131

Ostale teme

Is ku stva ka žnja va nja od stra ne ro di te lja u de tinj stvu: re tro spek tiv na stu di ja1

oli ve Ra iSa ko vić

iva na Mi Hić

ti ja na ka Rić*

U ra du su opi sa ne per ci pi ra ne raz li ke u oda bi ru teh ni ka ka žnja va nja oče va i maj ki ka ko ih se se ća ju is pi ta ni ci u mla đem od ra slom do bu. Uzo rak is tra ži va nja či ni lo je 207 stu-

de na ta osnov nih stu di ja Uni ver zi te ta u No vom Sa du. Ve ći na is pi ta ni ka ne ma de cu i od ra sli su u pot pu nim po ro di ca ma. Na in stru men tu In ven tar di men zi ja di sci pli no va nja (A) (DDI-A, Stra us & Fa uc hi er, 2007), is pi ta ni ci su pro ce nji va li is ku stvo i ob li ke di sci pli no va nja ko je su, u de tinj stvu is pi ta ni ka ko ri sti li maj ke i oče vi. Is pi ta ni ci opi su ju ujed na če no vas pit no po na ša-nje svo jih ro di te lja ka da su u pi ta nju pro ce nji va ni ob li ci di sci pli no va nja. Ovim po na ša nji ma do mi ni ra ju ka žnja va ju ća po na ša nja, a raz li ke iz me đu oče va i maj ki su vi dlji ve u iz ra že ni joj ten den ci ji da se oče vi opi su ju kao ti ko ji fi zič ki ka žnja va ju, uki da ju pri vi le gi je ili da ju ka zne ne za dat ke. Opi sa ne teh ni ke di sci pli no va nja i za oče ve i za maj ke uglav nom osta ju sta bil ne i slič ne, bez ob zi ra na so ci o de mo graf ske ka rak te ri si ke po ro di ce, po put pot pu no sti po ro di ce, rad nog sta tu sa i ni voa obra zo va nja ro di te lja, te pro ce nje nog ma te ri jal nog sta nja po ro di ce.

Ključ ne re či: ro di telj stvo, vas pit no po na ša nje, me to de di sci pli no va nja, re tro spek-tiv na stu di ja

1 Rad je nastao u okviru međunarodne studije International parenting study kojom rukovodi Family Research Laboratory, University of New Hampshire, a u Srbiji se realizuje uz finansijsku pomoć projekta Vrednosti, uloge i stavovi: transgeneracijska perspektiva koji podržava Pokrajinski sekretarijat za nauku i tehnološki razvoj AP Vojvodine.

TE MI DA Mart 2014, str. 131-150 ISSN: 1450-6637 DOI: 10.2298/TEM1401131I Ori gi nal ni na uč ni rad Pri mlje no: 18.7.2013. Odo bre no za štam pu: 4.12.2013.

* Mr Oli ve ra Isa ko vić je psi ho lo ški nja u Cen tru za so ci jal ni rad No vi Sad. E-mail: oli ve ra.isa ko vic @gmail.com Dr Iva na Mi hić je do cent ki nja na Od se ku za psi ho lo gi ju, Fi lo zof skog fa kul te ta Uni ver zi te ta u

No vom Sa du. E-mail: imi hic@ff.uns.ac.rs Ti ja na Ka rić je dok to rand ki nja na Od se ku za psi ho lo gi ju Fi lo zof skog fa kul te ta Uni ver zi te ta u

No vom sa du i stu dent ki nja-sa rad ni ca na pro jek tu. E-mail: pro fi ler_t@yahoo.com

Olivera Isaković, Ivana Mihić, Tijana Karić

132

Uvod

U sva ko dnev nom go vo ru pod di sci pli no va njem se naj če šće pod ra zu-me va sank ci o ni sa nje ne pri hva tlji vih i ne pri me re nih ob li ka po na ša nja. Ipak, ro di telj sko di sci pli no va nje de ce je mno go ob u hvat ni ji po jam ko ji, sti če se uti sak, još uvek ni je do volj no ši ro ko i pre ci zno opi san, pro u čen i de fi ni san. U pri log to me go vo ri So co lar (1997) na vo de ći da je is tra ži vač ka prak sa uglav-nom fo ku si ra na na pro u ča va nje fi zič ke ka zne i da za ne ma ru je broj ne dru ge aspek te di sci pli no va nja. Sa ovim se sla žu Fa uc hi er i Stra us (2010) do da ju ći da se po red em pi rij skih, uoča va ju i te o rij ski ne do sta ci, jer do sa da ni je usvo je na je din stve na de fi ni ci ja di sci pli no va nja, kao i da se ovaj po jam iz jed na ča va sa ba ti na ma, od no sno sa svim po stup ci ma ko je ro di te lji pred u zi ma ju da bi od ne-go va li „le po vas pi ta no“ de te.

Di sci pli na je kao pro ces sa sta vlje na od ni za di sci plin skih po stu pa ka i oni se naj će šće kla si fi ku ju kao ka žnja va ju ći i ne ka žnja va ju ći (Stra us, Fa uc hi er, 2007). Kri te ri jum kla si fi ka ci je su do mi nant na usme re nja ko ji ma se ro di te lji ru ko vo de to kom ko ri go va nja ne pri me re nih de či jih po na ša nja. U na me ri da di sci pli nu ju de te ro di te lji se mo gu opre de li ti za ko ri šće nje ka zne (fi zič ko ka žnja va nje, uki-da nje pri vi le gi ja, ka zne ni za da ci i sl.) ili al ter na tiv nih, ne ka žnja va ju ćih me to da (na gra da, ob ja šnja va nje, po du ča va nje, i sl.), od no sno nji ho vu kom bi na ci ju. Ova-kav pri stup de fi ni san je kao ko rek tiv ni, i usme ren je na pri me nu di sci plin skih me to da na kon što de te is po lji ne ko ne pri me re no po na ša nje. Cilj ko rek tiv ne di sci pli ne, kao neo p hod nog de la pro ce sa so ci ja li za ci je, je da omo gu ći de te tu da po ste pe no gra di spo sob no sti i ve šti ne za kon tro li sa nje vla sti tog po na ša nja (Lar ze le re i dr., 1998). Uko li ko od ra sla oso ba za du že na za ne gu, bri gu i za šti tu de te ta „za ne ma ri nad zor nad de te tom“ od no sno, uop šte ne pri me nju je ko rek-tiv ne me to de di sci pli no va nja, na taj na čin za ne ma ru je oba ve ze i pra va ko je su joj tom ulo gom po ve re ne (Kan tor i dr., 2004; Stra us, Kan tor, 2005), što je ujed no i ri zik za raz voj pro ble ma u po na ša nju kod de te ta (Trem blay, 2003). Kom bi-na ci ja raz li či tih ne na sil nih po stu pa ka ro di te lja pre ma de ci, ko ja is klju ču je (zlo)upo tre bu mo ći i fi zič ke sna ge, sma tra se ide a lom di sci pli no va nja. Pra vo de te ta da ra ste bez uvre dlji vog i na sil nog po stu pa nja (Kon ven ci ja o pra vi ma de te ta, 1999), kao i broj ni re zul ta ti is tra ži va nja ko ji uka zu ju na ve zu stro gog i pre te žno ka žnja va ju ćeg ro di telj skog po na ša nja sa pro ble mi ma u funk ci o ni sa nju de te ta (Tric kett, Kuczynski, 1986; Ca va i o la, Schiff, 1988; Bri e re, Runtz, 1990; Chu, Dill, 1990; Brown, An der son, 1991; We iss, Dod ge, Ba tes, Pet tit, 1992; Stra us, Su gar-man, Gi les-Sims, 1997; Wo od ward, Taylor, Dowd ney, 1998), osno va su ide je

