inΣtitoyto meΣoΓeiakΩn ΣΠoyΔΩn · ΠaneΠiΣthmiakeΣ ekΔoΣeiΣ kphthΣ iΔΡΥΜΑ...

INΣTITOYTO MEΣOΓEIAKΩN ΣΠOYΔΩN

Θόδωρος Xατζηπανταζής

H Eλληνική Kωμωδίακαι τα πρότυπά της

στο 19ο αιώνα

E-BOOK

ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣIδρυτική δωρεά Παγκρητικής Eνώσεως Aμερικής

HΡΑΚΛΕΙΟ 2011

ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ IΔΡΥΜΑ TΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ EΡΕΥΝΑΣ

Hράκλειο Kρήτης, T.Θ. 1527, 711 10. Tηλ. 2810 391097, Fax: 2810 391085

Aθήνα: Κλεισόβης 3, 10677. Tηλ. 210 3849020-23, Fax: 210 3301583

e-mail: [email protected]

www.cup.gr

ΣEIPA: ΣYMBOΛEΣ ΣTIΣ EΠIΣTHMEΣ TOY ANΘPΩΠOY / ΘEATPO

Διευθυντής σειράς: Γ. M. Σηφάκης

ISBN 960-524-169-2

© 2003Διόρθωση δοκιμίων:

Στοιχειοθεσία – σελιδοποίηση:Eκτύπωση:

Σχεδίαση εξωφύλλου:

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ EΚΔΟΣΕΙΣ KΡΗΤΗΣ

Λιάνα ΠεράκηBούλα Bλάχου (Π.E.K.)ΛΥΧΝΟΣ PRINTHOUSE

Bάσω Aβραμοπούλου

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

Προλογικό σημείωμα ix

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

H εμφάνιση της πανελλήνιας κωμωδίας 1

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Aνάμεσα στο ηθογραφικό και στο ηθοπλαστικό πρότυπο 25

ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Tο προβληματικό υπόδειγμα του Aριστοφάνη 49

ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

H επικράτηση του διδακτισμού 71

ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

H πορεία προς την αστική ηθογραφία 89

ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

H εισβολή του ψυχαγωγικού θεάτρου 113

ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

H ωρίμανση της αστικής ηθογραφίας 139

ΟΓΔΟΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

O Aριστοφάνης ως άλλοθι της Eπιθεώρησης 163

ΕΝΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Eθνική και κοσμοπολίτικη ηθογραφία 183

Bιβλιογραφία 213

Eυρετήριο ονομάτων 237

Eυρετήριο θεατρικών έργων 245

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Oι παρατηρήσεις κι οι απόψεις που βλέπουν το φως της δημοσιότητας στις πα-ρακάτω σελίδες αποτελούν κατά κύριο λόγο υποπροϊόν μιας πολύ ευρύτερηςερευνητικής προσπάθειας που βρίσκεται σε εξέλιξη, τα τελευταία δεκαπέντεπερίπου χρόνια, στο πλαίσιο των προγραμμάτων του Iνστιτούτου Mεσογεια-κών Σπουδών του Pεθύμνου, και που έχει ως αντικείμενο μελέτης την ιστορίατου εγχώριου θεάτρου κατά τα πρώτα στάδια της οργάνωσης της σύγχρονηςκοινωνίας. Aποτελούν παραπέρα ειδική επεξεργασία και διαμόρφωση μέρουςτου ιστορικού υλικού που έχει αλιευθεί σε μια πλατύτερη ερευνητική απόχηκι έχει αρχίσει ήδη να γίνεται διαθέσιμο στους ενδιαφερόμενους μέσα από άλ-λες γενικότερου χαρακτήρα εκδόσεις. H παρούσα μελέτη, με άλλα λόγια,εγκαινιάζει μια επιχείρηση χάραξης τομών για την κάθετη προσέγγιση επι-λεγμένων σημείων ενός πεδίου, του οποίου η οριζόντια χαρτογράφηση βρί-σκεται την ίδια στιγμή σε προχωρημένο στάδιο. H επιλογή των σημείων γί-νεται προφανώς με κριτήριο κάποιες εύλογες προσδοκίες εντόπισης αξιοποι-ήσιμων κοιτασμάτων ορυκτού πλούτου.

H εγκαινίαση των επιχειρήσεων στα οικόπεδα της Kωμωδίας δεν πρέπειεπομένως να θεωρείται τυχαία. Aνάμεσα σε όλα τα επιμέρους δραματικά είδη,η Kωμωδία επέτρεπε ανέκαθεν στους μελετητές τις πιο γόνιμες επαφές με τοευρύτερο υλικό της Iστορίας, θεωρούνταν, από την εποχή του Kικέρωνα ακό-μη, ο διαυγέστερος καθρέφτης αυτού που κατά καιρούς επιλέγουμε να ονομά-σουμε ανθρώπινη «πραγματικότητα». Kάποια άλλα δραματικά είδη, η Kλασι-κή κι η Nεοκλασική Tραγωδία, ας πούμε, ή το Pομαντικό Δράμα, αναπαράγουνμε μεγάλη πιστότητα και ζωηρότητα τις νοοτροπίες και τις ιδέες της εποχήςπου έχει γεννήσει τα κείμενά τους. Aνοίγουν για τις επόμενες γενιές ευρύχω-ρα παράθυρα προς τον μυστικό κόσμο της ιδεατής πραγματικότητας, προς τηδυσπρόσιτη συχνά περιοχή αυτών που ονομάζουμε νοούμενα. H Kωμωδίαόμως φέρνει τους ενδιαφερόμενους ερευνητές σε άμεση επαφή όχι μόνο με τανοούμενα της εποχής της, αλλά και με τα ίδια τα φαινόμενα —όχι μόνο με τις

αξίες αλλά και με τα ήθη, με τους θεσμούς και με τους κώδικες συμπεριφοράςτων ανθρώπων που την έχουν δημιουργήσει. Θεοί, ημίθεοι, βασιλιάδες κιηρωικές μορφές μεγάλης αφαιρετικότητας δίνουν μέσα από τα κείμενα τηςTραγωδίας το στίγμα της εσωτερικής ζωής του κοινού της, της ιδεατής πραγ-ματικότητάς του. Στο πλευρό της ιδεατής πραγματικότητας όμως, η Kωμωδίααποτυπώνει και την εμπειρική, παρέχει, με άλλα λόγια, πολυεπίπεδη πρόσβα-ση στον πολιτισμό των λαών που την έχουν εκθρέψει. Oι κακότεχνες τραγω-δίες απαιτούν υπεράνθρωπη αυταπάρνηση και προσήλωση του μελετητήστους στόχους της έρευνάς του. Όμως και οι πιο αδέξιες ακόμη από καλλιτε-χνική άποψη κωμωδίες μπορούν να αποδειχτούν συναρπαστικό υλικό στο στό-χαστρο ερευνητών με ζωντανά ιστορικά ενδιαφέροντα.

Συγκεκριμένα, η ελληνική κωμωδία της πριν από τον A΄ Παγκόσμιο Πόλε-μο εποχής, αποτελεί τον πιο αποκαλυπτικό καθρέφτη των περίπλοκων και κα-ταλυτικών ζυμώσεων που σημειώθηκαν στην περιοχή της νοτιότερης Bαλκα-νικής χερσονήσου κατά τους χρόνους της απόσπασής της από τη σφαίρα επιρ-ροής της Aνατολής και της ενσωμάτωσής της σε εκείνη της Δύσης. Aποτελείτον αψευδέστερο μάρτυρα μιας περιόδου καίριων συνειδησιακών ανατροπώνκαι σαρωτικών αναθεωρήσεων πατροπαράδοτων κωδίκων ατομικής και συλ-λογικής συμπεριφοράς στα σύνορα της Eυρώπης και της Aσίας, μιας εποχήςκοσμογονικής ανάδυσης, θα τολμούσε να πει κανείς, πρωτόγνωρων αντιλήψε-ων, νοοτροπιών και συστημάτων αξιών, στα αρχαία εκείνα εδάφη που ως πρό-σφατα δεν είχαν επηρεαστεί αισθητά από την Aναγέννηση των Eυρωπαίων ου-μανιστών. Mια σειρά από μικρά δυτικότροπα εθνικά κράτη έρχονται να σχη-ματιστούν μέσα από τα ερείπια της υπό διάλυση Oθωμανικής Aυτοκρατορίαςκι οι εγχώριοι κωμωδιογράφοι βρίσκονται εκεί για να καταγράψουν με ζωη-ρότητα και ακρίβεια —άλλοτε με πλήρη συνείδηση της σημασίας των γεγο-νότων κι άλλοτε ανήμποροι να εξασφαλίσουν μια συνολικότερη άποψη της ευ-ρύτερης εικόνας που εμπεριέχει κι αυτούς τους ίδιους ακόμη— οι κωμωδιο-γράφοι είναι παρόντες για να αποτυπώσουν τη φαιδρή και ανησυχητική ταυ-τόχρονα όψη των συγκρούσεων, των αντιφάσεων και των τραγελαφικών συχνάσυμβιβασμών μιας μεταβατικής κι ακαταστάλαχτης ακόμη ιστορικής στιγμής.

Oι παραπάνω επισημάνσεις σίγουρα δεν αποσκοπούν στην υποβάθμιση τηςσυμβολής της νεοκλασικής Iστορικής Tραγωδίας και του ρομαντικού Iστορι-κού Δράματος στη σφυρηλάτηση της εγχώριας συλλογικής ταυτότητας, στηδιαμόρφωση της σύγχρονης εθνικής συνείδησης. Σίγουρα δεν επιχειρούν νααμφισβητήσουν την καίρια χρησιμότητα των συγκεκριμένων κειμένων σε κά-θε απόπειρα ανίχνευσης των διεργασιών που συνέτειναν στη διάπλαση τουσημερινού ελληνικού συνειδησιακού κόσμου. H συμβολή τους είναι τόσο ση-μαντική, που αναπόφευκτα τα ιστορικά δραματικά κείμενα του 19ου και τωναρχών του 20ού αιώνα θα δώσουν το τοπογραφικό στίγμα της επόμενης κάθε-

x H EΛΛHNIKH KΩMΩΔIA KAI TA ΠPOTYΠA THΣ

της τομής που θα πραγματοποιηθεί στο πλαίσιο της παρούσας ερευνητικήςεξόρμησης. H Kωμωδία όμως, όπως έχουμε ήδη τονίσει, διαθέτει το χάρισμανα αποτυπώνει, πέρα από τις συνειδησιακές ανακατατάξεις του λαού που τηνέχει δημιουργήσει, και τις κοινωνικές. Διαθέτει τη δυνατότητα να αποκαλύ-πτει τις άμεσες επιπτώσεις που έχουν στα ήθη και στις ομαδικές συμπεριφο-ρές οι αναθεωρήσεις στο χώρο των νοοτροπιών και των ιδεών. H ελληνική κω-μωδία αποτελεί το λεπτομερέστερο χρονικό της ιστορικής εκείνης διαδικα-σίας που κατά καιρούς οι μελετητές έχουν ονομάσει «αστικό μετασχηματι-σμό», «εξευρωπαϊσμό» ή «εκσυγχρονισμό» της εγχώριας κοινωνίας.

H ανάπτυξη του χρονικού δεν ακολουθεί οπωσδήποτε μια ευθύγραμμηαφηγηματική πορεία, δεν περιορίζεται στην απλή παρατακτική έκθεση μιαςσειράς από ξεκάθαρα ηθογραφικά σκίτσα. Στο πλαίσιο μιας κοινωνίας πουαγωνίζεται να αποβάλει την παραδοσιακή της ταυτότητα για να υιοθετήσει μιανεοτερική, για να σφυρηλατήσει νέους κι άγνωστους ώς τη στιγμή κοινόχρη-στους κώδικες συλλογικής συμπεριφοράς, ο ηθογραφικός ζήλος των κωμωδιο-γράφων παραμερίζεται συχνά από τον ηθοπλαστικό, οι φυγόκεντρες δυνάμειςεξουδετερώνονται από τις κεντρομόλες κι η κομφορμιστική σάτιρα φιμώνειεπιθετικά την ανατρεπτική. H υιοθέτηση της διδακτικής κωμωδίας κι η απόρ-ριψη της αμιγώς ψυχαγωγικής, κατά το μεγαλύτερο μέρος του 19ου αιώνα, δενκαθρεφτίζει παρά αυτή την έντονη τοπική ανησυχία, μήπως η αποδόμηση τουπαραδοσιακού συστήματος αξιών ανοίξει τις πύλες στους δαίμονες της διάλυ-σης, δεν αποκαλύπτει παρά την αγωνία για την ανάπτυξη ενός νέου ανθεκτι-κού ιστού κοινωνικής συνοχής. Στην πλειοψηφία τους οι πρώιμες ελληνικέςκωμωδίες περιγράφουν τα ήθη που οι συγγραφείς τους θα επιθυμούσαν να δια-μορφωθούν στον εγχώριο δημόσιο βίο κι όχι αυτά που πραγματικά κυριαρχούνεκεί. Ή διακωμωδούν τα ανεπιθύμητα ήθη με στόχο την απαξίωσή τους στησυνείδηση των θεατών και την ενίσχυση των επιθυμητών. O πόλεμος που διε-ξάγουν από εκεί και πέρα έχει κατά κανόνα δύο ταυτόχρονα μέτωπα, ανα-πτύσσεται ενάντια στους εκπροσώπους και των δύο άκρων. Aπό τη μια μεριάδιασύρονται οι αδέξιοι κι αφελείς παραδοσιακοί επαρχιώτες, με τις ανατολί-τικες βράκες τους και τα κακόηχα γλωσσικά τους ιδιώματα. Kι από την άλληαπορρίπτεται η έξαλλη εμπροσθοφυλακή του εγχώριου εξευρωπαϊσμού, οι έκ-φυλοι κοσμικοί κύκλοι της πρωτεύουσας, με τα γαλλικά τους και τις παριζιά-νικες μόδες τους, με την ελευθεριότητα και την εκκεντρικότητά τους... Mιασυμπαγής μεσοαστική πλειοψηφία πασχίζει να αναδυθεί στην Eλλάδα του Xα-ρίλαου Tρικούπη και του Eλευθέριου Bενιζέλου. Kι η κωμωδία προσφέρειπρόθυμη το αμόνι για την απαιτούμενη επίπονη σφυρηλασία. Στα χρόνια τουΓεώργιου Σουρή, ο Aριστοφάνης ανακηρύσσεται προστάτης άγιος των εγχώ-ριων κωμωδιογράφων, εξαιτίας ακριβώς της υποτιθέμενης ανυποχώρητης συ-ντηρητικής του ιδεολογίας.

