İslam dÜŞÜnce tarİhİnde devlet anlayiŞi

7/30/2019 SLAM DNCE TARHNDE DEVLET ANLAYII

1/19

SLAM DNCE TARHNDE DEVLET ANLAYII:MVERD VE NZMLMLK RNE

mer MENEKE

ZET

Devlet, tarihin ilk dnemlerinden bu yana toplumlar iin hayat nvazgeilmez bir paras olmutur.

yle ki, tarihsel sre ierisinde devlet olgusunu sosyolojik bir ba-k asyla ele alanlar olduu gibi, onun yneten- ynetilen farkl-lamas ile olumu bir ynetsel organizasyon olduunu niteleyen-lerde olmutur. Ayrca hukuk bir bak as ile devletin egemenlikve ahsiyet vasflarn haiz soyut bir varlk olduunu belirtenler ol-

mu, devletin n plna karlan niteliine gre farkl yaklamlardabulunulmutur.

Biz de bu almamzda slm siyas dnce tarihi iindeki bufarkl yaklamlardan Seluklu devrinin iki nemli ahsiyeti olan veortaya koyduklar grlerle bir noktada Seluklularn ynetim d-ncesini, dnemin sosyal, kltrel ve siyasal birikimlerini yanstanMverd ile Nizmlmlkn devlet anlayn karlatrmal olarakele aldk.

Mverdnin devlet anlayn byk lde yanstan Ahkms-Sultaniyyeadl eseri ile Nizmlmlkn devlet anlayn sergiledi-i Siyasetnmeadl eserini karlatrmal olarak irdeledik.

Bu incelemeyi yaparken de her iki mellifin devletin varlk gayesi,etkin bir ynetimin nasl olaca, devlet bakannda bulunmas ge-reken temel zelliklerin neler olduu, devlet-toplum ilikisi zerin-

deki grlerini deerlendirmeye al

t

k.Anahtar Kelimeler: Devlet-Mverd- Nizamlmlk- Ahkmus-Sultniyye-Siyasetnme

ABSTRACT

STATE UNDERSTANDING IN THE HISTORY OF ISLAMICTHOUGHT: MAVERDI AND NIZAMLMLK EXAMPLES

The state was an indispensable part of the communities life sincethe first periods of history and till now.

Though, some dealt with the state fact, through historical process,from sociologic perspective, others qualified it as an administrativeorganization due to the difference between the governing and thegoverned. Also some scholars specified the state, from a legal pointof view, as an abstract entity due to its sovereign and private affairqualifications. Thus, different approaches came into being accord-ing to the underlined qualification of the state.

In this study, we tried to deal with the views of Maverdi and Ni-zamlmlk, the two important personalities in the Seljuk period,who represent different approaches in the history of Islamic politicalthinking, in a comparative way, since they symbolize the Seljuksgoverning thinking and demonstrate the social, cultural and politi-cal accumulation of the mentioned period.


2/19

mer MENEKE194

For this reason, we investigated thoroughly the work calledAhkams-Sultaniyye which reflects, to a great deal, the state un-derstanding of Maverdi and the work called Siyasetname whichreveals the same understanding of Nizamlmlk comparatively.

While performing this research, we tried to evaluate the mentionedauthors views with regard to the objective of the states actuality,the method of effective administration, the basic characteristicswhich had to be found in the head of state and the relation betweenstate and community.

Key Words: State- Maverdi- Nizamlmlk- Ahkams-Sultaniyye-Siyasetname.

Giri

Devletin varl, toplumlar iin kamu dzenini salama, birlik vedirlik iinde yaama gibi hayat ve sosyal bir temele sahiptir. Bu iti-barla devlet, tarihin ilk dnemlerinden bu yana toplumlar iin haya-tn vazgeilmez bir paras olmutur.

Devlet kelimesi nceleri zafer, g veya hkimiyetin dnmlolarak el deitirmesi anlamnda kullanlmaya balanm, daha son-ra bu kelime hkimiyete dayal sreklilik arz eden siyas otorite veyap anlamn kazanm ve nihayet ada kullanmdaki ieriinekavumutur.

Devletin tanm konusunda birbirinden farkl birok gr nesrlmtr. yle ki, tarihsel sre ierisinde devlet olgusunu sos-

yolojik bir bak asyla ele alanlar, onun yneten- ynetilen farkl-lamas ile olumu bir ynetsel organizasyon olduunu belirtmiler,hukuk bak as ise deerlendirenler de devletin egemenlik ve ah-siyet vasflarn haiz soyut bir varlk olduunu sylemiler, devletinn plana karlan niteliine gre farkl yaklamlarda bulunmular-dr.1

Devlet tanmndaki farkllklar, baz melliflerin devleti kudret vefaziletin kayna olan sihirli bir organizma olarak nitelemelerine,bazlarnn da onu, heyula bir varlk ve hkm ahsiyet olarakgrmelerine, bazlarnn da devleti belli snrlar (lke) iindeki insan

* Din l. Yk. Krl. Uzman, Diyanet leri Bakanl, [email protected] Poggi, Gionfranco, adaDevletin Geliimi, ev. ule Kut-Binnaz Toprak, Hrriyet

Vakf Yaynlar, stanbul 1991, s. 102; Gzbyk, A. eref, Anayasa Hukuku,Turhan Kitabevi, Ankara 1998, s.12.Devletin tanm ve mahiyeti ile ilgili geni bilgi iin bkz. Hakk Aydn, slm Huku-ku, Devlet ve Ahkm- Sultaniyye likisi, Cumhuriyet nv. lahiyat Fak. Dergisi,V/2, Sivas 2001, s. 66.


3/19

Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi V (2005), Say: 3 195

topluluuna (millet) ait tekilatlanm siyas egemenliin ad olaraktanmlamalarna yol amtr.2

Devleti tanmlamaya ynelik abalarn ortak amac, devletinmahiyetini ortaya koyabilmektir.

Devlet her eyden nce soyut bir kavramdr ve devlet fikrininoluumu iktidarn kurumsallamas ile ilgilidir. 3

Her toplum kendi tarih ve sosyal artlarna zg bir siyasal ik-tidar modelini ortaya koymutur. Bu balamda devlet rgtlenmesi-nin slm tarihi ierisindeki seyrini ksaca yle zetlemek mmkn-dr:

Hz. Peygamber, Medineye hicretten sonra Medinedekimslman olan ve olmayan btn unsurlarn benimsedii bir ana-yasal belge hazrlayarak dinin ngrd ilke ve hedeflerle uyumlubir siyas yap oluturmaya balam ve bu istikamette Medine top-lumunu kendi siyas otoritesi altnda toplamtr. 4

Gerek bu dnem ve gerekse siyas yaplamann daha da geliti-i Hulef-yi Raidn dnemi, slm toplumlarnn devlet, ynetim vesiyasal egemenlikle ilgili telakkilerinin temelini oluturan ideal birmodel ve rnek olarak anlmtr.

