. ATATÜR.K üNiVERSiTESi

ILAH.IYAT FAKÜLTESI ·,

TÜRKuiSLAM DÜŞÜNCE TARiHiNDE ERZÜRUM

Sempozyumu

26-28 HAZiRAN 2006

BiLDiRiLER

ll. CiLT

Erzurum 2007

Atatür1< Üniversitesi ilahiyat Fakültesi TÜRK-iSLAM DÜŞÜNCE TARiHiNDE ERZURUM Sempozyumu

ERZURUMLU KADizADE MEHMED EFENDi VE KUR'AN'A DAIR BIR RiSALESi'NiN

TANITIMI

Dr. Sait UYLAŞ*

Kadızade Mehmed Efendi (öl. 1173/1759): Mehıned Arif b. Mehmed Erzurumlu olup Erzurum müftülüğü yapmış önde

gelen din bilginlerindendir. Erzurum müftüsü iken (1173) te irtihal etti.1 Kabri ~rzurum Çat yolu üzerindeki yine birçok önde gelen zevatın kabristanlarının bulunduğu bugün

Tuzcu köyü2 olarak bilinen yerde bulurlJ!laktadır.

Ataiüıi< Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Doğu Dilleri ve Edebiyatları Bölümü. ismail Paşa ei-Bağdadi, Hediyyetu'J.'Arifin, Beyrut, 1955, ll, 333. Erzurum'dan Güney'e doğru Çal yolu boyunca yedi kilometre ileride Merkeze bağlı Tuzcu köyü vardır. Tuzcu köyünde birçok önde gelen manevi şahsiyellerin mezarı bulunmaktadır Hiç şüphesiz bunların başında Yunus Emre ile, mürşidi Tapluk Emre'nin mezarları gelmektedir. Bu büyük mutasavvıfların mezar taşlarının ya da makamlannın burada bulunması dikkate şayandı r.

Tabi ki burada ayrıca birçek ulemanın ve önde gelenlerin mezarları bulunmaktadır. Doğrusu bu durum bizimde dikkatimizi çekti. Konu hakkında kısa bir araştı rma yaptığımııda buradaki eski mezarların büyük bir kısmının bugün Erzurum Cumhuriyet Caddesinde, Kuşkay binasının bulunduğu yerde Erzincankapı Makheresi olarak anılan kabıisıandan nakledildiğini öğrendik. Yazılı olarak fazla bir bilgiye ulaşamadığımız bu nakil konusunda sadece Ömer Nasuhi Bilmen'in Büyük Tefsir Tarihi (Tabakatü'I-Müfessirin) adlı eserinin·, Hazık Efendi maddesinde burada da aktarmadan geçemeyeceğimiz şu lfadelere yer verdiği dikkatimizi çekti:

Bir teessüf: Hazık Efendi mertıumun kabri Erzurum'da Erzincankapı Makberesinde bir ziyaretgah idi. Bu zat ın yanında Erzururn'Yn meşhur ulemasından üç zatın kabirteri de bulunuyordu. Hakkında adı geçen eserde daha fazla bilgiye ulaşabileceğiniz i;u zatlardan biri, aslen Süleymaniyeli olup Erzurum'cia ikame! eden Maksud Efendi, ikincisi ilmi şahsiyeli hakkında övgü dolu çckça ifadelerde bulunduğu Gıdali liıde Şeyh Mehmed Efendi, üçüncüsü ise Erzurum halkını sene!erce irşad ve tenvire muvaffak olan Solak liıde Ahmed Efendi' dir.

Bu dört zatın mezar taşlannda birer ·r_,wı c$ ..} JS.!ı :ıtl.-1' (her ilirnde herkesin hocası) oldukları yazılmış, vücutları gibi kabirieri de Erzurum için bir şeref sayılmıştı. Ne yazık ki, içinde Kadızade Mehmed Efendi'nin kabri de bulunan bu kabirter son zamanlarda tamamen kaldırılmış, yerteri binarn ve nişan kalmıştır.