ΠPOΛOΓIKO ΣHMEIΩMA xi

Στο σύνολό τους σχεδόν, οι νεότεροι μελετητές αισθάνονται μεγάλη δυ-σκολία να συμβιβαστούν με τις επιλογές αυτές της εγχώριας κωμωδίας και συ-χνά αποφεύγουν ακόμη και να τις συζητήσουν. Ή φροντίζουν να τις καταστή-σουν ακίνδυνες, με το να τις καταβυθίσουν σε παχιά στρώματα ιδεολογικήςμάζας. Kάποιοι επιλέγουν να εξιδανικεύσουν, π.χ., κατά εντελώς ανιστόρητοτρόπο, τα έργα του Xουρμούζη ή του Hλία Kαπετανάκη. Kαι να θάψουν κάτωαπό όγκους περιφρονητικής σιωπής εκείνα του Σουρή και του Nικόλαου Λά-σκαρη, του Xαράλαμπου Άννινου και του Tίμου Mωραϊτίνη. Kάποιοι δείχνουννα πιστεύουν ότι μπορούν να δικαιολογήσουν την ενασχόλησή τους με τα έρ-γα του Δημήτριου Kορομηλά, μόνον αν καταφέρουν να τα συσχετίσουν με τομεταπολεμικό ευρωπαϊκό κίνημα του Θεάτρου του Παραλόγου... Σίγουρααπαιτούνται ανεξάντλητα αποθέματα ανοχής κι υπομονής για να μπορέσει ν’αντιμετωπίσει κανείς τη στιχουργική τσαπατσουλιά ενός Γεώργιου Σουρή ήτη γλωσσική ακαλαισθησία ενός Nικόλαου Λάσκαρη —την ιδεολογική αντι-δραστικότητα ενός Tίμου Mωραϊτίνη ή, για να έρθουμε σε πλησιέστερες αλ-λά όχι ασύνδετες με το αντικείμενό μας εποχές, ενός Δημήτρη Ψαθά. Tα κεί-μενα των κωμωδιών του 19ου και του 20ού αιώνα όμως δεν χρειάζονται «ξέ-πλυμα» μέσα από σύγχρονες ιδεολογικές τράπεζες, σαν τα παράνομα χρήματατης Mαφίας. Oι Έλληνες κωμωδιογράφοι δεν χρειάζονται συγχωροχάρτι γιατην καλλιτεχνική τους μετριότητα. H ορθή τους αντιμετώπιση είναι να τουςατενίσουμε σαν ανθρώπους πιασμένους στο αδυσώπητο δίχτυ της Iστορίας,όπως άλλωστε είμαστε όλοι μας. Eίναι να τους δούμε απλά σαν ανθρώπους πουεκφράζουν, με περισσότερη ή λιγότερη αυτογνωσία ο καθένας, με λιγότερη ήπερισσότερη ακρίβεια κι ενάργεια, τα διλήμματα της ιστορικής τους στιγμής.Nα τους προσεγγίσουμε δηλαδή με όρους ιδεολογικής και καλλιτεχνικής απε-νοχοποίησης, με μια διάθεση για την αυτονόητη ιστορική καταξίωση τριώντουλάχιστον ελληνικών γενεών.

Σε τελευταία ανάλυση, αυτό που δημιουργούσε ανέκαθεν τα πιο σημαντικάπροβλήματα στην αντιμετώπιση της κωμωδίας του 19ου και του 20ού αιώνααπό τους πλέον φιλότιμους εγχώριους μελετητές είναι ο πολυσυζητημένος μησυγχρονισμός της πορείας της με τις εξελίξεις της Eυρώπης. Eίναι η ετερο-χρονισμένη ανταπόκρισή της στους πιο επιτακτικούς ερεθισμούς από τα δυτι-κά... Oι Έλληνες κωμωδιογράφοι κλήθηκαν να υπηρετήσουν το αίτημα του εγ-χώριου αστικού εκσυγχρονισμού, την ίδια περίπου εποχή που στην Eυρώπηείχε πλέον φουντώσει η κριτική κι η απόρριψη του αστικού πολιτισμού του19ου αιώνα στο σύνολό του, των ιδεωδών της βιομηχανικής, της επιστημονι-κής και της τεχνολογικής επανάστασης. Για τους Έλληνες κωμωδιογράφουςτου μεταίχμιου των δύο αιώνων όμως, η κατάκτηση της τεχνικής του Kαλο-φτιαγμένου Έργου του 1850 φάνταζε ακόμη σαν ένα όνειρο μακρινό και δυ-σεκπλήρωτο, παρόλο που η αστική πρωτοπορία της Δύσης όχι μόνο το είχε

xii H EΛΛHNIKH KΩMΩΔIA KAI TA ΠPOTYΠA THΣ

πριν από πολύν καιρό ξεπεράσει, αλλά και το καταφρονούσε πλέον μαχητικά.O Kωνσταντίνος Xρηστομάνος, ο απόστολος του κινήματος των μικρών «ελεύ-θερων θεάτρων» στην Aθήνα του 1901, έκανε το Bουλεβάρτο αιχμή του πρω-τοποριακού του δόρατος, για τον απλούστατο λόγο ότι στην πατρίδα του ηαστική ηθογραφία της εμπορικής παριζιάνικης σκηνής εκπροσωπούσε τις πιοπροχωρημένες κοινωνικές τάσεις της εποχής. Oι εγχώριοι κωμωδιογράφοιεξάλλου είχαν από νωρίς αποτύχει να συγχρονιστούν με τις απαιτήσεις τηςρομαντικής ανατρεπτικής σάτιρας, του κορυφαίου αυτού άνθους του πρώιμουευρωπαϊκού αστικού ατομικισμού. Kι είχαν καταλήξει να καλλιεργούν στη θέ-ση της αυτό που όχι λίγοι ιστορικοί της νεοελληνικής λογοτεχνίας έχουνσπεύσει να χαρακτηρίσουν «ανώδυνη ευθυμογραφία» κι «αφρόντιστη ευτρα-πελία»... Δεν γνωρίζω, πόσο αξιόπιστος δείκτης της καλλιτεχνικής ποιότηταςενός έργου μπορεί να θεωρηθεί τελικά ο βαθμός της οδύνης που αυτό προκα-λεί στους αποδέκτες του, στην περίπτωση που θα κατορθώσει ν’ αποδεσμευτείο ερευνητής από τις αξιολογικές αποτιμήσεις του Pομαντισμού και των επιγο-νικών του κινημάτων της Πρωτοπορίας. Πρέπει ωστόσο να θεωρείται βέβαιοότι διαφορετικών ιστορικών περιστάσεων και διεργασιών όργανο είναι η ανα-τρεπτική σάτιρα και διαφορετικών η κομφορμιστική ευθυμογραφία. Mέσα σεάλλες ιστορικές συνθήκες —κοινωνικές, οικονομικές, μορφωτικές— κάνειτην εμφάνισή της η μια και σε άλλες η άλλη. Tο να μέμφεται κανείς τους τα-λαίπωρους μπετατζήδες της κοινωνικής συνοχής για το ότι δεν κατέχουνεπαρκώς την τεχνική της κατεδάφισης είναι μια κριτική ανιστόρητη κι εντε-λώς εκτός τόπου και χρόνου.

Ένας επιπλέον παράγοντας που εμπόδιζε ώς πρόσφατα το χωρίς προκατα-λήψεις πλησίασμα της πρώιμης ελληνικής κωμωδίας ήταν κι οι ομηρικέςγλωσσικές διενέξεις των προηγούμενων γενεών, ήταν το γεγονός πως οι συγ-γραφείς της εμφανίζονταν συχνά ενταγμένοι σε κάποιο από τα εμπόλεμα στρα-τόπεδα, διόλου σπάνια μάλιστα σε θέσεις επιθετικής εμπροσθοφυλακής, προ-καλώντας την αυτόματη εχθρότητα των αντιπάλων. Σήμερα διαθέτουμε ενδε-χομένως αρκετή νηφαλιότητα στα ζητήματα αυτά για να εκτιμήσουμε τα σχε-τικά κείμενα σαν απλές μαρτυρίες του βασανιστικού μετεωρισμού του ελληνι-κού λαού στο σύνολό του, επί ενάμιση περίπου αιώνα, ανάμεσα στην κατα-γραφική και στη δεοντολογική προσέγγιση του εθνικού οργάνου έκφρασης κιεπικοινωνίας, σαν δείγματα του αμήχανου μετεωρισμού των κωμωδιογράφωνανάμεσα στην ηθογραφική και την ηθοπλαστική γραμμή πλεύσης στον τομέατης γλώσσας. Aπό την πρώτη στιγμή της ανάδυσης της «πανελλήνιας» κωμω-δίας το 1813, με τα Kορακιστικά του Iάκωβου Pίζου Nερουλού, και ως την επο-χή της παρακμής των ετήσιων επιθεωρήσεων, στον απόηχο της Mικρασιατι-κής Kαταστροφής του 1922, η αμιγής ηθογραφική τάση υπηρετήθηκε φιλότι-μα στη σκηνή από τις ντοπιολαλιές των Eλλήνων επαρχιωτών, από τα γραφι-

ΠPOΛOΓIKO ΣHMEIΩMA xiii

κά ιδιώματα του Xιώτη, του Eπτανήσιου, του Aρβανίτη ή του Pουμελιώτη... Hηθοπλαστική τάση, από την άλλη μεριά, έκανε αισθητή την παρουσία της στηδιόλου πειστική καθαρεύουσα των λαϊκών τύπων του Άγγελου Bλάχου, τουΠαναγιώτη Zάνου και του Aντώνιου Aντωνιάδη, όπως επίσης και στη «μικτή»των αστών του Δημήτριου Kορομηλά, του Hλία Kαπετανάκη ή του MπάμπηΆννινου... Oι συμμαχίες όμως δεν ήταν ποτέ πολύ σταθερές κι η νομιμοφρο-σύνη των οπαδών της μιας ή της άλλης παράταξης δεν ήταν τόσο αταλάντευτηόσο υποψιάζονταν οι υπέρμαχοι του αντίπαλου σε κάθε περίπτωση στρατοπέ-δου. Mε χρονική απόσταση ελάχιστων μόνο μηνών, ο Kορομηλάς εμφανίζεταιπρόθυμος να πειραματιστεί εναλλακτικά με διαλόγους γραμμένους, άλλοτε σεαρχαΐζουσα καθαρεύουσα κι άλλοτε σε στρωτή δημοτική, κάποτε σε τοπικέςδιαλέκτους και σε ελάχιστες περιπτώσεις ακόμη και στη γαλλική γλώσσα τουΛαμπίς και του Σαρντού. H «βαβυλωνία» του νεοελληνικού δημόσιου βίουπουθενά δεν αποτυπώνεται με τόση πιστότητα και ακρίβεια, όσο στα κείμενατης κωμωδίας, σε κανέναν ίσως άλλο τομέα δεν γίνεται τόσο ξεκάθαρα φανε-ρή η υπεράνθρωπη συλλογική προσπάθεια που χρειάστηκε να καταβληθεί γιατη σφυρηλάτηση της εγχώριας δυτικότροπης νέας εθνικής ταυτότητας, βασι-κό στοιχείο της οποίας δεν μπορούσε να είναι παρά κι εκείνο της γλώσσας.Mέσα από τη γλωσσική της αμηχανία και μόνο, η νεοελληνική κωμωδία θαμπορούσε να αναγορευτεί ως ο γνησιότερος καθρέφτης των αγώνων για τηνομογενοποίηση της εγχώριας κοινωνίας στις πριν από τον A΄ Παγκόσμιο Πό-λεμο δεκαετίες.

Aπό τα παραπάνω θα πρέπει να έχει ήδη γίνει αντιληπτό, ότι ο 19ος αιώναςτου τίτλου της παρούσας μελέτης δεν είναι το χρονικό διάστημα που περι-κλείεται ανάμεσα στην 31η Δεκεμβρίου του 1800 και την 1η Iανουαρίου του1901. Ότι είναι μάλλον ο «μακρύς 19ος αιώνας» των νεότερων ιστορικών, ηπερίοδος που ορίζεται από τη Γαλλική Eπανάσταση του 1789, από τη μια με-ριά, και από την έκρηξη του A΄ Παγκοσμίου Πολέμου στα 1914, από την άλλη.Πρόκειται για μια ιστορική περίοδο εκατόν είκοσι πέντε χρόνων που είδε τηγέννηση του σύγχρονου κόσμου, πρόκειται για το εργαστήριο μέσα στο οποίοδημιουργήθηκε τουλάχιστον η σημερινή Eυρώπη και οι χώρες της άμεσηςεπιρροής της. Στον ελληνικό χώρο, πρόκειται για την περίοδο που είδε τηνανάδυση της νέας εγχώριας εθνικής ταυτότητας, τη δημιουργία του εγχώριουανεξάρτητου εθνικού κράτους και την τελική επέκταση των εδαφών του στασημερινά τους όρια. Bέβαια, το ιστορικό γεγονός που σημαδεύει τη λήξη τουμακρού αυτού αιώνα για τη χώρα μας δεν είναι πραγματικά η έκρηξη του Πα-νευρωπαϊκού αλλά η περάτωση των Bαλκανικών Πολέμων. Kαθώς όμως τα δύοορόσημα συμπίπτουν χρονολογικά, η επίκληση του ενός αντί για το άλλο δενέχει τελικά ιδιαίτερη σημασία.

Kάποιοι ερευνητές θα επέλεγαν ενδεχομένως να τοποθετήσουν τη Mικρα-

xiv H EΛΛHNIKH KΩMΩΔIA KAI TA ΠPOTYΠA THΣ

σιατική Kαταστροφή του 1922 ως το τερματικό γεγονός μιας μακροσκελούςεποχής, της οποίας η πολιτική και πολιτισμική κεντρική ραχοκοκαλιά στάθη-κε βασικά αυτό που μάθαμε από ένα σημείο και πέρα να ονομάζουμε MεγάληIδέα. Eπειδή όμως το 1922 δεν κατάληξε να αλλάξει τα σύνορα του ελληνικούκράτους, που, όπως αποδείχτηκε, είχαν οριστικά παγιωθεί από το 1913, και κυ-ρίως επειδή ο A΄ Παγκόσμιος Πόλεμος έφερε στην καλλιτεχνική ζωή του τό-που μια σειρά από νέες τάσεις των οποίων η ολοκλήρωση δεν θα πραγματο-ποιούνταν παρά μόνο σε κατοπινότερες εποχές, κρίθηκε σκόπιμο να θεωρηθείτελικά το Φιόρο του Λεβάντε του Γρηγόριου Ξενόπουλου ως το καταληκτικόεπεισόδιο της παρούσας αφήγησης. Όπως και να έχει το ζήτημα, τα χρονολο-γικά όρια κάθε ιστορικής μελέτης είναι από τα ίδια τα πράγματα λίγο ή πολύσυμβατικά, καθώς η Iστορία αρνείται πεισματικά να τεμαχιστεί για χάρη μαςσε μια σειρά από βολικές αυτοτελείς φέτες. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι ηολοκλήρωση των διαδικασιών που ξεκίνησαν στις τελευταίες δεκαετίες του19ου αιώνα, με την ανάδυση της εγχώριας αστικής ηθογραφίας, δεν πραγμα-τοποιείται παρά μόνο με τις κωμωδίες του Aλέκου Σακελλάριου και του Kώ-στα Πρετεντέρη, στις αμέσως μετά από τον B΄ Παγκόσμιο Πόλεμο δεκαετίες,όταν το εγχώριο θέατρο θα αποβάλει κάποιες απ’ τις πατροπαράδοτες παρι-ζιάνικες πόζες του κι η εγχώρια αστική ηθογραφία θα αποκτήσει κάποιο με-γαλύτερο βαθμό γνησιότητας με το να δεχτεί να μετεξελιχθεί σε μικροαστική.Aυτά όμως είναι ζητήματα που ασφαλώς θα απασχολήσουν σοβαρά τις νεότε-ρες γενιές ιστορικών.

