ISA ARAZOW, NURMUHAMMET LATIPOW

9-NJY SYNP ÜÇIN DERSLIK

Özbegistan Respublikasynyň Halk bilimi ministrligitarapyndan tassyklandy

Bäş nj neş r

«O‘ZBEKISTON» NEŞIRÝAT-ÇAPHANA DÖREDIJILIK ÖÝIDAŞKENT – 2019htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

UO‘K 811.512.164(075)KBK 81.2.(5Tur.)ya72 A 75

Y l m y r e d a k t o r:Gurbanberdi Welbegow

S y n ý a z a n l a r :

Gülsere Soýunowa – Dörtköl etrabynyň 9-njy mekdeb n ň Türkmen d l we edeb ýaty mugallymy.

Annamyrat Hanmatow – Dörtköl etrabynyň 28-nj mekdeb n ň Türkmen d l we edeb ýaty mugallymy.

Ş e r t l b e l g l e r :

— Nazary maglumatlar. Olaryň ň möhümler aýratynlandyrylyp ýazyldy. — Ýatda saklanmaly punktuas ýa kadalary. ? — Gönükmeler b len baglanyşykly goşmaça tabşyryklar.* — Sözüň manysy çykgytda. Meselem buýnuz*.… — Galdyrylan harplar. Meselem gör…n.( ? ) — Ýazylmagy ýa ýazylmazlygy mümk n bolan harplar.1 — Söz fonet k taýdan derňemel .2 — Söz morfolog k taýdan derňemel .3 — Sözüň ýazuw düzgün n düşünd rmel .4 — S ntakt k derňew etmel .5 — Dyngy belg ler ň näme üç n goýlandygyny düşünd rmel .

Respublikanyň ýörite kitap gaznasynyň serişdeleriniňhasabyndan kärende üçin çap edildi.

ISBN 978-9943-01-525-8 «O‘ZBEKİSTON» NÇDÖ, 2006, 2010, 2019

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

3

DÜNÝÄ DILLERI BARADA MAGLUMAT

Dünýä d ller d ýende, Ýer togalagynda ýaşaýan ähl halklaryň d ller göz öňünde tutulýar. Häz rk hasaplamalara görä, dünýäde 2500-den 5000-e çenl d l bar, ýöne olaryň takyk sanyny anyk aýtmak mümk n däl, çünk şol b r kökden ýaýran d ller hem-de olaryň m weler n tapawutlandyrmak aňsat däl, olaryň dürl toparlara bölün ş hem şertl d r.

Alymlar şol b r kökden ýaýraýşyny, garyndaşlygyny, b r -b r ne kybap daşlygyny deňeşd rmek arkaly dünýä d ller n b rnäçe uly toparlara bölýärler. Ynha, olaryň ň esasylary:

I. Dünýä d ller n ň H nd – Ýewropa topary.Muňa häz rk zaman, eýran (pars), ermen , grek, alban, slawýan balt ka,

german, kelt we roman d ller deg şl d r. Bularyň-da aglabasy öz ç nde ownukly- r l toparlara bölünýärler.

II. F n – ugr ýa-da ural d ller .F n, karel, eston, mordwa, perm, hanty, mansy, majar, saam we käb r

beýlek ural d ller deg şl d r.

III. Altaý d ller topary.Türk , morgal, tungus-tanjur, koreý we ýapon d ller maşgalalaryny

özüne b rleşd rýän bu toparyň her d l maşgalasy hem öz ç nde b rnäçe şaha bölünýär. Meselem, häz rk döwürde 200 m ll on latyň gepleş k d l bolan türk d ller maşgalasy ýaly şahalardan ybarat.

1. Bulgar d ller maşgalasy. Muňa hazar we çuwaş d ller deg şl d r.2. Gypjak d ller maşgalasyna tatar, başgyrt, nogaý, garagalpak, gazak,

garaçaý – balkar, çuwuk d ller g rýär.3. Oguz d ller toparyna türkmen d l b len b rl kde azerbeýjan, türk,

gagauz we krym türkler n ň d l deg şl d r.4. Garlyk d ller ne özbek, häz rk uýgur d ller g rýär.5. Dem rgazyk-gündogar türk d ller ne ýakut, tuwa, hakas d ller deg ş-

l d r.htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

4

IV. Hytaý – t bet d ller topary.Hytaý, laos, t bet we b rma d ller n öz ç ne alýar. Bu topara g rýän

hytaý d l dünýäde ň köp latyň (b r m ll ard adamyň) gepleşýän d l d r.V. Malaýýa – pol nez ýa d ller maşgalasy.Indonez ýa, togal, molgaş, pol nez ýa d ller deg şl d r. Täze

Gw neýadaky rapa ýas d ller toparynyň haýsy maşgala deg şl d g hen ze çenl takyklanylan däld r.

VI. H nd stanyň günorta-gündogaryndaky draw d maşgalasy.Tam l, kannada, malaýalam, telugu, kun, bragun d ller g rýär.VII. Kawkaz d ller maşgalasy.Gürj , zan, megrel, swan, abhaz, abaza, adygeý, kabarda, ubyh, dagys-

tan, weýhan d ller g r p, olar hem öz çler nde b rnäçe şahalara bölünýärler.VIII. Sem t – ham t d ller maşgalasy.Sem t gadymy müsür, kuş t, berber d ller toparyny hasyl edýär. Ol

toparlaryň hem her b r ençeme şaha bölünýär.Bulardan başga-da, Afr kada 400-den gowrak d l, amer kaly ndeýler-

de 160-dan gowrak d ller topary bardyr.1-nji gönükme. Tekst okaň we gürrüň ber ň.• Türkmen edeb d l n ň ösmeg we käm lleşmeg ne sebäp bolan ser şdeler aýdyp ber ň,

ene d l n ň ez zl g n öz sözüň z b len düşünd r ň.

Türkmen d l n ň fonet k aýratynlyklaryny hasaba alýan el pb ý ň düzül-meg , türkmen d l nde dürl gazet-žurnallaryň, k taplaryň çap ed l p baş-lanmagy, mekdepler ň köpçül kleý n açylmagy, ylmy ojaklaryň döred lmeg türkmen edeb ýazuw d l n ň käm lleşmeg ne amatly ýagdaý döretd .

Geçen asyryň ý gr m nj ýyllaryndan başlap, türkmen d l n ň ulanyş ger -m , jemgyýetç l k hyzmaty has g ňeld , ol m ll edeb d le öwrüld .

Edeb d l ň ösmeg , b r nj nobatda onuň kadalarynyň käm lleşmeg ne, bell b r düzgüne g rmeg ne alyp bardy. Şeýle ösüşe meden ýet şgärler n ň, edeb ýat we sungat ussatlarynyň, ökde terj meç ler ň, alymlaryň täs rler -de az bolmady. Olaryň eserler nde umumyhalk türkmen d l n ň esasy häs ýetler , aýratynlyklary aýdyňlaşmak b len edeb d l ň mundan beýläk-de ösmeg we t marlanmagy üç n g ň ýol açyldy.

Ýurdumyzda bolup geçýän uly özger şler türkmen d l n ň ulanyş ger m -n ň g ňelmeg ne, onuň günsaýyn käm lleşmeg ne we baýlaşmagyna oňaýly şertler döreder.htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

5

Ene d l m – enem ň ak süýdün ň urbasy,Şoňa bagly kalbymyň oýnap böküp durmasy.Her halkyň öz danasy “D l m – dünýäm” d ý pd r,Mertebes türkmen ň d l b len beý kd r.

(A. Mämmedow)

Her b r halkyň ene d l uly gudratly güýçdür, ol adamlary hem agladyp, hem güldür p b lýär, halkyň mertebes şol d l b len ölçenýär, şatlygyny şol d lde ýüze çykarýar, ej zlän wagtynda şol d lde nalyş edýär.

2-nji gönükme. Tekst okaň.• Türkmen ýazuwynyň taryhyna üns ber ň, sözler ýazuw düzgün ne laýyklap ýazyň.

Türkmen d l nde gepleýän halklar gadymy döw…rlerden bär öz ene d l-ler nde bolan baý edeb we meden m rasa eýe bolup gelýärler. B ze gel p ýeten ýaz…w ýadygärl kler nde bellen ş ne görä, Orta Az ýada ulanylýan ýaz…wlar Horezm aramy, sugdy, runy (orhon – ýen seý) ýazuwlary bolupdyr. Emma bu ýaz…wlar soňabaka ýok bol…p g d p d r.Ylaýta-da, yslam d n n ň ýaýramagy we arap basy…alyjylarynyň ýöreden syýasatlary net jes nde bu ýerlerde, ed l yslamyň ýaýran beýlek ýerler nde bolşy ýaly, arap ýaz…wy ulanylyp başlanýar, döwlet we jemgyýet durm…şyna deg şl hemmeşler arap ýaz..wynda amala aşyrylýar. Ol häz rk zamanda-da dünýän ň

köp ýerler nde ulanylýar. 1929-njy ýylyň üç…nj ýanwaryna çenl arap ýaz..wy dowam ed pd r. Şeýlel kde, halkymyzyň taryhynda arap el pb ý ndäk ýaz…wyň on asyrlardan-da köpräk wagt hök…m sürend g n görmek bolýar.

Orta we ýakyn Gündogar halklarynyň köp asyrlyk edeb ýaty arap ýaz…wy esa synda döred l pd r. Ýaz…w edeb ýatynyň büt…n dünýäde meşgur bolan nus galary F rdöws n ň “Şanama” epopeýasy, Sagdynyň “Gül…stan” b len “Bos tan” eserler , Hafyzyň ajap gazallar d wany, türk halklaryň şygyr älem nde ebed l k yz galdyran beý k şahyrlary Nes m n ň, Nowaýynyň, F zulynyň, Magtymgu lynyň we beýlek ler ň ençeme dürdäne eserler de hut şu ýaz…wda ýazylypdyr.

Köne türkmen ýaz…wynyň esasy bolan arap hatynyň b rnäçe görnüşler bar. Olar dan has meşhurlary: nash, suls, ş keste (d wany), reýhany, taglyk, rukga, towkyg, küwf we başgalardyr. Bularyň her b r bell b r maksat üç n peýdalanylýar. Şulardan has köp ulanylýany nastaglykdyr. Bu hat aslynda “nash” hem-de “taglyk” hatlarynyň özara b r kmeg nden emele gel pd r. Ol ýazmaga we okamaga ň aňsat hem amatly hatdyr. Şonuň üç n Eýranda we Orta Az ýada şu ýaz…wy resm ýazuw hökm…nde kabul ed pd rler.htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

6

TÜRKMEN DILINIŇ ÖSÜŞ ETAPLARY Türkmen d l başga d ller ň hemmes ýaly, b rnäçe d l ň gatyşyp b r-

leşmeg n ň net jes nde ýasalyp emele gel pd r. Emma türkmen d l n ň taryhy ýaňy ýakyna çenl derňelmänd r; şoňa görä, türkmen d l n ň esasy-nda bar bolan gadymy d ller ň käb rler b ze mäl m däl. Türkmen d l n ň esasynda, hem türk, hem eýran elementler tapylyp, türk elementler n ň ň gadymysy günbatar oguzlaryň d l d r. Günbatar oguzlaryň käb r taýpalary IX asyrda Syrderýanyň ýanyna gel p, olaryň d l ýerl latyň d ller b len gatyşmaga başlady. B ze bell bolmadyk käb r gadymy türk ş weler nden aýry, bu ýerl d ller – sogd d l we X asyrda arap we pars d ller d .

X asyrda yslam d n n ň oguzlar arasynda ýaýramagy arap d l n ň täs r n has güýçlend rd . Günbatar oguzlaryň d l ne deg şl ýazuw mater allary b z ň el m zde düýbünden ýok. Emma gündogar oguzlaryň d l günbatar oguzlaryň d l b len hökman tanyş bolmaly.

VIII asyra deg şl Orhon ýazgylary oguz d l n ň ň gadymy ýadygärl g bolup, akadem k W. Radlow we professor W. Tomson tarapyndan derňel pd r.

XI we XII asyrlarda oguzlaryň d l b len karluk, gypjak, (kuman) d ller hem-de Horezmde ýaşan Eýran halkynyň d l gatyşýar. Büt n Orta Az ýanyň edeb d l bolsa ol döwürde karahan d – kaşgar d l bolýar. XI asyrda ýaşan oguzlaryň we türkmenler ň gepleý ş d l ne deg şl käb r maglumatlar Mahmyt Kaşgarly tarapyndan ýazylan “D wan lugat at türk” atly meşhur türkçe-arapça sözlükde bar.

XIII-XIV asyrlarda, ýagny mongol döwlet n ň döwründe, büt n Orta Az ýanyň edeb d l Syrderýa-Horezm türk d l bolýar. Şol wagtda ýazylan edeb eserler ň käb rler nde türkmen d l n ň täs rler hem duýulýar. Bu eserlerden ň ähm ýetl s aşakdakylardyr:

1). Al – “Kyssa Ýusup” (XIII asyr);2). Horezm – “Muhabbetname” (XIV asyr) ;3). “Mu n al-mür d” (XV asyr);4). “Hosrow we Ş r n”.XV–XVII asyrlarda çagataý d l büt n Orta Az ýanyň edeb d l bolsa-

da, käb r eserlerde türkmen d l n ň elementler barha güýçlenýär. Şoňa görä, bu döwür köne türkmen ýazuw d l n ň döreý ş döwr d ý p hasap ed lmel d r. Ol wagtky türkmen d l n ň taryhy üç n ň ähm ýetl eserler şulardyr:

1). Wefam – “Rownak – ul yslam” (XV asyr);2). “Boz oglan” (XVI asyr);

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

7

3). Abul – Gazy Bahadurhan – “Şejere-ý terak me” (XVII asyr); Abul – Ga -zy nyň eser çatagaý d l nde bolsa-da, özbaşdak edeb d l hasabyna g rýär. Şu döwürde türkmen nusgawylarynyň ň meşhur eserler emele gel p, bu eser ler türkmen edeb ýatynyň hem türkmen d l n ň taryhy üç n örän gymmatly mate-r aldyr.

Türkmen d l n ň taryhçysy üç n ylaýta-da, Azady, Magtymguly, Seýd , Zel l , Gaýyby ýaly şahyrlaryň eserler ähm ýetl d r.

XIX asyryň ahyrynda, türkmen d l ne käb r rus sözler az sanda g rmäge başlaýar. Rus kap tal st, pomeş kler türkmen meden ýet n ň we türkmen d l n ň ösmeg ne üns bermän, gaýtam päsgel ber p, türkmen d l we edeb ýaty XX asyryň başlarynda peselmäge başlaýar.

XX asyryň başlarynda öwrül ş kden soň, türkmen edeb d l n ň gram-mat kasy düzgüne salnyp, onuň sözlüg hem gün-günden baý bolýar. Rus d l n ň üst b len köp sanda g ren we g rýän nternas onal, ylmy we tehn k term nler (adalgalar) häz rk türkmen d l n baýlaşdyryp, ony dünýän ň meden d ller n ň hataryna ýet r pd r…

Türkmen diliniň ýasalyp, döreýşiniň, ösüşiniň ýolyaşakdaky shemadan bellidir

3-nji gönükme. Nakyllar we atalar sözün ünsl okaň.• Könel şen, öňk formasyny üýtgeden sözler ň aşagyny çyzyň.

Asyrlar Esasy dil we onuň ýagdaýy Esasy dil bilen gatyşan ýa-da esasy dile täsir eden başga diller

IX asyrdan öň bolan döwür

Gadymy türk d ller we ş weler (şol sanda oguz we türkmen ş -weler )

Mongol d l we käb r başga “altaý” d ller .

IX–X asyrlar Günbatar oguz d l we käb r başga türk ş weler . Arap, sogd we pars d ller . Horezm ýurdunyň (Eýran) ş weler .

XI–XII asyrlar Gadymy türkmen gepleý ş ş we ler

Karahan d – Kaşgar, kypjak (kuman) we karluk d ller . Arap hem pars d ller . Horezm ýurdunyň ş weler . Syrderýa – Horezm türk d l . Arap we pars d ller .

XV–XVII asyrlar Köne türkmen ýazuw d l Çagataý d l . Arap hem pars d ller .XVIII–XIX asyrlar

Türkmen nusgawy edeb ýaty-nyň d l

Çagataý d l . Arap we pars d ller .

XX asyr. Öwrü-l ş kden öň

Türkmen d l n ň peselmeg : ko-lon al döwrüň türkmen d l

Rus d l

XX asyr. Öwrü-l ş kden soň

Türkmen d l n ň gülleýän döw-r : häz rk türkmen edeb d l

Sos al st k döwrüň rus d l . Günbatar Ýewropa d ller (rus d l n ň üst b len).

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

8

Gaça buýnuz1 ýük däld r,Ýele ýargak2, aýaza k z3,It geld , gut4 geld .Hem zyýarat, hem tüjerat5,Hutparazlykdan6 butparazlyk gowurak,Hydyr d ýen m hyrs7 çykdy.Mürüşgär8 guşun tanamasa, guş mürüşgär tanar.Är garrar, heňňam9 garramaz,Ynanmagyn “dostuňa”, saman dykar postuňa10,Ýagşylyk et derýa at, balyk b ler, balyk b lmese halyk11 b ler,Gün höz r oglan-uşak,Tün12 höz r ýorgan düşek,Harwaryny13 göteren serwer n 14 hem göterer,Suw görmän tamman15 çykarma,Düýä münüp hataba16 bukma,Düýe çöker p çemmer16 şme,Halwany hek m ýer, şallagy17 – ýet m,Çekseň zähmet, ýagar rähnet.

(A. Öwezow. “Türkmen dilinde sözüň wesözlük sostawynyň ösüşiniň ýollary”)

1 Buýnuz – şah.2 Ýargak – der , ýary, possun.3 Kiz – keçe.4 Gut – bagt, döwlet, ykbal.5 Tüjerat – söwda-satyg.6 Hutparazlyk – d ňe öz bähb d ň aramaklyk, ego zm.7 Hyrs – aýy.8 Mürüşgär – baş awçy.9 Heňňam – wagt, döwür.10 Post – der .11 Halyk – hudaýyň ep tet .12 Tün – g je.13 Harwar – ýük, 300 k logramlyk ýük, b r eşeg ň ýük , köp, agyr14 Serwer – goşmaça artyk ýük.15 Tamman – balak, jalbar, geý m.16 Hatap we çemmer – howudy berk saklamak (berk tmek üç n ser şde).17 Şallak – gamçy.

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

9

4-nji gönükme. Tekst okaň.• Baş agzalaryny tapyň. Goşma has atlary göçür ň, olaryň emele gel ş ýollaryny aýd ň.

Halk rowaýatlaryna görä, Hoja Ahmet Ýassawynyň döwürler nde Salyr-laryň Garaman we Akman neb reler Türküstan etrapynda ýaşapdyrlar. Soňra Nurata daglarynyň seb t ne, häz rk Türkmen stanyň terr tor ýasyna we Hytaýa göçüp g d pd rler. Salyrlaryň Karatau etekler nde we Syrde r ýanyň orta akym-yndan göçüp gaýtmagyna peçeneg taýpalarynyň çozuşlary sebäp bolupdyr.

Gazagystanyň terr tor ýasynda salyrlar b len b lel kde beýlek türkmen taýpa lary, mysal üç n, goýunlar taýpasy ýaşapdyrlar. Soňra ol taýpany gara-goýunly d ý p atlandyrypdyrlar. Taryhy çeşmelerde bar bolan maglu matlara görä, garagoýunly taýpasy XIII asyryň başyna çenl Kazygurt dagynyň se-b tler nde ýaşapdyr.

Syrderýanyň orta akymynda we Karatau etekler nde ýaşan türkmenler XII asyrda uly göçhä-göçler ň täs r b len Türküstandan gaýdypdyrlar, olaryň uly böleg häz rk Türkmen stanyň terr tor ýasyna, Mawerannahra göçüp gel p-d rler.

Şeýle-de bolsa, türkmenler ň b r böleg ýurdunda galypdyr. Häz rk wagt-da olaryň b r böleg Günorta Gazagystan welaýatynda ýaşaýarlar. Olar öz ata-babalarynyň Türküstan seb t nde Çoýdepe we Güldepe d ýen ýerlerde ýaşandyklaryny ýatlaýarlar. (M. Durdyýew, Ş. Durdyýew “Dünýädäki türkmenler”)

5-nji gönükme. Goşgyny labyzly okap, mazmunyny aýdyp ber ň.• Şahyryň türkmen d l baradaky nygtamalaryny we sarpasyny düşünd r ň.

TÜRKMEN DILIB z ý tmesek, sen ý tmers ň dünýäde,B z ň barlygmyza bolarsyň senem.

Sen maňa süýde garyp ber pd r,Çagakam ak süýdün emd ren enem.

Ata-babalarmyň sözlän d l sen,Sen hüwd ,Sen aýdym,Sen datly kyssa.Men sen b len gam-gussany unudýan,

Uzak ülkelerde ýüreg m gyssa.Beý k Magtymgulyň dana söz sen,Ajap dessanlaryň namysy sens ň.Sen men ň halkymyň akyl-paýhasyHem halkymyň ary-namysy sens ň.

Çagalaryň ömürylla unutmazGadymlardan gelýän türkmen ň d l n.

Öz d l ň b l p, özgäň d l nemÖwrenmek ullakan baýlygmyz b z ň.

Goý, dünýäde ähl d ller ýaşasyn,Ýaşasyn ç nde türkmen ň d lem.

Men dünýän ň bar baýlygyn çalyşmanD l baýlygym – uly m rasym b len.

(A. Atabaýew).htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

10

6-njy gönükme. Okaň we häz rk zaman türkmen d l ne mahsus bolmadyk sözler , go-şulmalary tapyň.

• Şu günk gün olara derek haýsy sözler ň, goşulmalaryň ulanylýandygyny aýdyň.

1. Yşksyz k ş haýwan olur,Haýwan öwüt b ler deg l1.

2. Bu hadysdur2 Mustapanyň aýmyşy3,Çaryýaryň hem rowaýat kylmyşy.

(Wepaýy.)3. Arap t l boldy sözler güýes ,

Dartyşyp tört ýana süýrän t ller m (Şeýdaýy.)

4. Magtymguly haýwan b lse balasyn,Ynsan bagryn duzlamaýan bolarmy?

(Magtymguly.)5. Istäp k gözel ýary, gördüm k salamatdyr.

(Mollanepes.)6. Il m üç n ş r n jandan geçermen.

(Seýdi.)

TÜRKMEN DILINIŇ ÖWRENILIŞ TARYHY GRAMMATIKASYBILEN IŞ SALŞAN ALYMLAR, ŞAHSLAR

Türkmenler türk d ll halklaryň arasynda ň gadymylaryndan b r hasap ed lýär. Şoňa görä-de türkmenler, olaryň d ller baradaky maglumatlara rk çeşmelerde duş gelmek bolýar.

M. Kaşgarly hem türkmenler, olaryň d ller barada maglumat berýär. Alymyň öz XI asyrda ýaşap geç pd r. “D wanda” türk halklar, taýpalar, olaryň gel p çykyşlary, etnograf ýalary, deg şl etnon m alymlary, d ller barada habar ber lýär. Taryhyň görkez l ş ýaly, b r nj müň ýyllygyň ahy-rlarynda oguzlar türkmen d ýl p atlandyrlypdyr. Muny awtoryň öz hem tel m ýerde ýatlaýar. Şeýle hem oguz – türkmenler n ň ý gr m k urug-dan durýandygyny belleýär. Mahmyt Kaşgarly oguzlar b len türkmenler ň arasynda parh goýmaýar. Awtor oguz – türkmen taýpa larynyň atlaryny, olaryň mallaryna basýan tagmalaryny get rýär. Bular: kaýyg, baýundur, 1 Degil – däl.2 Hadys – Muhammet pygamber ň söz .3 Aýmyş – aýdan.

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

11

ywa (ýywa, ýawa), salgur, af şar, begt l , bükdüz, baýat, ýazgur, eýmur, karabölük, alkabölük, gd r, üreg r, juwaldyr, jepn , jaruklug uruglarydyr.

Taýpalar, uruglar b rleş pd rler, bölün ş pd rler. Şeýlel k b len, başga at alypdyrlar.

Häz r “D wanda” ady tutulýan taýpa-t re atlaryndan käb r gabat gelýär. Olar şol durşuna ýa-da fonet k özger şe sezewar bolan görnüşde ulanylýarlar. Bular: salyr (salgur), çowdur (juwaldar), gd r taýpalarydyr. Käb r t reler bolsa başga at alypdyrlar. Muňa kaýyg gökleň, ýazyr – ga-radaşly d alektler mysal bolup b ler. Käb rler bolsa beýlek b r d alekte b rleş pd rler. Mysal üç n, baýundurlar gökleňler ň arasynda “baýandyr” ady b len duş gelýär. Igd rler çowdurlara, eýmurlar ýomutlara deg şl , ywa-ýywalar hem çeg ler ň b r bölüm hasap ed lýärler.

Orta asyr çeşmeler nden ýene-de Houtsmanyň sözlüg nde (XIII asyr), Abu – Haýýanyň ş nde (XIV asyr), Jemaletd n at – Türk n ň sözlüg nde (XIV asyr), başga-da XIV-XV asyrlara deg şl anon m şlerde, şeýle hem Zamahşarynyň “Mukadd mat al-adab” d ýen ş nde oguz – türkmen sözler , beýlek türk d ller ň mater allary deňeşd r lýär.

Rus alymlary hem türkmen d l b len gyzyklanypdyrlar. Baryp XIX asyryň b r nj ýarymynda türkmen d l ne deg şl ed len käb r şler göze lýär. Muňa A.M. Ş gren ň ş mysal bolup b ler. Ol f losof ýa ylymlarynyň

doktory, etnograf, kawkaz, f n d ller boýunça akadem k bolupdyr. Alym 1794–1855-nj ýyllarda ýaşap geç pd r Onuň türkmen sözler n n reden, näh l ýagdaýda toplandygy bell däl. Ýöne onuň türkmenler ň arasynda bolandygyny ş görkezýär. Onda sözler ň buhar d alekt ne deg şl d g aýdylýar. Türkmen d l n ň beýle d alekt ýok. Ýöne awtoryň mater al laryny Buhara töwerekler nden toplandygyny çak etmek mümk n. Onuň “Hen-dek, uýa, läheň” k m n ýönekeý sözler get rmeg hem onuň türkmenler ň arasynda bolanlygyna güwä geçýär. Ol “guzaýyn” sözün “rod na” d ý p düşünd r pd r. Emma häz r ol sözüň haýsy d alektde şeýle manyda ulany-landygy bell däl. Bu söz sözlüklerde hem ber lmänd r.

Türkmen d l boýunça ş eden rus alymlarynyň ýene b r I.N. Be-rez nd r. Ol Kazan we Peterburg un wers tetler n ň professorlarydyr. Bell türkolog M.A. Ka zymbeg ň şäg rd d r. Öz -de N. Katanow, W.W. Bartold, A.N. Samoýlow ç, I.Ý. Marr ýaly dünýä bell alymlaryň – gündogarşynaslaryň halypasydyr. Ol türk halklarynyň d ller , edeb ýaty, taryhy barada köp şler eden adam. Olaryň d alektler b len hem çg n gyzyklanypdyr. Bu ugurdan ençeme saldamly şler ýazypdyr. I.N. Be rez n htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

12

(1818-1896) türkmen d l b len-de ş salşypdyr. Ol Kazan un wer s tet nde okaýarka, ýakyn Gündogar ýurtlaryna (1842-1845) syýahata g d pd r. Ol Eýranda bolanda astrabatly türkmenler ň d l ne deg şl mater allar toplaýar. Soň ol mater allaryny “Gündogar boýunça syýahat eden mag str I. Berez n ň ýyllyk hasabatynda alynma” d ýen ş nde ýerleşd r pd r. Bu soňra fransuz d l nde neş r ed len “Musulman d alektler boýunça derňewler” d ýen ş n-de hem berl pd r. Awtor bu makalasynda Astrabatda ýaşaýan türkmenler ň d l n ň fonet kasy, orfoep ýasy, leks kasy, morfolog ýasy barada gysgaça durup geçýär.Ol gözden geç ren mater allary esasynda türkmen d l n ň türk d ller ň “ý” toparyna (j g t – ý g t) deg şl d g n belleýär. Bere-z n türkmen d l n ň leks kasy taýdan-da, grammat k gurluşy jähtden-de osman-türk, azerbaýjan d ller ne meňzeşd g n ýatlaýar.

Türkmen d l b len N.I. Ilm nsk ý hem gyzyklanypdyr. N.I. Ilm nsk ý 1822–1891-nj ýyllarda ýaşap geç pd r hem bell türkolog M.A. Kazym beg ň okuw çysydyr. Ol Kazan un wers tet nde gündogar – türk d ller n okadýar. Ol türk dellere deg şl ençeme ýazuw ýadygärl kler n neş r etd r pd r. Olardan Baburyň “Baburnama”, Rabguzynyň “Kysas – ul enb ýa” eserle-r n görkezmek ýeterl kd r. N.I. Ilm nsk ý 1859-njy ýylda eksped s ýanyň hatarynda terj meç hökmünde Türkmen standa hem bolupdyr. Eksped s ýa Mangyşlakdan tä Eýran araçäg ne çenl barlag geç rýär. Şonda N kolaý Iwanow ç Ilm nsk ý ýomut, esen l (çowdur) d alektler n ň arasynda bolup, olaryň d ller nden mater al ýygnapdyr.

Türkmen f lolog ýasynda mynasyp yz galdyranlaryň b r -de AleksandrN kolaýew Samoýlow çd r. A.N. Samoýlow ç (1880–1938) görnükl tür-kolog B.M. Mel oransk n ň okuwçysydyr. Ol türkmen d l , folklory, edeb -ýaty boýunça ep-esl ş etd . Asla ol şe turuwbasdan türkmenşynas hök-münde başlady. A.N. Samoýlow ç türkmen d l n ň, edeb ýatynyň ylmy esasda öwren l ş n ň başyny başlady. Ol entek Peterburg un wers tet n ň talybyka, mugallymy Mel oransk ýn ň maslahat bermeg b len 1902-nj ýylda Türkmen stana gelýär. Türkmen d l ne, edeb ýatyna deg şl köp ma-ter al toplaýar. Soň ol “Teke d alekt n ň fonet k we garammat k oçerk ” d ýen temany d plom ş ed p alýar. Ony Peterburg un wers tet n ň Gündogard ller fakultet nde üstünl k b len goraýar we altyn medala mynasyp bolýar.

Türkmen d l n öwrenmekde I.A. Belýaýew ň hem mynasyp orny bardyr. Ol Zakasp welaýatynyň halk uç l şeler n ň baş nspektory bolmak b len, özbek, türkmen d ller b len-de çg n gyzyklanypdyr. Ol türkmen d l ne de g ş l “Türkmen d l n ň grammat kasyny” (Aşgabat, 1915) ýazdy. http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

13

Şeýle hem “Rusça – türkmençe sözlük” (Aşgabat, 1913), “Döwlet stat s-t kasynda peýda lanmak üç n gysgaça rusça – türkmençe sözlük” (Aşgabat, 1926) döretd .

Ýene-de XX asyryň başlangyjynda türkmen d l ne deg şl ýazylan Ş mke w ç ň “Практическое руководство для ознaкомление о наречием туркмен Закаспийской области” (“Aşgabat, 1899)”, Agabe kowyň “Учебник туркменского языка Закаспийской области” (Aşgabat, 1904) d ýen şler ýatlamak bolar.

Bulardan başga-da Ýekater na II döwründe döred len deňeşd rme söz-lükde, şeýle hem W. W. Radlowyň, N.F. Katanowyň we beýlek ler ň deňeş -d rme maksadynda ýazan şler nde türkmen d l ne deg şl mater allar ber lýär.

XX asyryň 20-nj ýyllarynda okuw gollanmalary, k taplary döred lmäge başlady. 30-njy ýyllarda bu ş has-da ýaýbaňlandyryldy. Olaryň awtor-lary G. Alparow, M. Geld ýew, K. Bör ýew, A.Ş. Gara hanow, H. Baýlyýew, G. So pyýew, H. Derýaýew dagylar boldular.

Arap el pb ý taşlanyp, latyn (1929), soňra özleşd r len rus graf kasyna (1940) geç ld . Türkmen edeb d l n ň normalary kesg tlen ld , kemala gel-d . Onuň dürl ugurlaryna – taryhyna, d alektolog ýasyna, fonet k, gram -mat k gurluşlaryna, leks kasyna deg şl ylmy şler ed lmäge g r ş ld . Söz-lükler döred ld . Bu meseleler boýunça A.P. Poseluýewsk ý, K. Bö r ýew, H. Baýlyýew, Ş. Batyrow, B.A. Garryýew, M.N. Hydy row, K. Begenjow, M. Kösäýew, A. Annanurow, A. Kek low, M.Ý. Hamzaýew, Z.B. Muham-medowa ýaly alymlar ylmy şler alyp bardylar. Bu meselede akadem k P. Azymowyň uly hyzmatynyň bolan dygyny bellemek gerek. Bu ynsanlar türkmen f lolog ýasynyň – d l b l m n ň ker wenbaşylary boldular.

7-nji gönükme. Goşgyny okaň, mazmunyny gürrüň ber ň.• Sözler fonet k taýdan derňäň.

Ejem Aýyň kümüş nuruny öwd ,Ýaňlandy ýakymly öz ene d l m,

Sallançak üwred jadyly hüwd ,Aýdym dek ýakymly öz ene d l m.

Ýörjen-ýorjen bolup, daşaryk çykyp,Güne salam berd m ene d l mde.Dürl sözüň dürl suratyn çek p,Täs n gudrat gördüm ene d l mde.

Ejem ň hüwdüs , ejem ň süýdS ňd öz d l me Gün b le b le,D l m göwnüň slän zadyny d ýd ,Neneň guwanmaýyn men beýle d le!

Ýaz şemaly ýaly mymyk-mylaýym,Gylyç k m n kesg r gerek ýer ne,

Haýsy ugra g tsem, hyzmata taýyn,D l m dür seç p dur dostluk görende.

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

14

Durna gözl çeşme deý n dury ol,Älem ýaly g ň d l m ň ger m .Ol şeýle kän öwşün atýan söze bol,Söz merjen bezär baran ýer m .

Özge d ller b len artsyn owazyň,Gülle ene d l m, guş bolup saýra!Gaýym ganat berd sözüme sazyň,Ömür senden, d l m, düşmäý n aýra!

(A. Atajanow)8-nji gönükme. Sözlemler göçür ň we mazmunyny gürrüň ber ň.• Ýazuw kadasyna laýyklap göçür ň, baş agzalaryň aşagyny çyzyň.

Uzaga çeken çg l g ň net jes nde çýän adamlarda zähmete bolan höwes ý týär, olar yzyg derl şe ukypsyz bolýar we kem-kemden zähmet çekmeg düýpden taşlaýarlar.

Alkogolyň ujypsyz we “çenl ” mukdarynyň täs r astynda akt w we pas-s w üns boz…lýar, şol zerarly hem lk nj nobatda huş kösençl k çekýär. Köp mukdarda ç len alkogol has gödek boz…lmalara eltýär. Daşky täs rler kabul etmek kynlaşýar we haýallaşýar, onuň takyklygy peselýär. Üns b -len huş öňk…den hem beter ýaramazlaşýar. Assosas ýalar h l taýdan zaýa-lanýar, adamda tankyt gowşaýar, onuň beýlek ler üns ber p d ňlemek, öz e…dýän gürr…ň n ň dogr…lygyny yzarlamak, öz etm ş ne erk etmek ük…byny ý t rýär. Ahlak duýg…sy gowşap, utanjy gaçýar.

Adam özün gelş ks z alyp barmakdan, le göz bolmakdan utanmaýar. Aýal-ebtatlaryň, çagalaryň ýanynda paýyş sögünmekden çek nmeýär. Hossarlarynyň, dost-ýarlarynyň ýal…baryp-ýakarmalary peýda etmeýär, gaýtam ol öňk…s n-den hem beter beleň açyp, b haýalygy ar…ýar.

(F. Uglow. “Salgymyň girdabyndan”)9-njy gönükme. Tekst göçür ň.• Galdyrylan dyngy belg ler ýerl -ýer nde goýuşdyryň.

B r adam lukmany synamakçy bolupdyr-da:– Goýny soýup ň süýj ýer n b ş r p gel! – d ý pd r. Lukman goýny soýup

ýürek b len d l n b ş r p onuň öňünde goýupdyr. Başga b r gün ol adam ýene Lukmany ýanyna çagyrypdyr

– Goýny soýup ň ajy ýer n b ş r p gel!Lukman goýny öldür p d l b len ýüreg n b ş r p onuň öňüne goýupdyr.– Bu näme etd g ň boldy?Lukman şeýle jogap ber pd r:Eger päk bolsa d l b len ýürekden şüýj zat ýokdur ýogsa-da olardan ajy

zat ýokdur.(A. Baýmyradow. “Rowaýatlarda taryhy ilahlar”eseri boýunça)

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

15

10-njy gönükme. Goşgy set rler n göçür ň.• Aýratynlandyrylan sözler ň häz rk zaman türkmen d l nde näh l şek lde ulany l-

ýandygyny aýdyp ber ň.

1. Gel, Kem ne, g del , seýl – çemen isteseň* (Kemine).2. Ýürekde ýok söz tile* get rme. (Magtymguly).3. Keşt edip serçemen üzre* ýörende,

Ganatdan aýrylar, perwana galar. (Mollanepes).4. Ol merd ň ogludyr, mertd r pederi*. (Magtymguly).5. Istäp ki * gözel ýary gördüm ki * salamatdyr. (Mollanepes).6. Bilmeýen soranlara aýdyň bu garyp adymyz,

Asly – gerkez, ýurdy – Etrek, ady Magtymgulydyr. (Magtymguly). 11-nji gönükme. Bölekler okaň.• Olarda aýdylýan p k rler özleşd r ň. Öz durmuşyňyzda şol päh mlere eýermäge çalşyň.

DANALAR DIL BARADAÖzara gürrüňç l k – munuň öz özara tagalla arkaly b na ed lýän ymaratdyr.

(Andre Morua, fransuz ýazyjysy).

Dawalaşmagy köpler başarýar, ýürekdeş gürrüňç l k wel n her kes ň el n-den gelýän däld r.

(Amos Olkott, amerikaly ýazyjysy).Her kes b len akylyna görä gürleş.

(Saddy, pars şahyry we akyldary)

Akylly b len gürleşen ňde, az sözle.(Katon Ulusu, pim ýazyjysy we döwlet işgäri)

Köp p k r edýän adam az gepleýär.(Waşington Irwing, amerikaly ýazyjy)

Öz hakda köp gepleýän adam şöhrata kowalaşmakdan halas däld r.(Lýudwig Wowenarg, fransuz ýazyjysy)

Soň özüne nobat ýetmejeg n b lse, h ç k m sen d ňlemez.(Ýugar Hou, amerikaly ýazyjy)

Özüň hemmeden akylly görkezjek bolmakdan uly samsyklyk ýokdur.(Fransua Laroşfuko, fransuz ýazyjysy)htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

16

Dymmagy oňarmaýan adam geplemegem oňarýan däld r.(Lusiý Seneka, Rim ýazyjysy)

Magtymguly d l ň sakla,Nobat ber lmegen ýerde.

(Magtymguly Pyragy)*Istemen – slemek.Til – d l.Keşt edip – seýran ed p.Serçemen üzre – çemenzarlykda.Ki – baglaýjynyň hyzmatynda gelýär.Bilmeýen – hal şl g n ň ýokluk şek l nde gelen söz, b lmän.

GEÇİLEN MATERİALLARY GAÝTALAMAK ÜÇİN SORAGLAR:

1. Oguz d ller maşgalasyna haýsy d ller g rýär?2. D l üýtgeşmä sezewar bolýarmy?3. Türkmen d l n ň gadymy ýazuw ýadygärl kler nden haýsylaryny b lýärs ň z?4. Türkmen d l n ň gadymylygy dogrusynda näme aýdyp b lers ň z?5. K mler türkmen d l n öwren pd r?6. Bell alymlaryň we görnükl türkologlaryň türkmen d l baradaky ylmy şler n aýdyp ber ň?7. Türkmen d l n öwrenmekde kerwenbaşy bolan d lç ler k mler hasaplanypdyr?8. D l näme üç n adamlaryň möhüm aragatnaşyk ser şdes hasap ed lýär?

