İslam'da bilim ve teknik tarihine giriş cilt 2

8/6/2019 slam'da Bilim ve Teknik Tarihine Giri Cilt 2

1/232

slamda Bilim veTeknik

Cilt II


2/232

STANBUL BYKEHR BELEDYES KLTR A.. YAYINLARI

Fulya Mahallesi, Mevlt Pehlivan Sokak, No: 23, 80280 Gayrettepe / STANBULTel: 0212 317 77 00, Faks: 0212 274 58 40, [email protected] - www.kultursanat.org

Renk Ayrm, Bask ve Cilt

Entegre Matbaaclk A..Sanayi Cad. No: 17 obaneme-Yenibosna/STANBUL

Tel: 0212 451 70 70 (pbx) Faks: 0212 451 70 55

slam'da Bilim veTeknik

Fuat Sezgin

kinci BasmNisan 2008

Genel Yayn YnetmeniNevzat Bayhan

Yayn DanmanProf. Dr. skender Pala

Yayn KoordinatrHasan Ik

eviri Abdurrahman Aliy, Eckhard Neubauer

Yayna HazrlayanHayri Kaplan, Abdurrahman Aliy

Trke: Trkiye Bilimler Akademisi, 2007.Piyade Sok. No:27 ankaya 06550 AnkaraTel: 0312 442 29 03 Faks: 0312 442 23 58

www.tuba.gov.tr - e-posta: [email protected]

Almanca: Institut fr Geschichte der Arabisch Islamischen WissenschaftenAn der Johann Wolfgang Goethe Universitt, 2003.

Westendstrasse 89,D-60325 Frankfurt am Mainwww.uni-frankfurt.de/fb13/igaiw


3/232

TRKYE BLMLER AKADEMS, STANBUL BYKEHR BELEDYES, T.C. KLTR VE TURZM BAKANLII

ORTAK ALIMASIDIR.

SLAMDA BLM VETEKNK

Astronomi

Cilt II

Arap-slam Bilimleri Tarihi EnstitsAletler Koleksiyonu Katalou

Fuat SezginEckhard Neubauerin Katksyla


4/232


5/232

indekiler

1 Blm: Astronomi .......................................................................................1

Giri ................................................................................................................ 3Planetaryumlar ve Gk-kreler ................................................................. 16Rasathaneler ................................................................................................ 19

Rey Rasathanesi .................................................................................. 25Hemedn Rasathanesi ........................................................................ 26Mera Rasathanesi ............................................................................ 28stanbul Rasathanesi ........................................................................... 34Hven Rasathanesi ................................................................................ 36

Mera Rasathanesinin Aletleri ............................................. 38stanbul Rasathanesinin Aletleri ............................................ 53Hven Rasathanesinin Aletleri................................................. 62

Semerkant Rasathanesi ....................................................................... 69Jaipur Rasathanesi .............................................................................. 72Delhi Rasathanesi................................................................................ 76

Astronomi Aletleri .......................................................................................78Usturlaplar ................................................................................................... 79

Evrensel Diskler................................................................................. 116Kresel Usturlap ................................................................................ 120

Kadranlar .................................................................................................... 136Dier Aletler .............................................................................................. 145Ekvatoryumlar............................................................................................ 173

Bibliyografya ......................................................................................................... 205Dizinler .................................................................................................................. 211

I. ahs Adlar ............................................................................................. 211II. Kavramlar ve Yer Adlar ...................................................................... 217III. Kitap Adlar ......................................................................................... 225


6/232


7/232

G R 1

Blm 1

A s t r o n o m i


8/232

2 A S T R O N O M

Evren btn deimelerineramen bir dzen vebtn ayrntlarna ramen

bir ahenk iindedir

bn Heysem (. 432/1041)Ma le f Keyfiyet er-Ra ad.


9/232

G R 3Giri

uayr Amrann gneyden grn(Fotoraf: K. O. Franke).

uayr Amrann Plan (Encyclopaedia of Islam,New Edition, Cilt 1, s. 612); Roma hamam

(Caldarium) iaretlenmitir.

Arapa ilm el-hey e veya ilm el-felek diye an-lan astronomi, matematiksel bilimler (el-ulm er-riyiyye) arasnda yer alr ve ilm akm en-nucm

veya nat akm en-nucm(yldzlardan hkmkarma bilimi veya sanat) diye anlan astrolojidenayrt edilmektedir. slamdan nce Araplar bilimselbir astronomiye sahip deillerdi, ancak yldzlarailikin zengin bir bilgi birikimleri vard1. Bu bilgilergenel olarak Keldani astronomisinin uzants olarakgrlmtr2. slam ncesi ve erken dnem Arap-slam iirinde 300den fazla yldzn ad gemekte-dir3. Hommelin, bu yldz adlarndan bazlarnn Akadca ve Smerceye dayand gr dorugrnmektedir4. Ayrca, Araplarn 1./7. yzyldaburlar bildii de kesin gibi grnmekte5 olup, bubilginin slam ncesi dneme kadar uzanm olmasda mmkndr.Bu balamda, uayr Amra6 Kasrnn (rdnde Amman ehrinin dousunda) banyo ksmn-da bulunan Roma hamam (Caldarium) oldukadikkat ekicidir. Bu hamamn kubbesinde gky-z haritasn tasvir eden bir fresk bulunmakta-dr. 1902 ylndan itibaren Alois Musilin maka-lelerinde ve monografilerinde ele ald 711-715 tarihli Emevi kasrndaki bu gk haritasnnastronomi tarihi asndan nemine, Fritz Saxl ve Arthur Beer7 de dikkat ekmilerdi. Sz konu-su haritada, yaklak 400 yldz, takmyldzlar veburlar kua (zodyak) koordinatlaryla birlikte verilmitir. Burada tasvirin modeline veya kayna-na ilikin sorulara girmeksizin u geree dikkatekmek gerekiyor: Bu haritann yapmclar, ken-dilerini grevlendiren Emevi prensine gerektiinde

1 Bkz. Henninger, J.:ber Sternkunde und Sternkult in Nord- und Zentralarabien, Zeitschrift fr Ethnologie

ierisinde (Braunschweig) 79/1954/82-117.2 Hommel, Fr.:ber den Ursprung und das Alter der arabischen Sternnamen und insbesondere der Mond- stationen, Zeitschrift der Deutschen MorgenlndischenGesellschaft ierisinde (Leipzig) 45/1891/592-619 (Tek-rarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt72, Frankfurt 1998, s. 6, s. 8); Sezgin, Fuat:GAS [Geschi-chte des arabischen Schrifttums], Cilt 6, s. 8.3 Kunitzsch, P.:Untersuchungen zur Sternnomenklatur der Araber , Wiesbaden 1961, s. 30; Sezgin, F.: a.e., Cilt6, s. 9.4 Hommel, Fr.: a.e., s. 599 (Tekrarbasm: a.y., s. 15);Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 9.

5 Bkz. Nallino, C.A.: Ilm al-falak , Roma 1911, s. 110-111;Kunitzsch, P.: a.e., s. 21; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, S. 9-10.6 Bu konu hakknda bkz. Musil, Alois: ujr Amra. DavidHeinrich Mllerin bir n szyle 2 Cilt, Viyana 1907 (Bueser hakkndaki tantma yazlar iin bkz. Bibliographie der deutschsprachigen Arabistik und Islamkunde, Cilt 6, Frank-furt 1991, s. 234).7The Zodiac of Quayr Amraby Fritz Saxl.The Astronomical Signi cance of the Zodiac of Quayr Amra by Arthur Beer, Early Muslim Architectureierisinde, K.A.C. Creswell, Cilt1, Oxford 1932, s. 289-303; Beer, A.: Astronomical Dating of Works of Art , Vistas in Astronomy (Oxford) 9/1967/177-223,zellikle s. 177-187.


10/232

4 A S T R O N O M

uayr Amra Roma Hamam (Caldarium)nn kubbesinde-ki gk haritasnn rekonstrksiyonu (M. Stein).

Kubbenin gnmzdeki durumunu gsteren fotoraf.

aklamasn yapmak zorunda olduklar bir gkharitas meydana getirmilerdi8.slamn daha ilk yzylnda gemi kltr tem-silcilerinin, karlatklar yeni kltr evresindebilimsel etkide bulunabilmelerini salayacak elve-rili koullar bulduklarnn en nemli kantlarndanbiri, evrensel bilgin el-Brn (. 440/1048)nin9 aktard haberdir. O, parmen zerine izilmiastronomik izelgeler ieren eski bir Zc-astronomikitabndan sz etmektedir. Bu kitapta, Diokletiandnemine (Kpti takvimine) gre oluturulmu veriler yer alyor. Sz konusu kitaba anonim bir yazar eklemelerde bulunmutur; bunlardan bazlarhicretin 90-100 (710-719) yllar arasnda gzlem-lenen gne tutulmalar ve horoskoplardr [yldzfal]. Yine ayn yazar, Bust ehrinin enlemini 32olarak vermitir. el-Brn, kitabn ksmen elindebulunduunu zikrederek, varl ve otantiklii ile ilgi-

li olas kukular bertaraf etmeyi gerekli grmtr.Yine, el-Brnden rendiimize gre, bilimlerlebizzat uram olan10Emevi prensi lid b. Yezd,henz 1./7.yzyl bitiminden nce, iinde astrono-mik gelerin de eksik olmad, Ptolemenin adnabalanm astrolojik ( Kitb es-Semere)

8 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 11-12.9 Tadd Nihyt el-Emkin, Kahire 1962, s. 267-268;Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 13-14.10Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 120-126.

kitab Arapaya evirtmitir11. Mslmanlarn,evrenin yaps ve hareketlerine ilikin Aristoteles-Ptoleme tasavvurlaryla erken dnemde karla-malar balamnda, Aristotelesin ad altndakiuydurma ( Kitb el- lem)nun, henzHim b. Abdlmelik (105-125/724-743) dnemin-de Arapaya evrilmi olmas da aydnlatcdr. Bukitabn kosmolojik-corafi ve meteorolojik ie-riinden Mslmanlar unlar renmilerdir12:Dnya evrenin ortasnda bulunmaktadr. Evrentm gkyzyle birlikte srekli olarak dnmek-tedir, bu yzden evrenin kendi kendine evre-sinde dnebilecei karlkl konumlanm sabitiki nokta arasnda bir eksen bulunmaldr. Bu ikikutbun kuzeyde bulunan, yeryznn alt tarafndabulunan gneydeki kutbun aksine devaml gr-lebilir. Gkyznn ve yldzlarn tz esr olarakadlandrlr. Esr bir unsur olmakla birlikte, bilinen

drt unsurdan ayrdr ve ebedidir. Sabit yldzlartm gkyzyle birlikte dairesel olarak dnerler;ortalarnda dnence boyunca apraz bir kemerhalinde gerilmi zodyak diye anlan burlar kua-n oluturan daire on iki hayvan tarafndan

11 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 15; Cilt 7, s. 42.12 a.e., Cilt 6, s. 72; Almanca eviri iin bkz. Strohm, H.: Aristoteles. Meteorologie. ber die Welt , Berlin 1970, s.240-241.


11/232

G R 5

bulunduklar konumlara gre blmlere ayrlm-tr. Yldzlarn says insann aratrma alannamaktadr. Dierleri, yani hareketli yldzlar (geze-

genler) yedi tanedir. Onlar doalar, hzlar ve yer- yzne olan uzaklklar bakmndan birbirlerindenfarkldrlar, balandklar i ie gemi sabit yldzkreleriyle birlikte kendi yrngelerinde hareketetmektedirler.154/770 yl gibi erken bir tarih, Brahmaguptann13 Siddhntaadl hayli hacimli, karmak ierikli ese-rinin Halife el-Manrun emriyle Sanskriteden Arapaya evrilebilecei kadar olgun bir zaman-d. Hint astronomisinin en nemli eserlerinintercme edildii dnem, Arap-slam kltr ev-resinde bilimsel astronominin balangc olarakkabul edilebilir. Bylesine erken bir dnem-de Brahmaguptann Siddhnta adl eserinin Arapaya evrilebilmesi olgusu ancak u ekil-de aklanabilir: Daha slamdan bir ka yzylnce Sasaniler ynetimindeki randa Yunan, Hint ve ge dnem Babil bilimleri belirli bir lderesepsiyon geirmitir veSiddhntann evirmen-leri de bu eklektik okulun en gen temsilcileriy-diler. evirmenler bu kitab sadece evirmekle yetinmemi, ayrca dzeltmeye, eklemeler yapmaya ve dahas astronomik kitaplar yazmaya balam-lard14. Astronomi bilgilerinin bu hzl geliimi, Ptolemeninana eserlerinin Arapaya evrilmesine kadar uzan-d. Bu srada onun izelgeler El Kitab () da Sasani okulunda doan bir eviridentercme edilmiti15.Bilimsel literatrle olan tanklk o kadar ileri seviyeye ulamt ki daha 2./8. yzyln son eyreindePtolemenin Almagest adl karmak ve hacimlieseri evrilebilmiti. Bu i, devlet adam Yay b.lid el-Bermek (120-190/738-805)nin inisiyatifiy-

le olmutu. O dnem Arap-slam kltr evresindeastronominin, daha dorusu genel olarak bilimle-rin ulat seviyeyi deerlendirmek bakmndan,bilginlerin ve sanatlarn hamisi olan bu kim-senin yaplan eviriyi beenmeyip baka bilgin-leri ikinci bir eviriyle grevlendirmesi olduka

13Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 118-120.14a.e., Cilt 6, s. 122-127.15a.e., Cilt 5, s. 174; Cilt 6, s. 13, 95-96.

anlamldr16. Bilimsel aratrmalarn gnmzdeulat seviye, daha 3./9. yzyln ilk eyreinde,resepsiyon ve zmseme tam olarak sonlanmam

olmakla birlikte, Arap-slam dil evresinde ura-lan bilimsel astronominin yaratclk dneminineiinde bulunduu izlenimini vermektedir. Budurumun ipular olarak unlardan sz edilebi-lir: Halife el-Memn, astronom Yay b. EbManr (. 215/830 ve 217/832 yllar arasnda)a17,Ptolemenin yukarda bahsettiimiz izelgeler ElKitabndaki verileri ve gzlemleri kontrol etmegrevini vermiti. Bu grevlendirmenin sonularez-Zc el-Memn el-Mmtean(Kontrol EdilmiMemn izelgeleri)18 adyla halifeye sunulmu-tur. Yaplan aratrmalar, Yay b. Eb Manrungne ve ay tutulmalarnn zamann belirleme-de Ptolemenin bilmedii yaklama (approximati-on) yntemini kullanm olduunu gstermekte-dir19. ada Muammed b. Ms el-rizmnin(ounlukla Halife el-Memn dneminde bilimselfaaliyetlerde bulundu) eserlerinde de pratik astro-nomi alanndaki yeniliklerin ipular grlmekte-dir. Kutup yksekliini ve onunla birlikte enlemderecesini, dolaykutupsal yldzlarn en st ve alttepe noktalarna gre belirleme yntemi bu duruma verilebilecek bir rnektir20. Dier bir ipucu rneide, astronom ve matematiki Sind b. Alnin,21 Halife el-Memnun Bizansa yapt bir sefer sra-snda, verdii emirle gerekletirdii bir meridyenderecesi lmnde yeni bir yntem kullanmasdr.Sind b. Al, deniz seviyesinden yksekte bulunanbir kyda, batmakta olan gnein batn lm vebu lme dayanarak dnyann yarapn trigono-metrik olarak hesaplamt22.

16Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 85.17a.e., Cilt 6, s. 136.18 Tpkbasm olarak Institut fr Geschichte der Ara-bisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan yaynlan-mtr, Frankfurt 1986.19Bkz. Kennedy, E.S. ve Faris, N.:The Solar Eclipse Te-chnique of Yay b. Ab Manr , Journal of the Historyof Astronomy ierisinde (London) 1/1970/20-37; Sezgin,F.: a.e., Cilt 5, s. 227; Cilt 6, s. 136.20Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 151.21a.e., Cilt 6, s. 138.22a.e., Cilt 6, 138; Cilt 10, 96.


12/232

6 A S T R O N O M

el-Brn de bu yntemi bir ovada ykselen yalnbir dada uygulamt. Bu yntem, daha sonralarFrancesco Maurolico (1558), Sylvius Belli (1565) veFrancesco Giuntini (1580) adlarn tamaktadr23.Dnya yarapnn Halife el-Memnun emriyle yrtlm olan dier lmleri de burada dilegetirilmelidir. Halife, eitli vesilelerle defalarca,bir derecelik meridyen yaynn uzunluunun ola-bildiince kesin bir ekilde belirlenmesini varg-cyle desteklemitir. lmler birok astronomtarafndan ya Sincr ovasnda ya da Raa ileTedmur (Palmyra) arasnda yrtlmtr. lm yapanlar, gne yksekliini ve len izgisini belir-lemek iin baz aletler, ip ve ubuklardan yarar-lanmlard. Defalarca yaplan lm sonularnn56 ila 57 mil uzunluunu vermesinden sonra, birderecelik meridyen yaynn uzunluu olarak 562 / 3 millik ortalama uzunluunda karar klnmt. Bu,gnmzde kabul edilen deere minimal farklauymaktadr. Carlo A. Nallinoya gre bu, uzun ve

yorucu bir alma sonucunda ortaya kan ve titizbilimsel yntemler uygulanarak gerekletirilen ilklmdr24.Halife el-Memnun hem Badatta hem de amnkuzeyinde bulunan siyn tepesinde gzlemevlerikurdurmas, ileriki dnemde hzla geliecek olanastronomi bilimi bakmndan kukusuz ok nemli

23 Bkz. Gunther, S.: Handbuch der mathematischen Geographie, Stuttgart 1890, s. 217-218.24Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 95-96.

olmutur25. Muhtemelen bunlar devlet tarafndankurulan ilk gzlemevleri idiler.Olabildiince kesin bir ekilde yeni astronomik

veriler elde etmeye ve eski verileri tekrar kontroletmeye ynelik bu giriimler, Arap-slam astro-nomlarnn 3./9. ve 4./10. yzyllardaki ana hede-fini tekil etmektedir. Yunan, Hint ve Sasani-Persncleriyle karlatrldnda, daha iyi hesapla-ma yntemlerine, lm ve gzlem aletlerine vedaha iyi bir gzlem tekniine sahip olmalarndantr, bu hedefe nemli lde yaklamlardr26.O dnemin astronomlar tarafndan ulalan arpcsonulardan birini gstermesi bakmndan, Sbit b.urrann ortaya koyduu u deerden sz edebi-liriz: nemli lde dzeltilmi olan, ekinokslarn[lm noktalar] geri hareketi (presesyon)27 iin verilen deer 66 ylda 1, yani bir ylda 55" dir. Buolguyu28 Ptoleme, Hipparkosu izleyerek, yz yldabir derece olarak veriyor, bu ise ylda 36" ye karlkgelmektedir. Daha sonraki dnem astronomlar el-Banden itibaren daha dakik dzeltmeler yap-mlardr. Nareddn e-s (. 672/1274) bunu 70 ylda 1, yani bir ylda 51" olarak29 hesaplamtr,bu Yeni an kabul ettiine ok yakn30 birdeerdir.3./9. yzyln sonuna doru Arap-slam astro-nomlar arasnda, gne evcinin [gnberi, gnte] (evc e-ems) ekliptik ynnde (yani gkyznnartan boylam derecesi ynnde) hareket ettiineilikin grler ortaya kmtr. Sbit b. urra31(.

25Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 116.26a.e., Cilt 6, s. 20.27Burada sz konusu olan bahar noktasnn her sene bi-raz daha ne gelmesidir ve bu ne geli, kendisinin Spica[yldzn]dan uzaklna gre llr. Modern astrono-mi, ekinokslarn geri hareketini (presesyon) yeryznnbasklnn bir sonucu olarak kabul etmektedir. Bkz.Wolf, R.: Handbuch der Astronomie, ihrer Geschichteund Literatur , Cilt 1, Zrih 1890 (Tekrarbasm: Hildes-heim 1973), s. 440-442.28 Bu olguya ilikin bilginin ne kadar eskiye gittii soru-su nihai olarak yantlanm gibi grnmemektedir, bkz.Neugebauer, O.:The alleged Babylonian Discovery of the Equinoxes, Journal of the American Oriental Societyierisinde (Ann Arbor) 70/1950/1-8; Huber, P.:ber den Nullpunkt der Babylonischen Ekliptik , Centaurus ieri-sinde (Kopenhagen) 5/1956-58/192-208.29Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 26.30Wolf, R.: Handbuch der Astronomie, a.y., s. 441.31 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 264-272; Cilt 6, s. 163-170,zellikle s. 163.

Dnya yarapnn Sind b. Altarafndan hesaplanma yntemi.


13/232

G R 7

288/901), buna uygun gzlemler yapan ilk kii ola-rak grnmektedir. Onu el-Ban32 izlemitir. Ancak bir yzyl sonra el-Brn, bu hareketin en

yava ve en hzl olduu konumlarn kesin bir tan-mn verebiliyordu33. 11./5. yzyln ikinci yarsndabrhm b. Yay ez-Zerql evcin ileri hareketinindeerini 279 ylda 1, yani bir ylda 12,09 olarakbulmutur ve bu da bugnk deerle yaklak ola-rak rtmektedir34.slam dnyas astronomlar, srekli olarak gkyzgzlemlemelerinin sonucu olarak baka nemlisonulara da ulamlardr. brhm b. Sinn b.Sbit (296-335/909-946 yllar arasnda yaamtr)bilindii kadaryla, ekliptik eimin sabit olmadgrne ulaan ilk kiidir. O, gzlem sonularndazamanla ortaya kan sapmalar dnya eksenininani ve dzensiz hareketlerinin bir sonucu olarakkabul ediyordu35. ada Eb Cafer el-zin deayn inantayd36. Daha gen bir ada, midb. el-r el-ucend, hamisi Buveyhi SultanFareddevle (dnemi: 366-387/976-997)yi, ekliptikeimi sorununda daha salam bir sonuca ulaabil-mek iin, Reyde (bugnk Tahrann gneyinde)gnein konumunun daha kesin gzlemlenmesinisalayacak, yaklak 20 metre yarapnda sekstantolan bir rasathane kurmaya inandrm, kurulan burasathanede yapt gzlemler sayesinde de ekliptikeimin zamanla srekli olarak kld sonucunaulamt37.el-ucendnin bu aklamasndan daha nce,ekliptik eimindeki deiimleri presesyonla ahenk-li bir hale getirme giriiminde bulunan Sbit b.urra, trepidasyon yani sabit yldzlarn ileri ve gerihareketi (areket el-ikbl ve-l-idbr ) hipoteziniileri srmt38. Bu hipotez, Avrupal astronomla-r Arap-slam kltr evresindeki astronomlardanok daha fazla harekete geirici etki yapmtr.

Tam gne tutulmas, gne ap lmlerindegrnen deiiklik, gne yrngesinin eksantrik-

32 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 182-187, zellikle s. 184.33a.e., Cilt 6, s. 263.34a.e., Cilt 6, s. 26-27.35 a.e., Cilt 6, s. 194.36 a.e., Cilt 6, s. 189.37 a.e., Cilt 6, s. 220-222.38 a.e., Cilt 6, s. 164.

liinin ve grnteki yarapnn, ayn ilk grle-bilirliinin hesaplanmas gibi konularda kaydedilenilerlemelere gelince,Geschichte der arabischen

Schrifttumsun ilgili yerlerine (Cilt 6, s. 27-28) atftabulunmakla yetiniyorum. Burada yalnzca sabit yl-dzlar astronomisinin durumu dile getirilecektir.Daha nce sz edildii zere Araplar, slamdannce sabit yldzlara ilikin gerekten iyi bir bilgiye sahiptiler. slam dneminde bu alan, ilk ncedikkate deer bir ekilde filolojik olarak ele aln-mtr. Gerek anlamda sabit yldzlar astrono-misine ynelik ura ise, ilk olarak Ptolemenin Almagest iyle tanlmasndan sonra balamtr.Yunan nclerin gerekletirdikleri almalar-dan sonra, astronominin bu yn, 4./10. yzylnikinci yarsnda Abdurramn e-fnin39 Kitbuver el-Kevkib es-Sbite40 adl eseriyle yeni birzirve noktasna ulamtr. Bu nemli astronom,Hipparkos-Ptoleme katalounda bulunan bilgilerikendi gzlemleri ve lmleri temelinde yenidenkontrol etmi, yldzlarn parlaklk leklerinin,koordinatlarnn ve byklklerinin nemli lderevize edildii yeni bir katalog oluturmutur. Yldzkatalounun yeni bir revizyonu, Semerkantta UluBey (. 1449/853) Rasathanesinde gerekletirilen yeni gzlemlere dayanlarak yaplmtr. Bu yenikatalog, nclleriyle karlatrldnda daha kesinkoordinatlar verme zelliiyle ne kyor.Abdurramn e-f, Ptoleme ve Argelander (.1875) ile birlikte sabit yldz astronomisinin byk r acsndan birisi olarak kabul edi-lir. E-fnin bu alandaki almalarnn sadeceslam dnyasnda deil, ayn zamanda Avrupadada yzyllar boyu sren derin etkileri olmutur41.Kastilya Kral X. Alfonsun Libros del saber deastronoma (1277 civarnda) yazdrd ansiklope-dik eserde bulunan sabit yldzlar katalou ku-

kusuz Abdurramn e-fnin eserinin Kastilceserbest evirisinden veya yeniden uyarlanmasndanbaka bir ey deildir. 1341 ylnda yaplan talyancaevirinin de bu Kastilcedeki rnee dayanlarak

39 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 212-215.40 Tpkbasm olarak Institut fr Geschichte der Ara-bisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan yaynlan-mtr, Frankfurt 1986.41 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 212.


14/232

8 A S T R O N O M

yapld, 1908 ylndan beri bilinmektedir42.fnin Avrupada henz balamakta olan Yeniada nasl bir ne sahip olduu, Albrecht Drerinonu Azophi adyla astronominin drt byk temsil-cisinden biri olarak sunmasndan anlalmakta-dr43 (Bkz. yukardaki resim).Drerin 1515 tarihli gk haritas aa grav-rndeki dier adlar, Azophi Arabusun yannda, Aratus Cilix, (Msrl) Ptoleme ve M. ManiliusRomanustur44.Sabit yldzlar astronomisi balamnda undan dasz edilmelidir: Samanyolunun sabit yldzlardanolutuu sorunu, ilk olarak bn el-Heysem (.

42 Bkz. Tllgren, J. Oiva:Observations sur les manu- scrits de lAstronomie dAlphonse X le Sage, roi de Cas-tille , Neuphilologische Mitteilungen ierisinde (Helsin-ki) 5-6/1908/110-114, zellikle s. 110 (Tekrarbasm: Is-lamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 99, s. 1-5,zellikle s. 1).43 Hauber, A.: Zur Verbreitung des Astronomen f ,Der Islam ierisinde, (Straburg, Hamburg) 8/1918/48-54, zellikle s. 52 (Tekrarbasm: Islamic Mathematicsand Astronomy serisi Cilt 26, Frankfurt 1997, s. 326-332,zellikle s. 330).44 Voss, W.: Eine Himmelskarte vom Jahre 1503 mit denWahrzeichen des Wiener Poetenkollegiums als Vorlage Albrecht Drers, Jahrbuch der preuischen Kunstsamm-lungen ierisinde (Berlin) 64/1943/89-150; Kunitzsch, P.:f Latinus, Zeitschrift der Deutschen Morgenlndi-schen Gesellschaft ierisinde (Wiesbaden) 115/1965/65-74, zellikle s. 65.