ΠPOΛOΓIKO ΣHMEIΩMA xv

Π Ρ Ω Τ Ο Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο

H εμφάνιση της Πανελλήνιας Kωμωδίας

Δεν είναι ιδιαίτερα δύσκολο να απομονώσει κανείς την ελληνική κωμωδία του19ου αιώνα από τα παλιότερα σχετικά κείμενα και να τη μελετήσει σαν ένα αυ-τοτελές λίγο πολύ σύνολο, καθώς στους χρόνους που προηγούνται του αγώνατης ανεξαρτησίας σημειώνεται στην ιστορία του εγχώριου θεάτρου μια πολύαποφασιστική τομή και παρατηρούνται εξελίξεις που επιτρέπουν να ξεκινή-σει η σχετική έρευνα χωρίς μακροσκελείς αναφορές σε έργα και συγγραφείςτων προηγούμενων αιώνων. Στην ουσία, η τέχνη του θεάτρου, με τη μορφή καιτο χαρακτήρα που τη γνωρίζουμε σήμερα, εισάγεται για πρώτη φορά στην πε-ριοχή κατά την περίοδο του εγχώριου Διαφωτισμού, στις λίγες δηλαδή εκεί-νες δεκαετίες που μεσολαβούν ανάμεσα στη Γαλλική Eπανάσταση του 1789και στον εθναπελευθερωτικό ξεσηκωμό των Pωμιών του 1821. Πρόκειται γιαμια εξόρμηση που έχει όλα τα χαρακτηριστικά μιας νέας εκκίνησης, που παίρ-νει τη μορφή μιας ολοκληρωτικής εγκατάλειψης πρακτικών και νοοτροπιών,καλλιτεχνικών στόχων και μεθόδων εργασίας, κυρίαρχων στις ελληνόφωνεςκοινότητες της ανατολικής Mεσογείου επί διακόσια περίπου χρόνια.1

Oι διαπιστώσεις αυτές δεν αποβλέπουν φυσικά στην υποβάθμιση της ση-μασίας και του ρόλου του ελληνικού θεάτρου του 17ου και του 18ου αιώνα.Eπιχειρούν απλώς να επισημάνουν τους λόγους για τους οποίους αγνοήθηκεαπό τους συγγραφείς του νεοϊδρυμένου μικρού βασιλείου η πολύ ψηλή καλλι-τεχνική ποιότητα κωμωδιών σαν τον Kατζούρμπο και τον Φορτουνάτο, επιδιώ-κουν να ανιχνεύσουν το πλέγμα των ιστορικών συνθηκών που απέτρεψαν σε

1 Aξίζει να θυμηθεί κανείς εδώ ότι οι δύο παλιότεροι ιστορικοί του NεοελληνικούΘέατρου, ο N. I. Λάσκαρης κι ο Γιάννης Σιδέρης, αποφάσισαν να ξεκινήσουν τηναφήγησή τους από την περίοδο του Διαφωτισμού και αρνήθηκαν να συμπεριλάβουνστο ερμηνευτικό τους σχήμα το Kρητικό (και το Eπτανησιακό, στην περίπτωση τουΣιδέρη) Θέατρο —μια επιλογή που τελικά δεν φαίνονται διατεθειμένοι να συμμε-ριστούν οι νεότεροι μελετητές, όπως γίνεται πρόχειρα αντιληπτό ακόμη και απότην περιληπτική επισκόπηση που έχει δημοσιεύσει ο Δημήτρης Σπάθης στον δέ-κατο τόμο της έκδοσης Eλλάδα - Iστορία και Πολιτισμός, Aθήνα: Mαλλιάρης, 1983.

μια κρίσιμη στιγμή την αξιοποίηση της μικρής αλλά αξιόλογης παράδοσηςτου τόπου, τη συνέχιση μιας πορείας που είχε αρχίσει γύρω στα 1600 στηνKρήτη. H απουσία του Γεώργιου Xορτάτση και του Mάρκου Aντώνιου Φό-σκολου από το πάνθεο των προτύπων των κωμωδιογράφων του 19ου αιώνα απο-δίδεται μερικές φορές στη γλώσσα των έργων τους, εξηγείται με βάση τις νέ-ες τάσεις που διαμορφώνονται στο ζήτημα της δημιουργίας ενός νέου εθνικούοργάνου επικοινωνίας κατά τους χρόνους της διένεξης του Aδαμάντιου Kο-ραή, του Δημήτριου Kαταρτζή και του Nεόφυτου Δούκα. Kαι δικαιολογείταισυνήθως παραπέρα με την επισήμανση της περιορισμένης χειρόγραφης δια-κίνησης των παλιότερων κειμένων. Oι εξηγήσεις αυτές, ωστόσο, ανήκουν στοχώρο εκείνων που αποκαλούμε συνήθως «μισές αλήθειες» —στο χώρο τωνδιαπιστώσεων που, χωρίς να είναι λανθασμένες, παραβλέπουν τα δεδομέναπου συνθέτουν ένα ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο. Στο κάτω κάτω, η κρητική διά-λεκτος του Xορτάτση δεν είχε εμποδίσει κατά τους προηγούμενους αιώνες τονKατζούρμπο να διεισδύσει σε εδάφη αρκετά απομακρυσμένα από την πατρίδατου, δεν του είχε στερήσει τη δυνατότητα να αφήσει τη σφραγίδα του στουςπειραματισμούς των κατοίκων κάποιων περιοχών, όπου κυριαρχούσαν διαφο-ρετικά γλωσσικά ιδιώματα.2 H ρήξη των διαφωτιστών με τη μικρή θεατρικήπαράδοση της χώρας είχε σίγουρα γενικότερο χαρακτήρα κι είναι ανάγκη ναμελετηθεί στο πλαίσιο των ευρύτερων πολιτισμικών ανακατατάξεων που ση-μειώνονται κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα, όχι μόνο στη Bαλ-κανική χερσόνησο, αλλά και παραπέρα στο σύνολο της ευρωπαϊκής ηπείρου.

Aν επιλέξουμε να ξεκινήσουμε τη χαρτογράφηση των εξελίξεων αυτώναπό το στενότερο γεωγραφικό περιβάλλον, θα χρειαστεί να βάλουμε ως βάσητης συζήτησης την εθνικιστική αφύπνιση των λαών της Bαλκανικής χερσο-νήσου στα χρόνια των Nαπολεόντιων πολέμων, με τη συνακόλουθη μετατόπι-ση της εγχώριας συλλογικής ταυτότητας από το κοινοτικό στο πλατύτεροεθνικό επίπεδο. Tα χρόνια αυτά για πρώτη φορά οι Γραικοί των ευρωπαϊκώνμεγαλουπόλεων κι οι Pωμιοί των κοινοτήτων της Oθωμανικής Aυτοκρατορίαςπαύουν να αυτοπροσδιορίζονται με βάση το συγκεκριμένο γεωγραφικό σημείο

2 H EΛΛHNIKH KΩMΩΔIA KAI TA ΠPOTYΠA THΣ

2 Tο μοναδικό χειρόγραφο του έργου που έχει σωθεί είχε αντιγραφεί στην Kεφαλ-λονιά (βλ. το σχετικό κεφάλαιο στην έκδοση του Λίνου Πολίτη, 1964, σσ. οδ΄-πα΄),ενώ αφομοίωση ολόκληρων σκηνών του παρατηρείται στα ιντερμέδια του θρη-σκευτικού δράματος αγνώστου ποιητή της Nάξου H τραγέδια του Aγίου Δημητρίου,κριτική έκδοση με εισαγωγή, σημειώσεις και γλωσσάριο Nικόλαος M. Παναγιω-τάκης και Bάλτερ Πούχνερ, Hράκλειο: Πανεπιστημιακές Eκδόσεις Kρήτης, 1999.Bλ. Tασούλα Mαρκομιχελάκη, «O Kατζούρμπος και η Tραγέδια του Aγίου Δημητρί-ου», Eνθύμησις Nικολάου M. Παναγιωτάκη, Hράκλειο: Πανεπιστημιακές EκδόσειςKρήτης και Bικελαία Δημοτική Bιβλιοθήκη, 2000, σσ. 465-473.

της γέννησής τους κι επιχειρούν να σφυρηλατήσουν έναν πλατύτερο αυτο-προσδιορισμό, με βάση την υποτιθέμενη απώτερη κοινή τους ιστορία, όπως ητελευταία καταγράφεται στις μελέτες των σοφών της Eυρώπης. O χαρακτηρι-σμός «Έλλην» έρχεται για πρώτη φορά να υποσκελίσει τον κατά περίπτωσηχαρακτηρισμό του Kρητικού, του Mωραΐτη, του Zακυνθινού και του Kωνστα-ντινουπολίτη. Kι έρχεται να στηρίξει το αίτημα για την ίδρυση ενός αυτόνο-μου εθνικού κράτους, ανάλογου εκείνων που ευημερούσαν εδώ κι αρκετούς αι-ώνες στη σχισματική Δύση.3 Στη σφυρηλάτηση της νέας αυτής ταυτότητας καιστην προώθηση του νέου αιτήματος, η τέχνη του θεάτρου αναλαμβάνει τώρανα παίξει έναν ξεχωριστό ρόλο. Aπό το 1790 κι ύστερα, οι μεταφράσεις καιεκδόσεις σύγχρονων ευρωπαϊκών κωμωδιών και τραγωδιών συγκαταλέγονταιστα δημοφιλέστερα αναγνώσματα ενός πρόσφατα μόλις προσηλυτισμένουστην εξωεκκλησιαστική ορθολογική παιδεία της Eυρώπης ελληνόφωνου κοι-νού που απλώνεται από το Παρίσι και την Tεργέστη, ώς τη Σμύρνη και τηνΠόλη.4

Oι λόγοι που έκαναν να ξεχωρίσει από νωρίς το θέατρο σαν εργαλείο σφυ-ρηλάτησης της νέας πανελλήνιας ταυτότητας και σαν μέσο πραγματοποίησηςτων νέων στόχων του Γένους, δεν είναι πολύ δύσκολο να γίνουν αντιληπτοί.Kεντρική θέση κατέχει ανάμεσά τους η ακαταμάχητη αίγλη του ως θεσμούάγνωστου στην καθυστερημένη Aνατολή —ύποπτου κι ανεπιθύμητου στο πο-λιτικό σύστημα της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας, από τη μια μεριά, και, απότην άλλη, στην παραδοσιακή παιδεία της Oρθόδοξης Eκκλησίας. Tο θέατροαποτελούσε μια από τις σημαντικότερες κατακτήσεις του αρχαίου ελληνικούπολιτισμού —«εύρημα και παίγνιον τερπνόν των προγόνων μας» το χαρακτη-ρίζει σε ένα πολύ γνωστό κείμενό του ο πατριάρχης του Eλληνικού Διαφωτι-σμού Aδαμάντιος Kοραής.5 Eνώ ταυτόχρονα κυριαρχούσε στην κοινωνική

H EMΦANIΣH THΣ ΠANEΛΛHNIAΣ KΩMΩΔIAΣ 3

3 «Mόλις από της δευτέρας δεκαετηρίδος του παρόντος αιώνος, ο ελληνικός λαός ήρ-ξατο να μανθάνη την καταγωγήν και το γνήσιον εθνικόν όνομα αυτού», παραδέχε-ται ο I. Iσιδωρίδης Σκυλίτσης το 1851, σε υποσημείωση της μετάφρασης του Tαρ-τούφου του Mολιέρου που εκδίδει στη Σμύρνη. «Pωμαϊκή εκαλείτο η ελληνικήγλώσσα και Pωμαίοι οι Έλληνες μέχρι χθες. Kαι οι μεν Δάκες διατηρούσιν έτι τοεθνικόν όνομα των ξένων κατακτητών αυτών, οι δ’ Έλληνες μόλις ελλαμφθέντεςυπό της ιδίας αυτών ιστορίας, το απέβαλον φιλοτίμως.» Για μια συνοπτική αλλά πο-λύ περιεκτική πραγμάτευση του όλου ζητήματος βλ. τώρα Aλέξης Πολίτης, Pομα-ντικά χρόνια: Iδεολογίες και Nοοτροπίες στην Eλλάδα του 1830-1880, Aθήνα: E.M.N.E.- Mνήμων, 21998, ιδιαίτερα το κεφάλαιο «H εθνική συνείδηση», σσ. 31-35.

4 Bλ. Δημήτρης Σπάθης, «Oι μεταφράσεις θεατρικών έργων στον 18ο αιώνα», στοντόμο O Διαφωτισμός και το Nεοελληνικό Θέατρο, Θεσσαλονίκη: University StudioPress, 1986, σσ. 69-75.

5 H φράση φιλοξενείται στον περίφημο διάλογο κατά της «θεατρομανίας» που δημο-

ζωή των σύγχρονων Eυρωπαίων. Συνδεόταν, με άλλα λόγια, στενά και με ταδύο πρότυπα που ζητούσαν να μιμηθούν οι εγχώριοι εκσυγχρονιστές. H «με-τακένωση» των φώτων της Eυρώπης στη βάρβαρη Aνατολή, σύμφωνα με τομεγαλεπήβολο σχέδιο του Kοραή, δεν μπορούσε παρά να περιλαμβάνει καιτην επανεμφύτευση της τέχνης αυτής στα εδάφη όπου την είχαν παλιότερακαλλιεργήσει με θριαμβευτική επιτυχία ένας Aισχύλος κι ένας Eυριπίδης.Aκόμη κι η απλή παρακολούθηση μιας σχετικής ερασιτεχνικής εκδήλωσηςμπορούσε να φέρει δάκρυα στα μάτια των ένθερμων διαφωτιστών της προεπα-ναστατικής περιόδου, καθώς τους έδινε το ελπιδοφόρο μήνυμα «ότι έπειτα απότόσους αιώνας, αφού περιήλθε τα ξένα και τα μακρυνά, έρχεται πάλιν σιγά σι-γά με βήμα δειλόν εις τον μόλις αναγνωριζόμενον τόπον των γενεθλίων της ητερπνή Mελπομένη».6


σιεύτηκε, με τον τίτλο «Περί των ελληνικών συμφερόντων διάλογος», στα προλε-γόμενα της έκδοσης των Πολιτικών του Πλουτάρχου, Παρίσι, 1824. Bλ. σήμερα στησυλλογή κειμένων του Aδαμάντιου Kοραή, Προλεγόμενα στους αρχαίους Έλληνεςσυγγραφείς, τόμος Γ΄, Aθήνα: M. I. E. T., 1990, σσ. 117-287. Tον αποκλειστικό ιστο-ρικό ρόλο των αρχαίων Eλλήνων στην επινόηση της τέχνης του θεάτρου είχε τονί-σει μερικά χρόνια νωρίτερα και ο μαθητής του Kοραή, Kωνσταντίνος Aσώπιος, σελόγο που είχε εκφωνήσει σε σχολείο της Tεργέστης: «Nα εφεύρουν το θέατρον,αύτη η τιμή αποταμιεύεται εις τους ΈλληναςØ αλλά τι λέγω να το εφεύρουν; Διατίνα μην προσθέσω, και να το τελειοποιήσωσιν εις άκρον; [...] Aς βοά ο Γαλάτης, αςκραυγάζη ο Iταλός, ότι τα Eλληνικά θέατρα ήσαν ουδέν ως προς τα εδικά τωνØ η κα-θημερινή πείρα μάλιστα αποδεικνύει ότι εκεί μόνον ευδοκίμησαν, ένθα εμιμήθη-σαν τους Έλληνας». Bλ. «Oμιλία εκφωνηθείσα την πρώτην ημέραν των ανακρίσε-ων των μαθητευομένων εις την Eλληνικήν σχολήν των εν Tεργέστη κατοικημένωνΓραικών», Eρμής ο Λόγιος, τχ. 15 (1 Aυγ. 1817), σ. 365.

6 Tη φράση χρησιμοποιεί, για να πανηγυρίσει προεπαναστατική ερασιτεχνική πα-ράσταση της Πολυξένης του Iάκωβου Pίζου Nερουλού στην Kέρκυρα (30/1/1817) οKωνσταντίνος Aσώπιος, ό. π., σ. 374. Σε αντίθεση προς τη στάση αρκετών μαθητώνκαι συντρόφων του και παρά το έμπρακτο προσωπικό του ενδιαφέρον για τη θεα-τρική κίνηση του Παρισιού σε παλαιότερες περιόδους ή για τις μεταφραστικές δρα-στηριότητες του κύκλου του στον τομέα του δράματος, ο ίδιος ο Aδαμάντιος Kο-ραής είναι ο μόνος διαφωτιστής που εξέφρασε στα γεράματά του επιφυλάξεις γιαορισμένες πτυχές της σκηνικής ψυχαγωγίας, στο Διάλογο που προαναφέραμε. Bλ.σχετικά Δημήτρης Σπάθης, «H αμφισβήτηση της αναγκαιότητας του θεάτρου στοπλαίσιο του νεοελληνικού διαφωτισμού», στον συλλογικό τόμο Zητήματα ιστορίαςτων Nεοελληνικών Γραμμάτων. Aφιέρωμα στον K. Θ. Δημαρά, Θεσσαλονίκη: Παρα-τηρητής, 1994, σσ. 191-201. Kαθώς επίσης και Θ. Xατζηπανταζής, Aπό του Nείλουμέχρι του Δουνάβεως, Tόμος A΄: Ως φοίνιξ εκ της τέφρας του (1828-1875), Hράκλειο:Πανεπιστημιακές Eκδόσεις Kρήτης, 2002, κεφάλ. «H διένεξη γύρω από το θέατρο»,σσ. 17-35.

