos-njohja-e-kosoves-do-te-jete-
moment-shume-i-vecante-per-greqine-3277/
118
evropiane, ku janë përfshirë të gjitha vendet e Ballkanit Perëndimor. Në të vërtetë, qasja e
Greqisë ndaj Kosovës mund t’u ofrojë shteteve të tjera ide të dobishme për mënyrën se si
një vend që nuk e ka njohur Kosovën, sërish mund të mbajë qëndrim bashkëpunues dhe
konstruktiv ndaj saj.307
307 Shih “Kosovo calling”, Soros Foundation –Kosovo, Prishtinë, 2000, f. 118-119
119
5.3.2. Spanja
Më 18 shkurt 2008, Ministri i Jashtëm spanjoll, Miguel Ángel Moratinos deklaroi se
Spanja nuk do ta njihte Kosovën, sepse shpallja e pavarësisë prej autoriteteve të Kosovës
nuk ishte në përputhje me të drejtën ndërkombëtare. Ai gjithashtu tha se pavarësia e
Kosovës do të ishte e ligjshme vetëm në qoftë se ajo do të vinte si rezultat i një
marrëveshjeje të arritur nga të gjitha palët e përfshira, ose përmes një rezolute të KS të
OKB.308
Ky qëndrim i artikuluar prej MPJ spanjoll ndaj çështjes së njohjes së pavarësisë së
Kosovës ka mbetur hermetik, si ditët dhe muajt e parë pas shpalljes së pavarësisë, e deri
më sot. Vlen të theksohet se ky qëndrim vjen nga një vend, i cili kurrë nuk ka qenë aktor
kryesor në arenën e Ballkanit. Mesa duket, pas anëtarësimit të Spanjës në strukturat euro-
atlantike, ajo po zhvendos prioritet e saj politike nga Amerika Latine dhe Lindja e
Mesme, bastione këto tradicionale të influencës së saj në shekuj, duke kërkuar të bëhet
faktor me peshë në rajonin e Ballkanit. Një argument në favor të kësaj teze shërben fakti
që Spanja ka rritur pjesëmarrjen e saj aktive në të gjitha nismat evropiane dhe e
konsideron përfshirjen e saj në Ballkan si njohje të statusit të saj si aktore e rëndësishme
evropiane.
Çështja e më mprehtë e brendshme e Spanjës, e cila krijon një lidhje logjike me
mosnjohjen e pavarësisë së Kosovës, është ajo e separatizmit katalonjas dhe bask. Kjo
lëvizje separatiste natyrisht që rrit dozën e tensionit politik të brendshëm. Kjo gjë vihej
re në çdo rast kur ndonjë vend njihte pavarësinë e Kosovës, të gjithë aktorët e spektrit
politik spanjoll ndiheshin të detyruar të reagonin në radhë të parë mbi problematikën e
këtij veprimi në marrëdhëniet e brendshme dhe jo vetëm për çështjet ndërkombëtare.
Duke pasur këtë problematikë të brendshme, Spanja ndihej komode në artikulimin e
vazhdueshëm të qëndrimit të saj në forume të ndryshme se çështja e Kosovës do të duhej
të ishte zgjidhur në përputhje me të drejtën ndërkombëtare.
Ndërkohë kur katër shtetet e fuqishme të BE-së - Franca, Gjermania, Italia dhe Mbretëria
e Bashkuar- në mënyrë progresive vendosën dhe treguan gatishmërinë e tyre për
mbështetjen e pavarësisë së Kosovës, Spanja u përball me një dilemë të fuqishme që u
shkaktua prej përplasjes të dy prej parimeve të saj kryesore udhëheqëse: ose Spanja do të
duhej ta njihte Kosovën në mënyrë që të shmangte thyerjen e konsensusit evropian, ose
do të duhej të qëndronte e fortë si faktor ndarës në një çështje kaq të ndjeshme për BE-
në. Në zgjidhjen e kësaj dileme, Spanjën e ndihmoi realiteti politik që disa shtete të tilla
308 New York Times, 19 February 2008, Burimi:
http://www.nytimes.com/2008/02/19/world/europe/19kosovo.html?pagewanted=all&_r=0 dhe EU and
Kosovo recognition: Individual decisions, Burimi:
http://www.b92.net/eng/news/politics.php?yyyy=2008&mm=02&dd=16&nav_id=47745
120
si Greqia dhe Sllovakia, nuk ishin të gatshme ta njihnin shtetin e ri të Kosovës dhe, në
veçanti, refuzimi i fuqishëm dhe i shprehur haptazi i Qipros dhe i Rumanisë. Këto
rrethana krijuan mundësi që Spanja, së paku me retorikë, të mbështeste evropianizimin
dhe, në të njëjtën kohë, të mbronte interesat e saj të brendshme duke dalë në mbrojtje të
së drejtës ndërkombëtare. Deri në prag të shpalljes së pavarësisë në 17 shkurt 2008,
Spanja thjesht deklaronte se do të ruante unitetin e veprimit të përbashkët të BE-së.
Qëndrimi hermetik i Spanjës vazhdoi të ruhej me të njëjtin intensitet edhe pse presioni
nga zhvillimet në terren dhe i BE-së rritej me kalimin e kohës. Një vit më vonë, në shkurt
2009, ambasadori i Spanjës në Serbi, z. Inigo de Palacio España u shpreh se qëndrimi i
Spanjës për të mos njohur pavarësinë e Kosovës "nuk do të ndryshojë edhe pas miratimit
të rezolutës nga Parlamenti Evropian (PE)" dhe se "shumica e anëtarëve të OKB-së nuk
e njohin pavarësinë e Kosovës. Vetëm 54 nga 194 e kanë njohur. Rezoluta e Parlamentit
Evropian nuk është e detyrueshme dhe është miratuar me një shumicë të ngushtë, e cila
tregoi se ka pasur një ndarje brenda institucionit për çështjen e pavarësisë së
Kosovës".309
Në maj 2009, José García-Margallo y Marfil, anëtar spanjoll i Parlamentit të Evropës, u
shpreh se Spanja nuk e njihte Kosovën për shkak të parimeve që lidhen me komunitetet
autonome të Spanjës- Baske dhe Katalonia, duke theksuar gjithashtu se këto komunitete
autonome spanjolle nuk mund të krahasoheshin me Kosovën, çështja e të cilës ishte
krejtësisht e ndryshme. Në konferencën për shtyp gjatë Sesionit të 64-të AP të OKB-së,
kryeministri Zapatero u shpreh se Spanja ruante një pozitë të qëndrueshme lidhur me
çështjen e njohjes së krijimit të shteteve të pavarura, sipas të cilës respektimi i të drejtës
ndërkombëtare ishte i një rëndësie të jashtëzakonshme dhe se nga pikëpamja e Spanjës,
nuk ishte e drejtë që të njihnin Kosovën. Ai deklaroi se Spanja nuk do ta ndryshonte
qëndrimin e saj, pavarësisht se tashmë pavarësinë e Kosovës e kishin njohur rreth 60
vende.310
Në dallim nga shumica e vendeve mos njohëse me interesa në rajon (për shembull
Greqia), Spanja shkëputi çdo lidhje me autoritetet e Kosovës së pavarur, si dhe hoqi dorë
nga çdo lloj përfaqësimi në Prishtinë, qoftë në formën e Zyrës së Ndërlidhjes (për
shembull Greqia, Rusia, Kina). Gjithashtu, në përputhje me një vendim paradoksal të
qeverisë të marrë menjëherë pas shpalljes së pavarësisë prej Kosovës, për një periudhë të
gjatë kohore Spanja refuzoi zhvillimin e vizitave diplomatike, madje as diplomatët nga
ambasada e Spanjës në Beograd nuk mund ta vizitonin Kosovën. Parlamentarët u
këshilluan që të mos e vizitonin vendin. Qëndrim ekstrem përbënte edhe fakti se
309 Shih Spain will not recognise Kosovo, Burimi: http://www.b92.net/eng/news/politics-
article.php?yyyy=2009&mm=02&dd=07&nav_id=56975 310 UN Presss release, Burimi: http://www.un.org/News/briefings/docs//2009/090923_Spain.doc.htm
121
dokumentet zyrtare të Kosovës, do të refuzoheshin nga Spanja. Madje, vetëm prezenca e
përfaqësuesve të shoqërisë civile nga Kosova në një aktivitet, mjaftonte që zyrtarët e
Spanjës të bojkotonin aktivitetin. E gjithë kjo ndodhte në një kohë kur kontaktet ndërmjet
zyrtarëve serbë dhe qytetarëve të Kosovës ishte një ngjarje pothuajse e përditshme dhe
kur zyrtarët dhe politikanët serbë udhëtonin rregullisht në Kosovë. Në shumë aspekte,
qëndrimi dhe veprimet e Spanjës lidhur me Kosovën e tejkalonin edhe aksionin e Serbisë
në këtë drejtim.
Qëndrimi i Spanjës ishte më i dukshëm në mbledhjet e Këshillit të BE. Së bashku me
katër vendet e tjera mos njohëse (Greqinë, Sllovakinë, Rumaninë dhe Qipron), Spanja u
tregua e gatshme të bllokonte çdo nismë të BE-së, për të cilën mendonte se nuk është
‘neutrale ndaj statusit’ dhe mund të fuqizonte pavarësinë e Kosovës ose të institucioneve
të saj. Pas reagimit negativ të Serbisë dhe Rusisë kundër EULEX-it, ministri spanjoll
Moratinos sugjeroi që misioni mund të mos funksiononte më në Mitrovicë, një sugjerim
që u hodh poshtë menjëherë nga Përfaqësuesi i atëhershëm i Lartë i BE-së për CFSP,
Havier Solana. Dy javë pas njoftimit për tërheqje nga KFOR-i, qeveria e Spanjës e bëri
publik vendimin e saj për tërheqjen e nëntë policëve spanjollë, që ishin pjesë e EULEX-it
në atë kohë, përsëri pa konsultime të mëparshme me aleatët.311
Në Kombet e Bashkuara, aktivizimi i Spanjës kundër njohjes u ekspozua haptazi gjatë
votimit të saj “pro” rezolutës për të kërkuar mendim këshillëdhënës nga Gjykata
Ndërkombëtare e Drejtësisë mbi ligjshmërinë e shpalljes së pavarësisë së Kosovës. Duke
bërë këtë, Spanja (dhe katër shtetet tjera mos njohëse të BE-së) veproi ndryshe nga
shumica e vendeve të BE-së, që zgjodhën të abstenonin. Për më tepër, Spanja i paraqiti
në GJND komentet e saj me shkrim, dhe ato ishin komentet më të gjata nga të gjitha
tekstet e paraqitura në mbështetje të qëndrimit serb. Në aspektin e brendshëm, ashtu siç
pritej, Opinioni Këshillimor i GJND e solli sërish dhe ndoshta më fuqishëm çështjen e
Kosovës përsëri në krye të debatit politik spanjoll. Megjithatë, vendimi i GJND, si në
aspektin global por, ashtu edhe në nivelin e shteteve të veçanta, nuk e ndryshoi
mendimin e ndonjë aktori kryesor politik.312 Spanja nuk e ka ndryshuar qëndrimin e saj
themelor kundër njohjes që nga shkurti 2008, por nuk do të thotë që ajo ka qëndruar si
vëzhguese pasive e situatës. Në të vërtetë, Spanja ka ndërmarrë nisma në këtë drejtim
dhe ka mbetur aktive në reagimet e saj gjatë gjithë periudhës që ka kaluar.
311 Lisa Abend, Spain's Withdrawal from Kosovo Angers Allies, Time, March 24, 2009 312 Written comments of the Kingdom of Spain, ICJ, July 2009, Burimi: http://www.icj-
cij.org/docket/files/141/15706
122
5.3.3. Sllovakia
Sllovakia nuk e ka njohur ende Kosovën, pavarësisht se shteti tjetër, Çekia, shteti me të
cilin sot janë fqinj, por me të cilin kishin formuar një shtet të përbashkët deri para pak
vitesh, e njohu Kosovën me disa hezitime, por mjaft herët, që në 21 maj 2008.313
Gjithashtu, vlen të përmendet se Sllovakia është e vetmja anëtare e Grupit të Vishegradit
(Poloni, Ceki, Sllovaki dhe Hungari), e cila nuk e ka njohur ende pavarësinë e Kosovës.
Në ditën e shpalljes së pavarësisë, Ministria sllovake e Punëve të Jashtme lëshoi këtë
njoftim në faqen e saj në internet: "Ministria e Punëve të Jashtme e Republikës së
Sllovakisë ‘mori shënim’ shpalljen e njëanshme të pavarësisë së Kosovës. Për momentin
Sllovakia nuk e konsideron njohjen e Kosovës në bazë të kësaj deklarate. Sllovakia ka
qenë gjithmonë në favor të zgjidhjes përfundimtare të statusit të Kosovës në bazë të një
marrëveshjeje me rolin vendimtar të Këshillit të Sigurimit të OKB-së, në përputhje me
parimet e Grupit të Kontaktit të miratuara prej OKB-së. Sllovakia do të mbështesë të
gjitha aktivitetet e OKB-së, Bashkimit Evropian, NATO-s, OSBE-së dhe Këshillit të
Evropës lidhur me Kosovën, kryesisht me anë të pjesëmarrjes së Sllovakisë në misionet e
NATO (KFOR) dhe të BE-së (EULEX) në bazë të Rezolutës së Këshillit të Sigurimit të
OKB-së 1244 (1999)".314
Me përjashtime të vogla, shumica e politikanëve sllovakë (përjashto këtu partitë politike
të minoritet hungarez) do të pajtoheshin me qëndrimin e shprehur nga Mikulas Xhurinda
në një fjalim që ai dha për ambasadorët e huaj të akredituar në Sllovaki, menjëherë pas
marrjes së postit të Ministrit të Jashtëm në verën e vitit 2010 se "një shkëputje e
njëanshme e çdo kombi nuk është në interesin evropian”.315
Rrënjët e refuzimit sllovak, shtet ky që vet u përftua nga ndarja e Çekosllovakisë, mund
lokalizohen vetëm duke menduar për pakicën etnike hungareze në jug të Sllovakisë.
Ekziston një ndjenjë e farkëtuar në mbarë opinionin publik sllovak se pakica hungareze
që jeton në jug përbën kërcënimin më madhor për interesat kombëtare të shtetit sllovak
dhe se kjo pakicë ka ende në plan për t’u larguar nga Sllovakia dhe të bëhen pjesë e
Hungarisë.316
Edhe pse Sllovakia nuk ka marrëdhënie diplomatike me Kosovën, ajo ka një prani
diplomatike në Prishtinë (Zyrës Ndërlidhëse), që zyrtarisht është në vartësi të ambasadës
313 Shih listën kronologjke të njohjeve të Kosovës, Burimi: www.kosovothanksyou.com 314Shih Slovakia's reaction to the 2008 Kosovo declaration of independence
http://en.wikipedia.org/wiki/Slovakia's_reaction_to_the_2008_Kosovo_declaration_of_independence 315Eliška Sláviková, Central Europe in Kosovo: 4 Stories, 4 Policies, Burimi:
http://visegradrevue.eu/?p=433 316 Shih Slovakia: Refusal to Recognize Independent Kosovo, Burimi:
http://globalvoicesonline.org/2008/07/23/slovakia-refusal-to-recognize-independent-kosovo/
123
e saj në Beograd. Kjo zyrë mban marrëdhënie jozyrtare me aktorët vendas dhe të huaj në
Kosovë dhe ofron shërbime konsullore.
Natyrisht, pozicionet e ndryshme ndaj Kosovës parandalojë grupin e Vishegradit të
miratojë ndonjë qëndrim të përbashkët politik mbi çështjet që lidhen me marrëdhëniet
Kosovë-Serbi ose Kosovë-BE deri më sot, ky Grup nuk ka mundur të artikulojë ndonjë
qëndrim të përbashkët në këtë drejtim edhe pse është e vërtetë, që në traditën e tij të
konsultimeve dhe diskutimeve në nivele të ndryshme të administratave kombëtare, Grupi
ka shtuar Ballkanin Perëndimor, duke përfshirë Kosovën, në agjendat e takimeve të tij.
Me sa duket, me përjashtim të përsëritjes së frazës se e ardhmja e Kosovës është në BE,
vendet e grupit të Vishegradit nuk mundet të bëjnë asgjë më shumë. Megjithatë, përtej
deklaratave politike, ky grup ka ndërmarrë edhe veprime konkrete. Vlen të përmendet se
në janar 2012, “në një përpjekje për të kuptuar pozicionin e Kosovës dhe Serbisë vis-à-vis
dialogut të udhëhequr nga BE-ja ndërmjet Kosovës dhe Serbisë, si dhe nivelin e zbatimit
të marrëveshjeve dhe situatën në veri të Kosovës, katër drejtorët politikë të MPJ të
Grupit të Vishegradit zhvilluan takime të përbashkëta me përfaqësues politikë në
Beograd dhe Prishtinë”.317
Si përfundim, me gjithë përpjekjet e deritanishme, Sllovakia vazhdon të mbetet e ngurtë
në qëndrimin e saj ndaj njohjes së Kosovës. Ajo përbën ilustrim të rastit që edhe pse një
vend i vogël, i anëtarësuar rishtas në BE-së, për shkak të drojës të implikimeve
mundshme të brendshme prej njohjes së pavarësisë së Kosovës, të vazhdojë të bllokojë
për një kohë të gjatë konsensusin e BE-së për këtë çështje.
317Sláviková, vepër e cituar
124
5.4. Roli i EULEX-it në procesin e krijimit të një shoqërie shumetnike në
Kosovë
Pas shpalljes së pavarësisë qeveria e Kosovës, e ndodhur para sfidave të panumërta që
shtroheshin para saj në aspektin e ndërtimit të një shteti ligjor, demokratik dhe shumetnik
në Kosovë, iu përvesh punës me ritme të shpejta. Nga 17 shkurti deri më 15 qershor
2008, kur përfundoi periudha tranzitore e parashikuar nga Plani i Ahtisarit, me hyrjen në
fuqi të Kushtetutës së Kosovës, qeveria e Kosovës miratoi 41 ligje kyçe. Ky është një
tregues i kënaqshëm i punës së autoriteteve të Kosovës, por pavarësisht kësaj UNMIK-u
nuk u tërhoq pas hyrjes në fuqi të Kushtetutës së Kosovës, ndërkohë PCN-ja nuk mori
rolin udhëheqës, si dhe EULEX-i nuk u zbarkua plotësisht.318 Kjo ndodhi për arsye se
legjitimiteti i këtij misioni të BE-së ishte kontestuar aq ashpër nga Rusia dhe Serbia, duke
shtuar këtu faktin se dhe 5 shtete anëtare të BE-së kishin refuzuar që ta njohin Kosovën.
Edhe pse koncepti i krijimit të një shoqërie shumetnike në Kosovë, u pranua nga të gjitha
palët e përfshira si zgjidhja e vetme e problemeve me të cilat po përballej Kosova, një gjë
rezultoi e vërtetet: ishte shumë e vështirë për ta arritur atë në terren. Edhe vetë shqiptarët
e Kosovës, të cilët pranuan pa hezitim Planin e Ahtisarit, ishin të vetëdijshëm për
shkallën e ndërlikimit të çështjeve që lidheshin me zbatimin e këtij Plani në terren. Për
shembull, në një intervistë që z. Veton Surroi, atëherë një publicist i shquar dhe
themelues i lëvizjes politike “Ora”, i dha një gazetari të Institutit të Raportimit të Paqes
dhe Luftës (IPWR), deklaronte qartë se “unë do të përkrah një Kosovë tolerante, por jo
domosdoshmërish një Kosovë multi-etnike.... Kjo na kujton sloganin e "vllaznim-
bashkim", në Jugosllavinë socialiste, e cila në fund dështoi plotësisht”.319
Në kuadër të ndërtimit të një shoqërie shumetnike në Kosovë, është e rëndësishme të
theksohet se BE-ja nuk ishte struktura e vetme e jashtme që vepronte në Kosovë dhe as
që mund të pretendonte të ishte e plotfuqishme. Institucione të tjera dhe organizata të
ndryshme zhvillonin paralelisht me BE-në aktivitetet e tyre të pavarura, kryesisht të
fokusuara në zgjidhjen e konflikteve dhe ndërtimin e paqes në Kosovë. Për sa i përket
qeverisë dhe qytetarët e Kosovës, ishin ata të cilët mbartin përgjegjësinë madhore në
zgjidhjen e një konflikti, detyrë kjo që tejkalonte mundësitë e tyre reale.
BE-ja mund të konsiderohet si aktori me më shume peshë në ndërtimin dhe konsolidimin
e paqes në Kosovë, megjithatë një nga problemet më të mëdha në këtë iniciative të BE-
së, përbente ndarja e vazhdueshme brenda anëtarësisë së saj për "çështjen e statusit". Ky
faktor i rëndësishëm ndikoi në zbatimin e një qasjeje jo adekuate dhe të vendosur ndaj
318 Raporti i Grupit Ndërkombëtar të Krizave (GNK), nr. 196, Shtator 2008, Burimi:
http://www.crisisgroup.org/en/regions/europe/balkans/kosovo/196-kosovos-fragile-transition.aspx 319Shih intervistën e plotë të z. Surroi, Përpjekjet për ndërtimin e Kosovës së re, Burimi:
https://iwpr.net/sq/global-voices/interviste-surroi-perpjekjet-ndertimin-e
125
problematikave ndërshtetërore midis Kosovës dhe Serbisë. Gjithashtu, ky mos koordinim
i politikës së BE-së, automatikisht dhe vazhdimisht reflektohej tek mundësitë e saj reale
për ndjekjen e një politikeje të vendosur, e cila do të kishte më shumë shanse praktike
suksesi në adresimin e problemeve me të cilat u përball shteti i ri kosovar.
Progresi i gjithanshëm, i thellë dhe i shpejtë në demokratizimin e shoqërisë kosovare
ishte i dëshirueshëm për të gjithë, por në të njëjtën kohë ishte e qarte se pushteti
ekzekutiv do të mund të dorëzohej tërësisht në duart e autoriteteve kosovare vetëm pasi
këto të fundit të demonstronin kapacitetet e nevojshme për vetëqeverisje. Ndër kriteret
bazë që duhet të plotësoheshin ishin qeverisja e mirë dhe llogaridhënia ndaj të gjithë
qytetareve të Kosovës. Çdo strategji tjetër e BE-së që nuk do kishte në përbërje integrale
të saj kushtin e mësipërm, automatikisht do cilësohej më pak ambicioze për nga qëllimet
e veta dhe do të ishte e padëshirueshme për të gjitha palët. Çdo strategji jashtë këtij
kuadri do të dëmtonte jo vetëm interesat e Kosovës, por edhe interesat ekonomike dhe
ato të sigurisë të BE-së në rajonin e Ballkanit Perëndimor.
Lidhur me çështjen kyçe, atë kufijve shtetërorë të Kosovës, Prishtina zyrtare dhe
partnerët e saj ndërkombëtarë kishin prirje ta shihnin vijën kufitare mes Serbisë dhe
veriut të Kosovës si një kufi ndërkombëtar, ndërsa serbët si një kufi administrativ në
kuadër të Serbisë. Ligjërisht ky kufi shënonte fundin e mundësive administrative të
Serbisë dhe ndante zonën doganore-ekonomike serbe nga ajo e Kosovës. Megjithatë,
gjatë kësaj periudhe qytetarët serbë nuk do ta ndjenin ndonjëherë detyrimin për njohjen e
këtij realiteti kufitar të pranuar dhe nga shumica e shteteve anëtare të OKB-së. Ata që nga
shpallja e pavarësisë në 17 shkurt 2008, kanë vijuar të kalojnë anën tjetër të kufirit pa
asnjë procedurë ndërkufitare, sidomos në rastin kur origjina etnike e policëve kufitarë ka
qenë serbe (serb etnikë të Kosovës) ose pjesëtar të misionit ndërkombëtar të EULEX-it.
Ky mos-respektim i rregullave të kalimit kufitar, të zbatuara në çdo vend sovran të botës,
përbënte një faktor shqetësues për Prishtinën zyrtare, pasi inkurajonte ngulitjen e besimit
për mungesën reale të kufijve midis Kosovës dhe Serbisë. Në thelb, mosnjohja e regjimit
të kalimit kufitar, përbënte boshtin e politikës zyrtare të Beogradit për minimin e
legjitimitetit të sovranitetit të qeverisë qendrore të Prishtinës. Në bazë të kësaj politike të
koordinuar, synohej që me anën e serbëve të Kosovës të minohej në maksimum
legjitimiteti i brendshëm i Qeverisë, ndërkohë nga që nga Serbia, me zell të madh dhe me
çdo mjet e rast, ndiqej politika e minimit të legjitimitetit të jashtëm të Kosovës në arenën
ndërkombëtare.
Në përpjekje për normalizimin e funksionimit të shtetit Kosovar, plani i Ahtisarit filloi të
zbatohej gradualisht në jug, por ai u refuzua në veri, ku serbët shfaqën indiferentizëm të
thellë për t’u njohur me dispozitat që u ofronte atyre ky plan për vetëqeverisjen. Ky
126
indiferentizëm shpjegohet ndër të tjera me faktin se këta banorë mbanin dhe një
komunikim intensiv me zyrtarët dhe strukturat shtetërore në Serbi.
Sidoqoftë, duhen bërë dy dallime thelbësore midis Serbëve të veriut dhe atyre të jugut:
serbët e jugut për shkak të realitetit në terren (kryesisht të largësisë gjeografike nga
Serbia), inferioritetit numerik dhe mundësive të tyre të kufizuara ekonomike, kanë qenë
subjekt i integrimit në strukturat e reja kosovare në mënyrë të suksesshme. Në
“asimilimin e butë” të serbëve në jug apo në brendësi të territorit kosovar, një rol të
rëndësishëm ka luajtur politika asimetrike e Beogradit zyrtar, e cila ka qenë e angazhuar
kryesisht në ruajtjen e sovranitetit Serb mbi veriun e Kosovës dhe jo në pjesë të tjera të
territorit kosovar me popullsi të konsiderueshme serbe.
Për vite të tëra, pjesa më e madhe e komunitetit ndërkombëtar i drejtohej Prishtinës
zyrtare me kërkesën për të përqendruar përpjekjet e saj integruese në jug të Kosovës,
duke shmangur dhe vonuar përballjen e organeve qendrore të Kosovës në veri të vendit,
“ku teorikisht kjo qeveri kishte sovranitet të plotë, zyrtarisht ishte pjesë e administruar
nga komuniteti ndërkombëtar dhe praktikisht, ishte dhe mbetet një protektorat i
Serbisë”.320Ky kombinim faktorësh i jepte mundësinë Serbisë për të minuar sovranitetin e
Kosovës jo vetëm nga jashtë, duke vonuar njohjet e pavarësisë së shpallur prej saj dhe
anëtarësimin në organizatat ndërkombëtare dhe rajonale, por edhe nga brenda vendit, në
pjesën veriore të saj, ku qeveria e Prishtinës nuk kishte mundësi reale për të vendosur
kontrollin e saj mbi të gjithë territorin.
Fillimi i aktivitetit të EULEX-it më 8 dhjetor 2008, pas një periudhe disa mujore të
negociatave ndërmjet OKB-së, BE-së dhe autoriteteve të Beogradit dhe Prishtinës, u
kremtua si një fitore diplomatike në të dy kryeqytetet. Beogradi i mëshoi fort faktit se
EULEX-i do të kishte "status neutral" dhe do të garantonte funksionimin sa më të mirë të
këtij misioni për zbatimin e Planit të Ahtisarit, i cili përmendte midis të tjerash,
"pavarësinë e mbikëqyrur."321 Për Prishtinën zyrtare, perceptimi i EULEX-it si "neutral
ndaj statusit", përbënte një zhgënjim, por vendosja e këtij misioni në të gjithë territorin e
Kosovës ishte më shpresëdhënës sesa zgjatja e mandatit të UNMIK-ut, i cili në mandatin
e tij në mënyrë të qartë njihte sovranitetin e Serbisë mbi Kosovën. Më 6 prill 2009, ditë
në të cilën u inauguruan zyrat e reja të EULEX-it në Prishtinë,322 ky i fundit dëshmoi
faktin se kishte arritur nga pikëpamja strukturore kapacitetin e tij të plotë. Ndërkohë siç
është përmendur dhe më lart, nga ana funksionale ky mision arriti fazën e tij operacionale
vetëm pas 6 muajve të tjerë, aty nga mesi i shtatorit 2009.
320 Crisis Group Europe Report N°161, Kosovo: Toward Final Status, 24 January 2005, Burimi: http://www.crisisgroup.org/en/regions/europe/balkans/kosovo/161-kosovo-toward-final-status.aspx 321Shih Veprimin e Përbashkët i BE-së, Burimi: : http://www.eulex-
kosovo.eu/al/info/docs/JointActionEULEX_EN.pdf 322Ky fakt konfirmohet edhe në faqen zyrtare të EULEX, Burimi:http://www.eulex-
kosovo.eu/al/info/whatisEulex.php
127
Edhe pse mandati dhe qëllimet e aktivitetit të EULEX-it në fushat e policisë, drejtësisë
dhe doganave ishin të njëjtë për të gjithë territorin e Kosovës, zbatimi efektiv i këtij
mandati në veri të Kosovës, ishte i pamundur praktikisht. Ky element reflektohej dhe në
trajtimin e veçantë ndaj serbëve, të cilët përbënin shumicën e popullsisë në këtë pjesë të
Kosovës. Gjithashtu, shkalla e ndërlikimit të çështjeve përforcohej akoma edhe më
shumë prej faktit se kjo pjesë e Kosovës ishte ngushtësisht e ndërlidhur me Serbinë nga
pikëpamja gjeografike. Autoritetet serbe vazhdonin të ishin prezentë dhe mjaft aktivë në
këtë pjesë të Kosovës, duke garantuar dhe ofruar një shumëllojshmëri shërbimesh
utilitare, e kombinuar kjo dhe me mbështetje financiare ndaj popullsisë serbe. Për sa u
përket problematikave të ngjashme në lidhje me banorët serbë në jug të Kosovës, përveç
faktorëve të përmendur më lart, tek këta të fundit politikat e Beogradit kishin ndikim
shumë të kufizuar si dhe marrëdhëniet e tyre me shumicën etnike shqiptare sa vinin dhe
intensifikoheshin me synimin e normalizimit të tyre me kalimin e kohës.