Emevler ve Abbasler dnemiyle birlikte devletin messeseleti-i, devrin artlar, kltr ve gelenekleri istikametinde belli bir yapkazand grlr.

lk hicr asrlarda, zellikle Emev ve Abbas iktidarlar dnemin-de sergilenen ynetim tarz, siyasal iktidara kar gsterilen diren veisyanlar slam siyas dnce tarihi iinde nemli bir yer tutar.5

slm hukuku alannda kaleme alnan eserlerde ve zellikleAhkms-Sultniyye ve Siyaset-eriyye trnde yazlan eser-lerde bir yandan siyasal iktidarla ilgili fiil durum ve uygulamalardagrlen sapmalar slm prensipler nda deerlendirilmeye,Kuran ve Snnete dayanan bir siyaset ve devlet teorisi gelitirilmeyeallrken; te yandan ierisinde bulunulan sosyopolitik artlardikkate alnmak suretiyle ve saltanatn basks sebebiyle fiil durumbir anlamda merulatrlm, devlet anlay siyas gerekliin slm

2 Bagil, Ali Fuad, Devlet Nedir, ..H.F.M, XII/4, stanbul 1946, s. 981. Ayrcadevlet kelimesinin siyas kavram haline gelmesi ile ilgili safhalar iin bkz. AhmedDavudolu, Devlet, DA., IX, 235.

3 Kapani, Mnci, Politika Bilimine Giri, Bilgi Yaynevi, Ankara 1992, s. 35.4 Anayasa metni iin bkz. bn Hiam, es-Sre, (nr. Mustafa es-Sekka v. dr.) Kahire

1375/1955, II, 501-504; Muhammed Hamidullah, slm Peygamberi, stanbul1980, I, 220-228.

5 Davudolu, agm., DA, IX, 237.


4/19

mer MENEKE196

hukuku asndan yorumlanmas ve ynlendirilmesi eklinde ortayakonmutur.6

zellikle iann devlet bakannn tayinini itikad bir konu ola-rak ele almas sebebiyle, kelm ilminde de siyasetle ilgili baz konula-ra yer verilmitir. 7

slm dnrleri, zellikle Farabden itibaren slm kltr ta-rihi bakmndan byk deer tayan, olduka orijinal bir siyaset fel-sefesi gelitirmiler, siyaseti dar anlamda haklar paylatran, sosyalbirlii koruyan, sorumluluklar dzenleyen cisman bir ynetim say-makla yetinmemi; bunun yannda toplumdaki herkesin manev ge-limesini salayc btn imknlar aratran bir disiplin olarak da

grmlerdir.8Bunun yan sra Siyasetnme trnde ortaya konan eserlerde

de devlet anlay, hukuk idealizmin tesinde objektif tarihi gelenekve tecrbeler birikimine dayanan bir messese olarak sunulmutur.9

Btn bunlardan ayr olarak devleti tabii bir tarihi messeseolarak alglayan sosyolojik yntemle devletin dzenlenmesini ele a-lanlar da olmutur.10

Biz de slm siyas dnce tarihi iindeki bu farkl yaklam-lardan Seluklu devrinin iki nemli ahsiyeti olan ve ortaya koyduk-lar grlerle bir noktada Seluklularn ynetim dncesini, d-nemin sosyal, kltrel ve siyasal birikimlerini yanstan Mverd ile

Nizmlmlkn devlet anlay

n

kar

lat

rmal

olarak ele alaca

z.Hi phesiz melliflerin devlet anlaylarnn eitli boyutlarngrebilmek iin btn eserlerini deerlendirmek daha uygun olacak-tr. Ancak biz bu almamzda Mverdnin devlet anlayn byklde yanstan Ahkms-Sultaniyyeadl eseri ile Nizmlmlkndevlet anlayn sergiledii Siyasetnmeadl eserini karlatrmalolarak irdelemeye alacaz. Bu incelemeyi yaparken de her iki m-ellifin devletin varlk gayesi, etkin bir ynetimin nasl olaca, devlet

6 rnek olarak bkz. Mverd, el-Ahkms-Sultniyye, Beyrut 1405/1985; Eb Yalel-Ferr, el-Ahkms- Sultniyye,(nr. Muhammed Hamid el-Fakk) Beyrut1403/1983; bn Teymiyye , es-Siyaset-eriyye, Beyrut 1988.

7 rnek olarak bkz. Ear, el-bne, (nr. Fevkyye Hseyin Mahmd) Kahire 1937,s. 251-261; Baklln, et-Temhd, Kahire 1947, s. 164-239; Nesef, Tabsiratl-edille, (nr. Claude Salame), Dmek, 1993, II, 828-848; Fahreddn er-Raz,Kitabl-erban f uslid-dn, Kahire 1986, II, 255-320.

8 Farab, Ar ehlil-mednetil-fzla, Beyrut 1985, s. 37-60, 87-107, 120-137; Dahageni bilgi iin ayrca bkz. Huriye Tevfik Mcahid, Farabden Abduha SiyasDnce, (trc. Vecd Akyz) stanbul, 1995.

9 rnek olarak bkz. Nizml-mlk, Siyasetnme, (trc. Nurettin Bayburtlugil) stan-bul 1997; Gazzli, Nasihatl-mlk, Kahire 1277/1860; Ebn-Necib es-Shreverd, Nehcs-slk f Siyasetil-mlk, stanbul 1974.

10 bn Haldun, Mukaddime, III, 1295.


5/19


bakannda bulunmas gereken temel zelliklerin neler olduu, dev-let-toplum ilikisi zerindeki grlerini deerlendireceiz.

ncelikle bu iki mellife ait, onlarn devlet anlayn byk l-de yanstan eserlerini ksaca tanyalm:

Ahkmus-Sultniyye

Mverdnin11 temel siyas dncelerini yanstan eser,Ahkmus-Sultniyyedir. Muhtemelen 437-450 (1045-4058) yllararasnda yazlan eserin tam ad, el-Ahkmus-Sultniyye vel-vilytd-diniyyedir.12

Eseri Claude Cahen, slm hukuk literatrnn istisna bir ter-

kibi, M. Henri Laoust slm kamu hukukuna dair eserlerin () m-kemmel bir rnei olarak nitelemektedir. Carra de Vaux de onuKuran hukukunun bir eit felsef nazariyesi eklinde vasflandr-maktadr. 13

Genelde anayasa, idare, maliye ve devletler hukuku kapsamnagiren baz konular ele alan eser ilki Maximilian Enger edisyonu(Mawerdii constitutiones politicae, Bonn 1853) olmak zere defalarcayaymlanm ve eitli dillere evrilmitir.14

Eserin sadece kk bir blm siyaset teorisi ile ilgili olup gerikalan ksmnda kamu ynetiminin ve ynetim ilkelerinin ayrntl a-klamalarna yer verilmi, devletin esas tekilat ve idaresiyle ilgilifkh hkmler bir arada sunulmutur. Fakat bu kk blm son

derece nemlidir. Zira bu ynyle eser slm siyaset tarihinde kap-saml bir devlet teorisi gelitirme konusundaki ilk teebbs olup g-nmze kadar slm devlet anlaynn oluumunda etkili olmu-tur.15

11 Hayat ve eserleri iin bkz. Hatib el-Badad, Tarihu Badad, Beyrut ts., XII, 102-103; bn Hallikan, Vefeytl-Ayn, Kahire 1948, III, 282; Sbk, Tabakat-afiiyye, Kahire 1983, V, 267; bn Kesir, el-Bidaye ven-Nihaye, Beyrut ts. XII, 85;bnl-mad, ezerat, Beyrut ts.,V, 218; Kehhle, Muceml-Mellifn, Dmek1961, II, 499; Zirikl, el-Alam, Beyrut 1992, IV, 327.