432/1041) tarafndan ak ve net olarak belirlenmi ve aklanmtr45.Gzlem aletlerinin ve yeni yntemlerin geliiminde

Arap-slam astronomlarn ncellerine kyasla kay-dettikleri byk ilerlemeler hakknda, Arap-slamastronomisine ynelik modern bilimsel aratrma-larn gerekten de erken saylabilecek bir aama-snda, bilim adam C. A. Nallinonun46 edindiigenel izlenimden unu duyuyoruz: Araplar hemtrigonometrik formllerin kullanmnda hem dealetlerin says, kalitesi bakmndan ve gzlem tek-nikleri sayesinde ncelleri Yunanlar vgye deerbir biimde aabildiler. Gzlemlerin hem says vesreklilii, hem de kesinliinde slam ve Yunanastronomisi arasnda ok dikkat ekici bir farkllkkendini gstermektedir. Arap-slam astronomlarn ele aldklar dier birkonular kompleksi ise, yeryznn dnmesine(rotasyon) ilikin gr ve hipotezler ile gezegenteorileridir. Yunanlarn yeryznn kreselliineilikin tasavvurlar, Arap-slam astronomlara enazndan pseudo Aristonun adl eseri yoluyla 1. yzyln sonuna doru (m. 8. yzylnbalarnda) ulam ve herhangi bir kar koymaolmakszn alnm ve kabul edilmitir. Bu eserden,dnyann evrenin orta noktasnda bulunduunu veevrenin de btn gkyz ile srekli olarak dnd-n renmilerdir (bkz. s. 4). Yeryznn kendievresinde dnmesi sorunu, grld kadaryla3./9. yzyldan itibaren yalnzca astronomlar tara-fndan deil ayn zamanda filozoflar tarafndanda tekrar tekrar tartlmtr. Plutarkos (. 120-125 civarnda)un47 Placita philosophorumadleserindeki yetersiz bir bilgi dnda, bu konudaYunanlardan gelen hi bir etkinin olmad grlmektedir. Aristarkosun48 gne merkezli (helio-

45 Wiedemann, E.:ber die Milchstrae bei den Ara-bern (Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften.LXXIV), Sitzungsberichte der Physikalisch-medizini-schen Soziett ierisinde (Erlangen) 58-59/1926-27/348-362, zellikle s. 358 (Tekrarbasm: Aufstze ierisinde,Cilt 2, Hildesheim 1970, s. 662-676, zellikle s. 672); bkz.Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 254; kr. Kunitzsch, P.:al-Mad - jarra , The Encyclopaedia of Islam ierisinde. New Edi-tion Cilt 5, Leiden 1986, s. 1024-25.46 Astronomie, Enzyklopaedie des Islm ierisinde, Cilt1, Leiden ve Leipzig 1913, s. 520.47 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 81-83.48 a.e., Cilt 6, s. 74-75.

A. Drer, gkyz haritas (detayda e-f), aa gravr (1515).


15/232

G R 9

sentrik) sistemi ise, Arap-slam astronomlarna herhalkarda ulamam grnmektedir. Buna karn,onlar [Arap-slam astronomlar] Hintli astronom

ryabhaa (499 civarnda)nn yeryznn dnme-sine ilikin grlerini en ge el-Brn49 yoluylarenmilerdir. Corafyac bn Rsteh (3./9. yzy-ln son eyrei) birok teorinin yan sra, dnyann,merkezinde deil de evrende bulunduuna, gne-in ve en uzak [gk] krenin deil, dnyann ken-disinin dndne ilikin teoriyi aktarmaktadr50.el-Brnden, yeryznn dnd grn savu-nan iki Mslman bilginin adlarn renmekteyiz.Bunlar Amed b. Muammed es-Sicz (4./10. yzyln 2. yars) ve Cafer b. Muammed b. Cerrdir(4./10. yzyl). Her ikisi de bu grten hareketlekayk ekilli bir usturlap ina etmilerdir51.el-Brn, bu sorunun tatmin edici bir aklamasnaulamak iin ciddi olarak aba sarfetmi grnmek-tedir. Bu konuda bize ulamam bir risale yazm-tr: Dnyann dnp dnmediine dair ( Kitb f Skn el-Ar ev areketih)52. el-Brn, uzunca birzaman, yeryznn dndne dair bir karar verip vermeme konusunda tereddt etmitir. Bununlabirlikte, mrnn sonuna doru yeryznn dn-medii kanaatine ulamtr. Hindistana dair ese-rinde (421/1030 ylnda yazld) yle demektedir:Yeryznn dnmesi astronomi biliminin sonu-larna hibir ekilde zarar vermez, bu konuya aitolan eyler (bu kabulde de) ayn ekilde mantksalolarak birbirleriyle balantl kalr. Bu kabul ola-naksz klan baka nedenler bulunmaktadr53. bnHeysem de Almagest e yazd erhinde bu sorunuele alm ve dnme (rotasyon) fikrini benimsemedi-ini sylemitir54.

49 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 224-225.50 Kitb al-Alq en-Nefse, ed. J. de Goeje, Leiden 1892(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 40, Frank-furt 1992), s. 23-24.51 el-Brn,et-Tarq ila sti ml Funn el-Asurlbt ,Paris, Bibliothque nationale, ar. 2498, fol. 9a; Sezgin,F.: a.e., Cilt 6, s. 224-225.52 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 275.53 Temellendirmesi iin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 31;Wiedemann, E.: Zu den Anschauungen der Araber ber die Bewegung der Erde, Mitteilungen zur Geschichte derMedizin und der Naturwissenschaft ierisinde (Leipzig)8/1909/1-3, zellikle s. 2 (Tekrarbasm: Gesammelte Sch-riften Cilt 1, Frankfurt 1984, s. 287-289, zellikle s. 288).54 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 31-32.

Ayrca, dikkat edilmesi gereken bir baka husus da,el-Brndeki alntlardan karld kadaryla, EbCafer el-zinin 4./10. yzyln ilk yarsnda geze-

genlerin dnmelerinin (rotasyonlarnn) grntesimetrik olmayna yeni bir aklama getirmesidir.Kendisi tarafndan kurgulanan modelde eksantrik ve episikl (ayr merkezli yrngelerle ek yrn-geler) retilerini eletirmi, onlarn yerine eklip-tik dzlemi ynnde greceli gezegen yrngesi variyasyonlar varsaymn getirmitir. Benzer birmodele Heinrich von Langenstein (1325-1397)da 55 rastlamaktayz.Gezegen hareketlerinin geometrik sunumu ere- vesinde Yunan ncellerine dayanan Arap astro-nomlarda, 4./10. yzyln ikinci yarsndan itibaren,sonralar nemli rnlerini Kopernikte verecekolan ynla teori tanyoruz.el-Brn (4./10. yzyln ikinci yars)nin hocasolan Eb Nar b. Ir, bu ok farkl grler ara-snda, gezegenlerin [birbirini 90 ayla kesen] pekkk farkl eksenli elipsel yrngelere sahip olmaimkann ve yrngelerdeki gezegen hareketlerinineit zamanda eit olamamalar grlerini tart- yor, ve bu konuda kendine zg tavr alan bir mes-lektann grnn aksine, Eb Nar gezegenle-rin hareketlerinin yrngede eit olduu grnsavunuyor. Ona gre grnrdeki asimetriklikler ve gzlemde ortaya kan gezegen yrngeleri-nin nominal aplarndaki deiimler, eksantriklikleaklanabilir. Grnen o ki Eb Nar episikl (ek yrngeli) hareketleri hesaba katmay zorunlu gr-memektedir56. 5./11. yzyln balarnda bn el-Heysem, Ptole-menin Hypotheseisadl eserindeki gkkre teo-risini Arap astronomisine tamtr. Bu tasav- vura gre gkyz hareketlerinin matematikselmodeli yerine cisimsel kresel katman tasavvuru

geiyor. 16. yzyla kadar hem slam dnyasn-da hem de Avrupada byk lde takip edilen Almagest in geleneksel sunumunun bu deiimikukusuz bir geriye dntr. Bununla birlikte, bnel-Heysemin bu giriimiyle gezegen hareketlerininolduka yeni bir aklamas ortaya kmtr. O, buaklamay u cmlelerle ifade ediyor: 1. Doalcisimden sadece tek doal hareket ortaya kar.

55 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 189-190.56 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 242-243.


16/232

10 A S T R O N O M

2. Doal cisim hibir deiik hzl hareket yapmaz, yani devaml suretle daireler zerinde ayn zaman-larda ayn mesafeleri kateder. 3. Gn cisminin

(hareketlerde) hibir etkisi yoktur. 4. Bolukmevcut deildir57.Ptolemenin gezegen modeli tartmasnda nemlibir adm yine bn el-Heysem atmtr. PtolemeHakknda pheler adl eserinde, Ptolemeningezegen hareketleri aklamasnda ekuant kullana-rak yrngede eit zamanlarda hareketler gerektiitemel prensibini zedelediini farkeden ilk kiidir;nk bu durumda ek yrngelerin orta noktasnn,tayan yrngelerdeki hareketi eit zamanda eitolamaz58. Bir alnt sayesinde rendiimize gre,bn el-Heysem kendisine ait bir gezegenler teorisigelitirmitir. Bu teoride o, gezegenlerin uniformhareketi iin gerekli koullar ortaya koymutur. Bugiri blmnn erevesi, bu giriimden kaynakla-nan derin etkilere deinmemize msait deildir.Yeni gezegenler modelinin 7./13. ve 8./14. yzyl-larda bilinen temsilcileri Nareddn e-s (.672/1274), Kubeddn e-rz (. 710/1311) ve Alb. brhm bn e-ir (. yaklak 777/1375) gibibilginlerdir. Kendi kinematik modelleri araclyla,gezegen hareketleri sistemini Ptolemenin yol ataksaklklardan arndrma giriimleri, ad geen sonbilginde zirve noktasna ulamtr.bn e-ir, kendi modellerinde eksantriklii ber-taraf etmi ve vektr (her bir gezegenin yrnge-sinin yar apn) evrenin orta noktasndan hareketettirmi ve bu esnada da e-snin, ift ek yrngeilkesini kullanmtr. Onun zellikle Merkr modelinemlidir. Ayrca, Ay hareketleri iin ncellerindendaha iyi bir model oluturma denemesi, olaanstbir baarya ulamtr. bn e-ir, Ayn dzenlidairesel hareketinin aklanmasnda, Ptolemenin, Ay ile Dnya arasndaki uzakln abartt variyas-

yonundaki bariz hatasn dzeltmitir59

.

57 Kitb Heyet el- lem, ber den Aufbau der Welt nach Ibn al Hai am balyla Karl Kohl tarafndan evril-mitir, Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischenSoziett ierisinde (Erlangen) 54-55/1922-23 (1925)/140-179, zellikle s. 144 (Tekrarbasm: Islamic Mathematicsand Astronomy serisi Cilt 58, Frankfurt 1998, s. 94-133,zellikle s. 98); Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 33.58 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 34.59 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 36.

Ptolemenin dnya tasavvuruna kar, 6./12. yzylda Arap-slam kltr evresinin batsnda, argmanla-r kinematik-geometrik karakterden ziyade felsefi

karakterde olan bir kar k kendisini gstermi-tir. Filozof bn Bcce (Avempace, . 533/1139),episikllerin varln yadsm ve eksantrik hareketibtn gezegen yrngeleri iin yeterli aklamaolarak kabul etmitir60. Ondan yaklak yarmyzylsonra bn ufeyl (. 581/1185) tartmaya katlm ve hem eksantrik hem de episikl retilerini reddet-mitir. O kendine ait bir aklama bulduuna inan-m, ama grld kadaryla bu aklamay kdaaktarmamtr61. ada Muammed b. Amedbn Rd (Averroes, . 595/1198) de ayn ekildeeksantrik ve episikl retilerini reddetmitir. Onagre gezegenler helezonik bir biimde hareket(areke levlebiyye) etmektedir62. Arap-slam kltr evresinde Bat ekolnn engen temsilcisi Nureddn el-Birc (. yaklak600/1204) idi. O da eksantrik ve episikl retilerini yadsm ve gezegen krelerinin ortak merkez-li olarak yeryznn orta noktasnda bulunmasgerektiini ve gezegenlerin, bn Rdde olduugibi, helezonik biimde deiik eksenler evre-sinde hareket ettiini ileri srmtr. Ayrca, gkcisimlerinin bat-dou hareketini reddetmitir; buhareket ona gre yalnzca, gezegenlerin doudanbatya doru gk kresinden ok daha yava hare-ket etmelerinden doan optik bir yanlsamadr63.el-Birc (Alpetragius)nin kitab braniceye veLatinceye evrildikten sonra, 7./13. yzyldan 15./9. yzyla kadar Avrupada doabilimsel-astronomikdnceyi ilerletici tarzda etkilemitir64.Burada ana hatlaryla sunulan astronominin,

60 Gauthier, L.:Une rforme du systme astronomiquede Ptolme, tente par les philosophes arabes du XII e sicle, Journal Asiatique ierisinde (Paris), 10e srie,14/1909/483-510, zellikle s. 497-498 (Tekrarbasm: Isla-mic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 63, Frank-furt 1998, s. 205-232, zellikle s. 219-220); Nallino, C.A.: Astronomie, Enzyklopdie des Islm, Cilt 1, Leiden veLeipzig 1913, s. 520; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 36.61 Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 36.62 a.e., Cilt 6, s. 36-37.63 a.e., Cilt 6, s. 37.64 Petri, W.:Tradition und Fortschritt in der Astronomiedes Mittelalters, Accademia Nazionale dei Lincei ieri-sinde. Convegno Internazionale 9-15 Aprile 1969, Roma1971, s. 633-645, zellikle s. 642.