Për sa i përket pjesës veriore të vendit, problematikat e hasura nuk mund të zgjidhshin për
aq kohë sa Beogradi kundërshtonte pavarësinë e Kosovës dhe për aq kohë sa do të
stimulonte politika mbështetëse ndaj popullsisë serbe, të cilat mbajnë pezull integrimin e
këtyre të fundit në strukturat e reja qendrore dhe shoqërinë kosovare. E rëndësishme të
theksohet se ky fenomen nuk konstatohej vetëm në veri, por shkalla e përhapjes të këtij
fenomeni në pjesën e territorit ku përfshihen komunat me popullsi shumicë serbe (në kufi
me Serbinë), paralizonte procesin e vendosjes së institucioneve demokratike dhe shtetit të
së drejtës në këtë pjesë të Kosovës. Si rezultat i zbatimit të vazhdueshëm të kësaj
strategjie paralizuese nga ana e Serbisë, serbët në veri të Kosovës e kishin relativisht
mjaft të lehtë refuzimin e qeverisjes qendrore të Kosovës, ndërsa serbët e shpërndarë në
pjesën tjetër të territorit Kosovar, më të paktë në numër, kishin më pak zgjedhje dhe
mundësi bashkëpunimi me strukturat paralele të ngritura prej Beogradit. Banorët serb më
në brendësi të territorit të Kosovës ishin të detyruar të gjenin kompromise pragmatiste për
të punuar me qeverinë qendrore në Prishtinë dhe të integroheshin më thellë me pjesën
tjetër të shoqërisë.323
Në realizimin e politikave të gjithë-përfshirjes së komuniteteve etnike, kontribut të
rëndësishëm ka luajtur padyshim edhe ‘statusi neutral’ i EULEX-it, i cili ofronte për të dy
palët kryesore në konflikt një qasje graduale në zgjidhjen e problemeve nëpërmjet
dialogut dhe progresit hap pas hapi. Sigurisht, në zbatimin në terren të ‘statusit neutral’,
EULEX-i shpeshherë jo vetëm që nuk ka zbatuar një politikë bashkëpunuese me autoritet
kosovare, por në mjaft raste ka zhvilluar një konflikt të hapur me këta të fundit mbi
çështje të ndjeshme në lidhje me marrëdhëniet me Serbinë, apo në rastin e funksionimit të
trupës së policisë të EULEX-it. Në këtë aspekt, një ndikim të fort dhe mjaft negativ
323Shih EULEX Press release, datë 14 Janar 2010, Burimi: http://www.eulex-
kosovo.eu/en/pressreleases/0046.php
128
përcillte përçarja politike e vendeve të BE-së lidhur me njohjen e pavarësisë së Kosovës,
e cila reflektohej kryesisht dhe jo vetëm në mospërputhjen e politikave të pranive të
ndryshme ndërkombëtare. Një shembull ilustrues për këtë tezë përbën Strategjia për
Veriun, e cila u hartua nga ZCN-ja dhe Qeveria e Kosovës, në përputhje me Planin e
Ahtisarit, dhe që synonte vendosjen e kontrollit mbi këtë rajon. BE-ja nuk mund ta
mbështeste formalisht këtë strategji, por EULEX-i në praktikë mund të kontribuonte në
zbatimin e atyre pjesëve të kësaj strategjie që kishin të bënin me sundimin e ligjit.324
Kjo përfshirje asimetrike e EULEX-it në Kosovë, e cila përmblidhej në një prani të
zgjeruar të këtij misioni në veri të Kosovës dhe intensifikim të përpjekjeve për të bërë
Gjykatën e Mitrovicës funksionale, ishte në funksion të realizimit të mandatit origjinal të
EULEX-it. Në funksion të kësaj, për të balancuar situatën në terren, EULEX-i përpiqej
të gjente një zgjidhje funksionale dhe të pranueshme për të gjitha komunitetet,325 zgjidhje
që në fund të fundit nuk i shërbenin asnjërës palë në praktikë.
Misioni i EULEX-it në thelb përbënte një "angazhimin operacional" të Bashkimit
Evropian në vendosjen e sundimit të ligjit, ndërtimin të institucioneve demokratike dhe
krijimin e parakushteve për vendosjen e shtetit shumetnik. Ndonëse ky mision arriti të
shënonte disa suksese të hershme dhe nga vetë qytetarët e Kosovës pranohej se ishte
shumë më efikas në krahasim me UNMIK-un, gjendja faktike në terren përbënte një
shtysë të fortë që BE-ja do të duhej jo vetëm që t’i avanconte më tej angazhimet e saj, por
edhe t’i përshtaste ato në përputhje me nevojat për adresimin adekuat të sfidave në terren.
Për sa i përket mbështetjes popullore për EULEX-in, ajo ishte akoma shumë e ulët në
radhët e serbëve të Kosovës. Ky mision u ndesh me vështirësi serioze në gjetjen e
partnerëve të besueshëm për zbatimin e projekteve të veta në këtë zonë. Duke qenë se
serbët i kishin bojkotuar institucionet qeverisëse të Kosovës, EULEX ishte i detyruar të
ofronte një vëmendje edhe më të forcuar ndaj shoqërisë civile të komuniteteve serbe në
veri të Kosovës, në mënyrë që të siguronte angazhimin e këtij grupimi të shoqërisë në
realizimin e mandatit të vet.
Edhe pse EULEX-i kishte vetëm kompetenca ekzekutive të kufizuara në krahasim me
ZCN, dilema e ndërhyrjes së huaj në mbështetje të proceseve të vetë-qeverisjes, përbënte
një çështje me peshë të madhe për misionin, pasi çështjet e ruajtjes së rendit publik dhe të
zbatimit të ligjit, janë në esencën e atributeve v të një shteti sovran. Për më tepër, shkalla
e ndërlikimit të zbatimit të mandatit prej EULEX-it rritej akoma më shumë prej faktit se
ky mision ishte vendosur në Kosovë jo për të zbatuar Planin e Ahtisarit (i pranuar
gjerësisht prej Qeverisë së Kosovës), por për të vepruar sipas formulës së "statusit
neutral".
324Shih Serbia minister: EULEX doesn’t back north Kosovo strategy, Balkan Insight , 4 March 2010 325 Shih EULEX chief meets with Serbian officials, Balkan Insight ,3 March 2010
129
Prishtina zyrtare e pranoi vendosjen e EULEX-it sipas formulës “status neutral”, për të
vetmen arsye se në këtë periudhë ajo kishte pak, ose më mirë të thuhet aspak, përvojë në
realizimin e një qeverisje të natyrës liberale demokratike, si dhe më e rëndësishmja, për
hir të ambicies të përhershme për t'u bërë pjesë e Bashkimit Evropian. Fakti që EULEX-i
u pranua nga Qeveria qendrore e Kosovës, nuk do të thoshte aspak se ai u pranua nga të
gjithë kosovarët. Misioni ka hasur në rezistencën e fortë të aktivistëve nga shoqëria civile
dhe politikanë të “Vetëvendosjes” për çështje të veçanta të tilla si Protokolli Policor dhe
gjykimi i Albin Kurtit.326
I ndodhur përball kësaj situate, EULEX-i u përpoq për të minimizuar efektet negative të
veprimtarisë së tij, duke ndërmarrë një sërë masash në favor të stimulimit të rritjes së
mbështetjes popullore. Këto masa synonin të inkurajonin pronësinë vendore të çështjeve
dhe zbatimin e reformave me fokus vendosjen e sundimit të ligjit. EULEX-i gjatë kësaj
periudhe kufizoi në maksimum përdorimin e kompetencave të veta ekzekutive në
gjyqësor dhe polici, si dhe nuk kurseu përpjekjet për të respektuar në mënyrë rigoroze,
me përgjegjësi e transparencë, kriteret profesionale të përcaktuara në mandatin e tij gjatë
ushtrimit të funksioneve operacionale.
Pavarësisht këtyre përpjekjeve, ky mision jo gjithmonë ia arriti që të perceptohet prej
autoriteteve dhe aktivistëve kosovarë dhe ndërkombëtarë, si profesionist në ushtrimin e
mandatit të vet për të punuar së bashku me qeverinë e Kosovës në transformimin e shtetit
dhe institucioneve të ligjit në përputhje me "standardet evropiane bashkëkohore”.
Kështu, EULEX-i nga fundi i vitit 2010 intensifikoi përpjekjet e tij në luftën kundër
korrupsionit në radhët e zyrtarëve të nivelit të lartë, duke përfshirë këtu institucione të
rëndësishme publike. Sidoqoftë, nëse këto përpjekje do të zgjeroheshin në shkallën e
duhur për të përfshirë personalitete të larta të administratës shtetërore, ekzistonte
mundësia që ajo sadopak mbështetje nga publiku i gjerë dhe Qeveria e Kosovës e fituar
me aq mund nga EULEX-i, të binte ndjeshëm dhe brenda një harku kohor të shkurtër.
Mjafton të përmenden këtu reagimet e autoriteteve kosovare në rastin e arrestimit të dytë
të ish Ministrit të Transporteve, z. Fatmir Limaj, i cili ndodhi pikërisht në vigjilje të
kremtimeve me rastin e 100 vjetorit të shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë.327
Në këtë periudhë krijimi i marrëdhënieve normale mes Beogradit dhe Prishtinës ishte
ende larg dhe as që mund të mendohej për një rezultat të qenësishëm lidhur me
326 Shih EULEX Press release, Burimi: http://www.eulex-kosovo.eu/al/pressreleases/0041.php 327 Shih Përplasje mes EULEX-it dhe Thaçit për Fatmir Limajn, Deutsche Welle, 26 nëntor 2012, Burimi:
http://www.dw.com/sq/p%C3%ABrplasje-mes-eulex-it-dhe-tha%C3%A7it-p%C3%ABr-fatmir-limajn/a-
16406158
130
integrimin ndërkombëtar të Kosovës. Megjithatë, shtetësia e Kosovës përbënte një fakt të
pakthyeshëm, veçanërisht pasi Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë vendosi se shpallja e
njëanshme e pavarësisë së Kosovës nuk e kishte shkelur të drejtën ndërkombëtare. Fill
pas daljes së këtij vendimi, Baronesha Ashton, Përfaqësuesja e Lartë e BE-së për
Politikën e Jashtme, u angazhua personalisht dhe ia arriti qëllimit të saj për të bindur
shtetet anëtare të BE-së të mbështesnin një deklaratë për shtyp. Kjo deklaratë, duke
përshëndetur Opinionin Këshillimor të GJND, i bënte thirrje Serbisë dhe Kosovës që të
angazhoheshin në një dialog të lehtësuar nga BE “për të promovuar bashkëpunimin dhe
për të arritur përparim në rrugën drejt Evropës dhe përmirësimin e jetës së njerëzve328"
dhe për të bindur Serbinë për të bashkë sponsorizuar një rezolutë të Asamblesë së
Përgjithshme të OKB-së, me anën e të cilës mirëpritej gatishmëria e BE-së për të
lehtësuar procesin e dialogut ndërmjet palëve.329
Vendimi i GJND, ishte i rëndësishëm jo vetëm nga përmbajtja, por edhe nga koha kur ai
u shpall publikisht. Pak kohë para se ai të shpallej, autoritet kosovare në përpjekje për të
arritur një konsensus mbi mënyrën e funksionimit të aparatit shtetëror, kishin marrë në
konsideratë seriozisht çështjen e ofrimit ndaj komunave me shumicë serbe të një lloj
autonomie të modelit në Bosnje. Në fund të vitit 2010, konsensusi politik i ligjvënësve
Kosovarë kishte arritur në një pike kritike ku lëshime të tjera mbi komunat veriore me
shumicë serbe, ishin praktikisht minimale për t’u realizuar.330 Vendimi i favorshëm për
Kosovën i dhënë nga GJND shënoi një pikë kthese në këtë kuadër, duke e zbehur
ndjeshëm këtë konsideratë.
Vlen të përmendet se SHBA dhe disa prej shteteve anëtare të BE-së intensifikuan në këtë
kohë inkurajimet e tyre për autoritetet kosovare që të avanconin axhendën qeveritare për
shtrirjen e legjitimitetit dhe kontrollit në të gjithë territorin, duke insistuar në
domosdoshmërinë për integrimin e veriut. Në fakt, autoritet e Prishtinës, pasi e kishin
humbur durimin me ngjarjet e shpeshta e me doza negative në këtë pjesë të Kosovës, të
fuqizuar edhe nga vendimi pozitiv dhe shumë favorizues për Kosovën në GJND, kishin
arritur vetë në përfundimin se kishte ardhur koha e përshtatshme për të ndërhyrë në këtë
pjesë problematike të territorit kosovar.
Viti 2010 shënon kulmin e ndërgjegjësimit të EULEX-it mbi situatën delikate në të cilën
Misioni po vepronte në veri të Kosovës. Forcimi i besimit në radhët e qytetarëve serbë të
Kosovës në drejtim të aftësisë dhe profesionalizmit të policisë lokale dhe të sistemit të
328 Shih Declaration by High Representative for Foreign Affairs and Security Policy Catherine Ashton on
behalf of the European Union on the International Court of Justice advisory opinion on Kosovo, 12516/10,
PRESSE 213, 22 July 2010, Brussels. 329 Shih Rezolutën 298 të sesionit të 64-rt të AP së OKB-së A/RES/64/298, 13 October 2010, Yearbook of
the United Nations, 2010, Vol.64, p.1287 330 Shih Raportin nr. 206 të Grupit Ndërkombëtar të Krizave, f-10-11, Burimi:
http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/europe/206%20Kosovo%20and%20Serbia%20after%20the%20I
CJ%20Opinion-1
131
drejtësisë, përbënte një nga sfidat më të vështira për EULEX-in në drejtim të realizimit të
mandatit të vet. Nga njëra anë, qëllimi final i Misionit ishte për të punuar ngushtë me
institucionet e Kosovës për të pasur mbështetjen e tyre në zbatimin e standardeve dhe
procedurave përkatëse për të cilat duhej marrë parasysh dhe përkatësia etnike e
qytetarëve. Nga ana tjetër EULEX-i u perceptua shpesh prej komunitetit serb të Kosovës,
si një palë e tretë e ngarkuar me funksione të arbitrazhit dhe si një agjenci që do të
përdorej për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve mbi sjelljet e pretenduara prej këtij
komuniteti si të paligjshme dhe të kryera prej organeve të zbatimit të ligjit të qeverisë së
Kosovës.331
Hapja e "Shtëpisë së BE-së" në veri të Mitrovicës, dëshmoi edhe një herë mbi
ndërgjegjësimin e lartë mbi situatën në veri dhe zellin e EULEX-it për t'iu përgjigjur
situatës së vështirë. Ndërsa objektivat për kontrollin e situatës në veri ishin në përputhje
me Strategjinë e Prishtinës për veriun, EULEX-i gjithmonë vepronte sipas formulës të
"statusit neutral" dhe vazhdonte përpjekjet për të gjetur zgjidhje praktike të pranueshme
edhe për Beogradin edhe për Prishtinën.332
Deri në fund të 2010-ës, në përpjekje për të analizuar shkallën e progresit të bërë nga
EULEX-i në përmbushjen e mandatit të tij, arrihet në konkluzionin se nuk vërehej ndonjë
përparim i dukshëm në shoqërinë kosovare në të tre fushat kryesore të mandatit të tij.
Progresi i mundshëm i BE-së në këtë fushë zvogëlohej në mënyrë drastike për shkak të
refuzimit nga Qipro, Greqia, Sllovakia, Spanja dhe Rumania për të njohur Kosovën si
shtet sovran. Gjithashtu, përveç EULEX-it edhe pranitë e tjera të BE-së brenda Kosovës
vuanin pasojat e ndarjes, ashtu si dhe vetë BE-ja.
Në aspektin e ndërtimit të paqes dhe të forcimit të marrëdhënieve ndëretnike, të gjeturit e
një zgjidhjeje praktike dhe të pranueshme për të gjitha palët, vlerësohet si proces kyç dhe
që sjell fryte të madha në dobi të konsolidimit të paqes në Kosovë. Në të njëjtën mënyrë,
është gjerësisht e pranueshme se një qëndrim i unifikuar i BE-së për Kosovën, do të
përbënte një nxitje të fuqishme për aktivitetin diplomatik të EULEX-it. Në këtë kontekst,
është i bazuar vlerësimi kritik ndaj rolit të BE-së si një aktor ndërkombëtar që mbështet
procesin e ndërtimit të paqes brenda Kosovës. Institucionet e dobëta qeveritare, tensionet
dhe ndarjet etnike, si dhe problemet e mëdha socio-ekonomike, përbëjnë terren të
përshtatshëm për zhvendosjen e konfliktit në të ardhmen. Situata në terren dëshmon edhe
një herë mbi dobësinë e qasjes pragmatike të EULEX-it sipas formulës së “statusit
neutral.”
331Shih EULEX Programme Report 2010,Building Sustainable Change Together, f.65-66, Burimi:
http://www.eulex-kosovo.eu/docs/tracking/EULEX%20Programme%20Report%202010%20.pdf. 332Shih EULEX Press Release, EULEX to open a new office in North Mitrovica, 15 October 2009, Burimi:
http://www.eulex-kosovo.eu/en/news/000180.php
132
Duke pranuar mendimin e ndarë gjerësisht nga organizatat ndërkombëtare dhe OJQ të
ndryshme, sipas të cilit Kosova do të ketë nevojë për ndihmën e EULEX-it edhe për
shumë kohë gjatë procesit të ndërtimit të shtetit të mirëfilltë dhe funksional, duhet
theksuar se angazhimi i EULEX-it në këtë drejtim duhet të konsiderojë në kohë dhe në
shkallën e duhur si rrezikun e humbjes së mbështetjes popullore, ashtu dhe krijimin e
varësisë brenda institucioneve, nëse ndihma e huaj do të zgjasë më tepër se sa duhet.
Ndërkohë që pavarësia është bërë një realitet pa kthim, serbët dhe shqiptarët e Kosovës
do të duhet të gjejnë mënyrat më efikase për të jetuar së bashku, pavarësisht nga rezultati
i bisedimeve politike midis Beogradit dhe Prishtinës.
133
5.5. Procesi i decentralizimit
Në rastet e konflikteve të armatosura dhe ndër-etnike, aktorët ndërmjetësues, duke dashur
të minimizojnë faktorët që ndikojnë në përshkallëzimin e mëtejshëm të konflikteve, ose
në gjenerimin e premisave për mbartjen e tyre në të ardhmen, shfaqin një tendencë të
theksuar në përdorimin sa më të hershëm të strategjisë së rregullimit të shpejtë të
çështjeve të menaxhimit të territorit. Kjo strategji përkthehet në fund të fundit në një
produkt final që merr formë në kuadër të zhvillimit të procesit të decentralizmit. Ky i
fundit ka për qëllim t’u ofrojë komuniteteve lokale një shkallë më të lartë të
vetëqeverisjes dhe t’i stimulojë ato që të qeverisin në mënyrë të pavarur jetën e tyre
ekonomike, politike dhe kulturore brenda vendbanimeve të tyre. Në këtë mënyrë,
potenciali për konflikte ndëretnike zvogëlohet nga fakti se secili komunitet në rajonin e
vet merr vendimet e veta, duke lënë vetëm shumë pak çështje që duhet të zgjidhen me
anë të bashkëpunimit midis komuniteteve, apo mes shumicës dhe pakicës.333
Në përputhje me këtë synim strategjik, ishte komuniteti ndërkombëtar që nxiti qeverinë e
Kosovës që në fazë shumë të hershme për zbatimin e procesit të decentralizimit, duke
menduar se kështu do të forcohej stabiliteti i Kosovës dhe promovohej ndërveprimi midis
shqiptarëve dhe serbëve të Kosovës. Megjithatë, komuniteti ndërkombëtar nuk mori
parasysh disa faktorë kyç që ndoshta do ta bënin më të suksesshëm zbatimin e procesit të
decentralizimit. Kosova përbënte një rast unik, për sa i përket trashëgimisë së saj politike
dhe sociale, shpërndarjes demografike, si dhe karakterizohej nga një situatë e brendshme
që nuk mund të krahasohej me asnjë vend tjetër të botës. Në këtë vend, ku mungonte
trashëgimia historike e kulturës së mirëfilltë të vetëqeverisjes, institucionet dhe kultura
politike ishin në fillesat e tyre.
Kur i dërguari i posaçëm i OKB-së për Statusin e Kosovës, z. Ahtisari, u ngarkua për
ndërmjetësimin dhe propozimin e një zgjidhjeje për statusin përfundimtar të Kosovës,
duke propozuar një pavarësi të mbikëqyrur për Kosovën, ai identifikoi dhe diferencoi
fushat e integrimit nga fushat e autonomisë, në mënyrë që të zvogëlonte ndarjen e
komuniteteve në Kosovë.334 Arsyeja për decentralizim u argumentua në Planin e
Ahtisarit, kryesisht me nevojën për të promovuar qeverisjen e mirë, transparencën dhe
efikasitetin e shërbimeve publike në të gjithë territorin e Kosovës, dhe veçanërisht për t’u
fokusuar në zgjidhjen e problemeve të komunitetit serb të Kosovës. Në bazë të
dispozitave për decentralizim të këtij Plani, në komunat ku popullsia serbe përbente
shumicën, qeveria qendrore e Kosovës do t’u jepte autonomi të gjerë për të marrë vetë
vendimet në fushat si arsimi, shëndetësia, financat dhe buxheti lokal, si dhe në çështjet e
zhvillimit urban lokal.
333 Adem Beha, Decentralisation in Kosovo: A Challenge to Deal With?, Journal of Peace, Conflict and
Development - Issue 17, August 2011 334Po aty
134
Që në kohën e hedhjes së idesë mbi dhe fillimin e zbatimit të procesit të decentralizimit
në Kosovë ka pasur dhe vazhdojnë të zhvillohen shumë debate. Shumica e çështjeve të
këtyre debateve nuk lidheshin me substancën apo ecurinë e procesit në tërësi, por me
çështjet politike, të tilla si përcaktimi i kufijve të komunave ekzistuese dhe atyre të reja,
statusi i tyre politik dhe, mbi të gjitha, përbërja etnike e komunave. Në stadin e hershëm,
debatet mbi këtë proces u politizuan akoma më shumë për shkak të lidhjes së këtij procesi
me problematikat e bisedimeve mbi statusin e ardhshëm të Kosovës. Në fund të fundit,
ky debat solli edhe aspekte pozitive, pasi ndihmoi në krijimin e një platforme për
shkëmbimin e ideve dhe identifikimin e sugjerimeve konstruktive në dobi të procesit të
vendimmarrjes.
Decentralizimi nga vetë natyra e tij është një proces i ngadalshëm dhe që do kohën e vet
dhe të mjaftueshme për t’u kryer, si dhe më pas për të testuar rezultatet në terren. Në
esencën e vet ai nuk është gjë tjetër, veçse një proces i delegimit të kompetencave nga
autoritetet qendrore drejt autoriteteve lokale dhe aftësim i këtyre të fundit për të ushtruar
këto kompetenca me efikasitet. Në këtë mënyrë decentralizimi mundësonte që
vendimmarrja dhe ofrimi i shërbimeve të ishin sa më afër qytetarëve. Në rastin e Kosovës
lidhur me kryerjen e këtij procesi kishte mjaft paqartësi. Pyetjet më kritike në themel të
procesit të decentralizmit ishin se si do t'i siguronin komunat fondet e nevojshme për të
ofruar shërbimet; cilat ligje do të duhej të ndryshoheshin për të lehtësuar këtë proces; si
dhe cilat kapacitete do të duhej të ndërtoheshin apo fuqizoheshin në institucionet e
qeverisjes lokale për marrjen e përgjegjësive të reja?335
Ahtisari në propozimin e tij përcaktonte se Kosova do të qeverisej nga institucionet
qendrore dhe komunat, pa parashikuar funksionimin apo ndonjë organizim në nivel të
ndërmjetëm të administratës. Të gjitha komunat do të kishin të drejtën që të formojnë
partneritete në fushat e kompetencave të tyre, duke përfshirë kompetencat e theksuara në
rastin e komunave me shumicë serbe. Atyre u lejohej themelimi i organeve të përbashkëta
ekzekutive për këtë qëllim, nën vëzhgimin e qeverisë qendrore të Kosovës. Ato
gjithashtu, mund të grupoheshin dhe të formonin asociacione të komunave për mbrojtjen
dhe promovimin e interesave të tyre të përbashkëta.336
Në mbarëvajtjen e zbatimit të këtij procesi, pikërisht e drejta për të formuar asociacione
midis komunave ishte (dhe vazhdon të jetë) çështja më e debatueshme rreth
decentralizimit në Kosovë. Shqiptarët e Kosovës nuk mund ta kundërshtonin këtë të
drejtë që Ahtisari ua atribuonte komunave për formimin e partneriteteve dhe
asociacioneve, pasi vetë komunat me shumicë popullsie shqiptare e kishin këtë të drejtë.
Nga ana tjetër, natyrshëm lindte frika se këto përcaktime do t’u lejonin komunave me
335Shih UNDP Report Blue Ribbon 1, Burimi: http://www.kosovo.undp.org/en/Publications 336 Shih Propozimin Gjithëpërfshirës për Marrëveshjen për Statusin e Kosovës të Ahtisaarit (PGJS),
Shtojca III, Neni 9
135
shumicë serbe, që së bashku të ndërtonin një strukturë të fuqishme të entitetit serb, e cila
do të kishte mundësi ekzekutive për të zhvilluar lidhje të drejtpërdrejta me qeverisjen e
Beogradit. Ishte më se e qartë që vënia në jetë e këtij skenari ka qenë dhe mbetet
objektivi kryesor i nxitur dhe mbështetur nga Beogradi që në etapat e para të konceptimit
të decentralizmit. Serbia insistonte që Propozimi i Ahtisarit të mbështeste të drejtën e
komunitetit serb të Kosovës për formimin e entitetit serb në territoret e komunave me
shumicë serbe dhe zonave të mbrojtura të manastireve kryesore ortodokse. Sipas planit të
Beogradit, do të formohej një Këshill për Entitetin Serb nga kryetarët e komunave me
shumicë serbe dhe përfaqësuesit e Kishës Ortodokse Serbe, që “të luajë një rol politik
dhe kulturor, si organ me përfaqësim të drejtpërdrejtë të interesave dhe shqetësimeve
kryesore të komunitetit serb.”337
Shqiptarët e Kosovës e pranuan decentralizimin dhe krijimin e komunës së re me
shumicë serbe në veriun e Mitrovicës, si një zgjidhje pragmatike dhe mënyrë praktike për
mënjanimin e ndarjes së thellë përgjatë Ibrit dhe mendonin se decentralizimi në lindje
“do të mbështetej nëse integrohej Mitrovica dhe veriu”. Ndonëse shumica ishte e bindur
se ky proces do të sillte si rezultat garantimin e një kufiri të përcaktuar në veri, shumë të
tjerë ndanin bindjen se “në vend të zgjidhjes së çështjes së veriut me ndihmën e lindjes, në
të vërtetë lindja do të bëhet një rajon i ri problematik.”338
Procesi i decentralizimit, që në vlerësimin e komunitetin ndërkombëtar përbënte ndoshta
një nga arritjet më të mëdha në Kosovë gjatë vitit 2009, u mundësoi komuniteteve lokale
nga të gjitha grupet etnike të ushtronin një rol përcaktues në komunat ku ata jetonin.
Ndërsa decentralizmi prirej të plotësonte nevojat e komunitetit serb, duke i faktorizuar ata
në jetën politiko-sociale të Kosovës dhe duke u dhënë më shumë mundësi për t’u ndjerë
më të lirshëm në proceset e integrimit të tyre në shoqërinë kosovare, tek institucionet
kosovare kishte lindur nervozizmi dhe shtohej frika se ky Asociacion i Komunave Serbe
do të transformohej me kalimin e kohës në një “Republika Serbska” të tipit të Bosnjës.
Megjithatë, në këtë pikë kulmore të procesit të decentralizimit institucionet e Kosovës
kishin të drejta ekskluzive në drejtim të hartimit të një pakete ligjore, e cila do të
përcaktonte funksionimin e këtij asociacioni në përputhje me kornizën ligjore të Kosovës
Mungesa e gjatë e miratimit të paketës ligjore, si dhe ecuria e dobët e dialogut në Bruksel
midis Prishtinës-Beogradit mbi ngritjen dhe funksionimin e Asociacionit339, shpjegohet
pikërisht në këtë frikë.