Temida

133

ko ja iz di sci plin ske prak se pot pu no eli mi ni še mo guć nost pri me ne psi hič ke i/ili fi zič ke agre siv no sti, što je ak tu e lan dru štve ni im pe ra tiv i u na šoj ze mlji. Po je-di ni auto ri ova kav pri stup, ipak, sma tra ju su vi še uto pij skim, na po mi nju ći da je u od re đe nim si tu a ci ja ma di sci pli no va nja neo p hod no ko ri sti ti po stup ke ko ji pod ra zu me va ju aver ziv nost (McCord, 1991) i fi zič ku ka znu (Lar ze le re, 2000). Is tra ži va nja ko ja su upo re đi va la upo tre bu po zi tiv nog pot kre plje nja i bla žeg ob li ka ka žnjav nja (ti me out) u od no su na po stig nut ni vo ko o pe ra tiv no sti kod de ce, po ka zu ju da je nji ho va kom bi na ci ja efi ka sni ja od po je di nač nih pri stu pa, tj. da po ku ša ji da se po slu šnost za do bi je sa mo pre ko po zi tiv nih po stu pa ka, vr lo če sto ne do vo de do že lje nih re zul ta ta (Eisen stadt i dr., 1993; Ro berts, 1981). Po hva la za is po lje nu ko o pe ra tiv nost ni je uti ca la na sma nje nje ne po slu šno sti, dok je „hla đe nje“ (ti me out) kod ne po slu šno sti do vo di lo do oče ki va ne pro-me ne (Eisen stadt i dr., 1993; Ro berts, Ha zen bu e hler, Bean, 1981). Po red to ga, utvr đe no je da uko li ko maj ka uče sta lo pru ža po dr šku i od go va ra na zah te ve de te ta, to uti če na po ve ća nje po slu šno sti u si tu a ci ja ma u ko ji ma se to od nje ga tra ži (Par pal, Mac coby, 1985), kao i da je de te to vo po vi no va nje zah te vi ma ro di-te lja po ve za no sa ja sno ćom zah te va, ko ri šće njem na gra de za sa ra dlji vost, od no sno uvo đe njem ne ga tiv nih kon se kven ci za ne po slu šnost (Snyder, Hun-tley, 1990). Is klju či va upo tre ba aver ziv nih di sci plin skih me to da do vo di do štet-nih po sle di ca po de te, a po red to ga one mo gu ća va do sti za nje jed nog od bit-nih ci lje va di sci pli no va nja, a to je sa ra dlji vost u re la ci ji ro di telj-de te (Ba u mrind, Thomp son, 2002). Iako ne osta vlja vi dlji ve po vre de i ožilj ke na te lu, psi hič ka agre siv nost mo že bi ti štet na i ne po volj no uti ca ti na emo tiv ni, so ci jal ni i kog-ni tiv ni raz voj de ce (Hart i dr., 1987; So lo mon, Ser res, 1999; Vis sing i dr., 1991). U si tu a ci ja ma u ko ji ma fi zič ku ka znu spro vo di ro di telj ko ji je lju tit, naj če šće do la zi do eska la ci je, tj. ka žnja va nja ko je pre ra sta u zlo pu tre bu fi zič ke sna ge i do vo di do te le snih po vre da (Johnson, 2007). Ako je mo tiv ka zne, bi lo fi zič ke ili ne fi-zič ke, na no še nje bo la ili is ka lji va nje be sa, on da ona ni je ko rek tiv na i ni je etič ki oprav da na (Ba u mrind, Thomp son, 2002) i u se bi kri je ten den ci ju na si lja pro tiv ko jeg se, u ve ći ni ze ma lja čla ni ca Evrop ske uni je (i onih ko je to pre ten du ju da bu du), spro vo de ce lo vi te dru štve ne kam pa nje.

Upo tre ba do mi nant nih, tj. pre fe ri ra nih me to da di sci pli no va nja za vi si od ši reg dru štve nog i kul tur nog konk tek sta, ali i od per so nal nih ka rak ter sti ka ro di te lja i de te ta, vred no snog si ste ma, te po la ro di te lja i de te ta (Born stein, 2011). Ne a de kvat na pri me na ili zlo u po tre ba ne kih di sci plin skih tak ti ka mo že do ve sti do ne po volj nih is ho da na pla nu funk ci o nal no sti de te ta, lo ših od no sa sa ro di te ljem, od no sno ne do sti za nje ci lja vas pi ta nja. Ka da je fi zič ka ka zna ko ri-

Olivera Isaković, Ivana Mihić, Tijana Karić

134

šće na za su zbi ja nje an ti so ci jal nog po na ša nja (ASP) de ce od 6 do 9 go di na, po ka za no je da su du go roč ni efek ti upra vo su prot ni, dok ko ri šće nje ne na sil nih mo de la di sci pli no va nja mo že do ve sti do sma nje na ASP (Stra us i dr.,1997). Is tra-ži va nje na raz li či tim uz ra snim i sub kul tu r nim gru pa ma de ce iz ame rič ke po pu-la ci je do šlo je do po da ta ka ko ji ni su utvr di li ve zu iz me đu ba ti na do bi je nih od ro di te lja i an ti so ci jal nog po na ša nja u vr šnjač koj gru pi, ali je utvr di lo da pre-ven tiv ni, od no sno štet ni efek ti fi zič ke ka zne za vi se od po ro dič nog kon tek sta (Gun noe, Ma ri ner, 1997). Psi ho lo ška agre siv nost ro di te lja u od no su na de cu, po ve za na je sa ve ćim ste pe nom de lin kven ci je i psi ho lo ških pro ble ma (Pat ter-son, De Baryshe, Ram sey, 1989; So lo mon, Ser res, 1999; Vis sing i dr., 1991).

Ulo ga po la ro di te lja i de ce kod di sci pli no va nja do bi ja sve zna čaj ni je me sto u te o rij skim mo de li ma i is tra ži vač koj prak si (Crick, Zahn-Wax ler, 2003; Pha-res, 1996; McKee i dr. 2007). Po sto ji ve ća ve ro vat no ća da će de ča ci, bez ob zi ra na uz rast, če šće bi ti fi zič ki ka žnja va ni, ne go de voj či ce (Ma ho ney i dr. , 2000; Stra us, Ste wart, 1999) i to od stra ne maj ki (Stra us, Ste wart, 1999), kao i da će u od no su na njih ro di te lji če šće bi ti ver bal no agre siv ni (McKee i dr., 2007). Oče vi če šće i vi še fi zič ki ka žnja va ju si no ve, ne go što to či ne maj ke, dok u od no su na ćer ke ova raz li ka u po lu ro di te lja ni je zna čaj na (McKee i dr., 2007; Chang i dr., 2003). Smit i Bro oks-Gunn (1997) su is pi ti va le efek te od ra sta nja u si ro ma šnim po ro di ca ma i utvr di le da u ta kvom kon tek stu od ra sta nja de ča ci če šće do bi ja ju ba ti ne, dok su de voj či ce vul ne ra bil ni je na kon ti nu i ra nu upo tre bu ovog ob li ka ka žnja va nja, kao i na ne do sta tak maj čin ske to pli ne. Upo tre ba fi zič ke ka zne od stra ne maj ke i ni zak ste pen nje ne emo tiv ne to pli ne u od no su na de te žen skog po la, po ve zu je se sa ni žim IQ sko rom i do 12 je di ni ca, u po re đe nju sa de voj či-ca ma či je maj ke su ta ko đe ko ri sti le ba ti ne, ali su bi le emo tiv no to ple. Ro di te lji oba po la su pod jed na ko ver bal no agre siv ni i pre ma ćer ka ma i pre ma si no vi ma (Stra us, Ste wart, 1999). Ve za iz me đu stro ge i gru be ro di telj ske di sci pli ne i pro-ble ma u po na ša nju de ce, ta ko đe za vi si od po la ro di te lja i de te ta. U kon tek stu di ja da istog po la (maj ka-ćer ka, otac-sin) eks ter na li zu ju ći pro ble mi su bi li pri-sut ni ji ne go kod di ja da raz li či tog po la (maj ka-sin, otac-ćer ka), ka da su ro di te lji bi li stro gi i vi so ko ka žnja va ju ći (De a ter-Dec kard, Dod ge, 1997). Stro ga, gru ba i agre siv na fi zič ka i ver bal na di sci pli na, bez ob zi ra na pol ro di te lja, do vo di se u ve zu sa eks ter na li zu ju ćim pro ble mi ma kod de ce (McKee i dr., 2007).

Vi sok ni vo po zi tiv nog ro di telj stva, bez ob zi ra od kog ro di te lja po ti če, mo de ri ra ve zu iz me đu stro ge di sci pli ne i eks ter na li zu ju ćih pro ble ma (De a-ter-Dec kard, Dod ge, 1997; McKee, 2007) i sna ži ot por nost na stres (Ma sten, Co at sworth, 1998), bez ob zi ra da li stro ga di sci pli na do la zi od ro di te lja ko ji

Temida

135

je isto vre me no i emo tiv no to pao, ili do la zi od onog ko ji je is klju či vo strog i ka žnja va ju či, dok je dru gi blag i za šti ću ju ći. Ipak, ovi na la zi ne ohra bru ju upo-tre bu is klju či vo stro ge fi zič ke i ver bal ne di sci pli ne u bi lo kom smi slu, a ve li ki broj is tra ži va nja je do ka zao da ovaj di sci plin ski pri stup ni je ade kva tan (za pre-gled Stra us, Fi eld, 2003; Stra us, Ste wart, 1999).