12 Cengiz Kallek, Mverdnin Ahlk, ctim, Siyas ve ktisad Grleri, DvnlmiAratrma Dergisi, sy. 17, 2004/2, s.228.

13 Claude Cahen, LIslam des origienes au deebut de lEmpire Otoman, Paris 1970, s.157; M. Henri Laoust, La pense et laction politique dal-Mward (364/450-974/1058), Revue des Etudes Islamiques, XXXVI (1968), s. 11; Carre de Vaux,Les Penseurs de lslam, Paris 1984, I, 272.(Cengiz Kallek, agm. s.228 naklen)

14 Eserle ilgili tercmeler iin bk. Cengiz Kallek, agm. s. 227-228; Donald P. Little,el- Ahkmus-Sultniyyeye Yeni Bir Bak, (trc. Ahmet Turan Yksel), stem, sy.3,Konya 2004, s. 192.

15 Qamaruddn Kahan, al-Mawardis Theory of the State, Delhi 1979,s. 20; Gibb,Hamilton- A.R., Studies on the Civilisation of Islam, Princetion New Jersey 1982, s.151.


6/19

mer MENEKE198

Eser yirmi blmden meydana gelmektedir. Bunlar srasyla,mamet (devlet bakanl), vezirlik, valilik (el-imre alel-bild), cihademirlii, i meseleler (irtidad, bay, yol kesme), kadlk, mezalimmahkemeleri, nikbe, namazlarda imamlk, hac emirlii, zekat, feyve ganimet, cizye ve harac, hkmleri deiik blgeler, topran ih-yas ve sularn karlmas, hima ve irfak, ikt, divanlar, sular vehisbedir.

Eserin mukaddimesinde, devlet idaresiyle ilgili hkmlerin zel-likle devlet adamlar tarafndan bilinmesi gerektiini, ancak bu h-kmlerin fkh kitaplarnda ok dank bir halde bulunmasnn bun-lar renme gl dourduunu kaydeden Mverd, bu dank

hkmleri mstakil bir eserde bir araya getirmek suretiyle hem dev-let adamlarna yardmc olmay hedeflediini, hem de byle bir eserintelifi hususundaki arzuyu yerine getirdiini belirtir.

Mverd, eserde her blm kendi btnl ierisinde ele alrve inceler. Ele ald blmlerde halife, vezir, vali, kad, gibi kamugrevlilerinin nitelikleri, tayini, hak ve yetkileri zerinde durur. Me-sel kitabn en nemli blm olan immeti u alt blmler halindeinceler: Halife tayinin lzumu, halifede aranan artlar, halifenin be-lirlenmesi, halifeyi seecek olanlar (ehll-hal vel-akd) ve seim usul-leri, veliaht usulyle halife tayini, veliaht tayininde aranan artlar,halifenin hak ve vazifeleri.

Eser yabanc dillere de tercme edilmi, belli blmleri de pek

ok Batl aratrmac tarafndan inceleme konusu yaplm, Ali a-fak tarafndan da Trkemize kazandrlmtr.16

Siyasetnme

Nizmlmlkn (v.485/1092)17 en mehur eseri olupSiyerlmlk adyla da bilinmektedir.

Siyasetnme, balangta Sultann bavuru kitab olarak kalemealnm gzkrken daha sonralar gerek medeniyet ve messeselertarihi ve gerekse devlet tekilat ve devletler hukuku ile uraanlariin zengin malzemeler ihtiva eden bir eser olmutur.

Sultan Melikahn lmnden bir yl nce baz ilim adamlarn-dan lkesinin durumu hakkndaki dncelerini ve daha nceki sul-

tanlar taraf

ndan izlenen, kendisinin de uygulayabilecei ynetim

16 Mehmed Erkal, Ahkms-Sultaniyye, DA., I, 555-556.17 Hayat ve eserleri iin bkz. bn Hallikan, age., I, 398; Sbk, age., IV, 318; bnl-

Esr, el-Kmil fit-Tarih, (nr.C.J.Tornberg) Beyrut 1966, X,208; bn Kesir, age.,XII,140; bnl-mad, age., III, 373; brahim Kafesolu, Nizmlmlk, .A., IX,330. Ayrca Geni bilgi iin bkz. mer Meneke, Byk Seluklu mparatorluuYkseliDevri Fakihleri (1063-1092), (yaymlanmam yksek lisans tezi), stanbul1992, s. 57-61.


7/19


ilkelerini belirtmelerini istemesi zerine yazlan eser,18 gndelik y-netimin bir el kitab ve idar sistemin gelimesi iin gerekli pratikteklifleri ieren bir kitap olmaktan te, fiil siyas durumdan zuhreden ve bu yzden slm siyaset hayatnn hicr beinci/ miladonbirinci yzylda ulat aamay anlamamzda bize yardmc olan,ilm deeri tarihe mal olmu kymetli bir eserdir. 19

Nizmlmlk Siyasetnmede yalnz nasihat vermekle yetin-memi, olaylar nakletmi, Byk Seluklu Devletinin tekilatn,ileyiini, asker, siyas, mal ve hukuk yapsn, aksayan taraflarn,alnmas gereken tedbirleri, messeselere ilerlik kazandrmak iinyaplmas gereken dzenlemeleri ele alm, halkn durumu ile ilgili

bilgiler vermitir.51 fasl zerine tertip edilen ve her faslda bir meselenin ince-

lendii Siyasetnmede ele alnan Fasllarda ilenen konu ile ilgili, birksm mellifin yaad dneme, ou da Seluklu ncesine ait hika-yelere yer verilmitir.20

Nizmlmlkn bu eseri zerinde neir ve tercme olarak pekok alma yapld gibi,21 eser bir ok aratrmaya konu olmutur.22

Mverd ve Nizmlmlke gre Devlet Anlay

Mslman toplumlar, devlet olgusu ile ok erken dnemde ta-nmlardr. Bu tanklk, fiil bir durumun sonucu olmay aan te-

orik bir ilgiyi de iermitir. Devlet kavram

n

, kendi kltrel kodlar

ierisinde tanmlama noktasnda gnmz Mslman toplumlar dabenzer bir ilgiye sahiptir.