17/232

G R 11

Avrupadaki resepsiyonuna ve gelimesine ilikinbir tasavvur oluturma gayesiyle,Geschichte des Arabischen Schrifttumsun yirmibe yl nce yayn-

lanan 6. cildinde olduka ayrntl bir biimde bah-sedilen (s. 37-59) konulardan sadece birka noktayadeinmekle yetineceim. zellikle Hal Seferlerisrasnda Bat dnyasna dorudan doruya ulaanbilgi, kitaplar, aletler veya haritalar bir yana brak-lacak olursa, Arap-slam dnyasnn astronomisi detpk dier doa bilimleri ve felsefesi gibi Avrupayazellikle spanya, Sicilya/talya ve Bizans zerindentanmtr.imdiye kadar ulatmz bilgi seviyesine greu tasavvur doru olabilir: En ge 4./10. yzylda Avrupann Arap-slam dnyasna snr olan bl-gelerinde, yabanc bilgi mirasn eviriler yoluylaalma ihtiyac domu ve bunun iin gerekli koullarda olumutu. Ad bilinen en eski evirmen, 984 ylnda Aurillacl Gerbert iin astronomiyle ilgilibir risaleyi Liber de astrologiaadyla Latinceyeevirmi olan Barselonal Lupitusdur. Ayn ekil-de, 10. yzyldan, dierlerinin yan sra De mensuraastrolabii ve De utilitatibus astrolabiihakkndarisaleler veGeometriaadyla doa bilimlerine ili-kin bir mecmua [derleme] bize kadar ulamtr.Bu eserlerin, Arapa rneklerinin bamsz evi-rileri ya da uyarlamalar olduuna kuku yoktur. Avrupada bilinen usturlap risalesinin ( De utilitati-bus astrolabii) en eski ikinci yazar, Gerbert, akagrld zere bu ve dier eserleri temel kaynakolarak kullanmtr. Gerbert, Arapa terminolojiyi ve Arap usturlap eklini muhafaza etmitir. Onunadn tayan Arapadan uyarlama usturlaba ilikinkitapk, 11. yzylda konuyla ilgili baka kitaplarnda ortaya kmasna neden olmutur.10. ve 11. yzyllarda Toledo (711den 1085 ylnakadar slam hakimiyetinde), Arap-slam bilimleri-

nin en nemli merkezi konumunda iken, 12. yzyl-da Chartres, Toulouse, Reims, Tours, Montpellier ve Paris gibi dier kentler resepsiyon ve zm-semenin merkezi olmulardr. Daha 12. yzylnilk yarsndan itibaren Arap astronomisinin dahanemli ve daha hacimli eserlerinin evirileri hizme-te konulabiliyordu.el-Bannin, Ptolemenin Almagest i zerinde-ki dzeltmeler gibi, o zamanlar iin baz nemli yenilikler ieren astronomi el kitab 1120li yllardaTivolili Plato tarafndan Latinceye evrilmiti.

Bu sayede Ptoleme dnya tasavvuru da Avrupalbilginler arasnda geni lde tannmtr. Bunu,1134l yllara doru el-Fern (3./9. yzyln ilk

yars)nin popler astronomi el kitabnn JohannesHispaniensis (Hispalensis) tarafndan yaplanevirisi izlemitir. el-rizm (3./9. yzyln ilkeyrei)nin astronomik izelgeleri de 1120-30laradoru Bathl Adelard tarafndan evrilmitir65.

Avrupada Arap-slam astronomisinin resepsiyonsrecinin henz son bulmad sralarda, 12. yzyln ortalarna doru, yeni elde edilen bilgile-rin zmsenmeye baladna dair belirli iaretler

gzlenebilmektedir. Bir aamadan dierine tedricigei ve nihayetinde kendine ait yaratc faaliyetebalayabilmek ii iin, 10. yzyldan itibaren yarmbinyllk bir zaman dilimine gereksinim duyulmu-tur.Bu sre, P. Duhemin Le systme du mondeadl eserinin nc ve dier ciltlerinde Latince ve branice evirilerden derleyerek yorumladmateryalle okuyucuya anlalr bir ekilde sunul-

65 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 39f.

el-Fern, aa gravr Johannes Hispalensisin evi-risinden, Ferrara 1493.


18/232

12 A S T R O N O M

maktadr. Resepsiyon ve zmsemenin ak, 12. yzyln ikinci yarsnda, aralarnda astronomiyleilgili birok nemli eserin de bulunduu yaklak 70

kitab Arapadan evirdii iddia edilen CremonalGerhardn etkisiyle ok kesin bir biimde artm-tr.Cbir b. Efla (6./12. yzyl)n Ptolemenin Almagest ine yazd kritik onun yapt eviriy-le byk bir etki yapmtr. Bu eserde bulunanzellikle trigonometrik ilemler WallingfordluRichard (yaklak 1292-1336), Simon Bredonu(yaklak 1300-1372), Regiomontanusu (1436-1476) ve Koperniki (14731543) etkilemitir66. Yineez-Zerl (5./11. yzyl)nin astronomi izelgele-rinin ( Zc) yine onun yapt evirisiyle GeorgPeurbacha (1423-1461), Regiomontanusa,Kopernike ve Keplere (1571-1630) derin etkileriolmutur67.13. yzyln ilk yarsnda Arap astronomisi-nin Marsilyadaki temsilcilerinden birisi olanWilhelm (William) Anglicus, yeni bir uyarlamaeseriyle (Scripta Marsiliensis super Canones Archazelis) ez-ZerlninToledo izelgelerine Avrupada byk bir yaylma olana salamtr.Onun, Astrologia bal altnda Ptoleme astro-nomisini sunduu bir eserinde, Sbit b. urrann ve ez-Zerlnin trepidasyon retilerini veel-Bircnin sistemini ak seik bir ekilde bir-biriyle karlatrma abas iinde bulunmas okilgintir68.Cbir b. Eflan Almagest e yapt kritik bir yana,daha 13. yzyln balarnda dier evirilerden,bat slam dnyas filozoflarnn Ptoleme sisteminekar yrttkleri mcadele Batllar tarafndanbilinmekteydi. Michael Scotus (. yaklak 1235),sadece el-Bircnin astronomi kitabn evirme-mi, ayrca bn Rdn, eksantrik ve episikllere

kar kt ve yeni bir sistemi kurgulama zorun-luluunun altn izdii AristonunMetaphysik ve De caeloadl eserlerine yazd erhlerini de evir-mitir. Bylelikle evirmen Michael Scotus, bnRd ve el-Bircnin Ptoleme kart retilerininilkelerini Latin dnyasna sokan ilk kii olmutur.Onun, bn Rd ve el-Bircnin bu konuda yaptk-66 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 42.67 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 42-44.68 Bkz. Duhem, P.: Le systme du monde. Histoire desdoctrines cosmologiques de Platon Copernic. Nouveautirage, Cilt 3, Paris 1958, s. 287-291.

lar aklamalarQuaestionesadl bir risalede top-lamas ve mellifin adn da Nicolaus Damascenus(doumu m.. 64) gibi gsterek piyasaya karmasadalar iin hayli yanltc olmutu69.Michael Scotusun etkisiyle teoloji alanndabn Rdlkle (Averroismus) savaan ParisPiskoposu (1228-1249) Guillaume dAuvergne, el-Bircnin evrenin yapsna ilikin gelitirdii siste-mi De universoadl eserine olduu gibi almtr. Bueserinde o, el-Bircnin tezinin, tm gkyznntek bir hareket ettirici ilkeye gre hareket ettiiniaklamaya uygun olduunu savunmutur70.Daha 13. yzyln ortalarnda Ptoleme ve el-Birctaraftarlar arasnda ateli bir tartma balamt.Robert Grosseteste (. 1253), Arap-slam bilimlerinzmsenmesi ynndeki en nemli ahsiyetlerdenbiridir. Bilginliinin bu bakmdan deerlendirilme-sinin gerekli olduunu, P. Duhem71astronomi alaniin akca ortaya koymutur.Compendium spha-erae adl eserinde Grosseteste, Sbit b. urranneserindeki sekiz gk kresi hakkndaki ilkelerini ve yan sra trepidasyon retisini Hristiyan Avrupayatantan ve Ptoleme ile el-Banye atfta bulunanilk kii olmutur. O, ayn zamanda Aristoteles

ve el-Birc sistemi olarak da nitelendirdii el-Bircnin kefiinden de bahsetmitir. Duhemegre72, Grosseteste, Aristotelesin ortak-merkezlikreler sistemini bilmiyordu. Grosseteste bu siste-mi, el-Bircnin sistemiyle zdeletirmi ve kendisunumunu da sadece bu sisteme dayandrmtr.Onun adyla yaylanOpusculave Tractatus de inc-hoatione formarumgibi eserlerde de el-Bircninetkisi akca grlmektedir73. Duhemin grnegre74, Grosseteste astronomi ilkeleriyle ilikidekikararszln pek ok adayla paylamaktadr: Obir yandan, gezegenlerin hareketi ve takvim hazr-lama konularnda Ptolemenin (Arap) taraftarlarnizleyerek, eksantrik ve episikl retilerini olduu

69 a.e. Cilt 3, s. 241-248; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 45-46.70 Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, s. 249-260;Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 46.71 Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, s. 277-287.72 a.e. Cilt 3, s. 283; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 46.73Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, s. 284; Sezgin,F.: a.e., Cilt 6, s. 46-47.74 Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, s. 286-287.


19/232

G R 13

gibi alm, dier yandan kendini de el-Bircninortak-merkezli kreler retisinin sadeliine kap-trmtr75.Kendi andaki Avrupal bilginlerin en nlle-rinden biri olan Albertus Magnus (yaklak 1200-1280), kapsaml bilginliinde el-Bircnin dnyasistemini yeniden tartm, bu sistemi basitletiril-mi ve ksmen deitirilmi bir tarzda geni evrele-re tantmtr. Ptoleme sistemine ynelik kritiinde,nemli lde Arap astronomlar, zellikle de Sbitb. urray takip etmektedir76. Albertus Magnusun evresindeki Dominikanlarnher iki sistemden birisinin lehinde ya da aleyhin-de bulunmadaki kararsz halleri, byk lde

Roger Bacon (yaklak 1219-1292) evresindekiFransiskanlar iin de geerlidir. Duhemin77 doruolarak grd zere, Bacon ortaya atlan sistem-lerden biri veya tekisi hakknda bir karara varmakiin mr boyunca abalam, fakat daima kararszkalmtr. Bacon, el-Fernnin ve el-Banninastronomilerini olduka iyi tanm ve Sbit b.urrann presesyon (gece ve gndzn eitlikorannn yllk gecikmesi) deerini Hipparkos vePtolemeninkine tercih etmi, bn Heysemin geze-genlerin somut kre dilimleri ierisinde hareket

ettiklerine dair tasavvurunu benimsemitir. Diertaraftan yalnzca el-Bircyi deil, ayn zamandabn Rd de konsentrik dnya grnn temsil-cisi olarak grmtr78.Pariste bulunan bir baka Fransiskan Bernardus deVirduno (ge 13. yzyl), Ptolemenin ve onun Araptaraftarlarnn retisi lehine karara varm, bunuda ymaginatio modernorum olarak niteledii bnHeysemin somut kreler yaklamna dayanarak yapmtr. Bylelikle, Ptolemenin eksantrik somutkreler sisteminin el-Birc ve bn Rd sistemi

karsndaki zaferi, Fransiskanlar nezdinde ilk veson kez salama balanm oluyordu79.Parisli bilginlerden Levi ben Gerson, -zellikle daha yal- meslektalarnn taraftar olduu gelenekler-

75 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 47.76 Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, s. 327-345;Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 48-49.77 Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, s. 414.78 a.e. Cilt 3, s. 411-412; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 50.79 Duhem, P.: a.e. Cilt 3, s. 442-460; Sezgin, F.: a.e., Cilt6, s. 50.

den el-Bircnin ortak merkezli kreler sisteminekar km ve reddetmi, fakat dier konulardaonu yeni astronomi prensiplerinin stad olaraknitelendirmitir80. Onunla birlikte Paris ekoln-de yeni bir ey ortaya kmtr: Almagest kritii.Bununla birlikte Levi ben Gersonun, ncs olanCbir b. Eflan evvelce ortaya att itirazlar yeni-den kullanm olduu bilinmektedir81. Ben Gerson,ayrca el-Kindiye, Sbit b. urraya, el-Banye vedier bilginlere dayanmtr82. Karanlk oda, YakupSopas (diye adlandrlan astronomik alet) ve kre-sel sins ilkelerinin bulunmas ve ayrca paralellerpostlasnn kantlanma giriimi gibi onun adylailikilendirilen bulgular, kendisinin Arap ncleri

tarafndan oktandr bilinmekteydi83. Arap astronomlarn bilgilerini uydurma yazarlkitaplar biiminde piyasaya srme alkanlna14. yzylda da rastlanmaktadr. Mesela Duhem84,Novaral Campanus (. 1296)a nisbet edilen Demonstrationes Campani super theoricann, herne kadar baka bir yazar adyla olsa da, aslndabn Heysemin somut kreler yaklamn daha datannr hale getirmeye hizmet eden, 14. yzyla aitbir uydurma eser olduunu kantlamtr. Bu somutkreler yaklamnn Paris ve Oxford okullarndaki

astronomlar nezdinde kazand ar takdir zel-likle dikkati ekmektedir. Bu da, Saksonyal Albert(yaklak 1316-1390)inSubtilissim qustiones in Libros de clo et mundoadl nl eserinin hareketnoktas olmutur85.Duhem86, astronominin talyadaki durumunumkemmel bir ekilde tasvir etmektedir: talyanastronomlar, 13. yzylda Paris ve OxforddaPtoleme ve el-Birc sistemleri hakknda yrtlen

80Goldstein, B.R.: Al-Birj: On the Principles of Astron- omy, Cilt 1, New Haven-London 1971, s. 40; Sezgin, F.:a.e., Cilt 6, s. 52.81 Duhem, P.: a.e. Cilt 5, s. 206; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6,s. 52.82 Duhem, P.: a.e. Cilt 4, s. 58-60; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6,s. 52-53.83 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 53.84 Duhem, P.: a.e. Cilt 4, s. 119-124; Sezgin, F.: a.e., Cilt6, s. 53.85 Duhem, P.: a.e. Cilt 4, s. 151-157; Sezgin, F.: a.e., Cilt6, s. 53.86 Duhem, P.: a.e. Cilt 4, s. 305; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6,s. 53.