337 Shih Raport i Grupit të Krizave Nr. 182, Kosova: pa alternativa të mira për Planin e Ahtisarit, Burimi:
http://www.crisisgroup.org/en/regions/europe/balkans/kosovo/182-kosovo-no-good-alternatives-to-the-
ahtisaari-plan.aspx 338Po aty 339Shih Gjuric- Ndërpriten bisedimet Prishtinë Beograd, Burimi: http://www.balkanweb.com/site/gjuric-
nderpriten-bisedimet-prishtine-beograd/
136
Nga pikëpamja e komunitetit ndërkombëtar procesi i decentralizimit në Kosovë ka qenë
mjaft i suksesshëm dhe njohja e komunave të reja të krijuara nga votuesit serbë, kishte
zvogëluar perspektivat për ndarjen e Kosovës.340 Pjesëmarrja e serbëve të Kosovës në
punën e Këshillave Komunale për Siguri të Komunitetit ka qenë në rritje gjatë viteve të
fundit, gjë që provon suksesin e punës së UNMIK-ut për të promovuar bashkëpunimin
dhe komunikimin ndërmjet autoriteteve komunale, aktorëve të shoqërisë civile dhe
Shërbimit Policor të Kosovës.341
Megjithatë, sipas kritikëve të këtij procesi, decentralizimi në Kosovë që synoi
modernizimin dhe rritjen e efikasitetit të pushtetit vendor nëpërmjet afrimit të
shërbimeve më afër banorëve, prodhoi një paralizim të plotë të funksionimit të
institucioneve të Kosovës dhe ndërlikoi zhvillimin e sistemit ekonomik duke përçuar
vështirësi të papërballueshme, në radhë të parë për shqiptarët. Pushteti asimetrik i
komunave i deleguar nëpërmjet procesit të decentralizimit, u dha më shumë liri për të
vepruar komunave serbe, brenda të cilave do të mbetej edhe një numër i
konsiderueshëm i banorëve etnikë shqiptarë. Në këtë mënyrë, këta banorë shqiptarë të
Kosovës, u kthyen në një minoritet brenda minoritetit. “Ndonëse serbët e arritën
qëllimin e tyre, i grupuan të gjitha fshatrat e tyre në komuna të reja e të vjetra serbe,
autoritetet e Beogradit, që negociuan në emër të serbëve të Kosovës, mbetën të
pakënaqur, sepse nuk u interesojnë të drejtat e serbëve të Kosovës, por ruajtja e
sovranitetit të Beogradit mbi Kosovën. E vogël është Kosova për t’u qeverisur nga disa
pushtete, por edhe më e vogël për t’u copëtuar aq shumë!”342 343
340 I. Deda, Kosovo , in: L. Mootz red, Nations in Transit 2010, Democratization from Central Europe to
Eurasia, Freedom House, Washington/Budapest 2010, f. 273-287 341 Shih EULEX Programme Report 2010 , f.66. 342Hivzi Islami, Decentralizimi aktual, si ndarje specifike territoriale-politike e Kosovës, Studime Sociale
2008, 1 f. 5-18 343 Zhvillimet më të fundit (deri ne momentin e botimit të disertacionit) në lidhje me ecurinë e këtij procesi
tregojnë që qeveria e Kosovës nuk ka mundur të miratojë akoma paketën e akteve ligjore që do të
mundësonte funksionimin normal të Asociacionit të Komunave serbe. Kjo çështje provokoi një krizë
institucionale të rëndë në Kosovë në prag të zgjedhjes së Presidentit të ri, është kthyer në një pengesë
serioze për zhvillimin e dialogut në Bruksel midis Kosovës dhe Serbisë.
Më 19 prill 2013 u nënshkrua në Bruksel Marrëveshja e parë për Bashkësinë e Komunave serbe në Kosovë
nga dy ish kryeministrat, Thaçi i Kosovës dhe Daçiq i Serbisë. Zbatimi i kësaj marrëveshje qe i pamundur,
prandaj u desh rinegociimi saj, i cili u pasua me nënshkrimin për të dytën herë, madje prej dy
kryeministrave të tjerë, Mustafa në emër të Kosovës dhe Vuçiq për Serbinë në 25 gusht 2015.
Në marrëveshjen e dytë, Bashkimi Evropian në shenjë kompromisi ofroi dy terma, të cilat do t’i kënaqnin
të dyja palët. Në versionin serb ‘Asociacioni’ do të emërtohej ‘Zajednica’, që ka kuptimin ‘Bashkësia’ dhe
që paraqet një strukturë institucionale, në të cilën përfaqësohet tërësisht interesi serb në Kosovë. Sipas kësaj
137
Ndaj qeverisë së Prishtinës kishte pritshmëri të lartë se me kalimin e kohës ajo do të
ishte në gjendje që të shtrinte autoritetin e saj institucional në veri, menjëherë pas
dhënies së statusit, ndërkohë shumica e intelektualëve shqiptarë gjatë kësaj periudhe
artikulonin mendimin se status quo-ja nuk do të ndryshonte menjëherë në atë pjesë.
Sipas vlerësimit të grupit Ndërkombëtar të Krizave, pavarësisht zhvillimeve pozitive
në konsolidimin e territorit të Kosovës, ideja e një ndarje të mundshme të Kosovës si një
zgjidhje përfundimtare për problemet e statusit me Serbinë, vazhdonte të qarkullonte herë
pas here në media. Është e rëndësishme të theksohet se ky opsion nuk qarkullonte vetëm
në media, por zinte vend edhe në raportin e Grupit Ndërkombëtar të Krizave për
Kosovën, i cili duke mbështetur gjithmonë Planin e Ahtisarit, e pranonte se edhe një
shkëmbim i territoreve përbënte një nga zgjidhjet e mundshme për zgjidhjen e situatës.
"As Prishtina e as Beogradi nuk e kanë propozuar këtë gjë hapur, por zyrtarët në të dy
kryeqytetet kanë filluar të flasin për këtë opsion.”344
formule kompromisi, ‘Zajednica’ përbën një organ të themeluar sipas ligjeve të Kosovës, por në anën tjetër
është gjithashtu një organ me bazë në sistemin kushtetues të Serbisë.
Zyrtarët e Qeverisë së Kosovës, në vazhdimësi kanë përsëritur që Asociacioni i komunave me shumicë
serbe nuk do të ketë kompetenca ekzekutive, ndërkaq autoritetet e Serbisë, kanë insistuar që kjo ‘Bashkësi’,
të ketë më shumë se sa ajo që ofron legjislacioni i Kosovës. Thaci në një intervistë për TVSH pak ditë
përpara se të inaugurohej President i Kosovës, i pyetur “A është e shëndetshme “Zajednica” u përgjigj se
“Për Kosovën është e shëndetshme zbatimi i të gjitha marrëveshjeve që kemi nënshkruar në Bruksel për
normalizimin e marrëdhënieve me Serbinë. Ato marrëveshje janë sipas Kushtetutës së Kosovës,
standardeve të Bashkimit Europian. Edhe marrëveshja që lidhet me krijimin e Bashkësisë së Komunave
Serbe është e frymën e Kushtetutës së Kosovës dhe vetë vendimi i Gjykatës Kushtetuese e ka detyruar
qeverinë që të themelojë këtë asociacion.”.
Sipas opozitës kosovare, marrëveshja e dytë në mes të Kosovës dhe Serbisë në lidhje me themelimin e
Asociacionit të Komunave Serbe bie ndesh me shumë parime kushtetuese të Republikës së Kosovës dhe
vizionit evropian të shtet-ndërtimit të saj. Lëvizja Vetëvendosje mbetet e palëkundur në pozicionin e saj të
fortë se ‘Zajednica’ përbën pushtet të tretë në Republikën e Kosovës dhe se sigurisht që do ta rrezikoj
sovranitetin e Kosovës.
344 Shih Raportin e GNK nr. 2006 Kosovo and Serbia after the ICJ Opinion, Burimi:
http://www.crisisgroup.org/en/regions/europe/balkans/kosovo/206-kosovo-and-serbia-after-the-icj-
opinion.aspx
138
5.6. Decentralizmi dhe kohezioni social
Në çdo shoqëri, veçanërisht në shoqëritë e dala nga konfliktet e dhunshme ndëretnike,
mungesa e kohezionit social, apo ekzistenca e një ndjenje të dobët që mban komunitetet
e ndryshme së bashku, në mënyrë të drejtpërdrejtë apo të tërthortë, mbart në vetvete një
potencial të madh për shpërthimin e konflikteve të reja socio-politike. Mungesa e
kohezionit social minon kapacitetin dhe legjitimitetin e institucioneve dhe strukturave
shtetërore. Në këtë kontekst, synimi për të arritur kohezionin social, duhet të jetë element
përbërës tepër i rëndësishëm i strategjive për zhvillimin e mëtejshëm dhe të qëndrueshëm
të çdo shoqërie.
Shoqëria kosovare, ashtu si çdo shoqëri në tranzicion, përballej me sfida të
shumëllojshme dhe akute. Banorët e saj natyrshëm kishin pritshmëri të larta në drejtim të
fuqizimit të institucioneve të Qeverisë së Kosovës, në mënyrë që këto të fundit të ishin të
afta për të garantuar mirëqeverisjen, element kyç dhe një nga parakushtet për progresin
social dhe ekonomik të vendit. Institucionet e Kosovës duhej të fuqizonin ekonominë, si
dhe në kontekstin e kohezionit social, duhej të hartonin dhe zbatonin një strategji
zhvillimore ku të integrohej perspektiva e fuqizimit të kohezionit social, e cila do ta bënte
më të lehtë përballimin e varfërisë dhe minimizonte përjashtimin social, probleme këto
shqetësuese për të gjitha shtresat e popullsisë së Kosovës..
Në vitin 2010, kur Këshilli i Evropës publikoi Strategjinë Kohezionin Social, shprehej se
“kohezioni është një ideal drejt të cilit shoqëritë duhet të përpiqen vazhdimisht. Ai është
një qëllim drejt të cilit ato aspirojnë, por kurrë nuk e arrijnë plotësisht.”345 Siç vërehet
nga ky konstatim i KE-së, ishte sfidë për vetë vendet e BE-në që të arrinin kohezionin e
duhur në shoqëritë e tyre. Kjo sfidë shumëfishohej disa herë në rastin e shoqërisë
kosovare, që ishte një shoqëri e traumatizuar nga pasojat e luftës, ku komunitet etnike
ende i ruanin të freskëta tmerret e saj.
Duke u përpjekur të përkufizojë më qartë termin e kohezionit, Këshilli i Evropës shprehet
se “kohezioni social është diçka që i lidh shoqëritë së bashku. Të gjitha shoqëritë janë
rezultat i një bashkëveprim në mes forcave të kundërta, gjërave që i sjellin njerëzit së
bashku dhe atyre që i ndajnë veç e veç, forcave të bashkimit dhe forcave të ndarjes,
interesave të individit dhe interesave të komunitetit. Të gjitha shoqëritë duhet të përpiqen
të arrijnë një balancë midis këtyre forcave. Konflikti është një tipar i domosdoshëm dhe i
përhershëm i jetës në shoqëri prandaj nuk qëndron çështja te krijimi i një ekuilibri të
përhershëm të forcave, por te vendosja dhe menaxhimi i një ekuilibri dinamik. Sfidë, me
345 Shih Strategy for Social Cohesion, Council of Europe, 2000, Burimi:
http://www.coe.int/t/dg3/socialpolicies/socialcohesiondev/source/strategy_en.doc
139
fjalë të tjera, përbën krijimi i shoqërive që mund të menaxhojnë konfliktin dhe të
ndryshojnë në mënyrë konstruktive dhe kreative.”346
Ndryshimet reale shoqërore dhe proceset e zhvillimit kërkojnë angazhimin dhe
mbështetjen e aktorëve lokalë, ndërsa ndihma nga jashtë mund të lehtësojë dhe mbështesë
këtë proces. Ndër aktorët lokalë me të cilët duhej të bashkëpunonte EULEX-i,
nënvizojmë se përveç institucioneve të qeverisë, nevojitej bashkëpunimi me një
shumëllojshmëri të organeve të shoqërisë civile, duke përfshirë këtu përveç organizatave
tradicionale, edhe partitë politike, sindikatat, përfaqësuesit e besimeve fetare, organizma
këto të rëndësishme në drejtim të fuqizimit të kohezionit social.
Në rastin e Kosovës, nga vetë gjendja e shoqërisë dhe kushtet që diktuan zhvillimin e
procesit të decentralizimit, ky i fundit jo vetëm që nuk ofroi barazi në trajtim dhe ofrim
shërbimesh ndërmjet grupeve etnike, por e përforcoi akoma më shumë ndarjen etnike në
mes të dy grupeve më të mëdha, shqiptare dhe serbe. Në këndvështrimin e shumë
analistëve, decentralizmi dukej si një zgjidhje e përkohshme për të lehtësuar tensionet
ndëretnike, duke lejuar krijimin e enklavave serbe me një autonomi politike dhe kulturore
ndaj qeverisë qendrore të Kosovës të dominuar prej shqiptarëve.
Një nga fenomenet që u vu re në përfundim të procesit të decentralizimit, ishte fakti se
partitë politike kosovare u organizuan në bazë të grupeve dhe enklavave etnike që
reflektonin edhe përbërjen e komuniteteve lokale. Këto parti politike, në mënyrë të
pashmangshme i përdorën banorët e Kosovës dhe do të vazhdojnë kështu në të ardhmen,
si avokatë të interesave të tyre të ngushta politike me bazë partiake dhe jo në interes të
zhvillimit mbarëkombëtar. Në këto kushte është e pashmangshme që politika dhe lufta
për pushtet politik të shoqërohen me doza të theksuara të shprehjes dhe mbrojtjes së
interesave sipas përkatësisë etnike. Si rrjedhim, në planin afatgjatë, modeli i
decentralizimit i zbatuar në Kosovë nuk do të mundet të garantojë siguri dhe stabilitet në
këtë vend.
Në ndërtimin e ndjenjës së kohezionit kombëtar dhe zhvillimin të institucioneve
qeveritare funksionale, në fazën fillestare të tranzicionit ku ndodhet sot Kosova,
mendohet se do të ishte më frytdhënëse që të liheshin mënjanë disa aspekte konkurruese
të demokracisë, në rastin tonë decentralizmi kundrejt kohezionit social. Eksperienca e
grumbulluar nga proceset e paqe ndërtimit në shoqëritë e dala nga konfliktet ka treguar se
në radhë të parë duhen zbatuar aspektet demokratike që kanë një efekt gjithëpërfshirës
dhe që lehtësojnë kanalet e komunikimit ndërmjet komuniteteve. Në këtë kuptim, procesi
i decentralizimit, ashtu siç u zbatua gjatë kësaj periudhe në Kosovë, ishte një nga proceset
që duhet të ishte shtyrë për më vonë.
346Po aty
140
Sipas opinionit publik të hulumtuar nga UNDP në mars të 2011, ndër faktorët e
rëndësishëm të ndarjes brenda shoqërisë kosovare, ishte pikërisht hendeku i madh mes të
pasurve dhe të varfërve. Pikërisht ky konstatim i sondazhit të UNDP, ishte theksuar edhe
në Strategjinë për Kohezion Social të Këshillit të Evropës, ku ndër të tjera nënvizohej se
“ekonomitë e bazuara në modelin e tregut të lirë, si çdo sistem tjetër ekonomik, krijojnë
dallime midis individëve për sa i përket pasurisë dhe statusit social. Dallime të tilla do të
tolerohen për sa kohë që njerëzit ndjejnë se ata kanë mundësi të barabarta për të
përmirësuar gjendjen e tyre. Nëse, dallimet janë shumë flagrante, dhe mbi të gjitha në
qoftë se ndjehen më pak të privilegjuar dhe kanë pak shpresa që të përmirësojë situatën e
tyre, atëherë këta individë nuk kanë interes të jenë pjesëtarë aktiv të shoqërisë, për
shkak se shoqëria nuk ka asgjë për t’u ofruar atyre, dhe atëherë kjo ndarje socio-
ekonomike e vendos kohezionin social në rrezik”.347
Ashtu si në çdo shoqëri tjetër, diversiteti i shoqërisë kosovare nuk është në vetvete një
element me efekt negativ dhe përçarës. Kosova, ashtu si të gjitha vendet në rajonin e
Ballkanit aspiron për integrimin e plotë në familjen evropiane dhe në këtë kontekst
kuptimplotë është edhe vetë fakti se Bashkimi Evropian bazon fuqinë e tij pikërisht tek
diversiteti i shteteve anëtare të tij. Por, si kudo dhe sidomos në Kosovë, për të menaxhuar
diversitetin e shoqërisë së saj në një mënyrë të tillë që shfrytëzohet në maksimum
potenciali i tij pozitiv, duhen marrë masa konkrete dhe të guximshme. Sfida për
përfshirjen dhe integrimin e të gjitha grupeve të shoqërisë mbi bazën e respektimit të
dallimeve të tyre, e lidhur ngushtë kjo edhe në kuadrin e njohjes së plotë dhe garantimit
të të drejtave themelore të njeriut, përbën një detyrë të vazhdueshme dhe që kërkon
gjithmonë një vëmendje të veçantë prej çdo qeverie dhe demokracie liberale.
Modeli i decentralizimi që u zbatua në Kosovë, duke u dhënë autonomi komuniteteve të
formuara sipas ndarjeve etnike, inkurajoi gjithashtu hartimin dhe zbatimin e politikave të
zhvillimit në baza etnike. Këto politika mbartin në vetvete potencial shumë të lartë për të
gjeneruar konflikte gjatë periudhave të vështira ekonomike. Kosova përballet me një
nevojë urgjente për të përmirësuar vizionin dhe trajtimin e çështjeve të përfshirjes
sociale. Prandaj, përfaqësuesit e komuniteteve në nivel lokal duhet të lehtësojnë më
shumë dialogun rreth çështjeve praktike për të cilat bashkëpunimi është i nevojshëm. Si
fillim ky dialog mund të fokusohet në gjetjen e zgjidhjeve pragmatike dhe praktike për
ofrimin e shërbimeve utilitare dhe të zgjerohet me kalimin e kohës më tej.
Në Kosovë para së gjithash palët duhet të diskutojnë vazhdimisht se si mund të
inkurajohet dhe të rritet në mënyrë progresive pjesëmarrja e serbëve në të gjitha nivelet e
qeverisjes. Qeveria qendrore duhet të jetë avokatja kryesore për inkurajimin e
pjesëmarrjes së sa më shumë serbëve në administratën qendrore dhe lokale. Në planin
347 Po aty
141
afatgjatë të masave qeveria e Kosovës duhet të ndërtojë kapacitetet e saj për të garantuar
qasje të barabartë në pushtetin politik dhe ekonomik për të gjithë individët.
E vetmja mënyrë që qeveria mund të tejkalojë politikat me baza etnike është nëse ajo
angazhohet seriozisht për të ofruar një qasje të barabartë në pushtetin politik, ekonomik
dhe social të vendit. Të gjithë banorët e Kosovës, pavarësisht përkatësisë etnike, duhet të
jenë subjekt i ofrimit të barabartë dhe me cilësi të shërbimeve në shëndetësi, edukim,
dhe punësim. Decentralizimi mund të sigurojë qasje më të lartë tek komunitetet, por nuk
garanton cilësi dhe barazi në ofrimin e shërbimeve. Shqiptarët e Kosovës, serbët dhe
pakicat e tjera duhet të binden nëpërmjet veprimeve konkrete se qeveria e Kosovës
inkurajon me të vërtet krijimin e një shoqërie të barabartë dhe të bazuar në meritat
individuale dhe jo në bazë të statusit shoqëror apo përkatësisë etnike dhe politike.
Një aspekt tjetër shumë i rëndësishëm, i cili qëndron në themel të arritjes së synimeve për
ndërtimin e kohezionit social në shoqëritë e dala nga konfliktet etnike, është nxitja e
pajtimit midis grupeve etnike. “Kohezioni në shoqëritë e dala nga konfliktet mund të
zhvillohet nëpërmjet ndërmarrjes së procesit të pajtimit, nxitjen e komunikimit social dhe
zhvillimin e një identiteti kolektiv të përbashkët, apo të paktën të një" komunitet
imagjinar."348 Në rastin e shoqërive të prekura nga konfliktet, ky proces përfshin
promovimin e kanaleve të komunikimit shoqëror dhe sigurimin e pjesëmarrjes dhe
përfshirjes të individëve në proceset politike dhe shoqërore. Pajtimi është një proces i
gjatë, nëpërmjet të cilit transformohen marrëdhëniet midis individëve dhe grupeve nga
antagoniste në akomoduese. Komunikimi social, i cili përbën më së shumti transmetimin
e informacionit brenda shoqërisë, ndihmon për të lidhur një grup njerëzish së bashku si
një komb, i përbërë nga individë të cilët janë të gatshëm të vazhdojnë të jetojnë së bashku
në të njëjtin komunitet politik.349 Procesi i pajtimit kërkon një kohë relativisht të gjatë për
t‘u realizuar, pasi vetëm me kalimin e kohës fashiten përjetimet e hidhura të luftës.
Shumë nga këto të fundit zbehen me kalimin e kohës, bëhen më pak të rëndësishme, duke
mundësuar kështu procesin e pajtimit midis grupeve ndëretnike.
Një dukuri që bie shpesh në sy në Kosovë dhe që përforcon ndarjen midis komuniteteve,
është edhe barriera gjuhësore. Serbët e moshuar në komunat veriore nuk kuptojnë shqip
gjë që i pengon ata të hyjnë lirshëm në komunikim me pjesën tjetër shqipfolëse të këtij
komuniteti. Që nga viti 1999 nuk ka qenë e mundur dhe nuk ka pasur ndonjë përpjekje
për të zhvilluar arsim dygjuhësh në të dyja anët e lumit Ibër. Të arsimuar në shkolla të
ndara, fëmijët shqiptarë dhe serbë dhe sidomos të rinjtë kanë pasur praktikisht shumë pak
mundësi për kontakte dhe komunikim në dy dekadat e fundit. Duke mos ditur gjuhën e
njëri tjetrit, banorët, kryesisht të rinjtë, komunikojnë në gjuhën angleze, që sërish është
një gjuhë e huaj. Kjo situatë ka përforcuar më thellë ndarjet midis dy grupeve. Mungesa e
348Benedict Anderson, The Nation as Imagined Community, Burimi:
http://www.nationalismproject.org/what/anderson.htm 349Po aty
142
kontaktit dhe komunikimit ndërmjet anëtarëve të dy grupeve ka penguar mundësinë për të
diskutuar të kaluarën dhe krijimin e një bazë të përbashkët për gjetjen e një zgjidhje të
pranueshme të konfliktit.
Në kushtet që decentralizimi u krye me ngut në Kosovë, si dhe duke theksuar faktet se ky
proces u krye në kushtet e mungesës së një strategjie për kohezion social, si dhe të
mungesës së një shoqërie civile të pjekur në Kosovë, arrihet në konkluzionin se
decentralizmi duhej të ishte shtyrë për më vonë. Mungesa e një strategjie për kohezionin
social përcillte tek institucionet kosovare dhe ato ndërkombëtare një vizion të turbullt
rreth faktorëve të ndarjes brenda shoqërisë dhe rrjedhimisht prodhonte një situatë në
terren ku kishte pamjaftueshmëri të mekanizmave, proceseve dhe institucioneve që do të
mundnin të parandalonin elementët dhe faktorët që rrezikonin paqen sociale në Kosovë.
Gjatë kësaj periudhe rreth 12 vjeçare të administrimit ndërkombëtar, edhe pse pavarësia e
Kosovës e shpallur më 17 shkurt 2008 përbënte një realitet të pakthyeshëm, edhe pse
Kosova ishte njohur deri në fund të 2010 nga 83 shtete,350 një gjë ishte e qartë: shoqëria
kosovare vazhdonte të ishte e ndarë. Komuniteti ndërkombëtar nuk pati sukses në
kapërcimin e pasigurive të grupeve të pakicave, sidomos serbëve dhe romëve, për të
rikthyer besimin e tyre në procesin politik dhe në aspektin e gjenerimit të politikave
konkrete në shërbim të kohezionit social dhe shoqërisë shumetnike.
350 Deri në mars 2016 numri i vendeve që e kishin njohur Kosovën ishte 111.
143
6. KAPITULLI VI- E ARDHMJA E KOSOVËS DHE SFIDAT E
INTEGRIMIT NË FAMILJEN E VENDEVE EVROPIANE
6.1. Aspekte të vendosjes së shtetit të së drejtës dhe demokracisë në
Kosovë
Kur analizohen përpjekjet e ‘komunitetit ndërkombëtar’ në ndërtimin e elementeve të
një shteti të mirëfilltë në Kosovë, është përdorur ky nocion duke nënkuptuar një “trupë”
kompakte të përbërë nga të gjithë aktorët ndërkombëtarë. Supozohet që kjo “trupë”
të ishte unike dhe e pandarë në ekzistencën dhe veprimet e saja në Kosovë. Megjithatë,
në realitet gjerat ishin krejt ndryshe dhe larg ideales. Kur analizohet me kujdes sistemi
dhe dinamika e marrëdhënieve ndërkombëtare, është e pamundur të identifikohet një
“komunitet” që me të drejtë do t’i kishim vënë pas përcaktimin “ndërkombëtar”. Arsyeja e
kësaj qëndron në faktin e thjeshtë se çdo ‘komunitet’, që natyrshëm është i përbërë nga
aktorë të ndryshëm, po aq natyrshëm jo për çdo gjë mund të ketë interesa dhe qëllime të
përbashkëta. Ekzistenca ose jo e qëllimeve/interesave të përbashkëta për çështje të
caktuara, bën që ky “komunitet” të përpiqet të identifikojë ose të arrijë konsensus për
vlera vërtet të përbashkëta dhe në emër të të cilave, të gjithë aktorët përbërës së këtij komuniteti,
do të ishin të gatshëm të vepronin të bashkuar.
Është e qartë se togfjalëshi “komunitet ndërkombëtar” përbën “një përdorimi i gabuar,
në rastin më të mirë, një eufemizëm, që reflekton shpresat e të shtypurve dhe të pa
favorizuarve, por jo realitetin e politikës botërore.”351 Ai nuk është një xhandar botëror
dhe as një autoritet moral, por një entitet imagjinar, të cilit i bëjnë thirrje ata që ndihen
të nëpërkëmbur; quhet kështu nga të tjerët, për t’u dhënë bekimin padrejtësive të tyre dhe
përdoret si justifikim për të fshehur pasivitetin nga të gjitha ato shtete që nuk duan të
përzihen-ose pretekst për të vepruar nga ato shtete që mezi presin të hyjnë në konflikt.352
Në ndërtimin e një shteti demokratik në Kosovë, çështje kryesore mbetet shkalla e
angazhimit, e vendosmërisë dhe vullnetit politik që mund të arrijë komuniteti
ndërkombëtar në vitet që pasojnë. Në një botë ideale, komuniteti ndërkombëtar duhet të
jetë në gjendje që gjatë gjithë kohështrirjes së mandatit të dhënë, të ofrojë mbështetjen e
tij ndaj vendeve të dala nga konflikti, në mënyrë të tillë që të perceptohet nga aktorët
lokalë dhe ndërkombëtarë, si një arbitër neutral në ndërveprimin e tij me grupet e
ndryshme të interesit. Megjithatë, ndërtimi i shoqërive demokratike të dala nga konfliktet
nuk mund të kryhet në një ambient vakumi dhe shpeshherë aktorët ndërkombëtarë
351 Paqe e papërfunduar, vepër e cituar, f. 4 352Po aty, f. 5
144
përfshihen në marrjen e vendimeve politike në lidhje me përcaktimin e burimeve dhe
funksionimin e pushtetit. “Kjo gjë nuk është gjithmonë një gjë e keqe, nëse UNMIK-u në
Kosovë do të ishte përmbajtur nga marrja e një roli politik më aktiv, të vërejtur në
fillimet e punës së vet, do të kishte qenë më në gjendje për të ofruar ndonjë prej
angazhimeve në mandatin e tij për demokratizimin e shoqërisë kosovare. Por kjo gjë
mund të jetë problematike, nëse çon në një situatë ku individët ose grupe të caktuara
politike janë ndërtuar në kurriz të institucioneve”.353
Duke dashur të pasqyrojmë sfidat me të cilat u ndeshën autoritetet lokale kosovare, të
ndihmuar nga komuniteti ndërkombëtar, përveç aspektit të shtjelluar më sipër, duhet të
mbahet parasysh edhe një faktor i brendshëm, që ka lidhje me politikë-bërësit kosovarë.
Këta të fundit gjatë periudhës në shqyrtim, ishin direkt përgjegjës në një shkallë të
konsiderueshme se pse gjatë këtyre viteve nuk u arrit të zbatohej në Kosovë një politikë e
orientuar drejt zhvillimit të reformave efektive në fusha të tilla të rëndësishme si
ekonomia, mirëqenia sociale, arsimi, shëndetësia dhe administrata publike.
Ajo çka i pengoi politikanët kosovarë të ishin më të suksesshëm në ndërmarrjen e
reformave, ishte fenomeni i të qenurit “të fiksuar pas statusit.” Ata lanë pas dore shumë
çështje thelbësore të mirëfunksionimit të një shteti të mirëfilltë, duke fokusuar të gjitha
energjitë dhe burimet drejt arritjes së pavarësisë. Kur kjo e fundit u arrit në 17 shkurt
2008, edhe pse gjatë kësaj periudhe pavarësia nuk do të thoshte më shumë se një
“sovranitet të kufizuar”, sërish ajo u kthye në një lloj strehe të ideve të paqarta për të
ardhmen e vendit. Mendohej gjerësisht se arritja e pavarësisë do të realizonte ‘si me
magji’ zgjidhjen e morisë së problemeve të mbartura nga e kaluara dhe farkëtonte
shpresën për një të ardhme më të mirë. Padyshim, kjo shpresë ishte e mbushur me
pritshmëri joreale prej banorëve të Kosovës për përmirësimin e shpejtë të situatës
ekonomike dhe zgjidhjen e problemet më të ngutshme sociale.
Në Kosovën e pasluftës, progresi i shpejtë, veçanërisht në fushën ekonomike dhe atë
sociale, fatkeqësisht përbënte një detyrë të vështirë për t’u përmbushur, sepse problemet
urgjente të Kosovës pas shpalljes së pavarësisë, nuk ishin sipërfaqësore. Këto probleme
buronin në një masë të konsiderueshme nga mungesa e strukturave të duhura. Duke
pasur parasysh këtu edhe rrethanat jashtëzakonisht të pafavorshme historike dhe
shoqërore, si dhe mungesën e administratës profesioniste në nivel qendror dhe lokal,
arrihet në konkluzionin se çdo zgjidhje do të ishte e mundur vetëm në perspektivën
kohore afatmesme apo afatgjatë.