U na šoj ze mlji is tra ži va či se te mom di sci pli no va nja ba ve kroz ana li zu di sci-plin skih po stu pa ka ro di te lja (Ni ko lić, 2011), pro u ča va nje spor nih ob li ka ka žnja-va nja de ce sa aspek ta pra va de te ta (Ćo ro vić, 2012), sa gle da va nje i raz u me va-nje pro ble ma fi zič kog ka žnja va nja de ce (Sr na, Ste va no vić, 2010), pro mo ci ju di sci plin skog pri stu pa ko ji is klju ču je fi zič ko ka žnja va nje de ce od stra ne ro di te-lja sa psi ho lo škog (Ste va no vić, Sr na, 2010) i prav nog aspek ta (Lju bo jev, 2004), ve ze iz me đu de te to vog tem pe ra men ta i do mi nan tog na či na di sci pli no va nja (Mi halj čić i dr., 2008), te ana li zu ka žnja va nja u okvi ru po ro di ce i ško le (Naj da-no vić To mo vić, 1996). No vi ji re zul ta ti po ka zu ju da u na šem dru štvu ro di te lji i da lje vi so ko vred nu ju di sci plin ske po stup ke ko ji su usme re ni na ogra ni ča va-nje, kon tro lu i ka žnja va nje po na ša nja (Ni ko lić, 2011), a da kod de ce „te škog“ tem pe ra men ta po sto ji ve ća ve ro vat no ća da će bi ti di sci pli no va ni ka znom, za raz li ku od de ce ko ja su svsta na u gru pu „la kog“ tem pe ra men ta i kod ko jih ro di te lji ne pri be ga va ju ka žnja va nju kao pre fe ri ra nom di sci plin skom me to du (Mi halj čić i dr., 2008). Ve ći na ovih ra do va vred no sno se od re đu je pro tiv fi zič-kog ka žnja va nja, što je u skla du sa Kon ven ci jom o pra vi ma de te ta i ak tu el nim dru štve nim sta vo vi ma po ovom pi ta nju u na šoj i u ze mlja ma Evro pe. Is tra ži va-nja ko ja pot kre plju ju ovaj stav, tj. do sled no uka zu ju na ne ga tiv ne efek te fi zič-kog ka žnja va nja (pri tom ne uzi ma ju ći u ob zir efek te fi zič kog na si lja) u de tinj-stvu, za pra vo je ma lo što je i raz log pred u zi ma nja no vih, ob u hvat ni jih is tra ži-vač kih ko ra ka u okvi ru Me đu na rod ne stu di je ro di telj stva, či ji su deo i re zul ta ti pri ka za ni ovim ra dom. Je dan od ci lje va Me đu na rod ne stu di je ro di telj stva je ste i is pi ta ti efek te raz li či tih, ka ko ka žnja va ju ćih ta ko i al ter na tiv nih for mi di sci pli-no va nja, na men tal no zdra vlje i funk ci o ni sa nje u raz li či tim va žnim so ci jal nim ulo ga ma i od no si ma u mla đem od ra slom do bu. Jed na ko ta ko, Me đu na rod na stu di ja ro di telj stva da je mo guć nost kro skul tu ral nog po re đe nja ka ko do mi-nant nih na či na di sci pli no va nja, ta ko i efe ka ta na raz voj de ce. Is tra ži va nje pri-ka za no ovim ra dom, pr vi je ko rak u ovoj stu di ji i ima za cilj da pri ka že do mi-nant ne stra te gi je di sci pli no va nja u na šoj ze mlji ona ko ka ko ih, kao do ga đa je iz svog de tinj stva, pri ka zu ju mla di iz op šte po pu la ci je (bez is ku sta va fi zič kog ili bi lo kog dru gog na si lja).

Olivera Isaković, Ivana Mihić, Tijana Karić

136

Me tod

Pro­blem­i­cilj­is­tra­ži­va­nja

U ovom ra du raz ma tra ni su ka žnja va ju ći i ne ka žnja va ju ći di sci plin ski po stup ci oče va i maj ki, na osno vu pro ce ne is pi ta ni ka, tj. nji ho vih se ća nja na ro di telj ske ko rek tiv ne po stup ke ka da su oni ima li 10 go di na. Cilj is tra ži va nja je bi lo is pi ti va nje do mi nant nih me to da di sci pli no va nja, kao i utvr đi va nje po sto-ja nja raz li ke u nji ho voj pri me ni kod maj ki i oče va. Ukup no 26 po na ša nja, za ko ja je utvr đe no da ro di te lji ko ri ste pri li kom ko ri go va nja ne pri me re nih po na-ša nja kod de ce, ko ri šće no je za pro ce nu de vet me to da di sci pli no va nja, če ti ri ka žnja va ju ća i pet ne ka žnja va ju ćih (Stra us, Fa uc hi er, 2007).

Uzo­rak

Is tra ži va nje je, u skla du sa prak som u svim ze mlja ma ko je uče stvu ju u Me đu na rod noj stu di ji ro di telj stva, spro ve de no na uzor ku stu de na ta osnov-nih stu di ja na Uni ver zi te tu u No vom Sa du (raz li či te gru pe, osim stu de na ta psi ho lo gi je). Uzor kom je ob u hva će no 207 is pi ta ni ka, uglav nom žen skog po la (77,0%), pro seč nog uz ra sta 20 go di na i 6 me se ci. Oko po lo vi ne is pi ta ni ka ima part ne ra sa ko jim se vi đa (47,8%), ili ži vi za jed no (4,8%), dok oko 43,0% is pi ta-ni ka ni je tre nut no u part ner skoj ve zi, a 1,4% is pi ta ni ka je stu pi lo u brak. 98,5% is pi ta ni ka ne ma de cu, a vi še od 76,0% is pi ta ni ka do la zi iz pot pu nih po ro di ca. Od is pi ta ni ka či ji su ro di te lji raz ve de ni ve ći na je ima la vi še od 10 go di na u vre me raz vo da. Ve ći na maj ki (46,8%) i oče va (49,8%) ima za vr še nu sred nju ško lu, dok vi ši ni vo obra zo va nja ima 45,4% maj ki i 47,4% oče va. Ve ći na is pi ta-ni ka (oko 66,0%) ukup ne pri ho de svog do ma ćin stva pro ce nju je kao pro seč ne. U ve ći ni po ro di ca maj ke (64,3%) i oče vi (79,9%) ima ju sta lan po sao.

Po­stu­pak

Pre spro vo đe nja is tra ži va nja ce lo ku pan na crt is tra ži va nja i pro ce du ra do bi li su do zvo lu etič ke ko mi si je. U skla du sa zah te vi ma ove ko mi si je, svi is pi-ta ni ci su do bi li po dat ke o stu di ji i ci lju is tra ži va nja, te na osno vu to ga da va li svo ju in for mi sa nu sa gla snost o uče šću. Is tra ži va nje je bi lo ano nim no, spro vo-đe no je grup no (na ča so vi ma ili po seb no or ga ni zo va nim sa stan ci ma), a sa mo is pi ti va nje ni je tra ja lo du že od 45 mi nu ta. Is pi ta ni ci su za uče šće u is tra ži va nju

Temida

137

do bi ja li od re đe ni broj bo do va u okvi ru raz li či tih kur se va na svo jim stu dij skim gru pa ma, ko ji ni ka da ni je pre la zio 5.

Is pi ta ni ci ma je ta ko đe da ta de bri fing for ma u ko joj su, osim de talj ni jih in for ma ci ja o is tra ži va nju, do bi li i po dat ke o čla no vi ma is tra ži vač kog ti ma i part ner skih or ga ni za ci ja ko ji su pru ža li po dr šku i/ili sa ve to va nje za is pi ta ni ke ko ji ma je te ma is tra ži va nja pro vo ci ra la od re đe na spe ci fič na pi ta nja ili po tre be.

Pri­me­nje­ni­in­stru­men­ti

Is ku stvo i ob li ci di sci pli no va nja u de tinj stvu pro ce nji va ni su po mo ću jed ne od pet ska la, In ven ta ra di men zi ja di sci pli no va nja – for ma za od ra sle (Di men si ons of Di sci pli ne In ven tory Adult-re call form – DDI A) či ji su auto ri Stra us i Fa uc hi er (2007). Ko ri šće na je Ska la di sci plin skih po na ša nja na ko joj su is pi ta-ni ci od go va ra li ko li ko če sto su maj ka i otac pri me nji va li od re đe ne di sci plin ske po stup ke, ka da su oni bi li na uz ra stu od 10 go di na (pri mer aj te ma: Ko li ko če sto su Vas pu sti li da se ne pri me re no po na ša te ka ko bi ste se su o či li s po sle di ca ma?). Uče sta lost ro di telj skih po na ša nja me re na je de se to ste pe nom ska lom (N = Ni ka da, 0 = Ni su u toj go di ni, ali je su u ne koj dru goj, 1=1-2 pu ta u toj go di ni, 2=3-5 pu ta u toj go di ni, 3=6-9 pu ta u toj go di ni, 4=Me seč no (10-14 pu ta u toj go di ni), 5=Par pu ta me seč no (2-3 pu ta u to ku me se ca), 6=Ne delj no (1-2 pu ta ne delj no), 7=Ne ko li ko pu ta ne delj no (3-4 pu ta), 8=Sva ko dnev no (5 ili više pu ta ne delj no), 9=Dva ili vi še pu ta na dan). Upit nik je na me njen za pro ce nu ko rek tiv ne di sci-pli ne, tj. po stu pa ka ko je ro di te lji ko ri ste za ko rek ci ju ne pri me re nog po na ša nja de ce, na kon što je ono is po lje no. Ukup no 26 po na ša nja ro di te lja omo gu ća va pro ce nu 9 me to da di sci pli no va nja, od če ga su 4 ka žnja va ju ća (uki da nje pri vi-le gi ja, ka zne ni za da ci i po na ša nja ko ji ma se po pra vlja uči nje no, fi zič ka ka zna i psi ho lo ška agre siv nost) i 5 ne ka žnja va ju ćih (na gra đi va nje, ob ja šnja va nje/pod-u ča va nje, skre ta nje pa žnje, nad gle da nje i kon tro li sa nje, ig no ri sa nje ne pri me-re nog po na ša nja). Po u zda nost pri me nje nog in stru men ta u ce li ni na uzor ku na šeg is tra ži va nja je za do vo lja va ju ća i, me re na Kron ba ho vim al fa ko e fi ci jen-tom, iz no si 0.84 i za pro ce nu po na ša nja maj ki i za pro ce nu po na ša nja oče va.