Στο πρόγραμμα του εκσυγχρονισμού κι εξευρωπαϊσμού των κατοίκων τηςAνατολής πολύ ιδιαίτερος εμφανίζεται ο ρόλος της Kωμωδίας. Aπό την επο-χή της Aναγέννησης ακόμη, σε αντίθεση με την Tραγωδία των εξιδανικευμέ-νων αριστοκρατικών ηρώων, το ιλαρό αυτό δραματικό είδος επάνδρωνε τηνπλοκή των έργων του με καθημερινούς ανθρώπους των μεσαίων και κατώτερωνστρωμάτων, κι επομένως ζωγράφιζε με αρκετή πιστότητα τα σύγχρονα κι εγ-χώρια ήθη της πατρίδας των συγγραφέων του, ακόμη και σε εποχές που οι τε-λευταίοι διέθεταν αμιγώς ηθοπλαστικούς και διόλου ηθογραφικούς στόχους.Στη σφυρηλάτηση της νέας εθνικής συνείδησης των Pωμιών και των Γραικών,η Tραγωδία, με τα υψηλά ιστορικά και μυθολογικά θέματά της, είχε αναλάβειτην καλλιέργεια της ταύτισης των αναγνωστών με το ένδοξο παρελθόν του Γέ-νους. H Kωμωδία όμως είχε αναλάβει να χαράξει ευδιάκριτα την ευρωπαϊκήπροοπτική του. Aθρόες μεταφράσεις των έργων του μεγάλου σύγχρονου Bενε-τσιάνου κωμωδιογράφου Kάρλο Γκολντόνι έρχονται στα χρόνια της ΓαλλικήςEπανάστασης να μυήσουν το κοινό της Aνατολής στα σύγχρονα αστικά ήθητης εξελιγμένης δυτικής Eυρώπης.7 O χειραφετημένος αστικός κόσμος τωνκωμωδιών του Γκολντόνι —οι ασταμάτητα συναλλασσόμενοι μικροεπιχειρη-ματίες του, οι αναρριχώμενοι μέσω της αποταμίευσης και των τολμηρών πρω-τοβουλιών τους πρώην υπηρέτες και υπάλληλοι, οι ανυπόταχτες νεαρές κοπέ-λες κι οι γεμάτες φρόνηση νοικοκυρές που σώζουν διακριτικά τους κακοκέ-φαλους άντρες τους από πλήθος επικείμενες καταστροφές, οι χαρτοπαίχτες, οισαράφηδες, οι φιλάρεσκες θεατρίνες, οι καυγατζήδες βαρκάρηδες κι οι ξεπε-σμένοι αριστοκράτες μιας ρευστής και μεταβατικής εποχής— ολόκληρο τοανήσυχο πολύχρωμο πλήθος που γεμίζει τις πλατείες και τους καφενέδες τηςεμπορικής υπερδύναμης της Aδριατικής εισβάλλει μέσα από τις σελίδες τωνμεταφράσεων και των διασκευών στη ληθαργική Aνατολή και ανοίγει άγνω-στους ώς τη στιγμή ορίζοντες...

Στη Bασιλική Bιβλιοθήκη των Bρυξελλών σώζεται, όπως είναι γνωστό,ένας χειρόγραφος κώδικας του 1795, που μεταγλωττίζει σε ιδιωματική κων-σταντινουπολίτικη διάλεκτο δέκα έργα του ακάματου Bενετσιάνου ηθογρά-φου.8 Tο αξιοσημείωτο στην περίπτωση αυτή είναι ότι οι ακαταπίεστες ηρωί-


7 Για τις ελληνικές μεταφράσεις έργων του Γκολντόνι, βλ. Δημήτρης Σπάθης, «H πα-ρουσία του Γκολντόνι στο νεοελληνικό θέατρο», O Διαφωτισμός..., ό. π., σσ. 199 κ. εξ.

8 Προς το παρόν έχει εμφανιστεί μόνο ο πρώτος τόμος της έκδοσης των κειμένωναπό το Πανεπιστήμιο της Πάδοβας: Università di Padova, Studi Bizantini e Neogreci,Dieci commedie di Goldoni tradotte in neogreco (Ms. Bruxelles, Bibl. Royale 14612).Volume I. Testi. Edizione a cura di Anna Gentilini, Lidia Martini, Cristina Stevanoni.Editrice «La Garangola», Πάδοβα, 1988. Περιέχει τα έργα: H φρόνιμη και υπομονητι-κή γυνή, Πατήρ της φαμελίας, O ευγενής και αρίφης, O αληθής και πιστός φίλος, H νοι-

δες του τελευταίου πολιτογραφούνται στα αφιλόξενα για παρόμοιες επισκέ-πτριες εδάφη της Aνατολής όχι μόνο μέσα από τη χυμώδη τουρκομερίτικηγλώσσα που εμφανίζονται να έχουν υιοθετήσει, αλλά και μέσα από τα αλλαγ-μένα τοπωνύμια της κατοικίας και των διαδρομών τους, μέσα από τους παρά-δες και τα γρόσια των προσαρμοσμένων «εις τα καθ’ ημάς» συναλλαγών τους.9

Δύσκολα μπορούμε να εκτιμήσουμε σήμερα την έκταση της ανατροπής πουέφερνε στα θεμέλια της εγχώριας μεταβυζαντινής πατριαρχικής ιδεολογίας ημετεγκατεστημένη στις ακτές του Bοσπόρου «πανούργος και πολύξευρος γυ-νή» της προτελευταίας κωμωδίας του κώδικα, μια κοκέτα που ερωτοτροπεί ξέ-νοιαστη επί τρεις ολόκληρες πράξεις με τους τέσσερις θαυμαστές της από κά-θε γωνιά της Eυρώπης —τον Eγγλέζο, τον Φραντσέζο, τον Σπανιόλο και τονIταλιάνο— επαληθεύοντας με κάθε λόγο και πράξη της τη σκανδαλιστική αί-σθηση ανεξαρτησίας που τη διακρίνει. Tο ακόμη περισσότερο αξιοσημείωτοόμως είναι ότι το φροντιστήριο ευρωπαϊκών ηθών που πρόσφερε η παραπάνωζωηρή κυρία στις αδελφές της στην Aνατολή δεν περιόρισε τα μαθήματά τουστους κύκλους των γαλλοθρεμμένων Φαναριωτών και μόνο. Δύο άλλες παράλ-ληλες μεταφράσεις του ίδιου έργου, σε γλώσσα περισσότερο πανελλήνια καιδιόλου ιδιωματική, ξεπετάγονται κατά την ίδια τριακονταετία μέσα από τυπο-γραφεία της Bιέννης και διασκορπίζουν τα ανατρεπτικά τους μηνύματα σε κά-θε γωνιά του ελληνόφωνου κόσμου.10 H διάδοσή τους συντείνει, μαζί με όλες


κοκερά του ξενοδοχείου ήτοι H γκάσδα, Θυγάτηρ ευπειθής, H σώφρων και στοχαστικήαρχόντισσα, O εργένης μουσρούφης, H πανούργος και πολύξευρος γυνή και H καλή γυνή.Πρώτη είχε φέρει στη δημοσιότητα τον κώδικα η Valérie Daniel στα χρόνια τουMεσοπολέμου: Une traduction inédite en grec moderne de Goldoni. La question duProdigo, Παρίσι, 1928.

9 H προσαρμογή δεν είναι συστηματική και δεν επιχειρεί να καλύψει κάθε πτυχή τουκειμένου —δεν εξελληνίζονται, π.χ., ποτέ τα ονόματα των ηρώων. Στα σημεία όμωςπου τα εγχώρια ήθη είναι ανάγκη να συγκριθούν μέσα στην πλοκή με τα ήθη κά-ποιου διαφορετικού τόπου, ο μεταφραστής αισθάνεται την υποχρέωση να χρησιμο-ποιήσει γνωστά εγχώρια τοπωνύμια. Στην κωμωδία H πανούργος και πολύξευρος γυ-νή (La vedova scaltra), π.χ., η ηρωίδα ρωτά τον Iσπανό θαυμαστή της πώς του φαίνε-ται η Πόλη και πώς συγκρίνονται οι Πολίτισσες με τις γυναίκες της πατρίδας του(Dieci commedie, ό.π., σ. 441). Eνώ στο έργο H σώφρων και στοχαστική αρχόντισσα(La dama prudente), η «εξωμερίτισσα» Eμίλια επαινεί τα συντηρητικά ήθη τουAργυρόκαστρου, από το οποίο υποτίθεται πως προέρχεται, αντιπαραβάλλοντάς τασε εκείνα της μεγαλούπολης (ό.π., σσ. 358-359).

10 H κωμωδία La vedova scaltra μεταφράστηκε στα ελληνικά άλλες δύο φορές κατά τηνπροεπαναστατική περίοδο: H στοχαστική και ωραία χήρα του Πολυζώη Λαμπανι-τζιώτη, στη Bιέννη, το 1791, και H πανούργος χήρα της Mητιώς Σακελλαρίου (σεκοινή έκδοση με την Πατρική αγάπη), πάλι στη Bιέννη, το 1818. Aναρωτιέται κανείς

τις λοιπές έντυπες μεταφράσεις, στη νοερή ένωση των διάσπαρτων αναγνω-στών σε ενιαίο πολιτισμικό σώμα. Kαι συμβάλλει στο συντονισμό της εξελι-κτικής πορείας των τελευταίων προς τον εξευρωπαϊσμό, στην εξομοίωση τωναντιλήψεων, των νοοτροπιών, των αξιών και των γούστων.

Oι εγχώριες κωμωδίες του 17ου και του 18ου αιώνα —ο Kατζούρμπος, οΦορτουνάτος, ο Στάθης, οι Ψευτογιατροί, ο Xάσης ή ακόμη κι ο Aλεξανδροβόδαςτου Γεώργιου Σούτσου— εκπροσωπούν το μωσαϊκό των πριν από το Διαφωτι-σμό ελληνόφωνων κοινοτήτων της ανατολικής Mεσογείου, τον περιορισμέ-νων οριζόντων τοπικιστικό κόσμο της εποχής πριν από την ανάδυση της νέαςπανελλήνιας ταυτότητας. Kαι τον εκπροσωπούν με κάθε ιδιαίτερο χαρακτη-ριστικό τους, με κάθε λεπτομέρεια της σύστασης και της λειτουργίας τους.Tον εκπροσωπούν αρχικά με την κατ’ αποκλειστικότητα χειρόγραφη μέθοδοδιακίνησης των κειμένων τους, μια πρακτική που σε γενικές γραμμές προϋπο-θέτει ένα είδος προσωπικής επαφής του συγγραφέα με το κοινό του. Kαμιάαπό τις κωμωδίες που γράφτηκαν πριν από τις αρχές του 19ου αιώνα δεν δη-μοσιοποιήθηκε με τη μορφή εντύπου, δεν κρίθηκε σκόπιμο να κυκλοφορήσεισε πολλές δεκάδες ή κι εκατοντάδες αντίτυπα για να ικανοποιήσει τις ανά-γκες ενός αναγνωστικού κοινού άγνωστων μεταξύ τους συμπολιτών, διασκορ-πισμένων έξω από τα τείχη της κοιτίδας τους.11 Tον εκπροσωπούν επίσης,όπως έχουμε ήδη πει, με την ιδιωματική γλώσσα τους. Πρόκειται για έργαγραμμένα κατ’ αποκλειστικότητα στην τοπική διάλεκτο της πατρίδας του συγ-γραφέα τους —στο κρητικό, στο ζακυνθινό ή στο κωνσταντινουπολίτικο ιδίω-μα— μια γλώσσα που έχει επιλεγεί όχι με ηθογραφικούς στόχους, όχι επειδήο συγγραφέας έχει τη συνειδητή καλλιτεχνική φιλοδοξία να αποδώσει με


αν το πολύ τολμηρό για την εποχή περιεχόμενό της αποτελούσε στοιχείο της ιδι-αίτερης γοητείας και δημοτικότητάς της. Aξίζει επίσης να προσέξουμε ότι στοπρωτότυπο έργο του Γκολντόνι η χήρα παντρεύεται στο τέλος τον Iταλό θαυμαστήτης, ενώ στη φαναριώτικη εκδοχή δεν παντρεύεται κανέναν από τους τέσσερις μνη-στήρες της.

11 O Στάθης εκδίδεται για πρώτη φορά το 1879 από τον Kωνσταντίνο Σάθα, ο Φορτου-νάτος το 1922 από τον Στέφανο Ξανθουδίδη και ο Kατζούρμπος το 1964 από τον Λί-νο Πολίτη. H πρώτη έκδοση του Xάση πραγματοποιείται το 1851 από τον Kωνστα-ντίνο Pωσσόλιμο, ενώ H κωμωδία των ψευτογιατρών πρωτοδημοσιεύεται αποσπα-σματικά το 1923 από τον Λεωνίδα X. Zώη και στο σύνολό της το 1971 από τη Γλυ-κερία Πρωτόπαπα-Mπουμπουλίδου. Oι φαναριώτικες σάτιρες χρειάστηκε να περι-μένουν περισσότερο χρόνο. O Aλεξανδροβόδας εκδίδεται το 1995 από τον ΔημήτρηΣπάθη, ενώ κάποια άλλα παρεμφερή κείμενα γνωρίζουν πολύ πρόχειρες δημοσιεύ-σεις: O χαρακτήρ της Bλαχίας και O Γενεράλης Γκίκας, το 1979, από τον Γ. Bαλέτακαι Tο σαγανάκι της τρέλας, το 1998, από τη Lia Brad Chisacof.

απόλυτη ακρίβεια το γλωσσικό ήθος των ηρώων του, αλλά επειδή το ιδίωμααυτό είναι ο φυσικός και μοναδικός κώδικας επικοινωνίας που διαθέτει μετους συντοπίτες του, με το κοινό του. Eίναι πολύ χαρακτηριστικό ότι ακόμηκαι άτομα διαφορετικής ιθαγένειας που εμφανίζονται στην πλοκή τους δενδιαφοροποιούνται γλωσσικά από το γηγενές στοιχείο και δεν χρωματίζουν τολόγο τους με στοιχειώδη έστω ίχνη ξενικής προφοράς. O Aρμένης του Kα-τζούρμπου χρησιμοποιεί γλώσσα πανομοιότυπη με εκείνη των υπόλοιπων κα-τοίκων του αναγεννησιακού Xάνδακα. Kι ο Aρμένης πορτάρης του Aλεξαν-δροβόδα δεν διαφέρει γλωσσικά στο παραμικρό από τους Pωμιούς της Πόληςμε τους οποίους συναγελάζεται. H ενδεχόμενη αξίωση κάποιου σημερινούαναγνώστη, να εμφανίζουν τα παραπάνω πρόσωπα ορισμένα κοινά «αρμενικά»στοιχεία στην ομιλία τους, σίγουρα θα άφηνε τους δημιουργούς τους αμήχα-νους, αν όχι εμβρόντητους.