Shpallja e pavarësisë u shoqërua me një ri-konfigurim të ndjeshëm të pranisë
ndërkombëtare në Kosovë. Bashkimi Evropian, nëpërmjet komponentit të tij EULEX, u
353Shih Dominik Zaum, States of Conflict: Lessons from statebuilding in Kosovo, London, Institute for
Public Policy Research, 2009, Burimi: http://www.ippr.org/publications/states-of-conflicta-case-study-on-
statebuilding-in-kosovo
145
bë aktori më i rëndësishëm ndërkombëtar në Kosovë në periudhën pas shpalljes së
pavarësisë. Pas shprehjes së angazhimit politik prej Kosovës për të zbatuar Planin e
Ahtisarit, BE-ja mori përsipër shumë nga përgjegjësitë e OKB-së dhe NATO-s në fusha
të tilla si paqe ruajtja, policia, shtet formimi dhe reforma administrative. Ky angazhim i
BE-së u konceptua në formën e ndërtimit të tre institucioneve, që ishin Zyra Ndërlidhëse
e Komisionit Evropian (ECLO),354 Misioni i Bashkimit Evropian për Sundimin e Ligjit
në Kosovë (EULEX) dhe Zyra Civile Ndërkombëtare (ZCN).
Secili nga këto institucione kishte detyra të përcaktuara. Kështu, ECLO menaxhonte
instrumentet e zgjerimit sipas Procesit të Stabilizim Asociimit për të forcuar institucionet
e Kosovës dhe për të zhvilluar ekonominë dhe realizimin e "standardeve evropiane" në
sundimin e ligjit, demokratizimit dhe legjislacionin. EULEX, të cilin shumë politologë e
kanë përkufizuar si misionin më të madh në kuadër të Politikës së Përbashkët të Jashtme
dhe të Sigurisë së BE-së (CFSP), kishte si mandat të punës së vet zhvillimin dhe forcimin
e një shoqërie shumetnike ku sundonte rendi dhe ligji. Ndërsa ZCN kryesisht monitoronte
zbatimin e Planit të Ahtisarit në emër të Grupit Drejtues Ndërkombëtar.
Roli i UNMIK-ut pas shkurtit të vitit 2008 pritej të zvogëlohej ndjeshëm, madje kishte
zëra optimistësh në radhët e kosovarëve që mendonin se mbyllja e këtij Misioni do të
ndodhte shumë shpejt. Megjithatë, një gjë e tillë u pengua të ndodhte në Këshillin e
Sigurimit nga Rusia, e cila refuzoi kategorikisht dhe me çdo mjet shpalljen e pavarësisë
së Kosovës. Tek ekzistenca e UNMIK-u Rusia shihte të vetmin mjet për të realizuar
synimet e veta të politikës së jashtme dhe ruajtjen e legjitimitetit të saj, prandaj ishte e
gatshme të sakrifikonte gjithçka për ruajtjen e UMNIK-ut për një kohë sa më të gjatë.
Ndërkohë gjërat në terren kishin ndryshuar dhe nën presionin e vazhdueshëm për të
reflektuar kushtet e reja në terren, pavarësisht rezistencës së ashpër nga Rusia dhe
Beogradi, si dhe dëshirës së kuptueshme të tyre për të vazhduar me status-quo, UNMIK-u
iu nënshtrua një procesi ri-konfigurues duke filluar nga qershor 2008 e në vazhdim. Në
përfundim të këtij procesi, UNMIK-u u tkurr për sa i përket mandatit të tij ekzekutiv
(përveç mandatit të tij në Mitrovicë), si dhe në numër të personelit të tij. Një fakt
domethënës ilustrues për sa i përket zvogëlimit të rolit të tij në Kosovën e pavarur, si dhe
të kalimit të tij në periferi të vëmendjes së politikës kosovare, shërben edhe zhvendosja
jashtë Prishtinës, madje në rrugën mes Prishtinës dhe Fushë Kosovës, e Selisë së tij.355
Për të vlerësuar punën e UNMIK-ut, vlen të theksohet se deri në shpalljen e pavarësisë
prej Kosovës, ky mision ka qenë pjesërisht i suksesshëm në realizimin e mandatit të tij.
Në mënyrë të veçantë duhen njohur arritjet e tij për sa i përket krijimit të një sërë
institucionesh publike në Kosovë dhe në veçanti spikat këtu reformimi i strukturave të
354Website of the ECLO, Role of the Liaison Office, http://delprn.ec.europa.eu/?cid=2,110 20/09/2010 355Shih UNMIK-u zhvendoset nga selia qendrore, Burimi:
http://www.evropaelire.org/archive/news/20080907/704/704.html?id=1330612
146
policisë. Megjithatë, autoriteti i UNMIK u minua rëndë pas fillimit të bisedimeve për
statusin dhe mandati i tij u kontestua ndjeshëm pas shkurtit të vitit 2008. Nga ky ri-
konfigurim dolën në sipërfaqe tre çështje madhore në lidhje me praninë ndërkombëtare:
• Roli i UNMIK-ut pas 17 shkurtit 2008
• Çështjet e lidhura me vendosjen e EULEX-it
• Funksionimi i dobët i Zyrës Civile Ndërkombëtare (ZCN).356
Për sa i përket EULEX-it, i cili u autorizua prej miratimit të Veprimit të Përbashkët të
Këshillit të Evropës në prag të pavarësisë së Kosovës, vlen të theksohet se për shkak të
përçarjes midis vendeve anëtare të BE-së, atij iu desh shumë kohë për t’u vendosur në
Kosovë dhe u bë plotësisht operacional vetëm pas 15 muajve të miratimit të tij, në prill të
vitit 2009. EULEX kishte si detyrë funksionale monitorimin dhe këshillimin e
autoriteteve kosovare të policisë, drejtësisë, shërbimeve korrektuese dhe doganave.
EULEX kishte gjithashtu disa kompetenca ekzekutive të kufizuara në lidhje me ndjekjen
penale të krimeve të luftës dhe luftën kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar.
Përfaqësuesi Special i BE (PSBE) në Kosovë mbështeste zyrtarisht punën e Përfaqësuesit
të Lartë të Bashkimit për Politikën e Punëve të Jashtme dhe Sigurisë, në atë kohë znj.
Ashton. PSBE ishte njëkohësisht edhe Përfaqësuesi Civil Ndërkombëtar (PCN), pra ishte
në krye të ZCN. Duke marrë parasysh sa më sipër, rezulton se PSBE kishte kompetenca
të gjera ekzekutive në Kosovë. Tre pranitë institucionale të BE-së, si dhe mandati i
dyfishtë i PSBE si kreu i EULEX dhe i ZCN, dëshmojnë për shkallën e lartë të
angazhimit të BE-së për të luajtur një rol udhëheqës në forcimin e stabilitetit në Kosovë
dhe në mbarë rajonin. Edhe pse jo të gjitha shtetet anëtare të BE-së e kishin njohur
Kosovën, është e rëndësishme të vihet në dukje se Këshilli i Bashkimit Evropian në
mënyrë unanime arriti të miratonte vendimin se BE do të kontribuonte për një Kosovë
paqësore, të qëndrueshme, funksionale, demokratike dhe shumetnike, që është e
angazhuar për sundimin e ligjit dhe për mbrojtjen e minoriteteve.357
Pavarësisht miratimit unanim të vendimit të mësipërm, EULEX-i i cili mori përsipër
funksionet kyçe nga UNMIK-u, hasi vështirësi të dukshme në funksionimin e tij në
terren. Këto kufizime erdhën si pasojë e mosnjohjes së pavarësisë së Kosovës nga 5
anëtare të BE-së (Qiproja, Greqia, Rumania, Sllovakia dhe Spanja), sidomos për sa i
përket çështjes nëse gjyqtarët e EULEX-it do të duhej të aplikonin ligjet e miratuara nga
institucionet e Kosovës pas shpalljes së pavarësisë.
Ndërsa institucioni tjetër më i ri i themeluar prej komunitetit ndërkombëtar në Kosovë,
Zyra Civile Ndërkombëtare (ZCN), megjithëse kishte një mandat të fortë “në letër”, ishte
356Zaum, vepër e cituar 357 Shih Council decision 2010/446/DFSP of 11 August 2010 me anën e të cilit u zgjat mandati i PSBE në
Kosovë, Official journal of the European Union C 211 (2010), f.36-38.
147
e pritshme që në terren ky mandat të zbehej, pasi mandati dhe funksioni i ZCN u bazua jo
në autoritetin e një institucioni të krijuar shumëpalësh si BE-ja apo OKB-ja, por në
Marrëveshjen e Ahtisarit (e cila nuk njihej nga Serbia), dhe për më tepër ZCN u ngrit pa
pëlqimin e shprehur të qeverisë së Kosovës. Duke u nisur nga droja se çdo përdorim i
kompetencave të ZCN do të mund të interpretohej si një tregues se Kosova nuk është me
të vërtetë një shtet sovran dhe i pavarur, si dhe mund të vinte në pikëpyetje premisat e
propozimit të Ahtisarit dhe mandatin e ZCN-së, kjo Zyrë nguroi të përdorte fuqitë e saj
ekzekutive.
Komunitetit ndërkombëtar iu desh pothuajse një vit për të riorganizuar praninë e tij në
Kosovë. Vendosja e ngadaltë e EULEX-it kontribuoi në ndarjen efektive të Kosovës
përgjatë lumit Ibër, i cili edhe në ditët e sotme vazhdon të minojë themelet e një Kosove
të pavarur. Për më tepër, nëpërmjet riorganizimit të stërzgjatur të pranisë së tij në
Kosovë, komuniteti ndërkombëtar e zhvendosi fokusin larg vështrimit të Kosovës përmes
optikës së konfliktit ndëretnik, duke e parë atë gjithnjë e më shumë nga perspektiva e një
Kosove me probleme të zbatimit të ligjit. Një perspektivë e tillë rrezikonte të
margjinalizonte disa nga sfidat më të rëndësishme për stabilitetin afatgjatë, si dhe
zhvillimin e Kosovës në veçanti.358
Duke pasur parasysh sa më sipër, natyrshëm lind mendimi se nëse ky ri konfigurim i
prezencës ndërkombëtare në Kosovë, do të ishte planifikuar më mirë, nuk do të kishte
ndodhur ndoshta ndarja e Kosovës përgjatë lumit Ibër, si dhe mandatet e ZCN-së dhe
EULEX-it do të kishin rezultuar më të pranuara midis aktorëve të skenës politike
kosovare. Pa dyshim, bashkësia ndërkombëtare do të kishte pasur më shumë mundësi dhe
forcë për të vepruar dhe për t’u përballur me sfidat në veri të Kosovës dhe në
marrëdhëniet e saj me aktorët lokalë.
Duhet vënë në dukje se BE nuk vepronte e vetme në Kosovë, pasi paralelisht shumë
aktorë të tjerë vazhdonin aktivitetin e tyre në Kosovë. Këtu përmendim, NATO/KFOR-
in, UNMIK-un, OSBE-në, Grupin Drejtues Ndërkombëtar dhe OJQ të ndryshme, të cilët
e kishin fokusuar punën e tyre në ndërtimin e një Kosove shumetnike, paqësore dhe të
zhvilluar ekonomikisht. Bashkëpunimi me këta aktorë të tjerë ndërkombëtare dhe aktorët
lokalë ishte shumë i rëndësishëm, pasi BE-ja nuk mund të vepronte si një aktor i vetëm
për hartimin dhe zbatimin në terrenin e vështirë kosovar të pasluftës të një strategjie
gjithëpërfshirëse. Por nga na tjetër, edhe koordinimi me kaq shumë aktorë të tjerë,
përbënte një sfidë me vete.
Në procesin e ndërtimit të shtetit demokratik nga pikëpamja e kontributit të aktorëve
lokalë, evidentohen dy koncepte të njohur botërisht dhe që kontribuojnë ndjeshëm në këtë
drejtim: kultivimi i ndjenjës së "pronësisë lokale" dhe roli i "shoqërisë civile".
358Zaum, vepër e cituar
148
Pronësia lokale i referohet rëndësisë së mbështetjes dhe përfshirjes së aktorëve lokalë në
procesin e ndërtimin të paqes, si dhe nevojës që politikat dhe programet e ndërmarra në
këtë kuadër të respektojnë traditat dhe specifikat kulturore lokale. Ndonëse përdoret termi
"pronësi", ky koncept nuk ka të bëjë me të drejtat e posedimit të procesit. Në vend të
kësaj, termi i referohet kapaciteteve, fuqisë ose ndikimit të aktorëve politikë, socialë dhe
komunitetit lokal në veçanti për të marrë vendimet përkatëse dhe më e rëndësishmja,
përgjegjësinë për realizimin e këtyre vendimeve dhe në arritjen e objektivave të
përcaktuara në kuadrin e një axhende zhvillimi. “Pronësia lokale” nënkupton se zbatimi
i programeve për ndërtimin e paqes duhet të jetë i rrënjosur në vendin pritës, pra të
Kosovës dhe të përfaqësojë interesat e të gjithë banorëve të saj.
"Shoqëria civile" është një tjetër koncept me përdorim të gjerë në rrethet akademike dhe
sociale. Ajo përbëhet nga një shumëllojshmëri e gjerë e aktorëve, duke përfshirë p.sh.
OJQ-të e zhvillimit, organizatat e grave, organizatat me bazë fetare, shoqatat e biznesit,
grupeve sociale, rrethet akademike dhe sindikatat. Shumë nga këto organizma kanë
potencial të fuqishëm për të mbështetur ndërtimin e paqes dhe për të kontribuar në
drejtim të arritjes së progresit shoqëror. Ato mund të veprojnë si të pavarura në ushtrimin
e mandatit dhe vizionit të tyre, por në lidhje me nismat për ndërtimin e paqes, ato
detyrimisht duhet të bashkërendohen nga qeveritë apo aktorët ndërkombëtarë.
Megjithatë, organizatat e shoqërisë civile nuk duhet të shihen si të barabartë me aktorët e
tjerë për ndërtimin e paqes. Është i mirënjohur fakti që shumë aktorë të shoqërisë civile,
duke u nisur nga përfitimet e ngushta politike dhe ekonomike (projekte, financime nga
donatorët), janë të predispozuara të paraqesin një realitet ndryshe nga ç ‘është në të
vërtetë. Ka disa prej tyre, të cilat në momente të caktuara e përdorin potencialin e tyre për
ndikimin shoqëror për të kundërshtuar procesin e paqes.359
Një problem i përbashkët në procesin e ndërtimit të paqes pas konfliktit dhe zbatimit të
konceptit të pronësisë lokale, është mungesa e aktorëve të organizuar të shoqërisë civile
që mund të angazhohen me praninë ndërkombëtare dhe përfaqësojnë mendimin e
komunitetit lokal. Për aktorët ndërkombëtarë dhe të jashtëm, siç është BE, ishte e
vështirë që të bashkëpunonte me individë jo të organizuar, dhe për këtë arsye, në fazat e
para të përfshirjes së BE-së në Kosovë, një nga prioritetet e veprimtarisë në terren ishte
promovimi i zhvillimit të shoqërisë civile, si një pjesë integrale e ndërtimit të paqes pas
konfliktit në Kosovë.
359Shembull ilustrues përbëjnë përleshjet e dhunshme të udhëhequara nga Lëvizja Vetvendosje në Kosovë
në kohën e fillimit të dialogut Prishtinë- Beograd nën ndërmjetësimin e BE-së.
149
Megjithatë, promovimi i zhvillimit të shoqërisë civile, jo vetëm në rastin e Kosovës, por
përbën një trend global, mbart në vetvete potencialisht dy rreziqe kryesore: varësia e
theksuar nga fondet e donatorëve dhe realizmi i vetëm atyre projekteve që financohen
nga donatorët. Në këtë mënyrë zhvillimi i projekteve të ndryshme me efekt mbar
shoqëror kushtëzohet nga ekzistenca e interesit/fondeve të donatorëve dhe jo nga nevojat
e komunitetit/shoqërisë të orientuar drejt zhvillimi të qëndrueshëm. Nga ana tjetër, vetë
BE-ja varet nga organizatat e shoqërisë civile për promovimin e pronësisë vendore. BE
ka nevojë të konsultohet me organizata të ndryshme lokale në zbatimin e politikave të saj,
si dhe kërkon partnerë në zbatimin e projekteve dhe kontributin e tyre për vlerësimet e
programeve dhe progresin e ndërtimin e paqes në përgjithësi.
Në dukje të parë, krijohet përshtypja se zyrtarët e lartë të BE-së gjatë aktivitetit të
EULEX-it në Kosovë nuk bën gjë tjetër, veçse lëshuan deklarata në emër të BE-së, për
shembull mbi incidentet e ndryshme të ndodhura në Kosovë. Megjithatë, në këto
deklarata ku bëhej thirrje për përpjekje të shtuara prej autoriteteve të Kosovës për
shembull në luftën kundër korrupsionit, dilte qartë dhe konfirmohej përkushtimi i BE-së
për të ardhmen evropiane të Kosovës, si dhe shprehej vlerësimi për përpjekjet dhe arritjet
e autoriteteve të Kosovës dhe organeve të BE-së në Kosovë.360
Nga ana tjetër, edhe Parlamenti Evropian ka lëshuar deklarata të ngjashme si Komisioni
Evropian dhe miratuar rezoluta për Kosovën, edhe pse këto deklarata apo rezoluta mund
të kenë ushtruar ndikimin e tyre vetëm përmes Këshillit dhe Komisionit të BE-së.
Deklaratat simbolike kanë luajtur një ndikim relativisht të vogël në ecurinë në terren të
procesit të ndërtimit të paqes, si dhe në përgjithësi përfshirja publike e zyrtarëve të lartë
të BE-së ka qenë e kufizuar. Edhe pse BE-ja deklaronte shpesh se e shihte anëtarësimin e
Serbisë në Bashkimin Evropian dhe statusin e pazgjidhur të Kosovës, si dy çështje të
ndara, në kanale të tjera artikulohej qëndrimi se njohja e Kosovës prej Serbisë përbënte
një parakusht jozyrtar për anëtarësimin e Serbisë në BE.361
Përfshirja më aktive e zyrtarëve të lartë të BE-së duket deri diku e pamundur për aq kohë
sa pesë vende anëtare të BE nuk e njohin Kosovën. Në të njëjtën kohë është e logjikshme
të supozohet se edhe gjatë kësaj periudhe, BE-ja ishte deri diku e angazhuar në përgatitjet
për të gjetur një zgjidhje përfundimtare për çështjen e statusit. Një status i qartë i Kosovës
nevojitej për të arritur pajtimin midis komuniteteve të shqiptarëve dhe serbëve, si dhe
përbënte njëherësh çelësin e anëtarësimit të Kosovës në organizatat ndërkombëtare dhe të
Serbisë në procesin e integrimit të saj në BE.
360 Shih, Van Rompuy Pushes Fight Against Corruption In Kosovo, BalkanInsight -7 july 2010 dhe
Statement by the spokesperson of High Representative Catherine Ashton on the incident in Kosovo, 2 July
2010 361 B. Barlovac, Vejvoda: EU is Key to Kosovo Solution, Balkan Insight , 6 August 2010
150
Në shtator 2010 BE-ja kurorëzoi me sukses betejën e saj diplomatike, e para për nga lloji
i vet, midis Serbisë dhe Kosovës. Pas dy ditë negociatash intensive të drejtpërdrejta midis
presidentit Tadiç dhe Përfaqësueses së Lartë të BE-së për Politikën e Jashtme,
Baroneshës Ashton, u arrit që vetëm një ditë para dorëzimit përfundimtar në Asamblenë e
Përgjithshme të OKB-së, Serbia të tërhiqte projekt-rezolutën me tekst shumë kontradiktor
mbi shpalljen e pavarësisë së Kosovës.
Në vend të projekt rezolutës serbe, u dorëzua një projekt rezolutë e përbashkët e BE-së
dhe Serbisë, me tekst shumë të ndryshëm nga ai i mëparshmi dhe që mbi të gjitha, nuk e
dënonte shpalljen pavarësisë së Kosovës.362 Me anën e kësaj rezolute BE angazhohej që
të ndërmjetësonte një dialog të drejtpërdrejtë midis Serbisë dhe Kosovës. Teksti i kësaj
rezolute, duke u përpjekur që të reflektonte interesat dhe qëndrimin e Serbisë dhe të 5
anëtarëve të BE që nuk e njihnin Kosovën, nuk e përmendte në asnjë formë ose mënyrë
njohjen e pavarësisë së Kosovës, si dhe theksonte se negociatat e ardhshme ndërmjet
Prishtinës dhe Beogradit do të mund të mbaheshin vetëm për "çështje teknike".
Ky sukses diplomatik dëshmoi mbi aftësitë bindëse të BE-së për të gjetur një zgjidhje të
pranueshme për të gjitha palët, për sa kohë që ajo vepronte e bashkuar dhe e përdor me
efikasitet politikën e "shkopinjve dhe karotave" ndaj vendeve kandidate për anëtarësim ne
BE. Megjithatë, ky sukses ishte i mundur për BE-në vetëm duke marrë një pozicion mjaft
neutral në tema të ndjeshme për të dy palët, siç ishin njohja e pavarësisë dhe përqasja
ndaj Mitrovicës dhe enklavave të tjera serbe. Këto çështje të nxehta në fund të fundit do
të duhej të merrnin një zgjidhje në një moment të caktuar, pavarësisht se sa larg do
shtyhej ky moment.
Fati i Serbisë dhe Kosovës mbetet i lidhur për sa kohë të dy palët do të mbajnë gjallë
aspiratat e tyre integruese evropiane. Megjithatë, pranimi i Serbisë dhe Kosovës në BE
nuk është një çështje e afërt, pasi të dy vendet kanë ende një rrugë të gjatë për të
përshkuar. Edhe pse nuk është ende një kërkesë formale nga ana e BE-së, është e qartë se
Serbia do të duhet të njohë pavarësinë e Kosovës përpara se të mund të bëhet një vend
anëtar i BE-së në të ardhmen.
BE-ja duhet të ushtrojë me më shumë forcë metodat dhe mjetet e diplomacisë bindëse në
përpjekjet e saj për të ndërmjetësuar midis Beogradit dhe Prishtinës mbi çështjen e
statusit. Është më se e dukshme se ndarja e brendshme midis vendeve të BE-së lidhur me
njohjen e pavarësisë së Kosovës, është duke e ngadalësuar ndjeshëm këtë proces. Një
zgjidhje e pranueshme për këtë çështje do të jetë e vështirë të arrihet për aq kohë sa nuk
ka një pozicion të unifikuar për Kosovën brenda radhëve të anëtarësisë së BE-së.
362 Shih Belgrade scraps UN Resolution on Kosovo, Balkan Insight, 9 September 2010
151
6.2. Realitete dhe sfida
Gjatë dy viteve të fundit të periudhës në shqyrtim, Kosova ka shënuar progres të
dukshëm në konsolidimin e shtetësisë së saj. Janë disa tregues të rëndësishëm që
dëshmojnë për këtë gjë, ndërkohë vlen të theksohet se veçanërisht viti 2012 ka qenë një
vit i mbushur me ngjarje mbresëlënëse dhe një vit i suksesshëm, si për Kosovën ashtu
edhe për BE-në.
Gjatë kësaj periudhe BE ka kontribuuar ndjeshëm në ruajtjen e stabilitetit dhe uljen e
tensioneve midis vendeve të Ballkanit Perëndimor nëpërmjet promovimit të një axhende
integruese dhe pro evropiane. Nën udhëheqjen e Përfaqësueses së Lartë për Politikën e
Jashtme, BE po lehtëson dialogun e vazhdueshëm midis Serbisë dhe Kosovës, proces ky
që ka për qëllim normalizimin e marrëdhënieve dhe krijimin e kushteve të favorshme për
qëndrueshmëri politike dhe prosperitet demokratik dhe social të të dy vendeve.
Viti 2012 la gjurmë të rëndësishme në drejtim të konsolidimit të shtetësisë së Kosovës,
pasi ai shënoi vitin e përmbylljes së procesit të mbikëqyrjes ndërkombëtare. Me
përmbylljen e mbikëqyrjes ndërkombëtare të pavarësisë, Plani i Presidentit Ahtisari, në
bazë të cilit edhe u shpall pavarësia e Kosovës e koordinuar me SHBA-të dhe vendet më
të fuqishme evropiane, u vlerësua se ishte përmbushur në nivelin e kënaqshëm, ndonëse
të gjithë aktorët ndërkombëtarë pranuan se ky plan nuk ishte zbatuar aspak në komunat
veriore. Ndonëse ky akt i dha fund mbikëqyrjes ndërkombëtare, Kosova në të njëjtën
kohë pranoi t’i jepte më shumë fuqi ekzekutive misionit të Bashkimit Evropian për
sundim të ligjit – EULEX, duke i lejuar pranisë ndërkombëtare ruajtjen e një pjesë të
konsiderueshme të kompetencave në fushën e sundimit të ligjit.
Shteti më i ri evropian, Kosova, gjatë vitit 2012 arriti t’i shtonte listës së vendeve që
njohën pavarësinë e saj plot 12 shtete të reja. Gjithashtu, në nëntor 2012-ës Kosova u
anëtarësua në Bankën Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH). Po gjatë këtij
viti, Kosova nisi zyrtarisht takimet e drejtpërdrejta me Serbinë në nivel të lartë politik, në
nivelin e kryeministrave. Nga Bashkimi Evropian, Kosovës iu premtua edhe njëherë
perspektiva evropiane dhe liberalizimi i vizave, por pasi ajo të ketë plotësuar kriteret e
përcaktuara.
Në rezolutën 64/298 të 9 shtatorit 2010, të sponsorizuar nga BE (të 27 vendet anëtare)
dhe Serbia, Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara përshëndeti
“gatishmërinë e Bashkimit Evropian për ta ndihmuar procesin e dialogut midis palëve;
procesi i dialogut në vetvete do të jetë një faktor i paqes, sigurisë dhe stabilitetit në rajon,
dhe qëllim i këtij dialogu do të jetë që të promovojë bashkëpunimin, të arrijë progres në
rrugën drejt Bashkimit Evropian dhe t’i përmirësojë jetët e njerëzve”.363
363 Shih Rezolutën 64/298, Burimi: http://www.un.org/en/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/64/298
152
Takimi i parë i dialogut të drejtpërdrejtë midis Serbisë dhe Kosovës, sipas kushteve të
përcaktuara në rezolutën 298 të AP së OKB-së, u mbajt në datat 8 dhe 9 mars 2011, në
Bruksel, nën kryesimin e "lehtësuesit të BE-së", z. Robert Kuper (Robert Cooper). Gjatë
këtij takimi të parë, delegacionet e Kosovës dhe Serbisë përsëritën angazhimin e tyre për
dialog dhe gatishmërinë e tyre për të vazhduar këtë proces.364
Që nga marsi 2011, nën lehtësimin dhe përkujdesjen e veçantë të BE-së, janë zhvilluar
shtatë raunde të bisedimeve të drejtpërdrejta midis dy vendeve, të cilat janë përqendruar
në tri çështje kryesore: (1) në bashkëpunimin rajonal; (2) në lirinë e lëvizjes; dhe (3) në
sundimin e ligjit. Gjatë këtyre negociatave, palët kanë arritur disa marrëveshje të
rëndësishme ku vlen të përmenden ato për Menaxhimin e Integruar të Kufirit (MIK/IBM-
Integrated Border Management), për lëvizjen e lirë të njerëzve, për regjistrat civilë, për
vulat e doganave, për njohjen e diplomave universitare, për regjistrat e kadastrës, etj.
MIK/IBM ishte marrëveshja më e rëndësishme e arritur gjatë këtyre bisedimeve, por
njëkohësisht përbënte edhe marrëveshjen më të vështirë për t’u zbatuar në terren. Për aq
kohë sa pala kosovare e paraqiste këtë marrëveshje si njohje “de facto” nga Serbia të
kufirit mes Kosovës e Serbisë, kjo e fundit duhej të bindte opinionin e saj publik për të
kundërtën. Serbia mbrohej para opinionit të brendshëm se marrëveshja nuk e përmend
fjalën “kufi” dhe në vend të saj gjithandej në marrëveshje përdoret termi “kufi
administrativ”. Në këtë mënyrë përplasja mes Kosovës e Serbisë vazhdon. Kjo gjë
ndihmohet edhe nga fakti se në tekstin e marrëveshjes në gjuhën angleze kudo është
përdor vetëm shkurtimi IBM, duke lejuar interpretime të ndryshme nga secila palë. Nga
këndvështrimi i BE-së, zbatimi i marrëveshjes së MIK/IBM po shkonte më mirë se sa
ishte pritur.365 Në të vërtetë, zbatimi i kësaj marrëveshjeje po realizohej në mënyrë të qetë
në kalimet kufitare në Merdarë dhe Konçul, ndërsa në dy kalimet në pjesën veriore të
Kosovës ajo ndeshi në shumë vështirësi.
Në parim marrëveshja MIK/IBM u arrit gjatë dy raundeve të fundit të dialogut teknik të
mbajtura në dhjetor 2011, por zbatimi i saj filloi vetëm një vit më vonë, në dhjetor 2012,
pasi filloi dialogu politik në nivel të dy kryeministrave, të Kosovës dhe Serbisë.