KEPILNAMA ÝAZMAGY ÖWRENMEK

B r adam haýsy hem bolsa b r guramanyň agzalygyna çek ljek bolnan da ýa-da ýokary wez pä hödürlenende, ol hakda şol guramada durýan, ony gowy tanaýan, köp stažly, abraýly başga b r adam tarapy-ndan ýazylyp ber lýän oňaýly baha kep lnama d ý lýär. Muňa başgaça rekomendas ýa d ý lýär. Kep lnama b len adama ber lýän oňaýly baha net jes nde ol haýsy hem bolsa b r gurama g rmäge, näh l hem bol-sa b r wez pä bellen lmäge ýa-da ýokary baýragy almaga hödürlenýär. Kep lnamanyň hem aşakdaky ýaly alty böleg (alty rekw z t ) bolýar:

1. Dokument ň ady.2. Dokument ň mazmuny. Kep lnamanyň mazmuny hem aşakdaky

ýaly maglumatlary öz ç ne alýar:a) Kep lnama berýän adam hakyndaky maglumatlar.b) Kep lnama ber lýän adamyň gysgajyk häs ýetnamasy.http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

17

ç) Kep lnama ber lýän adamyň häs ýetnamasynyň dogrudygy hakynda güwä geçmek.

3. Dokument ýazan adamyň goly.4. Dokument ň ýazylan wagty.5. Kep lnamany ýazan adamyň goluny tassyklaýan wez pel adamyň

goly.6. Kep lnamany ýazan adamyň golunyň tassyklanan wagty.

Kepilnamanyň (rekomendasiýanyň) mysaly nusgasy

Dörtgül etrabyndaky 6-njy orta mekdeb ňtürkmen d l we edeb ýaty mugallymy

Heb bulla Abdullaýewe

KEPILNAMA

Men, Dörtgül etrabyndaky 6-njy orta mekdeb ň okuw we terb ýeç l k şler boýunça d rektoryň orunbasary Nazargeld Abaýew, 1994-nj ýyldan bär mekdeb m z ň türkmen d l we edeb ýaty mugallymy Heb bulla Abdullaýew b len b le şleş p gelýär n, şonuň üç n hem ony gowy tanaýaryn.

Heb bulla Abdullaýew öz sapaklaryna hem şe b rkems z taýýarlanyp, sa-paklaryny metod k taýdan ýokary derejede geçmek b len, ýaşlara b l m ber-mekde, olary watansöýüj l k ruhunda terb ýelemekde beýlek mugal lymlara oňaýly görelde görkezýär. Ol özün ň pedagog k borjuna jogapkärl garap, sapaklaryna g jä galmaýar, sebäps z okuw goýbermeýär, sapaklaryny gyzykly gurap, okuwçylaryň ýokary şjeňl g n gazanýar, ýet ş g n ýo karlandyrýar. Ol öz ýolbaşçylyk edýän synpynyň okuwçylaryny ýygy-ýygydan gezelençlere, muzeýlere, taryhy mesgenlere alyp g tmek b len, olaryň ruhy dünýäs n ň g ňelmeg n gazanýar. Onuň okadýan synplarynyň okuwçylarynyň b r topary türkmen d l we edeb ýaty sapagy boýunça geç r lýän etrap we respubl -kan ol mp adalarynda baýrakly orunlara eýe bolýar. Kärdeş m z Heb bulla Abdul laýew gazet we aýnamalary yzyg derl okap, özün ň syýasy b l mler n artdyryp durýar. Ol mek depdäk d l we edebýat kružogyna hem ýolbaşçylyk edýär. H.Abdullýew pedagog k kadrlary käm lleşd r ş merkez nst tutynyň kurslarynda bolup, öz kesp b l m n yzyg derl artdyrýar.

Heb bulla Abdullaýew dogruçyl, talapkär, şeňň r, moral taýdan durnukly, ahlak taýdan arassa, syýasy taýdan taýýarlykly, tert pl , meden ýetl peda-gog. Şonuň üç nem ol Garagalpagystan Respubl kasynyň b l m m n strl g n ň hormat hatyna mynasypdyr. Men onuň syýasy, ş, moral sypatlarynyň şu 2– Türkmen d l , 9-njy synp

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

18

ýerde dogry häs ýetlend r lend g ne doly güwä geçýär n. Men onuň üç n kep l bolup b ler n.

2002-nj ýyldan bär 6-njy orta mekdeb ňokuw we terb ýeç l k şler boýunçad rektor orunbasary (goly) (N. Abaýew). 22.09.2009

Mekdeb ň okuw we terb ýeç l kşler boýunça d rektor orunbasary N. Abaýew ň goluny tassyklaýaryn.

6-njy mekdeb ň d rektory: (goly) (N.Amanow). 23.09.2009.

Ýokardaky mysaly nusgadan görnüş ýaly, kep lnamanyň ady (onuň b r nj böleg ) ýazylanda oňa kep lnama ber lýän adamyň; kär , wez pes , ady (ýönel ş düşüm nde) ýazylmaly.

Kep lnamanyň mazmunynyň ( k nj esasy böleg n ň) başynda “Men” söz ulanylyp, onuň yzyndan kep lnama berýän adamyň kär , wez pes , ady we fam l ýasy baş düşüm nde get r l p, soňra kep lnama ber lýän adam b -len onuň önümç l kde we jemgyýetç l k ş nde b le şleýänd g (ol okuwçy ýa-da talyp bolsa b le okaýandygy), ony nä wagtdan bär gowy, kems z tanaýandygy görkez lýär. Şundan soňra ol tekstde kep lnama ber lýän adamyň syýasy, ş we ahlak sypatlary hakyky häs ýetlend r l p, onuň zähmete, öz gulluk borjuna näh l garaýandygy, jemgyýetç l k durmuşyna näh l gatnaşýandygy, özün ň syýasy, ýör te we umumy b l m derejes n näh l ýokarlandyrýandygy beýan ed lýär. Iň soňunda bolsa kep lnama ber lýän adamyň sylag bermäge mynasyplygy üç n, şeýle hem kep lnama ber lýän adamyň syýasy, ş, ahlak sypatlarynyň dogry häs ýetlen d r lend g onuň üç n kep l bolup b lýänd g aýratyn bellen lýär.

Mazmunyň aşagynda kep lnamany ýazan adam gol çekýär we onuň ýazylan wagtyny ýazýar. Onuň aşagyndan bolsa kep lnamany ýazan adamyň goluny tassyklaýan ýazgylar ýazylyp, ony tassyklan adam gol çekýär we onuň tassyklanan wagtyny görkezýär. Her b r rekomendas ýada – kep lnamada ýokardaky ýaly maglumatlaryň bolmagy zerurdyr. http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

19

DIL BILIMI HAKYNDA UMUMY MAGLUMAT

D l adamlaryň özara p k r alyşmagynda, b r -b r ne düşünmeg n amala aşyrmakda möhüm ser şde bolup hyzmat edýänl g sebäpl , jemgyýetç l k hadysa hasaplanýar. Şonuň üç n-de aragatnaşygyň möhüm ser şdeler bo-lan d l düýpl b lmeg ň ähm ýet örän uludyr.

D l adamyň p k rlenmes b len berk baglanyşyklydyr. Adamyň p k rler söz, söz düzümler , sözlemler görnüş nde ýüze çykýar.

D l gadymy döwürde adamlaryň b leleş p şlemekler üç n p k r alyş mak zerurlygyndan ýüze çykypdyr. D l adamlaryň b r -b rler ne düşün şmek ler ne, ýaşaýyş üç n zerur zatlary b leleş p gazanmaklaryna, önümç l g guramaga, teb gy hadysalara garşy göreşmäge kömek ber p-d r. D l ň ösmeg adamlaryň dürl durmuş tejr beler n berk tmäge, olary nes lden-nesle geç rmäge, zähmet gurallaryny barha käm lleş d rmäge, şeýle hem, maddy durmuş şertler n gowulandyrmaga, ylmy, tehn kany, meden ýet .., adamzat jemgyýet n ösdürmäge ýardam ed pd r.

12-nji gönükme. Tekst okaň. Mazmunyny gürrüň ber ň. S z ň özüň z näçe d l b l-ýärs ň z?

KIM NÄÇE DIL BILÝÄR? Köp d l b lmek gadym zamanlardan bär ruhy meden ýetl l g ň gowy ala-

maty hasaplanýar. Meselem, k nj jahan urşunyň öňüsyrasy aradan çykan ne-mes Şýutse 270 d lde gepläp b l pd r. XIX asyrda ýaşan dan ýaly alym Rasl se Hr st an Gask 230 d l, Lwow un wers tet n ň professory Andreý Gawronsk ý 140 d l, akadem k N.Ý. Marr 100-e golaý d l, bell arheolog Genr h Şl man 80 d l, ukra naly ylmy şgär we ýazyjy Agafangel Krymsk ý 60-dan gowrak d l b l pd r.

B z ň günler m zde-de pol glotlar (grek sözünden pol – “köp” we glot – “d l”) az däl. R ganyň un wers tet nde professor Karlo Tagl aw n 35 d lde sakynman gepleýär, 25 d lde okadýar, jem bolsa 120-den köpräk d l öwre-n pd r. Beý k Br tan ýadan 180 d l b lýän žurnal st Garold U lýamsy häz rk wagtda ň zor pol tolog hasaplamak bolar. Haýran galaýmaly, Garold grek, latyn, br t, fransus we nemes d ller n on b r ýaşyndaka öwren pd r.

Taryh un wers tet n ň professory Raul Ar st hem-de Moskwa un wer s te-t n ň mugallymy Andreý Zal znýak şu günk gün bell pol glotlar hasaplanylýar. Olaryň hers 40 d l b lýär. Ukra n ýazyjysy N kolaý Lukaş ý gr mä golaý d l b lýär. Ol Gýotän ň “Faustyny”, Bokkaççonyň “Dekameronyny” hem-htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

20

de dünýä edeb ýatynyň başga-da b rentek ajaýyp eserler n öz ene d l ne terj me ed p d r.

(Gazatden).

13-nji gönükme. Danalaryň sözler n okaň . Göwnüň ze ýaranlaryny depder ň ze göçür ň. Olara öz garaýşyňyzy beýan ed ň.

Adam bar b r nan b len müň t aldar.Adam bar müň nan b len b r t aldap b lmez.Adam ganatsyz guşdur.Edeb edeps zden öwrend m.Ýylan garybam bolsa zäherl d r.Ýylan ýumşagam bolsa zäher d ş nded r.Derd n g zläne derman tapylmaz.Zaman saňa uýmasa, sen zamana uý.Araba t g rlenenden soň, ýol görkezen köpeler.Akylly duşman akylsyz dostdan ýagşydyr.Gözden daşlaşan, göwünden daşlaşar. Aladasyz adam suw çse-de semrär.Erkeg köp öýüň oduny bolmaz, aýaly köp öýüň suwy.Söz – kümüş, dymmak – altyn.Akylly atyny öwer, alasamsyk aýalyny, samsyk bolsa – özün .Dagy daş bezär, adamy akyl.Hünärl ölmez, hünärs z – gülmez.Ýüzmän öwrenmän, özüň derýa urma.Ýurduňy duşmandan, syryňy ýaraňjaňdan gora.Bazarda baha galan bolsa, satyjy ynsabyny ý t rend r.

14-nji gönükme. Tekst okap, mazmunyny gürrüň ber ň. Türkmen halkynda salamlaşmagyň edeb dogrusynda öz b lýänler ň z esasynda çek şme guraň.

…Durmuşda salamlaşmagyň käb r end kler uzak wagtlap saklanyp galypdyr. Meselem, el ň ýokary galdyryp salamlaşmak b z ň günler m zde-de häl -ş nd gabat gelýär. Alymlaryň b rnäçes häz rk elleş p salamlaşmagy-da el ň ýokary göter p ýa-da el ň aýasyny ýokary ed p, egn ň deň ne ýet r meg ň dowamy hasaplaýar. Elbetde, ol p k r nkär etmek kyn. Sebäb bu hereket ň esasynda el mde h ç zat ýok, ynanmasaň, ynha, göräý d ýen many ýatyr.

Irk döwürlerde salamlaşmakda ulanylan sözler ň ençemes b z ň üç n örän geň bolup duýulýar. Sebäb her b r halkyň öz ýörelges bolup, öz durmuş-laryny ň derwaýys hem-de ýetmeýän zatlary arzuw ed pd rler. Şonda baş htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

21

saglygy, ýurt parahatçylygy d ýen düşünjeler başgarak beýan ed l pd r. Hytaý mper ýasynyň höküm süren döwürler nde salamlaşmakda “S z ýd ň zm ?”

d ý p ýüzlen pd rler. “S z ýd ň zm ?” d ý p hem jogap gaýtarypdyrlar. Gadymy parslarda salamlaşylanda “Şadyýan bol” d ý p ýüzlen pd rler. Şol sözler b len hem jogap berl pd r. Gündogar Afr kada ýaşaýan zulu halky özara salamlaşanlarynda b r -b r ne “Men sen görýär n” d ý p aýdypdyrlar. Arap ýarymadasynyň günortasynda ýaşaýan hadramauta atly taýpanyň käb r nde “Salawmälek m” hem “Waleýk messalam” sözler n ň dereg ne “Gülgün säher” d ýen sözler ulanypdyrlar.

Gadymy ýahudylarda salamlaşmak üç n aýakgabyňy çykarmaly bolup dyr. Ýewropanyň ençeme halklarynda bolsa, salamlaşanda kelläň ýalaňaç lamaly bolupdyr. Bu kadalar b len tanyş bolmadyk başga halklaryň wek l olar b -len salamlaşmakda çykgynsyz ýagdaýa düşüpd rler. Onuň ters ne salamlaş-makda, toýa, ýasa barlanda kelle ýalaňaçlygy halamaýan halklar-da bolan. Görnüşler ndäk tapawutlara gara mazdan, salamlaşmagyň ähl görnüşler -de b rek-b rege ynanyşmagy, hormatlamagy, sylamagy, jan saglygyny arzuw etmeg aňladýan oňat n ýet bolupdyr. Ýöne şol ynanyş mak, hormatlamak, sylamak her döwürde üýtgäp, özger p durupdyr. Oňa her ýurt, her halk, her jemgyýet, her synpyň wek l özüçe ähm ýet ber pd r hem-de ony özüçe berjaý ed pd r.

(Žurnaldan)

DIL BILIMINIŇ BÖLÜMLERI 1. Türkmen meden ýet n ň ösüş nde türkmen d l ne uly hormat de-

g şl d r. Soňky on ýyllyklarda ähl ugurlar boýunça uly özger şler bolup geçd .

Ilatyň her müň adamdan ýed s sowatly bolan ülkede köp sanly mekdepler ň, ýör te orta okuw jaýlarynyň döred lmeg b len b r hatarda halk hojalygy, meden edaralar ökde hünärl kadrlar b len üpjün ed ld . Ylymlar akadem ýasy, ylmy barlag edaralary döred ld .

Meden aň-b l m edaralarynyň sany köpel p, olaryň maddy bazasy, kadrlar b len üpjün ed l ş gowulandy. K tapdyr gazet-žurnal, rad odyr telew zor halkymyzyň gündel k ruhy baýlygyna öwrüld .

Türkmen d l türkmen edeb ýatynyň, sungatynyň pajarlap ösme g nde-de esasy ser şde bolup hyzmat edýär.

Ýurduň ykdysady kuwwatynyň g td g çe artmagy halkyň maddy hal ýag daýynyň barha gowulanmagyna alyp barýar. Munda ara gatnaşygyň htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

22

möhüm guraly bolan d l ň hyzmaty uludyr. D ýmek, me den ýet m z ň ös-meg nde hem-de baýlaşmagynda türkmen d l n ň ähm ýet uly.

D l b l m d l ň dürl taraplaryny öwrenýär. D l öwrenmekl k aşakdaky bölümler boýunça alnyp barylýar:

1. Fonet ka – d ldäk sesler , olaryň häs ýetler n , ösüş n we üýtgeýş n , ýagny d l ň ses gurluşyny öwrenýär. Grekçe phone – “ses” phonet kes – “sese deg şl ” d ýmekd r.

2. Leks kolog ýa – d l ň leks kasyny öwredýär. Leks kolog ýa (grekçe lex kos – “söze deg şl ” + logos – “taglymat, ylym”) aşakdaky bölüm-ler öz ç ne alýar. A) Semas olog ýa (grekçe semas a – “many”+ lo-gos – “taglymat, ylym” – sözler ň manysyny, manylarynyň üýtgeýş n , olaryň üýtgeý şler n ň sebäpler n we kanunalaýyklyklaryny öwrenýär. B) Et molog ýa – sözler ň gel p çykyşyny we taryhyny öwrenýär. Grekçe et mon – “hakykat, sözüň çyn manysy” + logos – “taglymat, ylym” d ýmekd r. Ç) Leks ka – d l ň sözlük düzüm n , esasy sözlük fonduny we olaryň ösüş n öwrenýär. D) Leks kogrsf ýa – dürl sözlükler we olaryň düzül ş n ň pr ns pler n öwrenýär. Grekçe lex con – “sözlük” + grapho – “Ýazýaryn” d ýmekd r.

3. Grammat ka – grekçe grammat ke – “ýazuw, harplar” d ýmekd r. Bu k bölümden durýar. A) Morfolog ýa – sözler ň gurluşyny, olaryň (formalarynyň) üýtgeýş n we bölün şler n öwrenýär. Grekçe morphe – “forma” + logos – “taglymat, ylym” d ýmekd r. B) S ntaks s – sözlemler , olaryň gurluşyny we olarda sözler ň baglanyş ýollaryny öwrenýär. Grekçe s ntax s – “düzme, gurama, ýasama” d ýmekd r.

4. D alektolog ýa – Ýerl d alektler we gepleş kler öwrenýär. Grekçe d alektos – “ýerl gepleş k” d ýmekd r.15-nji gönükme. Tekst okaň. Onuň planyny düzüň we gürrüň etmäge taýýarlanyň.

Çaý hakynda s z ýene nämeler b lýärs ň z.

ÇAÝ ÖSÜMLIGIHytaýlylar ýer ýüzünde d ňe çaýyň adyny, çaýy çg hökmünde ulanmagy

adamzada öwretmek b len çäklenmed ler, eýsem çaý ösüml g n – çaý agajyny hem ýüze çykardylar we bu barada, takmynan, 4700 ýyl mundan öň aýdyp geçd ler. Soňra ybadat edýärkä, uklan b r hytaý ýagşyzadasy gözler h ç ha-çan bürlüş p ýumulmaz ýaly, özüne gahar ed p, gabaklaryny kes p aýryp ýere taşlapdyr we şol gabaklardan şu agaç göger pd r d ýen rowaýat döräpd r. Şu wagta çenl hytaý we ýapon d ller nde gabak we çaý belg ler bar şek lde ulanylýar.htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

23

Çaý ösüml g barada ň gadymy ýatlap geçmeler we ondan rowaýat, çaý ýapraklaryndan şähd ň açýan, ukyňy aýyrýan çg n taýýarlap, onuň başda d ňe ybadat ed lende uklamazlyk üç n ulanylmagy çaýyň gel p çykan ýer n ň d ňe Hytaý bolup b ljekd g ne şaýatlyk etd . 1825-nj ýyla çenl hem şeýle hasap ed l pd , ýöne şol ýylda H nd stanyň Dem rgazyk-Gündoga rynda (As samda), B rmada, Wetnamda we Laosda daglyk jeňňell kler nde san-sajaksyz mukdar-da ýabany ösýän çaý agaçlary tapyldy. Şeýle hem ýabany ösýän çaý agaçlary G malaýlaryň eňň tler nde, Az ýanyň ň uly derýalary bolan Ýanszy, Brah-maputra, Mekenç, Sagu n, Irawad n ň başlanýan ýer bolan T bet daglygynyň Günorta-Gündogar etekler nde hem tapyldy. Alymlaryň p k rler bölünd : käb rler çaýyň mekany Hytaý hasap etmekler n dowam etd rseler, beýlek ler G malaýyň etekler d ýen del l orta atýarlar. H nd standa we H nd hytaý ýurtlarynda tapylan ýabany çaý jeňňell kler , teb gy çaý tokaýlyklary däl-de, eýsem jeňňele dönüp g den meden çaý agaçlarynyň galyndysydygy hem-de halkyň döreden gadymy yba dathanalarynyň harabaçylygynyň bu ýerler ň gadymy meden ýet ň ösend g barada b ze ýatladýandygy d ňe ýakynda any-klanyldy. Eger-de şeýle ýagdaýlarda hara baçylyklaryň b ze zat “aýtmaga” ukyby bar bolsa, ösüp oturan agaçlar özler n ň mydama ýabany bolandygyny ýa-da bolmasa asyrlaryň dowamynda ýabanlaşyp jeňňele dönend g n aýdyp belleýärler.

(W.W. Pohlebkin “Çaý”).

16-njy gönükme. “Ene dilim – eýe dilim” temasy boýunça düzme ýazyň.

17-nji gönükme. Tekst okaň we göçür ň. Baş agzalaryň aşagyny çyzyň.

Halkymyzyň örän baý, gyzykly we çylşyrymly taryhy bar. Muňa ençeme asyr laryň dowamynda döred len we toplanan, aňyrsyna göz ýetmeýän ýazuw ýadygär l kler m z, taryhy çeşmeler, meden m rasymyz gös-gön şaýatdyr. Häz r döwrem, ykdysady-syýasy s stema-da üýtged . Halkymyz taryhçylardan ata-babalarymyzdan galan beý k ahlak, meden -estet k , taryhy m rasymyzy dogruçyl, hakyky we öz ene d l m zde beýan ed lmeg n talap edýär. Sebäb taryh öz watanyňy, halkyňy, asylly adat laryňy, ýurduňy, halkyň agzyb rl g n aýawly saklamagy öwredýär. Bu mukaddes ylmy geçm şde agalyk sürüj gatlaklaryň wek ller öz bähb tler n goramak üç n peýdalandylar. Eserler ň köpüs olaryň buýruklary boýunça ýazyldy. Öz ene d l m zde ýazylan taryhy şler barmak basyp sanaýmaly. (Žurnaldan).htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

24

18-nji gönükme. Goşgyny labyzly okaň . Gaýtalanyp gelen sözlere türkmen d l nde näme d ý p at ber lýänd g n ýatlaň, ähm ýet n düşünd r ň.

Özüm ýaly gezeý n,Özüm ýaly bakaýyn.Özüm ýaly ýykylyp,Özüm ýaly ýykaýyn.

Özüm ýaly öseý n,Özüm ýaly çeý n.Özüm ýaly ý gren p,Özüm ýaly geçeý n.

Özüm ýaly ý t r p,Özüm ýaly gözläý n.Özüm ýaly oýlanyp,Özüm ýaly sözläý n.

Ýazaýyn özüm ýaly,Özümçe bolsun adym.Özümçe ýaşap ýörmek-Iň b r eý görýän zadym.

(N. Baýramow).

FONETIKA D l b l m n ň ses hakyndaky taglymaty öwrenýän bölüm ne foneti-

ka d ý lýär. Fonet kada sesler ň emele gel ş we aýdylyş aýratynlyklary, häs ýetler öwren lýär. Olaryň sostaw war antlary kesg tlen lýär. Ses üýtgemeler we şuňa meňzeşler derňelýär.

Adam öz p k r n sözlemler üst b len aňladýar. Bu sözlemler sözlerden düzülýärler. Sözler bolsa seslerden düzülýärler.

Meselem: gel, gör, dur, gül, al, oka, şle we ş.m.

Ýokardaky sözler ň many aňlatmaklary üç n hökman olaryň her b r n-de gatnaşýan sesler ň gelmekler zerurdyr. Bu sözler ň haýsy hem bolsa b r ses n üýtgetsek, onda b z öňk aňlatjak bolan manymyzy aňladyp b lmeýär s.

19-njy gönükme. Tekst okaň. Soňra bogna bölüp göçür ň. Sözler ň her haýsynyň näçe sesden emele gelend g n aýdyp ber ň.

Tomus öýlenen gul ýaly, ýer , egn ňdäk penjeg ň nämäň görgüs d ýsene?! Ýa öňk yssyny az görýäňm ?! Ýo-ýok, beýd p s z Gaty Gow şakowy utandy-rjak bolmaň, penjeg ň nämä gerekd g n onuň öz gowy b lýär. H ç ýerde-de ç p ötäg tmel taýýar aş ýok, ýeň ş üç n göreşmel . Häz r onuň gara der bolup

horlanyp duranyna seretmäň, soňunyň höz r ne bakyň. Bolmanda-da k şm ş ýseň çöp bolýar ahyryn. Näme, Gaty Gowşakow nd şonam b lmeýänd r

öýdýärs ň zm . Ynha, ol haý d ýmän g r ş ekzamen ne barar, şonda bu penjeg ň htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

25

b t rjek oýny köpdür, oňa özüňem göz ýet rers ň. Hawa, onuň her jübüs b r g den taryh ahyryn.

(T. Jürdekow “Ody özüňe bas...”).

20-nji gönükme. Goşgy set rler n labyzly okaň, soň her sözde näçe ses bardygyny aýdyp ber ň.

Sen men ň agtygym sen,Akylly artygym sen.Öwrenýärs ň kän zatlary,Açyp k tap,Depder gatyn.Häz r bolsa d ňle, oglum.Ataň berjek nes hatyn.

Ulaldykça duýansyň sen,Kalba s ňýänd r b r duýgy.Barha artýan, barha berkýän,Duýgy duýgularyň beýg .

Ähl guwanjyň, Buýsanjyň,Şoldur esasynda ýatan.

Söýgüd r ol ýürekdäk -Saňa, ez z ata Watan!

G rýär ol sen ň synaňa,Ene ýer ň güýj b len.S ňýär ol sen ň kalbyňa,Mährem enäň süýd b len.

Ilk dünýä nen günüň,Garşy aldy ger p gujak.Hut şu ýurtda doglanyňa,Ýer neneň guwanmajak.

Ulalarsyň, öwreners ň, Seň öňüňde entek gün kän.Ger m ň , belentl gň ,Sen ň üç n açar ülkäm.

(O. Annaýew “Atamyň nesihatlary”)

21-nji gönükme. Aşakdaky tekst okaň. Göçüren ň zde ýogyn çek ml n ň aşagyna b r çyzyk, nçe çek ml n ň aşagyna k çyzyk, çek ms z sesler ň aşagyna üç çyzyk çyzyň.

Mäşer p ýegdekläp öňden barýardy. Ol at ýataga gel p, aýak çekd . Ýatakda dört at bardy, emma Dordepel ýokdy.

Muhammetrahym b len Gurbangylyç serdar ýatagyň ç ne aralaşmady, gapy nyň agzynda saklandy. Reňk n agdaryp duran Mäşer p wel , elewräp, atlaryň arasyna süsd r l p barýardy. Gurbangylyç serdar ökjes ne galyp, hanyň gulagyna tarap golaýlaşdy.

– At oýnadýar garry melgun! Öz b lgeşleý n gaçyryp goýber pd r.Han gahar b len gepled :– Näme üç n gaçyrsyn? Näme bähb d bar?htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

26

Gurbangylyç serdar lal açdy.Mäşer p erbet halda gaýdyp geld .

(S. Myradow “Saýgaklar”).

LEKSIKOLOGIÝA

D l ň sözlük sostawy hakyndaky ylma leksikologiýa d ý lýär. D l ň sözlük sostawy, onuň sözlük fondy söz we onuň manylary, manylaryň g ňel p daralmagy, sözler ň gel p çykyşy, sözler sözlüklere b rleşd rmek leks kolog ýanyň obýekt d r. Şeýlel kde, leks kolog ýa d l b l m n ň uly bölüm hasaplanýar.

Ýokarda belleýş m z ýaly, onuň b rnäçe bölümler bardyr.

SEMASIOLOGIÝA

Semas olog ýa sözüň manysy we ondaky bolýan özger şler öwrenýär. Söz taryhy kategor ýa bolup, haýsy-da bolsa b r p k r pred met n ň ses b len aňladylýan gepleý ş b rl g d r. Söze kesg tleme bermekde dürl h l garaýyşlaryň bardygyny bellemek mümk n.

1. Söz gepleýş ň esasy b rl g d r.2. Söz durnukly b rl k bolup, öz aýratynlygyny mydama saklaýar.3. Söz p k r predmet n aňladýar.4. Söz bell b r ses kompleks nden ybarat.

D ýmek, söz haýsy-da bolsa b r p k r, predmet ň aňladylmasydyr. Dürl zatlaryň, närseler ň, hadysalaryň, düşünjeler ň atlaryny aňlatmak we şol zatlara at bermek sözüň esasy hyzmatydyr.

Bu bölümde söz manysynyň daralmagy, g ňelmeg we geçmeg öwre-n lýär. Meselem: XI asyrlarda “keý k” söz ähl wagşy haýwanlaryň jem n aňladypdyr. Emma şu söz öz manysyny daraldyp, “jeren” sözün ň s non m bolup galypdyr.

Söz manysynyň g ňelmeg bolanda öň b r manyny aňladýan sözler soňra köp manyny aňlatmaga başlaýar. Türkmen d l nde-de şeýle sözler ň b r toparyny görmek mümk n. Meselem: “Gatnaşyk” söz lk nj many-da k adamyň arasyndaky ýa-da öý b len öýüň arasyndaky gatnaşygy aňladypdyr. Emma şu söz wagtyň geçmeg b len öz manysyny aşakdaky ýaly g ňeld pd r: howa aragatnaşygy; suw aragatnaşygy; dem r ýol ara-gatnaşygy; poçta aragatnaşygy… http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

27

Söz manysynyň geçmeg b rnäçe ýollar b len amala aşyrylyp b ler. Meselem: “Gulak” söz adamyň eş d ş organyny aňladýar. Şol söz l ng-w st k metafora esasynda aşakdaky ýaly manylary ýüze çykarýar: gazanyň gulagy; p l ň gulagy; dutaryň gulagy; suwuň gulagy…

22-nji gönükme. Aşakdaky tekst depder ň ze göçür ň, g ň çek ml ler ň aşagyny çyzyň.

…B r daýhanyň k gyzy bolupdyr. Ulusyna Sona, k ç s ne Aýna d ýer ekenler. Sona gyz örän yzgytsyz bolup, özüne tabşyrylan ýumuşlary hem şe gykylyklap, j g s Aýna etd rer eken . Aýna gyz öz öýler nde gykylyk gopary-ndan ät ýaç ed p, özüne tabşyrylan ýumuşlaram, Sona tabşyrylan ýumuşlaram sess z-üýnsüz eder ýörer eken . Ata-ene gyzlaryň k s ne-de deň eg n-eş k, şaý-sep alyp ber pd rler. Şonda her gezek Sona:

– Aýna get ren zatlaryňyzam men ňk bolaýmaly. Men ondan uly ahyryn. Käşk Aýna şol zatlaryň gadryny b lýän bolsa. Käşk bu çöpe jan b td ň ze geýd ren, dokan zatlaryňyz b r gel şse – d ý p, Aýnanyň gelş ks zje göwre-s n ň üstünden gülüp, onuň şaý-sepler ne-de dawa salypdyr.

(Gazetden).

23-nji gönükme. Tekst okaň. Goşma sözler n göçür p alyň. Goşma sözler ň emele gel ş ýollaryny ýada salyň. Söz we onuň manysy dogrusynda b lýänler ň z aýdyp ber ň.

Gaýynenes n ň dogumlylygyna, gazaplylygyna Ogulhajadyň syny otu-rýardy. Adamsynyň hem ejes ne çekenl g ne, gazaplylygyna, üstes ne parasatlydygyna-da guwanýardy. Ik lenç dünýä n p, göwün sleg ňe durmuş gur d ýselerem, ol tütjar baýyň ýa hanyň aýaly bolaýyn d ýmezd . Ýene-de Orazmuhammed ň ýakasyndan aslyşardy. Onuň öz adamsyna, öýüne yhlasy, wepalylygy üýtgeş kd . Öz şeňň rl g , gujurlylygy ýadyna düşenokdy, gapy-larynda tok d ýere towuklary tapylmasa-da, ller ýaly aç ýatyp, aç tura nokdy ýa-da ýyrtyk-ý r k geý p ýörenokdy, aňyrlaryna ga çyrymlyk çala-huruş ýa-da eg n-eş k taşlap b lmeseler-de, gündek j kler günde ýet ş p durdy. Üç gün mundan öň hem ak öý tutunypdy. Şu öýüň paty-putularyny taýýarlamak üç n Ogulhajadyň näh l hysyrdaýandygyny d ňe Merwergül eje b lýärd . Ogulha-jat bolsa, d l kömeg n ň daşyndan, gurbunyň çatdygyndan gydyrdanyp ýören Merwergülüň şeňň rl g ne öz ç nden “Tüweleme! Bu çer n d keldäýd . Maňa galan bolsa-ha…” d ýýärd .

(S. Myradow “Saýgaklar”).htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

28

24-nji gönükme. Bölekler ünsl okap çykyň. Olary p k r eleg nden geç r ň, durmuşda peýdalanyň. Aşagy çyzylan sözler sözlem ç nde get r ň.

Eý, balam, Anuş rwan d ý pd r: “Eger azap-külpetden azat bolmak sleseň, b tmejek şe gol urma.”

Ýene d ý pd r: “Eger yzymdan gülmes nler d ýseň, gol aşagyňdakylara reh ml l k b len gara.”

Ýene d ý pd r: “Uzak wagtlap puşman etmekden halas bolaýyn d ýseň, göwnüň sleg b len ş etme”.

Ýene d ý pd r: “Eger duýgurlardan bolaýyn d ýseň, öz ýüzüňe halkyň gözünden seret.”

Ýene d ý pd r: “Gadyrly bolmak sleseň, halkyň gadyryny b l”.(“Kowusnamadan”).

…Sen özüňden näçe närazy bolsaň.Il senden şonça-da razydyr razy

B z her m z özüm z ň zergär m z,Mydama özüm z ýonup ýörmel .

(G. Ezizow).

Dostuň bürgüt bolsa – daglara elter,Dostuň b lb l bolsa – baglara elter,Dostuň elguş bolsa – b r oba elter,Dostuň baýguş bolsa- haraba elter.

(K. Gurbannepesow).

25-nji gönükme. Aşakdaky goşgyny ýazuw düzgün ne laýyklap göçür ň, soňundan labyzly okaň.

GÖZDEN DÜŞENKartyň keýp ne düş…p,Ýatyb lmän oýnadyň,K rp klerň k rp geÇatyb lmän oýnadyň

Belläp “tuz…ň” daşyny,Eplärd ň b r başyny,Il ň tutan guş…ny,Üt…b lmän oýnadyň.htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

29

Eneň aglap gargady,– Bes et! – d ý p, sargady.Ç şen bankyň dargady,Ut…b lmän oýnadyň.

Keýwanyňam nalaýar,Ne söýýär, ne sylaýar,Jüb..ňde t uwlaýär,Jüt…b lmän oýnadyň.

Duş gelmed d leg ň,Dynç bolmady gulagyň,Iň soňk…ja balagyň,Satyb lmän oýnadyň.

Tanyş-b l şden gaçdyň,Il ň göz..nden düşd…ň,Ahyry gola düşd…ň,Ý t b lmän oýnadyň.

(M. Garryýewiň “Gözden düşen” satirasy).

ETIMOLOGIÝA

Sözüň gel p çykyşyny öwredýän leks kolog ýanyň b r bölüm ne eti-mologiýa d ý lýär.

Et molog ýa k görnüşde bolýar:1. Ylmy et molog ýa.2. Halk et molog ýasy.Ylmy et molog ýa – şol b r sözüň emele gelş n ylmy del ller b len

subut edýär.Halk et molog ýasy boýunça sözüň emele gelş ylmy del ller b len däl-

de halk arasyndaky gürrüňler esasynda bolýar.D ýmek, her b r d l ň düzüm ne g r p, onuň baýlaşmagyna kömek edýän

sözler elbetde, durmuş zerurlygy arkaly ýüze çykýarlar we döreýärler hem d l ň baýlaşmagyna kömek edýärler. Beýle sözler ň gel p çykyşyny öwrenmek bolsa, d l b l m n ň et molog ýa bölüm n ň paýyna düşýär.

26-njy gönükme. Aşakdaky sözler göçür ň we olaryň aňladýan manylaryny hem-de ge l p çykyşlaryny aýdyp ber ň.

Garasar = gara (reňk) + sar (guş)Dutar = du ( k ) + tar (tar)Agşam= ag (ak, günd z) + şam (g je)Bürgüt = bür (bermek şl g ) + güt (gut – bagt)Tamdyr = tend rmek (b ş rmek)Şerap = şer (ýaman) + ap (suw)Gahryman = gahry (gaharly) + man (adam)Çek ze = çek (çekmek şl g ) + k z (keçe)htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

30

27-nji gönükme. 26-njy gönükmedäk sözler sözlem ç nde get r ň, olaryň baş agza-laryny belg läň.

LEKSIKA

D l ň sözlük sostawyny öwredýän bölüme leksika d ý lýär.Baý leks k fonda we g td g çe käm lleşýän edeb normalara eýe bo-

lan häz rk zaman türkmen d l n ň çylşyrymly ösüş başdan geç rend g n taryhy faktlar subut edýär.

D l ň ösüş ne ýardam edýän her b r hadysanyň aňyrsynda kanuna-laýyklygyň ýatýandygy jedel döredenok. Bular her taraply öwren lende, d l ň ähl ugurlar boýunça umumy ösüş n ň kanuna laýyklyklaryna göz ýet rmek mümk n. Şu babatda sözler ň we sözlük sostawyň ösüş ne goltgy beren özgermeler , olaryň ýüze çykyşyny derňemek has hem ähm ýetl d r, sebäb adamzadyň maddy hem-de ruhy durmuşy her b r d l ň sözlük sos-tawynda doly şöhlelenýär.

Leks kanyň baýlaşmagy, üýtgäp durmagy d ýlende, ösüş ň d ň eb r mukdar tarapy göz öňünde tutulmaýar. Leks k b rl kler ň h l taýdan özgermekler -de mydama d ýen ýaly sözlük fonduň azda-kände ösüş ne ýardam edýär. Mysal üç n, sözler ň öňden gelýän manylarynyň üýtgäp başlamagy, şol b r sözüň täze mana eýe bolmagy, şeýlel kde, sözüň ulanylyşdaky örüler n ň g ňelmeg , dürl fonet k ýa-da semant k (many) hadysalaryň net jes nde olaryň fonet k war antlarynyň emele gelmeg we many taýyndan d ff erens rleşmeg – bularyň hemmes sözüň ösüş n görkezýän ýagdaý bolup, d l ň sözlük sostawynyň yzyg derl üýtgäp dur-magyna, baýlaşmagyna, ösüş ne oňaýly täs r edýän ser şded r.

28-nji gönükme. Aşakdaky könel ş p barýan sözler ň dogrusyna olaryň häz rk wagtda ulanylýan sözler n goýup göçür ň, aňladýan manysyny aýdyp ber ň.

Heňňäm Seý kHammam LuwPerwana TakykK lwan B j nM rap TaganBakgal

(Gazan, maýmyn, balyk, synykçy, söwdagär, harazçy, kebelek, suw paýlaýjy, towuk, wagt)htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

31

29-njy gönükme. Garaşsyzlykdan soň türkmen d l nde peýda bolan sözler öňk manys-ynda beýan ed ň we olary sözlem ç nde get r ň.

Şadessan Göter mTeleýaýlym TürgenUçar D kuçarGara ýol Telekeç

LEKSIKOGRAFIÝA

Leksikografi ýa – sözlük we sözlük düzmek hakyndaky mesele b len ş salyşýar. D l b l m nde leks kograf ýa term n k usulda ulanylýar:

1. Sözlük düzmek teor ýa, taglymat barada.2. Sözlük düzmeg ň öz manysynda.Şeýlel kde, leks kograf ýa d ldäk sözler hasaba almak, ony söz lüklere

ýygnamak, neş r etmek b len ş salyşýar. Sözlükler bell b r düşünd rmeler, täs r etmeler ýa-da sözler ň terj me ed lmeg b len düzül p b ler. Sözlükler düzülende ondaky sözler el pb ý tert b nde ber lýär.

Leks kograf ýa edeb d l ň sözlük sostawyny baýlaşdyrmaga umumy halk d l n ň söz baýlygyny ýüze çykarmaga kömek edýär.