Hz. Peygamberin vefatndan sonra Mslmanlarn karlatkla-r ilk sorunun ynetim olmas, konu zerinde eitli grlerin erken

18 Nizmlmlk, Siyasetnme, (trc. Nurettin Bayburtlugil) stanbul 1997, s. 25.19 M. Rkniddin Hassan, Nizam al-Mulk Tus A History of Muslim Philosophy, (ed.

M. M. Sharif), Wiesbaden 1963, I, 750-751.20 Fasllarn konu konu tasnifi, hikaye ve devirlerin tablolar halinde gsterilmesi iin

bkz. M. Altay Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi Aratrmalar I, Belleten,c.XVIII, sy. 68, Ankara 1953, s. 557-604.

21 Tercme ve neirlerin listesi iin bkz. brahim Kafesolu, Nizmlmlk, .A., IX,329-333; Nizmlmlk, Siyasetnme, (trc. M. Altay Kymen), nsz, V-XV.

22 rnek olarak u makaleleri verebiliriz: Faizul Hasan Faizi, A Peep into the Wasayaand Siyasatnama of Nizam al-Mulk, IslamicCulture, XX, 1946, pp. 394-407; bra-him Kafesolu, Byk Seluklu Veziri Nizmlmlkn Eseri Siyasetnme veTrke Tercmesi, Trkiyat Mecmuas, sy. XII, 1955, s. 231-256; S. Rzwan Ali,Rzv, The Siyasatnamah (The Book of Government) of Nizam al Mulk Tus,Islamic Studies, XX, (1981), pp. 127-137; Cokun Ylmaz, NizmlmlknSiyasetnmesine Gre Byk Seluklu Devletinin Ynetim lkeleri lim ve SanatDergisi,stanbul 1994, sy. 35-36, s. 35-36, 99-107; Ali Erturul, Bir Kaynak Ola-rak Nizam'l-Mlk'n Siyaset-Nmesi, Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, c.V, Anka-ra 2002, s. 271-278.


8/19

mer MENEKE200

dnemde ortaya kmasna kaynaklk etmitir. Farkl mezhepler tara-fndan, bazen ynetimle ilgili bazen de siyasal tercihlerden beslenenkelm grler niteliinde srdrlen tartmalar, hicr 4. ve 5. yz-yla gelindiinde teorik bakmdan en gelimi rnlerini vermitir.zellikle bu yzyllarda yaam melliflerin kaleme ald eserlerdaha sonraki almalara kaynaklk etmitir.

Maverdi ve Nizamlmlkde yazd eserlerde devrin siyas gr-n yanstm, devlet kavram zerinde durarak devletin varlk ga-yesini, etkin ynetim biimini, toplum dzeninin salanmasna yne-lik kamu dzeni ve adaleti, devlet bakannda bulunmas gerekentemel zellikleri yanstm, ve onlarn ortaya koyduu grler, ken-

disinden sonraki almalara rehber olmutur.imdi her iki mellifin devlet anlayn temel balklar altnda

grelim:

Devletin Varlk Gayesi

Hukukun hayata geirilmesi iin devletin varl kanlmaz birzorunluluktur.

Mverd, devletin varlk gayesini, imametin tanmn yaparkenolduka z bir ekilde aklamaktadr. Ona gre imametin varlk ga-yesi, dini korumak ve toplumu siyaset etmek (idaresini stlenmek,kamu yarar) tir. 23 Bu yaklam, Nizmlmlk de benimser.

Allahn her asrda halkn ierisinden birini seerek onu padiah-

lk sanatlaryla ssledii, sonra da halkn huzurundan sorumlu tuttu-unubelirten Nizmlmlk de, iktidar sahibinin , Allahn inayetiyleidaresini stlendii toplumun haklarna riayet etmesi ve btn d-zenlemelerini Allahn emirleri lsnde yapmas gerektiini vurgu-lar.24 Devletin var olu sebebinden sz ederek onun kutsall konu-sunda aklamalar yapar.25

Gerek Maverdi ve gerekse Nizamlmlk, din ve dnyev masla-hatlarn korunup gelitirilmesini devletin varln gerekli klan temelamalar olarak grmektedir.26

Etkin Ynetim

Toplum dzeninin salanmas, insann bireysel olarak gven vehuzur iinde yaamas ile mmkndr.

23 Ahkmus-Sultaniyye, s. 29.24 Siyasetnme, s. 28-29.25 Siyasetnme, s. 30-34.26 Mverdye gre devletin gayesi ve grevleri ile ilgili geni bilgi iin bk. Mehmet Bir-

sin, Mverdnin Devlet Anlay, (yaymlanmam doktora tezi), Ankara 2004, s.107-151.


9/19


Mverd, devleti, esaslar, toplumsal ve idar dayanaklar bulu-nan ve siyasal lider tarafndan ynetilen bir mekanizma olarak alg-lamakta ve devleti; bir blgede yaayan insanlarn toplum dzeninisalamak amacyla btn kamu sorumluluklarn yklendikleri (ima-met/hilafet akdi ile) ve meru g kullanma tekeline sahip bir me-lik/halifenin itaati altnda birlemeleri ile oluan bir birlikolarak nite-lemektedir.27

Toplumsal dirlik ve dzenin srasyla din, siyas, hukuk, adl,inzibat, iktisad ve beer (psikolojik) olarak nitelenebilecek alt te-meli bulunduunu belirten Mverd, bunlar yaanan din (dinmutteba), gl otorite, (sultan kahir), kapsaml adalet (adl amil),

genel gvenlik (emn mm), madd refah ve bolluk (hsb drr), geniemel (emel fesih= iktisad gelime ve kalknma projesi) eklinde sra-layarak her birini aklar. 28

Mverdye gre rejim (mlk) iki temel zerinde istikrar kazanr:Kurulu ve ynetim. Rejimin kuruluu da alternatif temele daya-nr: Din, kuvvet ve mal/servet.

Bunlardan en gls, kkl ve srekli olann toplumsal istik-rar ve gelimenin birinci art olan din olduunu belirten Mverd,kuvvete dayal rejimin (mlk khir) iktidarn zulm ve istibdadndankaynaklandn ifade etmekte ve bu rejimin halka kar adil davra-nlmas halinde onaylanp benimseneceini ve kkleeceini dn-mekte, zenginleen bir zmrenin devlet iindeki konum ve balant-

larn kullanarak iktidar ele geirmesiyle kurulan mal ve servete da-yal rejimin ise en zayf rejim olduunu vurgulamaktadr.

Mverd istikrarl bir hkmetin kurulmasnn ardndan gelenynetim srecinde lkenin bayndrlnn, tebaann mal ve cangvenliinin, ordunun idaresinin ve kamu maliyesinin yneti-minin, yasalarn adil bir ekilde uygulanmasnn nem tadnbelirtir. Ynetimin belirtilen bu asl fonksiyonlarn yerine getirirse,toplumun saygsn, balln, samimi ilgi ve sevgisini kazanacanbelirten Mverd, devletin belirtilen hak ve vecibelere riayet etmediitakdirde bundan dolay sorumlu tutulacan ve (Allah katnda vekamu vicdannda) yarglanacan belirtir. 29

Nizmlmlk de hkmdarda bulunmas gereken vasflar sra-

larken; Hkmdarn; toplumun haklarna riayet etmesi gerektiinivurgular; halkn asla madur etmemesi, din hkmlerden asla

27 Mehmet Birsin, age., s. 34.28 Geni bilgi iin bkz. Mverd, Edebd-dnya vedn, nr. Mustafa es-Sekk, Mu-

hammed erif Skker, Beyrut 1988, s. 69-70,201-219,268-269, Huriye TevfikMcahid, age., s. 124-126; Kallek, agm, s. 247-252.