Olivera Isaković, Ivana Mihić, Tijana Karić

138

Re zul ta ti

Po­na­ša­nja­di­sci­pli­no­va­nja­oče­va­i­maj­ki

Is pi ta ni ci na vo de da je, ka da su ima li 10 go di na, naj če šći me tod di sci pli no-va nja ko ji je ko ri sti la nji ho va maj ka bi la fi zič ka ka zna (gra fikon 1). Sle de uki da-nje pri vi le gi ja, da va nje ka zne nih za da ta ka i usme ra va nje na po na ša nje ko jim se po pra vlja uči nje no, te ig no ri sa nje ne pri me re nog po na ša nja. Naj re đe ko ri-šćen me tod je ob ja šnja va nje i pod u ča va nje.

Gra fikon 1: Uče sta lost ko ri šće nja raz li či tih me to da di sci pli no va nja – maj ke

Ka ko je pro ce nje no i za maj ke, is pi ta ni ci na vo de da su i nji ho vi oče vi kao naj če šći me tod di sci pli no va nja ko ri sti li fi zič ku ka znu. I osta li ob li ci di sci pli no-va nja pro ce nju ju se po slič nom prin ci pu, ta ko đe sa naj re đe ko ri šće nom me to-dom ob ja šnja va nja i pod u ča va nja (gra fikon 2).

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

�zičko kažnjavanje

ukidanje privilegija

skretanje pažnje

objašnjavanje/podučavanje

ignorisanje neprimerenog ponašanja

kazneni zadaci

psihološka agresivnost

nagrađivanje

nadgledanje i kontrolisanje

majke

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

�zičko kažnjavanje

ukidanje privilegija

skretanje pažnje

objašnjavanje/podučavanje

ignorisanje neprimerenog ponašanja

kazneni zadaci

psihološka agresivnost

nagrađivanje

nadgledanje i kontrolisanje

očevi

0

5

10

15

20

25

30

35

40

�zičko

kažn

javanje

ukidanje privile

gija

skre

tanje pažnje

objašnjavanje/p

odučava

nje

ignoris

anje neprimere

nog ponaša

nja

kazneni z

adaci

psihološk

a agresiv

nost

nagrađivanje

nadgledanje i kontro

lisanje

majke

očevi

Temida

139

Gra fikon 2: Uče sta lost ko ri šće nja raz li či tih me to da di sci pli no va nja – oče vi

Ka ko se na gra fi konu 3 mo že vi de ti, ve ći na ko ri šće nih me to da di sci pli-no va nja je pro ce nje na kao pod jed na ko uče sta la i od stra ne oče va i od stra ne maj ki, iako su go to vo sva pro ce nje na kao ne što če šća od stra ne oče va.

Gra fikon 3: Po na ša nja di sci pli no va nja oče va i maj ki

Raz li ke u pro ce nje nom po na ša nju oče va i maj ki su, ipak, sta ti stič ki zna-čaj ne je di no za fi zič ko ka žnja va nje (Mmaj ke=32,44; Mo če vi=34,05; t=-3,35; p<0,01), ig no ri sa nje ne pri me re nog po na ša nja (Mmaj ke=14,10; Mo če vi=14,63; t=-1,98; p<0,05) i ko ri šće nje ka zne nih za da ta ka i po na ša nja ko ji ma se po pra-vlja uči nje no (Mmaj ke=22,36; Mo če vi=23,49; t=-3,15, p<0,01). Sva ova po na ša-nja pro ce nje na su kao če šća od stra ne oče va.

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

�zičko kažnjavanje

ukidanje privilegija

skretanje pažnje

objašnjavanje/podučavanje

ignorisanje neprimerenog ponašanja

kazneni zadaci

psihološka agresivnost

nagrađivanje

nadgledanje i kontrolisanje

majke

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

�zičko kažnjavanje

ukidanje privilegija

skretanje pažnje

objašnjavanje/podučavanje

ignorisanje neprimerenog ponašanja

kazneni zadaci

psihološka agresivnost

nagrađivanje

nadgledanje i kontrolisanje

očevi

0

5

10

15

20

25

30

35

40

�zičko

kažn

javanje

ukidanje privile

gija

skre

tanje pažnje

objašnjavanje/p

odučava

nje

ignoris

anje neprimere

nog ponaša

nja

kazneni z

adaci

psihološk

a agresiv

nost

nagrađivanje

nadgledanje i kontro

lisanje

majke

očevi

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

�zičko kažnjavanje

ukidanje privilegija

skretanje pažnje

objašnjavanje/podučavanje

ignorisanje neprimerenog ponašanja

kazneni zadaci

psihološka agresivnost

nagrađivanje

nadgledanje i kontrolisanje

majke

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

�zičko kažnjavanje

ukidanje privilegija

skretanje pažnje

objašnjavanje/podučavanje

ignorisanje neprimerenog ponašanja

kazneni zadaci

psihološka agresivnost

nagrađivanje

nadgledanje i kontrolisanje

očevi

0

5

10

15

20

25

30

35

40

�zičko

kažn

javanje

ukidanje privile

gija

skre

tanje pažnje

objašnjavanje/p

odučava

nje

ignoris

anje neprimere

nog ponaša

nja

kazneni z

adaci

psihološk

a agresiv

nost

nagrađivanje

nadgledanje i kontro

lisanje

majke

očevi

Olivera Isaković, Ivana Mihić, Tijana Karić

140

Struk­tu­ra­ko­ri­šće­nih­me­to­da­di­sci­pli­no­va­nja­ro­di­te­lja­­u­za­vi­sno­sti­od­ni­voa­obra­zo­va­nja

Obra zo va nje maj ki ne ko re li ra sa me to da ma di sci pli no va nja ko je ona ko ri-sti. Ista pra vil nost va ži i za oče ve. Po da ci uka zu ju na ten den ci ju da u po ro di-ca ma u ko ji ma su oče vi obra zo va ni ji, maj ke ko ri ste če šće kao me tod di sci pli-no va nja ig no ri sa nje ne pri me re nog po na ša nja (r=0,16; p<0,05).

Struk­tu­ra­ko­ri­šće­nih­me­to­da­di­sci­pli­no­va­nja­ro­di­te­lja­­u­za­vi­sno­sti­od­rad­nog­sta­tu­sa

Za po tre be ove ana li ze va ri ja bla ve za na za rad ni sta tus ro di te lja ka te go-ri sa na je kao za po slen (za po slen za stal no i za po slen na pri vre me nim po slo-vi ma) i ne za po slen (do ma ći ca, ne za po slen, stu dent). Ni je uoče na raz li ka u struk tu ri me to da di sci pli no va nja oče va (Wilks lamb da=0,952; Chi=7,43; p>0,05) ni maj ki (Wilks lamb da=0,96; Chi=6,42; p>0,05). Ta ko đe, po na ša nja ko ja otac ko ri sti ne raz li ku ju ju se u po ro di ca ma u ko ji ma je su pru ga za po sle na u od no su na po ro di ce u ko ji ma su pru ga ne ra di (Wilks lamb da=0,956; Chi=6,77; p>0,05). Ista pra vil nost va ži i za po na ša nja ko je maj ke ko ri ste pri di sci pli no va nju (Wilks lamb da=0,959; Chi=6,57; p>0,05).

Struk­tu­ra­ko­ri­šće­nih­me­to­da­di­sci­pli­no­va­nja­ro­di­te­lja­­u­za­vi­sno­sti­od­pot­pu­no­sti­nu­kle­ar­ne­po­ro­di­ce

Za po tre be ove ana li ze uzo rak je ka te go ri san u dve gru pe – pot pu na po ro di ca (ro di te lji u bra ku, ro di te lji ži ve za jed no ne ven ča ni – 78,8%) i ne pot-pu na po ro di ca (sa mo hra no ro di telj stvo usled raz vo da ili smr ti jed nog od ro di-te lja – 21,2%). Is pi ta ni ci ko ji su iz gu bi li oba ro di te lja i zbog to ga ili iz dru gih raz lo ga ži ve li u hra ni telj skoj ili usvo ji telj skoj po ro di ci su is klju če ni iz ana li ze (zbog ve li či ne ove gru pe).

Ne po sto ji raz li ka u struk tu ri po na ša nja pri di sci pli no va nju od stra ne maj ki (Wilks lamb da=0,97; Chi=4,75; p>0,05), kao ni u struk tu ri me to da ko je pri di sci pli no va nju ko ri ste oče vi (Wilks lamb da=0,95; Chi=7,81, p>0,05) s ob zi rom na to da li je po ro di ca pot pu na ili ne.

Temida

141

Po­ve­za­nost­ko­ri­šće­nih­me­to­da­di­sci­pli­no­va­nja­­sa­pro­ce­nje­nim­ma­te­ri­jal­nim­sta­njem­po­ro­di­ce

Sa po ra stom ma te ri jal nog sta tu sa po ro di ce, is pi ta ni ci iz ve šta va ju o pra-vil no sti da oče vi re đe ko ri ste ob ja šnja va nje i pod u ča va nje (r=-0,18; p<0,05), i na gra đi va nje (r=-0,17; p<0,05). Jed na ko ta ko, is pi ta ni ci iz ve šta va ju da sa po ra-stom ma te ri jal nog sta nja maj ke ta ko đe re đe ko ri ste ob ja šnja va nje i pod u ča va-nje (r=-0,16; p<0,05) kao me tod di sci pli no va nja de te ta.