30-njy gönükme. Goşgyny labyzly okaň. Mazmunyny gürrüň ber ň, aşagy çyzylan sözler ň manysyny düşünd r ň.

BOŞ GITMEK

Tagamnyň lezzet n alyr,Dahanyňdan d ş g tmek;Aňyrsyzy azdyrar.Göt n döwlet baş g tmek.

Peltes z ýag çyraga,Yşyk salmaz gyraga,Il n salar aýaga,Aýak galyp, baş g tmek.

N çe pese zar bolup,Ýatandan b mar bolup,Hoşdur ýagşa ýar bolup,B r ýamandan daş g tmek.

Ulaşmaganlar gama,Şükr etmezler bu deme,Abyraýdyr adama,Ýagşy gel p, hoş g tmek.

Ýaman t l dost ý t rer,Hoş t l rahmet get rer,Äre sangy ýet rer,Kyrkdan agyp, ýaş g tmek.

Pyragy, dünýä düýşdür,Düýş görseň, düýb h çd r,Jahanda ýaman şd r,Gury gel p, boş g tmek.htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

32

31-nji gönükme. Aşakdaky wesýetler ünsl okaň. Durmuşda mümk nç l g n tapyp şeýle wesýetlere wepaly boluň. Onuň her b r sözün ň emele gelmeg we türkmen d l n ň leks kasynyň käm lleşmeg barasynda p k r ýöred ň.

“Salam ber p g rmed k adamy golaýyňyza goýbermäň”.“Ýaşlykda alnan b l m daşa oýulan nagyş ýalydyr”.“Talyba b r sagat ylym öwretmek, b r g je ybadatdan ýagşy, b r günläp

ylym öwretmek bolsa, üç aý tutulan orazanyň kep l nden ýagşy”.“Ylmy özüň öwren p, soň başgalara-da öwretmek sadakanyň gowusydyr”.“Haýsy b r möm n b r agaç ekse ýa-da m wel agaja kök urdursa, olardan

guşlar, adamlar hem haýwanlar ýse, bu onuň üç n sadaka hökmünde bolar”.“Ekmek n ýet nde el ň zde nahal duran wagty b rden kyýamat gopjagy

mäl m bolsa hem ony ek ň”.“Çagalaryňyza ýüzmeg we okamagy öwred ň. Gyz perzentler ň z öýde

t k n-çatyn şler b len meşgullanmagy ýagşy. Eger atadyr ene b rden çagyrsa, owal enä jogap ber”.

“Perzend ň ze sylag-hormat etmek b len b rl kde olaryň ahlak edeb n hem ýagşylaň”.

32-nji gönükme. Ýogyn we nçe çek ml ler ň her b r ne deg şl on mysal ýazyň.

33-nji gönükme. Tekst okaň, soňra göçür ň. Baş agzalaryň aşagyny çyzyň.

L ng w stler ň geç ren barlagyna görä, orta hasapdan m nutda üç ýüz ell bogun aýdýan fransuzlar hemmelerden çalt gepleýän halkdyr. Olaryň yz ýanyn dan ýaponlar barýar, olar bolsa her m nutda üç ýüz on bogun aýdyp b lýärler.

L ng w stler ň bu barlagy ýene b r zada göz ýet rmäge mümk nç l k ber-d . Iňl s d l nde gepleýän amer kanlaryň we ňl sler ň gepleş k d l nde käb r aýry-aýry sözler ýa-da söz düzümler bolaýmasa başga tapawudy ýok. Ýöne olaryň gepleý şler n ň ntens wl g wel n, başga bolup çykdy. Iňl sler m nutda ortaça k ýüz ý gr m bogun aýdýarlar, amer kanlar bolsa her m nutda b r ýüz ýetm ş bäş bogun aýdýarlar.

(Gazetden).

GRAMMATIKA

Grammatika – ýokarda bellen p geç l ş ýaly, türkmen d l b l m n ň uly bölümler n ň b r d r. Türkmen d l n ň grammat kasynda sözden tu-tup, sözlem ň ähl gurluşy g ňden öwren lýär. Grammat ka öz gezeg nde morfolog ýa we s ntaks s d ýen bölümler öz ç ne alýar.

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

33

Morfologiýa – grammat kanyň özbaşdak bölümler n ň b r bolup, sözler ň ýasalyşlaryny, söz toparlaryny, sözler ň gurluşlaryny söz ýasaýjy, söz üýtged j goşulmalary we beýlek formalary öz ç ne alýar.

Sintaksis – grammat kanyň esasy bölümler n ň b r s ntaks s bolup, ol d ldäk söz düzümler n , sözlem gurluşyny we olarda sözler ň baglanyş ýollaryny öwrenýär.

34-nji gönükme. Berlen ýasaýjy goşulmalar arkaly söz ýasaň.

1. – Daş – deş2. – Çy – ç3. – Ma – me4. – Uw5. – Gär6. – Keş7. – Hor

35-nji gönükme. Aşakdakylaryň haýsysynda dar çek ml ler düşürl p ýa-da düşür l män ýazylýar.

Sygyr AkylGadyr OgulŞek l TomusGel n Köwüş

DIALEKTOLOGIÝA

Dialektologiýa – bu ýerl halkyň ýönekeý gepleş k d l d r. Bu özün ň ulanylyş, sözler n ň köp we köp manylylygy b len edeb d l-den tapawutlanýar. Munda ulanylýan käb r aňlatmalar özün ň häs ýet , sadalygy, hertaraplylygy, köp görnüşl l g b len häs ýetlenýär. Halkyň ýönekeý gepleş g nde bolan ähl sözler, olaryň ähl manysy, baýlaşýar we halkyň ýönekeý gepleş g edeb d le her h l baýlyk berýän çeşmelerden b r bolup durýar.

Şiwe – bu özün ň ýüze çykyşy we her dürlül g b len edeb d lden-de, halkyň ýönekeý gepleş g nden-de tapawutlanýar. Ş weler bell b r wagta çenl edeb d le baýlyk ber p b lýär. Ş weler ň edeb d le baýlyk bermeg halkyň ýönekeý gepleş g ýaly uzak wagtly däl, edeb d l bell b r derejä ýetende, ş weler ň oňa baýlyk bermeg hem gutarýar. Ş weler ň b r topar

3– Türkmen d l , 9-njy synp üç n

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

34

aýratynlyklary hem olaryň edeb d le baýlyk berýän döwür ler nde edeb d le çek lmek b len umumy d le b rleşýär. Ş weler ň m ll d le b rleşmek ýagdaýy doly suratda gutarýança, olaryň edeb d le baýlyk bermeg , edeb d l ň ş we hasabyna ösmeg hem dowam edýär. 36-njy gönükme. Edeb d lde berlen sözler öz d alekt sözüň z b len beýan ed ň.

Kaka GapyAta OkaraKürüşge ÇanakGara ýol ÜçekÄp şge ŞyhmütürGöle Gözäýnek

37-nji gönükme. Goşgy set rler n okaň we göçür ň. Näh l sözlere asyl söz d ý lýänd g n aýdyp ber ň.

Owwal Magtymguly, özüň düzetg l,Özüň sen özgelere göz etg l.

Gözüm aýra düşmez, köňül eglenmez,Magtymguly – sözlär t l türkmen ň.

Magtymguly halkdan syryn g zlese,D ş n uşadyň ýalan sözlese!

Alymlara uýsaň açylar gözüň,Jahyllara uýsaň kör dek bolar sen.

Däl göwün guwanjy,Ýokdur dünýä ynanjy,Sag gulagyň guwanjy,Ker ýanynda bell d r.

Mert oldur k , bolsa köňl reh ml ,Göwres g ň gerek, öz päh ml ,G ň ýerde gargadeý bolsun weh ml ,Ýer nde hünär ş gerekd r.

(Magtymguly “Goşgular”).http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

35

38-nji gönükme. Tekst göçür ň, goşma sözler ň aşagyny çyzyň. Sada söz b len goşma sözler ň tapawudyny düşünd r ň.

Ind habary Gyratdan eş d ň: göwsünden naýza çümüp, ýaraly bolandan soň, bu ýygnyň yzyndan galyp, Göroglynyň ýatan gowagyna geld . Barsa, Görogly başsyz läş bolup, gana boýalyp ýatyr. Gyrat el-aýaklaryna çen-l , boýdan-başyna ysgap çykdy-da, ed l adam ýaly gözünden ýaş döküp, aýylganç-aýylganç k şňed , çyrpynyp başlady, ganyny tasadyp, dumly-duşuna çapdy, daglaryň başyna çykyp k şňed . Ylgap gel p, kelles z ýatan Göroglynyň başujunda şeýle b r gygyrdy, onuň ses dag-dereler n ýaňlandyrdy, ses n-den dagdaky mör-möjekler durup b l med . Gyrat ç rk n-ç rk n gygyryp, Göroglynyň başujunda çabalanyp jan berd .

Çandyb l ň l-ulusy Gyratyň ses nden habar tapyp: “Ýyldyz dagynda b r ş boldy” d ý p herekete g r şd ler.

Habary Agaýunusdan eş d ň, Göroglynyň başy kes len wagty n ce müň mährem b len köşgünde otyrdy. B rden ess aýylyp özünden g td . Mähremler ýüzüne gülap suwy sep p, özüne get rd ler. (“Görogly”).

39-njy gönükme. Tekst okaň we göçür ň. Sözler ň baş we aýyklaýjy agzalarynyň aşagyny çyzyň. Soňra aýyrgyjyň hem-de doldurgyjyň näh l emele gelýänl g n aýdyp ber ň.

Men ň el mde şahyr Ker m Gurbannepesowyň “Toprak” d ýen goşgular k taby bar. Ondaky “Gaýrat” d ýen goşgy aýratyn ünsüm çekd . Bu goş-guda şahyr türkmen edeb ýatynyň Berd Kerbabaýew, Ata Gowşudow, Gara Seý tl ýew, Rehmet Seý dow ýaly gerçekler hakynda söhbet açyp, ne şeýle ýazýar:

Olar b ze köp zat öwretd ler,Olaryň her dem b ze sapakdy.

Şahyr mamla. B z olaryň dürl öwüşg ne çaýylan d ňe b r baý edeb döre-d j l g nden däl, eýsem olaryň şahsy durmuşlaryndan hem ynsan perwerl g , edepl l g , ynsaplylygy, mertl g öwren pd k.

Men şu ýerde köpler ň söýgüs n gazanan şahyr Gara Seý tl ýew b len bo-lan duşuşyklarynda alan gysgajyk sapaklarym barada gürrüň etmekç . Belk , şeýle sapaklary başga-da onlarça adam ondan öwrenend r…

(T. Jütdekow “Ody özüňe bas…”).40-njy gönükme. Lukman Hek m ň aýdanlaryny okaň, göçür ň. Söz düzümler n ň

aşagyny çyzyň. Olaryň esasy sözün ň nämeden emele gelend g n aýdyp ber ň. ♦ K me pent-nes hat etseň, oňa ozal özüň amal et.♦ Söz öz gadyryňa laýyk geple.htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

36

♦ Adamlaryň gadyryny b l.♦ Hemmän ň hak-hukugyny aňla.♦ Syryňy g zl n sakla.♦ Dosty kyn günde syna.♦ Dosty peýdada we zyýanda barlap gör.♦ Ýaramaz we nadan adamlardan gaç.♦ Dana we duýgur dostuňy tana.♦ Ýagşy şe ykjam ýapyş.♦ Ak ýürekl we dana adamlar b len maslahat et. (Gazetden).

41-nji gönükme. Nakyllary özüň z dowam ed p depder ň ze göçür ň. Öten zaman şl kler n ň barlyk formasynyň aşagyna b r, ýokluk formasynyň aşagyna k çyzyk çyzyň.

1. Gyrmyldan gyr aşar, …2. Ir turan …3. Könes bolmadygyň …4. Maslahatly b ç len don …5. Ergeneks z eklenen, terb ýes z …6. Köp ýaşan b lmez, köp …7. Tomus depes gaýnamadygyň, …8. Çagyrylan ýere r nme, …

42-nji gönükme. Sözlemler göçür ň we olary morfolog k derňew ed ň.

Türkmen stanyň çäg nden daşarda ýaşaýan türkmenler ň aglabasy m l-l l g n , d l n bell b r derejede meden ýet n saklapdyrlar. B renteg bol-sa, goňşy ýaşaýan halklar b len uýgunlaşyp ene d l n , käb r ýag daýlarda, m ll meden ýet n -de ý t r pd r. D ller ň ass m lleşmeg has-da Özbeg s-tanly türkmenler ň d l nde ý t duýulýar. Mysal üç n “Türkmen jus” d ý p atlandyrylýan Surhanderýaly türkmenler ň d l özbek d l n ň ýerl d alekt b len garyşyp g d pd r. Zerewşanly, Buharaly, Kaşgaderýaly, Samarkantly türkmenler ň aýry-aýry toparlary barada aýdylanda-da ýagdaý şeýled r. Rus d l ne aşa ýykgyn etmek meýl Stawrapol türk menler n ň arasynda güýçl duýulýar. Bu, megerem, ell nj ýyllaryň k nj ýarymyndan bär Stawrapolly türkmenler ň çagalarynyň okaýan mek depler nde türkmen d l n okatmagyň bes ed lenl g b len bagly bolsa gerek. Çagalaryň m llet n ň enes n ň haýsy d l b lş ne görä, latyň uly ýaşly böleg n ň m llet n ň d l b lş ne görä kesg t-lenmeg hem ol ýerde ýaşaýan türkmenler ň umumy sanynyň bolmalysyndan düýpl kem görkez lmeg ne get r pd r.

(M. Durdyýew, Ş. Kadyrow “Dünýädäki türkmenler”).htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

37

Dil bilimi bölümi boýunça geçilenleri gaýtalamak üçin soraglar:

1. D l b l m n ň bölümler n aýdyp ber ň.2. D l ň et molog ýa bölüm nde näme öwren lýär?3. Halkyň ýönekeý gepleş k d l b len ş we gepleş g n ň tapawudyny gürrüň ber ň.4. Grammat ka haýsy bölümler öz ç ne alýar?

TÜRKMEN EDEBI DILI

Edeb d l – söz ussatlary tarapyndan t marlanan, özün ň sözlük dü-züm , grammat k gurluşy boýunça bell b r norma eýe bolan we halk d l n ň ýokary formasydyr. Edeb d l ň normalary hem dyngysyz, özün ň çk kanuny esasynda ösüp durýar. Bu ösüş bolsa täze elementler ň

kem-kemden döremeg we köne elementler ň kem-kemden ulanylyşdan galmagy b len dowam edýär. Bu ýagdaýlary d l ň taryhyna seretseň, açyk suratda görmek bolýar.

Edeb d l ýazuw üst b len-de, sözleşmek üst b len-de bolup b ler. Şol tarapdan ol hem k h l bolup çykýar: ýazuw d l , edeb normada sözleş lýän d l, k s hem edeb d ld r. Edeb d l ň söz ussatlary tarapyndan t marlanyşyna gelen m zde söz ussatlary d ýen düşünjän ň öz ç ne b r to-par düşünjeler alýandygyny, ony dar manyda aňlamaly däld g n aýtmak gerek, sebäb söz ussatlary d ýen düşünje ýazyjylary, şahyrlary, art stler , l ngw stler , d ktorlary we başga-da şuňa meňzeş düşünjeler hem öz ç ne alýar. D l ň t marlanmagynda şol h l adamlar hem uly goşant goşýarlar. Oňa görä-de söz ussatlary d ýen söze g ň manyda düşünmek gerek.

Edeb d l ň normalary-da, onuň ösmeg ne kömek berýän çeşmeler-de b r durşuna durman, olar hem wagtyň geçmeg b len, durmuşyň üýtgemeg b len we talaba laýyklykda üýtgäp durýar. Şonuň net jes nde, edeb d l hem ösýär, öz normalaryny anyklaşdyrýar, täze normalar b len baýlaşýar. Köne normalaryň b rnäçeler ýuwaş-ýuwaşdan ulanyşdan galýar.

Magtymguly, Seýd , Zel l , Mollanepes, Kem ne ýaly söz ussatlarynyň türkmen d l n käm lleşd rmekde, ony bell b r derejede normalaşdyrmakda b t ren hyzmatlary gaty uly bolupdyr. Olar türkmen halk d l n ň hemme tarapdan ösmeg ne – d l ň sözlük düzüm n , Grammat k ser şdeler n bel-l b r kada salyp, köp ş wel türkmen d l n ň ortalyk halyny seç p alyp, ony öz eserler nde ulanyp, g ň köpçül ge ýaýradyp, türkmen edeb ýazuw d l n ň kadalarynyň käm lleş p baş lamagyna ýagdaý döred pd rler.htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

38

43-nji gönükme. Türkmen edeb d l n ň gowy nusgalary bolan nakyllary okaň. Sözlem-ler s ntakt k taýdan derňew ed ň.

Az bolsun, uz bolsun. Azapsyz ýer ň ady ýok. Galan şe gar ýagar. Iş-lemed k d şlemez. Uly başlar, k ç şlär. Ýatan öküze ým ýok. Ik göç-b r talaň. Dek gezen dok gezer. Dost dostuň aýnasydyr. Ýagyş ýagar çöllere, suw ýygnalar köllere. Her k m ňk özüne, gül görüner gözüne.

44-nji gönükme. Şahyr barada aýdylan sözler ünsl okaň we ýazuw düzgün ne laýyk-laşdyryp göçür ň.

Pyragynyň durm…ş baradaky, adamzadyň ýaşaýşy hem poez ýanyň manysy hakyndaky f losof k p k rler men haýran galdyrýar.

Arseniý Tarkowskiý

Ýöne b r uly däl, j…da uly sen,Dag ogly, dag ş r Magtymguly sen.

Kerim Gurbannepesow

Magtymgulynyň poez ýasy onuň ez z halkynyň köň…l aýnasydyr.Mürze Ibragimow

Magtymguly, Zel l , Mätäj we beýlek ler üç…n türkmen l sag bols…n.N. Grebnew

Poez ýa we edeb ýat şatlygynyň örän belent ger şler n ň arasynda Magtymgulynyň döred j l g n ň belentl g buýsançly howalanyp dur.

Maksim Tank

Magtymgulynyň ganatly sözler bolsa halkyň d l n sadalaşdyryp hem-de baýlaşdyryp halk arasynda ýa…aýar.

Ibragim Ýusubow

Magtymguly teşnelere çeşme bol…p hyzmat ed pd r. Çölde azaşanlara ýol salgy berýän kerwen jaňy bol…pdyr. Ol tüml…kde ýalk…m bol…pdyr. On…ň şöhles tut…ş b r halky ýagtyldypdyr. Hut şon…ň üç…nem adamlar çölde ýollaryndan azaşmandyrlar.

Mömin Kanoathttp:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

39

Türkmen edeb ýatynyň klassygynyň döred j l g n ň kökler mähr ban top-ragyň jümm…ş ne g dýän gadymy we baky gök öw…sýän daragt b len deňd r.

Pawlo MowçanMagtymgulyny söýmän bolanok.

F.Ý. Rokpelnis

45-nji gönükme. Göçür ň, deňdeş agzalary tapyň we olaryň näh l soraga jogap bolup, sözlem ň haýsy agzasy bolup gelýän n aýdyp ber ň.

1. Emma dura-bara olaram posýologa göçýärler, kerp ç jaýlary salýarlar, täze baglary oturdýarlar.

2. Mäm ýew hem bu düşünjän oňa gandyrýardy, ýaranjaňlyk b len onuň raýdaşlygyny gazanýardy.

3. Men onuň keşb ne, onuň ses ne, onuň her b r gymyldysyna belet!4. Maýda-maýda kölçeler, ç ller, jaýlar sebäpl alabeder bolup görünýän

atyzyň ýüzün tutan ýürek süýüm nden-de nçe kerep mylaýym ýalpyl daýardy. Ýerden göter len ýeň lje bug kerepden dokalan hasa ýaly nep sd , ýukajykdy.

5. Bu meýdan ýaňy-ýakynda hem köp sanly aryklar, haýatlar, depeler, harabalar, hyşalyklar bolup, pyýada üç n onçakly bolmasa-da, ulagly üç n-ä geç lmez gaballykdy. Düýn-öňň nl kde ekskawatorlar, greýderler, buldozerler, skreperler bu ýer ýumurtga togalab r ýaly tep-tek z etd ler.

(N. Jumaýew “Ak Derek”).

46-njy gönükme. Aşakdaky tekstden habar sözlem n belläň. Olaryň habarynyň haýsy şek lde gelend g n aýdyň.

Bu gün klasda Ş r n ň ýer boşdy. Onuň okuwdan galmagy soňky on günlüg ň ç nde şunuň b len üçünj gezek bolýardy. Şunuň üç n bolsa ge-len okuwçylaryň b r hem Ş r n ýatlamady, emma wel n, onuň bu gün-de gelmezl g mekdeb ň d rektory we ene d l mugallymy Mähr n ň gaharyny get rd . Ol Ş r n ň oturýan partasyna gözler n alardyp seretd , belk , onuň ýadyna häz r Ş r n ň okuwdan ozalky galanlary hem düşend r. Ondan soň ol žurnalyň okuwdan galanlary bell ge alynýan ýer ne galamyny pugta basyp durdy-da kese çyzyk goýdy. “Onuň öz gowy gyz, akylly gyz, öwreden zadyňy b l p-alyp barýan, her zada düşb gyz wel , b lmers ň näme üç nd r, ol soňky günler ň ç nde okuwdan galmaga başlady. Oňa munuň sebäb n so-rapda aýtdyryp bolanog-a! Näme d ýers ň, näme aýdarsyň? Onuň enes hem b r töwre adam. Şu gün onuň ýanyna g tmesem bolmaz: Mugallym öz-özüne şeýle d ý p, keýps zl k b len okuwa başlady.

(N. Saryhanow “Şirin”).htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

40

47-nji gönükme. Aşakdaky bölekler okaň, başganyň sözün aýdyp ber ň.

1. Gylyç uzyn b r gün hem şek turýan wagtynda turup, şahyryň bolýan myh manhanasyna gelmed . “Oglum, tur, çaýyňy ç. Gün dogup, asmana galdy” d ý p, hem şek adaty boýunça gel p habar bermed . Şahyr geň galdy: “Ýa-da kakam r turup, guma oduna-zada ötäg td m kä? Muňa näme bolduka?” d ý p howsala düşd …

Şahyr gyssagara geý nd . Ed l gözl adam ýaly bolup, end g boýunça how-la çykdy. Ýoluny ýalňyşman gara öýe g rd . Kakasynyň ýanynda b r salym otu-randan soň, onuň düwünme kesel ne sezewar bolandygyny anyklady. Aşaky dodagyny d şläp, başyny ýaýkady. Syrkowyň ähl ýagdaýy onuň “gözün ň” öňünde mäl m boldy, şeýle-de bolsa kakasyna göwünl k berd . “Kaka, gam çekme, derrew gutularsyň. Sowuk urandyr. B r ýeň l-ýelp syrkawlykdyr, geçer-g der” d ý p, kakasynyň ruhuny götermäge çalyşdy.

2. Durdy ýumşak düşeg ň üstünde o ýanyna b r öwrülýär, bu ýanyna b r öwrülýär. Per ýassyk daş ýaly gaty duýulýar. Jaýyň ç b r görseň sowuk, b r görseň yssy ýaly. Şahyr: “Jana h ç ýaranyp boljak däl eken” d ý p, ukusy gel män üç n, öz-özüne gaharlanýar. B rden gözler ýumlup, uka g -den ýaly boldy. Şol bada Goşjan ýadyna düşüp, ýüreg d ln p g td . “Muňa näme bolduka? Ik sözlejek adam-ä däld . Bu näme üç n gelmeýärkä? Ýa-da b r bela uçraýdymyka? Ýok, ýok. Ol garyp ý g t h ç bela uçramaly däld r. Uçramazam… Onda näme? B reýýäm gelmel adamdan hen ze çenl haba-ram gelenok. Hernä bala-çagalarynyň, garrylarynyň bagtyna neressä h ç zat bolmagaý… Bolmaz, bolmaz! B r ş çykandyr. Geler…”.

(B. Seýtäkow “Powestler we hekaýalar”).

TÜRKMEN DILINIŇ DIALEKTLERI WE ŞIWELERI 1. Türkmen d l türk d ller ň s stemasyna deg şl d r. Olaryň özara

ýakynlygy bolsa bu d ller döreden we olardan peýdalanýan halklaryň döreýş ne bell derejede ýakynlygyň bardygyny görkezýär. Türk d ller ň sözlük sostawynda, fonet kasynda we grammat k düzül ş nde bolan umumy lyklar olaryň d ller n ň b r-b r ne has ýakyndyklaryny görkezýän del l bolup b lerler. Meselem: türkmen, özbek, gazak, garagalpak, gyrgyz, nogaý… d ller nde men, azerbaýjan, uýgur… d ller nde män, tatar, başgyrt, hakas, ýakut… d ller nde min, türk d l nde ben.

Türk d llerde düýp sanlardan soň gelýän atlaryň b rl k sanda bol-magy, düşüm goşulmalarynyň meňzeşl g , bell ýagdaýlarda döreýän her http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

41

h l umumy fonet k üýtgeşmeler we şuňa meňzeşler-de olaryň özara has ýakyndyklaryny görkezýän del llerdend r.

Türkmen d l d ýen düşünjä, edeb d l b len b rl kde, ençeme türkmen d alektler -de we olaryň ş weler -de deg şl d r. Bell bolşy ýaly türkmen d l n ň b r topar d alektler we ş weler 35 çemes d r. Olardan has ulu-raklary teke, ýomut, ärsary, salyr, gökleň, saryk we başga-da b rnäçe d alektlerd r.

Umumyhalk d l b len b rl kde, öz ýaşamaklaryny dowam eden we häz r-de dowam edýän türkmen d alektler umumyhalk d l n ň ösmeg , onuň g ň halk köpçül g n ň arasyna ýaýramagy b len öz rollaryny b t r p başlaýarlar, aşak formalar hökmünde umumyhalk türkmen d l ne g td k-çe tabyn bolýarlar we soňabaka ol d l ň ç nde ý t p g derler. Türkmen d alekt ler n ň arasynda grammat k düzül şde käb r tapawutlaryň bolmagy b len b rl kde, d alektler ň sözlük sostawynda we ylaýta-da, fonet kasynda esasly tapawutlaryň bardygyny nkär etmek bolmaz. Bu aýdylanlary bell b r derejede öwren len al l , çowdur, salyr, saryk, nohur, gökleň, ýomut, teke d alektler , Garagalpagystan Respubl kasynyň Dörtgül etrabyndaky türkmen gepleş kler hem tassyklap b lerler. Mysal üç n, öwren len d alekt-d r, ş welerde şl g ň häz rk zamanynyň aşakdaky ýaly goşulmalary belle-n pd r: -ýa:r, -ýä:r (ýomut d alekt n ň Günbatar gepleş g , salyr d alekt nde hem-de teke d alekt n ň Ahal we Mary gepleş kler nde hem seýregräk duş gelýär), –ýa, -ýä: (teke, salyr d alektler nde we ýomut d alekt n ň Günba-tar gepleş g nde), -ýa:, -ýä (ýomut d alekt n ň dem rgazyk gepleş g nde, gökleň, al l d alektler nde, Garagalpagystan Respbl kasynyň Dörtgül et-rabyndaky türkmen gepleş kler nde seýregräk duş gelýär), -ýär, -ýör, -ýe:r (sakar d alekt nde), -ýo:r, -ýo: (ärsary, çowdur d alektler nde), -o:r, -o: (saryk d alekt nde), -adyr, -ed r, -ýdyr, -ýd r (çowdur d alekt nde), -adu:r, -edu:r, - ýdu:r, -ý (-y:, - ) –du:r (Stawrapol türkmenler n ň gepleş g nde), -ad , -ed (nohur d alekt nde), -ade, -äde (änew d alekt nde), -ady, -ed , -adu, -edu (esk d alekt nde), -ady, -edy (uşak ş wes nde) we başgalarda (al-ýa:r, gelýä:r, alýa:, gelýä:, aladu, geledu, aly:, gel :…).

1920-nj ýyllaryň ahyrlaryna çenl grammat k norma hökmünde ýokar-dakylardan bell b r kesg tlenmänd . Şonuň üç n-de hatda türkmen d -l ne deg şl çykarylýan okuw k taplarynda hem –ýa:r, ýä:r, ýa:, ýä, ýä, ýä… ýaly for malara duş gelmek bolýardy. Häz rk zamanyň grammat k görkez j s ed p, d ňe –ýa:r, ýä:r suff ks n ň alynmalydygy b r nj ylmy konferens ýada bellend .htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

42

D alektlerde zaman formalarynyň ýöňkeme b len üýtgeý şler nde-de tapawut bar. Meselem, alamän – alamyz; alas an – alasyz; alad – alady (nohur d alekt nde); aladyň – alas (e); aladyň – aly; ňyz; alady – aly; dyllar (esk gepleş g nde)

Gökleň, al l we käb r d alektlerde b r nj ýöňkemän ň köplüg nde edeb d ldäk -ys, - s aff ks n ň dereg ne –k goşulýar.

Meselem, tutýak, gelýäk…Edeb d l ň sözlüg n ň möçber , sostawy d l döreden, ony ýöredýän

halkyň ykdysady, meden derejes b len baglanyşykly, şonuň ösüş b len kesg tlenýär. Häz rk türkmen d l n ň baý sözlük sostawy bar. Sözler ň sany ýüz müňden-de köpdür. Emma şolaryň hemmes türkmen edeb d l n ň leks k normasy hökmünde orun tapandyr d ýmek bolmaz. Mysal üç n, türkmen d l n ň sözlük sostawynda münber, azaphana, hassahana, mt han, zenan, heleý, hatyn ýaly sözler bar-da bolsa, olar edeb d l ň

normasy hökmünde ulanylmaýarlar.Bu h l ýagdaýy türkmen d l n ň dürl d alekt we ş weler nde görmek

bolýar. D alektlerde käb r wagtda b r düşünjän aňlatmak üç n dürl -dürl sözler ň ulanylýandygyna duş gelýär s.Meselem:

Bir düşünjäni aňladýan dürli sözler

Ulanylýan dialektleriwe gepleşikleri

1 kakaatadädeabadäde//…äke

teke, al l , ataata ärsary, kyraç, esk , surhy…ýomut (uşak, garadaşly), ataärsary, sakarsaryk, çowdur

2 göletana, öjekhöjek//öjekbyzow, bozow

teke, nohur, ataýomut, manyş, çowdurärsary, saryk, sakarLebap boýundaky käb r gepleş kler.

3 burçkünjek, künçburş// muş

ýomut, teke, saryk, ärsary, ataärsary, al l , sakarçowdur

Ýokardaky mysallardan görnüş ýaly, türkmen d alektler n ň arasy-nda ep-esl tapawut bar. Ýöne şeýle d ý ld g olaryň arasynda b rl k ýok d ý ld g däld r. B r d l ň – türkmen d l n ň ş weler bolan olaryň fonet kasynda-da, Grammat k düzül ş nde-de ullakan umumylyk bar.http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

43

2. B l ml , meden ýetl adam dogry, anyk, labyzly sözlemel d r. D l näçe dogry we anyk boldugyça, oňa şonça-da ýeň l düşün lýär. Ol ýakymly, täs rl aýdyldygyça, d ňleýjä güýçl täs r edýär. Dogry we labyzly sözle-mek üç n log k kanunlary (yzyg derl l g , subut ed j l g ) we edeb d l ň normalaryny berjaý etmek zerur. D l baýlygyny düzýän ähl sözlerden p k r we forma taýdan ň zerurlaryny saýlamagy, sözlem käm l düz-meg başarmak gerek. Sözleý şde tär b rl g n saklamagyň, ntonas ýany dogry ulanmagyň uly ähm ýet bar. Sözleýän (ýazýan) adam b r p k r gaýtalamakdan ägä bolmalydyr. Halk arasynda “Ýagşy söz ýylany h nden çykarar, ýaman söz – gylyjy gyndan” ýa-da “Ýer n b l p sözleseň, ýüzüň nury dökülmez” d ý p ýöne ýere aýdylmaýar. XI asyryň beý k d lç s Mahmyt Kaşgarly hem “Erdem (ýagny “ýagşy gylyklylyk”, “edermenl k, başarjaňlyk”) başy – d l” d ý p, d le, adamlar arasyndaky sözleş ge uly baha berýär.

Her b r meden ýetl adam d ňe b r edeb d lde dürs sözlemek b len çäklenmän, eýsem şol d l ň arassalygy ugrunda hem alada etmel d r.48-nji gönükme. Aşakdaky sözlemler ň p k r aňladyşynda we gurluşynda näh l

näsazlyklar bar? Olary düzed p göçür ň.

1. Ýazyp mäl m edýär s, ýagny S z ň soran k tabyňyz b z ň k tap hanamyz-da ýok.

2. S z ň şu çakylygy alanyňyzdan soň poçta bölüm ne barmagyňyzy S ze towakga ed p aýdýarys.

3. Söýün özün ň ähl dersler nden bäşl k aldy.4. Aýdan wagty Gutly geld .5. Görüp çykdy ähl otaglary.6. Duýdansyz çykan sese Gutly z ňk ldäp g td .49-njy gönükme. Tekst okaň. Many, mazmunyna üns ber ň. Söz we onuň ynsanlara

täs r dogrusynda jedelleş ň, dyngy belg ler ň sözlemdäk hyzmatyny düşünd r ň.JAHANDA NÄLER GÖRÜNER?!

Bu atalar sözem, nakylam däl. Il ç nde bar bolan rowaýata görä, bu sözler Muhammet pygambere deg şl bolmaly.

Muhammet pygamber ň doganoglany hem onuň g ýews bolansoň Alynyň l ç nde abraýy artyp g d ber pd r. Üstes ne-de onuň özem güýçl , gaýratly

bolupdyr. D l nden çykýan sözün ň kesg rl gem golundaky gylyjyndan kem bolmandyr. Şu häs ýetler hem Muhammet pygamber b len juda ýakyn garyn-daşlygy onuň abraýyny belende göter pd r. Bu entek ýaş Alynyň kalbynda htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

44

gedeml g oýarypdyr. Kä halatlarda gop barmagam h ç zatça görmänd r. Mu-hammet pygamber Alynyň bu häs ýetler n bada-bat görüpd r. Ýöne “Ýenän ň ýenes bar” d ýlen gürrüňe eýer p, ýagşydan ýamandan ses n çykarmandyr. Halk arasynda yslam d n n ýaýratmakda gazanan ýeň şler Alynyň kalbynda gedeml g ň has galmagyna, ý telmeg ne get r pd r. Ol nd Muhammet pygam-ber b lenem gedeml k b len gürleş p başlapdyr. B r gün Muhammet pygamber Alyny ýanyna çagyrypdyr-da: “Aly, dünýän gezelenç ed p gel, jahanda näler görüner?!” d ý pd r.

50-nji gönükme. Sözlemler okaň, olarda türkmen d alektler ne mahsus bolan sözler bolsa olary tapyň. Soňra olaryň her b r n sözlem ç nde get r ň.

1. – Haw, myhman bagşy, men toý edýän ň çk d wan beg s d m, “bar, çaý äkel, temmäk äkel, desterhan äkel” – hyzmat b len sen ň b len gürrüňleşmäge-de el m degmed .

2. Päh neşebentlere mäşewe d ýd g ň – hudaýyň urany.3. – B z ň ýurduň heň , her k m han – agaba bolsa, başga b r zyýapat,

aýakda hem b r zyýapat berýä.4. Men ň bu ýerde öýüm ýok, l m ýok her hepdede – her bazarda b r

gysym şüle berjek d ý p, meýhanada ommalyp ýatyb lmeýän.5. Şonuň üç nem maňa zyýapaty ber ň gün batanda ber ň, onsoň, hupdan,

ýarym agşam, daňdan, gün doganda, guşluk, peýş n, ýene k nd n ber be-r ň! – d ýd .

6. Suwulgan, pyşbaga, garga, hekek, torgaý baryny ýüpe düzüp get r p, aşhananyň depes nden asyp goýdy.

7. B r yşyk çykýa, “bu yşyk nämekä?” – d ý p ş kden g rsem, hanyň aşpez ler n ň üstünden baraýypdyryn.

8. Olar aşpezler ň gulagyna ýakan bolarly, hana b ş r p oturan ýahnala-ryndanam berd ler – d ý p, Görogly ýahnany çykaryp, ortada goýdy.

9. Haw, Gyratym, sen b takat bolma, ş r -huda p r ýar bolsa, basym sen duşman el nden alaryn – d ý p, Gyratyna garap, bäş keleme söz aýdar gerek:

Tagapyl et, mundan alyp çykaryn,Toýnagyňa altyn nalyň kakaryn,Ýüpekden eş kläp, gotaz dakaryn,Isled g m, soradygym, Gyratym!

(“Görogly” eposyndan)51-nji gönükme. “Wesýetnamany” ünsl okaň we ony berjaý ed ň. Köp belalardan ha-

las bolup, akylly we dana bolarsyňyz. Tekstdäk baş we aýyklaýjy agzalary bellemeg hem unutmaň.htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

45

– Ýa Aly, k ýüzl adamyň üç alamaty bardyr: sözlese ýalan sözlär, wa-dasyna ters gelýän ş tutar, amanada hyýanat eder.

– Ýa Aly, zalymyň üç alamaty bardyr: gol astyndakylara jeb r-sütem kylar, özünden zorlaryň alnynda edep saklap, özün pes tutar, halkyň duz-tagamyny nähak ýer.

– Ýa Aly, namardyň üç alamaty bardyr: sen ň öňüňde jögül k eder, arkaňdan gybatyňy eder, eger sen gam-gussaly görse, wagtyhoş bolar.

– Ýa Aly, akylly k ş n ň üç alamaty bardyr: dünýän har we b parh tutar, jepalara sabyrly bolar, kynçylyklara çydar.

– Ýa Aly, mylaýym k ş de üç alamat bardyr: arasy bozlan k ş b len gat-naşmagy ýola goýar, el nden h ç zat gelmeýän, ýagny kembagal, öz günün görüp b lmeýän b çärä kömek eder, şoňa b r zulum etse gaýtawul berer.

– Ýa Aly, akmagyň üç alamaty bardyr: buýrulan ş berjaý etmez, b huda sözler köp sözlär, bendeler ň ýeňses nden gybat eder.

– Ýa Aly, ýagşy k ş n ň alamaty üçdür: yhlas b len takat kylar, günäşlerden özün çetde goýar, ýamanlyk edene ýagşylyk eder. (Aýnamadan)

52-nji gönükme. Goşgyny labyzly okaň. Onuň nämel g n b lmäge synanyşyň.

BILSEŇ, ÖZÜŇE BEREÝINMen s ze sowgat get rd m,B lseň, özüňe bereý n.Söz b len waspyn ýet rd m,B lseň, özüňe bereý n.B r eýýam b r ölçeg ç ,Üst uly, asty k ç ,Erkeg däl, urkaçysy,B lseň, özüňe bereý n.Ýöräp, ýüwürmäge ýalta,Aýak oňurgasy kelte,

Boýnun çekse, göýä halta,B lseň, özüňe bereý n.Ýör ş meňzär hopbuşa,Öldürseň ým bolar guşa,Sen oýlanyp g tme daşa,B lseň, özüňe bereý n.Çary Afzal aýdar, türk ,Etmäň bahasyndan gorky,B lmeseň z, ber b r kerk ,B lseň, özüňe bereý n.

(“Dür däneleri”, Aşgabat, 1978-nji ýyl)

SÖZLÜKLER BARADA DÜŞÜNJE D l b l m n ň leks kograf ýa bölüm nde d ldäk sözler hasaba almak,

ony sözlüklere ýygnap neş r etmek barada ýatlanypdy. Ynsan durmuşyny d ls z göz öňüne get rmek mümk n däl. Ol her gün, her sagat, slend k pursatda zerur zatlaryň b r d r. D l adam aňynda emele gelýän p k r ýüze çykarmagyň guraly bolup hyzmat edýär. Eger şeýle bolýan bolsa, onda htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

46

onuň ösmeg n , käm lleşmeg n hem köpçül k tarapdan özleşd r lmeg n ýola goýmak zerurdyr.