29 arc, Mustafa, Mverdde Siyaset Ahlk, slmiyat, Ankara 2003, c. VI, sy. 1,s.82-87.


10/19

mer MENEKE202

sapmamas, ilim ehline saygda kusur etmememsi gerektiini belirtir.30

Hkmdarn grevlerini bu prensiplerle ortaya koyanNizmlmlk bu prensiplerin ihlalinde neler yaplmas gerektiini,iktidarn nasl kontrol ve tefti edileceini, hangi kurum ve kurulu-larn bu ii yapacan belirtmez. O eserinde sadece tek bir yaptrmgc olan maneviyata ska vurgu yapar, idarecileri Allahn gazabncelb edecek davranlarda bulunmamalar hususunda ikaz eder. Aksitakdirde mlklerinin ellerinden alnabileceini hatrlatr.31

Devlet Bakanl

Mverd ve Nizmlmlk, slm toplumunun siyas ve idar ile-rinin yrtlmesi, her trl ihtiyalarnn giderilmesi iin devletbakanlnn gerekliliine deinir ve devlet bakanlnn sadece in-sanlarn mterek hayatnn gelimesine yardm eden sosyal bir or-ganizasyon olduunu ifade ederler.32

Mverd devlet bakann ifade etmek iin i-mam/halife/sultan/melik terimlerini kullanr. Ona gre devlet, top-lumdaki en st iktidar temsil etmektedir.33

Nizmlmlk ise, mslmanlarn siyas topluluunun ba ola-rak hilafete hi atfta bulunmamas ve Seluklu hkmdaryla Abba-s halifesi arasndaki hukuk ilikiler konusunda hibir ey syle-memeye zen gsterir. Seluklu sultan iin Sultan tabirini nadiren

kullanan Nizmlmlk, Emr-i Mstevl=istilac

emir, gas

p yneticiterimine ise yazlarnda hi yer vermez. Oysa Mverd bu tabirlerinher ikisini de kullanr. Nizmlmlk ise sultan teriminin yerinefarsas olan padiah terimini kullanarak sultan halifeden tama-men bamsz bir konumda gstermeyi amalamakta, hattasiyasetnmenin aka bu siyas amaca hizmet iin yazldn be-lirtmektedir.34

Mverd, siyasal iktidar, meru yollar ile iktidara gelmesi ve hu-kuk tarafndan belirlenen grev alannda faaliyet gstermesi, halktarafndan azledilebilme gibi hukuk kriterler ile snrlamaktadr.35

adaslm dnrlerinden A. H. Sddk, Mverdnin halife-nin seimle ibana gelmesi ve grevlerini yerine getirmedii takdir-

de mmetin temsilcileri konumundaki seici kurul (ehll-hal vel-akd) tarafndan azline karar verilebilecei, insanlara kar sorumlu-

30 Siyasetnme, s. 28-31.31 Siyasetnme, s. 70.32 Mverd, Ahkmus-Sultaniyye, s. 3; Siyasetnme, s. 28.33 Ahkmus-Sultaniyye, s. 35,44.34 Siyasetnme,s. 25-26;M. Rkniddin Hasan, agm., s. 754.35 Ahkmus-Sultaniyye, s. 33,51-53.


11/19


luunu bilecek bir nitelikte olmas gerektii fikrini savunurken,Nizmlmlkn byle bir dnceyi savunmadn, yneticilerinsadece Allaha kar sorumlu tutulabileceini, insanlarn iyi ynetici-lere sahip olmamasnn sadece kendi hatalar olduunu benimsedi-ini vurgular. Yine Nizmlmlkn sultanlarn yetkilerini Halifedenald iin seilmelerinin mmkn olamayacan ve halka kar dasorumlu tutulamayacan dile getirdiini beyan eder.36

Nizmlmlke gre sultann otoritesi ncelikle Allahn direktyetkilendirmesinden, ikinci olarak da kendisinin siyas iktidar ka-zanma yeteneinden kaynaklanmaktadr. Ona gre sultanlk grevihem kutsal, hem de irsdir ve eski randa olduu gibi babadan oula

gemelidir. Dolaysyla onun sultann egemenlik iddialarn ilahteyid, iktidarn kazanlmas ve irs haleflik eklinde l bir merui-yete dayandrd grlmektedir. yle ki o bunu, ranl kralNuirevnn, ileri gelenlere kendisinin sultanla liyakatini anlatmakzere yapt konumada syledii lkin, bu kralln kendisine YceTanr tarafndan baland, ikinci olarak onu babasndan miras ola-rak ald, nc olarak da krall klla ele geirdii eklindekiszleri naklederek daha ak bir ekilde ortaya koyar.37

Burada Nizmlmlkn siyas toplumdaki stn otoriteyi ak-larken insann semesine deil de ilah nasb ve irs haleflie inananmonarik bir yaklam ierisinde olduu gzkr.

Sultanln bu ekilde izah bir baka adan da dikkat ekicidir.

O da Nizmlmlkn itaati, halkn yneticiye kar en nemli greviolarak grmesidir. Ona gre, halkn ynetimini ve siyas hayat kont-rol etmede ilah olarak tayin edilmi ve bu ynyle de snrsz bir oto-riteye sahip olan sultan, halkndan itaat grmeye hak kazanmtr.

Nizmlmlk, sultan btn lkenin huzur ve refahndan do-rudan doruya sorumlu bir kii olarak sunmakla birlikte siyas icra-at konusunda onu halka kar sorumlu grmemektedir. Sultannkamu ileri ile ilgili sorumluluklar konusunda da onun kutsal hak-kn savunan bir tutumu benimsemekte ve sultanlar halka kar de-il Allaha kar sorumlu kabul etmekte ve bunu da kyamet gnn-de sultann Allahn huzuruna karlaca ve tebasna nasl davran-d konusunda sorgulanaca38 hkmet yetkililerinin sultana kar

sorumlu olduu buna kar

l

k sultan

n da Allaha kar

sorumlu ol-duu yolundaki ifadeleriyle belirtmektedir. 39

36 A. H. Sddk, Caliphate and Sultanate in Mediaval Persia, Karachi 1969, s. 166-167.

37 Siyasetnme, s. 59.38 Siyasetnme, s. 32-33.39 Siyasetnme, s. 33, 69-75.


12/19

mer MENEKE204

Mverd siyas dncesini, Hulef-yi Ridnin saadet asrnnzlemiyle adaleti tesis edecek mstakbel kurtarc beklentisi arasndabocalayan siyas bunalm dneminde ortaya koymutur. Bu sebepleilk drt halifenin seim yntemlerini esas alan bir hilafet nazariyesigelitirerek slm devletinin birliini ve bekasn korumaya alm-tr.40

Mverd halifeyi en azndan teoride iktidarn kendisine dorudanAllah tarafndan deil, delegeler vastasyla verildii seilmi, bir ta-km hukuk sorumluluklarla evrili bir icraat olarak grmekte41 i-ken Nizmlmlkn bu noktada gerekte bir mutlak monari kav-ram oluturduu gzkmektedir. Onun Mverdnin demokratik il-

kelere dayanan hukuk teorisinden ok devlet bakannn kutsalhakk zerine kurulmu Fars siyaset kltrndeki zllullah (Allahnglgesi) ideolojisine ve iilerin imamet doktrininde yer alan yanlmazkanun koyucu (masum imam) beklentisine yaklatn sylemekmmkndr.