O τελικός πάντως παραγκωνισμός των διαλεκτικών κωμωδιών κι η ολο-κληρωτική εγκατάλειψη της μικρής τους παράδοσης δεν εξηγείται μόνο μεβάση τις τοπικές εξελίξεις. Συμβαδίζει, όπως έχουμε πει, και με κάποιες πολύσημαντικές ευρωπαϊκές ανακατατάξεις. Στην εποχή του Kάρλο Γκολντόνι,στην εποχή της προέλασης της νέας ευρωπαϊκής αστικής τάξης, οι Eυρωπαί-οι κωμωδιογράφοι επιχειρούν ομαδικά να αναθεωρήσουν τις μέχρι εκείνη τηστιγμή κυρίαρχες συνταγές της τέχνης τους, για να ξεκινήσουν μια σειρά αβέ-βαιους πειραματισμούς βασισμένους στις νέες γενικότερες τάσεις. Eπιχει-ρούν για πρώτη φορά να εγκαταλείψουν τα ηθοπλαστικά ιδεώδη της μεγάληςνεοκλασικής παράδοσης, που είχε ωριμάσει και παγιωθεί χονδρικά μαζί με τοθεσμό της ευρωπαϊκής μοναρχίας, για να αυτοσχεδιάσουν τους πρωτοβάθμι-ους κώδικες της ηθογραφικής τέχνης, που θα οδηγήσει σταδιακά το αστικό θέ-ατρο, ύστερα από αρκετές δεκαετίες και μέσα από μια τεθλασμένη πορεία,στην ακμή του Pεαλισμού. O ίδιος ο Γκολντόνι είχε θέσει ως συνειδητό καλ-λιτεχνικό στόχο της επαγγελματικής του σταδιοδρομίας την κατάργηση τηςιταλικής αναγεννησιακής παράδοσης της Kομμέντια ντελλ’ Άρτε και τηναντικατάσταση των αποστεγνωμένων πλέον σχημάτων της με υλικό άμεσααντλημένο από την εμπειρική πραγματικότητα. Mε πρόσωπα, καταστάσεις,εικόνες και θέματα σταχυολογημένα από τη γύρω του ζωντανή κοινωνική δο-σοληψία... Kι ο νεοφώτιστος ηθογραφικός του ζήλος δεν θα αργήσει να χαρί-σει παλμό νέας ζωής στα πετρωμένα χαρακτηριστικά των προσωπείων τουσυμβατικού θεάτρου της πατρίδας του. O γελοιογραφικός Πανταλόνε θα μετε-ξελιχτεί τώρα σε σοβαρό οικογενειάρχη κι εμπορευόμενο στυλοβάτη της νέ-ας οικονομίας. O Aρλεκίνος κι ο Mπριγκέλας, το κλασικό αυτό δίδυμο τωνυπηρετών της Kομμέντια, θα αναρριχηθούν κοινωνικά και θα γίνουν αυτοδη-μιούργητοι μικροεπιχειρηματίες και μεσίτες μιας αγοράς που προσφέρειάγνωστες ώς τη στιγμή εκείνη ευκαιρίες στα δυναμικότερα στελέχη της. H


ναρκισσευόμενη Iναμοράτα θα γίνει χειραφετημένη γυναίκα του αιώνα τωνΦώτων, ακαταπόνητη δυναμιτίστρια των αποπνικτικών κανόνων της πατριαρ-χικής τάξης πραγμάτων...

O Kατζούρμπος κι ο Φορτουνάτος ενσωματώνουν κάθε άλλο παρά λίγα ηθο-γραφικά στοιχεία στις δραστηριότητες των ηρώων τους. Ωστόσο ανήκουν αμε-τάκλητα στην ευρωπαϊκή παράδοση του Nεοκλασικισμού, στην οικογένειατων κωμωδιών που, από την εποχή του πρώιμου αναγεννησιακού ουμανισμού,αντλούσαν συνειδητά το υλικό τους από τη μεγάλη δεξαμενή της ελληνορω-μαϊκής παιδείας, από τα συγγράμματα των αξεπέραστων δασκάλων της Aρχαι-ότητας. Oι αξιοθρήνητοι ερωτευμένοι γέροι των Kρητικών κωμωδιών, οι θρα-σύδειλοι μπράβοι, οι σχολαστικοί δάσκαλοι, οι παμπόνηροι δούλοι κι οι πα-ραδόπιστες ρουφιάνες και πόρνες τους, μπορεί να διαθέτουν θησαυρούς σπαρ-ταριστής καλλιτεχνικής αλήθειας στη χάραξη του περιγράμματός τους, κυρίωςχάρη στην ολοζώντανη γλώσσα τους. Eίναι όμως, χωρίς αμφιβολία, τυποποιη-μένες μορφές, δανεισμένες από την πινακοθήκη της λεγόμενης Λόγιας ιταλι-κής κωμωδίας, που τις είχε αντλήσει με τη σειρά της από τον Πλαύτο και τονTερέντιο, όπως τις είχαν δανειστεί κι εκείνοι νωρίτερα από τον Mένανδρο καιτους ομοτέχνους του της Eλληνιστικής εποχής... Iδανικό των συγγραφέων καιτων θεωρητικών της αδιάσπαστης αυτής πνευματικής σκυταλοδρομίας, από τηPώμη του Oράτιου ώς το Παρίσι του Mολιέρου, ήταν η μίμηση των προτύπωντων μεγάλων προγόνων τους, η όσο γίνεται δημιουργικότερη αξιοποίηση τωνεπιτευγμάτων των σπουδαίων μαστόρων του παρελθόντος. H επιπρόσθετηαξιοποίηση του υλικού της σύγχρονης εμπειρικής πραγματικότητας δεν λείπειβέβαια από κανένα σημαντικό έργο της μεγάλης αυτής παράδοσης. Γίνεταιόμως σχεδόν πάντα ασυνείδητα, θα έλεγε κανείς λαθραία, ενώ συνειδητός στό-χος παραμένει η επιμελής επανεπεξεργασία των καταξιωμένων προτύπων, ηεπιδέξια εφαρμογή κι επαναζωογόνηση των συνταγών του παρελθόντος.

Στον αιώνα της επιστημονικής και βιομηχανικής επανάστασης ωστόσο,στον αιώνα που θα ζητήσει να στείλει στη λαιμητόμο σύσσωμη την παλαιά τά-ξη πραγμάτων, η παραπάνω αλυσίδα θα παρουσιάσει τα πρώτα της ρήγματα. OΓκολντόνι δεν θα διστάσει να πανηγυρίσει από νωρίς τη ρήξη με το παρελθόν,παρά τον ανυπόκριτο θαυμασμό που τρέφει για τον κορυφαίο εκπρόσωπο τουευρωπαϊκού Nεοκλασικισμού, τον Mολιέρο.12 Σε ένα από τα γνωστότερα έργατου, Il cavaliere di buon gusto, θα ξεκινήσει τη δράση στην πρώτη του πράξη με


12 O Γκολντόνι χρησιμοποιεί συχνά τον Mολιέρο σαν λάβαρο στην εκστρατεία τουγια την αναμόρφωση του ιταλικού θεάτρου κι η επιλογή του αυτή μπορεί να δημι-ουργήσει παρανοήσεις σε κάποιους μελετητές που δεν θα φροντίσουν να εξετά-σουν προσεχτικά τη συγκεκριμένη χρήση του ονόματος του Γάλλου κωμωδιογρά-φου που κάνει ο Bενετσιάνος ομότεχνός του. O Γκολντόνι είχε κηρύξει τον πόλε-

έναν ουσιαστικά ασύνδετο με τα λοιπά γεγονότα διάλογο ανάμεσα σε δυο βι-βλιόφιλους, μια συζήτηση που δεν φαίνεται να έχει άλλο στόχο από το να δια-κηρύξει τον ενθουσιασμό του κωμωδιογράφου για τη λήξη, κατά τη διάρκειατου 18ου αιώνα, της περίφημης από την εποχή του Mπαρόκ «διένεξης των αρ-χαίων και των νέων συγγραφέων», με το θρίαμβο των τελευταίων. Tο έργο με-ταφράζεται και συμπεριλαμβάνεται, με τον τίτλο O ευγενής και αρίφης, στον κώ-δικα των Bρυξελλών, μεταφέροντας το ανατρεπτικό μήνυμα στην Kωνσταντι-νούπολη των χρόνων της Γαλλικής Eπανάστασης, μαζί με πλήθος άλλα παρα-πλήσια μηνύματα. H διαλεκτική κωμωδία των πριν από το Διαφωτισμό περι-χαρακωμένων ελληνικών κοινοτήτων πολιορκείται τώρα στενά από τις δυνά-μεις της ευρωπαϊκής ηθογραφικής επανάστασης και παρουσιάζει ευδιάκριτασημάδια απρόθυμης σταδιακής αφομοίωσης ορισμένων από τις επιλογές καιτις τάσεις της. Tα δύο σημαντικότερα σχετικά κείμενα της εποχής, ο κωνστα-ντινουπολίτικος Aλεξανδροβόδας ο ασυνείδητος του Γεώργιου Σούτσου κι ο ζα-κυνθινός Xάσης του Δημήτριου Γουζέλη, θα μπορούσαν να χρησιμέψουν γιατον πρόχειρο εντοπισμό κάποιων από τις εξελίξεις αυτές.13 Πρόκειται για έρ-γα που αντλούν το υλικό τους με αφοπλιστική κυριολεκτικότητα από τη σύγ-


μο στην Kομμέντια ντελλ’ Άρτε, κεντρικό στοιχείο της οποίας ήταν ο αυτοσχέδιοςδιάλογος, η απουσία από την παράσταση ενός εξαντλητικά προσχεδιασμένου γρα-πτού κειμένου. Στον πόλεμο αυτό, ο Mολιέρος χρησιμοποιούνταν ως υπόδειγμα κω-μωδιογράφου-λογοτέχνη, ως υπόδειγμα ποιητή που είναι μάστορας του γραπτού λό-γου και της γλώσσας γενικότερα. Tο έργο του Γκολντόνι Il Moliero (1751), αδιά-σειστο τεκμήριο της ηρωολατρίας του για το γαλλικό πρότυπό του, έχει μεταφρα-στεί και εκδοθεί πρόσφατα στη χώρα μας, δυστυχώς σε πρόζα και όχι σε στίχο,όπως εμφανίζεται στο πρωτότυπο: Kάρλο Γκολντόνι, Mολιέρος, πρόλογος-μετά-φραση Bαγγέλης B. Hλιόπουλος, Aθήνα-Γιάννινα: εκδόσεις Δωδώνη, 2000. H σπά-νια για τον Γκολντόνι χρήση του έμμετρου διαλόγου, στο συγκεκριμένο έργο, απο-καλύπτει τους συνειρμούς υψηλού λογοτεχνικού ύφους που συνέδεε ο Bενετσιάνοςκωμωδιογράφος με τον Γάλλο συνάδελφό του.

13 Γραμμένος το 1785, από γόνο φαναριώτικης οικογένειας που, σε αντίθεση με τουςυπόλοιοπους συγγενείς του, προτιμούσε να ασχολείται αποκλειστικά με τα γράμ-ματα κι όχι με την πολιτική, ο Aλεξανδροβόδας έχει σωθεί σε τέσσερα χειρόγραφακι εκδόθηκε για πρώτη φορά σχετικά πρόσφατα από τον Δημήτρη Σπάθη: ΓεώργιοςN. Σούτσος, Aλεξανδροβόδας ο ασυνείδητος, κωμωδία συντεθείσα εν έτει αψπε΄: 1785.Σχολιασμένη έκδοση και συνοδευτική μελέτη «Φαναριώτικη κοινωνία και σάτι-ρα», Δημήτρης Σπάθης. Aθήνα: Kέδρος, 1995. Γραμμένος προφανώς ο Xάσης δέκαχρόνια αργότερα, γύρω στα 1795, στη Zάκυνθο, στάθηκε λιγότερο τυχερός, παρά τιςπολυάριθμες ενθουσιώδεις αλλά όχι ιδιαίτερα προσεχτικές εκδόσεις που γνώρισεύστερα από το 1851. H πιο πρόσφατη είναι του εκδοτικού οίκου Ωκεανίδα, με επι-μέλεια του Zήσιμου X. Συνοδινού, το 1997.

χρονή τους κοινωνική πραγματικότητα κι όχι από την παράδοση, καθώς απο-πειρώνται να δραματοποιήσουν επεισόδια από τη ζωή πραγματικών ανθρώπωντου περιβάλλοντος των δύο συγγραφέων. Kεντρικός ήρωας του πρώτου είναι οηγεμόνας της Mολδαβίας Aλέξανδρος Mαυροκορδάτος, ένα ιστορικό πρόσω-πο που, με τον έκλυτο βίο του και με τα υπερβολικά νεοτεριστικά για την κοι-νωνία της Πόλης ευρωπαϊκά του ήθη, σκανδάλιζε τους συντηρητικότερους κύ-κλους των Φαναριωτών. Ήρωας της κωμωδίας του Γουζέλη είναι ένας λαϊκόςψευτοπαλικαράς της Zακύνθου που διασκέδαζε τους κατοίκους του νησιού μετις απίθανες διηγήσεις των φανταστικών ανδραγαθημάτων του.14

Kαι τα δύο έργα «μολιερίζουν» ώς ένα βαθμό, αφού οι συγγραφείς τους επι-θυμούν να διακωμωδήσουν μορφές που εκτρέπονται από τους κοινά αποδε-κτούς κώδικες συμπεριφοράς της σύγχρονής τους κοινωνίας και παρουσιάζουνκαταγέλαστα κοινωνικά ελαττώματα. O «ασυνείδητος» Aλεξανδροβόδας εί-ναι, όπως είπαμε, ένας ασυγκράτητος εκσυγχρονιστής και ευρωπαϊστής, πουαντιλαμβάνεται όμως τον εκσυγχρονισμό ως απλή αποδέσμευση από το χαλι-νάρι των παραδοσιακών ηθικών αξιών κι ως άλλοθι για να παραδοθεί στηνακολασία. Ως δικαιολογία για να παρατήσει την όχι πολύ νέα πλέον γυναίκατου και να αναπτύξει εξωσυζυγικές ερωτικές σχέσεις με γυναίκες χαλαρώνηθών κι ως ευκαιρία να κατακλέβει το δημόσιο χρήμα και να ζει μέσα στη χλι-δή και την οκνηρία... Oι στόχοι του Γεώργιου Σούτσου γίνονται φανεροί απότην πρώτη στιγμή, καθώς ο ίδιος ο μολιερικός τίτλος του έργου αποτελεί μιαπροεξαγγελτική διακήρυξη πίστης του συγγραφέα στις αρχές της νεοκλασι-κής παράδοσης, μια δήλωση νομιμοφροσύνης χαραγμένη στην προμετωπίδατου κειμένου. Oι Φαναριώτες γνώριζαν και τιμούσαν από παλιά τον Mολιέρο,είχαν μάλιστα αρχίσει να δημιουργούν ένα μικρό σώμα μεταφράσεων, με έναναριθμό κειμένων που φαίνεται πως κυκλοφορούσαν στους κύκλους τους σεχειρόγραφη μορφή.15 O τίτλος Aλεξανδροβόδας ο ασυνείδητος παραπέμπει ενδε-


14 Πολύ κατατοπιστική για τη σταδιοδρομία του Mαυροκορδάτου είναι η μελέτη τουΔ. Σπάθη, που συνοδεύει την έκδοση του έργου. Bιογραφικά στοιχεία για τον Θο-δωρή Kαταπόδη, το ιστορικό πρότυπο του Γουζέλη, παραθέτει ο γνωστός Zακυνθι-νός λόγιος Λεωνίδας X. Zώης στη σχετική έκδοση της εφημ. Eλπίς του 1927.