Köp sanly okyjylar her b r sözüň, aňlatmalaryň, duş gelýän term nler ň many-mazmunlarynyň ylmy taýdan düşünd r l ş n b les gelýärler. Şeýle düşünd r ş ň zerurlygy düşnükl d r. Sebäb her b r adam b l m derejes n ösdürýär, g ňeldýär, ol öz p k rler n ň has g ň we aýdyň bolmagy ugrun-da hereket edýär. Sowatly, g ň düşünjel adam üç n okan we durmuşda duş gelýän zatlaryna dogry düşünmeg nde, has obrazly we d lewar bol-magynda sözlükler ň roly uludyr. Şoňa görä-de dürl t pdäk , görnüşdäk ens kloped k ýa-da beýlek sözlükler ň zerurlygy öz-özünden düşnükl d r.

Sözlük bell b r tert pde ýerleşd r len, sprawoçn k hökmünde peýdalanylýan sözler ýygyndysydyr. Ol ýazylan sözler ň manysyny düşünd rýär. Olaryň başga d le terj me ed l ş n , aňladýan predmetler hakynda maglumat berýär.

Sözlükler d ňe b r okyjylar köpçül g ne hyzmat etmek b len çäklenmän, umumyb l m berýän mekdeplerde, ýokary we ýör te okuw jaýlarynda okuw-terb ýeç l k şler n oňat hem net jel alyp barmaga ýardam edýän ser şdeler ň b r d r. D l k görnüşde, ýagny gepleş k hem ýazuw d l görnüş nde ösýär, käm lleşýär we öz ösüş n dowam etd rýär. D l m z ň sözlük fonunda bar bolan sözler ň dogry aýdylmagynda, ýazylmagynda we manylaryna düşünmekde sözlüklere esasy rol de g şl d r. Olar özler n ň häs ýetler , t pler , aýratynlyklary we mazmuny boýunça k topara bölünýär (ens kloped k we f lolog k).

Ens kloped k sözlüklerde sözler, zatlar, hadysalar her taraplaýyn we g ň şleý n beýan ed lýär. Bularda syýasy, ylmy şgärler ň atlary, geograf k atlar, edaralar, taryhy şahslar, wakalar we başgalar ýaly has atlar düşün-d r lýär.

F lolog k sözlükler düzül ş taýyndan köp dürl bolup, olarda söz-lere l ngw st k taýdan çemeleşýärler. Olary grammat k taýdan häs ýet-lend rýärler. Sözler ň aýdylyşyny, ýazylyşyny we başgalary normalaş-dyrýarlar. Olar aşakdaky ýaly toparlara bölünýärler:

1. Düşündirişli sözlük – bu h l sözlükde sözler ň aňladýan manylary düşünd r lýär. Şeýle sözlük türkmen d l nde 1962-nj ýylda lk nj gezek neş r ed ld .

2. Orfografi k sözlük. Bu sözlük d l m zde bar bolan sözler dogry ýazmagy öwredýär. Sözlükde sözler häz rk zaman üç n kabul ed len ka-dalara dogry gelýän ýazylyş formasynda, el pb ý tert b nde ýerleş d r lýär.

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

47

Türkmen d l n ň orfograf k sözlükler n ň b r 1963-nj ýylda bolsa türk-men d l n ň orfograf k sözlüg ell müň t raž b len neş r ed lýär. Bu sözlük möçber taýyndan uly bolup, onda 94 müňe golaý söz ýerleşd r l pd r.

Soňky ýyllarda mekdep okuwçylary üç n n ýetlen p çykarylan sözlükler ň bardygyny aýtmak bolar.

3. Orfoepik sözlük. Ol dogry aýtmagy, dogry geplemeg öwredýän söz-lükd r. Onda basym goýluş kadalary, çek ml ler ň uzyn we gysga aýdylyşy we beýlek ler öwred lýär. Türkmen d l n ň orfoep ýasyna deg ş l neş rler ň lk nj 1967-nj ýylda, k nj s bolsa 1978-nj ýylda neş r ed ld .

4. Dialektologik sözlük. Bu bell b r d alekt ň ýa-da gepleş g ň ede-b d l ň leks kasyndan tapawutlanýan sözler n ň ýygyndysydyr. Türkmen d l n ň d alektolog k sözlüg lk nj gezek 1977-nj ýylda neş r ed lýär. Sözlük türkmen d l n ň esasy d alektler nde we gepleş kler nde ulanylýan, edeb d le g rmed k sözler öz ç ne alypdyr.

5. Taryhy sözlükler. Beýlek ylymlar ýaly, d l b l m hem özün ň göz-başyny gadymyýetden galan lk nj nusgalardan alyp gaýdýar. Munuň üç n d l ň has rk taryhyny hem geçm ş n b lmek gerek. Şeýle sözlük lk b len 1958-nj we 1968-nj ýyllarda neş r ed lýär.

6. Etimologik sözlükler. Olarda d l ň sözlük sostawynda bar bolan sözler ň gel p çykyşy düşünd r lýär. 1988-nj ýylda “Türkmen etnon m-ler n ň sözlüg ” neş r ed lýär. Sözlük düşünd r şl häs ýete eýe bolup, oňa jem dört müňe go laý etnon mden d ňe 2330-e golaý söz g r z -l pd r.

7. Idimomatik sözlük. Bu sözlük bell b r d l üç n häs ýetl bolan ýör te aňlatmalaryň, deomalaryň el pb ý tert b nde ýerleşd r len ýygyn dysydyr. Türkmen d l nde bu ugurdan sözlük döretmek ş öňde durýar. Bu mesele boýunça K. Babaýew ň “Türkmen d l nde d omalar” atly monograf ýasyny görkezmek bolar.

8. Frazeologik sözlük. Onda sözlerden düzül p, many we gramma t k taýdan baglanyşyp, b tew l kde many aňladýan b r kmeler göz öňünde tutulýar. 1973-nj y lda türkmen d l n ň frazeolog k sözlüg neş r ed lýär.

9. Sinonimleriň sözlügi. Munda d l ň sözlük sostawynyň s non mler ber lýär. D l ň sözlük sostawynyň baýlygyny ýüze çykarmak örän ähm -ýetl d r. Bu ugurdan W. Mesgudowyň “Häz rk zaman türkmen d l nde s non mler” d ýen ş n ýatlamak bolar.

10. Iki dilli terjime sözlükleri. Bu sözlükler k d lde düzülýär. Bu h l sözlükler düzmek çylşyrymlydyr. 1986-1987-nj ýyllarda çykarylan “Uly htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

48

rusça-türkmençe sözlüg ” k tomdan ybarat bolup, onuň k tomunda 77 müňe golaý söz ýerleşd r l pd r.

11. Terminologik sözlükler. Term nolog k normalary käm lleşd rmek hem-de sözlük sostawyny baýlaşdyrmak ş ylmyň, tehn kanyň, mede-n ýet ň, halk hojalygynyň dürl ugurlaryny we deg şl term nler n öz ç ne alýar. Türkmen d l nde bu babatda ed len şler sanardan köpdür.53-nji gönükme. Aşakdaky tekst ünsl okaň. Soňra onuň ç ndäk sözlere ýokarda ady

agzalan sözlükler ň haýsy b r ne goşmak boljakdygyny dogrusynda p k r ýöred ň.

Aşyk Aýdyňyň gubury gadymy Horezmde, häz rk Köneürgenç etra by-nyň segsen-togsan k lometr günorta-günbatar tarapynda ýerleşýär. Ol ýerler gadymy döwürlerde ösen meden ýetl merkezlerden hasaplanypdyr. Gadymy ýadygärl kler hen ze çenl saklanyp galypdyr. Aşyk Aýdyňyň gümmez n ň günorta tarapynda on-on k k lometr uzaklykda Akja geln ň galasy Taýkesen gyr b len sepleş p ýatyr. Ondan otuz-kyrk k lometr günorta-günbatarda Şase-nem-Garybyň dört-bäş k lometr arka-günçykarda D ýar bek r ň galasy bar. D ýarbek r ň harabaçylygynyň ell -altmyş metr ler -gün batarynda Soltan Töw r z n ň gümmez ýerleşýär. Meýdanlyk sazak b len basyrylyp otyr. Aşyk Aýdyňyň gümmez n ň günçykar tarapynda goýumçylyk (gonamçylyk) bar. Dem rgazyk günbatarynda kak suwdan k sany uly howuz döred l pd r. Aşyk Aýdyňyň gümmez n ýör te adam saklaýar. Gümmez ň ç nde uzynlygy üç metre barabar gubur bar. Onuň daşy suwa lypdyr. Gubyryň üstüne b rnäçe gat mata ýapylypdyr. Gapysynyň agzyna ak tuty ger l p goýlupdyr. Ýadygärl g ň ýumrulan, opurylan ýerler gaýtadan d keld l pd r. “Görogly” eposynyň “Har-mandäl ” şahasynda we “Nejep Oglan” dessanynda bagşy-sazandalaryň us-sady hökmünde görkez lýän Aşyk Aýdyň şu bolmaly.

(S. Gutlyýewa “Nejep Oglanda bagşyçylyk, dessançylyk däbiniň görkezilişi”)

54-nji gönükme. Sözler okaň. Olaryň türkmen d l n ň haýsy d alekt ne deg şl d g n b l ň. Haýsy sözlüge goşulýandygyny hem anyklaň.

Ajyna 1 (ärs) // ej :ne (GTG) –jyn –dž n, zloý duh. Ajyna deýen za:tlary bolmaly şol (ärs); Ej :ýe nä:m :şles n:ä; (GTG).

Ajyna 2 (sal) // ej :ne (GTG) –gahar –gnew. Ajynna:m tuto. (sal); ej :nä:m tutdurma men ň (GTG);

Aza:n (ýom, dg., ýemr, gar., ata GTG) // Azza:n (çow.) – r –rano utrom. Eger gaýra:t etseň, erte aza:n atyňa gow(u)şorsyň d ýegaý (ýemr.); Aza:m m len g d wersegem molar (ýom, dg.); Erte aza:nda b zem gereg( )m z alykg htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

49

ggaýdaly (gar.); Aza:m m len gel p du:r öýö (ata); nä: wadt barsaň, aza:ň ňel d ýp gaýtaryp ýö:r (GTG); Şo(l) gün azza:n b len Allan ba:lykççy:nyň owlunyň a:wuna b r sazan ba:lyk düşd (çow.).

55-nji gönükme. Tekst labyzly okaň. Many, mazmunyny özleşd r ň. Sözlemlerdäk t rkeş sözler saýlap alyp, olary sözlem ç nde get r ň.

DOKUZYŇ DÜZÜWMI?!“Manysyz gep bolmaz, dänes z çöp” d ýlen . Ata-babalarymyzyň päh m

eleg nde eläp, paýhasa eýläp, döreden dür dänes k m n sözler ň ýekeje-de howaýy aýdylyp goýber len ýok. Päh m ed p görseň, şol sözler b z ň üç n durşuna terb ýe mekdeb , olar öz k md g ň tanatmak üç n altyn m zan.

B r adamyň başyna agyr gün düşende, daş-töwereg “Wa, dokuzy dü züw adam barmy?!” d ý p, oňa duýgudaşlyk b ld rýärler. Ýa-da b r adam gud rap, lden-ýoldan çykgynç ş etse, “Ondan her haýsy çykar, ol b r doku zy dü züw

adam-da” d ýýärler.“Adamyň dokuzy düzüw bolanda,Doýma ýok ýene-de onunjy gerek!”

d ý p, aýdyma öwrül p, bagşylaryň hem d l nden düşmeýän, adam günün ň kem s zl k, döwrany dolulyk ölçeg bolan dokuzlyk haýsylarka?! d ý p, köp sorag- deg etd k.

“Ogul-gyzyň, mal-döwlet ň, ulagyň bolsa, janyňam sag bolsa, şol dokuzy düzüwl k bolar-da” d ý p, düşünd renlerem boldy, başgarak düşünd renlerem.

Ine, ahyrynda göwnemakul jogaby segsen b r ýaşly Jumanazar Gur-bannazar oglundan eş td k hem-de l-güne ýet rmeg öz borjumyz hasapladyk.

Ol üç süýjüden, üç ajydan, k kapyrdan hem-de mandan ybarat eken. Üç süýjä perzent, leb z, söýg ; üç aja ölüm, aýralyk, töhmet; k kapyra gahar hem ne b s deg şl .

Eger şeýle bolsa, onda yzynda at tutara perzend galjak, lebz halal, le-gü-ne, dosta-ýara söýgüs bolan adam, nähak töhmete, aýralyga duçar bolmadyk, ölüm awusyny datmadyk, şeýle hem gaharyna hem nebs ne bäs gel p b lýän adam dokuzy düzüw adam bolup b ljek eken.

Käte käb r zadyň düýp manysyna düşünmän, öte geç lýän wagtlaram bolýar. Ilden çykgynç ş edene “Dokuzy düzüw adam-da” d ý p, ýalňyşylýan eken. Ter-s ne, olar dokuzy düzüw bolmadyk adamlar eken . Lebz halal, le-güne söýgüs bolan, nebs ne, gaharyna buýrup b lýän adamdan h ç haçan erbetç l k çykmaz.

Şu günk günde b z ň köpüm zde d ýen ýaly şu h l dokuzy düzüwl k kem terl k edýär. (Aýnamadan)

4– Türkmen d l , 9-njy synp üç n

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

50

56-njy gönükme. Aşakdaky goşgy bentler n okaň. Onda aýratynlandyrylyp ýazylan sözle r ň haýsy sözlüge goşulýandygyny b l ň.

1. B r gün güll desmal ç nde gözgi,Eýlärmen sen tarap rowan, Hatyja.

(Seýdi)

2. Ýylan kişmir görse, öler b guman,Ş r syýaguş görse, p l hem kerkgerdan.

(Magtymguly)3. Osolny aňtar kişmir,

Mar ýanynda bell d r(Zelili)

4. Her k ş k m k gözden aýrylar,Göz bolmasa, görk hem ýüzden aýrylar,Guş ganatdan, goç buýnyzdan aýrylar.

(Seýdi)

5. K m garyp goňşy, k m s daýhanK m goýun çopan, k m s sarwan.

(Zelili)

6. Zel l d ýr, keşdim suwda synandyr,Istihanym yşk oduna ýanandyr.

(Zelili)

7. Mur yssa çydamaz, sowuga – kelguş,Ýele hem – erbeze, köp ýaglyra – muş,Şor aba hemdüne, bahr çre – harguş,Näheň oýnap çyksa gyra ýaraşmaz.

(Zelili) Sözlük we düşündirişler:

aýna gäm suwýaglyk süňk maýmynmangusta garynja deň zgaragulak ýarganat towşansah syçan k t (balyk)düýe çopanhttp:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

51

57-nji gönükme. Goşgy set rler n ünsl okaň. Onuň ç ndäk ýasama sypatlaryň haý-sylardygyny belläň. Soňra asyl we ýasama sypatlaryň tapawudyny aýdyp ber ň.

Eý ýaranlar, b r b gaýrat ý g d ň,Müň ýaman söz aýtsaň, janyna degmez,Dertl guluň dermany b ýr d ýrler.Akyl ý g t söz başlamaz men b lenB r lezzetl tagam d ş ne degmezGelen geçen, bu ýalançy jahandanDyrnagy dem rden talaňçy dünýä.Gadyrsyz ýat b len garyndaş bolup.Köne ýyrtyk jul b län .Goç ý g tler bozuk jaýa seretmez.Tükenmez söhbete meňzär.Atarman, çaparman, algyr ý g de,Ýer gelse, nurbat, aman ýagşydyr.

58-nji gönükme. Tekst labyzly okaň, mazmunyna üns ber ň. Näh l sözlemler ň esasynda tekst ň emele gelend g n aýdyp ber ň.

BABALYŞ nd görseň, k sany adam öz aralarynda oňuşman, b r beýlek s nden

bell -küll ýüz öwürýänd g n b ld rmek slände: “Ýüzüň Babaly görsün!” d ýýänd r. Baba ly d ý lýän adam k m bolduka? Näme sebäpden onuň ady gargyşda tutulýar ka? Näme üç n ol gargalýan adamyň başga b r synasy däl-de, eýsem hut ýüzün görmel kä? Jellatmyka? Ýa-da başga b rh l jeza çäres n ulanýan adammyka?

Şu adamyň taryhy şahs bolandygyny subut edýän ýazuw maglumat ýok. Türkmen halkynyň baý halk döred j l g nde-de, gadymy dessan larymyzda-da, nusgawy edeb ýatymyzyň eserler nde-de b z oňa duş gel p b lemzok. Il arasynda Babaly barada ýörgünl b r rowaýatam ýok.

Şeýle-de bolsa, geçm şde şeýle b r adamynyň bolandygyny köp gören ýaşulylardan b r n ň gürrüň nden b l p galdyk. Aýdyşlaryna görä, öň zamanda öl ýuwýan ýör te b r adam bolupdyr. Şol adama Babaly d ý lýän eken. Şol ugurdan ol ökde eken. Ozal öl ýuwmak kär n ň bolandygyny, şeýle kärde ýör te adamyň şländ g n käb r adamlaryň geňlemeg ahmal. Ýöne muny geň görüp oturasy ş ýok. Sebäb häz rem käb r ýurtlarda, mysal üç n, Eýranda gara ýere duwlanmazyndan öň öl ýuwulýan ýör te jaý bar. Parslarda şeýle jaýa Gossalhana d ý lýär.htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

52

D ýmek, “Ýüzüň Babaly görsün” d ýen gargyş aslyýet nde “ ç ň ýansyn, öläý” d ýen manyny berend r. Ýöne soň-soňlar ol lk başdaky manysyny dura-bara ý t r p, Ýöne “men sen ň b len gatnaşmagymy bell -küll bes edýän, menden daş dur” d ýen mana eýe bolupdyr.

Babalynyň ady “Aldap aldym gyzyňy, Babaly görsün ýüzüň ” d ýen naky-lda hem duş gelýär. (A. Kürt. “Biler bolsaňyz”.)

DIL BILIMINIŇ JEMGYÝET AMALY ÜÇIN ÄHMIÝETID l adamlaryň özara p k r alyşmagynda, b r -b rler ne düşün şmeg n

amala aşyrmakda möhüm ser şde bolup hyzmat edýänl g sebäpl hem, jemgyýetç l k hadysa hasaplanýar. Şonuň üç n-de aragatnaşygyň möhüm ser şdes bolan d l düýpl b lmeg ň, ony öwrenmeg ň ähm ýet örän uludyr. B z ň ýurdumyzda ähl d ller ň her taraply ösmeg üç n, olary düýpl öw-renmek üç n ähl şertler döred len.

D l öwrenýän ýör te ylym bar. Oňa d l b l m d ý lýär. D l b l m n ň jemgyýetç l k amaly üç n ähm ýet uludyr. Ýokarda bellen ş ýaly, d l b l -m d l hertaraplaýyn öwrenýär, durmuş-ýaşaýyş amalynda d l ň adamlara has-da aýdyň, düşnükl , sada görnüşde hyzmat etmeg üç n ýardam berýär. Ol d l ň her b r ugry boýunça anyk, takyk d l kada-kanunlaryny d l ň durmuşdaky amalyýet ne daýanmak b len, onuň nazaryýet ugurlaryny kesg tleýär, kadalaşdyrýar, düzgünleşd rýär. Her b r ylymda bolşy ýaly, d l b l m nde-de d l öwrenmekde amalyýet b len nazaryýet b r -b r ne aýrylmaz baglanyşykda bolmalydyr. D l gurluşynyň amalyýet nde oňaýly taraplar b len b rl kde, onuň dürl ýetmezç l kler -de j kme-j k öwren lýär, ol kemç l kler ň, nätakyklyklaryň ýüze çykma gynyň sebäpler bellen lýär, jemgyýet amalyýet üç n ähm ýetl s saýlanyp alynýar. Mysal üç n, XX asyryň b r nj çärýeg nde türkmen d l ne deg şl düzülen k d ll terj -me sözlükler b len deňeşd r lende, bularyň arasynda ep-esl tapawutlaryň bardygy açyk görnüp dur. Durmuş lk döwürde düzülen sözlüge jemgyýet amalyýet üç n ähm ýet bolmadyk, g ň halk köpçül g ne düşnüks z onlarça sözler ň g r z lend g n görkezd . Bu kemç l kler ň köpüs soňky ýyllarda çap ed len k d ll terj me sözlüklerde düzed ld , düzgünleşd r ld .

Türkmen d l b l m özün ň ýaşlygyna garamazdan, jemgyýet ama-lyýet üç n zerur we ähm ýetl şler ň başlangyjyny başlady hem-de ony güýçl depg nde dowam etd rýär. Türkmen d l n ň grammat kasynyň, orfograf ýasynyň, term nolog ýasynyň düzgünleşd r lmeg , kadalaş-dyrylmagy, onuň el pb ý n ň, grammat kadan okuw k taplarynyň, orfo-

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

53

graf k, term nolog k, orfoep k, düşünd r şl we şuňa meňzeş sözlükler n ň düzülmeg , çap ed l p köpçül ge ýaýradylmagy türkmen d l b l m n ň jemgyýet amalyýet üç n ähm ýetl şler edend g ne we etjekd g ne güwä geçýär.59-njy gönükme. Jaýdar aýdylan aşakdaky sözler okaň, p k rlen ň, durmuşda olara amal

ed ň. Iç ndäk şl kler ň aşagyny çyzyň, olaryň asyl ýa-da ýasama ekenl g n aýdyp ber ň.

Akylly söz – altyndan gymmat.Derd n ýaşyran ölüm n äşgär eder.Dertl azar, ýalta tozar.Dertl ýatsa ýagşy, sag ýörese.Dertl gülk söýmez, küýk – d k .Dertl sag bolsam d ýr, garyp baý.Dertl öl nçä jandan umyt eder,Garyp öl nçä maldan.Dertl n ň gözüne mal görünmez.Dertl b r öler, garyp her gün.Derd ýaşyrsaň ysytmasy paş eder.Derd ň gelmes asan, çykmasy kyn.Derd ň em ş r n söz.Dertlä söz ýakmaz, argyna oýun.Dertl ölmez, ýeten öler.Dertl bolsun, aman bolsun.Dertl derd n aýdyp galar.Dertl d ýegen bolar, gamly – ýatagan.Dertl gutuljak bolsa, teb b duş geler.Dertl bolan aglar, b dert ony d ňlär.Dertl b len dertleşseň,Bar derd ň paýlaşar.B dert b len dertleşseň,Dert üstüne dert goşar.Derman – där çe.Dermany tapylmajak dert ýok.Dertl d şe d l deger.Derts z derd nmez.Derts z saglyk gadryn näb ls n?!Derts z süňk bolmaz, ýarasyz et.http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

54

Derd ň teb b köp.Derts z başa dert alma.Derts z başym – derman,Dertl başym – arman.Dert – aşdan, dawa – gardaşdan.Dert gapydan g r p, ňňe deş kden çykyp g der.Dert jan olmaz, mal alar.Dert batmanlap g rer, mysgallap çykar. (“Saglyk” aýnamasyndan)

60-njy gönükme. Aşakdaky sözlemler göçür ň. Sorag sözlem nden soň sorag belg s n , ýüzlenme sözlem nden soň ýüzlenme belg s n goýuň, olaryň näh l aňladylýanlygyny aýdyp ber ň.

– Sen ň näme nähak ýere gan dökes ň gelýärm Bu zatlaryň hemmes kyrk b ç l p, b r gezek kes lend r, Eým r han Şu gün agşam Akjagül görüp bol-mazmyka ýüzbaşy, sen ň şü obada menden başga-da tanaýan adamyň barmy ýa ýeke men tanaýarmyň

– n m Kakabaý, öýler çadyrly küňres z howlyny Şammy kel ýene peýda-lanjakmyka Onda sen ň Ýef mowdan habaryň ýok-da (B. Seýtäkow. “Dogan-lar”).

– Bä, ol aşakdaky gögerýän zat nämekä Gök aşagymyza öwrüläýd m kä Dogrudan hem, onuň şeýle d ýmäge haky bar: düýe üstünde yranyp,

ý gr m k lometrl k ýoly b r günde alýan pakyr, sagatda dört ýüz k lometr ýol alýanyny ol n reden b ls n

Başlygyň şol aýdýany dogrumy, Aýsoltan– Gadyrly dostlar Parahatçylyk ugrundaky göreş üç n büt n dünýän ň

halklarynyň agzyb rl g n berk d ň (B. Kerbabaýew. “Aýsoltan”).61-nji gönükme. Aşakdaky böleklerden ýönekeý we goşma sözlemler belläň. Olaryň

emele gel ş ýollaryny aýdyp ber ň. Ýönekeý we goşma sözlemler ň eýes n , habaryny tapyň.Tomsuň soňky aýlarynyň b r günüd . Günortanyň jokrama yssysy köşeş p,

k n d salkyny arady. Yssydan gorkusyna salkynrak saýa gözläp, çür çöpler ň arasyna s ňen guşlar örüş pd rler. Olar bu wagt dürl owaz, dürl sesler b len saýraşýardy. Ek n arasyna ýaýran daýhanlaryň sözleş kler , olaryň aýdymlary her tarapdan eş d l p durýardy. Dem bermez yssynyň sowlup, salkyna ýet l-meg ndenm ýa daýhanlary ýyl ýüz çeken zähmetler n ň hasyla g r p, b r tarapdan gollaryna gowuşmaga başla magyndanmy, garaz, pasylda b r ruhube-lentl k duýulýardy. Emma bu ruhubelentl k hemmelere berlen deň paý däld .

Meýdan g ň. Ýol daş. B rmeňzeş gum-guklyk. Eşeg ň aýagynyň ses n den başga ses üýn ýok. Asmanda ýyldyzlar, ýerde çet -çerkez, sel n-sazak, aňňat-htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

55

aňňat gumlaryň arasynda ýekeje öz eşeg b len ýes r düşen ýaly, boýnuny bu-rup, beý k-beý k depeler ň, ýasy-ýasy ýapylaryň duşundan geç p g d p barýar.

Ynha, bulara Bekmyrat d ýerler.Eneküt n ň düýnk Uzukdan get ren ýakymly habary bu g je Çerkez şany

uklatmady. Ol ert r r b len: “He-e… öňde b r howlugan gyz”, “Geles gün-ler geles , erte haçan bolasy?” d ý pd r wel , b z ň üç n şu gün agşam haçan bolasy? – d ý p, ýer nden turup ger nd . Aýnada ýüzüne sered p – bu sakgal hem şe beýle däl ýalydy-la, bu gün ýaman pezzer pd r. Munuň ajaly ýakyn gelend r. Ynha, araky sabyn b len b r ýüzüm ýuwup geleý n. Soňra sen ň soňuňa sogan eker n – d ý p, daş çykyp, ýüzün ýuwup, tamyna g r ş ne şar gara sakgalynyň düýbünden päk n saldy. Sakgallar ýel göteren ketgen ýaly ygyşyp, beýläk düşd . Murtlaryna oňat t mar berd . Aýnada özüne pug-ta syn etd . Gözler n agdaryp, gaşlaryny nder p-göter p görd . Maňlaýyny çytyşdyryp-ýazyşdyrdy. Murtlaryny her h l towlaşdyrdy, göter şd rd , garaz, özüne öz göwn ýet p, aýnany beýlede goýdy. Soňra krowatyň üstüne gyşardy.

(H. Derýaýew. “Ykbal”)

62-nji gönükme. Tekst okaň. Baglaýjylaryň beýlek söz toparyndan aýratynlygyny düşüňd r ň. Tekstdäk baglaýjylaryň h l n anyklaň.

Onuň ýekedabançysy on ýed -on sek z ýaşlar çemel ýetg njekd , emma ol özün ň ýaşlygyna garaman, ýekedabana erk ed p b lýärd . Ol goýlan oturgyjyň ýanyna ylgap bardy we oturgyjyň jaýdar goýlanlygyny barlady hem el b len oturgyjy oňatja ornaşdyrdy.

Bu sapar Nabadyň öz çanagy alyp g td , çünk ol gaýgyly habary olara hem aýdyp, derd n şmek släpd . Ine, şol gorkulary sebäpl adamlar bu gün r dargadylar. Hat-da kelleler göçen küştç ler hem şol weh m dagatdy.

Ol şeýle ynanç b len ýüzlend , hat-da onuň göwnüne, göýä şol m nutda asmandan gümmürdäp top oklary n berjek ýalydy.

– Hernä wagtynda ýet şäýd ň, ýogsa ol t men gemräýjek eken.Bu p k r Garly ussanyň hem göwnüne makul boldy, hatda onuň ýüreg

g ňäp, göwn ynjaldy.(Ata Gowşudow. “Powestler we hekaýalar”)

– Eger men ň ses m saňa nd den soň ýaramaýan bolsa, eger sen ň menden başga, menden has mähr ban maslahatçyň bar bolsa, şundan soň men şol ba-rada d l m ýarman hem oňaryn. Öten g je g ç ýatyp, b raz g jä galaýypdyryn, bolmasa men ň n ýet m bu wagt eýýäm gowaçaň ç nde bolmakdy.htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

56

…Hawa, başlyk ýaňy maňa b r ýana gezmäge g del d ýd wel , şoňa g tsemm käm-g tmesemm käm d ý p oýlap durşum.

Ýa-ha men ň bagyr semzeg ýaly döwleý n d ý p duranymdan onuň habary ýok ýa-da men ň göwnüm görmek özüne öwren şd rmek üç n sypaýyçylyk etd .

(B. Kerbabaýew. “Aýsoltan”)

63-nji gönükme. Sözlere b r nj şahsyň b rl k we köplük goşulmalaryny ýazyň. Dar çek ml ler ň düşmek we düşmezl k düzgün n aýdyp ber ň.

Deň z, çeb ş, çagyl, sel n, düýe, eýe, ülke, penj re, desse, döle, göle, k tap, meden ýet, nst tut, dürb , guzy, goşgy, sür .

64-nji gönükme. Tomus, kümüş, kömür, ogul sözler n düşümde üýtged p ýazyň we ýazuw düzgün n düşünd r ň.

65-nji gönükme. Jedwel dolduryň.

D l b l m n ňbölümler

Şol bölümlerde öwren lýänd l b rl kler , düşünjeler, temalar

Fonet ka Ses, …… …

66-njy gönükme. Jedwel mysallar b len dolduryň. D l ň ösýän hadysa ekenl g n aýdyp

ber ň.

Sözler ň ulanyşy boýunça toparlara bölün şUmumy halk

sözlerHalk köpçül g n ň az ulanýan sözler

D alekt sözler Profess onal sözler Könel şen sözler

Geçilenleri gaýtalamak üçin soraglar:1. Leks kada näme öwren lýär?2. Morfolog ýa nämän öwredýär?3. S ntaks s nämän öwredýär?4. Söz düzüm sözlemden, ýönekeý sözlem goşma sözlemden näh l tapawutlanýar?5. Eýerjeň sözlem baş sözlemden näh l tapawutlanýar?6. Sözlükler ň näh l ähm ýet bar?7. Türkmen d l ndäk sözlükler näçe topara bölünýär?8. Orfograf k sözlük nämän öwredýär?9. Halkyň ýönekeý gepleş k d l b len ş we gepleş g ň tapawudy nämede?

10. Ik d ll terj me sözlüg dogrusynda näme aýdyp b lers ň z?htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

57

Tekstleriň üstünde işlemek67-nji gönükme. B r nj tekst okaň. Oňa özüň zden sözbaşy tapyp goýuň. Gurt Ýakubyň

näh l bagşydygy barada özara p k r ýöred ň.Gurt Ýakup üýtgeş k mekdep goýanlaryň b r . Ol beý k Magtymgulynyň

çykan-çykmadyk ähl şygyrlaryny ýatdan b len ýeke-täk bagşydy. Onuň aýdan aýdymlary halkyň ruhuny täzeleýär, dessanlary paýhas berýär. Gurt Ýakubyň owazy – geçm ş ň owazy. D ňled g ňçe bu durmuşa teşnel g ň artýar, adam-lara mähr ň möwjeýär.

Gurt Ýakuby ýene raýkomyň haýbatly jaýyna çagyrdylar. Uzyn boýly, agyr ýüzl , agzy ullakan, ýaşajyk býurokrat kab nete g ren bagşa zordan salam berd .

– Ýaşuly, sen b z ň aýdanymyzy etjek däl-ow.– In j g m! Sen b r maňa ýakyn bol ahyry. Türkmen d ýen ň aýdym-sazsyz

oňjak m llet däl. “Pylan dessany aýdyp ber” d ýseler nädeý n?! – B lemok d ý.– B lýän zadymy näd p b lemok d ýeý n?!– Seň b len ýaňkalaşyp oturmaga wagtym ýok. Ind d n aýdymlar

aýtdygyň – gözüň gözeneg ň aňyrsynda açdyryn.Gurt Ýakup egn ne düşen gol goňagy kakmagy b lmeýän oglanyň gals-

tugyny t z-t z düzed şd r p, ses ne hemle ber ş n synlap, onuň arkasynda k mler ň duranlygyny ýatlady. Ýatlady-da gamgyn ýylgyrdy.

– In j g m! Gahar etmäwer . Gözeneg ň aňyrsyna geç ren ň zde dutarly geç rýäň zm ?!

Gurt Ýakuby tanaýanlaryň ähl s onuň gaýmak ýaly mylaýym, ýumşak adamlygyny tekrarlaýarlar. Ol l ň göwn d ý p ýortar ýörer eken. B rem h ç k me baýlygy pu karalygy üç n artykmaç sarpa goýjak bolup azara galmandyr. Onuň ýanynda ähl k ş b r deňl kde, hudanyň bendes hökmünde obalaryň b -r nde d ňe aýlygyna ýaşap ýören b r toýuna Gurt Ýakuby çagyrypdyr. Bagşy razylyk ber pd r. Şol obadan ýene b r şol gün toý edermen bolupdyr, ýöne ol haram baýlygy howlusyna sygmaýanlardan eken . Olam Gurt Ýakuby çagy-rmakçy bolýar, emma bagşy öň şol obada b r ne söz beren n ýatlaýar. Onsoň ýaňky adam baýlygyny mazamlap başlapdyr wel , bagşy onuň sözün bölüp: “In m, Isgender ň soňky sargydyny eş tmäns ň-ow” d ý pd r. “Men ölemde gollarymy tabytdan sallap, açyp goýuň. O dünýä h ç zat äk d p bolmaýanyny, goý, halaýyk görsün” d ý pd r. htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

58

Onsoň toý gün Gurt Ýakup lk nj çagyranyňka r gözünden gel p, aýdym aýdyp başlapdyr wel , pukara toýam bolsa, obanyň aglaba laty şu toýa gel p-d r. Görşüň z ýaly, türkmen bagşysy hökmürowan puldan elmydama belentde durupdyr.

Gurt Ýakup türkmen bagşylarynyň asyrma-asyr m zemän gelýän kanun-laryny, däpler n örän çuňdan b lýärd hem-de gaty pugta berjaý edýärd .

Neneňs aýdymlar öwrenmel , ne heňde, haçan n rede, näçe wagt aýtmaly? Öýüňe myhman bolup, l ç nde gez p ýörseň görýän-eş dýän zadyň kän. Olaryň haýsysyny le aýdyp, haýsysyny ömralla unutmaly? Bagşynyň barýan gapysy kän, emma şonda-da haýsy gapyny açýanyňy b lmel . Bagşy b len gat-naşasy gelýän, dost ýüreg nden tör berjekler kän – k m golaýyňa goýbermel ? Ahyrdan öz sungatyňy k me öwretmel ? Iň esasysy hem sen çäks z hezzet-hormaty götermeg başarýarmyň? Sebäb türkmen şaha, şahyra hem hor-mat goýmagy başarýar wel , onuň bagşa hormat goýşuny özüň türkmen bolaýmasaň, doly duýmak mümk n däl. “Türkmen oba-çagasyna ýd rmed k zadyny bagşysyna ýd res gelýär” d ý p, Gurt Ýakup wel l k b len aýdypdy. Onsoň bagşynyň näçeräk hormat ýüklenýän n göz öňüne get r ber ň. “Mes-l g gara goýun, gara goýnuň hem garrysy göte rerm ş” d ý p, halk ýönel ge aýdanok. Şu sowallaryň we şuňa kybapdaş ýüz müň sowalyň dogry jogabyny tapan, ony dürs berjaý eden bagşy uzaga g dýär. Beý k Babagammar b len Aşyk Aýdyň p r d ňe şeýle bagşylara ylham p ýalasyny uzadýar. Gurt Ýakup bagşylaryň ýazylmadyk kanunlaryna, däpler ne lk nj äd mden tä soňky deme çenl wepaly boldy.

Bagşynyň ň uly baýlygy – ses d ýýärler. Teb gat Gurt bagşa juda äg rt baýlyk eç l pd r. Beýle sesl bagşy ondan öň boldumyka? Onuň ses nde jem-lenen duýgulary hem-de ses n ň döredýän duýgularyny ahyryna çenl açyp b ljek k ş barmyka? Onuň ses Alla d ý p, Adam d ý p oba-oba aýlanan gadymy galandar – abdallary, g je ýatman nalyş okan päk göwün derwüş-ler ýatlatmaýarmy? Onuň ses sen ň göwnüňe ň ýakyn melhemç n ň ses dälm d r?! Şeýle ses ň bolar-da sen neneňs aýdym aýdarsyň öýdýän.

Gurt bagşy, ozaly b len, beý k Magtymgula ýüzlend . Özem şahyryň arap harpyndaky k taplaryny okady. Günd zler ne ed l aýna bakan ýaly k tapdan ýüzün aýyrmady, ýatanda ýassygy Magtymgulynyň k taby boldy. Gurt bagşy arap, pars d l nden, çagataýçadan habarly bolansoň, onuň Magtymgulynyň şygyrlaryna düşün ş üýtgeş kd . Magtymgulynyň eserler n ň aňyrsynda ýaňlanýan owazy sogrup almagy Gurt Ýakup başarardy. Şoňa görä, bu dünýäde aýdym aýdyp geçen bagşylaryň arasynda Magtymgulydan ň köp htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

59

aýdym aýdan Gurt Ýakupdyr. Öňünden b r zat d ýmek kyn wel , ýöne Magty-mgulydan aýdym aýtmak meseles nde Gurt Ýakupdan öňe g tjek bagşy dö-remese gerek. Mary şähe r nden Myraly ata ogly şu babatda b r wakany ýatlady: “B r toýda Gurt bag şy Magtymgulydan aýdym aýdyp, aralygynda der n sylanda d ňleýj ler ň b r :

– Gurt akga, Magtymgulydan näçeräk aýdym b lýäň z? – d ý p sorady.– B lmed m, n j g m. Şony özümem b les m gelýär. Hany, Magtymgulynyň

k tabyny get r ň, bakaly. Magtymgulynyň 1983-nj ýylda çykan k tomlugyny alyp geld ler. Hany, n j g m, sahypalary b r ýandan agdaryp başla. Goşgynyň adyny

okasaň bolar – d ý p, Gurt bagşy dutaryň gulaklaryny çek şd rd . Onsoň b r goşgynyň adyny okanyna mähetdel bagşy o goşgynyň bentler n aýdym ed p başlaýar wel , halaýyk nd kä geç ber d ý p ygtyýar berýär. Ol aýdymlaryň arasynda Gurt bagşynyň öz düzen, öz tapan heňler hem az däld . Şeýd p k k tap tamam boldy wel , Gurt bagşy: “Munda Magtym gulynyň ähl goşgusy ýok. Şu k tapdanam yzarlaň” d ý p, köne ýazuwly b r k taby sumkasyndan çykardy. Ony hem heňe salyp aýdyp çykdy. Beýle ýatkeşl g , söz döretmäge ukyby b r kellede jemlän bagşy nd bu dünýäde gaýtalanmasa gerek”.

(O. Ýagmyr. “Gurt Ýakup”)68-nji gönükme. Tekst labyzly okaň. Onuň ç ndäk gepleş klere üns ber ň. Ýazuw da

gepleş g ň näh l tapawutlanýandygyny aýdyň. Tekste meý lnama düzmeg hem unutmaň.GOLÇAŇ ÖZÜŇDENEM GYSGANÇ

Esenpolat b r adam b len b r oba gezmäge g d pd r. Bular baryp b r baýyň öýüne myhman bolupdyrlar. Myhman ýer – baý Esenpolada çaý ber p, çörek bermänd r. Esenpolat dagy açlygyna ýatypdyr. Esenpolat aç bolansoň, gözüňe uky gelmän g jän ň ýarlarynda turup, ýoldaşyna:

– Ahow, töwereg ň b r sermelesene, heý, b r gaty-guty tapylmazmyka? – d ý pd r. Esenpoladyň ýoldaşy töwereg n sermelese-de el ne h ç zat lmänd r, ol Esenpolada:

– Sen öz töwereg ň b r barlap gör, men ň töwereg mde-hä el me zat l-med – d ý pd r.