Mverdye gre siyasal iktidar, nebinin misyonuna bal bir li-derlii ifade etmekte, peygambere vekillik ve mslmanlara niyabet(naiplik) anlamlarn iermektedir. Teorik olarak halifenin sahip ol-duu konum nbvvete halef (hilafetun-nbuvve) olmaktr.

Onun imama ykledii hilafetnbvve misyonu dinin koru-nup yaylmas ve slm toplumunun ynetimini iermektedir. 42

Ayrca Mverd ile Nizmlmlkn eserleri arasndaki farkllk

noktalarndan biri de sultanln siyas hiyerarisinde rtbe ve gbakmndan Sultandan sonra gelen vezirlik konusundadr. Mverdbu konuda vezirin Halifeye nisbetle hukuk konumundan bahseder-ken ve anayasal vezirlik teorisi diye adlandrlabileceimiz bir teoriortaya koyarken Nizmlmlk, vezirliin bu ynyle ok az ilgilen-mekte ve ona nadiren atflarda bulunmaktadr. Onu asl ilgilendireneyin bu kurumun siyas ve manev yn olduu aktr.

Mverd vezirin grevlerinin ne olduunu anayasal bir erevedetartrken, Nizmlmlk ise sadece vezirlik ahlknn mkemmeliye-tine ulamak iin vezirin ne olmas gerektiini gstermeye alr.Bundan sonra kendisi de bir vezir olan Nizmlmlk, iyi bir vezirinpadiah btn dnyada tannmasn salayan, iyi bir icraat yapma-

sna nc olan kii olduunu, byk olan ve isimleri kyamet g-nnde erefle anlacak olan btn sultanlarn iyi vezirlere sahip sul-

40 Cengiz Kallek, Mverd, DA., XXVIII, s. 181-182.41 Ahkmus-Sultaniyye, age., s. 6.42 Kallek, agm., s. 236-237; Ahkmus-Sultaniyye, s. 50, 77. Mverdnin dnce-

sinde siyasal iktidarn meruiyet temeli olarak grlen nbvvete halef kavramkonusunda geni bilgi iin bk. Birsin, age., s. 231-242.


13/19


tanlar olduunu vurgular.43 Onun ele aldekliyle vezir bir bakmasultann tm kudretini paylamaktadr. 44

Mverdnin devlet anlay nemli lde bata Raid Halifelerdnemi olmak zere tarih uygulamalara dayanmaktadr. Ancak teo-risine kaynaklk eden uygulamalarn birounun yaand dnemdefiil olarak yrrlkten kalkmas, Abbas hilafetini savunmasnaramen fiil olarak emirliklerin hakimiyeti45 gzle grnr bir gerekolmasna, devlet yapsnda merkez idare aleyhinde meydana gelendeiimlerin farknda olmasna ramen Mverd, Ahkmus-Sultaniyye adl eserine ruh veren ideali, eseri yazd tarihten yzelliyl ncesinden devirmitir. Esere gnn sorunlarndan bazlarn

yanstmsa da tasvirlerinin esasn gerek bir merkez hkmetingrev yapt dnemlerden szp karmtr. 46

Carl Brockelmann ve Jean Sauvaget, Von Kremer gibi arkiyat-lar, Mverdnin gnlk hayatn gereklerinden kopuk ideal ve hat-ta topik bir slahat tasars ortaya koyduunu ileri srmektedir.

Brockelmann, Mverdnin Amme hukukuna ait meseleleri za-mann siyasalartlarn nazar- itibara almakszn mtalaa ettiini47iddia etmi, C. Jean Sauvaget, Mverdnin kaynaklarn bildirdikleriile eliki ierisinde ve tamamen teorik mahiyette48 bir alma yapt-n belirtmitir. Von Kremer de Maverdnin devrin siyas artlarngz ard ederek eserini yazdeklinde mutlak bir gr ortaya at-mtr.49 Halbuki Mverdnin halife merkezli bir hukuk devleti tasar-

layan formlasyonunda, seimle ibana gelen bir halife vardr.Mverd bu tasarsyla devlet gcn elinde bulunduranlarn arsorumluluuna vurgu yapmakta, bu gcn adil ve kamu yararnauygun kullanlmas gerektiine dikkat ekmektedir.50

Nitekim Harun Sherwani de Mverd ve Nizmlmlkn her nekadar muasr mellifler olsalar da aralarnda fark olduunu,Mverdnin daima geriye, gemi zamanlarn harikuladeliine baka-rak kendi yaad dnemden uzaklap gzlerinin nnde cereyaneden deiiklikleri bile gremediini belirtir. Nizmlmlkn ise,

43 Siyasetnme, s. 270.44 M. Rkniddin Hasan, agm., s. 769.45 Mesud, Mruczzeheb ve Mednul-cevher, Beyrut 1986, IV, 343, 434; bnl-Esr,

age., VII, 74-75, 96-98, 232.46 Sherwani, age., s.123.47 C. Brockelmann, Maward, EI2, Leiden 1991,VI, 869.48 J. Sauvaget, Introduction a lhistoire de lorient musulman, Paris 1943, s. 89 (Bir-

sin, age. s. 37 naklen).49 Little, agm., s. 192.50 Kallek, agm. 237-238.