Di sku si ja

Na uč na jav nost je sa gla sna oko to ga da su ro di telj ski po stup ci i do mi-nant ne di sci plin ske me to de u ve zi sa ni vo om funk ci o nal no sti na de či jem uz ra stu (Lar ze le re, 2000; Loc ke, 2002), ali i ka sni je u od ra slom do bu (Cro ok, Ras kin, Eli ot, 1981; Far ring ton, 1989; Hol mes, Ro bins, 1988). Po red to ga, ro di-telj ski po stup ci mo gu u zna čaj noj me ri usme ri ti i ob li ko va ti po na ša nja i sta-vo ve pre ma po di za nju vla sti te de ce (Dix, 1993; Lu ster, Rho a des, Ha as, 1989), što je po seb no zna čaj no kod pro u ča va nja i raz u me va nja tran sge ne ra cij skog pre no še nja stro gih, gru bih i ne a de kvat nih po stu pa ka, po put fi zič kog ka žnja-va nja, od no sno na sil nih obra za ca po na ša nja. Zna čaj no je i na ko ji na čin is ku-stva u pri mar noj po ro di ci uti ču na funk ci o nal nost u part ner skim od no si ma, po seb no u po ro di ca ma u ko ji ma do mi ni ra fi zič ko ka žnja va nje de ce (Si mons, Lin, Gor don, 1998). Me đu na rod na stu di ja ro di telj stva (In ter na ti o nal pa ren ting study) ima za cilj da u po me nu tim obla sti ma da od re đen em pi rij ski do pri nos, uklju ču ju ći i mul ti kul tu ral nu per spek ti vu. Is tra ži va nje či ji su re zul ta ti pri ka za ni u ovom ra du, deo je ove stu di je. Po seb na pa žnja je usme re na na per cep ci ju di sci pli nu ju ćih me to da ko je su ko ri sti li ro di te lji ka da su su bjek ti bi li na uz ra stu od 10 go di na, tj. na per cep ci ju slič no sti i raz li ka ko ri šće nih me to da di sci pli no-va nja oče va i maj ki.

Utvr đe no je da i oče vi i maj ke če sto upo tre blja va ju fi zič ku ka znu, ali i dru ge ka žnja va ju će stra te gi je. Ovaj po da tak je u skla du sa po da ci ma ko je je do bi la Ni ko lić (2011), a ko ji uka zu ju na pra vil nost da ro di te lji kod nas vi so ko vred nu ju ka žnja va ju će di sci plin ske po stup ke po put ogra ni ča va nja, kon tro li sa nja i ka žnja-va nja. Do mi nant no gru bo i stro go ko ri go va nje de či jih po na ša nja, po go to vo fi zič ko ka žnja va nje, do vo di se u ve zu sa broj nim smet nja ma na pla nu funk ci-o nal no sti kod de ce. Raz li či te stu di je uka zu ju na po ve za nost is ku stva fi zič kog

Olivera Isaković, Ivana Mihić, Tijana Karić

142

ka žnja va nja i pro ble ma u po na ša nju, de lin kven ci je i agre siv no sti na svim raz voj-nim sta di ju mi ma u de tinj stvu (Eron i dr. 1991; Lar ze le re, 1986, Ger shoff, 2002), kao i sa de pre siv no šću (Stra us, 1994; Tur ner, Fin kel hor, 1996). Gru bo ver bal no i fi zič ko di sci pli no va nje po ve za no je sa iz ra že nim eks ter na li zu ju ćim pro ble mi ma kod de ce (Criss i dr, 2002; Kim i dr, 2003; Stras sberg i dr, 1994; We iss i dr, 1992), a strog ro di telj ski pri stup se do vo di u ve zu i sa lo šom pri la go đe no šću de ce u škol skim uslo vi ma, kao i sa pro ble mi ma u po na ša nju kod ku će (Shu mow, Van-dell, Po sner, 1998). Na ši po da ci po ka zu ju da ne ka žnja va ju će na či ne ko ri go va nja de či jeg po na ša nja ro di te lji ko ri ste u znat no ma njoj me ri, iako bi oni tre ba lo da pred sta vlja ju pre fe ri ra nu me to du dis pli no va nja s ob zi rom na po zi ti van i pod sti-ca jan uti caj na raz voj de ce. Upo tre ba ver bal nih me to da di sci pli no va nja, kao što su ob ja šnja va nje i ar gu men to va nje, obez be đu je ve ći ni vo kog ni tiv ne sti mu la-ci je ne go fi zič ko ka žnja va nje (Stra us, 2001). Fi zič ka ka zna ima ne po volj ne efek te i u slu ča je vi ma ka da se ro di te lji pre ma de te tu op ho de emo ci o nal no to plo, pri-hva ta ju će i po dr ža va ju će, uz na po me nu da kod ve ći ne is pi ta ni ka fi zič ka ka zna i po zi tiv no ro di telj stvo ne ga tiv no ko re li ra ju (Ga mez-Gu a dix i dr, 2010). Iz o sta nak gru bog i stro gog di sci pli no va nja, ne zna či i iz o sta nak di sci pli ne (Stra us, 2001), ali mo gu će je pret po sta vi ti da ro di te lji, upra vo iz uti ska da će bez stro gog di sci pli-no va nja ovaj aspekt vas pit nog po na ša nja iz o sta ti, po se žu za ka znom kao me to-dom iz bo ra. Za raz li ku od na ših po da ta ka, al ter na ti ve ka žnja va nju, kao i niz pre-ven tiv nih vas pit nih po stu pa ka pre fe ri ra ni su ob li ci vas pit nog po na ša nja ka da o nji ma iz ve šta va ju ro di te lji iz re gi o na (De la le, Peć nik, 2010). S ob zi rom na pri ro du po da ta ka iz ovog is tra ži va nja, osta je otvo re no pi ta nje o to me ka kvim bi svo je po na ša nje opi sa li ro di te lji na ših is pi ta ni ka.

Mla di u is pi ta nom uzor ku opa ža ju da su nji ho vi oče vi i maj ke pri lič no sin-hro ni u iz bo ru di sci pli nu ju ćih me to da. Ro di te lji su uglav nom slič no opi sa ni, što go vo ri o ujed na če noj vas pit noj kli mi bar ka da su ovi ele men ti vas pit nih po stu-pa ka u pi ta nju. Is tra ži va nja ro di telj skog po na ša nja ina če be le že ve će raz li ke. Maj ke se do sled no opa ža ju kao to pli je, dok su oče vi opi sa ni kao dis tan ci ra ni (Jer ko vić, 2007; Mi hić, Pe tro vić, 2009; Mi hić, Zo to vić, Pe tro vić, 2006) i ma nje po ka zu ju lju bav, bri gu i pa žnju pre ma de ci, ma nje su uklju če ni u nji hov ži vot (Star rels, 1984). Isto vre me no je, u tra di ci o nal nim po ro di ca ma na ro či to, oče ki-va no da oče vi ima ju is tak nu ti ju ulo gu u di sci plin skoj in ter ak ci ji, dok maj ke ima ju zna čaj ni ju ulo gu u obez be đi va nju lju ba vi i nad zo ra (Lamb, 2004). Ipak, i ra ni ja is tra ži va nja u ko ji ma su opi si va na is ku stva fi zič kog i dru gih ob li ka ka žnja va nja, za ne ma ri va nja i na si lja od stra ne ro di te lja, be le že slič nost u per ci pi ra nom po na-ša nju oče va i maj ki u ovom seg men tu po ro dič nog ži vo ta (Isa ko vić, 2011).

Temida

143

Ta mo gde po sto je, raz li ke u per cep ci ji di sci plin ske prak se ro di te lja, uoča-va ju se i kod ka žnja va ju ćih i kod ne ka žnja va ju ćih po stu pa ka. Oče vi se opa-ža ju kao sklo ni ji ko ri šće nju fi zič ke ka zne, iz da va nju ka zne nih za da ta ka i ig no-ri sa nju ne pri me re nih po na ša nja. Iako pret hod no opi sa ni re zul ta ti uka zu ju na zna čaj nu ujed na če nost ro di telj ske ulo ge po pi ta nju spro vo đe nja di sci pli ne, iz gle da da oče vi ima ju za da tak da „stu pe na sce nu“ ka da tre ba oštri je re a go-va ti i sank ci o ni sa ti de či je po na ša nje, bi lo ka znom za uči nje no, bi lo ba ti na ma. I u dru gim is tra ži va nji ma sre će se po da tak o in ve sti ra nju oca u dic si pli no va nje de te ta, na ro či to u kon tek stu obra zo va nja oba ro di te lja. Pri tom je opa že na pra vil nost da je otac na ovaj na čin uklju čen u bri gu o de te tu če šće u po ro di-ca ma vi so ko bra zo va nih ro di te lja (Mi hić, 2010).