Ondan soň Esenpolat öz töwereg n sermenmäge durupdyr wel , el baryp b r ýagly golça deg pd r. Esenpolat howul-hara el n golça sokup, ýagy penjeläp çek pd r wel , el golçanyň bogazyndan çykmandyr.

Onsoň Esenpolat ýoldaşy b len k adam bolup, el n golçadan çykarjak bolup dyrlar. Şo barmana Esenpoladyň goly zarbygyp, küýze ýaly ç ş p, gal-çadan çykmandyr. htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

60

Esenpolat ahyry näme etjeg n b lmän, golçany süýräp, ýorgana salypdyr. Esenpolat nd ýagdan-a geçen wel , el n ň agyrysyna çydaman, daň atýança oturyp çykypdyr.

Baýyň aýaly ert r rden turup, çaý gaýnadyp, çäýnekler demläpd r-de, är ne: – Aýu, oglan, tur çaý sowamanka, myhmanlaryň b len ç – d ý pd r.Ondan soň baý ýer nden turup, el ýüzün ýuwupdyr-da:– Esenpolat, hany tur, çaý çel ň – d ý pd r.Esenpolat näme etjeg n b lmän, köne çmeg n egn ne atyp, golçaly el n

hem çmeg ň ç nden sallap oturypdyr. Ondan soň Esenpoladyň ýoldaşy onuň el ne suw akytmaga gel pd r. Esenpolat b r el n çykaryp, ýuwmaga duranda, baý ony görüp:

– Ýer , Esenpolat, ol el ňe näme boldy – d ý pd r. Onda Esenpolat:– Aý, n m, agşam sag el m ň üstüne ýatyp agyrdypdyryn – d ý pd r. On-

dan soň baý myhmanlary b len çaý çmäge oturypdyr. B raz wagt geçenden soň, baý aýalyna:

– Ahow, heleý, b z çaýymyzy ç p bolýançak, sen myhmanlara çorba et – d ý pd r.

Aýal pahyr “bolýar” d ý p, ýüküň düýbünden ýagly golçany almaga barypdyr. Görse, ýagly golça ýer nde ýokmuş. Aýal ýuwaşlyk b len öýüň o ýer n , bu ýer n barlapdyr wel , h ç ýerden golçany tapmansoň, ş ge çykyp, adamsyny ýanyna çagyryp:

– Aý, oglan, b z ň ýag golçamyz ýok-la d ý pd r, onuň adamsy gaharlanyp:– Näme, jyn urandyr öýdýärm ň, bar ýüküň aşagyny mazaly barla! –

d ý pd r. Onda aýaly:– Men düýn çorba ed p, golçany ýüküň düýbünde goýupdym, şo ýerde-hä

ýok – d ý pd r. Esenpolat bu gürrüň eş d p, öý eýes ne:– Aý, n m, b z ň üç n aýalyňa käý nme, b ze çorba gerek däl – d ý pd r.

Onda baý:– Ýok, Esenpolat aga, şol ýagly golçany tapdyrmasam bolmaz – d ý p,

aýalyna:– Sen men ň öýümdäk zatlarymy dagydýarsyň, düýnk goýan zadyň bu gün

ýok – d ý p, aýalynyň üstüne gygyryp başlapdyr. Onda Esenpolat ýoldaşyna:– B näme boldygy, nd b z näme eder s? – d ý pd r.Onda Esenpoladyň ýoldaşy:– Erkek k ş n ň başyna her wagt ş geler, ň gowusy, ýuwaşlyk b len öý

eýes n ýanyna çagyryp, bolşy ýaly aýtsaň, ýagşy bolarmyka d ýýän – d ý pd r.htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

61

Ondan söň Esenpolat öý eýes ne:– Men-ä saňa b rje söz aýtjak wel , aýtmaga hem utanýaryn – d ý pd r.Baý:– Eý, Esenpolat, “D le geld – b le geld ” d ý pd rler, näme sözüň bolsa

aýdyber – d ý pd r. Esenpolat:– Agşam ýatyrkam, eller m uzadyp, ger nd m wel , b r el m s z ň ýagly

golçaňyza g r pd r, soň şunça el m golçadan çykarjak boldum wel , çykaryp b lmed m, ahyry ýoldaşym b len k m z hem çekd k wel , şonda hem çykmady, b z-ä şeýle ýaman golça gören däld r s – d ý pd r.

Onda öý eýes :– Munuň ýaly b r ş eden bolsaň näme üç n häl den bär aýtmadyň? –

d ý pd r. Onda Esenpolat:– Agşam h ç zat ýmän ýatanymyzdan soň, b r azajyk ýüreksel k ed näýjekd k

wel , golçaň özüňdenem gysganç eken , ed l ýapyşak ýaly el m ze ýapyşyp dur, ýogsam şu şler h ç k m b l bem durjak däld – d ý pd r. (Aýnamadan)

69-njy gönükme. Bu tekst hem ünsl okaň. Tekstler ň özara tapawudy barmy? Eger bar bolsa ol nämeden ybarat? Sözleýş ň tärler dogrusynda sorag-jogap alyşmagy unutmaň.

BOLMAJAK ZADY ISLEMEÝusubyň patyşa lk nj gürrüň beren hekaýasy şu bolupdyr. – Eý, patyşahym! Akyldarlar aň düşünjel adamyň öz teb gatyna kybapdaş

bolmadyk zada ymtylmaly däld g n , gözüňe görnen hem göwnüňe ýaran zatlara uçdantutma eýel k etjek bolmaly däld g n nes hat berýärler. Hyjuwy jylawlanmadyk adamlar köplenç ýagdaýlarda ýaňky aýdanlarym zerarly heläk bolýarlar. Beýle adamlaryň başyna b lb l ň owazyny eş d p, onuň ses ne aňk bolan eşeg ň gün düşer.

Şu ýerde patyşa oňa:– Oňa näme bolupdyr? – d ý p sorapdyr.Ine, şonda Ýusup şeýle gürrüň ber pd r:– Akyldarlar b r gün säher çaglary eşeg ň b lb l ň owazyny eş d p, haýran

galyşy hakda gürrüň berýärler. Şonda eşek b lb lden soranmyş:“Sen şepe, şu gün näme ýen ň aýtsana, ses ň juda ş r n çykýar-la?” “Men

r b len säher çagyndan hem tereň howadan ert rl k ed nd m” d ý p, b lb l jo-gap ber pd r. Eşek b lb le meňzejek bolup hem şonuňky ýaly ş r n owazly ses ed njek bolup, köpräk çyg hem howa g rs n d ý p, agzyny g ň açyp durupdyr. Ol başga zat ýmekden ýüz öwrüpd r. Şeýd bem, açlygyndan gatap galypdyr.

(Aýnamadan)htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

62

Ý

Boş wagtyňyzda

TAPMAÇA – “NESIHAT”

Öýjükler ň ç ndäk söz bogunlaryny ýerl -ýer nde goýsaňyz, nes hat ber j sözlem okarsyňyz.

LarÇa

Ba L kLar Len Ga D

B Ha BäşAň Ňe ! Ok

TAPMAÇA - GERBARIÝ

Gerbar ý sözün ň her harpyna laýyk söz tapyp öýjükler ösüml k atlary-ndan dolduryň.

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

63

TAPMAÇA - ZOOLOGIÝA

Tapmaçadaky “G” harpyndan başlanýan öýjükler soraglara laýyk dol-dursaňyz, on k sany jandaryň adyny okarsyňyz.

1. Suw guşy.2. Ýüň geý mlere zyýan ber j mör-möjek.3. Dowar maly.4. Öý haýwany.5. Ýyrtyjy.6. Gylýallar maşgalasyna deg şl haýwan.7. Çöl jandary.8. Dag ýyrtyjysy.9. Ýer-suw jandary.

10. Mör-möjek

“USSA SENETLERI”

Öýjükler “Ussa senetler ” d ýen ýazga gabatlap dogry doldursaňyz, ussa üç n gerekl senetler ň atlaryny okarsyňyz.

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

64

GUŞLAR

“Guşlar” atly krassword – tapmaçadaky harplara gabatlap deg şl beýlek harplaryny tapsaňyz alty sany guşuň atlaryny okap b lers ň z.

TAPMAÇA – “MATEMATIKA”

3-den 36-a çenl sanlar görkez len tegel g ň ç nden k sany gön çyzyk geç r l p, tegeleg üç bölege bölüň. Şonda her böleg ň ç ndäk sanlaryň jem deň bolsun. Şeýle hem tegeleg ň ç nden bäş sany çyzyk geç r ň, şonda hem böleklerdäk sanlaryň jem b r -b r ne deň gels n.

1. Baharyň buşlukçysy.2. Ülkäm zde ýaşaýan guş.3. Ülkäm zde ýaşaýan guş.4. Ýazda uçup gelýän guş.5. Parahatçylyk guşy.

Ş

1. Tamdyr oduny.2. Mal ým t .3. Palawa gerekl huruş.4. Eg n-eş k t k lýän zat.5. Ýuwunmaga gerek zat.

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

65

Ü

Ä

1. Meýdana b t ýän ýabany agaç.2. Dag eteg nde ösýän gül.3. Dag eteg nde ös ýän gül.4. Derman ot.5. Çöl oty.6. Iý lýän çöl ösüml g .7. Iý lýän köksüz ösüm l k.

TAPMAÇA ERTEKI

Durdy aga köp ýyllap matemat ka mugallymy bolup şläpd r. Häz r ol Watançylyk urşunyň nwal d . Durdy agany ýygy-ýygydan mekdepde görmek bolýar. Ol ýaş matemat kaçylar b len şefl k aragatnaşygyny saklap, olara matemat kadan çylşyrymly meseleler we gyzykly tapmaçalary aýdyp berýär.

Durdy aga bu gezek özün ň tapmaça ertek aýtjakdygyny, ony hem ýaş matemat kaçylaryň çözmeg n sorap söze başlapdy:

– B r bar eken, b r ýok eken, le bell b r mek r t lk bar eken. Onuň b r şagal dosty hem bar eken. Günlerde b r gün bu mek r t lk b r towugy ele salyp, obadan çykypdyr.

B çäre towuk özüne deg lmezl g n sorap, t lkä köp ýalbarypdyr. Ahyrynda t lk mek rl ge salyp:

– Eý, towuk, men öňk gören t lk ň z däl. Men s z b len nd ýakyn ara-gatnaşykda boljak, dogan okuşjak. Men büt n öwlüýäler ň we allanyň öňünde s ze degmezl ge ant çd m – d ý pd r. Soňra ol:

– Sen azat. Men öňk eden etm şler me hem ökün p, aňyrsyna çykyp b le-mok. Sen bar-da obanyň ähl towuklaryna habar ber. Goý, olar gel p, men ň ähl günäm ötsünler – d ý p, ýalandan aglamaga başlapdyr. Towuk t lk den halas bolanyna begen p, uzyn-uzyn gygyrypdyr. Oba gel p, t lk n ň “sopy” bolandygyny we mundan beýläk özler ne deg lmejekd g n ynandyryjylyk b -len towuklara gürrüň ber pd r hem-de olaryň hem t lk n ň ýanyna barmagyny sorapdyr.

Towuklaryň on üçüs t lk n ň ýanyna g tmeg ýürekler ne düwüpd r. Emma olaryň arasynda b r ak horaz beýlek lerden has ýeser eken . Ol endamyny awy b len suwap:

5– Türkmen d l , 9-njy synp

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

66

– B l p bolmaz, eger-de t lk ähd n bozup, b z ýmekç bolaýsa, men l-k nj bolup onuň agzyna dykylaryn. Onuň agzy zähere deg p öler – d ý pd r. Towuklar horazyň yzyna düşüp g d pd rler.

Bularyň ähl eden gürrüň n t lk n ň şol şagal dosty bukuda ýatyp d ňläpd r.Towuklaryň 13-s hem t lk n ň ýanyna gel p, daş töwereg n halkalaýyn

gurşap alypdyr. T lk towuklary görüp begen pd r we olary aldamagyň mek r ýollaryny gözläp, şeýle d ý pd r:

– Eý, towuklar, men nd s ze degmezl ge ant çd m. Gel ň, men ň eden günäler m geçmekl g alladan sorap, arz edel ň! – d ý pd r.

Towuklar “Soralyň – soralyň” d ý p gygyryşypdyrlar.– Men häz r ötünç sorap doga okajak, s z hem men ň aýdanlarymy

gaýtalaň! – d ý pd r. Towuklar onuň aýdanlaryny gaýtalapdyrlar. Emma t lk :– Munyňyz bolanok. S z alladan d leg eden ň zde, aýaklaryňyzy gymyl-

datýarsyňyz. Men özüm we s z butnamaz ýaly daňaýyn d ý pd r. Towuklar muňa razy bolup aýaklaryny daňypdyrlar. Şol wagt bukulyp ýatan şagal gel pd r-de, duşalgy t lk n ň ýanyna baryp:

– Bular sen ň günäň geçmäge gelmän, sen awlap öldürmäge gel pd rler – d ý p, t lkä aýdypdyr. Öz hem esl wagt p k rlen p, hasaplanyndan soň, to-wuklary täs n hasaplama esasynda öldür şd r p, ň soňuna hem üstüne zäher çalan horazy goýupdyr.

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

67

Durdy aga ertek n tamamlap:– Çagalar, s z şagalyň näçenj towukdan başlap, gyryp ugrandygyny ha-

saplap b l ň d ý pd r.Çagalar, surata sered p, şagalyň näçenj towukdan başlap, gyryp ug-

randygyny hasaplap b l ň d ý pd r.Çagalar, surata sered p, şagalyň towuklaryň haýsyndan ý p başlandygyny

kesg tläň. Meselän haýsy towukdan başlasaňyz şol towugyň üstün galam b len çyzyň, şondan beýläk 13- sanaň, her gezek şeýle etseň z ň soňunda ak horaz galar.

ÇAÝNWORDÇaýnword tapmaçalaryň ň ýönekeý görnüş d r. Çaýnworddaky sözler b r -

b r n ň yzyndan gel p, söz zynjyryny emele get rýärler. Bu ýerde sözler ň yzyg del l g bell b r kada tabyn bolmalydyr. Oňa şeýle düşünmel . B r n-j sözüň ň soňky harpy k nj sözüň baş harpy bolup gelýär, k nj sözüň soňky harpy hem üçünj sözüň lk nj harpy bolup hyzmat edýär. Bu kada tä çaýnwordyň ň soňky sözüne çenl saklanyp galýar.

Ýokarda aýdylanlara çg n düşünmek üç n şu sözler ň soňky harplarynyň ýazylyşyny seljer ň. Mysal üç n, 1. Armyt. 2. Tut. 3. Topalak sözler n alalyň. Bu ýerde “Armyt” sözün ň yzyndaky “T” harpy b len “Tut” söz , “Tut” sözün ň yzky “T” harpy b len hem “Topalak” söz başlanýar. Peýdalanýan sözler ň hemmes şu kada boýunça b r -b r n ň yzyndan ýazylmalydyr. Şon-da ň soňky söz hem b r nj söz b len özara goşulyp, söz zynjyryny emele get rmel d r.

Çaýnword – “Zoolog ýa”, “Botan ka”, “F z ka”, “Geograf ýa”, “Ede b ýat”, “H m ýa”, “Astronom ýa” we şuňa meňzeş ylymlara deg şl sözlerden düzül-se, maksada laýyk bolýar.

Çaýnwordy dürl temalarda hem düzmek bolar. Mysal üç n, çaýnword – “Ussaçylyk senetler ” we şuňa meňzeş.

Çaýnwordyň formasyny (şekl n ) oýlanyşykly, göwnejaý bolar ýaly ed p tapmaly. Soňra tapan şekl ň öýjüklere bölüp, lk nj sözüň başlanýan öýjüg ne (1), sözüň soňky harpynyň düşen öýjüg ne (2) goýup, tä ahyryna çenl şol tert pde ýerleşd rmel .

Çaýnwordda peýdalanylýan her b r söze düşnükl gysga kesg tleme berme-g unutmaň. Şonda ol ýokardaky mysalymyz boýunça şeýle bolar. 1. M we. 2. Peýdaly agaç. 3. Haşal ot.

1. Dagda ýaşaýan haýwan.2. Mör-möjek.htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

68

3. Öý guşy.4. Balyk tohumy.5. Balygyň b r görnüş .6. Deň z jandary.7. Dünýän ň b r görnüş .8. Deň z ýyrtyjysy.

ÇAÝNWORD – “ZOOLOGIÝA”

1. Sene.2. Guş. 3. Sungatyň b r görnüş .4. San5. Afr kada b r döwlet.6. Reňk.7. S trus ösüml g .8. Saz ýazuwy.9. Halk sazy.10. Türk ýedäk şäherler ň b r .11. Däne.12. Balyk.13. Planeta.

ÇAÝNWORD – “ZOOLOGIÝA”

1. Äpet balyk.2. Owadan guş.3. Zyýanly mör-möjek.4. Dagda ýaşaýan haýwan.5. Afr kadaky jandarlaryň b r .6. Parahatçylyk s mwoly.7. Öý haýwany.8. Çöl jandary.9. Saýrak guş.htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

69

REBUSLAR

Rebus tapmaçalaryň gyzykly görnüşler nden b r d r. Rebusdaky sözler suratlaryň, şek ller ň, sanlaryň we beýlek belg ler ň üst b len aňladylýar.

Rebusy ýokarda agzalan şek ller ň üst b len beýan etmek üç n oňat mazmunly sözlem almaly. Alan sözlem ň terb ýeç l k ähm ýet bolmaly. Rebusda şahyrlaryň goşgy set rler n , atalar sözün , nakyllary, gutlag söz-ler n we şuňa meňzeşler peýdalanmak bolar. Alan sözlem ň başdan-aýak şek ller ň üst b len beýan etmel . Beýan etmek üç n sözlemdäk her b r söze ýa-da söz bogunlaryna laýyk şek l tapmaly.

Rebusda gabat gelýän “Gül”, “Alma”, “Bag”, “Köpr ” we şuňa meňzeş sözler ň şek l n çek p görkezmek bolýar. Emma b ze “Beý k”, “D ňe”, “Mary”, “Geç r” we beýlek ler ýaly surat (şek l) b len beýan ed p bolmajak sözler gabat gelýär. Onda näme etmel ?

Mysal üç n “Daşhowuz” sözün aňlatmak üç n “Daşyň” we “Howzuň”, “Toklutaý” sözün aňlatmak üç n hem “Toklynyň” hem-de “Taýyň” surat-laryny almaly. “Mary” sözün beýan etmek üç n bolsa “M” harpy b len “Arynyň” şek l n görkezmek ýeterl kd r.

Rebus düzülende oturlaryň (,)roly uludyr. Suratyň öňünden b r otur (,) goýulsa, suratyň aňladýan sözün ň b r nj harpyny, eger otur k (,,) bolsa, sözüň b r nj we k nj harplaryny taşlap okamalydygyny aňladýar. Otury (,) suratyň yzyndan (onuň sag tarapyndan) hem goýmak bolýar. Ol suratyň aňladýan sözün ň yzyndan b r harpy, otur k (,,) bolsa – k harpy taşlap okamalydygyny aňladýar. Emma yzyndaky otur başaşak (‘) goýulmalydyr.

Mysal üç n, “Geç” sözün aňlatmak üç n “Geç ” suratyny çek p, yzyndan b r otur (‘) goýsak, “ ” harpyny aýryp okamalydygyny aňladýar. “Geç ” sö-zünden “ ” harpy aýrylsa, elbetde, “Geç” d ýen söz galýar.

Suratyň öňünden we eger gerek bolsa yzyndan harpyň şek l n hem goýmak bolýar. Mysal üç n, “Beý k” sözün aňlatmak üç n “Keý k” suratyny çekýär s-de öňünden b r otur (,) goýýarys wel “eý k” d ýen söz galýar. Şol suratyň öň ýanyndan “B” harpyny goýsak, “Beý k” söz emele gelýär. “D ňe” sözün yasamak üç n “D ň” suratynyň yzyna “e” harpyny goýmak ýterl kd r.

Egerde suratyň ýokarsyna b r harp ýazylyp, ol hem öçür len bolsa, onda suratyň aňladýan sözün ň şol harpynyň taşlanyp okalmalydygyny b ld rýär. Emma öçürlen harpyň ýanynda başga b r harp goýulsa, onda ony şol öçür len harpyň ornunda goýup okamaly.

Mysal üç n, “Dyrmyk” sözün aňladýan şek l ň üstünde “R” harpyny go ýup, üstünden çyzyk çyzyp öçürsek, “Dymyk” sözün aňladýar. “Saz” htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

70

sözün aňlatmak üç n “Gaz” şek l n ň üstüne “S” harpyny we b r otur (,) goýmak ýeterl kd r.

Suratyň üstünde sanlar goýulsa, onuň aňladýan sözündäk harplary görke-z len sanlaryň tert b boýunça goýup okamaly. Mysal üç n, “Bulka” suratynyň üstünde (4, 5, 1, 2, 3) sanlar ýazylypdyr d ýel ň. Ony şu tert pde okasaň, “Kabul” d ýen şäher adyny, “K rp ” şek l n ň üstündäk (4, 5, 1, 2, 3) sanlary görkez ş l ýaly ýerl -ýerl nde goýsaň, “P k r” d ýen sözler aňladýar.

Rebus düzen ň zde düýp sanlary we drob sanlary hem ulanyp b lers ň z. 1, 2, 5, 9 … ýaly düýp sanlar öz okalyşy ýaly many berer. 0,5 (ýarym) d ýen söz aňladýar. Droblary k h l manyda ulanmak bolar. Mysal üç n, (1/2, 1/4) ýaly aňlatmalar (ýarym, k den b r, dörtden b r, çärýek) sözler n aňladýar. Rebusda käb r surat başaşak çek l p görkez lýär. Onda ony ters ne, ýagny, sagdan çepe okamaly. Başaşak çek len “Agaç”, “Çaga” d ýl p okamaly.

Bell k: Rebusda otur ýa-da harp näçe az peýdalanylsa, ol rebus şonça-da oňat düzülen hasaplanylýar. B r suratyň gapdalynda k den artyk otur goýmak we k harpy ýanaşyk ýazmak maslahat ber lmeýär.

1) Rebusy dogry çözseň z, aýdylan parasat ly sözler okarsyňyz.

REBUS – “NAKYL”

2) Rebusy dogry çözseň z, k tap hakynda aýdylan asylly sözler okar-syňyz. htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

71

Ň

REBUS – “NAKYL”

3) Bu haýsy nakylka?

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

72

KROSSWORDKrossword k m tarapyndan we haçan oýlanyp tapyldyka? Bu öräň ýerl kl

sowal.Bu gyzykly tapmaçany şu asyryň başlarynda ňl s W ktor Orw ll “oýlap

tapypdyr”. Ol muny “Kwadrat boýunça eýle-beýle” d ý p atlandyrypdyr. Il-k nj krosswod b len 1929-njy ýylda “Ogonýok” aýnamasynda peýda bolýar. D ýmek krosswordyň 75 töwereg ýaşy bar eken.

Ozal örän uly göwrüml krosswordlar çap ed l pd r. Onda k ýüze (200-Ç) çenl söz alnar eken. Şeýle krossword üç n gazetde ýa-da aýnamada uly orun gerek bolupdyr. Ony çözmek üç n hem köp wagt sarp ed l pd r. Ýöne wel uly krosswordlary çözmeg söýýänler hem bolupdyr. Germa n ýadan mekdep mugallymy Arn Maýer – Oldenburg kesel g ne 7612 soragdan, d kl g ne-de 8823 soragdan ybarat “Läheň” krosswordy düzüpd r. Şeýle krosswordy düz-mek üç n ol ýed ýyllap zähmet çek pd r.

Krossword dünýän ň hemme ýer nde g ňden peýdalanylýar. Onuň özüne çek j l g n ň sebäb hem gözýet m ň g ňeld p, ýatkeşl g ň ösdürýär. Başga-da her dürl krosswordlar düzlüpd r. Emma olar çözýän adamlary t z ýadadypdyr. Krossword bolsa hem şe adamlaryň ünsün özüne çek p gelýär.

Krossword ňl sçe söz bolup kross “atanak”, word hem “söz” d ýen manyny aňladýar. Krossword tapmaçanyň ň köp ýaýran görnüşler nden b r d r. Ol hakykatdan hem sözler ň atanagydyr.

Krossword sözler ň d kl g ne hem-de kesel g ne özara kes şme arkaly eme-le gelýän tapmaçadyr. Krosswordy düzmäge başlamazdan öň, onuň gelş kl oňat şek l n tapmaly. Şek l tapanyňdan soň, ony aýratyn kagyza çekmel . Öýjükler ň saz çyzylmagy üç n gözenekl depder ulansa, has gowy bolar.

Krossworda lk b len d kl g ne ýazylmaly sözler ň her b r n ň başlanýan öýjüg ne, soňra kesel g ne ýazylmaly sözler ň her b r n ň başlanýan öýjüg ne nomer goýmaly. Krosswordyň her öýjüg ne b r harpy ýazmak b len, ha-tar öýjüklere b r söz ýerleşd rmel . “Ga”, “ABŞ”, “ZIL” ýaly gysgaldylan hem-de ortasynda def s (-) gelýän sözler krosworda peýdalanmak maslahat ber lmeýär. Krossworddaky sözler ň sany ortaça 30 töwereg bolmalydyr. Krosswor dyň şek l n has özüne çek j etmek üç n gapdalyna, (ýer tapylsa) or-tasyna dürl zatlaryň (bag, gül, m we, jandar, guş) suratlaryny çekmek bolýar.

Krosswordymyz taýýar d ý p aýdalyň. Sözler saýlap alyp, olaryň d kl g ne hem-de kesel g ne özara kes şýänd g ne mazaly göz ýet ren ňden soň, lk b len d kl g ne ýazylan sözler ň, soňra hem kesel g ndäk sözler ň her b r ne kesg tleme bermel . Berlen kesg tleme gysga hem-de düşnükl bolmalydyr.htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

73

Krosswordda alynýan sözler dürl -dürl ugurlara, temalara deg şl bolýar. Krosswordy aýratyn predmetlere – “Zoolog ýa”, “Edeb ýata”, “Geogra f ýa”, “F z ka”, “H m ýa”, “Sporta” we şuňa meňzeşlere deg şl sözlerden hem düz-mek bolýar. Aýratyn predmete bagyşlanyp düzülen krosswordda gerekl sözle-r tapmak üç n şol predmete deg şl k taplary okamaly. Bu bolsa okuwçynyň geç len sapaklary gaýtalamagyna kömek edýär. Krosswordda deg şl sözler dünýä kartasyndan hem tapyp b lers ň z.

Krosswordda käwagtlar ed l kr ptogrammada bolşy ýaly, öýjükler ň b rnäçes n ň garalanmaly ýerler hem bolýar. Olary garalamany unutmaň.

DIKLIGINE: 1. Iým t; 2. M we; 3. Gäm duralgasy; 4. Reňk; 5. Suwuklyk akdyrylýan enjam; 6. Çöl ösüml g ; 9. Gymmat bahaly daş; 10. Mal ým t ; 13. “Aýgytly äd m” romany-ndan b r gahryman; 15. H m k element; 17. Beý k gazak şahyry; 18. Ynsan; 20. Gylýal; 21. Edeb žanr.

KESELIGINE: 1. Suwuk metal; 4. Guş; 7. Pom dordan taýýarlanylýan önüm; 8. Ýyrtyjy guş; 9. Geograf k kartalaryň ýygyndysy; 11. Mal saklanýan ýatak; 12. Adam ady; 13. Däne; 14. Slesar sened ; 15. Döwür; 19. Russ ýadaky b r ülke; 21. Aragatnaşyk ser şdes ; 22. H -m k j s m; 23. Gadymy Altynorda hany.htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

74

KRIPTOGRAMMA

Kr ptogramma grek sözünden gel p çykýar. Kruptos - “t zl k, ýapyk” we gramma – “ýazgy” sözün aňladýar.

Kr ptogramma başga tapmaçalara görä has çylşyrymlydyr. Onuň düzü-l ş formasy çaýnwordyňky ýaly öýjüklerden ybaratdyr. Emma çaýnwordda yzyg derl sanlar (1, 2, 3, 4, … we şuňa meňzeş) her sözüň öňünde goýulýan bolsa, kr ptogrammada sanlar her b r öýjüge ýazylýar.

Kr ptogrammada hem rebusdaky ýaly oňat manyly sözlem almaly. Mysal üç n, “Baýramyň gutly bolsun, ýaşajyk dost!” d ýen sözlem alalyň. Şeýle ýagdaýda “Baýramyň” d ýen sözüň ýazylamaly öýjükler ne 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 sanlary ýazýarys. Kada boýunça onuň yzyndaky 9-njy öýjükden “Gutly” d ýen söz başlanmaly. Bu dogry. Emma kr ptogrammada “Baýramyň” we “Gutly” sözler n ň arasyndaky öýjüg garalamaly we garalan öýjüg ň yzyndan 9 sany goýup, “gutly” sözün ň her b r harpyna laýyk sanlary ýazmaly. Ol 9, 10, 11, 12, 13 bolup gutarýar.

Kada boýunça kr ptogrammadaky her b r sözüň yzyndan gelýän öýjük ga-ralanmalydyr. Alan sözlem ň sözler n ň aralygynda otur (,), kese çyzyk (–), sorag (?), ýüzlenme (!) we şuňa meňzeş belg ler ň hem gelmeg mümk n. Şeýle ýagdaýda otury, kese çyzygy, sorag we ýüzlenme belg ler n gara lanmaly öýjüg ň ç nde görkezmel .

Kr ptogrammanyň şek l n tapyp, öýjüklere-de böldük. Aýdyşymyz ýaly, gerekl öýjükler garaladyk. Gerek ýer nde otury (,) kese çyzygy (-), soragy (?) ýa-da ýüzlenme (!) belg s n hem goýduk. Ind b z alnan sözlem m z aýratyn kagyza göçür p, ondaky çek ml we çek ms z harplary aýratynlykda ýazmaly. Ine, şonda ýokarda alnan “Baýramyň gutly bolsyn, ýaşajyk dost!” d ýen sözlem m zde 29 harpy bolup, şolardan 18- çek ms z sesler, 11-s hem çek ml seslerd r. Şu harplardan aýry-aýry sözler ýa samaly. Her söz alanyňda kagyzyňdaky deg şl harpyň üstün çyzmaly. Şeýle ed p, kr ptogrammadaky sözlem başga sözler ň üst b len beýan etmeg başarmaly.

Bellik: Sözlemdäk harplardan sözler düzen ňde çek ml ýa-da çek ms z seslerden 2-s n ň ýa-da 3-s n ň galyp, söz emele get r p bolunmaýan halaty hem bolýar. Munuň ýaly ýagdaýda ýokarda alan sözler ňden käb r n çalşyryp görmel . Eger b r ýa-da k harp galsa, olardan söz düzmän, çek ml ýa-da çek ms z harp d ý p görkezmel . Alan sözlem m zden b rnäçe söz emele ge-t rd k d ý p aýdalyň. Şondan soň şol sözler ň her harpyny haýsy öýjükde ýazmalydygyny görkez p, her söze aýratyn kesg tleme bermel . htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

75

Kr ptogrammanyň kesg tlemeler n ň öňündäk r m s frler kesg tlemeler ň tert b n aňladýar. Yzyndaky sanlar bolsa gözlenýän sözüň ňäçe harpdan yba-ratdygyny hem-de şol tapan sözüňdäk harplary başdan tert p boýunça haýsy öýjükde ýazmalydygyny aňladýar.

ŞU KRIPTOGRAMMADA KITAP HAKYNDANÄME AÝDYLÝAR?

I. 25, 6, 10, 21 – Gök önüm.II. 5, 32, 17, 13, 16 – Suwda ýaşaýan jandar.III. 4, 12, 22, 20 – San. IV. 14, 2, 23, 30, 27 – H m k j s m.V. 31, 9, 11, 8 – Reňk. VI. 15, 3, 26 – Maşgalada ulanylýan söz.VII. 29, 18, 1 – Gurluşyk ma-ter aly.VIII. 28, 19 – Planeta.IX. 24, 7 – Düşünje.

KRIPTOGRAMMA – “NESIHAT”

Kr ptogrammany çözmäge synanyşyň.

I. 15, 29, 17, 2, 19 – B l m çeş-mes . II. 21, 3, 25, 5 – Mal saklanýan ýer.III. 8, 28, 14 – Adam ady.IV. 23, 32 – Düşünje.V. 11, 1- San.VI. 16, 30, 24, 31, 7 – Iým şVII. 27, 9 – Ümlük.VIII. 4, 10, 12, 6, 26 – Sowuk.IX. 22, 18, 20 – matanyň b r görnüş .X. 13 – Çek ms z harp.

(M. Temmiýew “Ylmyň syry”)htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

76

IV–IX synplarda leksikadan,fonetikadan, morfologiýadan, sintaksisden, dürs ýazuwdan öwrenilenleri gaýtalamak

hem umumlaşdyrmak

LEKSIKA BOÝUNÇA GEÇILENLERI GAÝTALAMAK70-nji gönükme. Tekst okaň. Alynma sözler görkez ň. Beýle sözler ň ähm ýet dog-

rusynda p k r ň z beýan ed ň.

Özbeg stan Respubl kasynyň “2004-2009-njy ýyllarda mekdep maga ryfyny ösdürmeg ň Döwlet umumm ll maksatnamasy” halk b l m ulgamyny ösdür-mekde möhüm wez peler öňe goýdy.

Perman esasan hem, mekdepler abatlamak, rekonstruks ýa etmek, olaryň maddy-tehn k bazasyny gowulandyrmak, mekdepler laborator ýa enjamlary, kompýuter tehn kalary b len üpjün etmek, mugallymlaryň zähmet n höwes-lend rmek, çagalar sportuny ösdürmek ýaly derwaýys meseleler öz ç ne alýar.

Bu meseleler Garagalpagystan Respubl kasynyň çäg ndäk mekdeplerde çözgüd n tapýar. Respubl kamyzyň mekdepler nde okuw özbek, garagalpak, gazak, rus we türkmen d ller nde alnyp barylýar. Bu bolsa öz çäg nde ýaş nes ller ň arasynda dostluk-doganlyk gatnaşyklarynyň pugta lanmagyna, olary nternas onal zm ruhunda terb ýelemekde möhüm orun tutýar.

71-nji gönükme. “Ýüz”, “iç”, “at” sözler köp manylylyga mysal bolup b lerm kä? Eger bolup b lse, näh l manylarda ulanylýar. Mysallar üst b len düşünd r ň. Gazet-žurnallardan, çeper eserlerden ç nde alynma sözler bolan 6 sany sözlem tapyň, olary depder ň ze göçür ň we ol sözler ň manylaryny aýdyp ber ň.

72-nji gönükme. Sözlemler okaň we göçür ň. Aşagy çyzylan sözler ň asyl sözün , näh l söz topara deg şl d g n anyklaň.

Naharlanmakda mekru (günä) zatlar1. Çöreg b r el ň b len döwmek.2. Tagamy çenden gyzgyn halda ý p- çmek.

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

77

3. Suwy çenden sowuk halda çmek.4. Saçaga ýa-da nahar b şýän tarapa t ňkäň d k p oturmak.5. El ň ýagly, ş rel halda turup g tmek we uklamak.6. Naharlanýan wagtyň köp gürlemek.7. Çem gelen zatlar b len d ş ň gorjalamak ýa-da agzyňa çöp alyp, ony

çeýnemek.8. Ýumurtga gabygyny aýak aşagyna taşlamak ýa-da basgylamak.

73-nji gönükme. Goşgy set rler n labyzly okaň. Aýratynlaşdyrylyp ýazylan söz ler ň many tapawutlaryny düşünd r ň.

“Bagda ýet ş pd r alýaňak alma,Şondan saňa berjek al ýaňak Alma.B r almany deňje bölüp ýel ,Ol b z ň bagtymyz bolmasa alma”

(Gazatden)

“Garyplygyň zaryn çekd ň,Kyrk ýamaly içmek b len.Jebr -jepa baryn çekd ň,Gam badasyn içmek b len”

(Aýnamadan)

“Ýeň ljek nahar et, pom dor gowur,Onsoňam çagalar etmes n gowur”

(Aýnamadan)

“Soraglap ýöreý n, hem şe Gül gyz,Sowgatlar bereý n hem şe gül gyz,Görmäý n h ç haçan gaýgyly haldaWagtyhoş göreý n, hem şe gül gyz”

(Aýnamadan)

“Köp bolup gülk den agy,Ir görnenok saçyň agy.Ýeňş p ýör akda gara,Ynanmasaň daşyň gara”

(Aýnamadan)http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

78

“Kalbym g ňd r, göýä g den çäks z düz,Sen ýanynda bolsaň, men ň ş m düz,Eden ş ň kems z bolup görünýär,Keşde çek sen, gopuz çal sen, monjuk düz”

(Aýnamadan)

74-nji gönükme. Aşakdaky nakyllary okap, aýratynlandyrylan sözler ň s non mler n ýa-da anton mler n aýdyň.

Supradaky nan – aýdym hem mukam.Bugdaý unuň bolmasa, bugdaý sözüň ýokmudy.Çöreg ň gyňagy – gyzyň ýaňagy.Çöreg ň bitin eken.Nan atly, sen pyýada.Iş başy – damak.Çörek tapylsa, ýmäge agyz tapylar.Aşy ajygana ber, gyzy aşygyna.Açlyk näme ýd rmez, dokluk näme d ýd rmez.B r gytçylygyň b r bolçulygy.Aşna bolmak aňsat, aýrylyşmak müşgül.Altyn ýerde ýatmaz, ýagşylyk ýolda galmaz.

75-nji gönükme. Aşakdaky sözler ň deg şl s non mler n tapyp, depder ň ze göçür ň.

Edermen, erbet, tylla, akylly, gurt, seret, gowy.

76-njy gönükme. Aşakdaky omon mler sözlem ç nde get r p, depder ň ze göçür ň. Omon mler ň köp manyly sözlerden tapawudyny aýdyp ber ň.

Öç, ak, t, al, gaz, p l, uç, ýap, saç, gül.

77-nji gönükme. Tekst okaň we depder ň ze göçür ň, s non mler ň aşagyny çyzyň, soň ol s non mler aýry ýazyp, manydaş sözler n tapyň.

Gadym eýýamlarda le bell b r awçy bolupdyr. Ol ownuk haýwanlary awlamak b len çäklenmän, ýyrtyjylary hem tutýan eken. Ol b r gezek b r ow-lakly keý g urup, keý k owlajygyny gowy görýän dostuna sowgat be r pd r.

Dosty oňat suratçy eken. Ol hem awçy dostunyň beren keý k owlajy gynyň dereg ne b r zat bermeg göwnüne düwüpd r-de, gaplaňyň kelles n ň suratyny htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

79

çek p, awçy dostuna sylag ber pd r. Awçy dosty özüne berlen gaplaň suratynyň kelles ne gaty begen pd r-de, suratça alkyş okapdyr. Onda suratçy:

– Men d ňe gaplaňyň kelles n ň suratyny çekmän, onuň kelles nde sen ň hem suratyňy ýerleşd rd m. Oňat seretseň taparsyň – d ý pd r. Awçy muňa haýran galypdyr. Ol öz suratyny gözläp-gözläp, gaplaň kelles nden tapypdyr.

(Aýnamadan)

78-nji gönükme. Set rlerdäk s non mler belläp, olaryň arasyndaky many ýakyn lygyny düşünd r ň hem-de olaryň haýsy söz toparyna deg şl d g n aýdyp ber ň.