14/19

mer MENEKE206

kendi evresinin etkisi altnda kaldn vurgular. Mverdyi akade-mik ve idealist, Nizmlmlk de bir devlet adam olarak niteler.51

Mverdyi idealist bir teorisyen olarak kabul eden bu aratrma-clar karsnda onu realist bir dnr olarak gren aratrmaclarda vardr. Hamilton Gibb, Mverdnin grlerini, yaad dnem-den soyutlayan nceki yaklamlardan farkl olarak sosyo-politikartlarla balantl olarak ilemitir. 52

Erwin I. J. Rosenthal de Mverdnin grlerini siyasal faaliyet-leri ve yaad dnem balamnda incelemi, Gibbin temel yakla-mn benimseyerek onun halife ile emir arasndaki yetki paylamnnteorisini yapmaya altn savunmu, onun grlerinin yaad

dnem ile balantsn aklamaya almtr. 53slm siyas dncesi konusunda ada bir ilim adam olan

M. Rkniddin Hassan da, Nizmlmlk ve Mverdnin grlerinitelif ederek Mverdnin hilafeti devrinin bir siyasi gerei olarakgrdn, dolaysyla onun fkh teorisinde, sultann igal ettiiyerin o gnlerin siyas dzeninde bilfiil bulunduu noktadan okfarkl olduunu belirtir ve onun halifenin sultan zerindeki merstnln anlatmak iin emr-i mstevl tabirini kullanaraksultan gasp bir ynetici olarak grdne ve bir anlamda onu halifetarafndan tayin edilen dier eyalet valilerinin seviyesine indirdiineiaret eder. Netice olarak Mverdinin halkn gerekte Abbasi halife-sinin deil, bamsz sultann kontrolnde yaad gereini gz ar-

d ettiini, halk Halifenin hl otoritenin gerek kayna olduunainandrmaya altn belirtir. Nizmlmlkn konu edindii sis-temin de aslnda Hilafetin yapsna kar sultann otoritesini ortayakoyduunu, bu durumun uygulamada Sultan Halifeye tabi olmakzorunda brakmadn vurgular.54

Kamu Dzeni ve Adalet

Mverd ve Nizmlmlk, devlet idaresinde temiz ynetim ve te-miz toplum anlayn sergileyerek toplumun huzur ve saadeti iinherkesi kuatan bir adaletin salanmasn ngrr.55

Mverd, devletin hukuk niteliini adalet idesine balar.

51 Sherwani, age.,s. 111-112.52 H. A. R. Gibb, Studies on the Civilization of Islam, Princeton 1982, s. 151-153.53 Rosenthal, Political Thought in Medieval Islam, Cambridge 1958, s.27-28.

Mverdnin idealist bir yntemle devlet kavramn incelediine dair rnekler iinbk. Birsin, age., s. 38-41.

54 M. Rkniddin Hassan, agm., s. 753.55 Ahkms-Sultaniyye, s. 6.


15/19


Gl devlet ilkesini savunan Mverd, gcn dourabileceiyanllklar ortadan kaldrmak iin kapsaml adalet adlun milunilkesini getirmitir. 56

Mverd, siyasal iktidarn faaliyetlerinin meruiyetini temin edenbir unsur olarak grd adaleti, bireyin tutumlarndan balataraktoplumsal ilikilere doru geniletmitir. O adil insanlardan oluanbir devlet mekanizmasn ngrr ve btn kamu yneticilerinde a-dalet artn arar.57

Mverd, melikin bizzat kendinden balayarak adalette eitliihakim klmas gerektiine iaret eder ve adaletin tevziinde en nemliunsur olan kadlarn tayinine dikkat edilmesi gerektiini ve yarglarn

abuklatrlmasn vurgular.58nsan toplumunda sultann yerine getirmesi gereken en nemli

grevin, kargaay nleyip dzeni getirmek, bar ve adaleti salamakolduunu belirtir. Melik inkr ve kfr ile ayakta kalabilirse de zu-lm ile ayakta kalamaz.diyen Nizmlmlk, adaletin gerekleme-sini u arta balar: Padiah Allahn nimetini tanrsa, Allah kendi-sinden raz olur. Hakkn rzasnda, halkyla birlik olma, adaletin ya-ylma ihsan vardr. nk halkn hayr duas gnden gne artarsaonu ebedi klar.59

Btn bunlarn tesinde sultann niha amacnn da halkn re-fah iinde ve onun adaletinin glgesinde yaayabilecei artlar ger-ekletirmek olduunu syler.60

Ahlk

Devlet idaresini stlenen yneticilerin halkn ahlk geliimleriy-le ilgili sorumluluklar, ncelikle kendilerinin erdemli olmasn gerek-tirmektedir. Bu itibarla Mverd de yneticinin ahlk bakmdan enst dzeyde bulunmasnart komu, ahlk donanma sahip olma-y, devlet bakannn grevinde ehil olma artlar arasnda saymtr.61

Mverd, devleti temel messeseleriyle tanmlayp belli bir hu-kuk yaklam iinde ele alm ve ad geen her messeseyi hukukunngrd ahlki prensiplerle yorumlamtr.

Nizmlmlkte devlet idaresi ile ilgili hkmler hukuki olduu

kadar siyas ve ahlk hatta daha ok bu ikinci ynyle ele al nm-tr.

56 Birsin, age., s. 61-62.57 Ahkms-Sultaniyye, s. 31, 53, 62, 131.58 Ahkms-Sultaniyye, s. 75.59 Ahkms-Sultaniyye, s. 32.60 Ahkms-Sultaniyye, s. 35.61 Ahkms-Sultaniyye, s. 31, 32, 53, 73, 79, 131.


16/19

mer MENEKE208

Nizmlmlkte devlet, messese olarak bir tarih tecrbelerbirikiminin rndr. Devleti ayakta tutan ve banda bulunan ida-recileri baarl klan prensipler tarih tecrbenin anlalmas ile or-taya konulabilir. Bu prensipler de ahlk ereveye dayandrlm-tr.62

SONU

Mverdde devlet anlay, siyas gerekliin slm hukuku a-sndan yorumlanmas ve ynlendirilmesi eklinde ortaya konmutur.O eserinde bir yandan Kuran ve snnete dayanan bir siyaset teorisigelitirmeye alrken te yandan slm toplumunun siyas hayatnagirmi messeseleri slm prensipler altnda yeniden yorumla-

maya ve ahlk denetim altna almaya gayret sarf etmektedir. Onunortaya koyduu devlet anlay ve yapsnda hukukun belirleyici rolarlk tamaktadr. Varlan her hkm ve sonu slm hukuku er-evesinde ele alnmaya allm, teori bu temel prensip zerine inaedilmitir. mmet messesinin eriatn bir gerei olduu fikri, hu-kuk-devlet ilikisini ak bir surette ortaya koymaktadr.

slm siyas dnce tarih asndan Nizmlmlkte varlansonular fkh bir hkm kesinliinde deil bir tavsiye ve nasihatmahiyetindedir. Yine de her prensip ncelikle Kuran, hadis, ahlkdeer yarglar ve tarih tecrbelerden hareketle delillendirilmeye a-llm, devlet bakannda bulunmas gereken vasflar, saltanatnesaslar, artlar sralanmtr. Devrin dnce yapsna en uygun

tekilatn nasl olmas gerektii, bu tekilatlanmann nasl gerekle-tirilecei, vezirlerin, memurlarn, toplumun durumu ve ynetimi ileilgili bilgiler verilmitir. yi bir ynetimin salanmas iin devlet ba-kanna tavsiyelerde bulunulmu, kt ynetimin dnya ve ahirettekizararlar zerinde durulmutur.