Re zul ta ti pri ka za nog is tra ži va nja uka zu ju na to da opi sa na ro di telj ska po na ša nja osta ju sta bil na u od no su na raz li či te de mo graf ske ka rak te ri sti ke, kao što su ni vo obra zo va nja i rad ni sta tus ro di te lja, struk tu ra nu kle ar ne po ro-di ce i ma te ri jal ni sta tus. Ova kvi po da ci mo gu bi ti spe ci fič nost uzor ka (stu dent-ska po pu la ci ja) i re la tiv no ma log bro ja is pi ta ni ka u po ten ci jal no vul ne ra bil-nim ka te go ri ja ma (raz ve de ni i sa mo hra ni ro di te lji, ne bi o lo ški ro di te lji, ni zak ma te ri ja li sta tus po ro di ce, ni sko obra zo va ni, ne za po sle ni ro di te lji, i sl.). Je di ne pra vil no sti, ko je su prisutne, s ob zi rom na ve li či nu efek ta pre ten den ci je, su sma nji va nje i ina če ret ko ko ri šće ne stra te gi je ob ja šnja va nja s po ra stom ma te-ri jal nog sta nja po ro di ca. Ovo mo že ima ti ve ze sa vre me nom i po sve će no šću ro di te lja, uz pret po stav ku da bo lji ma te ri jal ni sta tus pod ra zu me va ve ću an ga-žo va nost, vi še po slov nih oba ve za i mo gu će če šće od su stvo va nje od ku će. Iz istog raz lo ga oni mo gu ma nje vre me na po sve ći va ti ob ja šnja va nju, pod u ča-va nju, is ti ca nju po sle di ca i na vo đe nju mo gu ćih al ter na ti va. U is tra ži va nji ma je obič no stres či ni lac ko ji uma nju je ro di telj sku spo sob nost za ko ri šće nje in duk-tiv nih di sci plin skih stra te gi ja, pa ro di te lji pod stre som svo je ro di telj stvo ba zi-ra ju pre te žno na ka žnja va nju (McLoyd, 1990). U is tra ži va nji ma u ino stran stvu, stres ve zan za ne ro di telj sko funk ci o ni sa nje uglav nom se ve zu je za eko nom ske po te ško će i ni zak so ci o e ko nom ski sta tus po ro di ce. Iako su ovi po da ci su prot ni na šim re zul ta ti ma, mo že mo da pret po sta vi mo da u vre me nu tran zi ci je bo lji so ci o e ko nom ski sta tus mo že da uka že i na ve ći stres ko ji ro di te lji do ži vlja va ju u na po ru da obez be de ade kvat ne ma te ri jal ne uslo ve, te da se mo že do ve sti u ve zu sa ši rim dru štve nim kon tek stom ro di telj stva.

Ogra ni če nje ove stu di je ogle da se pre sve ga u to me što je spro ve de na na op štoj po pu la ci ji (po pu la ci ji bez is ku sta va zlo sta vlja nja i za ne ma ri va nja) ko ja svo jim ka rak te ri sti ka ma ne da je mo guć nost za po drob ni je is pi ti va nje vul-

Olivera Isaković, Ivana Mihić, Tijana Karić

144

ne ra bil nih po ro di ca. Ve ćim ob u hva tom po ro di ca iz ovih ka te go ri ja mo gli bi se do bi ti od go vo ri na pi ta nja o po sle di ca ma spe ci fič nih i ote ža va ju ćih uslo va ro di telj stva na oda bir na či na ostva ri va nja ro di telj ske ulo ge, iz me đu osta log i na oda bir me to da di sci pli no va nja. Iako smo sve sni ogra ni če nja ko je, u smi slu re pre zen ta tiv no sti uzor ka, ima is tra ži va nje na stu dent skoj po pu la ci ji, ova kav pri stup nam da je mo guć nost kro skul tu ral no upo re di vih po da ta ka u okvi ru Me đu na rod ne stu di je ro di telj stva. Ipak, sma tra mo da je va žno uzo rak pro-ši ri ti i na po ro di ce dru ga či jeg obra zov nog i ma te ri jal nog ni voa, te ob u hva ti ti po na ša nja i in ter ak ci ju i u po ro di ca ma či ja de ca ne ma ju uslo ve (eko nom ske ili ve za ne za kul tur no-obra zov nu kli mu po ro di ce) za uni ver zi tet sko obra zo va nje, po go to vu s ob zi rom na, objek tiv no ni sku za stu plje nost vi so ko obra zo va nih od ra slih oso ba u na šem dru štvu. Po red to ga, po sred no is pi ti va nje ro di telj skih po na ša nja na osno vu re tro spek tiv nih po da ta ka, da je mo guć nost za klju či va-nja o per cep ci ji di sci plin skih stra te gi ja, ali ne i o objek tiv nim po ka za te lji ma i objek tiv nom ro di telj skom po na ša nju. Na či ni za pre va zi la že nje ovih ogra ni-če nja pod ra zu me va li bi kom plek sni je is tra ži vač ke na cr te, ko ji bi, po red op šte po pu la ci je, uklju či li i vul ne ra bil ne gru pe, i ko ji bi, po red po da ta ka do bi je nih od po to ma ka, isto vre me no is pi ta li i ro di te lje, ili uklju či va li me to de po sma tra-nja i dru gih ob li ka pra će nja.

Is tra ži va njem je po tvr đe na po tre ba za edu ko va njem ro di te lja o po sle di-ca ma raz li či tih po stu pa ka ko ji ma se re a gu je na ne že lje na i ne pri hva tlji va po na-ša nja de te ta, a pre sve ga o al ter na tiv nim ob li ci ma ka žnja va nju i pre ven tiv-nim vas pit nim po stup ci ma. Osta je otvo re no pi ta nje zbog če ga ovi vas pit ni po stup ci osta ju ne is ko ri šće ni i ne pre fe ri ra ni u na šoj po pu la ci ji. Na či ni o ce ko ji vo de sprem no sti na ko ri šće nje fi zič ke ka zne i dru gih ob li ka ka žnja va ju ćih po stu pa ka ro di te lja, sva ka ko tre ba da ti pre ci zni ji is tra ži vač ki od go vor. Ta ko đe, u da ljem ra du pa žnju tre ba po sve ti ti efek ti ma raz li či tih for mi ka žnja va ju ćih i ne ka žnja va ju ćih di sci pli nu ju ćih po na ša nja ro di te lja. Iako bi na ova kva pi ta nja naj pre ci zi ni je od go vo re mo gle da ti ob u hvat ne lon gi tu di nal ne stu di je, ve ru-je mo da će zna čaj ne smer ni ce da ti i re zul ta ti re tro spek tiv nih stu di ja po put ove. Ova kvi po da ci pred sta vlja ju si stem em pi rij ski po dr ža nih sa zna nja na ko ji ma se mo že te me lji ti rad na raz vo ju i po dr šci sprem no sti ro di te lja da se upu ste i u dru ga či je for me di sci pli no va nja od is klju či ve ili do mi nant ne fi zič ke ka zne.

Temida

145

Li te ra tu ra

Ba u mrind, D., Thomp son, R. A. (2002) The et hics of pa ren ting. U: M. H. Born stein (ur.) Hand bo ok of pa ren ting: Prac ti cal Is su es in Pa ren ting, Vol. 5. New Jer sey: Law ren ce Erl-ba um As so ci a tes.

Born stein, M. H., Put nick, D. L., Lan sford, J. E. (2011) Pa ren ting at tri bu ti ons and at ti tu-des. Pa ren ting. Sci en ce and Prac ti ce, 11, str. 214-237.

Bri e re, J., Runtz, M. (1990) Dif fe ren tial adult sympto ma to logy as so ci a ted with three types of child abu se hi sto ri es. Child Abu se and Ne glect, 14, str. 357–364.

Brown, G. R., An der son, B. (1991) Psychi a tric mor bi dity in adult in pa ti ents with child hood hi sto ri es of se xu al and physi cal abu se. Ame ri can Jo ur nal of Psychi a try, 148, str. 55–61.

Ca va i o la, A. A., Schiff, M. (1988) Be ha vi o ral se qu e lae of physi cal and/or se xu al abu se in ado le scents. Child Abu se and Ne glect, 12, str. 181–188.

Chang, L., Dod ge, K. A., Schwartz, D., McBri de-Chang, C. (2003) Harsh pa ren ting in re la tion to child emo tion re gu la tion and ag gres sion. Jo ur nal of Fa mily Psycho logy, 17, str. 598–606.

Chu, J. A., Dill, D. L. (1990) Dis so ci a ti ve symptoms in re la tion to child hood physi cal and se xu al abu se. Ame ri can Jo ur nal of Psychi a try, 147, str.887–892.

Crick, N. R., Zahn-Wax ler, C. (2003) The de ve lop ment of psycho pat ho logy in fe ma les and ma les: Cur rent pro gress and fu tu re chal len ges. De ve lop ment and Psycho pat ho-logy, 15, str. 719–742.

Criss, M. M., Pet tit, G. S., Ba tes, J. E., Dod ge, K. A., Lapp, A. L. (2002) Fa mily adver sity, po si ti ve pe er re la ti on ships, and chil dren’s ex ter na li zing be ha vi or: A lon gi tu di nal per-spec ti ve on risk and re si li en ce. Child De ve lop ment, 73, str. 1220–1237.

Cro ok, T., Ras kin, A., Eli ot, J. (1981) Pa rent-child re la ti on ships and adult de pres sion. Child de ve lop ment, 52, str. 950-957.

De a ter-Dec kard, K., Dod ge, K. A. (1997) Ex ter na li zing be ha vi or pro blems and di sci-pli ne re vi si ted: Non li ne ar ef fects and va ri a tion by cul tu re, con text, and gen der. Psycho lo gi cal In qu iry, 8, str. 161–175.