15 Ώς αυτή τη στιγμή έχουν επισημανθεί τέσσερις σχετικοί κώδικες σε γνωστές ευ-ρωπαϊκές βιβλιοθήκες, με μεταφράσεις των παρακάτω έργων, οι παλιότερες από τιςοποίες ανάγονται στην περίοδο του 1741: L’ etourdi (H κωμωδία του αναισθήτου),Sganarelle ou le cocu imaginaire (O κατά φαντασίαν κερατοφόρος), L’ école des maris (Tοσχολείον των συζύγων) και Les précieuses ridicules (Aρχόντισσαις ευγενέσταταις και αγ-χινούσταταις γελοιώδεις). Bλ. Άννα Tαμπάκη, «O Mολιέρος στη φαναριώτικη παι-δεία. Tρεις χειρόγραφες μεταφράσεις», Tετράδια Eργασίας 14, Aθήνα: KNE/EIE,1968. Loukia Droulia, «Molière traduit en grec, 1741. Présentation de deux manu-scripts», L’ époque phanariote, Θεσ/νίκη: IMXA, 1974, σσ. 413-418. Kαι Γεράσιμος

χομένως στον Aναίσθητο (ή Aσυλλόγιστο) του μεγάλου Γάλλου δεξιοτέχνη, μιανεανική κωμωδία που συγκαταλεγόταν στις φαναριώτικες μεταγλωττίσεις πουπροαναφέραμε. Ωστόσο, ο προκαταβολικός μολιερικός ζήλος του Σούτσουναρκοθετείται κι ακυρώνεται αυτόματα με την τοποθέτηση πάνω στη σκηνήενός πραγματικού προσώπου της εποχής, μια πρωτοβουλία που παραβιάζει κα-τάφωρα κάποιους από τους θεμελιωδέστερους κανόνες του Nεοκλασικισμού.Oι κωμικοί ήρωες των νεοκλασικιστών —ο Φιλάργυρος, ο Aρχοντοχωριάτηςή ο Mισάνθρωπος του Mολιέρου, ας πούμε, όπως κι ο θρασύδειλος Tζαβάρλαςτου Φόσκολου ή ο σχολαστικός Δάσκαλος του Xορτάτση, αν διαλέξουμε ναπαραμείνουμε στη μικρή εγχώρια παράδοση— φιλοδοξούν να γελοιοποιή-σουν πάνω στη σκηνή διαχρονικά πανανθρώπινα πάθη, με το σχεδιασμό οι-κουμενικών χαρακτήρων. Δεν γελοιογραφούν συγκεκριμένα άτομα της επο-χής.16 Tο πάθος του Φιλάργυρου είχε καυτηριαστεί από τους χρόνους τηςAρχαιότητας με τους ίδιους πάνω κάτω κωμικούς όρους. Kαι την ίδια διαχρο-νική παρουσία στη σκηνή της κωμωδίας εμφανίζει κι η τυποποιημένη μορφήτου καυχησιάρη στρατιωτικού. O Σούτσος όμως δεν αντλεί το υλικό της κω-μωδίας του από τα διαβάσματά του, όπως έκαναν ο Mολιέρος και ο Φόσκολος.Tο αντλεί, όπως έχουμε πει, από το ίδιο το κοινωνικό του περιβάλλον, από τηνεμπειρική πραγματικότητα. Kι η πρωτοβουλία του αυτή τον παρασύρει αυτό-ματα σε μια ευρύτερη ηθογραφική αποτύπωση της ζωής και της κίνησης στομικρόκοσμο των φαναριώτικων κύκλων. Σε μια «εκ του φυσικού» καταγραφήτων οικογενειακών μηχανορραφιών και των πολιτικών σκανδάλων στους κόλ-πους της ηγετικής τάξης των Pωμιών της Oθωμανικής Aυτοκρατορίας.17


Zώρας, «Mία άγνωστη μετάφραση κωμωδίας του Mολιέρου στα ελληνικά», Παρου-σία 7, (1990), σσ. 61-88.

16 Στα «καθόλου» και όχι στα «επί μέρους» αποβλέπει η ποίηση κατά τον Aριστοτέ-λη. Kι η επιταγή αυτή γίνεται αιτία να αποκλείσουν οι νεοκλασικιστές τον Aρι-στοφάνη από τους «κανονικούς» κωμωδιογράφους της παράδοσής τους, λόγω τηςροπής του προς το «ονομαστί κωμωδείν». Aκόμη και σε μια τόσο προχωρημένη επο-χή, όπως είναι το 1871, οι εγχώριοι οπαδοί του Nεοκλασικισμού αισθάνονται τηνανάγκη να τονίσουν με ιδιαίτερη έμφαση τον σχετικό κανόνα. Nα, πώς περιγράφειτα δραματικά πρόσωπα της μολιερικής παράδοσης ο Άγγελος Bλάχος στον Πρόλο-γο των Kωμωδιών του που θα μας απασχολήσει εκτεταμένα παρακάτω: «...φέροντατον ιδανικόν της γενικότητος τύπον και προς ουδέν υπαρκτόν πρόσωπον ομοιάζο-ντα, ίνα μη εκπέση άλλως η κωμωδία εις σάτυραν.» (Aγγέλου Bλάχου Kωμωδίαι. EνAθήναις, παρά τοις εκδόταις Aγγ. Kαναριώτη και Z. Γρυπάρη, 1871, σ. ι΄).

17 Δανείζομαι τις λέξεις μέσα σε εισαγωγικά από την εισαγωγή στον Aλεξανδροβόδατου Δημήτρη Σπάθη, καθώς τις θεωρώ ερμηνευτικό κλειδί για τη συγκεκριμένη πε-ρίπτωση: «Eίναι φανερό πως ο Δραγουμανάκης έχει φιλοτεχνήσει τα πορτραίτα τωνηρώων του εκ του φυσικού, καταγράφοντας πιστά τη γλώσσα τους...» (ό.π., σ. κθ΄).

Mια αντίστοιχη δραματουργική μετατόπιση, από το οικουμενικό στο προ-σωπικό επίπεδο, από τη διαχείριση του υλικού της παράδοσης στην επεξερ-γασία του υλικού της προσωπικής παρατήρησης κι εμπειρίας, πραγματοποιεί-ται και στον Xάση του Γουζέλη. Ίσως μάλιστα εδώ η στροφή να εμφανίζεταιπερισσότερο αποφασιστική. Έχει παρατηρηθεί από παλιά πως ο κεντρικόςήρωας του Zακυνθινού κωμωδιογράφου παρουσιάζει ευδιάκριτες ομοιότητεςμε τον καυχησιάρη τραμπούκο της νεοκλασικής παράδοσης —με μορφές σαντον Kουστουλιέρη και τον Tζαβάρλα της Kρητικής κωμωδίας που προαναφέ-ραμε. Ωστόσο, είναι πολλαπλά μαρτυρημένο ότι πρότυπο του Γουζέλη δενήταν τελικά οι ήρωες του Mένανδρου και του Πλαύτου, ο Kαπετάνιος τηςKομμέντια ντελλ’ Άρτε κι ο Πιστόλας του Oυίλλιαμ Σαίξπηρ. Ήταν ο συμπα-τριώτης και γείτονάς του παπουτσής Θοδωρής Kαταπόδης, ένας λαϊκός τύποςτου νησιού πασίγνωστος στη μικρή κοινωνία της εποχής για τους παλικαρι-σμούς και τις καυχησιολογίες του.18 O νεαρός συγγραφέας αντέγραψε κι εδώ«εκ του φυσικού» τα πολύ διασκεδαστικά καμώματα του φαμφαρόνου νταή.Kαι ταυτόχρονα σχεδίασε με ηθογραφική πιστότητα ακέραιο το σκηνικό τηςλαϊκής γειτονιάς που τον περιβάλλει... Θα κάναμε ωστόσο μεγάλο λάθος, ανσπεύδαμε να συμπεράνουμε πως με τον τολμηρό πειραματισμό του Γουζέλη ηελληνική κωμωδία ενστερνίζεται ήδη από το 1795 κάποια από τα ιδανικά πουεμπνέουν, εκατό περίπου χρόνια αργότερα, το εγχώριο ηθογραφικό κίνηματης λεγόμενης λογοτεχνικής γενιάς του 1880. H άτεγκτη φορμαλιστική τρο-χοπέδη του ομοιοκατάληκτου δεκαπεντασύλλαβου στίχου, ανάμεσα στα άλλα,κρατά γερά δεμένο το ζακυνθινό κείμενο στην παράδοση της κοινοτικής δια-λεκτικής κωμωδίας του 17ου και του 18ου αιώνα. Θα χρειαστεί να κυλήσει πο-λύ νερό κάτω από τα γεφύρια της ιστορίας για να φτάσουν η εγχώρια κοινωνίακι η εγχώρια δραματουργία σε ένα στάδιο εξέλιξης που να προαναγγέλλει κά-ποιες σύγχρονες καλλιτεχνικές προτιμήσεις. Aυτό όμως δεν αποτελεί χαρα-κτηριστικό του ελληνικού μόνο θεάτρου. Παρόμοια φαινόμενα παρατηρού-νται και στην ευρωπαϊκή σκηνή. Aκόμη κι οι κωμωδίες του Kάρλο Γκολντό-νι, όπως είναι γνωστό, παρουσιάζουν αντιφάσεις κι ανακολουθίες εντελώς χα-


18 «Eίναι γνωστόν εκ παραδόσεως, ότι ο ποιητής Γουζέλης κατώκει απέναντι του να-ού του Aγίου Παύλου και συνεπώς απέναντι σχεδόν του εργαστηρίου του Kαταπό-δη, οπόθεν αφορμή λαμβάνων εκ της συχνής λογομαχίας και γελοίας κομπορρημο-σύνης της οικογενείας Kαταπόδη, ηθέλησε να διακωμωδήση την οικογένειαν ταύ-την εν τω Xάση του.» Λεωνίδας X. Zώης, «H οικογένεια Kαταπόδη», O Xάσης, κω-μωδία ή σκηναί ζακυνθίου βίου εις πράξεις τέσσαρας τη βάσει παλαιών χειρογρά-φων, μετά εισαγωγής, βιογραφιών Γουζέλη και Kαταπόδη, κριτικών του Xάση καιπολλών σημειώσεων, τη συνεργασία πολλών λογίων, έκδοσις νεωτάτη και πλήρηςυπό εφημερίδος «Eλπίς» Zακύνθου. Eν Aθήναις, 1927.

ρακτηριστικές της μεταβατικής εποχής που εκπροσωπούν. Συνδυάζουν το πα-λιό με το καινούριο, διαπλέκουν επαναστατικές καινοτομίες με απολιθώματατου παρελθόντος, σε ένα μίγμα που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ορισμένεςφορές αληθινά συναρπαστικό. Στους Kαυγάδες στην Kιότζα, π.χ., παρατηρείταιη άκρως πρωτοποριακή αξιοποίηση αυτοβιογραφικού υλικού από τη νεανικήσταδιοδρομία του κωμωδιογράφου ως γραμματέα στα ειρηνοδικεία της βενε-τσιάνικης λιμνοθάλασσας, σε συνδυασμό με δραματουργικές φόρμουλες κλη-ρονομημένες από τα τυποποιημένα ζευγάρια των Iναμοράτι της Kομμέντιαντελλ’ Άρτε.19


19 «Στην κωμωδία μου αυτή παρουσιάζω τέτοιου είδους άτομα, όπως ακριβώς τα γνώ-ρισα και τα έζησα», δηλώνει απερίφραστα στην εισαγωγή του Iμπρεσάριου από τηΣμύρνη, προβάλλοντας για πολλοστή φορά μια πρωτοποριακή μέθοδο εργασίας πουήταν προορισμένη να μη γίνει κατανοητή όσο της άξιζε, κατά τις επόμενες εκατο-νταετίες. Tο ατύχημα με τα έργα του Γκολντόνι ήταν ότι, ύστερα από μια περίοδοσχετικού παραγκωνισμού, ανακαλύφτηκαν και πάλι στις αρχές του 20ού αιώνα, μέ-σα στο πλαίσιο των αναζητήσεων των οπαδών του Aισθητισμού και του Θεατρινι-σμού γύρω από τις αντιρεαλιστικές μορφές θεάτρου του παρελθόντος, γενικά, καιτης Kομμέντια ντελλ’ Άρτε, ειδικότερα. Kαι, κατά ειρωνικό τρόπο, μπήκαν, από νε-ότερους σκηνοθέτες και μελετητές, στην υπηρεσία της αναβίωσης μιας παράδοσηςγια την εξάλειψη της οποίας ο κωμωδιογράφος είχε δώσει επικής πνοής αγώνες.Kαθώς η παράδοση της αυτοσχέδιας ανάπτυξης του διαλόγου είχε εξαφανιστείεντελώς τα χρόνια αυτά στους κύκλους των ηθοποιών, οι ενδιαφερόμενοι αντιρεα-λιστές σκηνοθέτες αναγκάστηκαν να επιστρατεύσουν έργα σαν τον Yπηρέτη δύοαφεντάδων για να πειραματιστούν με τους εκφραστικούς κώδικες της Kομμέντιαντελλ’ Άρτε. Kαι έδωσαν στις παραστάσεις τους ιδιαίτερη έμφαση στα στοιχείατης νεανικής παραγωγής του συγγραφέα που μαρτυρούν την καταγωγή της από ταφορμαλιστικά σχήματα του 16ου και του 17ου αιώνα, υποβαθμίζοντας και αγνοώ-ντας τα πρωτοποριακά της στοιχεία που προαγγέλλουν την άνοδο του ευρωπαϊκούαστικού δράματος. Πρόβαλαν δηλαδή τα απολιθώματα του παρελθόντος μέσα στακείμενά του και αδίκησαν τη νεοτερικότητα των επιδιώξεων του συγγραφέα. Xρει-άστηκε να φτάσει ο 20ός αιώνας στα μέσα του, για να αρχίσει να γίνεται αντιληπτόότι, πρώτα πρώτα, η Kομμέντια ντελλ’ Άρτε δεν είναι δυνατό να ξαναγεννηθεί μετη βοήθεια γραπτών κειμένων, ότι ο παγιωμένος γραπτός διάλογος που έχει βγειαπό την πένα ενός καταξιωμένου λογοτέχνη αποτελεί άρνηση της ίδιας της ουσίαςκαι της φύσης της Aυτοσχέδιας Kωμωδίας (commedia al improviso). Kαι, παραπέ-ρα, ότι ο Γκολντόνι κέρδισε τη θέση του στην ιστορία της ευρωπαϊκής κωμωδίας μετην ανίχνευση των νέων προοπτικών της τελευταίας κι όχι με το αναμάσημα εξα-ντλημένων πια στην εποχή του παλιών συνταγών. (H εισαγωγή του Iμπρεσάριου απότη Σμύρνη έχει μεταφραστεί στα Eλληνικά από την Kατερίνα Tικτοπούλου κι έχειδημοσιευτεί στο πρόγραμμα της παράστασης του έργου στη σκηνή του KρατικούΘεάτρου Bορείου Eλλάδος, τον Δεκέμβρη του 1995.)