Marrëveshja përcaktonte që dy shtetet duhet të vendosnin pika të përbashkëta, të
integruara, të vetme dhe të sigurta në të gjitha kalimet kufitare (gjashtë në tërësi), të cilat
ishin përcaktuar bashkërisht nga të dy vendet. Asnjëra nga palët nuk do të shpaloste
ndonjë simbol të tyre të karakterit kombëtar në zonat e përbashkëta të zbatimit të kësaj
marrëveshjeje. Përveç kësaj, Kosova dhe Serbia ranë dakord për shkëmbimin e zyrtarëve
364 Shih, Përfundoi raundi i parë i dialogut, Gazeta Bota sot, Burimi:
http://botasot.info/kosova/108208/tHELrLQ/ 365 Shih Press Statement, EU facilitated dialogue: three agreements, Brussels, 2 July 2011; Press
Statement, EU facilitated dialogue: Agreement on Customs Stamps and Cadastre, 13772/11, PRESSE 294,
Brussels, 2 September 2011. Press Statement, EU facilitated dialogue: Agreement on IBM, 18095/11,
PRESSE 473,Brussels, 2 December 2011.
153
ndërlidhës të kryeqyteteve përkatëse, të cilët do të “strehoheshin” në delegacionet
përkatëse të BE-së.
Ndërkohë një tjetër marrëveshje po aq e rëndësishme sa MIK/IBM, u arrit më 24 shkurt
2012. Me anën e Marrëveshjes për Përfaqësimin Rajonal dhe Bashkëpunimin, të dy palët
konfirmuan angazhimin e tyre për të arritur anëtarësim në BE përmes bashkëpunimit dhe
përfaqësimit rajonal.366 Sipas kësaj marrëveshje, Kosova më në fund do të “çlirohej” prej
UNMIK-ut dhe do të mundej të merrte pjesë dhe të nënshkruante marrëveshje të reja në
emër të saj dhe të përfaqësohej vet në të gjitha takimet rajonale. Por për këtë “privilegj”,
Kosova do të duhet të paguajë nëpërmjet vendosjes së një shënimi mbi emrin e saj
(Kosovo*), i cili përmbante tekstin e mëposhtëm: "*Ky përcaktim është pa paragjykuar
pozicionet mbi statusin dhe është në përputhje me Rezolutën 1244 të KS të OKB dhe
opinionin e GJND mbi Deklaratën e Pavarësisë së Kosovës”.367 Për të rënë dakord mbi
përmbajtjen e këtij shënimi u deshën plot dy ditë e gjysmë bisedimesh intensive midis
palëve, si dhe me ndërmjetësimin e drejtpërdrejtë të vetë znj. Ashton.
Ndonëse Kosova në bazë të kësaj marrëveshjeje “nuk shpëtoi nga rezoluta 1244”, në
Serbi pati reagime të ashpra lidhur me këtë lëshim që i beri Serbia sovranitetit të saj mbi
Kosovën. Në të vërtetë, ky shënim do ta pengonte Kosovën të përfaqësohej si një shtet
plotësisht i pavarur në takimet rajonale, pasi emërtimi i saj në takimet rajonale do të
përmbante një referencë të Rezolutës 1244 të KS të OKB, e cila nga ana e vet riafirmon
sovranitetin e Serbisë mbi Kosovën. Akoma më të ashpra ishin akuzat në Kosovë, ndaj të
cilave Zv/Kryeministrja Edita Tahiri, njëkohësisht edhe kryetare e delegacionit të
Kosovës në këto bisedime, u përgjigj duke thënë se ky shënim (fusnota) do të ishte si një
fjollë bore që do të shkrinte sapo të vinte vera. Por në realitet, kanë kaluar tashmë disa
vera dhe ajo fusnotë është bërë pjesë përbërëse e emrit të Kosovës për të pamundësuar që
Kosova të trajtohet si shtet normal.368
Takimi i parë simbolik ndërmjet kryeministrit të Kosovës Hashim Thaçi dhe atij të
Serbisë, Ivica Daçiç u mbajt më 19 tetor 2012 në Bruksel nën ndërmjetësimin e
Përfaqësueses së Lartë të Bashkimit Evropian për Politikën e Jashtme, Baroneshës
Ashton. Procesi i bisedimeve Kosovë – Serbi mori një dimension të ri pas vizitës së
Sekretares Amerikane të Shtetit, Hilari Klinton (Hillary Clinton) dhe Përfaqësueses së
Lartë e BE-së për Politikë të Jashtme Ketrin Ashton (Catherine Ashton) në Beograd dhe
Prishtinë. Mesazhet e tyre ishin të qarta – bisedimet duhet të zhvillohen pa prekur çështje
thelbësore të sovranitetit dhe tërësisë territoriale të Kosovës. “Do të jem shumë e qartë, jo
vetëm këtu në Prishtinë, por për të gjithë ata që na dëgjojnë e shikojnë në rajon, se
366Shih Press Statement, EU facilitated dialogue: Agreement on Regional Cooperation and IBM technical
protocol, 5455/12, PRESSE 9, Brussels, 24 February 2012 367 Në gjuhën angleze ky shënim është : This designation is without prejudice to positions on status, and is
in line with UNSC 1244 and the ICJ Opinion on the Kosovo Declaration of Independence. 368 Agustin Palokaj, Zbukurimi i ndarjes së Mitrovicës, Gazeta Koha, Burimi:
http://koha.net/?id=31&o=191
154
Shtetet e Bashkuara janë të vendosura për integritetin dhe sovranitetin e Kosovës”,
deklaroi Sekretarja e Shtetit Klinton në Prishtinë më 31 tetor 2012. Ndërkaq Ashton
deklaroi se qëllimi i Brukselit ishte që nga këto bisedime të arrihet deri te një normalizim
i marrëdhënieve Kosovë – Serbi dhe vendosje e një bashkëpunimi ndërmjet dyja
vendeve. Të dyja politikanet e larta e vunë theksin në domosdoshmërinë e zbatimit të
marrëveshjeve të arritura nga të dy palët.369
Në vitin 2012 BE-ja fitoi çmimin Nobel për Paqe për angazhimin e saj afatgjatë në
drejtim të paqe ndërtimit dhe promovimit të demokracisë dhe të drejtave të njeriut në
Evropë. Negociatat e drejtpërdrejta midis Prishtinës dhe Beogradit, të lehtësuara nga
Përfaqësuesja e Lartë e BE-së për Politikën e Jashtme, znj. Ashton, janë vlerësuar si një
mënyrë efikase për të normalizuar marrëdhëniet mes Kosovës dhe Serbisë dhe përbëjnë
në vetvete një përpjekje të drejtpërdrejtë të BE-së për të marrë një rol të shtuar në
ndërmjetësimin e paqes në Ballkan. Një tregues tjetër i suksesit të politikës së jashtme të
BE-së, është fakti se falë angazhimit të vazhdueshëm dhe personal të znj. Ashton, në vitin
2011 u arrit të ndalohej organizimi i një referendumi pavarësie në Republika Srpska,
duke kontribuar kështu në ruajtjen e stabilitetit të Bosnje dhe Hercegovinës.370
Në dhjetor 2012, Këshilli i BE-së në konkluzionet e punës së tij deklaroi se Kosova dhe
Serbia duhet të përmirësonin marrëdhëniet e tyre, si një prej kritereve të rëndësishme në
rrugën drejt integrimit në BE, duke mos bllokuar njëra-tjetrën në përpjekjet e tyre. Në
funksion të kësaj deklarate, BE shpresonte se të dy palët do të zbatonin në mirëbesim të
gjitha marrëveshjet e arritura në dialog.371
Në po këtë mbledhje, Këshilli i BE-së miratoi edhe “kushtet” ndaj palëve në dialog, ku
Serbisë iu kërkua që: të shpërbënte institucionet e paligjshme gjyqësore dhe policore në
veri të Kosovës; të bënte transparente fondet dhe mjetet e tjera financiare të mbështetjes
së institucioneve paralele serbe në territorin e Kosovës (kryesisht në pjesën veriore); dhe
duke rritur bashkëpunimin me EULEX-in, të shmangej ndërhyrja e Beogradit në
aktivitetin e këtij misioni dhe që Serbia të garantonte zbatimin e plotë të mandatit të
EULEX-it në të gjithë Kosovën. BE i kërkoi palës kosovare që të garantonte një përbërje
të vetme institucionale dhe administrative në të gjithë territorin, të zhvillonte pa humbur
kohë planin e shtrirjes në veriun e Kosovës, si dhe të adresonte “nevojat e veçanta” të
popullsisë lokale serbe në Kosovën veriore.372
369 Shih mbulimin e plotë të kësaj vizite tek gazeta Bota Sot, në http://botasot.info/kosova/194132/clinton-
dhe-ashton-e-ardhmja-e-kosoves-ne-be-dhe-nato/1 370 Shih L. Smiljanic, Dodik Cancels Referendum after Talks with Ashton, Southeast European Times, 16
May 2011. 371 Konkluzionet e Këshillit të BE-së të miratuara gjatë mbledhjes e Këshillit të Punëve të Përgjithshme në
Bruksel,f.11, Burimi:
http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/EN/genaff/134234.pdf 372Po aty.
155
Normalizimi i plotë i marrëdhënieve mes Kosovës dhe Serbisë përbën një çështje kyçe
për të ardhmen e Ballkanit Perëndimor, si për stabilitetin politik të rajonit, ashtu dhe për
zhvillimin e mëtejshëm socio-ekonomik.373 Shumica dërrmuese e shteteve anëtare të BE-
së ndajnë mendimin se Serbia nuk mund të hyjë në BE pa njohjen e pavarësisë së
Kosovës, pavarësisht se zyrtarisht Serbia nuk ka marrë ndonjë thirrje publike nga BE për
të marrë një vendim të tillë. Përafrimi i Kosovës dhe i Serbisë me kërkesat dhe standardet
e BE-së, do të kalojë përmes një procesi tranzicioni, i cili në hapat e parë do të ketë në
themel të tij normalizimin e marrëdhënieve midis Kosovës dhe Serbisë, i pasuar ky më
vonë me bashkëpunimin e plotë ndër-shtetëror në nivele dypalëshe dhe shumëpalëshe të
tyre, si dy shtete normale të pavarura dhe fqinje.
Në fund të vitit 2012, Kosova përballej me dy realitete të ndryshme referuar
marrëdhënieve të saj me jashtë. Kosova dashur pa dashur ishte dyzuar në këto
marrëdhënie, pasi ajo gëzonte statusin e një shteti të pavarur dhe sovran dhe njëkohësisht
të një entiteti të pavarur. Kosova trajtohej si një entitet i pavarur në marrëdhëniet e saj me
institucionet ndërkombëtare dhe shumicën e shteteve që nuk e kishin njohur Kosovën,
situatë e cila do të vazhdojë për aq kohë sa Serbia ta trajtojnë Kosovën edhe si territor të
shkëputur prej saj, që administrohet nga Rezoluta 1244 e KS të OKB-së, por edhe si pjesë
integrale të vet Serbisë. Serbia në këtë përqasje të saj ndaj Kosovës, dëshmon mbi
situatën e krijuar në terren si pasojë e drejtpërdrejtë e zbatimit të qëndrimit “neutral ndaj
statusit” të institucioneve ndërkombëtare, duke përfshirë këtu edhe BE-në dhe
Organizatën e Kombeve të Bashkuara.
Megjithatë, politika e “neutrale ndaj statusit” e zbatuar prej EULEX-it nuk e ka ndalur
Kosovën t’i bashkohet një numri të kufizuar të organizatave dhe nismave rajonale të
Evropës Juglindore. Përveç organizatave ndërkombëtare ku Kosova është anëtarësuar si
shtet i pavarur (Banka Botërore, Fondi Monetar Ndërkombëtar, BERZH-i), të gjitha
organizatat e tjera shumëpalëshe e shohin Kosovës si entitet të pavarur dhe bazuar mbi
këtë fakt, shumica prej tyre nuk e lejojnë anëtarësimin me të drejta të plota në këto
organizata. Kosova trajtohet si shtet i pavarur vetëm në nivelet dypalëshe nga shtetet që e
kanë njohur pavarësinë e saj.
Për shkak të interpretimeve të ndryshme të marrëveshjes mbi përfaqësimin rajonal nga
qeveritë e Serbisë dhe të Kosovës, zbatimi i saj në fillim qe i vështirë, por me kalimin e
373 Ndërsa në nivel teknik gjërat po evoluonin me ritëm të kënaqshëm, normalizimi i marrëdhënieve në
nivel politik midis Kosovës dhe Serbisë dukej një proces i vështirë. Bisedimet e drejtpërdrejta në nivel të
lartë midis Prishtinës dhe Beogradit, të filluara në qershor 2012, u kurorëzuan me një marrëveshje vetëm në
19 prill 2013 pas 10 raundeve të dialogut politik në Bruksel nën ndërmjetësimin e Përfaqësueses së Lartë të
Bashkimit Evropian për Politikë të Jashtme dhe Siguri, znj. Ashton. Në këtë datë, kryeministrat e Kosovës
dhe Serbisë, Hashim Thaçi dhe Ivica Daçiç nënshkruan “Marrëveshjen e Parë të Parimeve Qeverisëse të
Normalizimit të Marrëdhënieve” ndërmjet dy vendeve.
156
kohës situata filloi të normalizohej. Në kundërshtim me marrëveshjen, Serbia fillimisht
në mënyrë të vazhdueshme, i bllokoi dhe i bojkotoi takimet rajonale ku Kosova ftohej si
partnere, duke shkaktuar dyshime serioze lidhur me vullnetin e vet të mirë për zbatimin e
marrëveshjes. Rrjedhimisht, pas përpjekjeve të jashtëzakonshme dhe një përkrahjeje
shumë të madhe të BE-së, Kosova arriti të merrte pjesë në punimet e disa organizata të
rëndësishme rajonale, të tilla si Këshilli i Bashkëpunimit Rajonal dhe Procesi i
Bashkëpunimit të Evropës Juglindore. Ndoshta Kosova nuk ka pasur shumë interes për
anëtarësim dhe rrjedhimisht nuk ka ndërmarrë hapa konkretë drejt pjesëmarrjes në tre
nisma rajonale: Organizata e Bashkëpunimit Ekonomik të Detit të Zi (BEDZ), Nismën
Adriatiko Joniane (NAJ) dhe Nisma e Bashkëpunimit të Evropës Juglindore (NBEJ).
Duhet theksuar se pjesëmarrja e Kosovës në nismat rajonale është e ndërlidhur ngushtë
me sukseset e saj në arritjen e njohjeve të pavarësisë së saj. Fakti që në rajon, përveç
Serbisë, Kosovën nuk e kanë njohur as Bosnja e Hercegovina, Greqia dhe Rumania, e
vështirëson akoma më shumë integrimin rajonal të Kosovës. Ndërkohë, siç është
përmendur edhe më parë, BE-ja do të vazhdojë t’i ketë duart e lidhura në këtë drejtim, për
aq kohë sa 5 nga shtetet e saj anëtare të vazhdojnë të mos e njohin Kosovën. Megjithatë
ky fakt nuk e ka penguar BE-në që në kuadër të procesit të anëtarësimit të Serbisë, t’i bëj
presion kësaj të fundit për të normalizuar marrëdhëniet me Kosovën.
Pavarësisht sfidave serioze lidhur me pjesëmarrjen e Kosovës në nismat rajonale, është
me rëndësi të evidentohet se Kosova ka shënuar progres të qenësishëm në këtë drejtim.374
Perspektiva e anëtarësimit të mëtejshëm të Kosovës në organizatat më të rëndësishme
ndërkombëtare, vazhdon të mbetet e paqartë dhe e ndikuar nga shumë faktorë, të
brendshëm dhe të jashtëm. Vlen të përmendet në këtë kontekst, se edhe dialogu Prishtinë-
Beograd nën lehtësimin e BE-së, pavarësisht arritjes së disa marrëveshjeve të
rëndësishme teknike, nuk ka ndikuar në pozicionin mos njohës të 5 shteteve të BE-së të
pavarësisë së Kosovës. Koha e vërtetoi se këto pesë shtetet anëtare të BE-së, nuk do ta
ndryshonin qëndrimin e tyre për mosnjohjen e pavarësisë së Kosovës në një të ardhme të
afërt, ndonëse kishte një pritshmëri të lartë që ky dialog, jo vetëm që do të sheshonte
mosmarrëveshjet midis Prishtinës dhe Beogradit, por do të arrinte të sensibilizonte
mjaftueshëm këto 5 shtete për të marrë hapa konkret në drejtim të njohjes së Kosovës.
Kosova duhet të përshpejtojë reformat dhe ritmin e qeverisjes, në mënyrë që të arrijë
kohën e humbur për të siguruar legjitimitetin e saj të plotë, në aspektin e brendshëm dhe
atë të jashtëm. Procesi i ndërmjetësuar prej BE-së për “normalizimit të marrëdhënieve”
me Serbinë, i cili në një farë mase kushtëzon anëtarësimin e kësaj të fundit në BE, në
përgjithësi duhet parë me rezerva. Për shkak të krizës globale ekonomike dhe “lodhjes
374 Sipas informacionit të konfirmuar nga MPJ e Kosovës, diplomacia kosovare deri në tetor 2014 kishte
mundur të sigurojë anëtarësimin e plotë në një numër total prej 35 organizatash rajonale dhe
ndërkombëtare. Shih artikullin Kosova anëtare e 35 organizatave rajonale e ndërkombëtare, Koha, 15
tetor 2014; Burimi: http://koha.net/?id=27&l=29472
157
nga zgjerimi”, kapaciteti i BE-për të stabilizuar rajonin e Ballkanit Perëndimor është
zvogëluar shumë dhe do të duhen shumë vite që këto vende të integrohen plotësisht në
BE.
Kosova po përballet me sfida serioze në fusha kyçe të funksionimit të shtetit, si
demokratizimi i shoqërisë, forcimi i shtetit ligjor dhe i luftës ndaj krimit të organizuar e
korrupsionit, rigjallërimi i ekonomisë, si dhe përshpejtimi i procesit të anëtarësimit në
BE. Vendosja e një partneriteti funksional midis qeverisë së Kosovës dhe EULEX-it,
gjithashtu përbën një sfidë të vazhdueshme. Ndërkohë që Kosova po afirmohet gjithnjë e
më shumë në rolin e saj si një aktor rajonal, ajo ende ka nevojë për të çuar përpara
reformat strukturore që do të mundësojnë arritjen e progresit në drejtim të qeverisjes së
mirë, do ta përmirësojnë efikasitetin e institucioneve dhe që do të gjenerojnë zhvillim
politik dhe socio-ekonomik.375
Duke vijuar me angazhimin e saj global të ndërmjetësimit dhe dialogut në 20 vitet e
fundit, si dhe duke marrë një rol gjithnjë e më të guximshëm proceset e paqe ndërtimit në
zonat e konfliktit, BE kërkon të provojë aftësitë e saj në sektorin e politikës së saj të
jashtme dhe sigurisë, si dhe të afirmohet në arenën ndërkombëtare si një partner i
fuqishëm dhe i besueshëm. Në procesin e rivendosjes së paqes dhe ndërtimit të shoqërive
të dala nga konfliktet e armatosura, BE-ja bashkëpunon ngushtë me aktorë të
rëndësishëm global si OKB dhe NATO, por edhe aktorë të tjerë të dimensionit rajonal.
Suksesi dhe dështimi në proceset e shtet-ndërtimit janë ngushtësisht të varur nga aftësia e
këtyre aktorëve për të koordinuar dhe punuar së bashku.
375 Shenoll Muharremi, Kosovo Feasibility Study: EU’s Chance to Anchor Kosovo, Development Group,
May 2012, f. 3
158
6.3. EULEX- Quo vadis?
Mandati i EULEX-it ishte ambicioz dhe po aq ambicioze ishte edhe pritshmëria rreth
aftësisë së tij për ta realizuar mandatin e vet në terren. Kjo pritshmëri e lartë u bazua në
radhë të parë në angazhimin e lartë politik të shprehur jo vetëm prej zyrtarëve të lartë të
BE-së, por edhe të vendeve anëtare më me zë të saj në mbështetje të mandatit dhe
funksionimit të EULEX-it. Përveç mbështetjes së lartë pulitke, ky mision kishte të
garantuar një buxhet me shifra gati astronomike. Që nga themelimi i tij në shkurt të vitit
2008, EULEX-it i janë akorduar 613.8 milionë euro376, të miratuara deri në qershor të
vitit 2013, pra rreth 120 milion euro në vit. Këtë shifër buxhetore e kanë lakmi shumë
prej misioneve analoge paqeruajtëse kudo në botë.
Duke evidentuar arritjet e tij, duhet pranuar se EULEX e ka përmbushur realizimin e
mandatit të tij në pjesën më të madhe të çështjeve që lidheshin me komponentët e ofrimit
të ndihmës dhe mbështetjes ndaj institucioneve kosovare dhe të kontributit për situatën e
sigurisë në Kosovë. EULEX-i në shumë raste ka arritur që të parandalojë presionin
politik të ushtruar mbi institucionet e sistemit gjyqësor dhe institucioneve të tjera të
pavarura, duke promovuar sundimin e ligjit, ofrimin e shërbimeve profesionale të këtyre
institucioneve dhe duke kontribuar në rritjen e shkallës së zbatimit të ligjeve nëpërmjet
dhënies fund të kulturës së mos ndëshkimit të fajtorëve.
EULEX-i ka luajtur një rol të pamohueshëm në menaxhimin e kalimeve problematike
kufitare me Serbinë në veri të Kosovës. Edhe pse marrëveshja për Menaxhimin e
Integruar të Kufirit (MIK/IBM) filloi të zbatohej gradualisht në të gjitha pikat e kalimit
kufitar, forcat e EULEX-it përsëri nevojiteshin të vepronin atje ku qeveria e Kosovës nuk
mund të vepronte. Megjithatë, pavarësisht nga prania e EULEX-it, kontrabanda
ndërkufitare dhe krimi i organizuar gjatë gjithë periudhës në shqyrtim mbetej në nivele të
larta. EULEX-i ka arritur të parandalojë përhapjen e dhunës ose shpërthimet me motive
etnike dhe ka tentuar të luftojë problemin e korrupsionit përmes arrestimit të disa
zyrtarëve të lartë të qeverisë së Kosovës.
BE, nëpërmjet vendimit që të ndikojë pak ose aspak mbi çështjen e njohjes së pavarësisë
së Kosovës, duke e lenë këtë çështje tërësisht në kompetencë kombëtare të vendeve
anëtare të saj, e përligji plotësisht politikën "neutrale ndaj statusit" të EULEX-it. Në këtë
mënyrë BE ishte korrekte me sjelljen e saj ndaj Serbisë dhe në të njëjtën kohë ruante
imazhin e saj në raport me Kosovën.
Përveç pritshmërisë së lartë, funksionimi i EULEX-it në Kosovë do të shoqërohej edhe
me dy perceptime krejt të kundërta të popullsisë lokale nga njëra anë dhe institucioneve
në Bruksel nga ana tjetër. Sipas një studimi mbi këtë temë, popullsia lokale ishte vetëm
376Shih Veprimi i Përbashkët i Këshillit 2008/124/CFSP, 4 shkurt 2008
159
22% e kënaqur me punën e këtij Misioni, ndërkohë po ky tregues për institucionet e
Brukselit, të cilat siguronin mjetet financiare dhe shumicën e zyrtarëve të tij, shkonte deri
në 70%.377
Pas përmbylljes së pavarësisë së mbikëqyrur të Kosovës më 10 shtator 2012, EULEX-i
vazhdoi që të funksionojë me të njëjtat kompetenca në terren, duke u bazuar kryesisht në
mandatin e vet fillestar të përcaktuar nga Veprimi i Përbashkët i Këshillit 2008/124/CFSP
të përmirësuar pjesërisht në fushën e kompetencave ekzekutive. Misioni vazhdon që të
mbajë disa kompetenca ekzekutive në fushat si policia, doganat dhe gjykatat, të cilat i
ushtron sidomos për çështje që kanë të bëjnë me krime lufte, krim të organizuar dhe
korrupsion. Në shumë aspekte, EULEX-i funksionon si një strukturë ndërkombëtare dhe
legjitime, paralelisht me organet e pushtetit ekzekutiv dhe të sistemit të drejtësisë të
Republikës së Kosovës, tashmë me pavarësi të pa mbikëqyrur prej komunitetit
ndërkombëtar.
Fakti që EULEX vazhdonte të zbatonte të njëjtin mandat, duke injoruar realitetet e
krijuara pas përfundimit të pavarësisë së mbikëqyrur, përbënte një problem shqetësues
për kosovarët, pasi Veprimi i Përbashkët i BE-së as i merrte në konsideratë, e as krijonte
ndonjë lidhje me instrumentet ligjore të Kosovës. Për më tepër, ende mbante në fuqi
dispozitën që i jepte kompetencë EULEX-it, që në koordinim me praninë tjetër
ndërkombëtare në Kosovë, të kthente dhe të anulonte vendimet operacionale të marra nga
autoritetet e Kosovës.378
Në përgjithësi, legjitimiteti i EULEX-it është rritur me kalimin e kohës dhe qëndrimi i tij
"neutral ndaj statusit" ka qenë i vështirë për t'u mbajtur si pasojë e realiteteve të reja të
krijuara në terren. Paqartësitë ligjore dhe ndërlikimet politike nën të cilat misioni i
EULEX ndodhej shpeshherë, kanë ndikuar së tepërmi në rritjen e vështirësive për sa i
përket operacionalitetit të tij. Nga ana tjetër, këto sfida ligjore dhe ndërlikimet politike në
asnjë rrethanë nuk duhet të përbënin arsyetime për paaftësinë e misionit në përmbushjen
e pritshmërisë ndaj aktivitetit të tij. Paaftësia apo mungesa e bindjes së autoriteteve të
Kosovës për të mos e sfiduar ligjshmërinë e EULEX-it dhe qëndrimin e tij "neutral ndaj
statusit", ka ndihmuar eliminimin e pengesave të shumta për misionin dhe ka lehtësuar
veprimtarinë dhe funksionalitetin e përgjithshëm të misionit në tërë Kosovën, me
përjashtim të veriut.
Aktiviteti normal i EULEX-it u ndikua ndjeshëm nga mungesa e unitetit midis shteteve
anëtare të BE-së dhe institucioneve të Brukselit, jo vetëm për sa i përket njohjes së
Kosovës, por edhe të mënyrës së funksionimit të EULEX-it në terren. Si në çdo mision të
huaj, EULEX kishte në radhët e tij përveç stafit të përhershëm, edhe staf të deleguar si
nga shtetet anëtare të BE-së, ashtu dhe nga shtetet e tjera kontribuuese, jo anëtare të BE-
377Cituar sipas KIPRED, Intervistë me zyrtare të lartë në CMPD , Bruksel, 4 dhjetor 2012 378 Shih Veprimi i Përbashkët i Këshillit 2008/124/CFSP, 4 shkurt 2008, Neni 3 (b)
160
së. Personeli i deleguar përfaqësonte më shumë se 80% të stafit të përgjithshëm të
misionit, si dhe vlen të përmendim se pozicionet më kyçe në veçanti ato të gjyqësorit,
ishin pothuajse tërësisht të plotësuara nga personeli i deleguar. Sipas sistemit të delegimit
gjyqtarët do të duhej të qëndronin në detyrë zakonisht nga një deri në dy vjet, ndërsa stafi
tjetër i sistemi gjyqësor për periudha akoma më të shkurtra. Kontratat e punës kaq të
shkurtra të gjyqtarëve, ishin të pamjaftueshme për hetimin e krimit të organizuar dhe
korrupsionit, ose për çështje të tjera të drejtësisë penale. Shpeshherë ka ndodhur se pasi
personeli gjyqësor është njohur me rastet dhe rrethanat lokale, i ka mbaruar afati i
emërimit dhe u është dashur të lënë çështjen në mes dhe të largohen.379
Nga ana tjetër, pozicionet e punës me delegim nga vendet, nuk janë joshëse për punonjës
profesionistë Për këtë ka disa arsye. Këto pozicione nuk paguhen nga buxheti i
përgjithshëm i Misionit, i cili garanton edhe një shpërblim joshës, por. nga vetë shtetet
kontribuuese që marrin pjese në një mision ndërkombëtar, si dhe ligjet e ndryshme të
punës dhe procedurat në shtetet individuale kontribuuese, mund të mos lejojnë delegime
afatgjata pa e humbur vendin e mëparshëm të punës. Arsyet e mësipërme teknike, si dhe
mungesa e unitetit në Bruksel, e cila diktonte në mjaft raste që pozicionet e punës të
mbuloheshin qëllimisht me staf të deleguar, prodhoi një situatë të tillë që administrata e
EULEX-it të mos ishte e kualifikuar në nivelin e dëshiruar, por të mbetej në nivelin e
praktikantëve apo profesionistëve të rinj me pak ose aspak eksperiencë.
Vendosja në zemër të mandatit të EULEX-it të luftës kundër krimit të organizuar në
Kosovë, ishte një nga vendimet më të drejta të BE-së, pasi realizimi i kësaj detyre
kontribuonte ndjeshëm në drejtim synimit kryesor, atij të ruajtjes së stabilitetit të Kosovës
dhe të mbarë rajonit të Ballkanit Perëndimor. Megjithatë, duket se marrëdhëniet e brishta
ndërmjet Kosovës dhe Serbisë, e shtynë Brukselin që të merrej me zvogëlimin e
mundësive të ndonjë konflikti të mundshëm rajonal, duke i kushtuar gjithnjë e më pak
vëmendje luftës ndaj krimit të organizuar. Kjo në asnjë rrethanë nuk do të thoshte se BE-
ja kishte hequr dorë nga lufta kundër krimit të organizuar në Kosovë, por vendosja e
stabilitetit rajonal në krye të prioriteteve të BE-së, thjeshtë e zhvendosi luftën kundër
krimit të organizuar një vend më poshtë në listën e prioriteteve të BE-së.