De la le E. A., Peć nik N. (2010) Uče sta lost i me đu od no si ko rek tiv nih i pre ven tiv nih od goj-nih po stu pa ka maj ki dje ce pred škol ske do bi. Lje to pis so ci jal nog ra da, 1, str. 49-69.

Dix, T. (1993) At tri bu ting dis po si ti ons to chil dren: An in ter ac ti o nal analysis of at tri bu-tion in so ci a li za tion. Per so na lity and So cial Psycho logy Bul le tin, 19, str. 633-643.

Olivera Isaković, Ivana Mihić, Tijana Karić

146

Eisen stadt, T. H., Eyberg, S., McNeil, C. B., New comb, K., Fun der burk, B. (1993) Pa rent–child in ter ac tion the rapy with be ha vi or pro blem chil dren: Re la ti ve ef fec ti ve ness of two sta ges and ove rall tre at ment out co me. Jo ur nal of Cli ni cal Child Psycho logy, 22, str. 42–51.

Eron, L. D., Hu e sman, R. L., Zel li, A. (1991) The ro le of pa ren tal va ri a bles in the le ar ning of ag gres sion. U: D. J. Pe pler, K. M. Ru bin (ur.) The De ve lop ment and Tre at ment of Child-hood Ag gres sion, Hills da le: Erl ba um, str. 169-188

Far ring ton, D. P. (1989) Early pre dic tors of ado le scent ag gres sion and adult vi o len ce. Vi o len ce and Vic tims, 4, str. 79-100.

Fa uc hi er, A., Stra us, M. A. (2010) Psycho me tric pro per ti es of the adult-re call form of the di men si ons of di sci pli ne in ven tory. Uni ver sity of New Ham pshi re: Fa mily re se arch la bo-ra tory.

Ga mez-Gu a dix, M., Stra us, M. A., Car ro bles, J. A., Mu noz-Ri vas, M. J., Al men dros, C. (2010) Cor po ral pu nis hment and long-term be ha vi or pro blems: The mo de ra ting ro le of po si ti ve pa ren ting and psycho lo gi cal ag gres sion. Psi cot he ma, 4, str. 529-536.

Ger shoff, E. T. (2002) Cor po ral pu nis hment by pa rents and as so ci a ted child be ha vi ors and ex pe ri en ces: A me ta-analytic and the o re ti cal re vi ew. Psycho lo gi cal Bul le tin, 128, str. 539–579.

Gun noe, M. L., Ma ri ner, C. L. (1997) To ward De ve lop men tal-Con tex tu al Mo del of the Ef fects of Pa ren tal Span king on Chil dren‘s Ag gres sion. Ar chi ves of Pe di a trics and Ado-le scent Me di ci ne. 151, str. 768-775.

Hart, S. N., Ger main, R. B., Bras sard, M. R. (1987) The chal len ge to bet ter un der stand and com bat psycho lo gi cal mal tre at ment of chil dren and youth. U: M. R. Bras sard, R. B. Ger main, S. N. Hart (ur.) Psycho lo gi cal Mal tre at ment of Chil dren and Youth. New York: Per ga mon.

Hol mes, S. J., Ro bins, L. N. (1988) The ro le of pa ren tal di sci pli nary prac ti ces in the de ve lop ment of de pres sion and al co ho lism. Psychi a try, 51, str. 24–36.

Isa ko vić, O. (2011) Per ci pi ra no zlo sta vlja nje i za ne ma ri va nje u po ro dič nim re la ci ja ma i funk ci o nal nost ado le sce na ta. U: M. Zo to vić, I. Mi hić, I. Jer ko vić (ur.) Po ro di ce u Voj vo-di ni: Ka rak te ri sti ke po ro di ca u po seb nim uslo vi ma, No vi Sad: Fi lo zof ski fa kul tet.

Jer ko vić, I. (2007) Vas pit ni stil ro di te lja i po ro dič na adap ti bil nost. U: M. Zo to vić (ur.) Po ro-di ce u Voj vo di ni: Ka rak te ri sti ke i funk ci o nal nost, No vi Sad: Fi lo zof ski fa kul tet, str. 47-63.

Johnson, C. F. (2007) Abu se and ne glect of chil dren. U: R. M. Kli eg man, R. E. Be hr man, H. B. Jen son, B. F. Stan ton (ur.) Nel son Tex tbo ok of Pe di a trics, Phi la delp hia: Sa un ders El se vi er.

Kan tor, G. K., Holt, M K., Me bert, C. J., Stra us, M. A., Drach, K. M., Ric ci, L R. (2004) Com pa ring child out co mes of physi cal pu nis hment and al ter na ti ve di sci pli nary tac-tics: A me ta-analysis. Cli ni cal Child and Fa mily Psycho logy Re vi ew, 8, str. 1-37.

Temida

147

Kim, I. J., Ge, X., Brody, G. H., Con ger, R. D., Gib bons, F. X., Si mons, R. L. (2003) Pa ren-ting be ha vi ors and the oc cur ren ce and co-oc cur ren ce of de pres si ve symptoms and con duct pro blems among Afri can Ame ri can chil dren. Jo ur nal of Fa mily Psycho logy, 17, str. 571–583.

Kon ven ci ja o pra vi ma de te ta (1999) Be o grad: Ju go slo ven ski cen tar za pra va de te ta.

Lamb, M. E. (2004) The Ro le of Fat hers in Child De ve lop ment, fo urth edi tion. New York: Wi ley.

Lar ze le re, R. E. (1986) Mo de ra te span king: Mo del or de ter rent of chil dren’s ag gres si ve be ha vi or in the fa mily? Jo ur nal of Fa mily Vi o len ce, 1, str. 27–36.

Lar ze le re, R. E., Sat her, P. R., Sche in der, W. N., Lar son, D. B., Pi ke, P. L. (1998) Pu nis-hment en han ces re a so ning’s ef fec ti ve ness as a di sci pli nary re spon se to tod dlers. Jo ur nal of Mar ri a ge and the Fa mily, 60, str. 388-403.

Lar ze le re, R. E. (2000). Child out co mes of no na bu si ve and cu sto mary physi cal pu nis-hment by pa rents: An up da ted li te ra tu re re vi ew. Cli ni cal Child and Fa mily Psycho logy Re vi ew, 3, str. 199-221.

Loc ke, L.M., Prinz, R. J. (2002) Me a su re ment of pa ren tal di sci pli ne and nur tu ran ce. Cli-ni cal Psycho logy Re vi ew, 22, str. 895-929.

Lu ster, T., Rho a des, K., Ha as, B. (1989) The re la tion bet we en pa ren tal va lu es and pa ren ting be ha vi or: A test of the Kohn hypot he sis. Jo ur nal of Mar ri a ge and the Fa mily, 51, str. 139-147.

Lju bo jev, N. (2004) Fi zič ko ka žnja va nje - po vre da pra va de te ta. Prav ni ži vot, 53, str. 997-1007.

Ma ho ney, A., Don nelly, W. O., Le wis, T., Maynard, C. (2000) Mot her and fat her self-re-ports of cor po ral pu nis hment and se ve re physi cal ag gres sion to ward cli nic-re fer red youth. Jo ur nal of Cli ni cal Child Psycho logy, 29, str. 266–281.

Ma sten, A. S., Co at sworth, J. D. (1998) The de ve lop ment of com pe ten ce in fa vo ra ble and un fa vo ra ble en vi ron ments: Les sons from re se arch on suc cessful chil dren. Ame ri-can Psycho lo gist, 53, str. 205–220.

McCord, J. (1991) Qu e sti o ning the Va lue of Pu nis hment. So cial Pro blems, 38, str. 167-179.

McKee, L., Ro land, E., Cof felt, N., Ol son, A., Fo re hand, R., Mas sa ri, C., Jo nes, D., Gaf-fney, C., Zens, M. (2007) Harsh di sci pli ne and child pro blem be ha vi ors: The ro les of po si ti ve pa ren ting and gen der. Jo ur nal of Fa mily Vi o len ce, 22, str. 187-196.

McLoyd, V. C. (1990) The im pact of eco no mic har dship on Black fa mi li es and chil dren: Psycho lo gi cal dis tress, pa ren ting, and so ci o e co no mic de ve lop ment. Child De ve lop-ment, 61, str. 311-346.

Olivera Isaković, Ivana Mihić, Tijana Karić

148

Mi halj čić, R., Pe tro vić, J., Zo to vić, M., Mi hić, I. (2008) Di men zi je tem pe ra men ta de te ta i po na ša nje maj ke u ro di telj skoj ulo zi. Pe da go ška stvar nost, 54, str. 1039-1051.

Mi hić I., Zo to vić M., Pe tro vić J. (2006) So ci o de mo graf ske ka rak te ri sti ke po ro di ce,po-de la po sla u ku ći i vas pit ni sti lo vi ro di te lja u po ro di ca ma na te o ri to ri ji Voj vo di ne. Pe da go ška stvar nost, 1-2, str. 118-134.

Mi hić I., Pe tro vić J. (2009) Per cep ci ja kva li te ta od no sa unu tar po ro di ce- is ku stvo ado-le sce na ta iz Sr bi je. Pri me nje na psi ho lo gi ja, 4, str. 339-385.