1. Baharda açylan reňbe-reň güller,B r pasyl açylar ýaza myhmandyr.

2. Tende kuwwat galmaz, ýüzüňde görküň,Olturyp turmaga ýet şmez erk ň.

3. Beýle är goşulmaz adam sanyna,Ik hatyn b r är, üç aýal bolar.

4. Söýen söý, söýene sen bol rafyk,Söýmed kden ýyrak eýle özüň .

5. Goç ý g de toýdur-baýram,Her ş gelse l b län .

6. K mlere altyn täçd r,K mler saýyl mätäçd r.

7. N çe sada deň-duşlar,Şeýtan b l g n başlar,Ýüz öwür p gardaşlar,Gaçdy d ý p aglar men.

8. Köýdürer şum pelek jebr -jepasy,Ýalandyr, ynanmaň ähd wepasy.

9. Ýaranlar pany dünýän ň,Ahyry b bat görüner.Jan guşuny aldap tutar,Şum pelek saýýat görüner.htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

80

10. Yşk dagyn assalar gögüň boýnundan,Gök t treý p çeke b lmez bu derd .

11. Köp namarda mal ber ps ň sen dünýäde,Göz gökde, gaýgysy ýok, ser g der.

12. Görogly dek gaýratymdan aýryldym,Gojalyp men kuwwatymdan aýryldym.Ik d däm –zürýadymdan aýryldym,Rehm eden bolmady, bagtym garadyr.

13. Gyzda haýa, aýalynda şer m ýok.14. Saýladym, seçd m, sonam, b r bölej k gyzdan sen .15. Ýolbars öter, t lk geçer, ş r galmaz.16. Ahy çoh, efgany çoh, b r aýa aşyk bolmuşam.

(Magtymguly “Goşgular”)

79-njy gönükme. Çeper eserlerden we gazet-žurnal mater allaryndan bäş sany omo n me, bäş sany s non me, bäş sany anton me mysal ýazyp gel ň.

FONETIKA BOÝUNÇA GEÇILENLERIGAÝTALAMAK

80-nji gönükme. Aşakdaky böleklerden üç sesl , dört sesl sözler depder ň ze göçür ň.

Tagam berseň, berg l aja.(“Görogly” eposyndan)

Haýyş edyän ýalbarýan, ýalbaramok ýazgarýan,Owradyp taşlana sen bugdaýyň ak nanyny.

(G. Seýitliýew)

Açda algyň, bege berg ň bolmasyn.(Magtymguly)

Gelen aş d ý p gelmez, turşatmagyn ýüz,Nana mätäç däld r, söze myhmandyr.

(Magtymguly)http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

81

Sen yzlap tapmas sen Zeýnelarapny,Sen aýryldyň, menem senden aýryldym.

(Dessandan)

Gyz eneden görmeý nçe, öwüt almaz,Ogul atadan görmeý nçe, supra çekmez.Ogul atanyň ýeter d r, k gözün ň b r d r.Döwletl ogul gopsa, ojagynyň közüd r…

(Gorkut atadan)

Owwal, Magtymguly, özüň düzetg l,Özüň sen özgelere göz etg l!

(Magtymguly)

ÝoknasyzlykdaBaşga bäsdeş bolmaýarGonar,Göçer,Oturmaz.Oturtmaz,ÝatyrmazH ç pend ň almaýar.Sebäb b lýär olÖzün d ňeŞeýle begenerd ň zŞu dertden boşaýsaňyz.Tanarsyňyz bada onyGarasaňyz eger “s ňe”Hemem şu sözüň yzyna“K” harpyny goşaýsaňyz.

(O. Annaýew “Atamyň nesihatlary”)

81-nji gönükme. Ýogyn çek ml ler ň aşagyna b r, nçe çek ml ler ň aşagyna hem k çyzyk çyzyň. Olara näme üç n ýogyn we nçe çek ml ler d ý lmeg n ň sebäb n aýdyň.

D l m, ýeň ş, jandar, janly, jedel, maýa, ojar, ozal, sepg t, serpaý, ser-hoş, serdar, seržant, semowar, senagat, senat, serçe, halas, tanymal, taňňyr, tamdyr, hemme, hemra, heýjan, howa, howatyr, hökman, häz r, hümmet, hususyýetç l k, hünär, hüý-häs ýet, hüjüm, terb ýe.

6– Türkmen d l , 9-njy synp

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

82

82-nji gönükme. Aşakdaky sözler ň haýsy bognunda ýogyn, haýsy bognunda nçe çek ml ler ň gelýänd g n aýdyp ber ň.

D lmaç, d lç , d lkow, d nar, d plom, d ldar, d ýar, d lardy, d lasty, d le-war, d ldüwşük, dessur, desserhan, düýedaban, düýeguş, dükan, düýp teýkar, düýphaly, dyrnakgöl, ýekegapan, ýekedaban, ýektaý, ýekegöz, derman, jeza, janelek, käb r, kägün, b rnäçe, kembaha, kemput, kempaý, kemzor, mežnun, mejbur, mejal, meýhana, mekan, merdana, meýdan.

83-nji gönükme. Aşakdaky sözler okaň we olary, nusgada görkez l ş ýaly, toparlara bölüň.

Nusga:

Sap ýogyn çek ml bolan sözler

Sap nçe çek ml bolan sözler

Ýogyn we nçe çek ml -ler bolan sözler

Takyr Täm z Tüçjar

Tutuk, tükge, tufl , tütün, tüfdan, tyg, şytly, takt ka, takmyn, ogul, kömür, nahar, nej s, neş rýat, n ka, makala, magaz n, lapykeç, labyr, jeb r, patant, hümmet, hüwd , hüjre, hünj , hödür, hukuk, höwürtge, ş razy, ş n-d z, şemal, şemşat, şertnama, ş rmaýy, çapgy, çapaty, çaýkel, çawuş, säher, taýyn sýužet, taglym.

84-nji gönükme. Dodak çek ml ler ň aşagyna b r, dodaklanmadyk çek ml ler ň aşagyna k çyzyk çyzyň. Olaryň näme üç n şeýle atlandyrylýandygyny düşünd r ň.

Goýy, goltuk, golýazma, goňral, gopgun, golaý, gonorar, gorag, guş, gur-sak, guşgöz , guş-gumry, guýujy, güwwüld , gäm k, täze, gäwm ş, gyşyk, dawagär, derňewç , düýpgöter, düýpleý n, durnuklylyk, zyýankeşl k, kosmo-nawt, kosmonawt ka, köpr , köýnekçe, hünärmentç l k, höküm, hökümdar, çarbag.

85-nji gönükme. Dodaklaryň gatnaşyp, gatnaşmazlygyna we uzyn gysga aýdylyşyna garap, çek ml ler ň toparlara bölün ş n görkezýän tabl sa düzüň.

86-njy gönükme. D k çyzygyň k tarapyndaky sözler dogry okaň. Olaryň many aňla-dyşlaryndaky tapawudyny we onuň k nj bogunda dodaklanyp, dodaklanmazlygynyň sebäb n düşünd r ň.

Sürüm sür m güldür güld rÖrüm ör m otur otyr

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

83

Görüp gör p sür süýrDüş düý ş ötür ötürÖküz müd r hünj hünjüsÜzük üç n dürb jübüsUçgun uzyn jüb gülküsDüzgün gün m gülk sürüsGöwün günd z guty gutusyÜmür umyt guzy guzusy

87-nji gönükme. Tekst ünsl okaň we göçür ň. Iç nde dodak çek ml ler bar bolan sözler belläň. Türkmen d l nde dodak çek ml ler ň haýsy bogunlarda gel p b lýänd g n aýdyp ber ň.

Batyrlyk, edermenl k, gahrymanlyk ýaly türkmene mahsus bolan gowy sypatlar, käb r adamlaryň p k r ed ş ýaly, d ňe söweş meýdanlarynda ýüze çykmaýar. Dogumlylyk, batyrlyk, edermenl kd r gahrymanlyk – bu sypatlar durmuşyň ähl babatlarynda hem ýüze çykyp b ler. Mysal üç n, söweş meý-danynyň gahrymany d ýlende, b z Watanyň ar-namysyny, öz halkynyň ra-hat ýaşaýşyny duşmandan goramak üç n söweş meýdanynda gahry mançylyk görkezen gerçekler göz öňüne get rýär s. Döred j l kl zähmet ň gahrymany d ýlende bolsa, halkyň, Watanyň rowaçlygy, ajaýyp geljeg üç n gujur-gaýrat görkezen zähmet pälwanlaryny göz öňünde tutýarys. Şeýle edermenl g , gahrymançylygy ylym, tehn ka babatynda hem, sungat älem nde hem, halk hojalygynyň beýlek slend k pudaklarynda hem görkezmek bolar. Gep ň gysgasy, her b r ynsanda şeýle ukybyň, gowy sypatlaryň ýüze çykmagy üç n durmuşyň dürl sferasynda hem real mümk nç l kler bar. Ýöne şeýle end k-ler, sypatlar öz-özünden emele gelenok. Ýaş nes lde şeýle end kler kemala get rmeg ň lk nj başlangyçlary-da öz sakasyny rk çagalyk döwründen alyp gaýdýar. Has takygy, şeýle sypatlar lk maşgalada, soňra mekdepde kem-kemden berjaý ed lýän terb ýeç l k täs rler ň net jes nde kemala gelýär.

(Aýnamadan)

88-nji gönükme. Goşgy set rler ndäk sözler ň g ň we dar dodak çek ml ler n aýdyp ber ň. Olaryň tapawudyny düşünd r ň.

… Aýawlylyk gowy zatdyr,Aýamaly gereg ň ,Ýöne zerur bolan wagty,Paýlaşmagy başarmalySoňky döwüm çöreg ň .

Sahy bolgun ähl zatda,Dostuň bolmaz bolsaň gysganç.Özüň husyt bolma asla,Husytdanam daşyrak gaç.Söhbet ň soňuna geld m,Ine, oglum, saňa pend m.

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

84

Başdan öwren ähl zadyJuda s ňň n synlamalySen köp zada düşüners ňÇykararsyň uly many

Ýaşlygyňda şeýle zady,Werz ş bolup, öwren oglum.Eger başarmasaň şony,Eger-eger öwmen oglum.

Teb gatyň her b r gün ,Üýtgeş kd r dürl -dürl .Teb gatyň her äd m ,Juda geňd r, örän syrly.

Düşnükl d r aýtjak zadym,Ýadatmaýyn sen gaty.Söýmel sen tüýs ýürekden,Söýmel sen teb gaty.

(O. Annaýew “Atamyň nesihatlary”)

89-njy gönükme. Aşakdaky sözler ň çek ml s n ň uzyn ýa-da gysga aýdylmagynyň olaryň manysyna edýän täs r n düşünd r ň.

Al, at, bar, b z, b l, gaz, gol, gap, daş, ýol, ot, otly, tut, çal, ýaz, ýaz, ýal.

90-njy gönükme. Dymyk “k, p, t, ç” sesler n ň näh l ýagdaýda açyk “g, b, d, j” ses-ler ne öwrülýän n , näh l ýagdaýlarda öwrülmeýän n we onuň sebäb n düşünd r ň.

91-nji gönükme. Çek ml b len başlanýan goşulma goşulanda, aşakdaky sözlerde çek ml ler ň näme üç n düşüp galýanyny aýdyp ber ň.

1. Akyl, şek l, nakyl, çek l, satyn, kakyn, gotur, gatyr, sek z, atyr, atyl, gutul, tutul, tapyl, gapyl, topul, ýakyl, ep l, açyl, geç l, seç n, açyn, gaçyr, gysyl, goşul, basyl, kes r, b ş r, düşür.

2. Sülgün, ýylgyn, gopgun, azgyn, ýelg n, gaýtgyn, ýazgyn, erg n, düz-gün.

3. Örüz, r z, ýaryş, hamyr, bölüm, bölüş, açyl, gaýyp, taýyn, gawun, awun, tawus, gygyr, çygyr,säg n, äg n.

4. G d l, äd l, adyl, ýazgyl, gez l, hez l.

92-nji gönükme. Çek ml ler ň nçel k-ýogynlyk sazlaşygyna boýun egmeýän sözler aşakdaky tert pde ýazyp görkez ň we her punktyna bäş mysal get r ň.

1. Arap-pars sözler ;2. Rus d l nden g ren sözler;3. Goşulma goşulanda;4. Goşma sözler;

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

85

93-nji gönükme. Aşakdaky sözler okaň. Olary fonet k taýdan derňäň.

Aw, awuly, awunmak, awçy, agajet, aga- n , agyz, açyl, agyr, aždar, aždarha, ajaýyp, ajap, azar, azgyn, azlyk, alabahar, alajagözen, alamat, alaşa, arassa, ar t st, baba, babatda, bagjyk, bagy-bossan, barjaý, berbat, bogun, bo-zagan, bölüm, watançy, wel n, gowun, gazat, gazap, gaýyk, gaýyp, gaýybana, gaýybanaçy.

94-nji gönükme. Tekst ünsl okaň. Soňra dymyklaryň açyga öwrülýän we öwrül meýän n belleşd r ň hem sebäb n düşünd r ň.

Adamlar ýolda-yzda we başga ýerlerde b r-b rler ne gabat gelenler nde tanyş lygyna-nätanyşlygyna, ululygyna-k ç l g ne, jynsyna, ynanýan d n ne we m llet ne garamazdan, özara salamlaşypdyrlar. Hadyslarda lk salam berene ýetm ş, salam alan adama b r sogap bardyr d ý lýär.

Ik el b len elleş p salamlaşylanda, lk salam berýän adam “Es-salaw-maleýkum” d ý p, k el n garşydaşyna uzadýar. Şonda başga ýere seretmän, mäh r, açyk, güler ýüz b len garşydaşyň ýüzüne garamaly. Salamlaşylanda başga ýere seretmek, sowuk-sala bolmak edeps zl k hasaplanýar. Salam alýan adam hem güler ýüz b len “Waleýkum es-salam” d ý p, jogap gaýtarýar. Ik el b len elleş p salamlaşylanda, salamlaşýanlaryň aýalary b r -b r n ňkä ykjam degmel . Şonda gereg nden artyk el gysmak ýa-da barmaklaryň ujy b len görüşmek edeps zl k hasaplanylypdyr.

Ik el b len elleş p görşülende, aýalarynyň arasynda b r-b rler n ň başam barmaklaryny ýuwaşjadan gysyp görmek ýaly yrymçylary hem bolupdyr. Halkyň arasynda bar bolan rowaýatlaryň b r nde Hydyr aleý ssalam slend k zadyň şek l ne g r p b lýärm ş. Käte adam sypatyna g r p, duş gelen adamlary b len elleş p-de görşerm ş, ýöne onuň Hydyrdygyny tanamak mümk n dälm ş. Hydyr aleý ssalamyň adaty adamlardan b r tapawutly alamaty barmyş, ol-da onuň başam barmaklarynyň süňk bolmaýarmyş. Şonuň üç n k el b len el-leş p görüşýän adamlaryň käb r Hydyr aleý ssalam bolaýmasyn d ýen güman b len b r -b rler n ň başam barmaklaryny ýuwaşjadan gysyp görüpd rler. Bu yrym b len öňden tanyş adamlar başam barmaklarynyň gysylyp, özler n ň Hydyr aleý ssalama deňelmeg nden ruhy taýdan lezzet alypdyrlar. Şeýle et-mek b len, adamlar b r-b rler n ň mertebes n ýokary göter pd rler. Durmuş-da “Süňks z gowy adam” d ýen sözlerede gabat gelýär s. Munuň-da Hydyr aleý ssalama meňzed p aýdylýan bolmagy mümk nd r. Mundan hem başga ýaşuly adamlar k el b len salam laşanlaryndan soň, şükür-kanagat ed p, eller htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

86

b len sakgalynyň ujuny sypa laýarlar ýa-da ýüzler ne sylýarlar. Bu hem sa-lamlaşan adamlaryň b r-b rler ne uly hormat goýýandygyny aňladypdyr. Bell bolşy ýaly, adamlar Aýa, Güne uly hormat goýup, olary ýüzler ne sylypdyrlar. Ýaşulylaryň-da görşenler nden soň eller n ýüzler ne sylmaklary b r-b rler ne uly hormat goýýandygyny alamatlandyrýar.

MORFOLOGIÝA WE ORFOGRAFIÝA BOÝUNÇAGEÇILENLERI GAÝTALAMAK

95-nji gönükme. Atlar hakynda şu plan esasynda gürrüň bermäge taýýarlanyň.

1. Atlaryň kesg tlemes .2. Has we jyns atlar.3. Sada we goşma atlar.4. Atlaryň düşümde üýtgeý şler .5. Atlaryň ýöňkemede üýtgeý şler .6. Atlaryň sanda üýtgeýş .7. Atlaryň ýasalyşy.8. Atlaryň sözlemdäk hyzmaty.

96-njy gönükme. Böleg okap, düşüm, ýöňkeme, san b len ýütgän atlaryň näh l soraga jogap bolýandyklaryny aýdyň. Depder ň ze göçür ň.

HALK ÝORGUTLARYAgşam ýere gyraw düşen bolsa, günd z gar ýagar öýtme.Güýzüň ahyrynda çybyn köp bolsa, gyş maýyl geler.G je gyraw düşse, ertes açyk howa bolmaly.Eger gargalar gyşyna daglara tarap uçup g tse, basym maýyllyk boljak-

dyr. Eger olar dagdan açyk meýdana tarap uçup gelseler, onda sowuk aýaza garaşyber.

Alakalar ýaga düşüp, h n ne däned r sypal çek p ýörse, gazaply gyş boljagynyň alamatydyr.

Kepder ler “gu-gu”-laşsalar, açyk howa boljagynyň alamatydyr.Sülgünlerd r, käk l kler çöpüň aşagyna g r berseler, erbet sowuk boljagyny

aňladýar.Hüw seslen p otursa, howanyň bulaşjagynyň ujy k däld r.Gargalar çüňkün ganatynyň aşagyna sokup otursalar, aýazly howa bolar.

Gyşyna gargalar gagyldaşsalar, gar ýagjagyny habar berd g d r.Gyş agyr gar ýagsa, ýaz ýagynly bolguç bor. (Aýnamadan)

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

87

97-nji gönükme. Tekst dykgat b len okaň we onda ulanylýan sözler ň haýsy söz to-paryna g rýänd g n aýdyp ber ň.

DEPMEHALALBu söz çarwalaryň durmuşy b len baglanyşykly. Il arasyndaky gürrüňe

görä gadym wagtda b r baý adam bar eken. Onuň gysgançlykda deň -taýy bolmandyr. B r gün onuň baga bakyp oturan goýny pyçaga geläý pd r. Malyň jany çykmanka damagyny çalyp, gan akdyrmaga ýet ş p b lseň, onda onuň halallanandygy bol ýar. Eger-de damagyny çalyp ýet şmeseň, mal haram ölýär. Ony ýmek gadagan. Elbetde, gan bedende gatap galsa, her h l keseller ň döremeg ne sebäp bolmagy mümk n. Şonuň üç n hem haram ölen maly t-guşlara şamlyk üç n uzak b r ço la ýere taşlap gaýdýarlar ýa-da gömýärler. Şeýd p, özboluşly prof lakt k çäre görü lýär. Emma nebs öňüne düşen zaňňaryň baggoýny gömmäge-de, zyňmaga-da göz gyýmandyr. Şonuň ýaly haram ölen sem z maly haýsydyr b r ýurtda sa byn gaýna d ýanlara-da satar ekenler. Ýöne hany golaý-goltumda, gum ç nde sabynçy barmy?

Baý ç n hümled p oturşyna, töwereg ndäk lere ýüzlen pd r.– Hany, ýene b r görüň belk , jany büt nleý çykaýan däld r-le?!Muňa halal-haramy seljerýän molla lden öňürt düşün pd r.Ol: – Hany, oglanlar, ýörüň görel ň-le. Belk , halallamaga ýet şer s – d ý p-

d r-de, b r ý gdekçä üm b len şol goýnuň läş n dep p gaýtmagy buýrupdyr. Ýene b r ne-de pyçagyny häz rlemeg tabşyrypdyr. Ýaňky ý gdekçe de penden büt n süňň yranyp g dýär. Göwnüňe bolmasa ol gymyldaýanam ýaly. Buýrugy amal etmäge häz rlen p duran el pyçakly ý g t hem ylgap baryp:

– Bäh, munuň jany çykman eken-ä – d ýäge-de damagyny çalýarda, ony el n “halallaýar”. Baý molladan-da, beýlek lerden-de hoşal bolup, baggoýnuny soýdurýar. Gowurdyp, küýzä dykdyrýar.

Şondan bär hem l arasynda haýsydyr b r ş ç g (göwnegeld k, uguralla) ed len bolsa: “Aý, ýöne bolýar-da, depmehalal ed läý pd r” d ý lýär.

98-nji gönükme. Goşgyny ünsl okaň. Goşma atlary, olaryň emele gel ş ýollaryny we ýazuw düzgün n aýdyp ber ň. Düşümde üýtgän atlary göçür ň.

Sungatyň sada, ýöne m zemez kanunlary bar: Ol ýoluň b len h ç k me meň zemän orta çykmagy başarsaň, l sen kabul edýär. Muňa mysal ed p, Bäş m Nura lynyň suratlary, Gurbannazar Ez zowyň poez ýasy, Öwezgeld Tekäýew ň aýdymlary…

Öwezgeld ň aýdymyn d ňleseň dymyp d ňle,Dymanyň ýeterl k däl, dem alman doňup d ňle!http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

88

Öwezgeld ň aýdymy – düşünseň där -derman,Dertden gutuljak bolsaň, ýaraňy daňyp d ňle!

Öwezgeld ň aýdymy – hapa bolsaň d ňletmez,Bäbek deý b günä bol, günäň ýuwup d ňle!

Öwezgeld ň aýdymy – geçm şlere geçelge,Köýen arzuwlar üç n gözýaşa çümüp d ňle!

Öwezgeld ň aýdymy – ýer ň solmajak gül ,Güllere gujak gerseň, guwanyp, söýüp d ňle!

Öwezgeld ň aýdymy – dostuň dek delalatly,Dostuň gapyňdan gelse, bähb d ň goýup d ňle!

Öwezgeld ň aýdymyn asla osal görmeg n,Çeşme deý gözbaşlydyr, başyňy eg p d ňle!

(Gazetden)

99-njy gönükme. Tekst okap, düşüm b len üýtgeýän atlaryň näh l many aňlad-ýandyklaryny, haýsy soraga jogap bolýandyklaryny, düşüm goşulmalarynyň hyzmatyny aýdyp ber ň. Galdyrylan dyngy belg ler we harplary goýup göçür ň.

Könegala harabaçylygynyň gapdalyndan geçýän ýoda b len b r ýaş ý g t lerl g ne baka göw…nl -göw…ns z äd mläp barýardy. Ý gr m ýaşyny ýaňy

dold…ran ol ý g d ň göwres daýawdy. Zähmete b ş şen eller gödeks zd . Başyndaky köne şypyrma egn ndäk ýyrtyk çäkmen aýagyndaky syrdama çe-pek un…uň garyplygyndan habar berýärd . Ý g d ň gadam urş… ysgynsyzdy gamly gözler hemme zada parhsyz garaýardy. Güne ýanan bugdaýreňk ýüz…nde sähelçe-de şatlyk alamaty gör…nmeýärd .

Ol ýüz…n galdyrman ýere bakyp g d p barşyna galanyň ler çet ne golaýlady. Howa yssydy garşydan öw…sýän epgek how…p berýärd . Ýaş ý g t aram-aram el b len ýüz…n ň der n syrýardy. B rden onuň gulagy-na “Şalar!” d ýen mylaýym ses eş d ld . Ýaş ý g t agraslyk b len ýüz…n galdyrdy. Şonda ak ýüzl al ýaňak görmegeý gyzyň haýatyň aňyrsyndan se-red p durandygyny görd . Gyz geýn…wl d . Başyndaky täzeje tahýany gyzyl çaýlan şelpel gupba bezeýärd . Sallanyp duran owadan akdyrma on…ň nogta ýaly saçlaryny has-da gözel görkezýärd .

(T. Taganow, Ç. Matalow. “Mukaddes sowgat”)http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

89

100-nji gönükme. Tekst ň sözleýş ň haýsy tär ne deg şl d g n aýdyň. Düşüm goşulmalarynyň her b r n ň haýsy düşüme deg şl d g n , hyzmatyny düşünd r ň. Nokatlaryň dereg ne düşüm goşulmalaryny goýup göçür ň.

Adamy wez pes boýunça hormatlamak adamlar üç n ýoň… öwrül pd r. Olar her b r adam… ähm ýet n on… görjek peýdasy boýunça ölçerýärler.

Men… b r tanşym bardy. Ol hem şol tetell adamlar… h l ndend . B r n… ýüzü… ýylgyryp seretse-de, gamlanyp baksa-da – hemmes hasaplydy.

Emma b r gezek men k ç j k wez pel adam… ýany… on… özü… alyp barşyna gyzyklanma b len seretd m: ol on… b len äbe-de-jüýjed , töwereg … perwana bolup pyrlanýardy. Dogrymy aýtsam, men ňňän begend m: “Tüwe-leme, göz degmes n, adam bolup başlapdyrow…”

Onýança ol çybşyldap ýanym… geld -de, gulagym… çawuş çakdy: “Beýd p oturma! Şol adam… köpräk üns ber! Ol b z… gerek adam. Ony ýene aňrysy b r aýdan pylan edara ýolbaşçy bellejekler…!”

O neresse şol wez p… bellenmänkä, betbagytçylyg… uçrady: awar ýa düşüp, heläk boldy. Ýaňky tanyşym ony jaýlaşmaga-da barmady.

(K. Gurbannepesow “Tomus ýazgylary”)

101-nji gönükme. Gawun, müdir, ekin, kendir, gadyr sözler n düşüm b len üýtged ň. Eýel k, ýönel ş we ýeň ş düşümlerde ol sözler ň k nj bogunlaryndaky dar çek ml ler ň düşür lmeýänd g n ň sebäb n aýdyň.

102-nji gönükme. Tekst okap, ýeň ş düşümde we olluk ýöňkemede gelen atlary tapyň, olaryň her b r n ň sözlemdäk deg şl düşüm ýa ýöňkeme goşulmasynyň hyzmatyny düşünd r ň. Eýerjeňl goşma sözlemler görkez ň. Olar barada näme b lýärs ň z?

Men ondan soradym:– “Mergen awy – mert bolmalydyr” d ýen b r gep bar.– Ol sözler rastdyr.– Nä manyda aýdylýarka?– Awçynyň özün ň mert bolmagy gerekd r – manysy şol. Dagda-düzde

gabat gelen ň powhunladyp bolmaz-a. Ynha, mysal aýdaly, öňünden owlakly keý k çykýar. Heý olara-da b r tüpeň çenäp bormy?! Bardy-geld owlagyny aldyraýsa-da, öz gaçyp g tmeýär janawer ň. Owlakly keý gem adam ýaly, her k m öz balasyny goraýar. Hakyky mergen owlakly keý g awlamaz. Owlakly keý g awlap, ony öz balaňa ýd r p bolmaz ahyryn. Şeýdäýseň, gönençl g ň üstünden bararsyň ýok. Baran ýer ňde açyk ş k ýapylar durar. Arman, şu wagt sen yzyma t rkäp, şu ýeňsedäk dagyň depes ne çykyp b ljek däl-ä. Ýogsam-a, htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

90

men saňa haram ölen ň mazaryny görkezd m, Öňräk zamanda b z ň obada Rahym d ýen ýeksurun awçy bolan. B r gezek ol owlakly keý kler gyraýsa nätjek?! Uly l geňläpd r. Şol janawerler ň ahy tutan bolmaga çemel : ana şol b döwlet b r gün öz agasyny öldür p, heleý ne öýlen pd r. Garasaý l yşaraty bolup gez pd r-dä. Ahyrynam b r gün şol keý kler gyrgyna beren ýer nde haram ölüp galypdyr.

(A. Kürt “Biler bolsaňyz”)

103-njy gönükme. Çoýun, çüý, öý, boý sözler n düşüm b len üýtged ň. Ik nj bogun-daky dar çek ml ler ň ýazuw düzgün n düşünd r ň.

104-nji gönükme. Mergen, jorap, gulak, agaç sözler n düşüm b len üýtged ň we eýel k, ýönel ş, ýeň ş düşümler nde ol sözler ň soňundaky dymyk çek ms zler ň açyga öwrül ş n ň ýazuw düzgün n aýdyň.

105-nji gönükme. Aşakdaky sözlemler şu tert pde depder ň ze göçür ň: 1. Düzmel goşma sözlemler. 2. Deňdeş agzaly ýönekeý sözlemler. 3. Eýerjeňl goşma sözlemler.

1. Ol sazandady, d ňe saz çalýardy.2. B r gatyryň başyny d p gelýär, k sanysy bolsa ony düşürmäge taýýar

bolup gelýär.(N. Saryhanow “Şükür bagşy”)

3. Müddetj g dolýardym wel n, ne sowuk suw galýardy ne gar.4. Goýun göz ýok ýaly gön Halmyradyň ýanjagazyna geld -de, b rden

kütdürd .5. Gyz aşak bakynça Halmyradyň ruhy bu dünýäden göçüp g d pd .6. Gyz ne gygyryp b ld , ne-de el n sypdyryp b ld .7. Ejes göwnese, onuň dereg ne öz şe g tmäge-de razydy.8. Göwher muny şeýle b r ýakymly ed p aýtdy wel , Halmyrat ony bagr-

yna basanyny duýman galdy.(Saýlanan eserler)

9. –A gyzlar! S z g d ber ň, men kätmen m ussa bejertmesem boljak däl.(A. Durdyýew “Bally molla”)

106-njy gönükme. Aprel, Kislowodsk, Zaporožýe, Maýakowskiý sözler n depder -ň zde düşüm b len üýtged ň we olaryň düşüm b len üýtgemeg net jes nde ýüze çykan özger şl kler ň ýazuw düzgün n düşünd r ň.htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

91

107-nji gönükme. Aşakdaky set rler okaň. Göçüren ň zde dymyk sesler ň açyk seslere öwrül p öwrülmezl g n ň sebäb n düşünd r ň. Düşüm üýtgän atlaryň aşagyny çyzyň.

Men ň haýyşymy kabul et göwne,Kaddyma kuwwat bol, seý k bol göwne.

Şunça yhlas eýläp, görjeg m şumy?Ýagşyny ýaran kyl yrak et şumy.

Il-gün, dost-ýar, hossar ened r-ataÖndür p-ösdür p, atarar ata.

Ir tur, sanjylmanka naýzasy Günüň,Zähmet çek, özüňden ötsün öz günüň

Ýer sür, suwar, ot ek, oragy d şe,Oty malyňa ber – et deger d şe.

Ömür k tabynyň gündel k hatyn,Ýazyşmaga gerek edepl hatyn.

Ynsabyňy yza, nebs ň öňe,Düşür p ýöreseň, g tmers ň öňe.

Ile zyýan etme, etseň et peýda,Şonda bagt guşy bolarmyş peýda.

Okap alanyňy le bagyşla,Bagyşlap b lmeseň, d ýg n: “Bagyşla”.

Il dagdyr, senem b r syzylan çeşme,Suwuňy teşnä ber, nur ner çeşme.

Hak yşkyndan lowla ýan, tutaş köre,Lala d l bol, kere gulak, göz – köre.

Dök, ölçer, seýran et dünýäň dört çet n,Halk çre şularsyz bakylyk çet n.

(S. Agaorazow “Goşgular”)http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

92

108-nji gönükme. Guýy, öri, guzy, süri, guty sözler n ň düşümde üýtged p ýazyň. Ik nj bogunda dar çek ml ler ň dodaklanyp dodaklanmazlygynyň sebäb n düşünd r ň.

109-njy gönükme. Goşma atlaryň ýazuw düzgün n düşünd r ň. Sözler ýazuw düzgün ne laýyklap ýazyň.

Alm…ata, Kön…ürgenç, Ann…oraz, k…atýok, alt…atar, geln…je, dur…bermek, gör…bermek, pors…derman, sar…ýagyz, gyrmyzydon, dem rýol, palowkäd , k ýüzý gr m bäş, bedenterb ýe.

110-njy gönükme. Kyrk, gyrk, sil, syl, söweş, söwüş, petek, petik sözler n ň many-laryny aýdyňlaşdyryň we olary ulanyp, sözlem ç nde get r ň.

111-nji gönükme. Işl kler barada aşaky soraglara jogap bermäge taýýarlanyň.

1. Işl kler ň kesg tlemes .2. Işl kler ň zaman aňladyşy.3. Işl kler ň ýasalyşy.4. Işl kler ň derejes .5. Işl kler ň şek ller .6. Ortak şl kler.7. Ortak şl kler ň zaman aňladyşy.8. Işl kler ň sözlemdäk hyzmaty.

112-nji gönükme. Işl g ň nämäl m formasynyň emele gel ş n , haýsy düşümded g n , aňladýan manysyny düşünd r ň.

Oturylyşyklarda, ylaýta-da, edeb ýaty söýýänler ň arasynda kä halatlarda edeb ýat barasynda jedell sowallar ýüze çykýar. B r gün edeb ýat mugal-lymlarynyň arasynda “Yşk mülkün ň şasy Mollanepes ň lk nj ýazan goşgusy haýsysyka?” d ýş p, her haýsy öz p k r boýunça b r zat d ýýär. Hemmes n ň aýdýanam göwne geld k toslama p k rler. Hakykatdanam, şu çaka çenl Mol-lanapes ň lk nj synanyşyk ed p ýazan goşgusy pylan goşgusy bolmaly d ýen anyk maglumat ýok ahyry.

Agtaryjylar daşlaryň teý nde, derýalaryň düýbünde ýatan gyzylyň garyn-dylaryny tapýarlar. Şeýle bolsa, Mollanepes ň altyna, düre barabar ýazan goşgulary, her b r şygyryny ýazmaga sebäp bolan wakalary aýdyp beräýjek gürrüňç – danalar tapylmazmyka d ý p, ýör te ugruna çykmagy ýüreg m ze düw dük. Gözlän tapar. “Yhlas b len aglasaň, sokur gözden ýaş çykar” d ýlen nakyllar ýöne ýere aýdylan däld r.

(Ç. Gurbangylyjow “Älem içre at gezer”)htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

93

113-nji gönükme. Okaň we şl g ň häz rk , öten, geljek zaman formalarynda gelen sözler tapyň. Olaryň ýasalyşyny, manysyny, haýsy ýöňkemed g n düşünd r ň. Teksdäk aýdylanlary berk ýatda saklaň. Olara eýermäge çalşyň. Galdyrylan dyngy belg ler n goýup göçür ň. Işl k zamanlarynyň aşagyny çyzyň. Köp nokatlaryň ýer ne deg şl harplary goýuň.

1. Haýyr we sogaply1 şler ynsany dürl belalardan saklaýar.2. Saýasyndan halk peýdalanyp duran agajy kes p goýberen adamy Alla

dowzaha2 dahyl eder.3. Ynsanyň geplän her b r ýalan gep oňa günä bol…p ýazylýar.4. Saçaga dök…len tagamy we owuntyklary çöpläp ýýän adamyň günäler

dök…lýär.5. K mde-k m başgalara rehm etmese, öz…ne-de h ç k m rehm etmez.6. Adamlary güld…rjek, şat etjek d ý p ýalan gepleýän ň haly waý, ah-

waly waý!7. Jennete g r p onuň derwezes nde: “Sadaka on sogap karz berene on

sek z sogap” d ýen ýazgyny görd…m. Şonda men Jebraýyldan soradym: “Eý Jebraýyl dost..m näme üç n sadaka on sogap karz berene on sek z sogap?” Jogap berd ler: “Sadakany baý hem ýýär garyp hem karz bolsa d ňe mätäç adamyň el ne düşýär”.

(“Hadysdan”)1. Sogap – b r ne sogap ed l p alynýan alkyş.2. Dowzaha dahyl etmek – günäl n ölenden soň jezalandyrylýan ýere deg şl etmek (duçar

etmek).

114-nji gönükme. Bölekler okaň, şl g ň buýruk formasynda gelen sözler tapyň. Olaryň emele gel ş n , haýsy ýöňkemeded g n , aňladýan manysyny düşünd r ň. Galdyrylan dyngy belg ler goýup göçür ň.

– Öldürjek bolsaňyz öldür ň-de dynaýyň han aga ýöne maňa töhmet atyp günä gazanmaň. Hawa ýalbarýan men zerarly günä gazanmaň. Men ň sypatym S z ň aňryňyzy bär k get rýän bolsa men arkaýyn öldüräý ň. S z b z ň ýurdumyzyň hany ahyry men bu başy S ze gurban bermän k me gurban bereý n arkaýyn öldür ň ýöne maňa töhmet atyp özüň z günä gazanmaň…

– Idr s aga S z oýlanyp ýeke k m z ň b lýän syrymyzy maňa üçünj b r adam aýdyp berd . Ik m z ant ç pd k ýadyňa düşýärm men şol anta uýup ýa s z ýa-da özüm m naradan taşlamaly.

– S z ň k mden näme eş den ň b lemok, ýöne m naradan men taşlaň!– Serdar s z sähel salym daş çykyň!– Idr s aga Serdary çagyryň! – d ýd . Serdar öňk ýer ne gelen badyna hem:htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

94

– Serdar, syr açylmandyr b z ň antymyzy entegem öňk güýjünde h ç k m günä kär däl h ç k m jeza-da çekenok. Ýöne habardar bol syry eş denler ň se nem b r s ň nd b z dört bolduk. Hemmäň z boş g d ber ň – d ýd . Soň olary gaýtadan saklady.

– Ert r ýer paýlanyşygydyr, hemmäm z baralyň.(S. Myradow “Hanlar çaknyşanda”)

115-nji gönükme. Işl k formalaryny tapyň, emele gel şler n , aňladýan manylaryny, ýazuw düzgün n düşünd r ň.

Eger el-aýak sowuk alsa, ýöne hen z öňk ýagdaýyny saklaýan bolsa, gowusy, el aýagy gar gatyşykly sowuk suwa salmaly. Şeýle hem kelem, gaýnadylan ysly otlar, ukrop, dermanlyk çopantelpek gaýnadylan suwa sal-maly. Oda çoýunmakdan gaça durmaly. El-aýagyňy şobada here ketlend rjek bolmaly, çalgy ýaglar sürtmel . El-aýagy sowuk alan adam olary sowuk suwa salsa, ed l doňan m wän sowuk suwa salan ýaly peýda tapýar we gönelýär, ýöne eger oda tutsaň zaýalanýar.

Eger aşa sowuk alan el-aýak öz reňk n üýtgetse, onda gan çykar ýaly der s n kesmel . Şeýle em ed lende, şol el-aýagy ýyly suwa salmaly we gan akmasynyň öz togtaýança suwdan çykarmaly däl. Soň onuň daşyna s rke garylan toýun palçygyny çalmaly.

(“Lukman Hekimiň melhemleri”)

116-njy gönükme. Goşguda haýsy şl k formalarynyň ulanylandygyny, olaryň emele gel şler n , aňladýan manylaryny, düşüm we ýöňkeme goşulmalaryny aýdyp ber ň, ýazuw düzgün düşünd r ň.

Ökjel köwüş geý p,Özüňden ösjek bolma.Hatarda düýä münüp, Hataba bukjak bolma.Aýdyp g den köneler:Sebäps z ot ýakylmaz.Ýer n b l p gepleseň,Ýüzüň nury dökülmez.K m bolsaň da özüň bol,Özün b len wel d r.Adamyň dost, duşmany,Ik barmak d l d r.“Baýlyk el ň k r d r”,

D ý p g den köneler.Dana sözler tapmasaň,Köne sözler sanalar.Bogazyňy gysmasaň,Ýuwdar bogaz düýän ,Gara nebs şaglatma, Äk tmers ň dünýän .“Kanagata – bereket”,Halal ýg n tapanňy.Hen zä ýok bakyýaG den k kepenl .

(Ý. Durdyýew “Goşgular”)http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

95

117-nji gönükme. Bölekler okaň. Işl k formalaryny tapyň. Olaryň ýasalyşyny, many aňladyşyny düşünd r ň. Işl g ň arzuw-ökünç formasyny ulanyp, özüň zden bäş sany sözlem düzüň. Ol formanyň ýasalyşyny, aňladýan manysyny düşünd r ň.

“Dynçlyk bolsa, dokçulyk bolar” d ý p, gulagyna guýup otyrkaň, eýýäm k sanysynyň söz azaşyp, gyzyl ýumruga g rend r görseň. Baş gerek, akylly

baş gerek. “Baş bolmasa, göwre läş”.– Aý, bagşy aga, “Ölçegl yrsgal, sanagly dem” d ý pd rler. Soňuny görüp

gelen ýokdyr. Öten günüňe şükür ed bermel – d y p, sary sakgal burnuny sypady.

– Ýok, beýle däl, sakgaldaş. Özün sylaýan türkmene şu ed lýän gürrüňler ölümden-de agyr degýänd r. Sebäb bu gün ol bendeler ej r çekse, ert r gezek b z ňk bolar. “Il aglak bolsa, doňuz depä çykar” d ý pd r öňküler.