Ayrca toplumdaki gelenek ve grenekler, inanlar, fikr cereyan-lar, yaam tarz, idare edenlerle idare edilenlerin karlkl durumlar,devlet ve hakimiyet dncesi, vergi eitleri, iktisad durum, eraf,reya, ordu, memur, eli ve istihbarat servisinin durumu gibi toplumhayatn yakndan ilgilendiren pek ok konu ile ilgili orijinal malze-meler sunulmutur.

Mverdnin aksine Nizmlmlk, bir siyaset adam olarak belir-

ledii prensiplerin doruluunu gsterebilmek iin slm ncesi tari-h kaynaklara da bavurmaktadr. zellikle ran devlet geleneindeverilen rnekler, devlet olgusunun bu eserlerde hukuk idealizmintesinde objektif tarih gelenek ve tecrbeler birikimine dayanan birmessese olarak idrak edildiini gstermektedir.

62 Cokun, agm., s. 99.


17/19


KAYNAKA

Aydn, Hakk, slm Hukuku, Devlet ve Ahkm- Sultaniyye likisi,Cumhuriyet nv.

lahiyat Fak. Dergisi, V/2, Sivas 2001, s. 57-79.

Baklln, et- Temhd, (nr. Mahmd M. Hudayr-M. Abdlhadi EbRide), Kahire 1947.

Bagil, Ali Fuad, Devlet Nedir, ..H.F.M, XII/4, stanbul 1946, s.981.

Birsin, Mehmet, Mverdnin Devlet Anlay, Ankara 2004. (Yaym-lanmam Doktora Tezi)

Brockelmann, Mverd, A., VII, 409.arc, Mustafa, Mverdde Siyaset Ahlk, slmiyat, Ankara

2003, c. VI, sy. 1, s.71-92.

Davudolu, Ahmed, Devlet, DA., IX,234-240.

Erkal, Mehmed, Ahkms-Sultaniyye, DA., I, 555-556.

Erturul, Ali, Bir Kaynak Olarak Nizam'l-Mlk'n Siyaset-Nmesi,Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, c.V, Ankara 2002, s. 271-278.

Ear, el-bne an uslid-diyne, ( nr. Fevkyye Hseyin Mahmd)Kahire 1937.

Fahreddn er-Raz, Kitabl-erban f uslid-dn, I-II, Kahire 1986.

Faizul Hasan Faizi, A Peep into the Wasaya and Siyasatnama of Ni-zam al- Mulk, IslamicCulture, XX, 1946, pp. 394-407.

Farab, Ar ehlil-mednetil-fzla, Beyrut 1985.

Gibb, A.R., Hamilton, Studies on the Civilisation of Islam, PrincetionNew Jersey 1982.

Gzbyk, A. eref, Anayasa Hukuku, Turhan Kitabevi, Ankara1998.

Hamidullah , Muhammed, slm Peygamberi, I-II, stanbul 1980.

Hassan, M. Rkniddin, Nizam al- Mulk Tus, A History of MuslimPhilosophy,

(ed. M. M. Sharif), Wiesbaden 1963, I, 747-773.

Hatb el-Badad, Tarihu Badad, I-XIV, Beyrut ts.

Huriye Tevfik Mcahid, Farabden Abduha Siyas Dnce, (trc.Vecd Akyz) stanbul

1995.

bn Haldun, Mukaddime, III, 1295.

bn Hallikan, Vefeytl-Ayn, I-VI, Kahire 1948.


18/19

mer MENEKE210

bn Hiam, es-Sretn-nebeviyye, (nr. Mustafa es-Sekka v. dr.) I-IV, Kahire 1375/1955.

bn Kesir, el-Bidye ven-nihye, I-XIV, Msr ts.

bnl-Esir, el-Kmil fit-Tarih, (nr. C.J.Tornberg), I-XIII, Beyrut1966.

bnl-mad, ezeratz-Zeheb f Ahbri men Zeheb, I-VIII, Beyrut ts.

Kafesolu, brahim, Nizmlmlk, .A., IX, 329-333.

__________, Byk Seluklu Veziri Nizmlmlkn EseriSiyasetnme ve Trke Tercmesi, Trkiyat Mecmuas, sy.XII, 1955, s. 231-256.

Kallek, Cengiz, Mverdnin Ahlk, ctim, Siyas ve ktisad G-rleri, Dvnlmi

Aratrma Dergisi, sy. 17, 2004/2, s.228.

__________, Mverd, DA., XXVIII, s. 181-182.

Kapani, Mnci, Politika Bilimine Giri, Bilgi Yaynevi, Ankara 1992.

Kehhle, Muceml-Mellifn, I-XV, Dmak 1961.

Kymen, M. Altay, Seluklu Devri Trk Tarihi Aratrmalar I , Bel-leten, c.XVIII, sy. 68, Ankara 1953, s. 557-604.

Little, Donald P. el- Ahkmus- Sultniyyeye Yeni Bir Bak,(trc. Ahmet Turan

Yksel), stem, sy.3, Konya 2004, s. 191-202.

Mverd, Ahkmus-Sultaniyye,

__________, Edebd-dnya vedn, nr. Mustafa es-Sekk, Muham-med erif Skker,

Beyrut 1988,

Meneke, mer, Byk Seluklu mparatorluu Ykseli DevriFakihleri (1063-1092) stanbul 1992, (yaymlanmam yk-sek lisans tezi)

Mesud, Mruczzeheb ve Mednul-cevher, Beyrut 1986, IV,343,434.

Nizmlmlk, Siyasetnme, (trc. Nurettin Bayburtlugil) stanbul1997.

__________, Siyasetnme, (trc. M.Altay Kymen), Ankara 1976.Nesef, Tabsiratl-edille, ( nr. Claude Salame), I-II, Dmak, 1993.

Poggi, Gionfranco, ada Devletin Geliimi, ev. ule Kut-BinnazToprak, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul 1991,

Qamaruddn Kahan, al-Mawardis Theory of the State, Delhi 1979.


19/19


Rzv, S. Rzwan Ali, The Siyasat namah (The Book of Government)of Nizam al Mulk Tus, Islamic Studies, XX, (1981), pp.127-137.

Rosenthal, Erwin, I.J., Ortaada slm Siyaset Dncesi, (trc.Aliaksu), stanbul 1996.

Sherwani, Haroon Khan, Studies in Muslim Political Thought andAdministration, Lahor 1970.

Sddk, A.H. , Caliphate and Sultanate in Mediaval Persia, Karachi1969.

Sbk, Tabakat-afiiyye, (nr. Mahmd M. et-Tanah-AbdlfettahM. el-Hulv) I-X, Kahire 1983.

Ylmaz, Cokun, Nizmlmlkn Siyasetnmesine Gre Byk Sel-uklu Devletinin Ynetim lkeleri, lim ve Sanat Dergisi,s-tanbul 1994, sy. 35-36, s. 99-107.

Zirikl, el-Alam, (nr. Zbeyr Fethullah), I-XI, Beyrut 1992.

İslam dÜŞÜnce tarİhİnde devlet anlayiŞi

Documents