Mi hić, I. (2010) Či ni o ci uklju či va nja oca u bri gu o de te tu. Dok tor ska di ser ta ci ja. No vi Sad: Fi lo zof ski fa kul tet.

Naj da no vić To mić, J. (1996) Na gra đi va nje i ka žnja va nje de ce u po ro di ci i ško li. Na sta va i vas pi ta nje, 45, str. 735-743.

Ni ko lić, R. (2011) Pro ce na efi ka sno sti vas pit nih po stu pa ka u po ro di ci. Zbor nik ra do va Uči telj skog fa kul te ta Uži ce, 13, str. 83-88.

Par pal, M., Mac coby, E. E. (1985) Ma ter nal re spon si ve ness and sub se qu ent child com-pli an ce. Child De ve lop ment, 56, str. 1326-1344.

Pat ter son, G. R., De Baryshe, B. D., Ram sey, E. (1989) A de ve lop men tal per spec ti ve on an ti so cial be ha vi or. Ame ri can Psycho lo gist, 44, str. 329-335.

Pha res, V. (1996) Fat hers and de ve lop men tal psycho pat ho logy. New York: Wi ley.

Ro berts, M. W., Hat zen bu e hler, L. C., Bean, A. W. (1981) The ef fects of dif fe ren tial at ten tion and ti me o ut on child non com pli an ce. Be ha vi or The rapy, 12, str. 93–99.

Shu mow, L., Van dell, D. L., Po sner, J. K. (1998) Harsh, firm, and per mis si ve pa ren ting in low-in co me fa mi li es: Re la ti ons to chil dren’s aca de mic ac hi e ve ment and be ha vi o ral adjust ment. Jo ur nal of Fa mily Is su es, 19, str. 483–507.

Si mons, R. L., Lin, K. H., Gor don, L. C. (1998) So ci a li za tion in the Fa mily of ori gin and ma le da ting vi o len ce: A pro spec ti ve study. Jo ur nal of Mar ri a ge and the Fa mily, 60, str. 467-478.

So co lar, R. R. S. (1997) A clas si fi ca tion sche me for di sci pli ne: type, mo de of ad mi ni-stra tion, con text. Ag gres sion and vi o lent be ha vi or, 2, str. 355-364.

So lo mon, C. R., Ser res, E (1999) Ef fects of pa ren tal ver bal ag gres sion on chil dren‘s self-este em and school marks. Child Abu se and Ne glect, 23, str. 339-351.

Sr na, J., Ste va no vić, I. (2010) Pro blem te le snog ka žnja va nja de ce i ulo ga struč nja ka u nje go vom re ša va nju. Te mi da, 13, str. 5-16.

Snyder, J. J., Hun tley, D. (1990) Tro u bled fa mi li es and tro u bled youth: The de ve lop-ment of an ti so cial be ha vi or and de pres sion in chil dren. U: P. E. Le o ne (ur.) Un der stan-ding tro u bled and tro u bling youth, New bury Park: Sa ge Pu bli ca ti ons.

Temida

149

Smith J. R., Bro oks-Gunn, J. (1997) Cor re la tes and Con se qu en ces of Harsh Di sci pli ne for Young Chil dren. Ar chi ves of Pe di a trics and Ado le scent Me di ci ne, 151, str. 777-786.

Star rels, M. E. (1994) Gen der dif fe ren ces in pa rent-child re la ti ons. Jo ur nal of Fa mily Is su es, 15, str. 148–165.

Ste va no vić, I., Sr na, J. (2010) Eli mi ni sa nje te le snog ka žnja va na de ce kao ljud sko pra vo. Te mi da, 13, str. 37-48.

Stras sberg, Z., Dod ge, K. A., Pe tit, G. S., Ba tes, J. E. (1994) Span king in the ho me and chil dren’s sub se qu ent ag gres sion to ward kin der gar ten pe ers. De ve lop ment and Psycho pat ho logy, 6, str. 445–461.

Stra us, M. A. (1994) Be a ting the De vil Out of Them: Cor po ral Pu nis hment in Ame ri can Fa mi li es and Its Ef fect on Chil dren. New York: Le xing ton Bo oks.

Stra us, M. A., Su gar man, D. B., Gi les-Sims, J. (1997) Span king by Pa rents and Sub se qu-ent An ti so cial Be ha vi or of Chil dren. Ar chi ves of Pe di a trics and Ado le scent Me di ci ne, 151, str. 761-767.

Stra us, M. A., Ste wart, J. H. (1999) Cor po ral pu nis hment by Ame ri can pa rents: Na ti-o nal da ta on pre va len ce, chro ni city, se ve rity, and du ra tion, in re la tion to child and fa mily cha rac te ri stics. Cli ni cal Child and Fa mily Psycho logy Re vi ew, 2, str. 55–70.

Stra us, M.A. (2001) New evi den ce for the be ne fits of ne ver smac king. So ci ety, 3, 52–60.

Stra us, M. A., Fi eld, C. J. (2003) Psycho lo gi cal ag gres sion by Ame ri can pa rents: Na ti-o nal da ta on pre va len ce, chro ni city, and se ve rity. Jo ur nal of Mar ri a ge and Fa mily, 65, str. 795–808.

Stra us, M. A., Kan tor, G. K., (2005) De fi ni tion and me a su re ment of ne glec tful be ha-vi or: so me prin ci ples and gu i de li nes. Child Abu se and Ne glect, 29, str. 19-29.

Stra us, M.A., Fa uc hi er, A. (2007) Ma nual for Di men sion di sci pli ne in ven tory (DDI). Dur-ham: Uni ver sity of New Ham pshi re, Fa mily Re se arch La bo ra tory.

Trem blay, R. E. (2003) Why so ci a li za tion fa ils: The ca se of chro nic physi cal ag gres sion. U: B. B. La hey, T. E. Mof fit, A. Ca spi (ur.) Ca u ses of con duct di sor der and ju ve ni le de lin qu-ency, New York: Gu il ford Press, str. 182-224.

Vis sing, Y. M., Stra us, M. A., Gel les, R. J., Har rop, J. W. (1991) Ver bal ag gres sion by pa rents and psycho so cial pro blems of chil dren. Child Abu se and Ne glect, 15, str. 223-238.

Ćo ro vić, E., (2012) Spor ni ob li ci di sci plin skog ka žnja va nja de ce – da li je reč o osno vu is klju če nja pro tiv prav no sti kri vič nog de la ili na si lju nad de com? Cri men, 3, str. 211-221.

Olivera Isaković, Ivana Mihić, Tijana Karić

150

Tric kett, P. K., Kuczynski, L., (1986) Chil dren’s mis be ha vi ors and pa ren tal di sci pli ne stra te gi e smin abu si ve and no na bu si ve fa mi li es. De ve lop men tal Psycho logy, 22, str. 115–123.

Tur ner, H. A., Fin kel hor, D. (1996) Cor po ral pu nis hment as a stres sor among youth. Jo ur nal of Mar ri a ge and the Fa mily, 58, str. 155–166.

We iss, B., Dod ge, K. A., Ba tes, J. E., Pet tit, G. S. (1992) So me con se qu en ces of early harsh di sci pli ne: child ag gres sion and a ma la dap ti ve so cial in for ma tion pro ces sing style. Child De ve lop ment, 63, str. 1321–1335.

Wo od ward, L. J., Taylor, E., Dowd ney, L. (1998) The pa ren ting and fa mily fun cti o ning of chil dren with hype rac ti vity. Jo ur nal of Child Psycho logy and Psychi a try, 39, str. 161–169.

oli ve Ra iSa ko vić

iva na Mi Hić

ti ja na ka Rić

Ex pe ri en ces of pu nis hment by pa rents du ring child hood: a re tro spec ti ve study

The study de scri bed per ce i ved dif fe ren ces in the cho i ce of child re a ring prac ti ces aimed at cor rec ting chil dren’s inap pro pri a te be ha vi ors as re mem be red by the par ti ci-pants at young adult hood. The sam ple con si sted of 207 stu dents of un der-gra du a te stu di es of the Uni ver sity of No vi Sad. The most of the par ti ci pants do es not ha ve chil-dren and they grew up in com ple te fa mi li es. On the Di men si ons of Di sci pli ne In ven-tory (A) (DDI-A, Stra us, Fa uc hi er, 2007), the par ti ci pants esti ma ted the ex pe ri en ce and met hods of di sci pli ning which we re used by the ir pa rents du ring the ir child hood.

The par ti ci pants de scri be uni form di sci pli ne be ha vi ors of the ir pa rents re gar-ding the esti ma ted di sci pli ne tec hni qu es. The se be ha vi ors are do mi na ted by the pu nis hing ones, and the dif fe ren ces bet we en fat hers and mot hers are vi si ble in a stron ger ten dency to de scri be fat hers as the ones who use cor po ral pu nis hment, abo lish pri vi le ges and gi ve re sto ra ti ve tasks. The de scri bed di sci pli ne tec hni qu es for both fat hers and mot hers re main sta ble and si mi lar, re gar dless of the so cio-de mo-grap hic cha rac te ri stics of the fa mi li es as fa mily com ple te ness, work ex pe ri en ce and le vel of edu ca tion of the pa rents, as well as esti ma ted eco no mic sta tus of the fa mily.

Key words: pa rent hood, di sci pli ne be ha vi or, di sci pli ne met hods, re tro spec ti ve study.