Malumdur ki, bir belde için, belki bir ülke için bir aJimin, yüksek bir edibin kabri, binlerce muhteşem binadan daha büyük bir ziynet teşkil eder.

Mealiiye muhib olan milletler, kendi aralarında yetişmiş olan ulema ve üoebaya karşı pek büyük, pek ciddi bir hürmetle mütehassis bulunur, onların kabirieri üzerine titrer dururlar.

Ilim ve irfana meftun olan cemiyeUer, herhangi bir alimin, bir edibin -velev bir kere olsun­üzerinde oturmuş olduğu bir sandalyeyi bile müzelerinde saklayarak onun hatırasına hürmet gösterirler, bu vesile ile de memleket eviadını ilim ve hüner tahsiline teşvik etmiş bulunurlar.

Artık, he~hangi maddi bir müessese vücuda getirmek arzusuyla bir beldenin, bir nıilletin kendisi ile iftihar duyacağı zevatın kabirterini alt üst etmek, onların muazzez hatıralarını imhaya çalışmak, bilmem muvafık görülebilir mi?

Dr. Sait UYLAŞ 516

Annesi _ispir kadısı ·ile evlendiği için babasına nispetle Kadızade lakabıyla meşhur olmuştur. ispir'de büyüdüğü için "ispiri" diye de anılmıştır.3 lsniail Paşa ei­Bağdadi ise ilispesini .ei-Erzurumi şeklinde verrnektedir.4 Tahsilini Erzurum'da tamamlayıp Dersaadet'e gitrrıiş ve o sıralarda meşhur Ellimlerden Kaazabadi Hoca'nın5 dersine devam ederek ikinci bir icazet almaya muvaffak olmuştur. s

Nakledildiğine göre Kaazabadi hoca bir gün Kadı Beydavi tefsiri 9kutuyorken "~J.? JAJ / 7 ayeti kerimesinin tefsirinde, müfessirin ibaresindeki bir vav (_,) harfı_nin

nahiv bakımından hangi manayı ifade edeceği konusu üzerinde durmuş, konu üzerinde hoca ile muhataplan arasında· çok sayıda müzakereler-yapılmasına rağmen bir neticeye vanlamadan topluluk dağılmıştı. Ertesi gün alışıldığı gibi tekrar

toplanarak o konunun müzakeresi ile meşguliyetleri esnasında hoca efendi, o zamana kadar dikkatini çekmeyen Kadızade'ye yönelerek fikirterini sorunca hemen; "muhterem .hoca/ar! Boşuna düşüncelerinizi yorup duruyorsunuz, vav (J) harfi bu ibarede hiçbir anlam ifade etmez, müstensihin kaleminden yanlişiıkla yazılmıştır" diye .

Evet... Çok yazık ki bizde birçok muhterem zevatın, meşahirin kabirieri de, eserleri de muhafaza edilmediğinden mahvalup gitmektedir.

549.

Eşref merhumun şu mısralarını hatıriamamak mümkün değildir:

Gözlerim ebna-yı asrımdan o rütbe yıldı kim, Istemem ben Fatiha, tek kırmasınlar taşı m:!

Şair Eşref Bilmen, Ömer Nasuhi, Büyük Tefsir Tarihi (Tabakatü'I-Müfessirin), 1-11, Ankara, 1960, 1, 548-

Nilekim bir intemel sitesinde 1912 yılında ölen şairin mezar taşının 1928 yılında çalındığı kaydedilmiştir. · http://www.orhanveli.netlkaniksadigimbirilheykel.html

3 Mehmed Nusret, Tarihçe-i Erzurum, istanbul, 1338, s. 100. 4 i smail Paşa ei-Bağdadi, ll, 333. 5 Kaazabadi: Muteahii-i fudeladan olup tasavvufa meylelmemiş olduğundan dolayı karşı çıkıyordu.