Tελικά, όπως είπαμε και νωρίτερα, δεν είναι κάποιες πρωτότυπες εγχώριεςκωμωδίες αλλά οι αθρόες μεταφράσεις των παραπάνω βενετσιάνικων έργωνπου θα μυήσουν το εγχώριο αναγνωστικό κοινό στις νέες τάσεις της ευρωπαϊ-κής πρωτοπορίας, αποκαλύπτοντάς του ταυτόχρονα —μέσα από τους κωμικούςήρωες και τις δοσοληψίες τους— τους κώδικες συμπεριφοράς, τις ιδέες, τιςνοοτροπίες και τα ήθη που θα έπρεπε να αφομοιώσουν οι κάτοικοι της Aνατο-λής, αν φιλοδοξούσαν να οικοδομήσουν μια νέα κοινωνία ανάλογη με εκείνητης Δύσης. Aξίζει να ρίξει κανείς μια προσεχτικότερη ματιά στα συγκεκριμέ-να έργα που κυκλοφορούσαν σε ελληνική γλώσσα κατά την τελευταία δεκαε-τία του 18ου και τις πρώτες του 19ου αιώνα, για να συνειδητοποιήσει τον πρω-τοποριακό ρόλο που αυτά είχαν αναλάβει να παίξουν ανάμεσα σε στρώματαπληθυσμού που δεν είχαν ακόμη απομακρυνθεί αισθητά από τη μεταβυζαντινήπαράδοση της Bαλκανικής χερσονήσου. Tο σύνθημα για την εξόρμηση έδωσεστη Bιέννη ο γνωστός και πολύ δραστήριος εκεί Hπειρώτης εκδότης Πολυζώ-ης Λαμπανιτζιώτης που μεταφράζει και τυπώνει χωριστά το 1791 τρεις κωμω-δίες του Γκολντόνι (H αρετή της Παμέλας, O δεισιδαίμων αποκτητής των αρχαιο-τήτων και αι διχόνοιαι πενθεράς και νύμφης και H στοχαστική και ωραία χήρα).20

Σχεδόν ταυτόχρονα όμως, προς το τέλος της ίδιας χρονιάς, εκδίδεται στη Bε-νετία και η μετάφραση του εκεί δασκάλου της Iταλικής γλώσσας σε Έλληνεςσπουδαστές Σπυρίδωνα Bλαντή ενός από τα γνωστότερα ηθογραφικά έργα τουίδιου συγγραφέα, O καφενές.21 Kαι ώς το 1838, που θα τυπωθούν στη νέα πρω-τεύουσα του ανεξάρτητου πλέον Eλληνικού Bασιλείου, την Aθήνα, οι μετα-


20 H αρετή της Παμέλας, κωμωδία του κυρίου Kάρλου Γολδόνη, μεταφρασθείσα εκ τηςIταλικής διαλέκτου εις την ημετέραν απλήν φράσιν, νυν πρώτον τύποις εκδοθείσα,δαπάνη και επιμελεία Πολυζώη Λαμπανιτζιώτη του εξ IωαννίνωνØ και παρ’ αυτούαφιερωθείσα τω Eυγενεστάτω Bαρώνω του Pωμαϊκού Iμπερίου και μεγάλω Σερδά-ρη κυρίω κυρίω Xριστοδούλω Λάγγεφλεκδ,

ãαψÅα΄. Eν Bιέννη της Aυστρίας, 1791.

Πανομοιότυπο είναι το κείμενο του εξωφύλλου και των άλλων δύο έργων, με δια-φορές, πέρα φυσικά από εκείνη του τίτλου, να εντοπίζονται μόνο στις αφιερώσεις.O Δεισιδαίμων αποκτητής των αρχαιοτήτων αφιερώνεται «τω Eυγενεστάτω ΆρχοντιΠορτάρη κυρίω κυρίω Σταυράκη Aφεντούλη» και η Στοχαστική και ωραία χήρα, «τωEυγενεστάτω Άρχοντι Mεγάλω Kαμαράση κυρίω κυρίω Iωάννη Δημητρίου Mαυ-ρογένη». Πρόκειται για τις κωμωδίες Pamela nubile (1750), La famiglia dell’antiquario (1749) και La vedova scaltra (1748).

21 O καφενές, κωμωδία εις τρία δράματα, εις πεζήν φράσιν του κυρίου Kαρόλου Γολ-δόνη, ρήτορος Bενετζιάνου, νυν πρώτον μεταφρασθείσα εις απλήν γλώσσαν παράΣπυρίδωνος Bλαντή, και προσφωνηθείσα τω εν Bενετία ευγενεστάτω και αξιοπρε-πεστάτω κυρίω κυρίω Σπυρίδωνι Kονόμω.

ãαψÅα΄. Eνετίησιν, 1791. Πρόκειται για

την κωμωδία La bottega del caffè που είχε γραφεί κατά την ίδια θεατρική περίοδο μετην Παμέλα, το 1750.

φράσεις του εγκαταστημένου στην Πίζα της Iταλίας παλιού Φαναριώτη ηγε-μόνα της Bλαχίας Iωάννη Kαρατζά, το σύνολο των έργων του Bενετσιάνου κω-μωδιογράφου που θα έχουν γίνει γνωστά στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό θαπλησιάζει τις δύο δεκάδες —μερικά ανάμεσά τους σε περισσότερες από μίαμεταφράσεις κι εκδόσεις.22 Όλα τους παρουσιάζουν μέσα στις σκηνές τουςέναν πρωτόγνωρο στα εδάφη της Aνατολής κόσμο, όλα τους αποκαλύπτουνμια σύγχρονη ευρωπαϊκή κοινωνία, της οποίας τα ελεύθερα ήθη δεν είναι δυ-νατόν παρά να σκανδαλίσουν τους παραδοσιακότερους κύκλους της περιοχής.H Παμέλα, π.χ., εξιστορεί το ερωτικό ειδύλλιο μιας υπηρέτριας με τον αρι-στοκράτη αφέντη της, μια θυελλώδη σχέση που όχι μόνο επικεντρώνει τηνπροσοχή του θεατή στα περίπλοκα κι αντιφατικά αισθήματα των δύο ερωτευ-μένων, αλλά και θέτει σε αμφισβήτηση τις κοινωνικές συμβάσεις της εποχής,δίνοντας αφορμή να ακουστούν από τη σκηνή πολύ τολμηρά επαναστατικάσυνθήματα για τη φυσική ισότητα των ανθρώπων.23

Mε τα δεδομένα αυτά, η διαδικασία της μύησης του εγχώριου κοινού απο-δείχτηκε πολύ πιο επίπονη από ό,τι είχαν φανταστεί αρχικά οι ενθουσιώδειςμεταφραστές και εκδότες του 1790. Kαι χρειάστηκε να μεσολαβήσουν γενναί-οι αγώνες, μέσα στο επόμενο χρονικό διάστημα, πριν αρχίσουν να γίνονταιαποδεκτά τα παραπάνω τολμηρά ευρωπαϊκά μαθήματα. Xρειάστηκε να πραγ-


22 Tρεις φορές θα μεταφραστεί, όπως έχουμε πει, η κωμωδία La vedova scaltra (Λα-μπανιτζιώτης, Σακελλαρίου, Aνώνυμος Bρυξελλών), ενώ δύο φορές θα μεταφρα-στούν Il padre di famiglia (Λαμπανιτζιώτης και Aνώνυμος Bρυξελλών), Pamela nubile(Λαμπανιτζιώτης και Kαρατζάς), Il vero amico, La moglie saggia και La locandiera(Aνώνυμος Bρυξελλών και Kαρατζάς). Δεύτερη έκδοση θα γνωρίσουν η Aρετή τηςΠαμέλας του Λαμπανιτζιώτη (1806) και ο Kαφενές του Bλαντή (1805).

23 «Άκουσα πολλαίς φοραίς να λέγουν», διακηρύσσει στην τρίτη πράξη μια από τιςηρωΐδες του Γκολντόνι, «ότι ο κόσμος ήθελεν είναι καλήτερος, αν δεν τον εχαλ-νούσαν οι άνθρωποι, οι οποίοι εξ αιτίας της αλαζωνείας των αναποδογύρισαν τηνκαλήν τάξιν της φύσεως. Aυτή η κοινή μητέρα μας όλους μάς έχει ομοίους. Tώρα ηυπερηφάνεια των μεγάλων δεν καταδέχεται τους μικρούς. Θα έλθη όμως μία ημέρα,όταν οι μεγάλοι και οι μικροί θα γίνουν μία ζύμη νέα.» Aν σκεφτεί μάλιστα κανείςότι το πρόσωπο που αρθρώνει τις παραπάνω πεποιθήσεις είναι γυναίκα κι όχιάντρας, θα μπορέσει να εκτιμήσει ακόμη περισσότερο την ανατρεπτικότητα τουμηνύματος. Tαυτόχρονα όμως, θα πρέπει να σκεφθούμε και ότι ενδεχομένως το ελ-ληνικό αναγνωστικό κοινό δεν προσέγγιζε το συγκεκριμένο μήνυμα μέσα από τοιδεολογικό πρίσμα της Γαλλικής Eπανάστασης, όπως έκαναν οι σύγχρονοι Eυρω-παίοι, αλλά μέσα από εκείνο της επικείμενης εγχώριας εθνεγερσίας. (H μετάφρα-ση του χωρίου προέρχεται από: Eκλεκτότεραι Kωμωδίαι του Kαρόλου Γολδόνου, με-ταφρασθείσαι παρά του πρώην ηγεμόνος Bλαχίας κ. Iωάννου Kαρατζά, τόμος A΄.Nαύπλιον, εκ της τυπογραφίας Kωνσταντίνου Pάλλη, 1834, σ. 186.)

ματοποιηθούν περίπλοκοι ελιγμοί από τους ενδιαφερόμενους και στάθηκεαπαραίτητο να ωριμάσουν οι ευρύτερες κοινωνικές και μορφωτικές συνθήκες,ύστερα από πολλές δεκαετίες αποτυχιών και αναμονής, για να αρχίσει κάποτενα ριζώνει ο ξενόφερτος σπόρος που πρωτοκαλλιεργήθηκε στα φυτώρια τωνελληνικών τυπογραφείων της Bενετίας, της Bιέννης και της Tεργέστης. Tοπρώτο εμπόδιο που φαίνεται πως χρειάστηκε να ξεπεραστεί ήταν μια ιδιόμορ-φη προκατάληψη ενάντια στην ίδια την Kωμωδία ή ακριβέστερα μια ισχυρήπροκατάληψη ενάντια στην εισβολή της στον δημόσιο χώρο. Στη διάρκειατων δύο περίπου αιώνων κατά τους οποίους οι ελληνόγλωσσες κωμωδίες δια-κινούνταν ιδιωτικά, με τη μορφή χειρογράφων, δεν φάνηκε να αρθρώνονταικάποιες θεωρητικές αντιρρήσεις ενάντια στο συγκεκριμένο δραματικό είδος.Δεν φάνηκε να διατυπώνονται επιφυλάξεις για την επιρροή που θα μπορούσεενδεχομένως να ασκήσει στο σώμα της κοινότητας. H διακίνηση των χειρο-γράφων, όπως λέει ο Δημήτριος Γουζέλης, γινόταν αποκλειστικά και μόνο«δια ξεφάντωσιν των φίλων» και ανήκε στη σφαίρα της ιδιωτικής κι οικογε-νειακής ζωής.24 Aπό τη στιγμή όμως που εμφανίζεται η πρώτη δημοσιευμένηκωμωδία στα 1791, τα πράγματα αλλάζουν αποφασιστικά. Aπαραίτητη θεωρεί-ται αμέσως η δικαιολόγηση του καινοφανούς εγχειρήματος, αναγκαίο θεωρεί-ται να αναπτυχτεί από εδώ κι εμπρός κάποιος αντίλογος στα επιχειρήματα ορι-σμένων κύκλων που είναι φανερό ότι αντιμετωπίζουν τα εύθυμα αναγνώσματαμε αυτόματη καχυποψία κι εχθρότητα.25 Στα πριν από την έναρξη του Aγώνα


24 «O σκοπός του πονήματος είναι ειλικρινέστατος. O σκοπός δεν είναι δι’ άλλο πά-ρεξ διά ξεφάντωσιν των φίλων», σημειώνει σε σύντομο συνοδευτικό κείμενο πουσυνέταξε για χάρη του αναγνώστη ο ποιητής. Kαι τους ίδιους στόχους επικαλείταιγια τη σύνθεση των Kορακιστικών λίγο αργότερα ο Iάκωβος Pίζος Nερουλός, στοκείμενο επιστολής με την οποία διαμαρτύρεται για την χωρίς τη συγκατάθεσή τουπροώθηση του χειρογράφου του στο τυπογραφείο: «Eπλάσθη ως άθυρμα προς διά-χυσιν ιδιαιτέρων τινών φίλων μου.» (Bλ. N. I. Λάσκαρης, Iστορία του NεοελληνικούΘεάτρου, τόμος A΄, Aθήνα: Eκδ. οίκος M. Bασιλείου & Σια, 1938, σ. 103.)

25 «H Kωμωδία αν καλώς εξετάξης δεν είναι παίγνιον ερωτικόν, ασελγές και ευκατα-φρόνητον, καθώς μερικοί από απολιτευσίαν και αμάθειαν δοξάζουσι», αισθάνεταιτην ανάγκη να διακηρύξει ο Λαμπανιτζιώτης στην προσφώνηση του Aναγνώστητης Παμέλας, «αλλά είναι αισθαντική διδασκαλία του ορθού λόγου, παραδειγματι-κώς ελέγχουσα τα ανθρώπινα ελαττώματα και επαινούσα την αρετήν...» Kαι στουςίδιους κόπους αισθάνεται υποχρεωμένη να μπει το 1818 η Mητιώ Σακελλαρίου, πουπροτάσσει στη δική της μετάφραση επιστολή του ιερέα πατέρα της Xαρίσιου Mε-γδάνη, για να προστατευτεί από αναμενόμενες επιθέσεις: «Δεν σε ονειδίζω ότι με-τέφρασες κωμωδίαν, μάλιστα ηθικωτάτην, διότι δεν είμαι από τους προληπτικούς,όσοι απολύτως κατακρίνουν τας κωμωδίας ως ηθοφθόρους...» (H πατρική αγάπη ή Hευγνώμων δούλη και H πανούργος χήρα, κωμωδίαι του κυρίου Kαρόλου Γολδώνη, εκ

χρόνια, ο Aδαμάντιος Kοραής δεν είχε διστάσει να αναδείξει την ανάπτυξητου καλού κωμικού θεάτρου σε μέτρο της ανάπτυξης του πολιτισμού κάθε κοι-νωνίας.26 Oπωσδήποτε όμως, ώς το τέλος της δεκαετίας του 1830 περίπου, οιμεταφραστές κι οι εκδότες των σχετικών έργων βρίσκουν χρήσιμο το να προ-λογίζουν τα κείμενά τους με κάποιο σημείωμα που υπερασπίζεται την παιδευ-τική αξία τους και την ηθοπλαστική τους αποτελεσματικότητα. Που αναθέτεισε αυτά δραστήριο ρόλο στον τομέα της δημόσιας ωφέλειας.27


του Iταλικού μεταφρασθείσαι παρά Mητιούς Σακελλαρίου. Eν Bιέννη της Aου-στρίας, κατά το τυπογραφείον Iωάννου του Σνείρερ, 1818, σ. ε΄.)

26 «Γενικώς η αστειότης των εθνών προχωρεί αναλόγως με την παιδείαν και ημέρω-σιν αυτών. H αληθής παιδεία τελειοποιείται από της φιλοσοφίας και της φιλολο-γίας την ένωσιν, εκ της οποίας γεννάται μεταξύ πολλών άλλων καλών και η σκηνι-κή ποίησις, και εξαιρέτως η καλή κωμωδία, είδος και αυτή της ευτραπελίας, ή μάλ-λον αυτή η ευτραπελία και αστειότης, μεταβαίνουσα από τας μερικάς των πολιτώναναστροφάς και συνομιλίας, εις επήκοον όλου του έθνους, καθημένου εις τα θέα-τρα. Όποιον έθνος λοιπόν έχει, σχετικώς προς τ’ άλλα, σοφώτερον θέατρον, είναικαι αστειότερον και ημερώτερον εις τα ήθη.» («Περί Iεροκλέους και των εις αυτόναναφερομένων αστείων επιστολή», Iεροκλέους φιλοσόφου Aστεία, οις προσετέθη-σαν βραχείαι σημειώσεις και τινα των Iταλικών νεωτέρων αστεία, υπό M. του Xί-ου. Eν Παρισίοις, εκ της τυπογραφίας I. M. Eβεράρτου, AΩIB —βλ. AδαμαντίουKοραή, Προλεγόμενα στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, τόμος B΄, Aθήνα: M. I. E.T., 1988, σσ. 158-159.) Όταν μιλά ο Kοραής για «αστειότερον έθνος», εννοεί το πλέ-ον εξαστισμένο, εκείνο που διαθέτει τον πιο αναπτυγμένο αστικό πολιτισμό, όπωςέχει εξηγήσει σε προηγούμενες παραγράφους (ό. π., σ. 154).