Kjo zhvendosje në listën e prioriteteve të BE-së në Kosovë evidentohet qartë, nëse
krahasojmë kapitalin politik të investuar nga BE në EULEX me atë të investuar në
mbështetje të ecurisë së dialogut të drejtpërdrejtë mes Kosovës dhe Serbisë. Pa diskutim,
BE vazhdon të ofrojë mbështetje të padiskutueshme për të dyja këto mekanizma të saj,
EULEX-in dhe dialogun. Por, ndërsa mbështetja financiare shkon në EULEX, mbështetja
politike shkon në dialog. Mbështetja financiare e Brukselit për EULEX-in është rreth
379 Shpend Kursani, A Comprehensive Analysis of EULEX: What Next?”, KIPRED, Prishtinë, Janar 2013,
Burimi: http://www.kipred.org/en/news/A-COMPREHENSIVE-ANALYSIS-OF-EULEX-WHAT-NEXT-
135
161
45% më e lartë në krahasim me fondet e IPA-së që ajo i ofron Kosovës përmes Zyrës së
BE-së në Prishtinë.380
EULEX gjatë vitit 2012 u morr zellshëm me luftimin e korrupsionit në radhët e zyrtarëve
të administratës së lartë.381 Këtu përmendim rastin e padisë ndaj ish Ministrit të
Transportit, z. Fatmir Limaj, i cili pas një numri rigjykimesh, u akuzua përsëri në fund të
nëntorit 2012 për përfshirjen e tij të supozuar në krimet kundër njerëzimit. Gjykata e
Lartë e pranoi pjesërisht padinë e EULEX-it ndaj z. Limajt, i cili konsiderohej nga shumë
njerëz si hero. Natyrisht kjo padi dhe arrestimi i tij, i cili ndodhi pak ditë para festimit të
100 vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë, ngjalli pakënaqësi jo vetëm në mesin e
simpatizantëve të Limajt, por edhe në mesin e politikanëve nga radhët e partisë së tij.
Kryetari i PDK-së dhe Kryeministri Hashim Thaçi nuk hezitoi të dënoj këtë veprim të
EULEX-it, duke e cilësuar atë si “një fyerje” për qeverinë e Kosovës dhe akuzoi
EULEX-in si arrestues të “heronjve të luftës prapa shpinës ”, dhe se “kjo nuk ishte
drejtësi por turp.”382
Deri në fund të vitit 2012 BE-ja ka qenë në gjendje për të "joshur" Kosovën dhe Serbinë
dhe për t’i mbajtur të dy palët të angazhuar në negociatat për procesin e integrimit
evropian. Në këtë kontekst, si pala kosovare, ashtu dhe ajo serbe, ishin të vetëdijshme se
të dy palët kanë nevojë për të arritur një marrëveshje, e cila do të garantonte paqe të
qëndrueshme në rajon, edhe pse është e qartë se rruga drejt anëtarësimit është e gjatë. Për
sa më sipër BE-ja duhet të ndihet mjaft komode në pozitat e saj lidhur me rolin e ushtruar
në drejtim të sigurimit të paqes dhe stabilitetit Kosovë, rol të cilin ka mundur ta ushtrojë
mjaft mirë nëpërmjet EULEX-it.
Kosova ishte (dhe vazhdon të jetë) i vetmi shtet në Ballkanin Perëndimor që nuk gëzon
liberalizimin e vizave, për shumë arsye, ku më kryesorja është perceptimi se Kosova
përbën një qendër dhe origjinë të trafikimit të drogës dhe njerëzve si dhe të aktiviteteve të
tjera kriminale. Pavarësisht se Kosova nuk është e vetme në rajonin tonë që has këto
probleme, paaftësia e Kosovës dhe e EULEX-it që bashkërisht t’i luftojnë këto aktivitete
kriminale deri në atë masë që do të konsiderohej mjaftueshëm prej Këshillit të BE-së,
shtrojnë hipoteza se në Kosovë veprojnë forca të caktuara lokale dhe ndërkombëtare që
janë të interesuara që Kosova të paraqitet e tillë në arenën ndërkombëtare. Të gjithë
presim kohën kur institucionet e Kosovës të dëshmojnë pjekuri lidhur me aftësitë e tyre
për të përmbushur përgjegjësitë e tyre kushtetuese, duke ofruar në radhë të parë rezultate
konkrete në luftën kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar.
Marrëdhëniet e brishta ndërmjet Kosovës dhe Serbisë përbëjnë një kërcënim legjitim për
stabilitetin rajonal. Rregullimi i këtyre marrëdhënieve teston aftësinë e CFSP-së të BE-së
380 Po aty. 381Po aty. 382 Shih Fjalimi i Kryeministrit të Republikës së Kosovës, Hashim Thaçi, me rastin e ditës së Forcës së
Sigurisë së Kosovës, Prishtinë, 26 nëntor 2012, Burimi: http://kryeministri-ks.net/?page=1,9,3236
162
për t'iu përgjigjur kërcënimeve të tilla, si dhe dëshmon për shkallën e suksesit të saj të
përgjithshëm në rajon. Prioritetet e EULEX-it në Kosovë: sundimi i ligjit dhe lufta
kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit duhet të jenë në harmoni të plotë me
prioritetet e BE-së në rajonin e Ballkanit. Ndonëse prioritetet e EULEX-it mbeten të
pandryshuara me kalimin e kohës, prioritet e BE-së në rajon ndryshojnë në kohë të
caktuara, gjë që ndikon në aftësinë e EULEX-it për të realizuar mandatin e tij.
Është e qartë se me kalimin e kohës, mandati që ka EULEX-i duhet që gradualisht të
transferohet tek institucionet vendore të Kosovës. Këtu lind nevoja që EULEX-i duhet të
përgatisë siç duhet institucionet e Kosovës, në mënyrë që ato të mos dështojnë në
përmbushjen e kërkesave të një shoqërie ku sundon ligji. Institucionet shtetërore kosovare
duhet të aftësohen për të marrë përsipër përgjegjësinë kryesore për të siguruar zbatimin e
duhur të të gjitha aspekteve të shtetit ligjor në Kosovë, në mënyrë që Kosova të jetë e
aftë për të funksionuar vetë si shtet, pa ndihmën e gjithanshme të huaj, dhe e aftë për të
marrë për sipër detyrimet e procesit të anëtarësimit të saj të plotë në BE.
163
7. KONKLUZIONE
Krizat që shpërthyen në ish Jugosllavi pas viteve 90-të të shekullit të kaluar, kishin në
themel të tyre përplasjen midis dy parimeve bazë të së drejtës ndërkombëtare: parimi i
vetëvendosjes së popujve dhe parimi i sovranitetit të shtetit. Komuniteti ndërkombëtar, i
ndikuar ndjeshëm prej arsyetimit të Grupit të Kontaktit për të ndërhyrë në Kosovë me
qëllim parandalimin e një përshkallëzim të mëtejshëm të konfliktit në vendet e tjera të
Ballkanit, si dhe nga nevoja emergjente për të ndalur një katastrofë humanitare, e bëri
zgjedhjen e vet. Vendosi të ndërtojë një Kosovë të lirë dhe shumetnike, e cila “që të
mbijetojë, duhet të luftojë për t’u bërë shoqëri civile, ku lidhjet ndëretnike dhe të
solidaritetit shoqëror mund të zhvillohen si kundërpeshë ndaj lidhjeve që ofron
nacionalizmi. Por jo me më pak rëndësi ka fakti se një shoqëri e tillë duhet të ketë edhe
një shtet të aftë për të zbatuar rendin juridik”.383
Nga pikëpamja kohore, ndoshta kjo zgjedhje ishte e vonuar, pasi në etapat e para të
ngjizjes dhe më pas të gjallërimit të konfliktit, komuniteti ndërkombëtar dhe veçanërisht
BE-ja, vendosi që të mos ndërhynte. Në momentin që u “poqën kushtet”, nuk vonoi edhe
reagimi. Nga forma dhe përmbajtja, kjo zgjedhje ishte sa unike, po aq edhe e vendosur.
Komuniteti ndërkombëtar zgjodhi së pari, të ndalojë konfliktin, duke ndërhyrë
ushtarakisht nëpërmjet NATO-s pa marrë një mandat të qartë për këtë ndërhyrje
ushtarake prej KS të OKB-së; dhe së dyti, të ndërtojë shoqërinë e traumatizuar kosovare
nga shtypja sistematike e institucioneve të shtetit serb, nëpërmjet vendosjes së saj nën
administrimin e përkohshëm të OKB-së dhe mbështetjes së gjithanshme të aktiviteteve të
misioneve të UNMIK dhe EULEX.
Kjo ndërhyrje e komunitetit ndërkombëtar në Kosovë, e motivuar më së shumti mbi
bazën e nevojës urgjente të ndalimit të dhunës sistematike dhe shkeljes së të drejtave të
njeriut, ka shkaktuar polemika të mëdha lidhur me zbatimin e të drejtës ndërkombëtare
nga vetë vendet anëtare të OKB-së, për më tepër në rastin kur cenohet sovraniteti i një
vendi tjetër anëtar i OKB-së. Kjo polemikë është akoma e ndezur edhe për vet faktin se
kudo në botë konstatohen shkelje flagrante të të drejtave të njeriut, por komuniteti
ndërkombëtar heziton të ndërhyjë.
Kosova, duke marrë në tërësi çështjet e lidhura dhe të ndodhura në këtë territor për më
shumë se një shekull, përbën një “çështje unike” në morinë e konflikteve ndërkombëtare.
Studimet e rasteve të konflikteve në Ballkan të krijojnë bindjen se komuniteti
ndërkombëtar mund të aktivizohet vetëm në rastet e krizave të rënda dhe ku cenohet
stabiliteti i një rajoni të gjerë. Në mbështetje të kësaj bindjeje vlen të përmenden faktet se
lëvizja disavjeçare “gandiste”, e udhëhequr nga Dr. Ibrahim Rugova, nuk pati sukses,
ndërkohë me lindjen e një faktori me potencial destabilizues për mbarë rajonin e
383Shih Paqe e papërfunduar, vepër e cituar, f.36
164
Ballkanit, siç mendohej se ishte UÇK në etapat fillestare të ekzistencës së saj, komuniteti
ndërkombëtar nuk ngurroi të bënte UÇK palë, madje palë kryesore, në bisedimet
ndërkombëtare për zgjidhjen e konfliktit. Gjithashtu, komuniteti ndërkombëtar ndërhyri
në Bosnje dhe Hercegovinë, vetëm në atë moment (sërish tepër me vonesë!) kur
përshkallëzimi konfliktit atje dëshmoi qartë për gjenerimin e pasojave të gjera dhe
dramatike për të gjithë Ballkanin.
Në etapat e hershme të ngjizjes së konfliktit në Kosovë, komuniteti ndërkombëtar duke
qenë se ishte tepër i zënë me problemet e konfliktit në Bosnje Hercegovinë dhe me
modalitetet e zbatimit të marrëveshjes së Dejton-it, la të kuptohej se nuk do të merrej me
çështjen e Kosovës. “Në vitet ’90 situata në Ballkan ishte shumë e brishtë, pasi Fuqitë e
mëdha kanë bërë gabime të rënda. Ndërhyrjet e tyre diplomatike, të shtyra nga qëllime të
mira, por në pjesën më të madhe joefikase, nuk patën besueshmëri dhe sukses, sepse ato
nuk u mbështetën nga gatishmëria për të përdorur forcën, kur këtë e kërkonte zhvillimi
ngjarjeve. Ato e mbivlerësuan shumë aftësinë luftuese të makinës ushtarake serbe,
rrjedhimisht ato vonuan dhe u lëkundën për një kohë të gjatë përpara se të dërgonin
trupa për të mbështetur rrjedhën e zgjatur të negociatave. Edhe pas Dejtonit (Dayton)
ato vazhdonin t’i merrnin fjalët për vepra. Nëse më parë ato nënçmuan dobinë e
përdorimit të mjeteve ushtarake, tani ishte rrezik që ato të mos i jepnin rëndësinë e
duhur nevojës së mbështetjes civile të procesit të paqes.”384
Për sa i përket rolit të BE-së, arrihet në konkluzionin se BE nuk e neglizhoi tërësisht
çështjen kosovare. BE zgjodhi që të luante një profil të ulët, nëpërmjet taktikës së
“mosndërhyrjes”. Në fund të fundit BE në këtë kohë, që sipas fjalëve të ministrit të
jashtëm belg të asaj kohe, z. Eyskens, ishte “një gjigand ekonomik, një xhuxh politik dhe
një krim ushtarak”, nuk kishte hapësira dhe mundësi të tjera, përveçse “luksin” për të
zgjedhur një opsion të tillë.
Megjithatë, pasi BE duket se nxori “mësimet e duhura” nga konflikti në Bosnje dhe
Hercegovinë, evidentohet zbatimi gjithnjë e në rritje prej BE-së i parimeve të
“diplomacisë parandaluese”, si mjet efikas për zgjidhjen e problemeve potenciale të
shkaktuara nga konfliktet e armatosura. Gjithashtu, gjatë kësaj periudhe konstatohet roli
gjithnjë e në rritje i BE, si institucion kryesor i angazhuar për transformimin demokratik
të rajonit të Ballkanit.
BE në disa Samite të tij, duke filluar nga Samiti i Kelnit në vitin 1999 dhe përforcuar
akoma më shumë në Samitin e Selanikut në vitin 2000, ka ndërmarrë nisma dhe ka
mbështetur financiarisht dhe me kapacitetet njerëzore hartimin dhe më pas zbatimin e
planeve konkrete për të çuar para perspektivën e integrimit të plotë të gjithë rajonit të
Ballkanit në BE. Kjo perspektivë mbështetet gjerësisht dhe fuqimisht nga qeveritë dhe
banorët e të gjitha vendeve të rajonit. Integrimi në BE përbën për të gjitha këto vende një
384 Paqe e papërfunduar, vepër e cituar, f. 177-178
165
shpresë dhe një udhërrëfyes të pagabueshëm për të transformuar shoqëritë e tyre nga
“totalitare” në “demokratike”, për të përmbyllur tranzicionin e vështirë dhe të gjatë
ekonomik nga ekonomia e centralizuar, drejt ekonomisë së tregut dhe për të siguruar një
të ardhme të sigurt dhe të begatë për popullsinë e secilit vend.
Kosova dhe Serbia fatmirësisht përbëjnë vagonët e të njëjtit tren me destinacion final
Bashkimin Evropian. Në këtë rrugëtim me trajektore të përbashkët, këto dy vende kanë
mbështetjen e institucioneve dhe mekanizmave të BE-së. Këto dy vende nuk kanë rrugë
tjetër veçse atë të dialogut konstruktiv për zgjidhjen e problemeve të trashëguara apo të
krijuara rishtazi, me qëllim demokratizimin e thellë të shoqërive të tyre dhe ngritjen e
kapaciteteve të domosdoshme për të përmbushur standardet e një vendi të denjë për t’u
anëtarësuar në BE.
Suksesi i BE-së në Kosovë është deri diku i matshëm. Një tregues domethënës në këtë
drejtim shërben fakti se në vitin 2012 BE-ja fitoi çmimin Nobel për Paqe për angazhimin
e saj afatgjatë në drejtim të paqe ndërtimit dhe promovimit të demokracisë dhe të drejtave
të njeriut në Evropë. Ky çmim iu akordua BE-së kryesisht dhe si vlerësim për rolin e saj
të pamohueshëm për lehtësimin e bisedimeve të drejtpërdrejta midis autoriteteve më të
larta politike të Kosovës dhe Serbisë. BE ka qenë i suksesshëm në uljen në tryezën e
bisedimeve të zyrtarëve të lartë dhe ekspertëve teknikë të Prishtinës dhe të Beogradit,
duke i nxitur të dyja palët për të arritur marrëveshje në funksion të normalizimit të
marrëdhënieve midis tyre. Gjithashtu, nëpërmjet EULEX ka mundur të eliminojë
presionin politik të ushtruar ndaj institucioneve të pavarura dhe për më tepër ka qenë në
gjendje të lehtësojë tensionet në pjesën veriore të Kosovës, edhe pse evidentohet
lehtësisht se strukturat paralele atje vazhdojnë të funksionojnë, duke sfiduar kështu
autoritetin e qeverisë së Kosovës dhe të EULEX-it, si dhe duke minuar aktivitetin e
përditshëm të këtyre dy të fundit.
BE ka ushtruar ndikimin e vet pozitiv për ndërtimin e një shoqërie demokratike dhe të
shtetit ligjor në Kosovë nëpërmjet dy dimensioneve. Së pari, duke siguruar fonde
financiare të mëdha në mbështetje të funksionimit të EULEX-it. Ashtu siç është shprehur
më lart, për çdo gjë mund të “ankohej” ky mision i BE-së, por vetëm për buxhet të
pamjaftueshëm (siç ndodh shpesh në misionet ndërkombëtare të kësaj natyre) nuk mund
të ankohet. Megjithatë, ky bollëk në ofrimin e fondeve në Kosovë, nuk ka sjellë
domosdoshmërish përdorimin e tyre me efikasitet në dobi të demokratizmit të shoqërisë
kosovare, apo fuqizimit të elementëve shtet-ndërtuese të saj. Një pjesë e mirë e këtyre
fondeve ka përfunduar në xhepat e zyrtarëve të EULEX-it apo të zyrtarëve të Qeverisë së
Kosovës. Indeksi i korrupsionit dhe i papunësisë vazhdon të mbetet tepër i lartë.
Së dyti, BE ka përdorur “karotat dhe shkopat” e procesit të integrimit dhe të liberalizimit
të vizave me Kosovën. Ndonëse Kosova gjatë etapës së fundit të periudhës në shqyrtim
shënoi progres të kufizuar për sa i përket fillimit të negociatave lidhur me Marrëveshjen e
166
Stabilizim Asociimit,385 ajo nuk arriti asnjë progres lidhur me procesin e liberalizimit të
vizave.386
Pavarësisht faktit trishtues se aktualisht është i vetmi vend në Ballkan, shtetasit e të cilit
nuk e gëzojnë këtë të drejtë kaq themelore, siç është lëvizja e lirë, ajo ka qenë pjesë e
proceseve rajonale demokratizuese dhe inkurajuese për të kryer reforma të thella
strukturore që nga viti 2000. Për nga vetë natyra e proceseve të vendimmarrjes në BE,
duhet theksuar se përmbyllja me sukses e procesit të liberalizimit të vizave për shtetasit e
Kosovës varet shumë, jo vetëm prej progresit të institucioneve të Kosovës për të arritur
“kriteret/standardet teknike” të këtij procesi, por në një shkallë të madhe varet nga
vullneti politik i vetë vendeve anëtare të BE-së. Përveç problemit të migracionit të
paligjshëm, simptomave të “krizës ekonomike” dhe “lodhjes prej zgjerimit”, nuk duhet
nënvleftësuar fakti se 5 nga 28 vendet anëtare të BE-së vazhdojnë të mos e njohin ende
pavarësinë e Kosovës.
Gjatë periudhës në shqyrtim, as që mund të flitej që BE të avanconte me procesin e
nënshkrimit të MSA-së me Kosovën. Ndasitë brenda BE-së për statusin e Kosovës e
pengonin BE-në të lidhte marrëdhënie kontraktuale me Kosovën, një marrëdhënie e cila
do t’i krijonte Kosovës më shumë mundësi për përfitime të tjera që rrjedhin në kuadër të
procesit të anëtarësimit në BE. Nga ana tjetër, mendohet se BE-ja përpiqet të përdor
ruajtjen e këtyre ndarjeve në qëndrimin e shteteve të saj anëtare ndaj pavarësisë së
Kosovës, në mënyrë që të mbetet një partner i besueshëm për Serbinë. Shumë politik-
bërës të BE-së ishin të mendimit se arritja e një qëndrimi të unifikuar për statusin e
Kosovës midis radhëve të anëtarësisë së BE-së, do të sillte në mënyrë të pashmangshme
për BE-në humbjen e besueshmërisë para Serbisë dhe do të ndikonte mjaft negativisht në
ruajtjen e një marrëdhënie të ekuilibruar midis të dy palëve.
Është e qartë se perspektivat e anëtarësimit të Kosovës në organizatat rajonale dhe/ose
ndërkombëtare, do të varen nga faktorë të ndryshëm dhe sidomos nga zhvillimet politike
në drejtim të adresimit të çështjeve globale të mëposhtme: marrëdhëniet ndërshtetërore
midis Kosovës dhe Serbisë, sasia dhe cilësia e njohjeve ndërkombëtare, ecuria e
proceseve integruese të Kosovës në BE, dhe e fundit por jo nga rëndësia, ndërtimi dhe
përmirësimi i vazhdueshëm i kapaciteteve të duhura institucionale për të garantuar
mirëqeverisjen dhe sundimin e shtetit ligjor.
Edhe pse numri i njohjeve ndërkombëtare të Kosovës është relativisht i lartë, janë
padyshim qëndrimet e disa vendeve mos njohëse që janë të rëndësishme për Kosovën, për
385 MSA midis BE-se dhe Kosovës u diskutua për një kohë të gjatë. Negociatat teknike u bë e mundur të
fillonin më 28 tetor 2013 dhe përfunduan në 30 tetor 2015 me nënshkrimin e MSA. Më 21 janar 2016
Parlamenti Evropian miratoi Marrëveshjen e Stabilizim Asociimit (MSA) ndërmjet Kosovës dhe Bashkimit
Evropian, e cila hyri në fuqi në 1 prill 2016. 386 Nga deklaratat e fundit të Komisionit Evropian bëhet e ditur se Kosova mund të përfitojë së bashku me
Ukrainën, Gjeorgjinë dhe mbase Turqinë liberalizimin e vizave së shpejti, pa caktuar një datë të saktë apo
të përafërt ( me shumë gjasa, kjo datë mund të jetë gjatë vjeshtës së vitit 2016, ose fillimi i vitit 2017)
167
sa i përket anëtarësimit të saj në organizatat ndërkombëtare dhe pjesëmarrjes së saj të
suksesshme në nismat rajonale. Para së gjithash, çështja më kritike për nga rëndësia dhe
urgjente për nga nevoja e kryerjes në këtë drejtim, është ndryshimi i qëndrimit të pesë
vendeve anëtare të BE-së që ende nuk e kanë njohur pavarësinë e Kosovës. Nga këto pesë
vende, Greqia dhe Rumania janë jashtëzakonisht të rëndësishme në drejtim të avancimit
të mëtejshëm të proceseve integruese të karakterit rajonal të Kosovës. Ndërkohë për
anëtarësimin e saj në OKB duhen krijuar kushtet e favorshme për të shmangur veton e
Rusisë (ndoshta edhe të Kinës) në Këshillin e Sigurimit të OKB-së.
Kosova duhet të shfrytëzojë në maksimum faktin që tashmë është njohur nga të gjithë
fqinjët e vet, përveç Serbisë. Nëpërmjet fuqizimit të bashkëpunimit me shtetet e saj
fqinje, Kosova do të jetë në gjendje të ushtrojë një presion maksimal dhe më efektiv ndaj
shteteve mos njohëse. Tashmë që Marrëveshja për Përfaqësimin Rajonal të Kosovës po
zbatohet në nivel të kënaqshëm, është e qartë se ka përfunduar politika e bojkotimit të
takimeve rajonale, e ndjekur prej Beogradit në takimet e para rajonale ku ishte ftuar
Kosova. Politika e mësipërme ka dëmtuar jo vetëm Kosovën, por edhe vetë Serbinë. Në
vitet në vazhdim është e një rëndësia vendimtare sigurimi i përkrahjes së vazhdueshme
nga shtetet fqinje dhe nga BE-ja, në drejtim të rritjes së presionit politik në radhë të parë
ndaj Serbisë, dhe Bosnjës në disa rate, për t’i detyruar këto dy vende të heqin dorë nga
vijimi në të ardhmen i politikave të bllokimit të pjesëmarrjes aktive të Kosovës në
takimet rajonale.
Në drejtim të synimeve afatshkurtra të anëtarësimit në organizatat ndërkombëtare,
Kosova duhet të intensifikojë akoma më shumë përpjekjet e saj për anëtarësim në
Këshillin e Evropës (KiE). Përpjekjet e Shqipërisë për të përfshirë në axhendën e KiE të
anëtarësimit të Kosovës gjatë periudhës së kryesimit të Këshillit të Ministrave të kësaj
organizate në vitin 2012, nuk patën sukses. Nëpërmjet anëtarësimit në KiE, organizatë
kjo tepër e rëndësishme e 47 shteteve, Kosova do të legjitimojë statusin e vet si shtet i
pavarur dhe me një shoqëri demokratike. Në këtë kontekst, anëtarësimi i kohëve të fundit
në Komisionin e Venecias, një nga institucionet më të rëndësishme të KE, përbën një hap
të rëndësishëm për Kosovën drejt anëtarësimit në KiE dhe integrimin në BE.
Në shumë këndvështrime, rezulton se BE-ja u nxitua duke shtyrë autoritetet kosovare të
zbatonin me ngut projektin e decentralizimit. Ky proces, i cili u trumbetua si ndoshta një
nga arritjet më të mëdha në Kosovë gjatë vitit 2009, synonte që komunitetet lokale, një
dhe shumë etnike, të kishin një rol më të zëshëm në proceset zhvillimore në komunat ku
ata jetonin. Në realitet, procesi i decentralizmit, në kohën dhe formën se si u zbatua,
kontribuoi në minimin e konceptit të artikuluar fort prej ndërkombëtarëve, atë të krijimit
të një “shoqërie shumetnike” në Kosovë. Aktualisht ekziston “de facto” një “ndarje” e
Kosovës në veri dhe legjitimiteti i Prishtinës sfidohet haptazi prej ekzistencës së
strukturave paralele të financuar nga Serbia. Ndoshta do të kishte qenë më racionale që të
168
shtyhej procesi i decentralizimit për më vonë, derisa institucionet kosovare dhe vetë
shoqëria kosovare të ishte gati për të ndërmarrë një akt të tillë.
Si rrjedhojë e zhvillimit të parakohshëm të procesit të decentralizimit për pjekurinë dhe
aftësinë zbatuese të administratës qendrore dhe lokale në Kosovë, u krijuan dy komuna të
reja në veri të Kosovës dhe u miratua vendimi për themelimin e Asociacionit të
Komunave Serbe në Kosovë. Komunat me shumicë serbe, sipas marrëveshjeve të arritura
në Bruksel nëpërmjet përfaqësueseve të lartë të qeverive të Kosovës dhe Serbisë, do të
kishin kompetenca të gjera në fushat e arsimit, shëndetësisë, zhvillimit ekonomik si dhe
planifikimit rural e urban. Ndoshta në dukje këto komuna do të funksiononin jashtë
juridiksionit të Prishtinës, institucionet e Kosovës arritën të ruajnë të drejta ekskluzive në
drejtim të hartimit të një pakete ligjore, e cila do të përcaktonte funksionimin e
Asociacionit në përputhje me kornizën ligjore të Kosovës. Kjo paketë ligjore vazhdon të
mbetet e pa miratuar nga Kuvendi i Kosovës dhe përbën një çështje të nxehtë në spektrin
e jetës politike kosovare.
Ndërsa decentralizmi synonte kryesisht realizimin e nevojave të komunitetit serb, në
mënyrë që ky komunitet të ndihej sa më komod në proceset e integrimit të tyre në
shoqërinë kosovare, tek institucionet kosovare dhe shoqëria civile lindi nervozizmi se ky
proces decentralizimi, nëpërmjet krijimit të Asociacionit të Komunave Serbe, do të sillte
si rezultat final me kalimin e kohës, krijimin e një “Republika Serpska” të tipit të Bosnjës
në territorin e Kosovës. Mungesa e gjatë e miratimit të paketës ligjore, si dhe ecuria e
dobët e dialogut në Bruksel midis Prishtinës-Beogradit mbi ngritjen dhe funksionimin e
Asociacionit, shpjegohet pikërisht në këtë frikë.
Detyra më e vështirë për BE-në në vitet në vazhdim është që të jetë në gjendje të
përgatisë me kujdes dhe të zbatojë gradualisht një strategji të daljes së EULEX-it nga
Kosova. Herët apo vonë, kur kjo ditë të vijë, “dalja” e EULEX-it nga Kosova, duhet të
përshkohet nga një proces i mirë studiuar dhe që do të shoqërohet me një transferim të
plotë të kompetencave të tij, pa shkaktuar vakum tek institucionet e pavarura të Kosovës.
Sfidat për ndërtimin e paqes me të cilat po përballen BE-ja dhe aktorët e tjerë në Kosovë,
janë të shumta në numër dhe të vështira nga pikëpamja e zgjidhjes së tyre. Rrënjët e
tensioneve ndëretnike midis shqiptarëve dhe serbëve të Kosovës, si dhe grupeve më të
vogla etnike (përfshirë boshnjakët dhe romët), janë të ngulitura në historinë jo shumë të
largët të konfliktit të dhunshëm dhe të spastrimit etnik, shpërnguljes së mijëra refugjatëve
dhe personave të zhvendosur brenda vendit (IDP), si dhe shkatërrimit të pronës dhe
trashëgimisë kulturore dhe fetare. Edhe pse ka kaluar më shumë se një dekadë pas
përfundimit të luftës, vërehet se veçanërisht komunitetet serbe dhe shqiptare vazhdojnë të
jetojnë në realitet virtual, si dy shoqëri paralele, të ndara nga gjuha, feja, territori dhe të
ndërvarura nga mosbesimi i ndërsjellë.