20/232

14 A S T R O N O M

tartmalara daha katlmamlard. lk olarak 14. yzyln ortalarnda bu konu onlarn ilgisini ekmi ve tartma yaklak iki yzyl devam etmiti.

Arapa kaynaklarn evirilerinin yannda derleme ve uyarlamalarn da ortaya km olmas, hemenhemen tm Hristiyan Avrupada 14. ve 15. yzylastronomlarnn alma yntemlerinin temel zel-liidir. Geri bu almalar daha sonraki almalarkolaylatrmtr, ama hatalar yznden ardlla-rnda hi de nadir olmayan yeni hatalarn ortayakmasna neden olmulardr. Araclk yapan bukitaplarn en nemli etkisi bana gre urada yat-maktadr: Bunlar kaynaklar ounlukla dile geti-rilmemi olduundan gerek yazarlarn ve mucit-lerin unutulmasna gtrmtr. Buna ilaveten, 14. yzyldan itibaren btn sertlii ile anti-Arabist birsava srdrlmtr. el-Bannin, el-Fernnin ve Sbit b. urrann eserleri sklkla Almagest ola-rak alntlanmtr87.Bu zel giriin dar erevesi, hi de nemsiz olmayan baz konular anmadan gemeye zorluyor.Buna ramen, hi deilse Kopernik (1473-1543)in Arap-slam astronomisiyle ilikisi sorununa dokun-mak gerekli grnyor. Bu bizi yukarda sz edi-len Arap bilimlerinin Avrupaya balanan yoldakiBizans araclna gtrmektedir. Bilimlerin bu yoldaki ayak izlerine ilk olarak H. Usener rastlam ve bulgularn Ad historiam astronomiae symbolaadl almasnda (Bonn 1876) ortaya koymutur.Grece uzun saylabilecek bir aradan sonra, bukonu tekrar aratrmaclarn ilgilerini ekebilmitir.David Pingree, (1964ten bu yana) bir dizi yaynyla ve Louvain niversitesinin Dpartement dtudesgrecques, latines et orientales blmnn alma-lar sayesinde, biz bugn Bizansllarn alma yn-temleri ve Arapa kaynaklarla ilikileri hakkndagerekten de ok iyi bilgilendirilmi durumdayz88.

Muhtemelen Bizansllar daha 9. yzylda, amakesinlikle 10. yzylda Arap bilimleriyle temasagemilerdi. Bu temas, nce skenderiye, Antakya,

87 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 53-54.88Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 225-267; zellikle bkz. Moge-net, Joseph: Lin uence de lastronomie arabe Byzancedu IX e au XIV e sicle, Colloques dhistoire des sciencesI (1972) ve II (1973) ierisinde. Universit de Louvain,Recueil de travaux dhistoire et de philologie, srie 6,9/1976/45-55.

Halep, am, Kuds ve Palermo gibi daha eski bilimmerkezlerinde olmutur. 13. yzyldan itibarenMera ve Tebriz gibi merkezler de bunlara eklen-

mitir. Buralardan balayan bilim yolu Erzurum ve Trabzon zerinden stanbula ulam ve dahada ileriye talyaya, Orta ve Dou Avrupaya uzan-mtr. imdiye kadar elde edilen bilgilere gre, birdizi eser deiik zamanlarda Arapadan Rumcaya(Bizans Yunancasna) evrilmitir. Bu srete hide seyrek olmakszn, Arapa materyallere daya-nan fakat Antik Yunan bilginlerin adlarn yazarad olarak tayan yeni kitaplar ortaya km-tr. Astronomi alannda J. Mogenetin89 grolduka anlamldr: Bizansllarda eksik olan ey, Araplarn Ptolemenin eserini tandklar andan 12. yzyla kadar yaptklar, ve mtemadiyen gzdengeirdikleri izelgelerinde somutlatrdklar gz-lemleri anlama iidir.imdi Kopernikin, eserleri Fars-Bizans yoluylakendisine ulaan Arap-slam astronomlarndanolas etkilenmesi sorununa geliyoruz. zellikle 20. yzyln ikinci yarsnda, Kopernikin de Arap-slamastronomlarna bamllk gelenei ierisinde bulun-duu konusu bilin sahasnda kmtr. Burada sz-konusu olan ne yermerkezli sistemin gnemerkezlisisteme dntrlmesi ynndeki itepi ve ne deKopernikin Latince eviriler ve derlemeler halindeeriilebilir olan Arapa kaynaklarnn verileri veizelgelerinden faydalanm olmasdr90. Buradasz konusu olan, eserleri her ne kadar Latinceyeevrilmemi olsa da, 7./13. ve 8./14. yzyln gednem slam astronomlarnn baarl almalarnda tanm olmasdr. Koperniki nihayetinde oknemli bir adm atmaya, yani gnemerkezli siste-me gtren, Ptoleme tarafndan zedelenen, geze-genlerin tekdze hareketleri ilkesini yeniden inaetme yaklamn, bahsi geen Arap ncellerinden

alm olmasdr. Bu bilginlerin zm giriimlerinin ve bu yndeki modellerinin de Kopernike ulamolmas gerektiini belirtmeliyiz.

89 Lin uence de lastronomie arabe Byzance, s. 55.90 Bkz. Toomer, J.:The Solar Theory of az-Zarql: A History of Errors, Centaurus ierisinde (Kopenhagen)14/1969/306-366, zellikle s. 326; Rosen, E.:Coperni-cus and Al-Bitruji, Centaurus ierisinde (Kopenhagen)7/1961/152-156.


21/232

G R 15

Gezegenlerin tekdze (uniform) hareketleri ilkesi-ni yeniden ina etme giriimi konusunda Kopernikile onun Arap ncelleri arasnda imdiye kadar tes-

pit edilen ortak noktalar u ekilde zetlenebilir:1. Hem Kopernik hem de Nareddn e-s veubeddn e-rz kaytsz artsz u prensibikabul etmilerdir: Her gezegen modeli temel ola-rak, ayn mesafelerin ayn vektrle (yarapla), aynasal hzla katedildii bir hareket mekanizmasnasahip olmaldr.2. Kopernik ve onun Arap ncelleri ekuant diye(Ptoleme tarafndan dnlen bir ilave yrnge-nin) etkisine ulaabilmek iin gezegen modellerini, yarm eksantrik uzunlukta ift vektr mekanizmas-n kullanmlardr.3. Kopernikin ay modeli bn e-trn ay mode-liyle ayndr. Her ikisi de boyutlar bakmndanPtoleme modelinin boyutlarndan ok byk fark-llk gsterir.4. Kopernikin Merkr modeli, vektrlerin uzun-luklarndaki ok kk deiiklikler bir yana bra-klrsa, bn e-tirinkiyle ayndr.5. Kopernik, Merkr modelinde, e-snin episikl(ek yrngeli) modelinde kulland ift episikller

mekanizmasn kullanmaktadr ki bunu bn e-tirde kullanmtr91.Bu bamll aklamak iin G. Rosiska92 1973

ylnda u noktaya dikkat ekmiti: Nareddn e-s ve ubeddn e-rznin bizi ilgilendirenbaarl almalar 15. yzylda Krakovda ksmenbiliniyor olmaldr. Czechelli Sandivogius (1430) ve Brudzevolu Adalbertus (1482), GerhardusunTheorica planetarum ve PeurbachnTheoricnov planetarum adl eserlerine yazdklar erh-lerde, Arap-slam kltr evresinin anlan gezegenteorilerini ok iyi bildiklerini gstermilerdir.Gezegenlere ilikin yeni teorileri ele alan Farsaastronomi kitaplarnn Yunanca evirilerinin bazel yazmalar Avrupa ktphanelerinde korunarakgnmze kadar ulamtr93.Burada, Arap-slam ve Yunan-Bizans astronom-lar arasndaki balant zerinde bu ksa tasviriKopernikle sona erdirerek, ayn konuya k tutmakamacyla Mera (yaklak 1270), stanbul (yakla-k 1574-1577) ve Hven adasndaki Tycho Brahe(1576-1597) rasathanelerinin yaplm modellerinedikkat ekmekle yetineceiz.

91 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 55-56.92 Nar al-Dn al-s and Ibn al-Shir in Cracow?,Isis ierisinde (Washinton) 65/1974/239-243; Sezgin, F.:a.e., Cilt 6, s. 56.93 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 56-57.


22/232

16 A S T R O N O M

Dnyann kendi ekseninde dndne inanan Arap-slam astronomlarndan birisi de Eb Sad Amed b. Muammed es-Siczdir (4./10. yzylnikinci yars)1. el-Brnnin verdii bilgiye gre2,es-Sicz ayrca, dnyann dnd prensibine daya-narak kayk biiminde bir usturlap (el-Usurlbez-Zevra ) yapmtr. Bizzat es-Sicznin bir plane-taryum ina edip etmedii bilinmemektedir. Bizimmodelimiz, onun dnyann kendi etrafnda dntasavvurunu hatrlatmay amalamaktadr.

1 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 329-334; Cilt 6, s. 224-226.2 a.e., Cilt 6, s. 224.

Modelimiz: Pirin ve ahaptan yaplma, boyal;meridyen halkas teetsel hareketli. Eksensel olarak

dndrlebilir yerkre evresinde 7 gezegen 23,5lik bir eimle sralanmtr. Yeryzn biz Memn-

Kresi ile gsteriyoruz. Boyu: 1,63 m.(Envanter No: A 1.05)

es-SiczninPlanetaryumu


23/232

G R 17

Abdurramn e f nin

Gk-Kresi

Modelimiz: Pirin kre, ap: 50 cm, dndrlebilirbir biimde, zerinde yldz pozisyonlarnn koordi-

natlarnn okunabildii masif bir sehpaya oturtul-mutur. Yldzlar gm renginde. Saysal deerler

Arapa harfler (yani ebced saylaryla) verilmektedir(Envanter No: A 1.02)

Abdurrahmn b. mer b. Muammede-f1 (291-376/903-986), modernaratrmalar tarafndan Ptoleme ve Argelander (. 1875) ile birlikte sabit yldzlar astronomisi alannn bykbilgininden birisi olarak nitelendirilmek-tedir. Ptolemeyle karlatrldnda o,gk atlasn sadece Arap ncelleri tarafn-dan yaplan katklar ve kendi gzlemleritemelinde geniletmekle kalmam, ayrca yeni pozisyon verileriyle gstermi ve yeniparlaklk leklerine gre gruplandrm-tr.Bir adann bildirdiine gre, e-fnin devlet adam Audeddevle iin yapt gmten bir gk kresi 435/1044 ylnda Kahirede bulunmaktayd2.

Bizim modelimiz Oxford yazmasna(Bodleian, Marsh 144) dayanlarak yapl-mtr. Takmyldzlar da ieren bu yazma, yazarn oullarndan birisi olan seyintarafndan 400/1010 ylnda kopye edil-mitir3.e-f her bir takmyldz iin iki ekil vermektedir. Bu ekillerden birisi takm- yldzn yatay dzlemden itibaren gs-terirken, dieri ise birinci eklin kopyakadyla elde edilen yansma resmidir.

1 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 212f.2 bn el-Qf,Ta r el- ukem, ed. J. Lip-pert, Leipzig 1903, s. 440.3 El yazmas tpkbasm olarak Institut frGeschichte der Arabisch-Islamischen Wis-senschaften tarafndan yaynlanmtr, Frank-furt 1986.

G K - K R E


24/232

18 A S T R O N O M

Harita ve kre yapmcs olarak nlenen Fransiskenruhban Vincenzo Coronelli (1650-1718), XIV.Louis iin ap 3,85 m. olan bir gk kresi yap-mtr. Bu kre zerine yerletirilen yldz atla-s Abdurramn e-f (4./10. yzyl, bkz. s.12f.)nin tasvirini temel almaktadr. Gney yarmkredeki 14 resim grubu, sonradan elde edilenbilgilere dayanmaktadr. Kre zerinde yaplanalma 1681 ve 1683 yllar arasnda Pariste ger-ekletirilmitir. Kavuumlarn (konstelasyon)resimlerini Jean-Baptiste Corneille (1649-1695) yapmtr. Bu resimler mukavva zerine geiril-mitir. Takmyldzlarn adlar Yunanca, Latince,Franszca ve Arapa olarak verilmitir.XIV. Louis iin yaplm olan orijinal, gnmzde

Pariste Bibliothque Nationalde bulunmaktadr.Bu kre ok byk bir beeni kazanm olmal,zira gnmze dek yaklak 60 adet ap 110 cmolan kltlm kopyalar Avrupa mzelerinde vektphanelerinde bulunuyor.Modelimizin imali Bibliothque national tarafndan yaynlanm bir CD-ROM sayesinde mmkn oldu1.