KudreUi bir alim olan Kaazabadi eweıa Kaazabad'da tahsile başlamış, sonra Tokat'a giderek orada Ali Yusuf, Osman, Zorlu-zade Erzurumlu Hasan Efendi'lerden tahsiline devam etmiştir, Tahsilini Sivas'ta yerleşmiş olan Tefsiri Mehmet Efendi'den tamamlayarak icazet almıştır. Dersaadet'te ilim okulmakla meşgul olan Kaazabadi 1163 senesinde vefat ederek Aksaray'dan Koca Mustafa Paşa'ya giden caddenin sağ tarafında defnedildi. Eserleri arasında Haşiye 'ala Siıreti'f-Faliha li'i-Beydavi, Haşiye 'ala Haşiye Mirzacann, Tenvinı'I-Besair, Haşiyetu'I-Usul, Netaicu'/-Enzar, Şerhu Fevaidu's­Seniyye, Şerhu 'I-Feride, Şerhu Adab1 Birgivi, Haşiye isMI Vacib, Şerhu'n-Nüniye, bulunmaktadır. 1191 senesind~vafat edi~_yanına aefne~ilen oğlu Nafr' Mehmed Efendi de büyük bir alimdir. Fetide'ye şertı yazmıştır. Kaazabad veya Kazova Tokat sancağına bağlı bir nahiyedir. Bkz. Sursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müelfifleri, 1-111, istanbul, 1333, ı, 404; Bilmen, ı, 539-540.

s Mehmed Nusret, s. 100. 7 Ku(an, lsra, XVII/70.

Erzurumlu Kadızade Mehmed Efendi... 517

karşılık verir ve orada bulunanların tümünün aklına böyle bir yaklaşımın gelmemiş

olması sebebiyle ilmi hakkı teslim edilir ve ilim erbabı tarafından iltifatgörür.8

Sultan lll. Mustafa (1171-1188/1757- 1774) zamanında Kadızade Mehmed

Efendi'ye Sultaniye Medresesinin Eğitim Öğretim görevi veriliniştir.9 Mehmed Efendi

Medrese-i Sultaniye'de tedris ile meşgul iken Erzurum müftülüğüne atanarak on beş yıl müddetince bu görevi sürdürmüştür.ıo

Sürekli resmi gö;evlerde bulunup tasavvuf erbabından olmadığı için, tasavvuf

önde gelenlerini ret ve inkarda fazlaca ileri gitmiş, bu yüzden Şeyh ihrahim Hakkı onun bu övülmeyen ahlakına işaretle şu beyti söylemiştir: u

Birünundan nümayişler hernan ayn-1 derimidir Anmçün karnet-i müfti efendi eğri büğridir (Dış görünüşleri ile içi aynıdır. Bu yüzden Müftü Efendi'nin endamı . eğridir)

Bu söz "~ );. J:;.! js- Ji" (herkes kendi temayü/üne göre hareket edivor)12

ayetinin aynen tercümesi gibidir. Nitekim Müftü .Efendi' nin görüntüsü eğri, yüzü ben li ve büyük sarıklı imiş.ı3

Kendi el yazısıyla torunlarının kütüphanesinde birinci dünya savaşına kadar yırmı üç cilt eseri bulunmaktaydı.14 Bu eserlerinin meşhurları arasında; Şerhu

Ravdati'I-Cennat, Şerhu Kelime-i Tevhid, Risaletu's-Sa'diye, Bahru'I-Fetava ,ısRisale-i Ahval-ı Kabir,ıs bulunmaktadır.

Oğlu Müftü ibrahim Efendi'nin de Nehriwetu'J-Fetava adında Türkçe bir fetva

kitabı vardır. 17

Kadızade Mehmet Efendi, eserterini hem Arapça hem de Osmanlıça

yazmıştır. Eserlerinde işlemiş olduğu konular genelde kelam ve fıkıh üzerinedir.

Zaman zaman dil, hadis ve güzel ahlak konulu risalelerine de rastlanmaktadır.