27 «Πολλά εγράφησαν ήδη υπέρ και κατά της Kωμωδίας», παρατηρεί ο δεύτερος εκ-δότης των μεταφράσεων του Iωάννη Kαρατζά, στην Aθήνα το 1838, «πλην η ωφέ-λεια αυτής ανεγνωρίσθη ως αναντίρρητος από το πλείστον μέρος των αξιολογοτέ-ρων κριτικών και δεν μένει πλέον καμία αμφιβολία ότι αι ηθικαί Kωμωδίαι συνετέ-λεσαν τα μέγιστα εις την πρόοδον και την ηθικήν ανάπτυξιν της κοινωνίας και τηςφιλοκαλίας των πολιτισμένων εθνών.» (Eκλεκτότεραι κωμωδίαι του Kαρόλου Γολδό-νου, μεταφρασθείσαι παρά του πρώην ηγεμόνος Bλαχίας I. Kαρατζά και εκδοθείσαιπαρά Γ. Eυ. Eλευθερούδη. Tόμος Πρώτος. Eν Aθήναις, εκ της τυπογραφίας K. Pάλ-λη, 1838, σ. γ΄.) Tη συμβολή της Kωμωδίας γενικά και των έργων του Γκολντόνι ει-δικότερα στην ανάπτυξη των εγχώριων ηθών πάνω στα πρότυπα του ευρωπαϊκού πο-λιτισμού επισημαίνει και αρθρογράφος της αθηναϊκής εφημερίδας Φήμη (Σ. Δ.,«Προς την ελληνικήν νεολαίαν», 31 Aυγ. 1838) με αφορμή την παραπάνω έκδοση:«Tρόφιμοι των μουσών δραστήριοι και με αντιληπτικότητα πολλήν, οι νέοι Έλλη-νες βαδίζουν γιγαντιαίοις βήμασι προς την πρόοδον του πολιτισμού και την βελ-τίωσιν των ηθών. Aφ’ ότου η Eλλάς απολαμβάνει τα καλά αυτών η συναναστροφήκαι ο κοινωνικός βίος ήρχισαν να εφελκύωσιν έτι μάλλον την προσοχήν των, διότιείναι αναντιρρήτως τα αξιολογότερα μέσα, διά των οποίων οι άνθρωποι δύνανται να

O Γκολντόνι ασφαλώς δεν αισθανόταν πολέμιος των διδακτικών στόχωντης Nεοκλασικής Kωμωδίας, δεν αμελούσε μάλιστα να αναμασά κι ο ίδιος κα-τά καιρούς όλες τις σχετικές δογματικές κοινοτοπίες των θεωρητικών εγχει-ριδίων του 17ου και του 18ου αιώνα, όποτε θεωρούσε απαραίτητη τη δημόσιαυπεράσπιση της τέχνης από την οποία κέρδιζε το ψωμί του. Oι όλο και συ-χνότερες ωστόσο εξορμήσεις και περιπλανήσεις του στην αχαρτογράφητηακόμη την εποχή εκείνη περιοχή της ηθογραφίας τον απομάκρυναν με ανε-παίσθητα αλλά σταθερά βήματα από το αυστηρό μολιερικό πρότυπο, αφήνο-ντάς τον εκτεθειμένο στην υποψία των σκληροπυρηνικότερων οπαδών τουOράτιου, ότι ενδέχεται να παράγει τέρψη χωρίς ωφέλεια. Ότι μπορεί ο ηθογρα-φικός του ζήλος να αναπτύσσεται σε βάρος του ηθοπλαστικού.28 Oι Έλληνεςμεταφραστές κι εκδότες του δεν αμελούσαν να τονίζουν ασταμάτητα τον διδα-κτικό προσανατολισμό των κωμωδιών του, αλλά πρέπει να αναγνωρίσουμε ότιτο πρόβλημα που δημιουργούσαν τα έργα του στο αναγνωστικό τους κοινό δενεντοπιζόταν ακριβώς στη μη αταλάντευτη προσήλωσή του στις αρχές του Nε-οκλασικισμού. Eντοπιζόταν στο γεγονός ότι, ανεξάρτητα από τα ηθοπλαστικάγνωμικά που ενσωμάτωνε στο διάλογο κι ανεξάρτητα από τις συμβατές με τηντρέχουσα ηθική λύσεις που φρόντιζε να δίνει τις περισσότερες φορές στις πε-ριπέτειες των ηρώων του, η συμπεριφορά των τελευταίων κατά το μεγαλύτερομέρος της ανάπτυξης της πλοκής έφερνε στη μεταβυζαντινή κοινωνία τηςAνατολής, όπως έχουμε τονίσει, εξαιρετικά ανησυχητικά κι επικίνδυνα μηνύ-ματα. Tο ανατρεπτικότερο ενδεχομένως ανάμεσά τους ήταν εκείνο της πρω-τοβάθμιας γυναικείας χειραφέτησης του ευρωπαϊκού 18ου αιώνα, το θέαμα


φθάσωσι χωρίς πολλύν κόπον και θυσίας εις τον πολιτισμόν και να βελτιώσωσι ταήθη των... Ως συγγράμματα συντείνοντα προς τον ανωτέρω σκοπόν εθεωρήσαμεν,και θέλομεν πάντοτε θεωρεί, τας ηθικάς Kωμωδίας, διά τον λόγον ότι, εξεικονίζου-σαι αύται τας πράξεις μας, και παριστάνουσαι θεατρικώς τον κοινωνικόν μας βίον,κατοπτρίζουσιν εις ημάς την αρετήν και τα ελαττώματα, τα οποία δύνανται να πη-γάσωσιν από την άγνοιαν των συντελούντων εις τε το καλόν και το κακόν... Ως τοι-αύτα δε συνιστώμεν εις τους αναγνώστας μας και την παρά του κυρίου Γ. Eυ. Eλευ-θερούδη νεοεκδοθείσαν μετάφρασιν των εκλεκτοτέρων Kωμωδιών του KαρόλουΓολδόνου...»

28 Aξίζει ίσως να θυμηθεί κανείς σαν παράδειγμα τις εντελώς ασύστατες κατηγορίεςγια την ανηθικότητα των έργων του που εκτοξεύονται μέσα από τις σελίδες των τρί-τομων απομνημονευμάτων του γνωστού επαγγελματικού του αντίζηλου Kάρλο Γκό-τσι (Memorie inutili della vita di Carlo Gozzi scritte da lui medesimo e publicate perumiltà, Bενετία: Palese, 1797), ο οποίος δεν διστάζει να ανιχνεύσει αισχρά και άσε-μνα υπονοούμενα στο διάλογο και στην πλοκή εντελώς αθώων έργων και να ισχυ-ριστεί με πονηριά ότι, σε κωμωδίες σαν την Putta Onorata, ο Γκολντόνι καλύπτεικάτω από πληκτικά ηθοπλαστικά κηρύγματα προτροπές προς ακολασία!

μιας πινακοθήκης δραματικών ηρωίδων που κυκλοφορούν σχεδόν ελεύθερακαι δρουν πάνω κάτω αυτόβουλα μέσα στο πλαίσιο μιας καταρρέουσας στααστικά κέντρα της Iταλίας πατριαρχικής οικογένειας.29

O ίδιος ο Γκολντόνι δεν αγνοούσε τη μεγάλη διαφορά που υπήρχε ανάμε-σα στα ήθη της Aνατολής και της Δύσης, ούτε υποτιμούσε τον κεντρικό ρόλοπου κρατούσε στη διαφορά αυτή η κοινωνική θέση της γυναίκας. Eίχε μάλιστακαι άποψη για τους μηχανισμούς που διατηρούσαν σε ισχύ το καθεστώς. Σεμια από τις λιγότερο γνωστές διαλεκτικές του κωμωδίες του 1755, Le donne decasa soa, τοποθετεί στην Kέρκυρα το όριο ανάμεσα στους δύο κόσμους και δια-κηρύσσει ότι δεν είναι η φυσική διαφορά ανάμεσα στα δύο φύλα αλλά η συ-νήθεια κι η βούληση των αντρών που κρατούν υποταγμένο τον γυναικείο πλη-θυσμό στα εδάφη ανατολικότερα του Iονίου πελάγους και της Aδριατικής.30

Πρόκειται, όπως εύκολα γίνεται αντιληπτό, για απόψεις που δεν μπορούσανπαρά να συναντήσουν αργά ή γρήγορα σοβαρές δυσκολίες στην παραπέρα δια-κίνησή τους στο χώρο της Aνατολής. Πρόκειται για έργα που έμοιαζαν συνο-λικά να κινούν με υπερβολική ταχύτητα προς το μέλλον το ρολόι του εγχώρι-ου εξευρωπαϊσμού. Στη δεκαετία λοιπόν που προηγείται του ελληνικού αγώνατης ανεξαρτησίας έχει αρχίσει πλέον να γίνεται αντιληπτό στους κύκλους τωνεκσυγχρονιστών ότι η πνευματική τροφή που μεταφέρουν με ενθουσιασμό απότη Δύση ενδέχεται να είναι κάπως δύσπεπτη για το αναγνωστικό τους κοινό.Ότι η απλή καταγραφή των πιο εξελιγμένων ηθών της αστικής κοινωνίας εν-


29 Στις μέρες μας, κάποιοι από τους δογματικότερους εκπροσώπους των κύκλων τηςφεμινιστικής, λεγόμενης, λογοτεχνικής κριτικής —μιας προσέγγισης που, σε ορι-σμένες περιπτώσεις, κατόρθωσε πραγματικά να ρίξει νέο φως σε κείμενα που θεω-ρούνταν γνωστά και πολυσυζητημένα—κρίνουν συχνά τις ηρωίδες του Γκολντόνιόχι στο ιστορικό τους πλαίσιο, αλλά μέσα από το πρίσμα της εξέλιξης των ηθών κα-τά τον 20ό και 21ο αιώνα. Kαι σκανδαλίζονται από τις «συντηρητικές» αντιλήψειςπου ανακαλύπτουν στο σχεδιασμό της προσωπικότητάς τους από το συγγραφέα. Xα-ρακτηριστικά προϊόντα της νοοτροπίας αυτής θα μπορούσαν να θεωρηθούν, π.χ., τατρία μελετήματα που συμπεριλαμβάνονται στο αφιερωμένο ακριβώς στο παραπάνωζήτημα δεύτερο μέρος («Il nascer donna e non uomo: Women in Goldoni’s theatre»,σσ. 73-131), στον συλλογικό τόμο Carlo Goldoni and Eighteenth-Century Theatre, επι-μέλεια Joseph Farrell, Nέα Yόρκη: The Edwin Mellen Press, 1997. Xρειάζεται ναδιακρίνεται κανείς από παντελή έλλειψη ιστορικής συνείδησης για να μην μπορείνα επισημάνει και να εκτιμήσει την ευρωπαϊκή επανάσταση στα ήθη που καθρε-φτίζεται μέσα στα έργα του Bενετσιάνου.

30 «Credelo che in Levante, credelo che a Corfù, le donne, co le pol, le sia manco de nu?Se le sta più soggette, no le lo fa de cuor; Ma i omeni e l’ usanza le fa star con timor»,λέει η Bενετσιάνα ηρωίδα στον Iσίδωρο, έναν Aνατολίτη ταξιδιώτη που διστάζεινα παντρευτεί την αδελφή της, καθώς τον τρομάζει η ευρωπαϊκή της ανεξαρτησία.

δέχεται να προκαλεί σύγχυση και αμηχανία στις παραδοσιακές κοινότητεςτης Aνατολής. Kι ότι πολύ πιο ταιριαστές στους εγχώριους κώδικες συμπερι-φοράς θα ήταν οι παλιομοδίτικες κωμωδίες του Mολιέρου, ο αυστηρός διδα-κτισμός του Nεοκλασικισμού του 17ου αιώνα, που δεν φιλοδοξούσε απλώς νακαταγράφει με αντικειμενικότητα τα ήθη, αλλά αναλάμβανε να τα διαπλάσεικαι να τα ρυθμίσει... Tο 1811, στα προλεγόμενα της έκδοσης της A΄ Pαψωδίαςτης Iλιάδος, ο Aδαμάντιος Kοραής κάνει έκκληση προς τους ομογενείς του ναμεταφράσουν τον Tαρτούφο του Mολιέρου, του συγγραφέα που ο ίδιος αποκα-λούσε με σεβασμό «Aριστοφάνη της Γαλλίας». Kαι λίγο αργότερα, προτείνειστους οπαδούς του να καταπιαστούν και με τη μεταγλώττιση του Mισάνθρω-που. Πρώτος ανάμεσα στους κοραϊστές ο Kωνσταντίνος Kοκκινάκης, ο εκδό-της από ένα σημείο και πέρα του Λόγιου Eρμή, θα σπεύσει να συμμορφωθεί μετις υποδείξεις του δασκάλου του και θα φροντίσει να εκδώσει στη Bιέννη, το1815, μια δική του εκδοχή του Tαρτούφου, στα Προλεγόμενα της οποίας θα συ-μπεριλάβει ένα στοιχειώδες διάγραμμα της ιστορίας του είδους, καθώς καιβιογραφικά στοιχεία του συγγραφέα.31 Ένα χρόνο αργότερα, θα εκδώσει στηνίδια πόλη κι ο ιεροκήρυκας του Πατριαρχείου και φωτισμένος δάσκαλος τουΦιλολογικού Γυμνασίου της Σμύρνης για ένα διάστημα Kωνσταντίνος Oικο-νόμος μια πολύ πρωτότυπη διασκευή του Φιλάργυρου του Γάλλου συγγραφέα,που θα συζητήσουμε σε μεγαλύτερη έκταση παρακάτω. Kι ο μηχανισμός γιατη σταδιακή εκτόπιση του Γκολντόνι από τον Mολιέρο στα ελληνικά τυπο-γραφεία και στη συνείδηση των πελατών τους θα έχει μπει σε κίνηση. Στις δε-καετίες που θα ακολουθήσουν, το πρότυπο της διδακτικής κωμωδίας του Nεο-κλασικισμού θα κερδίσει έδαφος με ραγδαίους ρυθμούς. Kαι οι πρωτοπορια-κοί ηθογραφικοί πειραματισμοί θα αντιμετωπίζονται συχνά με δυσπιστία, ωςανώφελη τέρψη.

H πρωτότυπη πανελλήνια κωμωδία θα κάνει την εμφάνισή της ακριβώς τηνκρίσιμη αυτή στιγμή, μέσα σε αυτό το πλέγμα αβέβαιων κι ακαταστάλαχτων


31 H έκκληση του Kοραή για τη μετάφραση του Mισάνθρωπου θα πραγματοποιηθείακριβώς με αφορμή την εμφάνιση αυτής της πρώτης προσπάθειας, σε επιστολή πουθα στείλει στον Kοκκινάκη για να του γνωστοποιήσει τις κρίσεις του. Bλ. Aδαμά-ντιος Kοραής, Aλληλογραφία, τόμος Γ΄, Aθήνα: O.M.E.Δ., 1979, σ. 502. O ΛόγιοςEρμής πάντως θα υιοθετήσει και με άλλους τρόπους την εξόρμηση για την εξοικεί-ωση των αναγνωστών του με τη μορφή του μεγάλου νεοκλασικιστή. Σε τρία συνε-χόμενα τεύχη του (13ο-15ο, 1 Iουλ.-16 Aυγ. 1817) θα δημοσιεύσει έμμετρο εγκώμιοτου κωμωδιογράφου, μεταφρασμένο από τα Γαλλικά: «Eπιστολή προς Mολιέρον,γραφείσα διά στίχων υπό Π. Φ. M. Oυρσίνου και μεταφρασθείσα υπό ελληνόφρο-νος Σαλαμινίου» [Epitre à Molière, par P. F. M. Ursin, Paris: chez Dentu, 1817]: «Kαιτότ’ ο οίκος ο λαμπρός της κραταιάς Θαλείας / έστω σχολείον αρετής, ουχί της ευ-γενείας...» (σ. 392)

Η προεπισκόπηση

των επόμενων σελίδων

δεν είναι διαθέσιμη

inΣtitoyto meΣoΓeiakΩn ΣΠoyΔΩn · ΠaneΠiΣthmiakeΣ ekΔoΣeiΣ kphthΣ iΔΡΥΜΑ...

Documents