1 Coronelli. Les globes de Louis XIV.Collection Biblio-thque nationale de France, Sources. Coordination sci-enti que: Monique Pelletier, Paris 1999. Bu konudakiliteratr iin bkz. Kunitzsch, P.:The Arabic Nomenclatu-re on Coronellis 110 cm Celestial Globes, Zeitschrift frGeschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften ie-risinde (Frankfurt) 9/1994/91-98; ayn yazar, Neuzeitlicheeuropische Himmelsgloben mit arabischen Inschriften,Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wissen-schaften, Philologisch-historische Klasse ierisinde, 1997,Heft 4, zellikle s. 16-25; ayn yazar,Coronellis Great Ce-lestial Globe Made for Louis XIV: the Nomenclature, Zeit-schrift fr Geschichte der arabisch-islamischen Wissensc-haften ierisinde (Frankfurt) 14/2001/39-55; Milanesi, M.:Coronellis Large Celestial Printed Globes: a Complicated History, Der Globusfreund ierisinde (Wien) 47-48/1999-2000/143-160 (Almanca evirisi R. Schmidt tarafndanayn yerde s. 161-169).

Coronellinin

Gk-Kresi

Modelimiz: Pirin,gravrl ve boyal.

: 50 cm(Envanter No: A 1.04)


25/232

G R 19

Astronominin hibir alan, ne devaml bir surettegelitirilen aletler (Instrumentarium) alan, ne gz-lem sonularn ieren izelge eserler yazn veyane de hassas ve hakikate gittike daha ok yakla-an kuramsal modeller, deiik kltr evrelerininkatklaryla gelien bu bilimin kesin geliim basa-maklarn kavramamzda rasathaneler alan kadariyi yardm edebilecei sylenebilir. slamdan ncerasathane kurumunun olas varlnn izleri hak-

kndaki yaklak ikiyz yldr dile getirilen soruya1931 ylnda, en nl astronomi tarihilerinden biriolan Ernst Zinner1 yle cevaplandryordu:Babillilerde olduu gibi, rasathaneler ya hi olma-d ya da ok ksa bir zaman iin var oldu, Yunanlardaise yzlerce yl boyunca btn gkyz olaylarngzlemleme zorunluluu gibi bir koul mevcutdeildi. Burada sz konusu olan, tek tek bireyle-rin tutkular dorultusunda u ya da bu gkyzolayn gzlemlemeye nem vermeleri faaliyetiy-di. Eudoxosun, grld kadaryla Msrllardan

etkilenerek, Heliopolis yaknlarnda, daha sonra iseKnidosta bir rasathanesi olduu sylenmektedir.skenderiyedeki kare holde bir ekvator halkas yz-lerce yl boyunca grlebilir durumda bulunmu vederslerde kullanlmt. Ama bunlardan, bir rasat-hane anlam karlamaz. Hipparkos, gzlemlerinitanr ara-gerelerle yapabilmiti. Ptolemeningzlemleri iin de sabit ara-gerelerin ve bir rasat-hanenin varl kabul edilemez.Ptoleme Hanedannn cmertliklerini, namlarnduyuracak bir rasathane ile ilikilendirmemeleri

dikkate deer bir husustur. Ayrca, Eski an oksaydaki zengininden hibirinin bir rasathane vakf yoluyla adn duyurduuna da rastlanlm deildir.Bilime olan dknlkleri saatler vakfnda tken-mi grnmektedir.Zinner, durumu ok isabetli bir tarzda ortaya koy-maktadr. karmlarnda da ona tamamen hak veri-

1 Die Geschichte der Sternkunde von den ersten Anfn- gen bis zur Gegenwart , Berlin 1931, s. 149.

lebilir, ama onun, Ptoleme Hanedanndan ve Eskian zenginlerinden hibirinin bir rasathane vak-fyla adn duyurmam olduu ynndeki eletirelifadesi bana ok da hakl grnmemektedir. Geri,sadece Yunanlarda ve son olarak Ptolemede deil,deiik kltrlerde de binlerce yldr yrtlenastronomi ok nemli bir seviyeye ulam olmasnaramen, bu alann geliimi, bir idareci ya da devletadamna bir rasatahane kurma zorunluluu hisset-

tirecek dzeye henz gelmemiti. Eer slamdakurulmu olan dzenli iki rasathane daha yakndantannrsa, bu durum daha iyi anlalacaktr. AydnSaylnnThe Observatory in Islam and its Placein the General History of the Observatoryadl1960 ylnda Ankarada yaynlanan sekin eseribizi rasathanelerin dou tarihiyle bizzat uramazahmetinden kurtarmaktadr. Her eyden ncedikkati eken, Badatn emmsiyye semtindekurulan rasathane ve amn kuzeyindeki siyntepesinde kurulan rasathanenin ilk olarak Halife

el-Memn (dnemi: 198-218/813-833) dnemi-nin son be ya da alt ylnda gerekletirilebil-mi olmasdr2. Konuyla ilgili bilgiler, astronomiyleuraan, kendisi iin nemli astronomik gzlem ve lmleri bizzat dzenleyen ve hatta bu al-malara bizzat katlmay adet edinen ve gereklialetleri ina ettiren Halife el-Memnun bile uzun-ca bir sre bir rasathane fikrine sahip olmadizlenimini uyandrmaktadr. Gittike younlaanastronomi almalar, bu almalara katlan astro-nomlarn saysnn artmas, korunmalar, gzlemler

iin hazr tutulmalar, genileyen aletler dairesi vezellikle lm aralarnn bytlmeleri ve geli-tirilmeleri ynndeki artan zorunluluk, sonundabu i iin gerekli olan bir binann hazrlanmasnmecbur klmtr. emmsiyyedeki rasathanenindouuna ilikin rivayetteki kayda deer nokta,bu rasathanenin eski bir tapnaktan, daha dorusu

2 Sayl, A.: a.e., s. 50-87.

R A S AT H A N E L E R


26/232

20 A S T R O N O M

bir sinagogtan ibaret olmasdr3. Bu rasathane,halifenin en yakn evresinden olan Yahudiliktendnme Sind b. Alnin4 denetiminde kurulmutur.Belki de, astronomi almalarnn elverili bir binaolmadan baarlamayacak hale gelmi olmas vehalifenin gittike ktleen salk durumu bu nle-min alnmasn gerekli klmtr. am yaknlarndabulunan siyn tepesindeki rasathane iin deeski dini bir yapnn, Deyr el-Murrn manastrnn5 kullanlm olmas burada dikkat edilmesi gerekenbir noktadr. Her iki rasathane de pepee, hemenhemen e zamanl olarak kurulmutur. Belki deburada nemli astronomlarn, e zamanl gzlem-ler yrtme veya birbirlerinden bamsz olarak yksek kaliteli aletlerle kazanlan karlatrmal veriler elde edebilme arzusu da rol oynamtr.Daha 1877 ylnda L. A. Sdillot6, muhtemelen heriki mekanda da e zamanl olarak yrtlm olanbir gzleme dikkati ekmiti. Bize ulaan bilgiler,dnemin hemen hemen btn byk astronomlar-nn her iki rasathanede de faliyette bulunduklarngstermektedir. Bunlardan bazlar Yay b. EbManr, el-Abbs b. Sad el-Cevher, Muammedb. Ms el-rizm, lid b. Abdlmelik el-Merverrd ve Sind b. Aldir. Ad geen son astro-nomun birok grevinden birisi de gzlem aletle-rinin iyiletirilmesiydi (l lt er-raad) 7. Adgeen astronomlarn daha gen bir ada nlastronom Amed b. Abdullh abe8 bize, Halifeel-Memnun astronom lid b. Abdlmelik el-Merverrdyi am Rasathanesindeki mmknolan en iyi aletlerle gk cisimlerini tam bir yl

3 Bkz. bn en-Nedm, Fihrist , s. 275; bn el-Qf,Ta r el-ukem, Leipzig 1903, s. 206-207; Sayl, A.: a.e., s.51-52.4 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 242-243; Cilt 6, s. 138.5 Sayl, A.: a.e., s. 57.6 Histoire gnrale des Arabes. Leur empire, leur civili- sation, leurs coles philosophiques, scienti ques et lit -traires, Cilt 2, Paris 1877 (Tekrarbasm: Paris 1984), s.186; kr. Sayl, A.: a.e., s. 56.7 bn el-Qf,Ta r el-ukem, s. 206.8 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 173-175.

boyunca gzlemlemekle grevlendirdiini birldir-mektedir9.Halifenin bizzat rasathanenin alet donanmylane denli yakndan ilgilendiini gsteren en ilginrneklerden birini el-Brn10 aktarmaktadr: el-Memn siynda (Deyr Murrn) yaklak 5 m.(10 arn) uzunluunda demir bir gne saati ubuudiktirmitir. Bu madeni ubuu gndz ayarlatm,gece yeniden ltrm ve scaklk farkndan dolaybir arpa tanesi ( a re) kadar ksaldn tespitetmitir. Bu gne saati ubuunun, yln tam uzun-luunu lmede kullanlmaya uygun olmad sonu-cu halifeyi hayal krklna uratmtr.

Dier GelimelerBir rasathane ilevinin, amacnn ve grevlerinin neolduu bilinci bylece Badat ve amdaki nclersayesinde sonraki astronomlar ve astronomi merak-llarna salanm oluyordu. Rasathanelerin ilk ardlbirbuuk yzyl sonra ortaya kt. Bu yeni rasathane,Buveyhi Hkmdar erefddevle Eb el-Fevrisrdl (dnemi: 372-379/983-989) tarafndan 378/988 ylnda yine Badatta kuruldu.Kurucusunun arzusu dorultusunda, bu amaca yne-lik ina edilmi olan muntazam yapda, gkyznn ve gezegenlerin astronomik gzlemleri, el-Memndneminde balam olduu gibi, ok ileri bir seviye-de yrtlmtr. erefddevle, tannm astronom ve matematiki Eb Sehl Veycn b. Rstem el-Khyi rasathanenin idaresiyle grevlendirmiti11.Rasathanenin yaps hakknda el-Brnden12 un-lar renmekteyiz: Rasathanenin, orta noktasndagne nn gemesi iin bir aklk bulunan yakla-k 12,5 m.lik (25 zira) bir kubbesi vard. Badattakibu ikinci rasathanenin kurulmasndan en fazla alt yl

9abe,ez-Zc, Elyazmas Yeni Cami 784/2, fol. 70b; Say-l, A.:The Introductory Section of abashs Astronomical Tables Known as the Damascene Zj(English translati-on), Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya FakltesiDergisi 13,4/1955/139-151, zellikle 142-143, 150; Sayl, A.:The Observatory in Islam, ad geen yer ve tarih, s. 57.10 el-Qnn el-Mesd , Cilt 2, Haydarabad 1374/1955, s.637; Sayl, A.:The Observatory in Islam, ad geen yer vetarih, s. 112-117.11 bn el-Qf,Ta r el-ukem, ad geen yer ve tarih,351; Sayl, A.:The Observatory in Islam, ad geen yer vetarih, s. 112-117.12 Tadd Nihyt el-Emkin, Kahire 1962, s. 101; Sayl, A.: a.e., s. 116.


27/232

G R 21

sonra dier bir Buveyhi Farddevle Eb el-asanAl b. Rknddevle (dnemi: 366-387/976-997),astronom Ab mid b. el-dr el-ucendninarzusunu yerine getirmi ve 994/384 ylnda Reykentinde (Tahrann gneyinde) zel bir rasathanekurdurmutur. Burada ina edilmi olan yaklak 20metre yarapndaki sekstant (dairenin altda birinikapsayan ksm), dakika ve saniye blmlenmesiy-le, ekliptik eiminin sabit olup olmadn, azalpazalmadn veya artp artmadn belirlemek iingne yksekliklerinin olduka kesin bir lmnsalamt13 (bkz. s. 25).Yaklak eyrek yzyl sonra, ok byk bir olas-lkla fehn, Hemedn ve Yezd eyaletinin yerelidarecisi olan Alddevle b. Kky (dnemi:398-434/1007-1041) tarafndan Hemednda birrasathane kurulmutur. Eb Al bn Sn dostuAlddevleye, eski astronomik gzlemlere daya-nlarak yaplm olan geleneksel takvimlerin yanl-lklar ierdiinden ikayet etmiti. Bunun zerineEmir Alddevle onu gzlem problemiyle ura-makla grevlendirmi ve gerekli olan mali kayna- emrine vermiti. bn Sn bu grevi stlenmi ve rencisi Eb Ubeyd el-Czecn de gerekli

aletlerin yapmn stlenmiti. Geri, seyahatler(Alddevle ile) ve dier baka engellerden trgzlemler sklkla sekteye uram ise de, bn Snsonular her halkarda Kitb el- Al adl eserin-de kaydetmitir14. Rasathanenin yaps hakkndakesin bilgiler renememekteyiz, fakat bu ksabilginin ierii rasathanenin sz konusu amaca ynelik kurulmu, ie yarar bir yap olduu hkm-ne varmamz salyor. O dneme kadar bilinmeyenaletlerin bu amaca ynelik gelitirilmi olduunuaktaran bir baka rivayet15, yukardaki varsaymm-z desteklemektedir. Bizzat bn Sn tarafndan bukonuya zel bir risalede betimlenen byk boyutlubir gzlem arac da (bkz. s. 26), ancak bir rasathane

13Sayl, A.: a.e., s. 118-121; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 220-221.14ahreddn Al b. Eb el- sm el-Beyhaq:Tetimmet ivn el-ikme, Lahore 1935, s. 52.15 bn el- f:Ta r el-ukem, s. 422; Sayl, A.: a.e.,s. 156-157.