Bunlardan özellikle Süleymaniye kütüphanesinde tespit edebildiklerimiz şunlardır:

s Mehmed Nusret, s. 100-101. 9 Mehmed Nusret, s. 36-37. 1o Mehmed Nusret, s. 101. 11 Mehmed Nusret, s. 101. 12 Kur' an, isra XVII, 84. 13 Mehmed Nusret, s. 101. 14 Mehmed Nusret, s. 101. 1s ismail Paşa ei-Bağdadi, ll, 333; Sursalı Mehmet Tahir, 1, 404 1ö Sursalı Mehmet Tahir, ı. 404 17 Sursalı Mehmet Tahir, ı, 404.

Dr. Sait UYLAŞ 518

1. Ktladetu'I-Mercan fi Ahvali'I-Cfmn 1 Esad Efendi- 001269, /Pisikoloji,114-121 vr./ Dil: Arapça.;

2: Kaşifu Ahva!i'I-Mevta ve'I-Berıah 1 Bağdatil V~hbi Efendi - 0006?1, 1 Kelam, 29 vr./ Dil:-Arapça.;

3. Şerhu Risaletn-Tahliliwe ve Kelimetn-Tevhid 1 Esad Efendi - 003668, /Kelam, 106-111 vr./ Dil: Arapça.;

4. Vasiyetname, 53-67 vr. lsi~!!!-Ahlakı/ Şazeli Tekkesi, 000037/ Dil: osm.; · 5.Bahru'I-Fetava, /Fıkıh, 367 vr./ H. Hüsnü Paşa, 000387,1 Dil: osm.; Bahru'I­

Fetav~, /Fı~ı_h ,_358 vr./ H~rrıidiye,j)00605, 1 Pll:_O§_m:;

6. ilmihal, istanbul: Matbaa-i Amire, 126511849, Düğümlü Baba, 000269 ll Dil: osm;

7. er-Risaletu's-Selamiwe 1 Esad Efendi - 001269, /Kelam, 107 -11~ vr./ Dil: Arapça.; .

8. ilm-i Hal Risalesi 1 Fıkıh, 64-71 vr./ Beşir Ağ~ (Eyüp) - 000397, ll Yazma. Bağışlar- 000399, 155 vr. ll Dil: osm.;

9. Risale fi fhtilafi'I-'Uiema fi Vuktii'i-Mu'arrab fi'I-Kur'an 1 Esad Efendi -001269, 1 Kur'an Ilim/eri, 143-144 vr./ Dil: Arapça.;

10. Risale fi Nevaktzi'I-Vudü' 1 Carullah- 000847, /Fıkıh, 136-137 vr./ Dil: Arapça.;

11. Risale fi Temyizi'l-Mezhebi'I-Matıiridiwe 'A(Ii'l-Mezahib 1 Kasidecizade

- 000672, /Kelam, 50-59 vr./ Dil: Arapça.;

12. Risale fi'I-Fark Beyne'I-Hadisi'l-llahiwe ve'I-Kudbiwe 1 Serez- 003832, /Hadis, 4-5 vr. /Dil: Arapça.; . .

13. Risa/e fi'l-Vad' 1 Esad Efendi -001_269, 141-142 vr./ Dil: Arapça.;

14. Risale-i Ahkami'I-Mukellefin 1 Yazma Bağışlar, 000886, /Fıkıh, 69-79 vr/ Dil:osm.;

15. Şerhu Ra~dati'I-Cennat 1 Esad Efendi- 001269, /Kelam, 1-100 vr/ Dil: Arapça.;

16. Risale fi Reddi'I-Bid'a 1 Fıkıh, 81-85 vr,/ lbrahim Efendi, 000190 ll Dil: Arapça.

Kadızade Mehmed Efendi el-ispiri'nin Kur'an'a Dair Bir Risalesi Bizim bildirimize konu olan Kadızade Mehmed Efendi el-ispiri'nin Kuran'ı

Kerim'le alakah olan bu risalesi iki varaktan ibaret olup tespit edebildiğimiz bir