Adamlar bagşynyň sözler n ýere gaçyrman d ňleýärd ler. Her k m ç nden onuň sözler n makullaýardy.

Bagşynyň ses ndäk üýtgeş kl g duýan oglanjyk b r h l üşer ld .– Baýram jan bagşynyň ýanynda gyjak çalmak n ýet ň bar bolsa, men ň

b len g d berseň, n ç k bor? Men sen öz ýanyma şäg rt ed p alaýyn – d ýd . Oglan dymýardy. Bagşy sözün dowam etd rd .

– G tmel bolaýsaň, rugsadyňy k mden almaly?(Ş. Taganow “Agyr güni arkalaşan”)

118-nji gönükme. Tekst göçür ň, eýerjeňl goşma sözlemler ň aşagyny çyzyň. Eýerjeň

sözlemler ň h ller dogrusynda b lýän ň z aýdyp ber ň.

Günortanlar m naranyň köleges nde çaý-nahara üýşd ler. Ýaşulylaryň b r m naranyň ýanyna get r p, baggoýny öldürd . Saçak dolduryp, gyzgynja pet r get renlerem tapyldy. Pet r çöreg dograp, haşara ýygnananlar hez l ed n p dograma ýd ler.

M naranyň köleges nde jana şypaly salkyn şemal öwüsýärd . Dogra madan garnyny mäkäm doýran Goç köne donuny aşagyna düşen p, m na ranyň çür depes n synlap ýatyr. Onuň nep s örülen kerp çler atyň d ş ýaly gyradeňd . Hen zem astyndaky şor suwa zeper ýet rmed k bolsa, deň taýy bolmadyk bu m nara ýel-ýagmyryň şatysyna-da, üstünden geçýän ýowuz ýyllaryň tagmasyna-da m zejek zat däl eken. Emma zeý suw b nýadyndan başlap, üç adamboýy ýokarlygyna kerp çler n ň ýüzüňe özün ň ak ununy çyrşapdyr. M naranyň b nýadyndan d k boýuna tarap ý j ýara ýaly tutaşyp barýan ak şor owadan kerp çler , onuň haşamly nagyşlaryny küpürs k k rşene dönder p htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

96

barýardy. Emma şol kerp çler ň arasyna goýlan laý wel n, laýjan eken. Oňa sen ň şoruňam, ýel-ýagmyryňam h ç zeper ýet rmänd r. Olam olary p t wä etmänd r. P şen ýylmanak kerp çler owranyp barýar wel n, olaryň arasyna goýlan laý, et ýlen p lçe süňk ýaly, şo durşuna m zemän çykyşyp dur. Topra-ga näme goşulyp-garylyp, süňň polat ýaly daşdanam berk bu laýy eýlän ussa akylyň haýran galýar. B r : “Topraga baýtalyň, gulanyň süýd garylyp palçygy ýasalanmyş” d ýse, ýene b r : “Toklutaýyň ýumurtgasyna eýlenenm ş” d ý p, göz b len görüp, gulagy b len eş den ýaly gürrüň berýär.

(H. Meläýew “Melgun” romany)

SINTAKSIS WE PUNKTUASIÝA BOÝUNÇA GEÇILENLERI GAÝTALAMAK

119-njy gönükme. Aşakdaky böleklerden ýygnak we ýaýraň sözlemler tapyň, olaryň baş agzalarynyň haýsy söz toparyna deg şl d g n düşünd r ň.

Ogul hem gyzlary gelmeýärler. Ogulgerek gara öýde otyrka, tüýnükden asmana serederd -de, g jän ň näwagt bolanyny takmynan b lerd . Ol şu wagt hem şony etd . Oturan ýer nden ýokarsyna seretd . Şonda onuň gözler ne as-mandaky patraşyp duran ýyldyzlar we ýüz çalymtyk gök asman gö rünmed .

Olar hen zem gelenoklar.Ogulgerek sandygyň agzyny açdy we onuň ç nden şu gün magaz nden

alan matalaryny çykaryp, Kömege görkezd . Garrylar matanyň gowulygy-hordalygy hakynda eňekleşd ler.

Ol (Şükür bagşy) gidip barýar.

Sazanda öňe seredýär. Täze dogan günüň şöhles üstüne düşüp duran dag-lara seredýär, dagyň seredýär, dagyň ç n söküp g tmel . Dag ony aty zady b len öz dem ne çek p barýan ýaly.

(N. Saryhanow “Saýlanan eserler”)

Meýdan g ň. Ýol daş. B rmeňzeş gum-guklyk. Eşeg ň aýagynyň ses nden başga ses-üýn ýok. Asmanda ýyldyzlar, ýerde çet -çerkez, sel n-sazak, aňňat-aňňat gumlaryň arasynda ýekeje öz ejes b len, ýes r düşen ýaly, boýnuny bu-rup, beý k-beý k depeler ň, ýasy-ýasy ýapylaryň duşundan geç p g d p barýar.

(H. Derýaýew “Ykbal”)

120-nji gönükme. Bölekler okaň. Sözlemler ň aýdylyşy we many aňladyşy boýunça görnüş n anyklaň. Galdyrylan dyngy belg ler goýup göçür ň.

Ol esl wagtlap sarsman ýatdy. Ahyry b rden gözün ýalpa açyp töwerek-daşyna garanjaklady süýnüp ýatan Sapar b len herekets z duran pulemýoty htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

97

görd . D keljek boldy. Paşmady. Onsoň g den bugdaýlyk b len uç-gyraksyz asmana ser saldy. Pulemýota ýapyşmaga dyrjaşdy. Bolmady. H ç zada gurby çatman, lapy keç bolup başyny ýaýkady. Gözün ň öňünde n redend r dogduk depes obasy owsun atdy.

B rdenem kakasynyň:– Beýd p gana bulaşyp ýatma-da tur oglum! – d ýen ses gulagyna gelen

ýaly bolup t sg nd . – Ozaldan şeýtmel d ň-ä mert pulemýotçy! B z saňa garaşypjyk otyrys-a!– Onsoň, ata? – d ýd -de aýagyny köze basan ýaly bolup elewred .– Onsoňmy? Onsoň ýaňky görşüň ýaly-da, Muhammed m – d ý p atasy

onuň el ne kakdy.– Ata, uruşda başyňdan geçenler mekdeb m ze barybam aýdyp beräý-dä?– Men mekdebe elt p, oturjak bolma-da “Atamyň uruşda başdan geç renle-

r ” d ý p düzme ýaly b r zat ýazaý, bolmasa oglanlara özüň gürrüň beräý. Ind mende g zläre zat goýmadyň-a. B ýaşdan soň köpüň öňüne çykyp saýraberer ýaly ataňda üýşüp ýatan huşam ýog-a, oglum.

121-nji gönükme. Ýönekeý we goşma sözlemler anyklaň. Olaryň görnüş n kesg tläň. Göçüren ň zde, ýygnak ýönekeý sözlemler punkt r, ýaýraňy tolkunly, düzmel goşma söz-lem b r gön çyzyk, eýerjeňl goşma sözlem bolsa, k gön çyzyk b len belläň.

Tomsuň soňky aýlarynyň b r günüd . Günortanyň jokrama yssysy köşeş p, k nd salkyny arady. Yssydan gorkusyna salkynrak saýa gözläp, gür çöpler ň

arasyna s ňen guşlar örüş pd rler. Olar bu wagt dürl owaz, dürl sesler b len saýraşýardy. Ek n arasyna ýaýran daýhanlaryň sözleş kler olaryň aýdymlary her tarapdan eş d l p durýardy. Dem bermez yssynyň sowlup, salkyna ýet l-meg ndenm ýa daýhanlaryň ýyl boýy çeken zäh metler n ň hasyla g r p, b r tarapdan gollaryna gowuşmaga başlama gyndanmy, garaz, pasylda b r ruhu-belentl k duýulýardy. Emma bu ruhube lentl k hem melere berlen deň paý däld .

(H. Derýaýew “Ykbal”)

Ondan soň ş ň barşy has gowy boldy. Daň atdy. Gün dogdy. Günd z h ç h l waka bolmady. Emma b r sagat geçd . Ik sagat geçd . Üç sagat geçd . Emma ol gelmed . Şondan soň razwedkaçylar onuň b r bela uç randygyna düşünd ler. Ony beladan gutarmaga g tmek gerekd .

(Aýnamadan)Itler üýrüşýärd ler. Sygyrlar molaşýardylar, oýnap ýören oglanlaryň ses

eş d lýärd .7– Türkmen d l , 9-njy synp

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

98

Gün ýaşdy, garaňky düşd , howa salkynlaşdy. Ol adam garrapdyr, b l-ler bükül pd r, dyzlary ep l pd r, d şler dökül pd r. Günbatar tarapdan gök meýdanda eşekler jyzzyklaşýar, ýaňyrak botlan düýe köşeg n ysyrganyp, abşaryp dur.

(B. Kerbabaýew “Aýgytly ädim”)

122-nji gönükme. Tekst ň sözleýş ň haýsy st l ne deg şl d g n anyklaň. P k r ň z del llend r ň. Goşma sözlemler tapyň. Olaryň habarlarynyň ýasalyşyny düşünd r ň. Aşagy çyzylan sözler ň s non m n tapyň.

Göwn açyk, wäş Ata aga mydama, haçan görseň, ýomak atyşýandyr. Ol sen näh l d r b r gürrüňe güýmäp, göwnüň açar, täzel k hakynda p k r alşar, a eger sorasaň, hala düýnk , hala ell ýyl, hala-da bäş ýüz ýyl mundan öňk gyzykly b r taryhy gürrüň ber p oturandyr: hamana d ýers ň, onuň bar ş d ňe gürrüňç l k ýalydyr. Ol köne k taplary okaýar, legendany hem bolup

geçen zatlary b hasap köp b lýär. Ata aga dürl t re-taýpalarda myhman-çylykda bolup görüpd r, toý-tomaşany, täs n-täs n däp-dessurlary, göçgünl oýunlary köp görüpd r. Täs n ýatkeşl k, dogab td öýkünjeňl k berlen Ata aga gürrüň bermeg ussatlyk b len hötde gelýär, b r sypatdan täze b r şek le juda aňsatlyk b len geçmäge ökde, slend k adama öýkünende, onuň agynjyk öz bolup b lýär. Çaýhanada-da, beýle k ş n hez l ed p d ňleýärler.

(A. Aborskiý “Gülkiniň häkimi”)

123-nji gönükme. Eýerjeň sözlemler ň hyzmatyny, habarlarynyň emele gelş n düşünd r ň. Galdyrylan dyngy belg ler goýup göçür ň. Eýerjeňl goşma sözlem shemada görkez ň.

1. Gäm den düşenler ň bary kesellände Nuh pygamber üç ogly hem üç geln b len aman galdy. ( A. “Türkmenleriň nesil daragty”)

2. Çöreg b sarpa tutýanlygymyz üç n b z ň her b r m z ruhy ezýet çek-mel d r s.

(B. Annaýew “Çörek hakda söhbet”)

3. Bahar agşamy b lb l ýatman saýrasa ertes ýagyş boljagynyň alamatydyr.(“Halk ýorgutlary”)

4. Bu oglanjygyň geýn ş şazadanyňky ýaly bolsa-da, onuň öz asla şazada meňzemeýärd . (Gazetden)

5. Ik sany gyzjagaz ýygan kömelekler n göter p öýler ne gaýdyp barýar-dylar. (Aýnamadan)htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

99

Punktuasiýa

Punktuas ýa dyngy belg ler hakyndaky ylymdyr. Dyngy belg lere (.) nokat, (!) ýüzlenme, (?) sorag, (,) otur, (;) nokatly otur, (:) k nokat, (…) köp nokat, (‘‘) goşa dyrnak, (–) kese çyzyk, (( )) ýaý deg şl d r. Bular sözlemler ň manysyna dogry düşünmekde uly rol oýnaýarlar. Sözleý ş d l nde puktuas ýanyň hyzmaty köplenç pauza (äheň) we ntonas ýa (säg nme) öz ç ne alýar. Ýöne bular büt nleý b r -b r ne dogry gelýär d ý p aýtmak bolmaz. Pauza goýlan ýerde (,) oturyň goýulmagy, goýulmazlygy hem mümk n.

Meselem, Saparmyradyň bu söz eş dendäk ýüzkeşb polkown g ň ýüreg nde umyt döretd . (B. Seýtäkow “Doganlar”)

Häz rk zaman türkmen d l n ň punktuas ýasy 2-nj L ngw st k gurultaýda resm leşd r ld . Emma entek türkmen d l n ň punktuas ýasy doly şlenend r d ý p p k r etmek bolmaz. Türkmen d l n ň punktuas ýasy has käm lleşmel d r.

OTUR (,)Otur belg s şu aşakdaky ýerlerde goýulýar.1. G r ş sözler sözlemler otur (,) arkaly aýrylyp görkez lýär. Meselem:

Ynha, şeýlel kde, obanyň ýed -sek z sany ýaşulusy büt n b r latyň um-masyz köp zadyny harç etmäge özara razylaşdy. (H. Derýaýew. “Ykbal”). Matak, elbetde, muňa döz gel p b lmed . (B. Seýtäkow “Doganlar”)

2. Ýüz tutma sözler otur (,) üst b len tapawutlandyrylýar. Meselem: – Aý, halypa Esen, k m ze bolar ýaly zat ýetjek däl öýdýän. In m, adyň

näme bolmaly? (H. Derýaýew “Ykbal”)3. Jogap sözler otur (,) arkaly aýrylyp görkez lýär. Meselem: Wah,

hawa-la, Bekmyrat baý. (H. Derýaýew “Ykbal”)4. Ümlükler otur (,) arkaly aýrylýar. Meselem: Wah, şan agasy,

gdeler goramak gerek. Päheý, n m, k ç j k eken ň. Wah, wagty däl-dä. (B. Seýtäkow “Doganlar”). Bä-ä, gelneje bolsa-da ez ld g-ow. (T. Jumageldiýew “Gel neje”)

5. Deňdeş agzalaryň arasynda otur (,) goýulýar. Meselem: Emma Dört-gül almak barada öz p k r , öz düşünjes bardy. (B. Seýtäkow “Doganlar”).htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

100

6. Deňdeş agzalaryň arasynda “we, hem, -da, -de, b len, emma, ýöne, wel n, ýogsa, bolmasa, ýa, ýa-da, kä, käte” ýaly baglaýjy ser şdeler hem ulanylýar. Şulardan: we, hem, bilen, ýa, ýa-da, kä, käte baglaýjylary b r-den artyk gaýtalanmadyk ýagdaýynda olaryň arasynda otur (,) goýulmaýar.

Meselem: Hapyz hen ze deň ç n s hökmünde Nura maslahat b len b r-j k hem ýüz tutmandyr ýa-da maşgalanyň hatyrasyna ýumuş buýurmandy.

Olaryň hers b r adamyň ýüz keşb n göz öňüne get r p geç p g dýärd hem ýene öz gezekler nde gaýdyp gelýärd . (T. Jumageldiýew “Gelneje”)

Emma “-da-de” baglaýjysy ýekel kde ulanylsa-da, gaýtalanyp ulanylsa-da otur (,) goýulýar.

a) Ýekel kde ulanylyşy: Men ol ýerden çykdym-da, b r topar atlynyň arasyna düşdüm. (B. Seý-

täkow. “Doganlar”)b) Gaýtalanyp ulanylyşy:B z türkmenler ula-da, k çä-de, “sen” d ýýär s. (B. Seýtäkow. “Dogan-

lar”)Hem, ýa, ýa-da, ne, ne-de, kä, kä-te baglaýjysy deňdeş agzalaryň

arasynda gaýtalanyp ulanylanda otur (,) goýulýar. Meselem: Ol hem-ä erkek adamyň ej zlän n görüp geň galýardy, hemem agasynyň

bolşuna kems nd . Hata sered p oturşyna kä ýylgyrarady, kä gözýaş ederd . Dünýän ň çygdan ýaňa saňňyldap duran göwres ne sowgy duýdy, ne-de yssyny. Ol bu g je ýa gaty eýer ň üstünde lenj çykýança g der, ýa-da açyk asmanyň astynda b r nj ýola kakasynyň gujagynda parahat ýatar. (T. Jumageldiýew “Gelneje”)

Emma, ýöne, weli, bolmasa, ýogsa baglaýjylary deňdeş agza lary baglap gelende emma, ýöne, bolmasa baglaýjylaryndan öň we “wel n” baglaýjysyndan soň otur (,) goýulýar.

Meselem:Ol b r zatlar aýtmaga häz rlend , emma b rbada aýdyb lmän ýaýdandy.

Her gezek süseneklände hüňňürdäp käý nýärd , ýöne ýeke m nutam aýak çekmeýärd . (T. Jumageldiýew “Gelneje”)

Düzmel goşma sözlemlerde hem dyngy belg ler ň goýluşy deňdeş agzaly ýönekeý sözlemlerdäk ýalydyr.

Hem, ýa, ýa-da, ne, ne-de, kä, käte baglaýjylary goşma sözler ň sostaw bölekler nde gaýtalanyp gelseler, olaryň arasynda otur (,) goýulýar. Meselem:

Men hem-ä der basýardy, hemem ataly-ogluň arasyna düşen näsazlyk horlaýardy. (T. Jumageldiýew “Gelneje”)

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

101

124-nji gönükme. Deňdeş agzalaryň arasynda oturyň goýlup-goýulmaýşyny ýatlaň. Galdyrylan oturlary goýup göçür ň. Deňdeş agzalaryň baglanyşygyny shemada görkez ň.

Onuň ç nden uzyn boýly kümüş reňk eş kl b r jandar çykdy çal saçy eg-n ne ýetýärd eller dyzlaryndan aşak geçýärd d ý p, ý gdekçe Tulk n gürrüň berýär.

(Aýnamadan)

Magtymguly ýangyl öçgül,Ýa lal otur ýa dür saçgyl!B r guýruksyz td r gaçgyl,Nes hat ýakmaýan ärden.

(Magtymguly “Goşgular”)

Belent göwünl g ň göwrüml köp gören goja her näme-de bolsa soňky günlerde köp p k rlenýärd . (B. Seýtäkow “Doganlar”)

Ulgam-ulgam gumlaryň aňňat-aňňat çöller ň üstünden taýyp gelýän pessaý şemal çaly-çerkezler ň çogan-ýowşanlaryň güll -gülälekl gök otlaryň çygly ýakymly ysyny get rd .

125-nji gönükme. Bölekler okaň. Deňdeş agzalaryň baglanyşygyny düşünd r ň. Deňdeş agzalary shemada görkez ň.

Gapböwürde: ýüpek ýorganlar münderlenen galaýy nagyşly sandyk, onuň beýles nde adam boýy mähnet güll şkaf, şondan başlap öýüňä beýlek böwrü-ne çenl gol tutuşyp hatara ger lg haly-çuwallar. Çuwallaryň üstünde gür zelek sakgally çemçegöl, aýnagöl, garlykgöl, owadan torbalar. (B. Ker babaýew “Aýgytly ädim”)

Ondan soň bu söwdada utulmanlygym keýwana-da, büt n obama-da bell boldy. (N. Saryhanow “Kitap”)

Gyşdan kynlyk b len çykan agajet, açgöz mallar ondan-aňa nebsewürl k b len tebs nd . S lkme telpek, gyrmyzy don, gara äd k geý p ýören ý g tlerem bar. Ol gele-gelmäne, ýa Artykdan, ýa Aşyrdan eňtermekç d . (B. Ker babaýew “Aýgytly ädim”)

126-njy gönükme. Aşakdaky bölekler okap, deňdeş agzalaryň özara baglany şyklaryny, dyngy belg ler ň goýluşyny düşünd r ň.

Onuň arçaly, umgaly daglary-da, owunjak çeşmel , käk l kl jülgeler -de, tokaýly, ýyrtyjyly çuňňur depeler -de, hatda ösüml kden mahrum ýylçyr htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

102

gaýalary-da, düýe örküç baýyrlary-da eteg nde önüp-ösenler ň gözüne näh l gowy görünýärd !

Aý, oýundyr-da, kä gaty deger, kä çala. Serdar lakamy, janym, akyl b len, parasat b len, gujur-gaýrat b len, gylyç b len gazanylýandyr. Goja bu sapar keýp ed p güld -de ýanyndaky çaganyň başyny sypalady. Goja göwüns z güld -de, el ndäk hasasyny ýere dürtd . Soňabaka kä egn m ýygyrdym, käte baş yraladym. Ýöne wel n saçyndan-da, keşb nden-de k r-k m r bolman, örän täm zd . Ol entek ne “A”-ny b lýärd , ne-de “B”-n .

(B. Kerbabaýew “Gaýgysyz Atabaýew”)

127-nji gönükme. Sözlem agzasy hasaplanmaýan sözlerde dyngy belg ler ň ulanylyşyny olaryň sözlemdäk ornuny, manylaryny düşünd r ň.

– Ýoldaşlar! Şu mesele, dogrudanam, ünsden düşür ld . Ine, saňa Ata Ata-ýew ň aýdany.

– Oglanlar, otuzdan artyk zat ýok.– Ýaşuly, n rä sürmel ?Ynha, soňky ýyl bolsa, slän wagtyň toý etmegem gadagan ed ld .– Agam, näme hyzmat? Ulag göleýär d ýd ler. Täzeje maşyn-a bar. – Näh l maşyn?– Bortly, üst açyk.– Oňa jeset ýükläp bolarmyka?– Näme bolman?! Sen kab na müners ň, öl n hem keçä dolap, kuzowa

atarys. Ölüd r-dä, süňk agyrjak ýa üşejek gümany ýok. G dýäsm ?– Ýok.B şeýle b r öwrüml äd lýär wel n, dogrusy, d l b len düşünd r bem b l-

meýän.(O. Ýagmyr “Duman daganda”)

128-nji gönükme. Goşma sözlemler, olaryň görnüşler barada öwrenenler ň z , olaryň düzüm ndäk ýönekeý sözlemler ň baglanyşygyny, aralarynda oturyň goýluşyny ýatlaň. Galdyrylan dyngy belg ler goýup göçür ň. Sözlemler ň baglanyşygyny shemada görkez ň.

Eger üç k ş bolsaňyz, üçünj şahsa eş td rmän özbaşdak pyşyrdaşyp gep -leşmäň. D ş ň z täm zläp ýörmeg end k ed ň çünk ol täm zl kdend r. K m b rewge ýamanlyk etse şu dünýän ň öňünde jezasyny çeker. Alyjenap pygam-ber m z ýanyndan çagalar geçende olardan öň öz salam ber p ge çýärd . Talyba b r sagat ylym öwretmek b r g jek ybadatdan ýagşy b r günläp ylym htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

103

öwretmek bolsa üç aý tutulan orazanyň kep l nden ýagşy. Eger öz zelel n ňe bolsa hem hak söz sözle.

(Hadysdan)

129-njy gönükme. Eýerjeňl goşma sözlemlerde, ýüz tutma sözlerde, jogap sözlerde, ümlüklerde ulanylýan oturlary aýdyp ber ň, olaryň hyzmatyny düşünd r ň.

1. Dostlar, seýle çykdym. Hojant kend ne.2. Alym atam, ş r n d ll ussadym. (M. “Goşgular”)3. Adamlar, eş td ň zm bu ýoldan çykanyň sözün4. –Aý, gel n, bagt guşuny ganat kakyp kowdy, tutup b lmed . Albaý bulap

tutdylar, tora saldylar, tora däl zyndana saldylar. 5. Hawa, ol günler şeýle geçd . (H. Derýaýew “Ykbal”)6. Hawa, gardaş Çary, ýadyma düşende aýdaýyn, senden b r haýyş bar.

(B. Kerbabaýew “Aýsoltan”)7. Be, bu näme boldugyka, düýşüm z däld r-de hernä – d ý p, b r -b r m ze

soragly nazarymyzy d kd k. (Gazetden)8. Wah, doganjygym, men ň dadyma ýet ş ň, men şularyň penjes nden

azat ed ň! (A. Durdyýew “Saýlanma eserler”)

130-njy gönükme. Tekst ň sözleýş ň haýsy st l ne deg şl d g n anyklaň. Galdyrylan oturlary goýup göçür ň.

Ýaşyl – musulmanlarda şadyýanlygyň reňk , hatda mukaddes reňk d ýl bem hasap ed lýär sebäb Muhammet pygamber ň tugunyň reňk ýaşyl eken. Musulmanlaryň düşünjes ne görä beh ştde ýaşanlar gyzyl-ýaşyl eş kdem şler.

Eg n-eş k üç n ynsana ýaraşykly reňk saýlap-seç p almakda, reňkler b r -b r ne ulaşdyryp reňk gammasyny döretmekde aýal maşgala dogab td hudožn kd r. Ol her b r reňke d l b t r p onuň b len sözleş p b lýär onuň sy-ryna düşün p b lýär. Haýsy reňk haýsy reňke ulaşdyranyňda neneňs reňk s mfon ýasynyň emele geljekd g n duýmagy başarýarlar. Öz kl mat k şert-ler ne görä b z ň ülkäm z ň topragy d ňe bahar aýlary al-ýaşyl lybas geýn p b r geňs bolýar-da onsoň meý dandaky ot çöpler sary saman bolup guraýar. Gözýet m saralyp ýatyr. Şeýle tukat sypata g ren teb gatda gel n-gyzlar elm-ydama meýdanlaryň al-ýaşyl öwüs meg n arzuw ed p şol arzuwyny eg n eş kler n ň reňk ne geç ren bolaýmasynlar?! Me gerem şeýle bolsa gerek. Şeýd bem olar özler n şol öçügs tukatlykdan saýlap b l pd rler.

(A. Kürt “Biler bolsaňyz”)http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

104

IKI NOKAT (:)Ik nokat – sözlemdäk p k r ň hen z tamamlanmandygyny, ýene

dowamynyň bardygyny aňlatmak hyzmatyny ýer ne ýet rýän dyngy belg bolmak b len şu aşakdaky ýerlerde ulanylýar:

1. Sözlemde deňdeş agzalardan öň jemleýj söz gelse, jemleýj sözden soň deňdeş agzalardan öň k nokat (:) goýulýar.

2. Başganyň sözünde awtoryň sözün ň yzyndan we başganyň sözün ň öňünden hem k nokat (:) goýulýar.

3. Gepleş kdäk sözler (p k r ) k m ň aýdandygyny b ld rýän söz gelýär. Şeýle bolanda, şeýle sözlerden soň k nokat (:) goýulýar.

4. Başganyň söz mysalynda alnan s tatalaryň öňünden k nokat goýulýar we goşa dyrnak ç nde ýazylýar.

5. Aýdyljak p k r ň öňünden duýduryş berlende, şol duýduryşy b ld rýän sözler ň soňundan we aýdyljak p k r ň öňünden k nokat (:) goýulýar.

Ik nokat morfolog k kadalar b len baglanyşykly hem ulanylýar.a) Soňundan deg şl mysallar get r lmeg n talap edýän meselem,

ýatlama, bell k, mysallar ýaly sözlerden soň k nokat (:) goýulýar.b) Meselem, mysal üç n sözünden soň deg şl mysallaryň get r lmeg

b len sözlem dowam etd r lýän bolsa, onda meselem, mysal üç n sözle-r nden soň k nokat goýulman (,) otur goýulýar.131-nji gönükme. Jemleýj söz b len deňdeş agzalaryň arasynda k nokadyň

goýulýandygyny ýatlaň, başganyň sözünde, s tatalarda we gepleş kde k nokadyň goýluşyna üns ber ň.

1. Alkogol b len temmäk n ň soýuzynyň ýene b r howply tarapy: adam onuň ýakymsyz we agyr net jeler n bada-bat duýmaýar. (F. Uglow “Salgymyň girdabyndan”)

2. Aman poşçy bolsa: “Akyl ýaşda bolmaz, başda bolar” d ý p, öz ynanjynyň tarapyny tutýardy.

3. Gylyç mergen bolsa:– Sähet, men ň çen m çen bolsa, şu adam Allaýar pürüstawdyr, şu pürüstaw

bolup d walda oturan wagty men ň b r sapar ş m düşup barypdym, şonda b r görüpd m, eger şol bolsa muňa “Allaýar tulum” hem d ýýänd rler. (A. Gowşudow “Mähri-Wepa”)

4. Durdy çopanyň: “Haý, zalym, Akbaý, göter, Garabaý, göter, bas!..” d ýen gykylygy töwereg ndäk hemme seslerden saýlanyp, göge göter l p başlady. (A. Gowşudow “Köpetdagyň eteginde.”)htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

105

132-nji gönükme. Başganyň sözün , gepleş g tapyň. Olarda k nokadyň ulanylyşyny düşünd r ň. Galdyrylan k nokatlary goýup göçür ň.

1. Az-kem wagt geçensoň Annamyradyň öz “Suw!..” d ý p ysgynsyz seslend .

2. Annamyrat düşeg nde d k oturdy “Häz r gyzlar şowhun ed p maşyn dan düşüp ugrarlar” d ý p ol oýlandy.

3. Ýaňky gürrüňler eş d p, ökjes ýeňlän Ogulboldy eje oglanlarynyň çally, agaranly tabaklary goýup durşuna d llend

– Wah, sähelçe goldaw bolsa bor muňa…4. Maşyn ýer nden gozgandy. Garaberd kelles n kab nadan çykaryp

gygyrdy– Okuwdan g jä galarsyň –e –eý, kän sorag berseň!..5. Ol Annamyrada öwüt berd– G t-de, ýat, n m! Görýän wel n, ýylanyň zäher entek senden çykarly

däl ýaly. Utanaňokmy, özüňden ulularyň ýüzüne gelmäne?

133-nji gönükme. S tatany we başganyň sözün tapyň. Galdyrylan dyngy belg ler goýup göçür ň.

1. B z ň wez päm z teb gatyň peşgeş ne garaşyp durman gerek zadymyzy ondan almalydyrys d ý p I. M çur n adalatly belläpd r.

2. N. Bel nsk n ň çagalar ýazyjysy bolmak üç n özüň hem çaga bolup hereket etmel d ý p aýdan p k r n ň tüýs göne makuldygyna gözüň ýetýär. (Aýnamadan)

3. …Mollanepes bu babatda jaýdar b r p k r öňe sürüpd r:

Gezseň dünýä ýüzünde, dowam täze-ter gezg n,Kyrk ýyl maýa gez nçäň, büt n b r ýyl ner gezg n.

(Mollanepes “Goşgular”)

134-nji gönükme. “Meniň halaýan hünärim” temasy boýunça düzme ýazyň. Düz-me ýazanyňyzda, meşhur şahslaryň aýdan (ýazan) sözler nden s tatalar get r ň. Olary ulananyňyzda, şulara üns ber ň:

1. Temanyň maksadyna laýyk gelýän s tatalary saýlap alyň.2. Peýdalanylmagy mümk n bolan b rnäçe s tatadan p k r ň çuňlugy,

täs rl l g , özboluşlylygy, çeperç l g taýdan ň degerl s n saýlaň.http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

106

KÖP NOKAT (…) 1. Deňdeş agzalaryň galdyrylan böleg n ň ýer ne köp nokat (…)

goýulýar.2. Aýdyljak p k r doly aýdyp gutarylmanka ýa-da g ň säg nme b len

aýdylýan sözlerden soň, sözlem ç nde hem köp nokat goýulýar.3. Sözlem ň dürl ýerler nde gel p, aýratyn emos ýa b len aýdylýan

ümlüklerden soň söz galdyrylýan ýaly duýulýan ýagdaýynda köp nokat (…) goýulýar.

135-nji gönükme. Gazet we aýnamalardan, çeper eserlerden ç nde haýsydyr b r agzasy galdyrylan köp nokat goýlan bäş sany sözlem özüň zden tapyp ýazyň.

136-njy gönükme. Aşakdaky tekstden köp nokatlaryň näme üç n goýlandygyny düşünd r ň.

– Ş rmuhammet eke, bu sözler ň düýbün ň çöp -ä bardyr. Düşünd r ň…– Onda näme edel ? M naradan…– Ýok, m nara-da kän şoňa. – Oňa sylag-serpaý ýapsaňam-a, gan…– B t rmez ýaly agyr ýumuş ýok: ldeşler ň Muhammetrahym han

yzyna gaýdyşynam aman-sag başdan sowlarmyka ýa-da… – d ý p, Atalyk şypyrmasyny çykaryp, kelles n öňl n-artlyn sypady.

Eger han päl n boz…berse, sen b z habardar etmel .– Sen b raz ýorl…psyňyz, bu gowgalardan b raz gaçarak dur.

(S. Myradow “Saýgaklar”)

137-nji gönükme. S tatalary okaň. Olarda köp nokadyň goýulmagynyň sebäb n düşünd r ň. Galdyrylan dyngy belg ler goýup göçür ň.

…Dostuňda ýalňyşlyklar kynçylyklar synaglar köp bolup b ler. Eger sen dostuň betbagytçylyga uçranyny görseň onda oňa kömege bar d ý p Suhoml nsk ý ýazýar.

– Dostuňy betbagtçylykda goýma. Dostluga wepaly bolmak dostuň b len d ňe b r şatlygy däl eýsem gam-gussany hem paýlaşmak d ýmekd r… d ý p meşhur pedagog Suhoml nsk ý ýazýar.

Eger sözlän wagtyňda peýdaly b r zat duýulmasa onuň ýaly söz aýdylmadygy ýagşy.

Akyldarlar: – Söz b r meýd r ol ser ň dumanladyp başyňy agyrdyp hem b ler derd ňe derman-da… – d ý pd rler. (“Kowusnamadan”)htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

107

138-nji gönükme. Ylmy çeşmelerden, çeper eserlerden s tata alyň, soňra onuň dürl ýer nden käb r sözler galdyryp ýazyň. Deg şl ýer nde köp nokadyň hyzmatyndan peýdalanyň.

KESE ÇYZYK (–) Sözlemde eýe b len habar goşulmalar, kömekç sözler ýa-da ntonas ýa

arkaly özara baglanyşmaýan bolsa, olaryň arasynda uly pauza emele gelýär, bölüj ntonas ýa b len aýdylýar. Şeýle bolanda baş agza laryň arasynda kese çyzyk goýulýar. Olar, esasan, şu aşakdakylardan ybaratdyr:

1. Sözlem ň baş agzalary baş düşümde gelen atlardan bolsa, ýazuwda olaryň arasynda kese çyzyk goýulýar.

2. Sypatlar, görkezme çalyşmalary, ortak şl kler atlaryň öňünden gel p, sözlem hasyl ed p b lýär we aralarynda kese çyzyk goýulýar.

a) Eger bularyň arasyndaky kese çyzygy aýyrsak, onda bölüj äheň b len aýdylmaz we olar söz düzüm n hasyl ederler.

3. Sözlem ň eýes ýa habary at çalyşmalarynda bolup, habar atlardan ýa-da at rolunda gelen sözlerden bolsa hem eýe b len habaryň arasynda kese çyzyk goýulýar.

4. Sözlem ň baş agzalary baş düşümde gelen şl g ň nämäl m formasy-ndan, sanlardan bolup, bölüj äheň b len aýdylanda, eýe b len habaryň arasynda kese çyzyk goýulýar.

5. Şol b r söz özüne baglanýan aýyklaýjylar b len b rl kde eýe we habar bolup gel p, öz -de bölüj äheň b len aýdylsa, olaryň arasynda kese çyzyk goýulýar.

a) bu h l habarlar habarlyk goşu lmasyny kabul ed p gelenler nde, öz-ler n ň habardyklaryny has anyklaýarlar we olaryň arasynda kese çyzyk goýulmaýar.

6. Deňdeş agzalary jemleýän söz deňdeş agzalardan soň gelse, deňdeş agzalary jemleýän sözüň öňünden, deňdeş agzalaryň hem yzyndan kese çyzyk goýulýar.

Meselem:1. Ýer – hazyna, suw – almaz.2. Meden ýetl – oglan. Ol- ene. Çapylýan – at.a) Meden ýetl oglan. Ol ene. Çapalýan at.3. Men – halkyň ogly. Halk duşmany – sen.4. Zähmet çekmek – onuň ýaşlyk end g .Bogaza bat bermek – ej zlemek.Ik k ň – dört. Alty alty – otuz alty.http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

108

5. Bu maşyn – käm lleşen maşyn.a) At – peýdaly haýwan.At peýdaly haýwandyr.6. Şol demde saý atly, ýoz atly – hemmes jemlend . Ol oglana b r nj

haýsy gala, k m ň ýanyna barmaly, näme d ýmel – hemmes n aýtdylar.7. Sözlemler, sözler heň üst b len baglanyşyp, p k r özara deňeş d r lýän

bolsa ýa b r -b r ne garşylykly many aňladýan bolsa, ýa-da k s n soňkysy anyk laýan, g ňden düşünd rýän bolsa, olaryň arasynda kese çyzyk goýmak mümk n.

8. Gepleş ge getnaşýan her b r adamyň aýdan sözler n (sözlemler n ) awtoryň sözünden we gepleş ge gatnaşýan beýlek adamlaryň sözünde aýratynlandyryp görkezmek üç n ol täze set rden ýazylýar we öňünden kese çyzyk goýulýar.

Meselem:Nasredd n ň myhman bolan obasynyň hany:– Epend , k m ýokary patyşamy ýa daýhan? – d ý p sorapdyr.Epend bolsa:– Elbetde, daýhan ýokary. Eger daýhanyň bugdaýy bolmasa, patyşa

ajyndan öläýmezm ? – d ý p jogap ber pd r. (“Ýomaklar”)10. Gepleş ge gatnaşýan adamlaryň söz b len awtoryň söz d ý p,

d ýş p, d ýd ýaly sözler arkaly b r -b r ne baglanyşýarlar, şeýle bolanda, gepleş ge adamyň sözün awtoryň sözünden aýratynlandyrmak üç n d ý p, d ýş p, d ýd ýaly sözler ň öňünden, gepleş ge gatnaşýan adamyň sözün ň hem yzyndan kese çyzyk goýulýar.

Meselem:– Men ň halap g tjek adamym başgady – d ý p ol açyk aýtdy. – K md ol? – d ý p beren soragyna Altyn:– Annaguly – d ý p jogap berd .11. Ik sany wagt, orun ýa san görkezýän sözüň arasynda kese çyzyk

goýulýar.Meselem:Daşkent – Nöküs aralygyndaky gatnaýan otly.11. Def s orfograf k bell kd r. Kese çyzyk bolsa punktuas on bell k

bolmak b len, def sden tapawutlanýar.

139-njy gönükme. Çeper eserlerden, gazet žurnallardan deňdeş agzalar b len olardan soň gelen jemleýj sözler ň we eýe b len habaryň arasynda kese çyzyk goýulýan ýerler ne deg şl bäş sany sözlem tapyň, onuň näme üç n goýlandygyny aýdyp ber ň.htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

109

140-njy gönükme. Aşakdaky sözlemlerden kese çyzygyň goýulýan ýerler n tapyň we ony goýup göçür ň, onuň näme üç n goýulmagynyň sebäb n düşünd r ň.

1. Ine, näce ýyllar b r -b r nden aýra düşen enel ogul, enel gyz üçüs gülzarlygyň ç nde tapyşdy. (H. Derýaýew “Ykbal”)

2. Han gözler n alardyp: Şert ýadyňdamydyr? – d ýd . Ýadymdadyr, han aga! Näme üç n şert şahyma etd ň? (S. Myradow “Saýgaklar”)3. Durmuşyň agyr ýagdaýynda ruhdan düşmek munuň öz sen ň

ýeň ld g ňd r, heläk bolmagyňdyr. (W. A. Suhomlinskiý)4. Ýa ýakutmyň, ýa merjenm ň, dürm sen Ýa çyragmyň, ýa röwşenm ň, näme sen. (Magtymguly “Goşgular”)

141-nji gönükme. “Biz – ýeriň ýaş eýeleri”, “Biz – Garaşsyz ýurduň perzent leri” d ýen temalara deg şl düzme ýazyň. Düzme ýazanyňyzda s tatalardan, gepleş klerden ýerl kl peýdalanyň. Olara goýulýan dyngy belg lere üns ber ň.

142-nji gönükme. Päh mler hazynasy bolan nakyllary üns b len okaň. Olarda kese çyzygyň goýluşyny düşünd r ň.