balamnda dnlebilir16.Alddevle tarafndan kurulandan yaklak krk yl sonra bir baka rasathane, bu kez Selukluhkmdar Melikh b. Alparslan (dnemi: 465-485/1072-1092)n emriyle randa kurulmutur.Tarihi bn Esrin17 ifade ettiine gre, kuruluu467/1075 ylnda gereklemi ve mer b. brhmel-ayym, Eb el-Muaffer el-sfizr ve Meymnb. en-Necb el-Vsit gibi dnemin baz nemliastronomlar burada almlardr. Rasathanenin yeri anlmamaktadr. Gnmz aratrmaclarnntahminine gre, rasathanenin kurulduu yer yasfehan, ya Niabur veya Rey kentlerinden birisiolabilir. Kurucusu tarafndan emredilen gkyz

gzlemi, muhtemelen onun lmnden sonra dadevam ettirilmitir. Bir rivayete gre, rasathaneotuz yl daha faaliyette bulunmutur18. Bildiimizkadaryla Kuzey Afrikada kurulmu ilk rasathane6./12. yzyln balarna kadar dayanmaktadr. Burasthane, Fatmi hkmdar el-mir bi-AkmillhEb Al el-Manr (dnemi: 495-524/1101-1130)dneminde Msrda kurulmutur. Bu rasathaneninkurulmasna vezir el-Efal Eb el-Ksm hinhb. Emr el-Cuy Bedr (. 515/1121)in emri ilebalanm, bu i halefi Eb Abdull el-Memn

el-Baih (. 519/1125) tarafndan sona erdirilmi-tir. Tarihi Tayeddn el-Marz (. 849/1441),el- ia19diye tannan eserinde yap hakknda kalemealnm anonim bir kitaba ( Kitb Amel er-Raad )dayanarak, bu rasathanenin karmak ve bahtsz tari-hine dair bilgi vermitir. Vezir el-Efal, Kahiredebir rasathane kurma kararn, kendisine Suriyeden500/1107 ylndan sonraki yllar iin yaklak 100

16Wiedemann, E.:ber ein von Ibn Sn (Avicenna) her -

gestelltes Beobachtungsinstrument , Zeitschrift fr Ins-trumentenkunde ierisinde (Braunschweig) 45/1925/269-275 (Tekrarbasm: E. Wiedemann,Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 1110-1116 ve Islamic Mathematics and Astro-nomy serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s. 129-135).17 zzeddn Al b. Muammed bn el-Esr,el-Kmil f et-Ta r , Cilt 10, Beyrut 1966, s. 98.18Sayl, A.: a.e., s. 160-166, zellikle 166.19 Kitb el-Mev i ve-el- tibr bi-Zikr el- ia ve-el- sr , Cilt 1, Kahire 1270/1854, s. 125-128, Almanca zetiE. Wiedemann, Zur islamischen Astronomie, Sirius ieri-sinde (Leipzig) 52/1919/122-127 (Tekrarbasm: E. Wie-demann,Gesammelte SchriftenCilt 2, s. 905-911 ve Isla-mic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt1998, s. 77-83).

R A S A T H A N E L E R


28/232

22 A S T R O N O M

adet takvimin getirilmesi ve bunlarn kendi astro-nomlarnn verdikleri bilgilerden farkl olduu-nu tespit etmesi nedeniyle vermitir. Yanllklardzeltmek iin astronomlar ona bir rasathane kur-may salk vermilerdi. Bu ii gerekletirme grevi hekim ve astronom Eb Sad bn araaya verilmiti. Azimutu dakikalara gre belirlemeye yarayacak 5 m. apnda, bakrdan byk bir gzlemdairesinin yaplmasndaki zorluklar ayrntl birbiimde betimlenmiti. Anlalan, bu alet, yaklak yz yl nce bn Sn tarafndan yaplm olan aleti(3,5 m. apnda), her ne kadar ykseklii lmeye yarayan pergel kolu olmasa da, rnek almt. bn

araa, 3,5 m. apnda daha kk baka bir aletide ayn amaca ynelik olarak ina etmiti (belki de ykseklik lmnde kullanlan pergel koluyla bir-likte?). Bu rasathane iin ina edilmi veya planlan-m byk boyutlu aletlerden birisi de, yaklak 2,5m. (5 zira) apnda bir halkal (armillar) kresi ( zt el-alak ) idi. Bu rasathane iin, Cmi el-Fla (FilCamisi)nn terasnda aslen planlanm olan yerden vazgeilmi ve byk halka hayli byk zorluklarlabaka bir caminin, Mescid el-Cuynin, terasna

yerletirilmiti. Vezir el-Memn el-Baih, ken-disini rasathane ile o denli zdeletirmiti ki onu,Halife el-Memnun daha nce Badatta kur-durduu er-Raad el-Memn el-Mmteanadlrasathanenin halefiymi gibi, Raad el-Memn el-Muaadiye adlandrmt. Halifenin veziritutuklatmas ve rasathanedeki almalar durdur-masnn sebeplerinden biri bu olmaldr. KahireRasathanesinin yapm ile ilgili iki anekdot vardr. Astronomi aletleri tarihi bakmndan nemlerindendolay bu anekdotlar, E. Wiedemann tarafndan yaplan evirisinden verilecektir: Vezir el-Efal,byk azimut halkasnn inas iinin seyrini hergn kontrol ederdi. Bitirildii gn, kaynar bakrkalba dkme esnasnda kalbn bir yerinde birazslakln kald grld. Bakr bu yere scakl-yla ulatnda slak yeri sratm ve bu yzdenhalkann mkemmelliine zarar vermiti. Halkannsouduktan ve kalptan karldktan sonra, o yer-den baka tamamen przsz olduu grlmt.el-Efal baarszla hayli fkelenmiti, ama bn

araa, bu boyutlardaki bir aletin yapmnda, henzhi imal edilmemi olduu gz nne alndnda,10 denemeden sonra imali gerekletirilmi olsa bile yine memnun olunmas gerektii ynndeki ifadesiy-le onun hncn yatttrmaya almt. 20kinci anekdot, el-Efalin proje yrtcs bnaraaya syledikleriyle ilgilidir: -Eer sen halkaydaha kk yapm olsaydn, i daha kolay olurdu.bn araa u cevab vermiti: -Eer ben bu hal-kay bir ucu piramitlerde dier ucu da Tennrda(Kahirede bir yer) olacak kadar uzun yapabil-seydim, bunu yapardm. Aletler ne kadar byk olur-sa, onlarla yrtlecek alma da o kadar kesin olur.

Aletler gkyzne oranla ne kadarda kk!.. 21 Aydn Sayl, rasathaneler hakkndaki bilgileri ar-tc bir alkanlkla ve byk kaynak bilgisiyle topla-m ve hayranlk uyandran bir tarzda bu zorlu gre- vin stesinden gelmitir. Onun bir araya getirdiimateryal ve baz mlahazalar, kaynaklarmzn o trrasathaneler hakknda ounlukla kurulularndakiolaanst gsterili olaylara veya aletlerin allm-n dndaki boyutlarda imal edilmeleriyle bantlolan bilgileri verdikleri izlenimini dourmaktadr.

Buna ek olarak, rasathane iin kullanlanraad

teriminin ayn zamanda gzlem anlamna da gel-mesi, bununla ilgili bilgilerin deerlendirilmesindebelirli bir zorlua neden olmaktadr. Bylelikle,sklkla kullanlan amele er-raad cmlesi, hemrasathane ina etti, hem de gzlem yapt anlam-na gelebilir. Ayrca bu, Saylnn muhteem eserineramen, Arap-slam rasathanelerinin tam olarakkaydnn neredeyse aldatc kalmasna neden olmak-

20el-Maqrz,el- ia, ad geen yer ve tarih, Cilt 1, s. 126;Wiedemann, E.: Zur islamischen Astronomie, ad geen yer ve tarih, s. 124 (Tekrarbasm: E. Wiedemann,Gesam-melte SchriftenCilt 2, s. 908 ve Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s. 80).21el-Maqrz,el- ia, ad geen yer ve tarih, Cilt 1, s. 127;Wiedemann, E.: Zur islamischen Astronomie, ad geen yer ve tarih, s. 126 (Tekrarbasm: E. Wiedemann,Gesam-melte SchriftenCilt 2, s. 910 ve Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s. 82); Sayl, A.:a.e., s. 170.


29/232


30/232

24 A S T R O N O M

s l a m

D n y a s n

d a

R a s a t h a n e l e r


31/232

G R 25

Ptolemenin ve Hint kaynak-larnn verdii bilgilerdenkendi zamanna kadar geensrede ekliptik eim deer-lerinin klmesi, dnemininen nemli matematikisi veastronomu Ab mid b. el-dr el-ucend (10./4. yzyln 2. yars)nin dikkatiniekmiti. Bu bilgileri mmknolabildiince kesin bir biim-de belirlemek amacyla, Reykentinde (Tahrann gne- yindeki eski Ragh) Buveyhiprensi Fareddevle (dnemi:366-387/976-997)nin finan-se ettii zel bir rasathanekurdu. GndnmlerindeGnein yksekliini gzle-mek iin burada imal edilensekstant (sds, dairenin alt-da birinden ibaret olan yay),hamisine nisbetle FareddnSekstant olarak adlandrl-mtr.Bizim sekstantmz meridyen eparalel ve birbirle-rinden boyunca 7 zira (3,5 m.) aralkla kurulan ikidikey duvardan olumaktadr. Yerden 20 zira (10m.) ykseklikteki tavanda bir kubbe ve bu kubbeninortasnda, ierisinde1 / 6 ziralk (1 / 12 m.) apndabir delik bulunmaktadr. Bu delik zerine duvarla-ra paralel demir bir ubuk sabitlenmi ve bu ubukzerine, bir ucunda iki halka olan taban kare ek-linde yirmi metre kadar uzunlukta bir demir ubukaslr. Bu ubuun ucuna bir demir halka sabitlenir.

Bununla [duvara paralel aa yukar hareket ettir-mek suretiyle], bir dairenin altdabirinden ibaretbir yay tanmlanr. Bu yay, akln altnda dikeyolarak 10 metre derinlikte balamakta ve yer seviyesine kadar ulamaldr. Bu yay zenle przszhale getirilir ve tahtalarla kaplanr. Derecelere veher derece 360 blme, yani dakikalara ve her biri-si de onar saniyeye blmlenir.Gnein eklini sekstant yay zerinde tam ayar-layabilmek iin, iki apnn birbirini 90 derece ilekestiini gsteren izgileri tayan (madeni) birdisk salanr. Bunun ap [ki sekstant yaynn

geniliine eittir] kubbenin deliinden 20 metreaaya gelen Gnein grn ap byklndeolacak kadar hesaplanr.1el-ucend, sekstantn yardmyla ekliptik eiminsrekli kldne kanaat getirebilmitir.

1 el-Brn, ikyt el-le el-Musammt es-Suds el-Fa r ,Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 269; evirisi E. Wiede-mann,ber den Sextant des el-Chohend , Archiv fr Ge-schichte der Naturwissenschaften und Technik ierisin-de 2/1910/149-151; Tekrarbasm: Islamic Mathematicsand Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s 55-57.Daha fazla bilgi iin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 220-221,269: Repsold, J.A.: Zur Geschichte der astronomischenMewerkzeuge. Nachtrge, Astronomische Nachrichtenierisinde (Kiel) 206/1918/col. 125-138, zellikle 134-135(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisiCilt 88, Frankfurt 1998, s. 16-22, zellikle s. 20-21).

R E Y ( E S K TA H R A N ) R A S AT H A N E S

Modelimiz: lek yaklak 1: 30. Kaide 100 x 70cm. Ahap, astarlanm. (Envanter No: A 5.03)


32/232

26 A S T R O N O M

Modern aratrmalar, daha sonralar YakupSopasnda tannan tarzdaki1, a lm pren-sibinin erken kullanmn, Eb Al el-seyn b.Abdullh bn Sn (. 428/1037)nn Aluddevle

1 Schmidt, Fritz:Geschichte der geodtischen Instru-mente und Verfahren im Altertum und Mittelalter , Er-langen 1929 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 89, Frankfurt 1998), s. 341; Sezgin,F.: Qaiyyet ktif el-la er-Raadiyye A Ya qb,Zeitschrift fr Geschichte der Arabisch-IslamischenWissenschaften ierisinde (Frankfurt) 2/1985/arab. Teil7-30.

Rasathanesi iin gelitirmi olduu gzlem aletinde( le Raadiyye)2 tespit etti. Bu aletle her eydennce astronomik ykseklikler mmkn olabildiin

2 Wiedemann, Eilhard:ber ein von Ibn Sn (Avi-cenna) hergestelltes Beobachtungsinstrument , Zeit-schrift fr Instrumentenkunde ierisinde (Braunschweig)45/1925/269-275; ayn yazar Th.W. Juynbollun ortak a-lmasyla, Avicennas Schrift ber ein von ihm ersonnenes Beobachtungsinstrument , Acta orientalia ierisinde (Lei-den) 5/1926/81-167 (Bu her iki almann Tekrarbasm:E. Wiedemann,Gesammelte SchriftenCilt 2, s. 1110-1203 ve Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 92,Frankfurt 1998, s. 129-223); Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 276-278.

Al uddevlenin (414/1023 civarnda)Hemed ndaki Rasathanesinin

Ana Aleti

Ahap, astarlanm. ap: 36 cm.Skalalar ve diopter altn kaplama

pirin. (Envanter No: A 5.06)


33/232

R A S A T H A N E L E R 27

ce kesin olarak belirlenebilecekti. Uzun bacaklar,sadece derecelere gre deil, ayn zamanda daki-kalara ve saniyelere gre de okunabilen bir gzlemsonucunu mmkn klmaktadr. bn Sn, bu amaca ynelik olarak yaklak 7 metrelik bir bacak uzunlu-u semitir.st bacakta iki balk sabitlenmitir,wz ve f , herikisi de ayn byklkte ve ekildedir. Metindekiekil onlar yanl olarak farkl resmetmektedir. Heriki balk da yanlarndan ikier parann eklendiidikey birer paradan olumaktadr. stte bulunan

balk ata binmiesine bacan zerine oturmugibi kesilmi olmal ve hibir surette sallanmayacakekilde onun zerinde salam bir biimde hareketetmelidir. stte bulunan baln devaml olarakdikey durmas, yani devrilmemesi iin zellikle abagsterilmitir. ve eklerinin ular, sivri ulardr.Eklerin yzeylerine, bilinen gzleme (Absehe) delik-leri almtr. Her iki sivri u, yani her baln heriki delii tam st ste ve her iki balk da tam olarakbacan yzeyinde ayn ykseklikte bulunmaldr.Zayf kl nesneler genel olarak, gl kl nesne-ler ise sadece oryantasyon iin her iki sivri u ze-rinden aranacaktr; bu her iki sivri u, bizim bykteleskoplarmza takl aratrc drbn andrmak-tadr. Delikler ise daha hassas lmlere hizmetetmektedir. st bacak zerine dik olarak balanmhedefleyiciler (Absehe) eklenen yan kollar, benimbildiim aletlerin hibirisinde bulunmamaktadr.