Erzurumlu Kadızade Mehmed Efen-di. .. 519

nüshasının fotokopisi Prof. Dr. Sadi Çöğenli'nin18 ş·ahsi kütüphanesinde, bir diğeri ise

Süleymaniye Kütüphanesinde bulunmaktadır. Çöğenli'den elde ettiğimiz nüshanın

yazısı talik ve müstensihi belli değildir. Bu nüshanın ilk sayfasının üst sol köşesinde

Risaletun Mutaallkatun bi'I-Kur'an'ii-'Azim li Kedizade Mehmed Efendi ispiri şeklinde nsalenin konusu zikredilmiştir. Süleymaniye kütüphanesinden elde ettiğimiz nüshada

ise isim müstensih tarafından zikredilmemiş olup, kütüphane kayıtianna Risale fi ihtilafi'l-~Uiema fi Vuku'i'I-Muarrab fi'I-Kur'an adıyla geçmiştir.

Bizim de dikkatimizi çeken bu ada binaen risalenln muarreb19 konusunu işlediği kanısına vardılc Daha _s~mra Süleymaniye Kütüphanesindeki nüshayı da

getirtip nsalenin tamamını incelediğimizde risaleriin kısa olmasına rağmen Kur'an

hakkında özlü de olsa birkaç konuya temas ettiğini gördük. Mehmet Efendi risalesine hamdele ve salvele ile başlayıp hemen ardından

ri salesini hayır duaya vesile olması için ele aldığını belirtir.

Bundan sonra Kur'an'da muarreb konusuna giren Kadızacte, Kur'an'da

muarrebin var olup olmadığı konusunda alimierin görüşlerini belirtir ve bu konudaki ihtilaflara yer verir.

Daha sonra Kur'an'daki münasebet20 ilmini ele alarak bu durumu özlü bir

şekilde ortaya koyar. Münasebetin bulunmasının onun mucize oluşunun bir delili olduğunu bazı alimierin görüşleri etrafında açıklamaya çalışır ve müfessirlerin bu

konuya yeterince yer vermemelerine Ma'arri'ye ait olduğunu tespit ettiğimiz aşağıdaki

beyitle cevap verir: Yıldız ki, bakışlar görünüşünü küçük a/gllar Oysa kusur baktşmdtr, küçük görünen ytfdmn değiP1

Risale çok kısa olmasına rağmen Mehmed Efendi burada aynca Kur'an'ın nüzul yederini de ele almış ve nerede inenterin Mekki, nerede inenterin Medeni

sayılacağını muhtelif görüşler çerçevesinde açıklamaya çalışmıştır.

ıs Atatürk Üniversitesi, Fen-Ed. Fak. Doğu Dili. ve Ed. Bölümü Öğr. Üyesi 19 Muarreb: Arapça'ya sonradan girmiş bulunan yabancı kelimeler. ıo Münasebet: Allah Teata'nın, insanlan dünyada ve ahirette saadeıe ulaştırmak için indirdiği yüce

kitabı Kur'an-ı Kerim'in ayet ve sOrelerinin tertibinin bir düzen d11hilinı:le olmaması elbette düşünülemez. Bunun içindir ki, Kur'an;ın ayet ve sürelerinin tsrtibi vahye dayanmaktadır. Kur'an'ın i'caz yönlerinden birisi de, tertibinin ve n:wnının fevkalade bir l!yum içinde olmasıdır. Işte Kur'an'ın · tertibindeki bu incelikleri ve düzeni inceleyen ilim dalı 'Ayetler ve Sureler Arasındaki Münasebet' olarak adlandınlmaktadır.

zı Bkz. Suyüli (Celaleddin 'Abdurrahrııan), el-IIkan fi 'Uiumi'I-Kur'an, nşr. Muhammed Ebu'I·Fadı lbrahim, 1-IV, iran, lll, 370; Beyit Ma'arri'ye aittir. Bkz. lbn Hallikan, Vafeyatu'I-A'yan, 1-VIII, Beyrut, tsz, 1, 162, V, 295.