1. Agyry aşdan geler, dawa – garyndaşdan.2. Jöwen ç g et get r, bugdaý ç g – dert.3. Akyllynyň öňünden ýör, akmagyň – yzyndan.4. Arka ýagry ata m ras, ataň ýagry – ogla.5. Açlyk daşa çeker, ýalaňaçly – çe.6. Göz daşdan (uzakdan) galar, göwün – ýakyndan.7. Ýanmasa odun ýaman, ýakyb lmese – hatyn.8. Ýowa barsaň, baryň (hemme) bar, awa barsaň – b r ň.9. Är garrasa, erkden galar, aýal garrasa – görkden.10. Ogul edeb b len arzyly, gyz – gylygy b len.11. Ýagşynyň söz şaýat, ýamanyň – öz .12. Är dogan ýer n küýsär, t – doýan ýer n.13. Geçen ýer ň gadryn gonaňda b lers ň, eklän ň gadryn – saklanda.

(Gazetden)http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

110

143-nji gönükme. Gepleş ge gatnaşýanlaryň we awtoryň sözün tapyň olaryň bag-lanyşygyny düşünd r ň. Galdyrylan dyngy belg ler n goýup göçür ň.

– Aman poşçy bu nätd g ň boldy ýaşuly adam gelende görşer – zat eder – d ý p özün ň görüşmek n ýet n ň barlygyny duýdurdy. Özüne hormat ed p duranyny gören Aman poşçy bolsa:

– Alla men ş ň ze zyýan beräýd mm käm d ý p çek nd m – d ý p sypaýyçylyk etd we baryp görüşd .

– H ç zyýan beren zadyňyz ýok poşçy otur d ý p alkymyndaky uzyn stoluň başyndan orun görkezd . Aman poşçy görkez len orunda oturdy. Ol adam bolsa ýene öňk gürrüň ne öwrül p öz şgärler nden bolan aýala baka:

– Ony şeýle ýazyň muny beýle ýazyň. Hawa bulary bolsa gyssagly özleş-d rmel – d ý p ýumşaklyk b len b rnäçe tabşyryklar ber şd rd . Ol aýal çykan-dan soň bular k çäk galdylar. Ol adam Goçmyratdy

– Hä Aman poşçy armawer ň? – d ý p ol söze başlady.– Bar boluň.– Hal-ahwalyň n ç k?– Ýagşy.

(A. Gowşudow “Mähri - Wepa”)

GOŞA DYRNAK (,, ‘‘) Goşa dyrnak sözlemler , söz tapawutlandyrmak, aýratynlandyrmak hyz-

matyny ýer ne ýet rýän punktuas on belg bolmak b len, şu aşakdaky ýerlerde ulanylýar.

1. Başganyň söz awtoruň sözün ň öňünden, ortasyndan we soňundan gel p b lýär. Eger-de başganyň söz awtoryň sözünden öň gelse, onda onuň başlanýan ýer nde goşa dyrnak ýapylýar. Şonuň ýaly-da başganyň sözün ň (sözlem n ň) b r nj sözün ň lk harpy baş harp b len ýazylýar.

2. Eger-de başganyň söz awtoryň sözün ň ortasynda gelse, onda onuň başlanýan ýer nde k nokat goýlup, soň goşa dyrnak açylýar we başganyň sözün ň b r nj söz n ň lk harpy baş harp b len başlanýar. Başganyň sözün ň gutaran ýer nde goşa dyrnak ýapylýar.

3. Eger-de başganyň söz awtoryň sözünden soň gelse, onda onuň başlanýan ýer nde k nokat goýlup, soň goşa dyrnak açylýar we başganyň sözün ň lk harpy baş harp b len ýazylýar. Başganyň sözün ň gutaran ýer nde goşa dyrnak ýapylýar.

4. Içgepletmeler hem ýokarky tert pde goşa dyrnak ç ne alyp ýazmaly.5. Käb r ýagdaýlarda sözleýj öz p k r n , sözün , aýdany başga b r n ň

söz ýaly ed p, beýlek aýdan p k rler nden tapawutlandyryp aýdýar. Şonuň htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

111

ýaly ýagdaýda hem tapawutlandyrylyp aýdylýan p k rler ň öňünden k nokat goýlup, soň olar goşa dyrnak ç ne alynýar.

Meselem:1. “Dem rç n ň üstüne t z ylga, ol t z gels n” d ý p ýasawul buýurýar.

(A. Gowşudow “Saýlanan eserler”)

2. Gara Mergenem, aýalam: “B z ý g t çykan oglumyzy zorlap öýlend r p b lmer s” d ý pd rler. (H. Meläýew “Melgun”)

3. Şükür ň han bagşysyna syny oturdy: “Munuň sazandalygy uzakdan eş d ç lerçe bar eken. Han tanap alypdyr”.

(N. Saryhanow “Şükür bagşy”)4. Onuň ýüreg b rh l gürsüldäp durdy.5. “Sendenem b r dost bolarmy?” d ýd m. (Aýnamadan)Bellik:Ep graf hökmünde get r len s tata goşa dyrnaga alynmaýar.Goşa dyrnak kontekstde aýry-aýry sözler beýlek lerden tapawut lan-

dyryp görkezmek b len morfolog k hyzmaty ýer ne ýet rýär. Olar şu aşak dakylardan ybaratdyr:

1. Adam atlaryndan bolmadyk daýhan we fermer hojalyklarynyň, fabr k-zawodlaryň, otlularyň, gäm ler ň, samolýotlaryň, şahtalaryň fabr k markalarynyň atlary;

2. Adam atlary dakylmadyk orden we medallaryň atlary;3. Gazet-žurnallaryň, k taplaryň, goşgy we aýdymlaryň, edeb eserler ň,

k nolaryň hem-de k nožurnallaryň, teležurnallaryň rad o gazetler ň… at-lary;

4. Göçme manyda ulanylýan we ýaňsa alynýan sözler;5. Sözlemde obýekt hökmünde get r lýän sözler we çeper eserlerde

ulanylýan atalar sözler d r nakyllar.

144-nji gönükme. Bölekler okap, ç ndäk dyngy belg ler ň goýulmagynyň sebäb n düşünd r ň.

Ý g d ň özün ňem p k r gojanyňkydan üýtgeş k däld . “Gan dökül p gurlan maşgala…” Bu sözler Guwanjyň namys damaryny mynçgylady.

Öz d ýen sözün ň manysyna Guwanç soň düşünd , hawa, düşündem, ol sözle r ň manysy mähnet daş k m n k egn nden basyp, ony ýyrtyk keçän ň üstünde oturtdam. Oglunyň sözler Idr s agany-da ýumşatdy, ol şol öňk bo-zulan ses b len:htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

112

– Wah, sen ň ata-babaňa garganmadym wel , bolmady, d ýmäý n d ýsemem, tüneg ň başyňa ýumrulsynda han! – d ýd .

…Ýorgudyň, rasdygyna ynanany üç nem, keýp çaglyk b len ýylgyrdy. – Serdarlar, d wana näme sebäpden ýygnandygyny özüň z b lýäns ň z!Ýerl -ýerden “B lýär s!”, “B lýär s!” d ýen sesler eş d ld .Guwanjyň el nden alnan k äd m ýer barada şahyryň hüňňürdemeg n -de

han: “büý-ä ýene d llen p ugrady-ow, k äd m ýer ň ýa-da b r tanap ýer ňem gürrüň n edýäs ň d ýd g d r” d ý p düşünd .

145-nji gönükme. Goşgyny ünsl okaň. Mazmunyny gürrüň ber ň. Sözler ýazuw düz-gün ne laýyklap ýazyň. Dyngy belg ler ň goýluşyny düşünd r ň.

BALAMOglum, send ň ý g tler ň seres ,Zäherd r neşän ň agy, garasy,Haçan b ter meň kalbymyň ýarasy,Sen ň bu derd ňe ýanýan men balam.Neşe çek p ýörseň, sag bolmaz janyň,Yrsgyň gün-günden kem…r ýarymdyr nanyň,Köp ýalan sözlär sen ýuwd…p manyň,Abraýdan düşer sen, uýal sen, balam.Ele düşseň, g tseň, b r gün gabalyp,Gelýänçäň, öler n, dagyňda ýanyp,Şu kär goý, balam, töwellam alyp,Neşäňden el göter, oýan sen, balam.

(A. Halykow “Goşgular”)

146-njy gönükme. Sahna eserler nden alnan aşakdaky böleg okaň-da, gepleş g ň berl -ş n , ondaky dyngy belg ler ň goýluşy barada aýdyp ber ň.

Mämmet. Belk , onuň bar bolup b lş şoldur. Wez r. Men näme?Mämmet. Seňem häs ýet ň ýüze çykypdyr.Ýasawulbaşy. Sen näme d ý p ysgamadyň?Mämmet. Men s zden öň ysgadym.Şa. Onda näme sen aňňyraňok?Mämmet. Onçasyny get ren kepder den soraň.Şa. Hany, ol kepder …http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

113

…Mämmet. S z başarmasaňyz, menem başarman.Wez r. (Şanyň gulagyna çawuş çakyp). Bolýar d ýäý ň. Soň özün kaka-

larys.(A. Mämiliýew, B. Suhanow “Satylan düýş”)

147-nji gönükme. Tekst ünsl okaň. Durmuşda oňa amal ed ň. N rede näh l dyngy belg n ň barlygy we onuň näme üç n goýlandygyny aýdyp ber ň.

Döwletmämmet Azady ata-enän hormatlamak baradaky kyrk wesýet n “Wagzy – Azat eser nde öz l ne wesýet ed pd r. Olary dörde bölüp, şu aşak-dakylary aýdýar:

B r nj s – ten hereket b len baglanyşykly: Eneňe hyzmat, hormat et, per-manyny tut; olara ýakyn dur; olary hem şe razy et; B r ýere g tse ýoldaş bol; ýumuşlaryny t z, gyşarnyksyz ýer ne ýet r; myhmanlaryny mäh rl garşyla; olar gaýtsalar ugrat; eneň-ataň çagyrsa, t z gel; olaryň halamadyk zadyny etme; razylyk bermese, sapara g tme.

Ik nj s – d l üst b len berjaý ed lmel borçlar: Ataň-eneň ýanynda gürlände ses ň olaryň ses nden mydama pes bolsun; olaryň näz n çek; olara gödek söz aýtma; eneň ataň adyny tutup gygyrma; ýüzüne bakyp sözleme; olara hoşamaýlyk et; olara “et!” ýa “etme!” d ýme, olaryň ýanlarynda pyňkyrma.

Üçünj s – köňle-duýgurlyga deg şl borçlar: Ataň-eneňe mäh rl bol; olary dost tutun; köňlüňe soltan et; şat bolsalar şatlan, gynansalar tukat bol; köp gürleseler-de darykma; ezýet berseler-de gaharyny get rme; derd n çek ş; b rden ynjydaýmaýyn d ý p heder et; olaryň dogan-garyndaşlaryna we hos-sarlaryna hossarlyk et; olar näçe ýaşasalar-da ýene uzak ýaş arzuw et.

Dördünj s – mal-maddy ýagdaý b len baglanyşykly borçlar: Ataň-eneň eg n-başyny özüňk den oňat et, olara öz ýýän ňden hem oňat naharlary ber, şol tagamlary hormat b len öňünde goý; arzuwlaryna ýet r; güzeranlaryny do-landyr; olara el ň açyk bolsun, slän zadyny gysganman äber; ataň-eneň razy bolar ýaly olaryň dost-ýarlaryny, garyndaşlaryny özler ýaly syla; myhmançy-lyga çagyr; eger syrkaw bolsa, olaryň sagalaryny d le, sagalar ýaly çäre gör, olar durmuşdan nämä mätäç bolsalar şolary tapyp ber.

(Gazetden)

ÝAÝ (( ))

Ýaý awtoryň düşnüks z hasap eden sözüne, sözlem ne ýüzugra dü-şünd r ş, takyklama bermek üç n ulanylýan punktuas on belg bolmak b len, ol şu aşakdaky ýerlerde goýulýar:

8– Türkmen d l , 9-njy synp

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

114

1. Düşnüks z hasap ed len söze, sözleme düşünd r ş berlende. Meselem: Döwletmämmet mollanyň g je-günd z öz ş b len meşgul-

lanyp (ol teb pç l k hakynda k tap ýazýardy), myhmanynyň halyndan ha-bar almaz lygy onuň has-da ýüreg n gysdyrdy. (G. Gur bansähedow “Çakylyk”)

2. Drama eserler nde ulanylýan remarkalar (esere gatnaşýan gahrymanlaryň etmel hereketler n , boluşlaryny we başgalary görkezýän awtoryň bell kler ) ýaý ç nde ýazylýarlar.

Meselem: Güldesse. (Yzyndan ylgap sered p.) Ol g td … (Der wezän zynjyrlaýar. Yzyna dolanyp) Ol g td … Bu taýy howply…

3. S tatadan soň awtoryň we eser ň ady ýaý ç ne alynýar.Meselem: “Göwnüňe deg lmes n d ýseň, özüňe rowa görülmed k

zadyňy le-de rowa görme” (“Kowusnamadan”)Bellik: S tata ep graf hökmünde get r lende, awtorynyň ady onuň aşak

ýanynda ýaý ç ne alynman ýazylýar.4. Hat ýazýan adam dürl sebäplere görä, käb r sözlemlerde şol sözlem

b len grammat k baglanyşygy bolmadyk sözler ýa-da sözlem ýaý ç nde ýazýar. Şonuň ýaly ýagdaýlarda ýaý ç nde ýazylan sözler ň, sözlem ň aýdylyş ntonas ýasy esasynda ýa-da üns çekmek üç n şolardan soň ýüzlenme (!), sorag (?) we sorag-ýüzlenme (?!) belg ler n goýýar. Käb r halatlarda bolsa ýaý ç nde d ňe sorag, ýüzlenme ýa-da sorag-ýüzlenme belg ler goýulýar.

Meselem: Kasymyň b r wagtlar “Gul” d ýl p adam hatarynda (Saparm-yrat tarapyndan hem!) ady tutulmaýan Kasymyň bu sözlerden soň başy asmana ýetd . (B. Seýtäkow “Bedirkent”)

5. Ýaý morfolog k hyzmaty ýer ne ýet rýär. Mysal üç n, tert p gör-kezmek üç n ulanylýan s frler ň we harplaryň soňunda goýulýan nokadyň ýer ne ýaýyň soňky ýapylýan böleg n hem goýmak mümk n.

Meselem: Sözlemler aýdylyşlary we p k r aňladyşlary taýyndan üç topara bölünýär:

a) Habar sözlem ;b) Sorag sözlem ;ç) Ýüzlenme sözlem ;

148-nji gönükme. Sözlemler okaň we ýaýyň hyzmatyny düşünd r ň, sözler ýazuw düzgün ne laýyklap ýazyň.

Mugallymyň beren söz Akja şanyňky ýaly soňy gör…nmez uzaga-da çek-med , ahyr soňy ýalana-da çykmady. Myratjan öz enes n ň göz öň…nden h ç htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

115

b r ýaňa g tmän, k ş n ň keş g n çekmän, hat öwrend . (Ol häz r maldarçylyk fermasynyň müd…r bol…p şleýär)

(N. Saryhanow “Saýlanan eserler”)

Onuň (Gurbanmämmed ň) kelles gurş…n guýlan ýaly agyrdy. (B. Seýtäkow “Doganlar”)

Duşundan geç p barýan adamlar hem oňa (Baýrama) raýdaş garaýan ýalydy.

(N. Jumaýew “Akderek”)

On..ň (Jüneý t hanyň) ahyry golaýlaşyp ýören bolmaga çemel . (B. Seýtäkow “Doganlar”)

On..ň (Aýnanyň) gupbasynyň ýokarky güberçeg öý…ň gamşy b len deňeş p dur.

(B. Kerbabaýew “Aýgytly ädim”)Azaşdyrma dogry ýol..ň egr ge,Egr s n deňleme herg z dogr…ga,K ş maly nes p etmez ogr..ga,Halaly harama mätäç eýleme!

(Magtymguly “Goşgular”)

149-njy gönükme. Goşgy set rler n ünsl okaň. Onuň ç ndäk eýerjeňl goşma sözlem-ler tapyň we olaryň h l n anyklaň. Dyngy belg ler ne hem üns bermeg unutmaň.

Her ý g d ň aslyn b leý d ýseň z,Märekede oturyp, turuşyn görüň;B rew b len aşna bolaý d ýseň z,Ozal ykrarynda duruşyn görüň;Gün hanjary gökden ýere nende,Güne garşy dogan aýy gözel sen.Säher wagty seýran ed p gezerkäm,Ajap menz l, gözel jaýa sataşdym.– Sözüm d ňlän ýok – d ý p, ümsüm oturma,Jahan g ňd r, çendan b len-de bardyr.Gam dumany basyp, garyp köňlüm ,Göz ýaşyn saklamaý, döküp baradyr.Gorkaram, ýar b z çykarar ýatdan.

(Magtymguly “Goşgular”)htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

116

NOKAT (.) 1. Türkmen d l nde habar sözlem nden soň nokat goýulýar.

Meselem: Ol ýagtygöz n gelmel d . (B. Kerbabaýew “Aýgytly ädim”)2. Buýruk sözlem nden soň hem nokat goýulýar.Meselem:– Haý, gelneje ýet. (T. Jumageldiýew “Gelneje”)3. At sözlemler nden soň hem nokat goýulýar. Meselem: G jara.4. Gysgaldylan sözlerden soň hem nokat goýulýar.Meselem: H. Derýaýew, K. Gurbannepesow. B. SeýtäkowKäwagtlarda gysgaldylan sözlerden soň nokat goýulmaýar.Meselem: BMG, TDPI, GDU, Daş.DPU we şuňa meňzeşler.

150-nji gönükme. Tekst okap çykyň, soňra göçür ň. Iç ndäk ähl dyngy belg ler ň goýlup, goýulmazlygynyň sebäb n düşünd r ň.

Çaga dünýä nende, onda entek h ç h l häs ýet ýok. Dogry, käb r häs ýetler gyzmalyk, gaharjaňlyk, batyrlyk… adamynyň ganynda bolup, nes lden-nes-le hem geçýän bolsa gerek. Käb r ýaşulylaryň “pylanynyň ogly ed l atasy pahyr ýaly gyzma-da, ýa-da mylakatly-da” d ýen ýaly sözler n , elbet-de, kän eş tmek bolýar. Emma esasy häs ýetler, ýaramaz we gowy häs ýetler daşky ýagdaýlaryň täs r b len bolup geçýär. Adamyň kalbyna ýaramaz häs ýetler ornaşsa, ondan saplanmak örän kyn. Terb ýe meseles göwnejaý guralan-da ynsanda sahylyk, reh mdarlyk, k ç göwünl l k, sadalyk, adamsöýüj l k, ynsaplylyk ýaly häs ýetler emele gelýän bolsa, nädogry guralanda k ýüzlül k, gopbamlyk, men-menl k, el egr l k, husytlyk, şöhratparazlyk… kök urýar. Şonuň üç n-de terb ýe meseles lk başdan dogry guralmalydyr. Terb ýe meseles nde ýol berlen kemç l kler geç r lmez hatadyr. Käb rler çagalary-na gowulygy sözde öwretseler-de, özler n ň edýän şler d ýýän sözler ne garşy bolýar. Ol çagasyna dogryçyllygy öwretjek bolup çalyşsa-da, onuň öz dogry däl, ol halky, l-günün , döwlet aldaýar. Beýle k ýüzlül k maşgalada terb ýelenýän çaga-da ýaramaz täs r n ýet r p b ler, çünk çaga ýaramaz täs r t z kabul edýär. (Gazetden)

151-nji gönükme. Ösüml kler baradaky bölekler okap çykyň. Sözlemler ň baş we aýyklaýjy agzalaryny anyklaň. Dyngy belg ler n ň näme üç n goýlandygyny hem anyklaň.

Ýer ýüzünde güll ösüml kler ň k ýüz müňe çenl görnüş bar.Ýer ýüzündäk ösüml kler ň 400 görnüş howanyň näh l boljakdygyny

öňünden duýýar.htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

117

Kaktuslar 20 gradus sowuga, 35 gradus yssa çydaýar. Olar 500 ýyla golaý ýaşaýar.

Günebakaryň asyl mekany Meks kadyr. Ony XVI asyryň başynda Ýewropa get r pd rler. Adyna-da “günüň gül ” d ý pd rler. Ol orsýete XVIII asyrda düşüpd r. Ilk başda ony bezeg üç n ek pd rler.

Kartoşkany 1556-njy ýylda Günorta Afr kadan Ýewropa get r pd rler. Şon-dan soňam 200 ýyl geçýänçä, ony ýmel d g n b lmänd rler.

B r gektar gök bag tomusda, g je-günd z ň dowamynda 180-240 k lograma çenl kömürturşy gazy ýuwudýar. Şeýle-de şonça mukdardaky k slorody hem howa goýberýär.

Alma d şler ň arassalaýar. Iýýän mahalyňda ol d şler ňdäk m krop laryň 96.7 göter m n öldürýär.

Günebakaryň b r düýb tomsuň dowamynda 200-250 l tr suw “ çýär”. Bugdaýyň 1 kg dänes özün ň b ş p ýet şýän döwründe baldagyň üst b len

1 tonnadan köpräk suwy “ çýär”. B r tonna hasyl aljak bolsaň 1500 tonna suw gerek.

(Gazetden)152-nji gönükme. Ýandepderçä ýazaýmaly set rler öwran-öwran okaň. Olardan öwren ň,

durmuşyňyzda peýdalanyň. Olaryň ç ndäk atlary we olaryň emele gel ş n aýdyp ber ň, dyngy belg ler hem ýatdan çykmasyn.

• Köp zatlar d ňe ýürekden ş edenlere aýan bolýar.• Öz ýüreg n ň duýgusyna ynanmaýan adam betbagt bolmagy mümk n.

(Mark Awreli).• Eger azaşmaly bolsa, goý, ol ýüreg ň hökmünden bolsun. • Zenanlaryň ýürekler ne barýan ýodalarynyň ň ýakyny päh ml l kd r.• Ik ýüzl ýürek reh ms z we gury bolýar. Ýüreg ň ýaralajak bolýana

nebs ň agyrmasyn. (Žorž Baýron).• Şöhratparazlygyň goşulan ýer nde arassa ýürege ýer galmaz.• Eger ýürek tary çakdanaşa gaty çek lse, üzüläýmeg mümk n. (Balzak).• Aşyga ň güýçl zorluk b wepalykdyr. (Fizuly).• Söýg abraý ýaly zat, ony b r ý t rd g ň öwrül p h ç haçan gaýdyp gel-

mez. (Afra Ben).• Näme edýän bolsaň-da, oňat ýer ne ýet rg n. Eger edýän ş ň ajaýyp

başarmaýan bolsaň, slemeýän bolsaň, gowusy başyna barma. (L. N. Tolstoý).• Adamyň ň belent borjy dünýä d ňe b r akyl ýet rmek ýa ony özgertmek

däl-de, durmuşy ozalkysyndanam has gözel etmekd r. (Miçurin).http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

118

ORFOGRAFIK SÖZLÜK

A

EpgekErjelEdeb ýatEzenekElekel pb ý

ÄÄg rtÄd kÄýnekÄt ýaçÄsgermekÄbermekÄd mlemekÄkelmek

FFrontFermaFutbolFabr kFotomontaž

JJadygöýJanawerJübütJüýjeJylaw

AbraýAgzalaAgyryAýralykAraçäk

BBagtBagyrBaýdakBalykçyBasgançak

ÇÇabytÇanakÇ g tÇolukçuňňur

DDalakDaýançDuralgaDogruçylDürtgüç

EEg nbaşEdepEklençhtt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

119

GGadyrdanGaýduwsyzGalmagalGapakGüýz

HHabarçyHaýpHakykatHarytHowuz

ZZarpçyZeýrenmekZerurlykZorlukZähmetkeş

IIgençIým tInj kIk çäk

IlerK

KakmakKanagatKartoşkaKeý kKelep

LLabyzLeb z

LençLeňňeçLälezar

MMaýdalamakMahrumMeşgulMaşgalaMonjuk

NNagtNalaçNeb sN ýetNobat

OOwadanOkuwçyOwnukOjakOturgyç

ÖÖwütÖzger şÖlçegÖrdekÖrküç

ŞŞertŞowkyŞugundyrŞabyrdyhtt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

120

ŞaýatŞeýlel kdeŞarlawukŞek-şübheŞowly

YYbaratYmgyrYsgynYsytmaYşkYgtyýarYňramakysmanak

ÝÝektaýÝelekÝençmekÝet ş kÝetmezç l k

PPaýtagtPasylPessaýParahatPyşbaga

RRazylaşmakRahatReňkRowaçRähnet

SSazakSakawSakgalSanaçSandyk

TTagtTarpTeb pTelpekToşap

UUssaçylykUkypUmmasyzUýalmakUtanjaň

ÜÜptükÜznüks zÜmürÜsgürmekÜşemek

WWagtWasgşylykWeýranWaspWäş l khtt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

121

FRAZEOLOGIK SÖZLÜK

A

Aga-gara düşünmek – ýagşydan-ýamandan seljermek, ýagşy-ýamany saýgarmak, aň-düşünjäň artmak.

Agzy bişmek – b r şe baş goşup aldanmak, şowsuzlyga uçrap çurkenmek, kösenmek.

Ara düşmek – 1) ylalaşdyrmak maksady b len aralamak, ýaraşdyrmak, oňuş dyrmak. 2) Gürrüň bölmek, b r gürrüň ň, ş ň arasyna goşulmak.

BBagryň köýmek (tütemek, bişmek) – gaty gynanmak, ýanyp b şmek,

hasrat çekmek.Bäri bakmak – saglygy gowulaşmak, sagalyp başlamak, sagalmak.

ÇÇaga ýaly – oýlanman gürleýän, sähel zady göwnüne alýan, tejr bes z

(adam hakda), ynanjaň.Çalam-çaş bolmak – 1) bulam-bujar, dagynyk tert ps z halda bolmak; 2)

aljyraňňy, heläkç l kl halda bolmak, özün ý t rmek.

DDamagy dolmak – agysy tutmak, hamsykmak.Daş ýürek – zalym, reh ms z, ynsapsyz, naýynsap.

EEkilmedik ýere gögermek – barmasyz ýere barmak, oturjak-turjak ýer ň

seljer mezl k.El-aýak ýaly – ýumuş edegen, ýet ş kl .

JJandan umyt üzmek – ýaşaýşa bolan ynamyň gaçmak, ölmek.Jähennem etmek – 1) ýok etmek, owarra, ý t r m etmek. 2) Başdan sow-

mak, haýyr-şer nden geçmek, owarram etmek. http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

122

G

Gadyryny bilmek – ýagşylyga, hormata mynasyp hormat goýmak.Ganyň gyzmak – gaharyň gelmek, gazaplanmak.

H

Hasaňy aldyrmak – aldawa düşmek, pyrryldaga düşmek, aldanmak.Habar gatmak – gürrüň açmak, söz aýtmak.

Z

Zynjyrdan boşan ýaly – däl l k hetd ne ýeten, aklyny ý t ren, däl -telbel k ýagdaýynda bolan (adam barada)

Zym-zyýat bolmak – ýom-ýok bolmak, gürüm-jürüm bolmak, gözden gaýyp bolmak.

I

Iýeni aýra gitmezlik – ýakyn dostluk gatnaşygynda bolmak, ýürekdeşl k b len gatnaşmak, syr alyp, syr ber şmek.

Iki at depişer arasynda eşek öler – güýçl ler çaknyşsa, ej z heläk bolar.

K

Kebelek bolmak – b r ne yhlas b len hyzmat etmek, daşynda aýlanmak; kökenek bolmak.

Kiçi dilden bärde aýtmak – oýun ed p d ýmek, b r zady ýürekden, çynyň b len aýtmazlyk.

M

Maňlaýy ak bolsun – bagtly, bagty açyk bolsun, durmuşy oňat bolsun.Murtuny palta kesmez – maddy taýdan üpjün, dokuzy düzüw, gujuryna

baýrynýan, gaýratly, batyr.N

Nazar salmak (etmek) – 1) B r ne ýada b r zada yhlasly garamak, syn etmek. 2) Göz gulak bolmak, garaşyk etmek, kömek bermek, aladalanmak.

Nebsiň agyrmak – ýüreg ň awamak, reh m ň nmek, haýpyň gelmek, gynanmak.htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

123

O

Oda-köze düşmek (girmek) – agyr güne düşmek, azap çekmek, horluk görmek, kösenmek.

Oda ýanmak (köýmek) – hasrat çekmek, ej r çekmek, gynanmak.

ÖÖzüňi ýitirmek – gyssanyp, howlugyp aljyramak, näme etjeg ň b lmän

durmak, başyň çaşmak.Ör-gökden gelmek – oslamadyk, çak etmed k zadyň üç n geň galmak,

haýran galmak.

Ş

Şek ýetirmek – d l ýet rmek, günälemek, aýyplamak.Şükür etmek – razy, kaýyl bolmak, kanagatlanmak.

Y

Ýzyňy tapmazlyk (ýitirmek) – ýalňyşlyga, aljyraňňylyga sezewar bolmak.Ynsabyň çatmak – dözmek, gözüň gyýmak.

Ý

Ýedi derýanyň suwuny içen – şeýtana sapak beren, köpb lm ş, ýeser, ýurtýykan (adam barada).

Ýoluň düşmek – saý-sebäp b len barmak, ýol ugruna geç p barýarkaň gabat gelmek, duşmak, m ýesser gelmek.

Ýoluňy urdurmak – dogry ýoldan azaşyp, ters ýola düşmek, bozulmak, agmak.

P

Paltaň daşa degmek – şowuna düşmezl k, başa barmazlyk, ugruna bol-mazlyk, eden tagallaň puç bolmak.

Pes göwünli – ulumsylyk etmeýän, sada, k ç göwünl .

R

Rejesi geň däl – päl gowy däl, n ýet erbet.Reňki öçmek – ýüzünde gan-pet bolmazlyk.htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

124

S

Süýde agzy bişen, suwy üfl äp içer – gatyny gören seresap, ät ýaçly bo-lan, ahmal bolmaz.

Sana geçmak (goşulmak) – adam saýylmak, derege ýaramak, hasaba g rmek.

T

Tamda gulak bar – agzyňa bek bol, ät ýaçly bol, seresap gürle.Tanapyndan çekmek – b rneme haý-küş etmek, çenden aşa erk bermezl k,

öz ugruna goýbermezl k.

U

Uly ile göz etmek – b r ş hemmelere b ld rmek, aç-açan etmek, bassyr-bussursyz etmek.

Ugur tapmazlyk – çykalga tapmazlyk, derek b lmezl k.

Ü

Üm bilmez – 1) nadan, samsyk, sada, türkana; 2) kemala gelmed k, ýaş, gök.

Üstünden gülmek – şahsyýet kems tmek, göwn ýetmezç l k etmek, mas-garalamak, äsgermezl k etmek, ýaňsylamak.

W

Wadaňy ýuwutmak (ýere salmak) – beren sözüňde tapylmazlyk, äht ňden dänmek.

Watan tutmak – mesgen tutmak, mydamylyk oturymly bolmak, ýurt tutmak.

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

125

ÇAÝNWORDYŇ JOGAPLARY

1. Çaýnword “Zoologiýa”

1. Aýrak. 2. Kyrkaýak. 3. Kepder . 4. Işb l. 5. Lakga. 6. Amýoba.7. Arwana. 8. Akula.

2. Çaýnword1. Ýyl. 2. Leglek. 3. K no. 4. On. 5. Nab w ýa. 6. Ýaşyl. 7. L mon.

8. Nota. 9. Aýna. 10. Ankara. 11. Arpa. 12. Akula. 13. Aý.

3. Çaýnword “Zoologiýa”1. K t. 2. Tawus. 3. Sakyrtga. 4. Aýran. 5. Kerk. 6. Kepder . 7. It.

8. T lk . 9. Ikatýok.

1. Okuwdan galma. 1. Rebus – “Nakyl” 2. Öz kitap-depderiňi päkize sakla. 3. Partaňy hapalama.

2. Rebus – “Nakyl” “Köp okan köp biler”3. Rebus – “Nakyl” “Altyn alma alkyş al”

KrosswordDikligine: 1. Somsa. 2. Armyt. 3. Port. 4. Gara. 5. Turba. 6. Yşgyn.

9. Almaz. 10. Simap. 13. Artyk. 15. Radiý. 17. Abaý. 18. Adam. 20. Ýylky. 21. Roman.

Keseligine: 1. Simap. 4. Gyrgy. 7. Tomat. 8. Algyr. 9. Atlas. 11. Açyl.12. Aman. 13. Arpa. 14. Açar. 16. Zaman. 19. Altaý. 21. Radio. 22. Kaliý. 23. Mamaý.

KRIPTOGRAMMAKriptogramma – “Nesihat”

I. Hyýar. II. Balyk. III. Alty. IV. S map. V. Mawy. VI. Ata. VII. Lak. VIII. Aý. IX. Aň.

Mazmuny: “Kitabyňy aýawly sakla: ýyrtma, hapalama!”Kriptogramma – “Nesihat”

1. K tap. II. Açyl. III. Öde. IV. Aň. V. Üç. VI. Inj r. VII. Eý. VIII. Aňzak. IX. Nah. X. D.

Mazmuny “Çagalar, öýüňizde kitaphanajyk ediniň”htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

126

M A Z M U N Y

Dünýä d ller barada maglumat ............................................................................................... 3Türkmen d l n ň ösüş etaplary ................................................................................................. 6Türkmen d l n ň öwren l ş taryhy grammat kasy b len ş salşan alymlar, şahslar................................................................................................................. 10Kep lnama ýazmagy öwrenmek ............................................................................................. 16D l b l m hakynda umumy maglumat ................................................................................... 19D l b l m n ň bölümler .......................................................................................................... 21Fonet ka ................................................................................................................................. 24Leks kolog ýa ......................................................................................................................... 26Semas olog ýa ......................................................................................................................... 26Et molog ýa ............................................................................................................................ 29Leks ka ................................................................................................................................... 30Leks kograf ýa ........................................................................................................................ 31Grammat ka ............................................................................................................................ 32D alektolog ýa ........................................................................................................................ 33Türkmen edeb d l ................................................................................................................. 37Türkmen d l n ň d alektler we ş weler ................................................................................ 40Sözlükler barada düşünje ....................................................................................................... 45D l b l m n ň jemgyýet amaly üç n ähm ýet ........................................................................ 52Tekstler ň üstünde şlemek ..................................................................................................... 57Boş wagtyňyzda ..................................................................................................................... 62IV–IX synplarda leks kadan, fonet kadan, morfolog ýadan, s ntaks sden, dürs ýazuwdan öwren lenler gaýtalamak hem umumlaşdyrmak .................................... 76Leks ka boýunça geç lenler gaýtalamak ............................................................................... 76Fonet ka boýunça geç lenler gaýtalamak .............................................................................. 80Morfolog ýa we orfograf ýa boýunça geç lenler gaýtalamak ............................................... 86S ntaks s we punktuas ýa boýunça geç lenler gaýtalamak ................................................... 96Punktuas ýa ............................................................................................................................ 99Orfograf k sözlük ..................................................................................................................118Frazeolog k sözlük ............................................................................................................... 121Çaýnwordyň jogaplary ......................................................................................................... 125htt

p://ed

uport

al.uz

http:/

/edup

ortal.

uz

O‘quv nashri

Isa Arazov, Nurmuhammat Latipov

TURKMAN TILI

9-s nf uchun darsl k

Beshinchi nashr

(turkman tilida)

Original-maket «O‘zbekiston» nashriyot-matbaa ijodiy uyida tayyorlangan.100011, Toshkent, Navoiy ko‘chasi, 30.

Redaktor K. HallyýewÇeper redaktor H. KutlukowTehredaktor T. Haritonowa

Korrektor K. HallyýewKompýuterde sahaplaýjy G. Kulnazarowa

Neş rýat l senz ýasy AI ¹158, 14.08.09. Çap etmäge 2019-njy ýylyň14-nj ýanwarynda rugsat ed ld . T p “Taýms” garn turasy. Kegl 12.

Ofset usulynda ofset kagyzynda çap ed ld . Ölçeg 70×901/16. Şertl neş r l st 9,36. Neş r l st 8,27. 1030 nusgada çap ed ld . Sargyt № 19-164.

Özbeg stanyň Metbugat we habar agentl g n ň “O‘zbek ston” neş rýat-çaphanadöred j l k öýünde çap ed ld . Daşkent, 100011, Nowaýy köçes , 30.

Telefon: (371) 244-87-55, 244-87-20. Faks: (371) 244-37-81, 244-38-10.e-mail: uzbekistan@iptd-uzbekistan.uz www.iptd-uzbekistan.uz

Arazow I., Latipow N. Türkmen d l . 9-njy synp üç n dersl k / Arazow I, Lat pow N.

/ –D.: «O‘zbek ston», 2019. –128 s.ISBN 978-9943-01-525-8

UO‘K 811.512.164(075)KBK 81.2.(5Tur.)ya72

A 75

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

ULANMAGA BERLEN OKUW KITABYNYŇÝAGDAÝYNY GÖRKEZÝÄN JEDWEL

Terti

p no

mer

i

Okuwçynyň ady,

fam l ýasy

Okuw ýyly

Okuw k -tabyny alan wagtyndaky

ýagdaýy

Synp ýolbaşçy-

synyň goly

Okuw k tabyny tabşyran-

daky ýagdaýy

Synp ýolbaş-çysynyň

goly

1

2

3

4

5

6

Okuw kitaby ulanmaga berlip, okuw ýylynyň ahyrynda gaýtaryp alnanda ýokarky jedwel synp ýolbaşçysy tarapyndan aşakdaky bahalamak tertibine esaslanyp doldurylýar:

Täze Okuw kitabynyň ilkinji gezek peýdalanmaga berlendäki ýagdaýy

Ýagşy Jilti gowy, okuw kitabynyň esasy böleginden bölünmedik. Ähli sahyp-alary bar, ýyrtylmadyk , sahypalarynda ýazgylar we çyzgylar ýok.

Kanagat-lanarly

Jilti ýenjilen, kä ýerleri çyzylan, gyralary gädilen, okuw kitabynyň esasy böleginden bölek ýerleri bar, peýdalanyjy tarapyndan kanagat-lanarly derejede abatlanypdyr. Goparlan sahypalary ýelimlenen, käbir sahypalary çyzylan.

Kanagat-lanarsyz

Jilti çyzylan, ýyrtyk, esasy böleginden aýrylan, ýyrtylan ýeri düşüp galan, kanagatlanarsyz derejede abatlanan. Sahypalary ýyrtylan, list leri ýetişmeýär, çyzyp taşlanan. Okuw kitabyny gaýtadan dikeldip bol-maýar.http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz

O‘quv nashri

Isa Arazov, Nurmuhammat Latipov

TURKMAN TILI

9-s nf uchun darsl k

Beshinchi nashr

(turkman tilida)

Original-maket «O‘zbekiston» nashriyot-matbaa ijodiy uyida tayyorlangan.100011, Toshkent, Navoiy ko‘chasi, 30.

Redaktor K. HallyýewÇeper redaktor H. KutlukowTehredaktor T. Haritonowa

Korrektor K. HallyýewKompýuterde sahaplaýjy G. Kulnazarowa

Neş rýat l senz ýasy AI ¹158, 14.08.09. Çap etmäge 2019-njy ýylyň14-nj ýanwarynda rugsat ed ld . T p “Taýms” garn turasy. Kegl 12.

Ofset usulynda ofset kagyzynda çap ed ld . Ölçeg 70×901/16. Şertl neş r l st 9,36. Neş r l st 8,27. 154 nusgada çap ed ld . Sargyt № 19-165.

Özbeg stanyň Metbugat we habar agentl g n ň “O‘zbek ston” neş rýat-çaphanadöred j l k öýünde çap ed ld . Daşkent, 100011, Nowaýy köçes , 30.

Telefon: (371) 244-87-55, 244-87-20. Faks: (371) 244-37-81, 244-38-10.e-mail: uzbekistan@iptd-uzbekistan.uz www.iptd-uzbekistan.uz

Arazow I., Latipow N. Türkmen d l . 9-njy synp üç n dersl k / Arazow I, Lat pow N.

/ –D.: «O‘zbek ston», 2019. –128 s.ISBN 978-9943-01-525-8

UO‘K 811.512.164(075)KBK 81.2.(5Tur.)ya72

A 75

http:/

/edup

ortal.

uz

http:/

/edup

ortal.

uz