169
Shqiptarët e Kosovës, që përbëjnë rreth 90% të popullsisë të përgjithshme, dominojnë
jetën politike dhe sociale të Kosovës. Ndërkohë, komunitetet me mbizotërim serb të
popullsisë në veri të Kosovës, vazhdojnë të gjejnë mbështetje në institucionet paralele të
krijuara në territorin verior të Kosovës dhe të drejtuara nga Beogradi. Sondazhet e
ndryshme të kryera nga institucionet ndërkombëtare kanë dëshmuar se serbët e Kosovës
vazhdojnë të mos i pranojnë institucionet e reja demokratike dhe sfidojnë haptazi
autoritetin e organeve qendrore të Kosovës.
Ndarja e thellë etnike që vazhdon të ekzistojë në shoqërinë kosovare, përbën një sfidë
serioze në drejtim të arritjes së qeverisjes të mirë. Demokratizimi i shoqërisë dhe nxitja e
bashkëpunimit midis anëtarëve të komuniteteve shumetnike, mbetet i nevojshëm për të
siguruar një të ardhme paqësore. Në këto kushte, ndërtimi i paqes dhe premisave të
pajtimit midis ish-grupeve të kundërta në shoqëri, është një proces shumë i vështirë dhe
që zhvillohet në një klimë mosbesimi të ndërsjellë tepër të pafavorshme. Për më tepër,
procesi i paqe ndërtimit dhe zhvillimit ekonomik të Kosovës, i marrë përsipër pjesërisht
nga BE-ja për t’u çuar përpara, vështirësohet akoma më shumë për vetë faktin se
historikisht Kosova ishte territori më i varfër dhe i pazhvilluar ekonomikisht nga të gjitha
republikat apo rajonet e ish-RFJ-së.
Perspektivat e ardhshme të pjesëmarrjes së Kosovës dhe përfitimit prej anëtarësisë në
organizatat globale/rajonale, si dhe mbartja dhe ushtrimi i funksioneve të një shteti të
mirëfilltë, varen në pjesën më të madhe nga ndërtimi apo fuqizimi i kapaciteteve të
institucioneve të Kosovës për të marrë në pronësi një perspektivë të tillë dhe për të
përballuar me sukses përgjegjësitë apo rolet që rrjedhin nga kjo perspektivë. Një shtet
është funksional dhe efikas vetëm përmes një administrate publike të zhvilluar,
profesionale dhe të përgjegjshme.
Aktorët e jashtëm, të tillë si BE-ja, NATO, OSBE, etj., me eksperiencën e tyre dhe më e
rëndësishme, me burimet e tyre financiare, mund të kontribuojnë gjerësisht në
promovimin e reformave politike, zhvillimin social dhe ekonomik dhe forcimin e
institucioneve dhe shtetit të së drejtës. Këta aktorë gjithashtu mund të lehtësojnë procesin
e bashkëpunimit politik dhe kohezionit shoqëror, por në fund të fundit, nevojitet
detyrimisht të zhvillohet në shkallën e duhur te kosovarët ndjenja “e pronësisë lokale të
proceseve zhvillimore”, për të adresuar me sukses të gjitha sfidat me të cilat përballet
Kosova në procesin e ndërtimit të paqes dhe zhvillimit ekonomik dhe social. Në këtë
prizëm, ndonëse BE-ja është me të vërtetë aktori më i rëndësishëm ndërkombëtar, ajo nuk
mund të arrijë sukses të qëndrueshëm pa përfshirjen e sinqertë dhe të devotshme të të
gjithë banorëve së Kosovës.
E ardhmja e BE-së është e ndërvarur ngushtësisht me të ardhmen e Ballkanit. Për nga
vetë pozita gjeografike dhe një sërë faktorësh të tjerë, ekzistenca e një Ballkani
Perëndimor të stabilizuar, të begatë dhe paqësor, është faktor kyç për të pasur një BE të
170
qëndrueshëm dhe të begatë, si dhe për të dëshmuar mbi rolin e BE-së si një aktor
ndërkombëtar i rëndësishëm në arenën globale. Pranimi eventual i të gjitha vendeve të
Ballkanit Perëndimor në BE do të përbëjë një sukses të shënuar për BE-në, veçanërisht
për sa i përket efikasitetit të politikës së jashtme të përbashkët dhe asaj të zgjerimit.
BE-ja duhet të dëshmojë se është e gatshme të marrë përsipër përgjegjësitë e saja që
lidhen me zgjerimin eventual të saj drejt Ballkanit Perëndimor, duke dëshmuar se “nuk
është më e lodhur nga zgjerimi” duke stimuluar proceset integruese tek vendet aspiruese
dhe në të njëjtën kohë duke përgatitur shoqëritë e vendeve anëtare për t’i “hapur dritën
jeshile” zgjerimit të mëtejshëm të BE-së në afate kohore optimale dhe të përcaktuara
qartë. Të gjithë presim nga BE që politikën e saj të “kushtëzimit” ta mbështesë jo vetëm
me kritere, por edhe në mëritë dhe duke përcaktuar afate kohore konkrete të perspektivës
së zgjerimit të saj drejt Ballkanit Perëndimor.
Ndërkohë që në vitet në vazhdim BE do të fokusohet në arkitekturën e ardhshme të
EULEX dhe garantimin e mbështetjes së gjithanshme ndaj institucioneve ende të brishta
kosovare, me qëllim çuarjen përpara të proceseve të shtet ndërtimit të Kosovës, vetë
autoritetet kosovare në nivel qendror dhe lokal duhet të maksimizojë përpjekjet për “të
bërë detyrat e shtëpisë”.
Hipoteza e ngritur se proceset e ndërtimit të kohezionit social në shoqëritë e dala prej
konfliktit të armatosur, janë po aq të rëndësishme sa edhe proceset për ndërtimin e shtetit,
u vërtetua. Gjithashtu u vërtetua se ato janë të destinuara të mbeten nën “hijen” e
proceseve të shtet ndërtimit, si dhe të mos trajtohen me vëmendjen e duhur prej
autoriteteve përkatëse, në rastin e Kosovës prej UNMIK-ut dhe EULEX-it.
171
8. REKOMANDIME
Ky disertacion arriti në konkluzionin se proceset e ndërtimit të shoqërisë në Kosovë nuk
janë trajtuar me rëndësinë e duhur, por gjithnjë kanë mbetur nën hijen e procesit të
ndërtimit të shtetit. Gjithashtu, procesi i decentralizmit, në kushtet dhe kohën kur u krye,
e thelloi akoma më shumë ndarjen me baza etnike, sidomos në komunat ku popullsia
serbe përbën shumicë. Bazuar në konkluzionet e mësipërme rekomandohet që në të
ardhmen të trajtohen me prioritet çështjet e mëposhtme:
1. Ndonëse shumë vende të botës nuk kanë një strategji të mirëfilltë të kohezionit
social, Kosova e ka tepër të domosdoshme një të tillë. Hartimi dhe zbatimi i saj
duhet të jetë prioritet.
2. Të gjitha strategjitë sektoriale të zhvillimit në Kosovë duhet të përshkohen nga
elementet që nxisin kohezionin social midis shtresave të popullsisë, duke marrë
parasysh nevojat e veçanta të grupeve të rrezikuara.
3. EULEX-i duhet të ngrejë shkallën e efektivitetit në drejtim të realizmit të
mandatit të tij: vendosjes së shtetit të së drejtës në Kosovë, duke përforcuar luftën
ndaj korrupsionit dhe krimit të organizuar.
4. EULEX-i dhe autoritet e Kosovës duhet të koordinojnë veprimet e tyre në mënyrë
që të zhvillojnë tek banorët e Kosovës ndjenjën e “pronësisë lokale” të proceseve
të zhvillimit. Në këtë mënyrë, ndër të tjera, do të sigurohet një lidhje më e fortë
midis të gjithë banorëve të Kosovës, pa dallim përkatësie etnike apo shtrese
shoqërore.
5. EULEX-i dhe autoritet e Kosovës duhet të investojnë më shumë në drejtim të
konsolidimit të shoqërisë civile në Kosovë, në veçanti në pjesën veriore të vendit.
Shoqëria civile është partner i rëndësishëm në konceptimin dhe zbatimin e
projekteve të zhvillimit. Vetëm duke pasur një shoqëri civile të pjekur, aktive dhe
të shtrirë në të gjithë vendin, mund të krijohen premisat për një bashkëpunim të
frytshëm në këtë drejtim.
6. EULEX-i duhet të përgatitet për një “strategji daljeje” nga Kosova. Largimi i
EULEX-it duhet të bëhet në kohën e duhur, as shumë herët dhe as shumë vonë,
por pikërisht në momentin kur arrihet në konkluzionin e përgjithshëm se autoritet
e Kosovës janë të afta të kryejnë vetë të gjitha funksionet e ushtruara nga EULEX
gjatë gjithë kësaj periudhe.
172
7. Bashkimi Evropian, duke qenë se të gjitha vendet e rajonit, përfshi këtu Kosovën,
aspirojnë të anëtarësohen në të, duhet të përqendrojë energjitë e veta në drejtim të
garantimit të perspektivës së integrimit të të gjitha vendeve, duke u ofruar këtyre
të fundit një axhendë konkrete veprimesh dhe me afate të përcaktuara qartë. Në
këtë drejtim, liberalizimi i vizave për Kosovën, si dhe përfshirja e çështjes së
njohjes së Kosovës në axhendën e lartë politike të çështjeve që duhen zgjidhur në
kontekstin e anëtarësimit të Serbisë në BE, apo edhe të unitetit në qëndrim midis
vendeve anëtare të BE-së, përbëjnë çështjet më urgjente.
8. Komuniteti ndërkombëtar, bazuar në faktin se pavarësia e Kosovës përbën tashmë
një realitet të pakthyeshëm, duhet të tregohet më i zhdërvjellët në dhënien fund
politikës së izolimit të Kosovës në arenën ndërkombëtare. Anëtarësimi i shpejtë i
Kosovës në organizatat ndërkombëtare/rajonale kontribuon jo vetëm për
konsolidimin e shtetësisë së saj, por krijon premisa më të favorshme për
zhvillimin e të gjitha vendeve, duke hedhur kështu pas një barrë të rëndë të së
kaluarës dhe që mbahet mbi supe artificialisht.
173
9. LITERATURA
9.1. Burime arkivore
Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, Viti 1968, Dosja nr. 318
Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, Viti 1968, Dosja nr. 360
Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, Viti 1974, Dosja nr. 424
Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, Viti 1974, Dosja nr. 468,
Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, Viti 1974, Dosja nr. 469
Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, Viti 1974, Dosja nr. 470
Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, Viti 1981, Dosja nr. 1140
Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, Viti 1981, Dosja nr. 1140/1
Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, Viti 1981, Dosja nr. 1141
Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, Viti 1981, Dosja nr. 1222
Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, Viti 1986, Dosja nr. 460
Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, Viti 1986, Dosja nr. 900
Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, Viti 1989, Dosja nr. 29
Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, Viti 1989, Dosja nr. 541
Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, Viti 1989, Dosja nr. 543
Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, Viti 1989, Dosja nr. 969
Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, Viti 1990, Dosja nr. 957/2
Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, Viti 1990, Dosja nr. 957/3
Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, Viti 1990, Dosja nr. 968
Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, Viti 1991, Dosja nr. 59
Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, Viti 1991, Dosja nr. 1600
Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, Viti 1991, Dosja nr. 1602
Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, Viti 1991, Dosja nr. 1603
Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, Viti 1991, Dosja nr. 1606
174
9.2. Vepra të botuara
Akademia e Shkencave, Kosova në Vështrim Enciklopedik, Redaktor R. Qosja,
Toena, Tiranë, 1999
Akademia e Shkencave, Historia e Popullit Shqiptar, Vol. II, Toena, Tiranë, 2002
Akademia e Shkencave, Historia e Popullit Shqiptar Vol. III, Toena, Tiranë, 2007
Albright Madeleine, Zonja Sekretare, Dudaj, Tiranë, 2003
Bajrami, Hakif, Programi Kombëtar politik i shqiptarëve, Prishtinë, 2002
Bashkurti, Lisen, Diplomacia e Vetëizolimit, Tiranë, 2004
Bellamy, Alex J., Kosovo and International Society, Palgrave Macmillian, UK, 2002
Buja, Ramë, Çështja e Kosovës dhe shkatërrimi i Jugosllavisë, Prishtinë, 2006
Blair, Toni, Për Shqiptarët, ‘’albPAPER’’, Tiranë, 2005
Cohen, L. J. & Lampe, J. R. Embracing democracy in the western Balkans.
Uashington, D.C., Woodrow Wilson Center Press, Washington DC , 2011
Çeku, Ethem, vepër e përmbledhur, Tiranë, 2010
Daalder, I.H and O'Hanlon , M.E., Winning Ugly: NATO's War to Save Kosovo, The
Brookings Institutions, 2000
Denitch, Bogdan, Ethnic Nationalism:The Tragic Death of Yugoslavia, Minneapolis,
University of Minnesota Press, 1999
Detrez, Raymond, Kosovo: The Delayed War, 1999
Duijzings, Ger, Religion and the Politics of Identity in Kosovo, Columbia University,
New York, 2000
Fischer Joschka, Vitet kuq-gjelbër, Koha, Prishtinë; 2008
Федоров Борис, Пытаясь понять Россию, Лимбус пресс, СПб, 2000
Hoti, Ukshin, Filozofia politike e çështjes shqiptare, Prishtinë, 1966
Hoxha, H.- Popovci S, Barazia e pakicave kombëtare, Rilindja, Prishtinë, 1984
Klinton Bill, Jeta Ime, Dudaj, Tiranë; 2005
Kola, Paulin, The Search for Greater Albania, 2003
Kostovicova, Denisa, Kosovo: The Politics of Identity and Space, Routledge, 2005
175
Krasniqi Jakup, Kosova rrugë e gjatë, drejtë vetëvendosjes 1981-1991, Prishtinë,
2010
Lalaj Ana, Kosova-Rruga e gjatë drejt vetëvendosjes, Tiranë, 2000
Lauka, Islam, Kosovo a Universal Case or Sui Generis?, AIITC, Tiranë, 2008
Malcolm, Noel, Kosovo A short histori, 1998
Mertus, Julie, Kosovo: How Myths and Truths Started a War,1999,
Milo, Paskal, Ditari i Ministrit të Jashtëm, Konflikti i Kosovës, Toena, Tiranë, 2009
Milo, Paskal, Kosova nga Rambuje në Pavarësi, Toena, Tiranë; 2009
Milo, Paskal, Politika e Jashtme e Shqipërisë, Vol. I, Tiranë, 2013
Petifer, Jemes, Vickers, Miranda, Çështja shqiptare, Tiranë, 1998
Qosja, Rexhep, Paqja e Përgjakshme, Botimet Toena, Tiranë, 1999
Schwartz, Stephen, Kosovo: Background to a war, Tiranë, 2012
Shala Blerim, Vitet e Kosovës 1998-1999, Gama, Prishtinë, 2001
Tahiri, Edita, “Konferenca e Rambujes: Procesi negociator dhe dokumentet”,
Dukagjini, Pejë, 2001
Vickers, Miranda, Between Serb and Albanian: A History of Kosovo, Columbia
University Press,1998
Vukaj Shaqir, Rusia dhe Kosova, ‘’Enriko Koco’’, Tiranë, 2007
Weller Marc, The crisis in Kosovo 1989-1999, Documents and Analysis Publ.,1999
176
9.3. Përmbledhje studimesh dhe artikuj shkencorë
Arbatova, Nadia Alexandrova, European Security after the Kosovo Crisis: The Role
of Russia, Southeast European and Black Sea Studies, Vol.l, No.2 (May 2001)
Baskin, Mark, Local Governance in Kosovo. A link to development?,Kosovo
between War and Peace, edited by Tonny Brems Knudsen and Carsten Bagge
Laustsen, Routledge, 2006
Beha, Adem, Decentralisation in Kosovo: A Challenge to Deal With? Journal of
Peace, Conflict and Development - Issue 17, August 2011
Caplan, Robert, “A New Trusteeship? The International Administration of War-torn
Territories”, February 2002
Deda, I. ‘Kosovo’, in: L. Mootz red., Nations in Transit 2010. Democratization from
Central Europe to Eurasia, Freedom House, Uashington/Budapest 2010
Eqrem Çabej, Vështrime mbi prejardhjen e popullit shqiptar dhe të gjuhës së tij,
Rilindja, Prishtinë, 23 korrik 1977
Hudsson, Kimberly, A., Justice, Intervention, and Force in International Relations:
Reassessing just war theory in the 21st century, Routledge, 2009
IPPR, Shtetet në Konflikt: Një rast studimi mbi ndërtimin e shtetit në Kosovë
Islami, Hivzi, Decentralizimi aktual, si ndarje specifike territoriale-politike e
Kosovës, Studime Sociale, Vol. 1, 2008
Jenkins B. & Sofos S.A. 1996. Nation and Identity in Contemporary Europe,1996,
Kosovo calling, Soros Foundation, Prishtinë, 2000
Paqe e papërfunduar, Raporti i Komisionit Ndërkombëtar për Ballkanin, Soros,
Tiranë, 1996
Pellet, Allan, The Opinions of the Badinter Arbitration Committee: A Second Breath
for the Self-Determination of Peoples, European Journal of International Law, 1992
Sir Adam Roberts, Reinventing the Wheel: the cost of neglecting international
history, Gresham College, 2011
Sharp, J. M. Rethinking western policy in the Balkans. Cambridge Review of
International Affairs, Nr.12 Vol.2,1999
177
Skendi Stavro, “Beginnings of Albanian Nationalist and Autonomous Trends: The
Albanian League, 1878-1881”, The American Slavic and East European Review, Vol.
12, No. 2, 1953
Troebst Stefan, Conflict in Kosovo: Failure of Prevention? An Analytical
Documentation, 1992-1998,European Centre for Minority Issues (ECMI) Flensburg,
1998
University of Cincinnati. "One of earliest farming sites in Europe discovered."
ScienceDaily, 16 Apr. 2012. Web. 10, July 2012
Muharremi, Shenoll, “Kosovo Feasibility Study: EU’s Chance to Anchor Kosovo,”
Development Group, May 2012
Schwegmann, Christoph,The Contact Group and its impact on the european
institutional structure, Occasional Papers 16, Institute For Security Studies-Western
European Union, June 2000
Stedman, Stephen “Spoiler Problems in Peace Processes,” International Security, no.
2,1997
Zaum, Dominik States of Conflict: Lessons from statebuilding in Kosovo, London
Institute for Public Policy Research , 2009
Weller Marc, The Rambouillet Conference on Kosovo, Foreign Affairs, no.75, Vol.2
1999
Wilkie, Robert, Fortress Europa: European Defense and the Future of the North
Atlantic Alliance Strategic Studies, Winter 2002-2003
Willigen, Niels van, Peacebuilding and International Administration: The Cases of
Bosnia and Kosovo, Routledge, 2013
178
9.4. Raporte & Dokumente & Deklarata për shtyp
Broshura “Bashkimi Evropian në përgatitje të pranisë së ardhshme ndërkombëtare
dhe të BE-së në Kosovë”, Zyra për Shtyp dhe Informim të Publikut, Maj 2007
Human Rights Watch Report “Under the orders”, 2002
OSCE Mission in Kosovo Report, ‘Human Rights Challenges following the March
Riots in 2004’, 25 May 2004
OSCE/ODHIR, Report “Kosovo as seen as told”, 13 August 2008
Press release - Ministri i Jashtëm i Gjermanisë, Fischer, 6 prill 1999, World Hall of
Foreign Office, dhe Tony Paterson, “Gjermania jep detaje të planit të fshehtë,” Times
(Londër), 9 prill 1999.
Press release – Sekretari i Përgjithshëm i NATO-s, Javier Solana, Vilamoura,
Portugali, 24 shtator 1998
Press release – World Bank, 18 February 2010
Press release – EULEX, 14 January 2010
Press release – EULEX, 15 October 2009
Public Papers of William J Clinton, United States Government Prinitng Office, Book
I, Washington 2000
Rezoluta 1160 e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara, 31 mars 1998
Rezoluta 1199 e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara, 23 shtator 1998
Rezoluta 1203 e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara, 24 tetor 1998
Rezoluta 1239 e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara, 14 maj 1999
Rezoluta 1244 e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara, 10 qershor 1999
Yearbook of the United Nations 1998, Vol.52, United Nations Publications, New
York, 2001
Yearbook of the United Nations, 1999, Vol. 53, United Nations Publications, New
York 2001
Yearbook of the United Nations, 2005, Vol.59, United Nations Publications, New
York 2005
179
Yearbook of the United Nations, 2007, Vol. 61, United Nations Publications, New
York 2007
Yearbook of the United Nations, 2010, Vol.64, United Nations Publications, New
York 2010
Year in Review 2007: United Nations Peace Operations, United Nations Press, 2008
9.5. Burime elektronike të informacionit387
http://revistamapo.com/lexo.php?id=1927, Andoni, Ben, Shqiptarët dhe urrejtja
akademike e fqinjëve
http://
wds.worldbank.org/servlet/WDSContentServer/WDSP/IB/2002/02/02/000094946_02
01230401191/Rendered/PDF/multi0page.pdf, Banka Botërore, Raport nr. 32378
“Vlerësimi i varfërisë në Kosovë”, 20 dhjetor 2001
http://www.b92.net/eng/news/region.php?yyyy=2008&mm=03&dd=20&nav_id=486
50, B92 news
http://www.b92.net/eng/news/politics.php?yyyy=2009&mm=02&dd=06&nav_id=56
965, B92 news
http://www.b92.net/eng/news/politics.php?yyyy=2009&mm=07&dd=02&nav_id=60
215, B92 news
http://www.b92.net/eng/news/politics.php?yyyy=2009&mm=02&dd=07&nav_id=56
975, B92 news
http://www.b92.net/eng/news/politics-
article.php?yyyy=2012&mm=09&dd=06&nav_id=82117, B92 news
http://www.b92.net/eng/news/region.php?yyyy=2008&mm=03&dd=20&nav_id=486
50, B92 news
387 Burimet elektronike të informacionit në internet janë kontrolluar për qasjen ndaj tyre së fundmi në datë
30 mars 2016
180
http://www.b92.net/eng/news/politics-
article.php?yyyy=2009&mm=02&dd=06&nav_id=56965, B92 news
http://www.b92.net/eng/news/politics.php?yyyy=2009&mm=07&dd=02&nav_id=60
215, B92 news
http://www.b92.net/eng/news/politics-
article.php?yyyy=2009&mm=02&dd=07&nav_id=56975, B92 news
www.balkaninsight.com/en/article/dacic-and-thaci-make-history-attendingmeeting ,
Balkan Insight, Dacic and Thaci Meet in Brussels, Make History
http://www.balkaninsight.com/en/article/van-rompuy-pushes-fight-against-
corruption-in-kosovo, Balkan insight, Van Rompuy Pushes Fight Against Corruption
in Kosovo
http://www.balkaninsight.com/en/article/solution-for-kosovo-in-2013-dacic-says,
Balkan Insight, Solution for Kosovo
www.balkaninsight.com/en/article/vejvoda-eu-is-key-to-kosovo-solution, Balkan
Insight, EU is Key to Kosovo Solution
www.balkaninsight.com/en/belgrade-scraps-un-resolution-on-kosovo, Balkan Insight,
Belgrade scraps UN Resolution on Kosovo
http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/5165042.stm, BBC, Flashback to Kosovo's war
http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/327457.stm, BBC, Europe French pilots fly for
Nato
http://botasot.info/kosova/108208/tHELrLQ/, Bota sot, Përfundoi raundi i parë i
dialogut
http://botasot.info/kosova/194132/clinton-dhe-ashton-e-ardhmja-e-kosoves-ne-be-
dhe-nato/1, Bota sot, Vizita e Klinton dhe Ashton
http://news.xinhuanet.com/english/2008-05/15/content_8179173.htm, China’s
Foreign Policy
http://thinkexist.com/quotes/winston_churchill/, Churchill quotes
http://www.un.org/Docs/journal/asp/ws.asp?m=S/2007/168/Add.1, Comprehensive
Proposal - addendum to the Letter dated 26 March 2007 from the Secretary-General
addressed to the President of the Security Council, UN Doc. S/2007/168/Add.1
181
http://2001-2009.state.gov/p/eur/rls/or/37535.htm, Contact Group Statement
September 22, 2004
http://2001-2009.state.gov/p/eur/rls/or/40038.htm, Contact Group Statement
December 16, 2004
http://www.consilium.europa.eu/ueDocs/cms_Data/docs/pressdata/en/declarations/88
236.pdf. Contact Group Statement, London, 31 January 2006
http://www.ohr.int/other-doc/contact-g/default.asp?content_id=3543, Contact Group
Foreign Ministers’ Statement on Kosovo
http://www.eulex-kosovo.eu/eul/repository/docs/WEJointActionEULEX_EN.pdf,
Council of EU Comoon Position 2008/124/CFSP date 4 February 2008 as amended
by 2009/445/CFSP date 9 July 2009
http://www.balkanalysis.com/kosovo/2013/01/08/countries-that-recognized-kosovo-
in-2012-and-implications/, Deliso, Chris, Countries that Recognized Kosovo in 2012
and Implications
http://www.dw.com/sq/p%C3%ABrplasje-mes-eulex-it-dhe-tha%C3%A7it-
p%C3%ABr-fatmir-limajn/a-16406158, Deutsche Welle, Përplasje mes EULEX-it
dhe Thaçit për Fatmir Limajn, 26 nëntor 2012
http://delprn.ec.europa.eu/?cid=2,110 20/09/2010, ECLO Website -‘Role of the
Liaison Office’
http://www.eulex-
kosovo.eu/docs/tracking/EULEX%20Programme%20Report%202010%20.pdf,
EULEX Programme Report 2010, “Building Sustainable Change Together”
http://www.eulex-kosovo.eu/al/info/whatisEulex.php, EULEX
http://www.gazetaexpress.com/lajme/moschopoulos-njohja-e-kosoves-do-te-jete-
moment-shume-i-vecante-per-greqine-3277/, Intervistë me ambasadorin grek
http://www.mysterra.org/webmag/falkland-islands/conflict-4.html, Falkland islands
conflict
http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/kosovo/interviews/albright.html,
FRONTLINE, Interview with Albright
http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/kosovo/interviews/cohen.html,
FRONTLINE, Interview with Cohen
182
http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/kosovo/interviews/daalder.html,
FRONTLINE Interview with Daalder
http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/kosovo/interviews, FRONTLINE,
Kosovo Interviews
http://kryeministri-ks.net/?page=1,9,3236, Fjalimi i Kryeministrit të Republikës së
Kosovës, Hashim Thaçi, me rastin e ditës së Forcës së Sigurisë së Kosovës, Prishtinë,
26 nëntor 2012
http://www.trepca.net/english/2006/serbian_memorandum_1986/slobodan_milosevic
s_speech_in_kosovo_polje_24_april_1989.html, Fjalimi i Miloshevicit në Fushë
Kosovë, 24 prill1989
http://european-security.com/n_index.php?id=282, France's Role in the Kosovo Crisis
http://www.transconflict.com/approach/think/policy/Ahtisari-plan-north-
kosovo/plani-i-ahtisarit-dhe-veriu-i-kosoves/, Galluci, Gerard. Plani i Ahtisarit për
veriun e Kosovës
http://www.transconflict.com/2011/12/kosovo-serbia-the-eu-and-germany-212,
Gallucci, Gerard M.,Kosovo – Serbia, the EU and Germany
http://www.balkaninsight.com/en/blog/kosovo-what-next-from-pristina-and-friends,
Gallucci, Gerard. M, Kosovo – what next from Pristina and friends?
http://www.Vetevendosje.Org/Unmik-U-Dhe-Ipvq-Te/, Gashi , Shkelzen, Unmik-u
dhe IPVQ-të
http://www.pravda.ru/world/15-03-2002/806028-0/, Gazeta Pravda, Косово И Чечня
- Звенья Одной Цепи
http://www.segodnia.ru/content/21833, Gazeta Segodnia, Чечня – Русское Косово
http://www.panorama.com.al/konferenca-e-bujanit-dhe-kthimi-i-kosoves-nen-serbi/,
Gurakuqi, Romeo, Konferenca e Bujanit dhe kthimi i Kosovës nën Serbi
http://www.crisisgroup.org/en/regions/europe/balkans/kosovo/161-kosovo-toward-
final-status.aspx, International Crisis Group Report No.161
http://www.crisisgroup.org/en/regions/europe/balkans/kosovo/182-kosovo-no-good-
alternatives-to-the-ahtisaari-plan.aspx, International Crisis Group Report No.182
183
http://www.crisisgroup.org/en/regions/europe/balkans/kosovo/185-breaking-the-
kosovo-stalemate-europes-responsibility.aspx, International Crisis Group Report No.