Dr. Sait UYLAŞ 520

Mehmed Efendi, Kur'an hakkındaki bu nsalesinin sonunda Ebü 'lsme ei­Gami"in Kur'an'ın faziletleri hakkında söz söylemesi konusuna yer- vermiş ve Suyüti'den naklen, bunu insaniann Kur'an'ı bırakıp daha çok Ebu Hanife'nin fıkhı ·ya da . ibn ishak'ın - -Megazi'sine -sarı lmamaların ı sağlamak amacıyla zikrettiğini

aktarmıştır.

Süleymaniye Kütüphanesi'nden elde ettiğimiz nüsha yine All~h'a hamd ve Hz. Peygambere ve onun al ve ashabına salat ve selam ile bitmektedir.

Bu arada risaleyi incelerken işlenilen konuların neredeyse tamamının

SuyCıti'nin e/-/tkan'ından özetlenmiş olduğunu gördüğümüzü de burada ifade etmekte yarar var.22 Sanırız Mehmed Efendi, -Suyüti'nin eJ-Itkan'ının çeşHii bölümlerinden deriemiş olduğu bu bilgileri muhtasar bir risale halinde okuyucuya ya da öğrencilerine aktarmayı uygun bulmuş.

Sonuç olarak her'ne kadar hakkında fazla bilgi edinemesek de, Erzurumlu Mehmet Efendi'nin döneminin büyük alimlerinden biri olduğunu, bizim tespit edebildiğimiz eserleri dahi göstermektedir. Biz de bu çalışmamııla ilim dünyasında hizmetleri olan Kadızade Mehmed Efendi'nin yeniden yad edilmesini ve unututmasının önlenmesini amaçladık. Zira bu gibi şahsiyetler ilim dünyasının gizli kalmış yapı taşlarını oluşturmaktadırlar. Onlara gereken değer ve saygının

gösterilmesi, beraberinde ilim ve irfana ·olan ilgi_ ve hürmetin de artmasını

. s~ğlayacaktır. Bu anlamda birnebze olsun faydalı olabildiysek ne mutlu bize.

22 Bkz. SuyOii, ll, 125-143; lll, 369-389; 1, 36-72; IV, 120-135.

Erzurumlu Kadızade Mehmed Efendi. .. - .

~ - J .2-\~~· --=---1 . -'v, • , ___ c:::!_ _ ------ ~l ! >~}tl'tt-6-J~;_,ı....ı~ .,.,.t\ •. n..;.._,.:iı,,.ii l ı ~~_,~~_,rı;'}i~V~_,\"':ır~<>?l' i · l erj:\;·.,~~~~~l.1~\~;-l-:Lı 1

ı ~r~ ..... :..ıı......~..;.fi.:ı\..;.,,_,\ ... \~'ı.._,;tı ı ı p..#~~~~t.r~~.,~~~ıı.ı ı ..:>-0\!.:>~~"':'"'~'tt-'~~~~'jl.,•. ı 1 ~ttl<-~\_,:,_;.,~_,~,ı;_j,(.ı4>~L.:..ı~_j ı l...:.ı»'i'~;_,y~..,.-~;;,F~-' ! • .ç...,p~~\~\ıi>\~~-'~ 4s. _.j__,J.I f

1+5.ı'~·~IJi;;ı~y..;_;_,-~?· ..r~j; 'i ! ! ;~~~;ı~~'i~Jb;l'-'~f.>~Y ! ! ~\;·ı~ı.,;.cr>;.1~\;~~_,cıwtfd" ! l (-')\_,..t>J"!.:.ıw~)f..s:-_,'-;"_..a\\..:.lı.l&i" ! .i ~-V~oi~~ı,;.,..:.ı\1":..:-?(r-)>l'J 1

.J .... _,_~.f,i~!.-~'<l'"ı.)-'\-"--'~\,.:..~~1 ! ~.ı~Ç;~~J~.s\..:c(.~.~~<:-?:.~

521

Kadızade Mehmed Efendi'nin Kur'an hakkındaki Risalesinin ilk sayfaları ..