Bu dzenein bir yarar, gzleyiciyi gzlem esna-snda ba ok rahatszlk verici bir ekilde aletinzerine doru eilmek zorunda brakmamasdr.Nesneye, daha ziyade st bacak boyunca yan taraftanparalel olarak baklr ... Daha sonra her iki bacakarasndamndzenei ileri geri hareket ettirilir3Gzlemlenen gk cisminin yksekliinden ibaretbelirleyici a, cetvel tayan her iki bacan trigo-nometrik ilikisi sayesinde bulunur. Bu alet basitezemine yerletirilmi deildir, yatay silindir eklinde-ki duvarn orta noktasnda bulunan yuvarlak bir stu-

nun zerindeki tepe nokta ucunda hareket edebilirbiimde yerletirilmitir. Bu dzenek bylelikle aynzamanda azimutun belirlenmesine hizmette kullan-lr, bn Sn aracn bu ilevini de tarif ediyor4.O, son olarak, aletin oturtulduu yerin kesinlikle yatay olmas gerektiine iaret etmekte, tesviye iinrenkli su ile doldurulmu bir kabn kullanmn ner-mektedir (bkz. Katalog cilt III, s. 141).

3 Wiedemann, Eilhard:ber ein von Ibn Sn (Avicen-na) hergestelltes Beobachtungsinstrument , ad geen yer ve tarih, s. 272-273 (Gesammelte SchriftenCilt 2, s. 1151-1152).4 Wiedemann, Eilhard: Avicennas Schrift ber ein vonihm ersonnenes Beobachtungsinstrument , ad geen yer ve tarih, s. 115-116 (Gesammelte SchriftenCilt 2, s. 1151-1152).

Wiedemannn izimi bn Snnn izimi


34/232

28 A S T R O N O M

1. Mera:Yaklak 450 ylndan beri eski AbbasiRasathanesinin bulunduu Badatn, m.1258 ylndaki fethinden sonra HkmdarHlagu, bilgin Nareddn e-s (.672/ 1274)ye Bat Mool mparatorluunun ba-kenti Merada yeni bir rasathane kurmagrevi vermiti. Bir rivayete gre, Merada

rasathane kurma fikri Hlagunun karde-i byk Kaan Mngkeye dayanmaktadr.Bu nerinin bizzat Nareddnden kmolmas ihtimali ise daha kuvvetli grn-mektedir1. Rasathanenin inasna 1259 ylna balanm olup, ne zaman bitirildiiise bilinmemektedir. Rasathanenin 1270 yl civarnda, yani Hlagunun lmnden(1265) birka yl sonra almaya baladtahmin olunmaktadr.Bu rasathane, Tebrizin yaklak 80 km.gneyinde ve Urmiye Glnn 29 km.dousunda bulunuyordu. Rasathane, birmeridyene tam olarak paralel uzanan birtepe zerine ina edilmiti. Harabelerinplann o zamanki bilgilere dayanarakizmi olan (yandaki resim) A. Houtum-Schindlerin2 bildirdiine gre, 1880lerdebu rasathanenin sadece 41 / 2 5 ayak (yak-lak 1,5 m.) kalnlndaki duvar temelleri ve bir ka dairesel moloz yn grlebilirdurumdayd.

1 Sayl, A.:The Observatory in Islam, ad geen yer ve tarih, s. 190.2 Reisen im nordwestlichen Persien 1880-82,Zeitschrift der Gesellschaft fr Erdkunde (Ber-lin) 18/1833/320-344, zellikle s. 338 ve LevhaNo. 6; Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu Margha nach den Mitteilungenvon al- Ur , Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett zu Erlangen 60/1928/15-126, zellikle s. 116 (Tekrarbasm: Islamic Mat-hematics and Astronomy serisi Cilt 51, Frankfurt1998, s. 81-192, zellikle s. 182).

RASATHANE:

M ER A, STANBUL VE HVEN

Houtum-Schindlere gre Mera Rasathanesinin yatay izdm (1270 civar).


35/232


Bugn biz, 1972, 1973 ve 1976 yllarnda ParvizVardjavandn idaresinde yrtlen kazlar saye-sinde rasathanenin yaps ve ayrntl plan hakkn

da olduka zengin bilgiye sahip bulunuyoruz3.Rasathanenin zerine ina edildii tepe gnmzde

Raad D (Gzlem Da) olarak adlandrlmakta-dr. Bu tepe, Mera kentinin son evlerinin yaklak500 m. kuzeyinde bulunmakta ve 512 m. uzunluun-da, 220 m. eninde ve 110 m. yksekliindedir.Kazlar yoluyla grlebilir hale gelen btn komp-leksin blmleri Vardjavand tarafndan 16 muhtelif blm olarak nitelendirilmi, ve u ekilde adland-rlmtr:

A) Dou-bat ve kuzey-gney duvarlar.B) Rasathanenin merkez kulesi.C) Be dairesel blm.D) Drtgen salon.E) Ktphane (?).F) Konferans salonu.G) Atlye.H) Eyvanl merkezi yap.I) Ta kaldrm.J) Rasathanenin harap olmasndan sonrakidnemden kalan tara yerleim yeri.

Ayrca, aadaki ayrntlar da bilinmektedir Rasat-hane tepesi 139 m. uzunluunda ve 1.10 m. genili-inde bir duvar ile iki blme ayrlmtr.1) Btn binalar ve gzlem aletleri iin ngrlenmekanlar ieren gney blm 280 x 220 metrelikbir yzeye sahiptir.2) Kuzey blm yaklak 220 metre uzunluunda-dr, eni kuzeye doru azalmakta ve 220 metre ile 50metre arasnda deimektedir.Merkezi kule 28 metre apndadr. Kule ierisindekurulmu sekstanttan ve karlkl ina edilmi mer-divenlerden sadece 5,55 metrelik bir blm geriyekalmtr. Bu kalnt ksm elbette, bu sekstantn,Rey ve Semerkant rasathanelerinin aksine, ksmen yer altna yerletirilmediini belirgin klmaktadr.Yarap muhtemelen 10 ila 12 metre arasnda bir

bykle sahipti.Daire biimindeki dier be temel, astronomik gz-lemlerin halkal kre, duvar kadran, gndnmhalkas veya ekinoksal halka gibi zel byk aletlerle

3 Vardjavand, P.: Rapport prliminaire sur les fouilles delobservatoire de Marqe, Le monde iranien et lislam. So-cits et cultures ierisinde, Cilt 3, Paris: Socit dhistoirede lOrient 1975, s. 119-124 ve 5 Levha; ayn yazar: Ladcouverte archologique du complexe scienti que delobservatoire de Maraq, International Symposium onthe Observatories in Islam ierisinde, 19-23 Eyll 1977,ed. Dizer, M.: stanbul 1980, s. 143-163.

yapld silindir kulelerin kalntlarna iaret ediyorgrnmektedir. Geriye kalan izler ayrca, tarihselkaynaklarn bildirdii bir ktphanenin temeline

iaret etmektedir.Merkezi kulede sekstantn her iki yannda bulunan yerler muhtemelen alma odalar ve astronomla-rn barndklar meskenlerdir.

Merkezi kuleden geriye kalanlar

Mera Rasathanesinin bulunduu tepeninhavadan ekilmi fotoraf

P. Vardjavandn Rapport prliminaire sur les fouillesde lobservatoire de Marqe adl eserinden fotoraflar:


36/232

30 A S T R O N O M

Rasathane tepesinin ovadan grn.

Rasathane kompleksinin yatayizdm, dzenlenmi.

Merkezi kulenin sekstantla

birlikte yatay izdm.


37/232


Muhtemelen zel byk aletlerle yap-lacak gzlemler iin n grlm dahakk be kulenin temelleri.

Kulenin ortasnda bulunan sekstantn kalntlar,kuzey yn.

Sekstanttan geriye kalanlar, gney yn.

Tahmin edilen ktphanenin yatay izdm. Tahmin edilen ktphane binasnn temel duvarlar.


38/232

32 A S T R O N O M

Modelimiz: Ahap, astarlanm. ap: 50 cm.lek: 1:56. Kaide 80 x 80 cm.(Envanter No: A 5.05)

Mera Rasathanesi Merkez KulesindekiByk Sekstant 'nRekonstruksiyonu

Orijinal binann kalntlarna dayanarak:Kule ap: 28 m., yarap yaklak 10-12 m.


39/232


Nareddn e-snin yan sra rasathanede almdier astronomlar unlardr: Muyiddn b. Eb e-kr el-Marb, Meyyededn el-Ur, Esreddnel-Ebher, Necmeddn Debrn ve Fareddn el-l4.Bu ekoln astronomi alanndaki faaliyetlerindenbirisi de Zc-i l n adl yeni bir astronomik izelge-dir. Bu almada sadece o zamann bilinen gzlemsonular deil, ayn zamanda Mera civarndaki yerlerin dzeltilmi enlem ve boylam dereceleri dekaydedilmitir. Matematiksel corafya tarihi bak-mndan ok nemli olan bu rasathanede, grnen oki, iki byk astronom; slam dnyasnn dousun-dan Nareddn e-s ve batsndan Muyiddn b.Eb e-kr el-Marb, sk bir ibirlii iinde ala-rak, Badattan geen sfr meridyeninden hareketlehesaplanan dou boylam dereceleri ile Toledonun2830 batsna kaydrlm sfr meridyeninden itiba-ren hesaplanan bat boylam derecelerini bir btnoluturacak ekilde birletirmeyi baarmlardr5.Mera Rasathanesi iin imal edilmi aletler, astro-nominin ilerleyen dnemlerdeki geliimini derin ve srekli biimde etkilemitir. Daha amdaykenastronomi aletlerinin inasnda adn duyurmu olan

Meyyededn el-Urnin buraya kazandrlabilme-si ok byk bir ans olmutur.Mera Rasathanesinin aletlerinin, Meyyedednel-Urnin olu Muammed tarafndan imaledilmi gk kresi hari, maalesef hibir kalnt-s bilinmemektedir. Fakat u bakmdan anslyzki, Meyyedednin yazd ve bize ok saydakinshasyla ulaan eserindeki ayrntl betimlemelerisayesinde orada bulunan aletleri zihnimizde yenidencanlandrmamz ve rekonstrksiyonlarn yapmamzmmkn oluyor.Meyyededn el-Ur on tane alet tanmlam vebunlardan nn kendi buluu olduunu vurgula-mtr. Bunlar: ift Kadranl Alet (No. VI), ift

4 Meyyeddn el-Ur hari Rkneddn b. erefeddn el- mulnin adlar Zc-i Cmi -i Sa d de verilmitir, bkz.Sayl, A.:The Observatory in Islam, ad geen yer ve ta-rih, s. 212.5Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 177ff.

Bacakl Alet (No: VII) ve Mkemmel Alet (No:X). Bu aletlerden bazlar, Tycho Brahenin yzylsonra Hven adasndaki rasathanesi iin ina ettiialetlere model olarak karmza kyorlarsa bunaamamalyz.Mera Rasathanesini Avrupann ok erkenbir dnemde tanm olmas gerektii hi kukuduymadan kabul edilebilir (bkz. s. 35). MeraRasathanesinin gk kresi orijinalinin 1562 yln-dan nce Avrupaya ulam ve o zamandan beriDresdende muhafaza edilmi olmas bu balamdanemlidir.

Nareddn e-s (. 672/1274)nin alma ekibi,Tans nmme-i l n de bulunan bir minyatrde,

yazma British Library, Or. 3222, fol. 105a.


40/232

34 A S T R O N O M

Mera Rasathanesinin kuruluundan yaklak300 yl sonra, Avrupada astronomi biliminin be- yzyllk bir resepsiyon ve zmseme evresininardndan yaratclk aamasna eritii bir zaman-da, stanbulda 983/1575-1576 yllar civarnda birrasathane kurulmasna karar verilmiti. Bu rasat-hanenin inas ok byk bir ihtimalle 988/1580 ylndan nce tamamlanmt. Osmanl Sultan III.

Murada bir rasathane kurma fikrini, Kahiredenstanbula gen bilgin Taiyyeddn Muammedb. Marf er-Rad vermiti. Birok deiik bilimalanyla da uram olan bu astronom, eskimiastronomik izelgelerin verilerini yeni gzlemler yardmyla gncellemeyi amalam ve byk ebatl yeni aletlerden daha iyi gzlem sonular almayumuyordu. Bu yksek hedefi o,er-Raad el-Cedd (yeni astronomik gzlem) olarak tanmlamt.Taiyyeddn bu hedefi, Arap-slam bilimlerininduraklama balangc olarak grlen bir dnemdemuhaliflerinin kskanlklar ve cahillikleri sebe-biyle maalesef gerekletirememitir. Bu bykdeneme, bilmeden ya da bilinli olarak astrolojifal bakma giriimi eklinde arptlarak deerlen-dirilmitir. Bu, sultann, almalarna daha yenibalayan rasathanenin yklma emrini vermesinegtrmtr. Rasathanenin kurucusu Taiyyeddn yaklak be yl daha yaadkta

İslam'da bilim ve teknik tarihine giriş cilt 2

Documents