185
http://www.crisisgroup.org/en/regions/europe/balkans/kosovo/196-kosovos-fragile-
transition.aspx, International Crisis Group Report No.196
http://www.crisisgroup.org/en/regions/europe/balkans/kosovo/206-kosovo-and-
serbia-after-the-icj-opinion.aspx, International Crisis Group Report No. 206
http://koha.net/?id=31&o=191, Zbukurimi i ndarjes së Mitrovicës
http://koha.net/?id=27&l=29472, Kosova anëtare e 35 organizatave rajonale e
ndërkombëtare
http://www.kuvendikosoves.org/common/docs/FrameworkPocket_ALB_Dec2002.pd
f , Korniza Kushtetuese e Kosovës
http://www.kosovomemorybook.org/?page_id=2884&lang=de, Kosovo Memory
Book
http://www.kipred.org/en/news/A-COMPREHENSIVE-ANALYSIS-OF-EULEX-
WHAT-NEXT-135, Shpend Kursani, A Comprehensive Analysis of EULEX: What
Next?
http://www.vetevendosje.org/pavaresia-dhjete-muaj-e-vjeter-ne-prag-te-vitit-te-ri/,
Albin Kurti, Pavarësia dhjetë muaj e vjetër në prag të Vitit të Ri
http://www.rastko.rs/istorija/iii/memorandum.pdf, Mihailovic, Krestic, Memorandum
of the Serbian academy of sciences and arts-answers to criticisms
http://www.nato.int/docu/speech/1998/s981013b.htm, NATO statement
http://www.nytimes.com/2008/02/19/world/europe/19kosovo.html?pagewanted=all&
_r=0, New York Times article
http://www.nytimes.com/1991/01/25/world/war-in-the-gulf-europe-gulf-fighting-
shatters-europeans-fragile-unity.html, New York Times article
http://www.nytimes.com/2008/02/
19/world/europe/19kosovo.html?pagewanted=all&_r=0 , New York Times article
www.icj-cij.org/docket/files/141/16010.pdf, Opinioni Këshillimor i GJND
http://assembly-Kosovo.org, Parlamenti i Kosovës
184
www.kosovothanksyou.com, Portali i njohjeve të pavarësisë
http://www.icty.org/pressbriefings/2004, Press releases ICTY- 2004
http://fas.org/irp/world/para/docs/fr033199.htm, Raport i Senatit të SHBA-ve
www.unmikonline.org/SGReports/S-1999-779.pdf, Raporti i UNMIK për SP të OKB,
S\1999\779
www.unmikonline.org/SGReports/S-1999-1250.pdf, Raporti i UNMIK për SP të
OKB, S\1999\1250
www.unmikonline.org/SGReports/S-2008-211.pdf, Raporti i UNMIK për SP të OKB,
S\2008\211
www.unmikonline.org/SGReports/S-2008-458.pdf, Raporti i UNMIK për SP të OKB,
S\2008\458
http://www.unmikonline.org/regulations/unmikgazette/03albanian/A1999regs/RA199
9_01.htm, Rregullore e UNMIK Nr. 1999/1, 25 qershor 1999
http://www.unmikonline.org/regulations/unmikgazette/03albanian/A1999regs/RA199
9_24.htm, Rregullore e UNMIK Nr. 1999/24, 12 dhjetorit 1999
http://visegradrevue.eu/?p=433, Sláviková, Eliška, Central Europe in Kosovo: 4
Stories, 4 Policies
http://www.wilsoncenter.org/sites/default/files/Subotic%20Working%20Paper%20%
236.pdf , Subotic, Jelena, Perceptions of Legitimacy in the Western Balkans
http://www.lpk-kosova.com/lajme/lajme_nentor_2008.html, Thaçi: Harroni 6 pikët,
ato janë ëndërr e Beogradit
http://vimeo.com/album/1610576, Transkriptim i dokumentarit ‘DeathofYugoslavia’
http://startrek.ehabich.info/eu_summit.htm, The EU-Summit in Cologne
http://globalvoicesonline.org/2008/07/23/slovakia-refusal-to-recognize-independent-
kosovo/, Slovakia’s refusal
http://www.publications.parliament.uk/pa/ld201213/ldhansrd/text/130129-
0001.htm#13012966000002, UK Parliament Publications
http://www.un.org/News/Press/docs/1998/19981024.sc6588.html, UN News
http://www.un.org/News/Press/docs/1999/19990514.SC6677.html, UN News
http://www.un.org/News/Press/docs/1999/19990610.SC6686.html, UN News
185
http://www.un.org/News/Press/docs/2010/ga10980.doc.htm, UN News
http://www.un.org/News/briefings/docs//2009/090923_Spain.doc.htm, UN News
http://www.ks.undp.org/content/kosovo/en/home/library/human_development.html
UNDP, Raport i Paralajmërimit të Hershëm Raporti i Kosovës,19 Janar 2008,
http://www.state.gov/p/eur/ci/kv/c24701.htm, US DOS Statement
www.unosek.org, UNOSEK, Informacione mbi Planin e Ahtisarit
http://www.greens.org/s-r/20/20-16.html, War in Yugoslavia—Background to a
Green Decision
http://www.icj-cij.org/docket/files/141/15706, Written comments of the Kingdom of
Spain, ICJ, July 2009
9.6. Shtypi periodik
Borba, 18 janar 1999
Daily Telegraph, 19 maj 1999
Der Spiegel, nr. 14, 2013
Financial Times, 10 qershor 1997
Koha Ditore, 21 shkurt 2005 & 30 korrik 2008
New York Times, 25 janar 1991; 29 Maj 1999, 19 shkurt 2008, 12 qershor 1998
Panorama, 19 nëntor 2014
Time, 24 Mars 2009
Times (Londër), 9 prill 1999
The Economist, Mars 1998 & Mars 2012
The World Today , 12 qershor 1999
Rilindja, 8 tetor 1966 & 23 korrik 1977 & 4 maj 1989
Observer, 18 korrik 1999
Washington Post, 22 shkurt 1999
186
10. ANEKSE
10.1. Kronologji e ngjarjeve të rëndësishme në historinë e Kosovës388
Nëntor 2012
Më 27 nëntor, Farid Zarif, Përfaqësuesi Special i Sekretarit të Përgjithshëm për Kosovën
dhe shefi i UNMIK-ut, informoi Këshillin e Sigurimit mbi raportin më të fundit të
Sekretarit të Përgjithshëm. Zarif përshëndeti hapat e fundit të ndërmarra nga Kosova dhe
Serbia për të "normalizuar marrëdhëniet," duke vënë në dukje momentin e rëndësishëm
që u arrit më 19 tetor "kur kryeministrat nga Kosova dhe Serbia u takuan në Bruksel. (Ata
u takuan sërish më 7 nëntor.) Përfaqësuesi Special i bëri thirrje komunitetit ndërkombëtar
për të mbështetur procesin e dialogut dhe tha se një qasje e unifikuar e pranisë
ndërkombëtare në terren mbetet thelbësore. (Përveç UNMIK-ut, në Kosovë vepronin
EULEX, si dhe NATO). Anëtarët e Këshillit dënuan dhunën e fundit në veri të Kosovës
dhe disa theksuan se sulmet ndaj personelit ndërkombëtar duhet të pushojnë.
Tetor 2012
Më 19 tetor, kryeministrat e Serbisë dhe të Kosovës zhvilluan bisedime të drejtpërdrejta
të ndërmjetësuara nga BE në Bruksel. Kjo ishte hera e parë që të dy palët u takuan në
nivel kryeministri që kur Kosova shpalli pavarësinë më 17 shkurt 2008.
Shtator 2012
Më 25 shtator, gjatë Debatit të Përgjithshëm të Asamblesë së Përgjithshme, presidenti
serb pohoi se vendi i tij ishte i gatshëm për të marrë pjesë në mënyrë konstruktive në
procesin negociues "me Prishtinën, edhe pse Serbia kurrë nuk do ta njohë shpalljen e
njëanshme të pavarësisë së Kosovës. Kosova nuk është anëtare e OKB-së ose shtet
vëzhgues i saj, prandaj ajo nuk foli në debatin e përgjithshëm, edhe pse presidenti i saj u
takua me Sekretarin e Përgjithshëm në margjinat e Asamblesë së Përgjithshme më 23
shtator.
Gusht 2012
Më 21 gusht, kreu i UNMIK-ut informoi Këshillin e Sigurimit mbi raportin e Sekretarit të
Përgjithshëm lidhur me zhvillimet më të fundit në Kosovë, duke theksuar nevojën që të
dy palët Serbia dhe Kosova të zbatojnë plotësisht marrëveshjet e arritura më parë dhe
nevojën për të rifilluar dialogun Beograd-Prishtinë. Kryeministri i ri i Serbisë, Ivica
Daçiq, tha se zgjidhja e statusit final të ashtuquajturës nga Serbia “Kosova dhe Metohija",
388Përgatitur për periudhën 17 shkurt 2008-2012 sipas informacionit të publikuar në
www.securitycouncilreport.org
187
ishte një nga përparësitë kryesore të qeverisë së tij. Kryeministri i Kosovës Hashim Thaçi
ripohoi se Prishtina është angazhuar për dialogun me Serbinë, por theksoi se integriteti
territorial i Kosovës "nuk do të vihet në pikëpyetje, duke e përshkruar atë si një" fakt
politik dhe juridik." Disa anëtarë të Këshillit bënë thirrje për një rifillim të shpejtë të
bisedimeve në mes të dy palëve.
Korrik 2012
Më 24 korrik, Sekretari i Përgjithshëm Ban Ki-moon vizitoi Kosovën, në kuadër të një
turneu rajonal. Kjo ishte hera e parë që Sekretari i Përgjithshëm e kishte vizituar
Kosovën, e cila nuk është anëtare e OKB-që nga shpallja e pavarësisë në vitin 2008.
Maj 2012
Më 14 maj Këshilli i Sigurimit mbajti debatin e tij tremujor për Kosovën dhe u informua
nga kreu i UNMIK-ut, i cili vlerësoi si “shumë profesionist” lehtësimin nga OSBE-ja të
zgjedhjeve të përgjithshme të Serbisë për qytetarët serbë në Kosovë, të zhvilluara në 6
maj dhe pa ndonjë incident. Ministrat e jashtëm të Serbisë dhe të Kosovës, gjithashtu
mbajtën fjalimet e tyre para Këshillit.
Pril1 2012
Më 9 prill, Përfaqësuesi Special dhe kreu i UNMIK-ut e dënoi me forcë sulmin me
bombë të datës 8 prill në Mitrovicë. Prishtina e dënoi sulmin si një "akt kriminal dhe
terrorist".
Shkurt 2012
Më 8 shkurt, Këshilli u informua nga DPKO mbi raportin e Sekretarit të Përgjithshëm të
publikuar në 31 janar lidhur me gjendjen në veri të Kosovës, e cila ishte epiqendra e
tensioneve gjatë gjysmës së dytë të vitit 2011. Si edhe në rastet e mëparshme, ministrat e
jashtëm të Serbisë dhe Kosovës morën pjesë në takim.
Dhjetor 2011
Më 9 dhjetor, Këshilli i Bashkimit Evropian lëshoi një deklaratë duke përshëndetur ri-
angazhimin e Serbisë në dialogun Beograd-Prishtinë dhe për të ecur përpara me
marrëveshjen për Menaxhimin e Integruar të Kufirit.
Nëntor 2011
Më 29 nëntor, Këshilli i Sigurimit u informua nga Përfaqësuesi Special dhe kreu i
UNMIK-ut mbi raportin periodik të Sekretarit të Përgjithshëm. Një ditë më parë, disa
ushtarë të KFOR-it u plagosën, pasi u përpoqën të hiqnin barrikadat e ngritura nga serbët
e Kosovës, të cilët kundërshtuan masat e Prishtinës për të dërguar më shumë forca
kufitare të kontrollit të regjimit kufitar.
188
Tetor 2011
Më 11 tetor, Sekretari i Përgjithshëm njoftoi emërimin e Farid Zarif si përfaqësuesin e tij
të ri special dhe kreun e UNMIK-ut. Në 20 tetor, trupat e KFOR-it, duke u përpjekur për
të çmontuar barrikadat e ngritura, u përleshën me protestuesit serbë në dy vendkalimet
kufitare në veri të Kosovës.
Shtator 2011
Këshilli i Sigurimit u mblodh tre herë gjatë këtij muaji për të shqyrtuar situatën lidhur me
mosmarrëveshjet kufitare në veri të Kosovës. Më 14 shtator anëtarët e Këshillit zhvilluan
konsultime pasi Serbia dhe Rusia kërkuan një takim urgjent të Këshillit për të adresuar
një kërcënim potencial për paqen dhe sigurinë përgjatë kufirit të diskutueshëm. Gjatë
këtyre konsultimeve, anëtarët e Këshillit ranë dakord për t’u informuar nga DPKO dhe të
mbajnë një takim të mbyllur me të dyja palët, Kosovën dhe Serbinë, një ditë më pas, më
15 shtator. Anëtarët e Këshillit u takuan përsëri më 28 shtator në konsultime të mbyllura,
me kërkesë të Rusisë, për t’u informuar nga DPKO lidhur me përleshjet e dhunshme
midis serbëve të Kosovës dhe forcave të NATO-s përgjatë kufirit të diskutueshëm.
Gjithashtu më 28 shtator, mbas vdekjes së një dëshmitari kyç në një rast të dyshuar të
krimit të luftës në Kosovë, Zyra e Komisionerit të Lartë për të Drejtat e Njeriut ka
shprehur shqetësimin në lidhje me mbrojtjen e dëshmitarëve në Kosovë dhe bëri thirrje
për një sistem të pavarur për mbrojtje e dëshmitarëve dhe të viktimave.
Gusht 2011
Më 30 gusht, Këshilli i Sigurimit mbajti debatin e tij tremujor për Kosovën duke
shqyrtuar raportin e Sekretarit të Përgjithshëm të publikuar në datën 12 gusht. Debati u
përqendrua u përqendrua në tensionet kufitare në veri të Kosovës, të cilat filluan në fund
të korrikut. U diskutua edhe çështja e akuzave për trafikim organesh.
Korrik 2011
Më 28 korrik, Këshilli mbajti një takim urgjent mbi tensionet në veri të Kosovës pas
kërkesës të Serbisë dhe Rusisë lidhur me një shpërthim të dhunës përgjatë kufirit Kosovë-
Serbi. Komandanti i KFOR-it u takua me udhëheqësit në veri të Kosovës më 27 dhe 28
korrik në një përpjekje për të lehtësuar tensionet. Më 27 korrik, NATO mori kontrollin e
dy pikave kufitare të konfiskuara nga Kosova më 26 korrik në përpjekje për të zbatuar një
embargo tregtare kundër të gjitha produkteve serbe.
Qershor 2011
Më 23 qershor, Rusia qarkulloi një projekt-rezolutë të Këshillit të Sigurimit në emër të
Serbisë, me anën e të cilës kërkohej krijimi i një mekanizmi ad-hoc, nën autoritetin e
189
Këshillit të Sigurimit, për të hetuar akuzat e trafikimit të organeve njerëzore në Kosovë.
(Projekt rezoluta asnjëherë nuk u votua)
Maj 2011
Më 12 maj, kreu i UNMIK-ut Lamberto Zanier informoi Këshillin e Sigurimit mbi
situatën në Kosovë. Ai tha se bisedimet e ndërmjetësuara nga BE mes Kosovës dhe
Serbisë kanë qenë vendimtare për zgjidhjen e problemeve që pengonin zhvillimin. Ai
deklaroi se e mbështet thirrjen nga Këshilli i Asamblesë Parlamentare të Evropës për një
hetim të plotë, të paanshëm dhe të pavarur në akuzat për trajtim çnjerëzor të njerëzve dhe
trafikimin e paligjshëm të organeve njerëzore në Kosovë dhe tha se "UNMIK-u mbetet
plotësisht në dispozicion për të bashkëpunuar në kryerjen e një hetimi të tillë".
Prill 2011
Në 1 -19 prill, Kosova kreu regjistrimin e saj të parë në 30 vjet. Shumë serbë etnikë në
veri të Kosovës bojkotuan regjistrimin e popullsisë, pavarësisht nga fakti se zyrtarët e
OKB-së u dërguan aty të kryenin regjistrimin e njerëzve në vend të zyrtarëve kosovarë.
Në një letër të datës 19 prill adresuar Sekretarit të Përgjithshëm, Serbia kërkoi krijimin e
një mekanizmi ad hoc, nën autoritetin e Këshillit të Sigurimit, për të kryer një hetim
penal në akuzat për trafikim të organeve njerëzore në Kosovë.
24 janar 2011
Rezultatet përfundimtare të zgjedhjeve u publikuan, pas përfundimit të zgjedhjeve të
përsëritura në pesë komuna, të cilat përjetuan parregullsi zgjedhore, duke konfirmuar se
PDK-ja kishte fituar zgjedhjet.
12 dhjetor 2010
U zhvilluan zgjedhjet e para të përgjithshme të Kosovës, të cilat u përfolën për mashtrime
dhe parregullsi të mëdha.
12 dhjetor 2010
Në një raport të nxjerrë nga Asambleja Parlamentare e Këshillit të Evropës pretendohet
se kryeministri Thaçi ka qenë i përfshirë në krimin e organizuar, përfshirë trafikimin e
drogës dhe trafikimin e paligjshëm të organeve njerëzore, gjatë kohës së tij si një
udhëheqës të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës.
29 tetor 2010
KFOR njoftoi për një ristrukturim dhe reduktim të forcave nga 10,000 në rreth 5,000 nga
Pranvera 2011.
16 tetor 2010
190
Lidhja Demokratike e Kosovës (LDK) njoftoi se ishte duke e lënë qeverinë e koalicionit.
27 shtator 2010
Presidenti Fatmir Sejdiu dha dorëheqjen pasi Gjykata Kushtetuese vendosi se ai kishte
vepruar në shkelje të kushtetutës duke mbajtur në të njëjtën kohë postet e Presidentit dhe
kryetarit të LDK-së.
11 shtator 2010
Serbia padit nëntë ish-anëtarë paraushtarakë për vrasjen e 43 shqiptarëve etnikë në maj
1999 gjatë konfliktit në Kosovë.
9 shtator 2010
Asambleja e Përgjithshme miratoi pa votim një rezolutë që përshëndeti "gatishmërinë e
Bashkimit Evropian për të lehtësuar procesin e dialogut ndërmjet palëve."
3 gusht 2010
Përfaqësuesi Special dhe shefi i UNMIK-ut, Lamberto Zannier, informoi Këshillin pas
publikimit të opinionit të GJND-së mbi ligjshmërinë e shpalljes së njëanshme të
pavarësisë së Kosovës. Ai tha se GJND ripohoi se Kosova ka mbetur objekt i
administratës së përkohshme të OKB-së dhe rezolutës 1244 (1999) dhe se në Kosovë
vazhdon të zbatohet Korniza Kushtetuese të UNMIK-ut. Ai gjithashtu paraqiti raportin e
fundit mbi UNMIK-un (S /2010/401).
28 korrik 2010
Serbia paraqiti një projekt-rezolutë në Asamblenë e Përgjithshme të OKB-së duke bërë
thirrje për negociata të reja për Kosovën.
22 korrik 2010
GJND-ja publikoi opinionin e saj këshillues për ligjshmërinë e shpalljes së njëanshme të
pavarësisë së Kosovës. Me dhjetë vota pro dhe katër kundër gjykata arriti në përfundimin
se shpallja e pavarësisë së Kosovës, të miratuar më 17 shkurt 2008, nuk e ka shkelur të
drejtën ndërkombëtare, Rezolutën 1244 të Këshillit të Sigurimit ose Kornizën
Kushtetuese të UNMIK
22 korrik 2010
ICTY urdhëroi që të rigjykohej ish Kryeministri dhe ish-komandant i Ushtrisë Çlirimtare
të Kosovës, Ramush Haradinaj.
30 Maj 2010
191
Në Mitrovicë janë mbajtur zgjedhjet lokale të organizuara nga Beogradi, duke çuar në
përleshje ndërmjet serbëve të Kosovës dhe protestuesve shqiptarë të Kosovës.
27 Pri1l 2010
Mijëra serbë të Kosovës në enklavën serbe të Graçanicës protestuan kundër çmontimin
nga autoritetet të dy rrjeteve të telefonisë celulare të Serbisë në Kosovë, të cilët
konsiderohej se ishin duke vepruar ilegalisht në Kosovën qendrore.
19 Pri1l 2010
NATO njoftoi se do të transferojë përgjegjësinë për kontrollin e kufirit me Shqipërinë tek
Policia e Kosovës.
Janar 2010
Peter Feith, Përfaqësuesi Civil Ndërkombëtar dhe Përfaqësuesi Special i BE-së, propozoi
një strategji për integrimi i veriut të Kosovës, e cila do të ketë efektin e forcimin të
kontrollit të Prishtinës në këtë fushë.
13 dhjetor 2009
U mbajtën në Kosovë raundi i dytë i zgjedhjeve komunale.
1-11 dhjetor 2009
GJND-ja ka zhvilluar dëgjime publike për çështjen e ligjshmërisë së shpalljes së
njëanshme të pavarësisë së Kosovës.
11 shtator 2009
Serbia dhe EULEX-i nënshkruan një protokoll për bashkëpunim policor.
25 gusht 2009
Përleshjet e dhunshme ndërmjet serbëve të Kosovës dhe shqiptarëve të Kosovës
shpërtheu në qytetin e ndarë etnikisht të Mitrovicës në veri të Kosovës. Në të njëjtën ditë,
në një incident tjetër në Prishtinë, 24 automjete të EULEX-it u dëmtuan në një protestë të
udhëhequr nga Vetëvendosje.
30 Qershor 2009
Asambleja e Përgjithshme e OKB-së vendosi të reduktojë forcën e autorizuar të
personelit të UNMIK-ut në 507 nga 4911, gjatë miratimit të buxhetit të misionit 2009-
2010.
8 Maj 2009
Kosova u anëtarësua në FMN.
192
17 prill 2009
33 shtete, përveç Serbisë dhe Kosovës, paraqitën argumentet e tyre me shkrim mbi
ligjshmërinë e shpalljes së pavarësisë së Kosovës në GJND deri në përfundim të afatit -17
prill.
6 Prill 2009
EULEX hapi selinë në Prishtinë.
21 janar 2009
U formua Forca e Sigurisë së Kosovës (FSK), duke zëvendësuar Trupat Mbrojtese te
Kosoves (TMK), një trup kuazi-ushtarake të përbërë kryesisht prej veteranëve etnikë
shqiptare. Serbia dërgoi një letër NATO-s dhe OKB duke protestuar për formimin e saj.
8 tetor 2008
Asambleja e Përgjithshme e OKB-së miratoi me 77 vota pro dhe 6 kundër (74 abstenuan
dhe 35 nuk votuan) për një rezolutë të sponsorizuar prej Serbisë, e cila i kërkonte GJND-
së një opinion këshillues mbi ligjshmërinë e shpalljes së njëanshme të pavarësisë së
Kosovës.
20 qershor 2008
Lamberto Zannier nga Italia u emërua Përfaqësuesi i ri Special i Sekretarit të
Përgjithshëm në Kosovë.
18 qershor 2008
Presidenti i Kosovës Fatmir Sejdiu nënshkroi një dekret për themelimin e nëntë
misioneve diplomatike.
15 qershor 2008
Kushtetuta e re e Kosovës hyri në fuqi.
11 Maj 2008
Zonat e dominuara nga serbët në Kosovë zhvilluan zgjedhjet lokale, të cilat u
konsideruan të paligjshme nga UNMIK-u.
9 prill 2008
Kuvendi i Kosovës miratoi një kushtetutë të re.
18 mars 2008
193
Serbia i kërkoi Këshillit të marrë në konsideratë përkeqësimin e situatës në Kosovë,
nëpërmjet një letre drejtuar presidentit të Këshillit.
9 Mars 2008
Kryeministri serb Vojislav Koshtunica dha dorëheqjen, duke pretenduar se qeveria e tij
ishte e ndarë në mënyrë të pariparueshme pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës.
6 Mars 2008
Serbia ka kërkuar një takim urgjent të Këshillit të Sigurimit për të shqyrtuar situatën që
sipas tyre cilësohej si një "përkeqësim i situatës" në Kosovë.
28-29 shkurt 2008
U formua "Grupi Ndërkombëtar Drejtues" për Kosovën për të mbështetur zbatimin e
plotë të Propozimit Gjithëpërfshirës për Zgjidhjen e Statusit të Kosovës të të dërguarit të
posaçëm të OKB-së, Marti Ahtisari të datës 26 mars 2007. Përbërja fillestare e këtij grupi
ishte: Mbretëria e Bashkuar, Franca, Gjermania, Italia, SHBA, Austria, Republika Çeke,
Finlanda, Suedia, Turqia, Belgjika, Danimarka, Hungaria, Sllovenia dhe Zvicra. Në një
letër drejtuar Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së, më 29 shkurt, Serbia shprehej se
Grupi nuk kishte bazë ligjore.
18 shkurt 2008
Këshilli i Sigurimit zhvilloi një takim publik emergjence, me pjesëmarrjen e kryeministrit
të Serbisë, Boris Tadiç. Takimi u mbajt me kërkesë të Serbisë dhe të mbështetur nga
Rusia.
17 shkurt 2008
Kosova shpalli pavarësinë.
194
10.2. ILUSTRIME GRAFIKE
10.2.1. Slobodan Milosheviç duke folur në Kosovë në 600
vjetorin e Betejës së Fushë Kosovës në 28 qershor 1989
Burimi: Tomislav Peternek/ Polaris
10.2.2. Nënshkrimet mbi marrëveshjen për formimin e qeverisë
së unitetit – Rambuje, 23 shkurt 1999.
195
10.2.3. Shpallja e Pavarësisë në Parlamentin e Kosovës.
Kryeministri i Kosovës, z. Hashim Thaçi, duke mbajtur fjalën solemne me rastin e
shpalljes së Kosovës së pavarur në Parlamentin e Kosovës në datën 17 shkurt 2007.
Burimi: www.kryeministri-ks.net
10.2.4. Elfie Kadriaj
Kjo fotografi e Wade Goddard, publikuar në New York Times, në datë 8 tetor 1998,
tronditi opinionin botëror. Në këtë foto tregohet një vajzë, Elfije Kadriaj, e cila ishte e
sëmurë që nga lindja dhe vëllai i saj i
vogël e ka shtyrë me karrocë në pyll për
t’i shpëtuar reprezaljeve të forcave
paraushtarake serbe. Elfija, e sëmurë, e
vetme, e pafuqishme, në mes të pyllit...
Burimi: New York Times
196
10.2.5. Harta e Kosovës Veriore, sipas Planit të Ahtisarit për
Rajonin e Mitrovicës
Burimi: Agjencia Kadastrale e Kosovës e përshtatur nga Grupi Ndërkombëtar i Krizave (ICG)
197
10.2.6. Harta e Komunave të Kosovës Qendrore dhe Lindore,
sipas Planit të Ahtisarit
Burimi: Agjencia Kadastrale e Kosovës e përshtatur nga Grupi Ndërkombëtar i Krizave (ICG)
198
10.2.7. Certifikata e çmimit Nobel për Paqe, akorduar BE-së në
vitin 2012.
Burimi: The Nobel Foundation 2012
10.2.8. Një foto ilustruese e pozicionit aktual të Kosovës në
arenën ndërkombëtare.
Burimi: Presseurop
199
Promovimi i formave demokratike të qeverisjes në territoret e prekura nga konfliktet e
armatosura, ka tërhequr interesin e gjerë të studiuesve, në përputhje edhe me angazhimin gjithnjë
në rritje të organizatave ndërkombëtare/rajonale në adresimin e sfidave të panumërta dhe të
larmishme për të ndërtuar premisat për ndërtimin e paqes të qëndrueshme në këto territore.
Transformimi i shoqërive të shkatërruara nga konflikti në shoqëri demokratike përmes ndërhyrjes
dhe ndihmës të jashtme, bazohet kryesisht në bindjen se deficiti i demokracisë inkurajon
konfliktet e armatosura. Njëkohësisht, në këtë kontekst supozohet se shoqëritë demokratike nuk
luftojnë me njëra tjetrën, si dhe vendosja e demokracisë do të ndihmojë për të thyer ciklin e
dhunës, për të krijuar paqe të qëndrueshme dhe mundësuar zhvillimin e qëndrueshëm.
Në rastin e Kosovës, që nga vendosja e administratës së përkohshme të OKB-së në 1999 dhe të
EULEX-it në 2007, krijimi i një shoqërie të qëndrueshme dhe multi-etnike, ka qenë kryefjala e
çdo mesazhi të përcjellë prej komunitetit ndërkombëtar në adresë të kosovarëve për të garantuar
mbarëvajtjen e proceseve tranzitore të zhvillimit paqësor dhe demokratik të Kosovës. Deri në
vitin 2012, pas 12 viteve të administrimit ndërkombëtar, edhe pse deri në këtë periudhë
pavarësinë e Kosovës e kanë njohur 75 vende nga bashkësia ndërkombëtare dhe ky numër është
në rritje progresive, nga vrojtimi i situatës në terren një gjë është e qartë: shoqëria kosovare është
ende e ndarë. Komuniteti ndërkombëtar nuk ka qenë plotësisht i suksesshëm në krijimin e
shoqërisë multi-etnike në Kosovë. Komunitet në Kosovë, veçanërisht ato serbe dhe rome, jetojnë
të ndarë nga komuniteti shumicë dhe më e rëndësishmja, jetojnë në një situatë pasigurie mbi të
ardhmen e tyre.
Fusha e studimit: Marrëdhëniet ndërkombëtare
Fjalët kyçe: Kosova, UNMIK, EULEX, multi-etnike, integrimi, decentralizimi, kohezioni social
***
The issues of promoting democratic governance in the territories affected by armed conflicts have
attracted wide interest of researchers. This trend goes in line with the growing commitment of the
United Nations and other international regional organizations, such as NATO and EU in their
efforts to build preconditions of durable and sustainable peace in those territories. The
transformation of the conflict affected societies into democratic ones, through external
intervention and assistance, is based largely on the common shared belief that it is the deficit of
democracy, which encourages the break out of violent internal conflicts. Simultaneously, in this
context it is assumed that the establishment of democracy, will help to break the cycle of
violence; maintain peace and achieve sustainable development.
In the case of Kosovo, since the establishment of the UNMIK in 1999 and EULEX in 2007, the
creation of a stable and multi-ethnic society, has been the key word of any message transmitted
by the international community to the people of Kosovo, aiming at guarantying a steady progress
on the peaceful and democratic transformation of Kosovo. By 2012, after 12 years of the
international administration, although Kosovo's independence has been recognized by 75
countries and this number is increasing progressively, from the ground observations, one thing is
clear: Kosovo society is still divided. The international community has not been successful in
establishing a multiethnic society in Kosovo. Communities in Kosovo, in particular Serbian and
roma, are living separately and remain uncertain about their future.
Study area: International relations
Keywords: Kosovo, UNMIK, EULEX, multiethnic, integration, decentralization, social cohesion