İstanbul-Üsküdar’dakihanim sultanlar adina yaptırılancami minberleri

.

‹stanbul-Üsküdar’dakiHan›m Sultanlar Ad›na Yapt›r›lanCami Minberleri

G Ü L A Y A P A , A R fi . G Ö R .Selçuk Üniversitesi

‹slâm devletlerindeki devlet adam› anlay›fl›n›n ve her fleyin devlet adamlar›ndanbeklenmesinin bütün Türk devletlerinde ayn› olmas› sebebiyle as›l ve büyük ifl-verenler; gerek mimarl›k alanlar›nda, gerekse k›ymetli küçük el sanatlar›nda dai-ma sultanlar, flehzadeler, vezirler, valiler ve devletin üst kademesindeki di¤eridareciler olmufltur.1

Osmanl› mimarisi içinde sultanlar ve hanedan mensuplar› taraf›ndan yapt›r›lancamiler flüphesiz büyük önem tafl›maktad›rlar. Bu eserler devletin ekonomik gü-cünün göstergesi, topraklar› üzerindeki dini ve siyasi hâkimiyetinin sembolü-dür. Bu eserlerin ihtiflam› devletin gücü oran›nda artm›fl, dolay›s›yla temsil edi-len güç en çok sultan camilerinde ortaya ç›km›flt›r.Sultanlar kendilerinin ve saltanatlar›n›n baki kalmas› için kal›c› eserler yapt›r-mak istemifllerdir. Devlet adamlar›n›n, eserlerini yaln›zca halk›n ihtiyac›n› kar-fl›lamak için de¤il, saltanatlar›n›n gücünü göstermek, flahsî estetik anlay›fllar›n›,sanatç› yönlerini ve dünya görüfllerini sergilemek arzusu ile de yapt›rd›klar›n›göstermektedir. Bizzat sultanlar›n yan› s›ra hanedan mensuplar›nca yapt›r›lanbu eserlerde, sahip olunan güç, mimaride flekillenerek yans›mas›n› bulacakt›r.Osmanl› sultanlar›n›n yapt›racaklar› eserlere önceden veya inflaat s›ras›nda mü-dahale ettikleri bilinmektedir.2 Selâtin camiler sadece devletin, sanatç›n›n de¤ilayn› zamanda hanedan üyelerinin estetik duygular›n› en iyi biçimde yans›tan ta-rihi belgelerdir.Hanedana mensup olanlar›n infla ettirdikleri eserler dikkate al›nd›¤›nda han›msultanlar taraf›ndan infla ettirilen eserlerin Türk Sanat› içerisinde önemli bir yertuttu¤unu görüyoruz. Kurduklar› vak›flarla hanedan›n sosyal hayattaki temsilci-leri olan padiflah eflleri, k›zlar› ya da valide sultanlar›n bani olarak Osmanl›

Mihrimah SultanCamii içindenbir kesit(arka sayfa)

288

.

mimarisinde üstlendikleri rol, ortaya ç›kan eserlerde kendini göstermektedir.3

Bu çal›flman›n konusu Üsküdar’daki Han›m Sultanlar taraf›ndan veya onlar›nad›na yapt›r›lan Mihrimah Camii, Atik Valide Camii, Çinili Camii ve Yeni Vali-de Camii minberleridirBu minberlerde sadece dönemin zevk ve sanat anlay›fl›n› de¤il ayn› zamanda ha-n›m sultanlar›n estetik anlay›fllar›n› da yakalamak mümkündür. Bu camilerinminberleri dönemin tan›nm›fl mimar ve sanatkârlar› taraf›ndan tasarland›klar›içindir ki, padiflahlar›n kendi adlar›na yapt›rd›klar› ve Türk sanat› aç›s›ndan zir-veye oturmufl camilerin minberleriyle boy ölçüflecek seviyededirler.Araflt›rmam›zda bu dört örnek süsleme ve form özellikleri ile ele al›narak, dev-rin di¤er minberleri ile karfl›laflt›rmal› olarak sunulacakt›r.

Üsküdar Mihrimah (‹skele) Camii

Mimar Koca Sinan, Kanuni Sultan Süleyman’›n Haseki Hürrem’den do¤an k›z›Mihrimah Sultan4 için yapm›flt›r. ‹ki türbe, medrese, sübyan mektebi, imaret, ha-mam, kervansaray ve çeflme ile birlikte külliye olarak yap›lan cami, girifl kap›s›üzerinde yer alan kitabesine göre 1547’de tamamlanm›flt›r.5

‹skele meydan›na bakan yüksekçe bir teras üzerinde yer alan Mihrimah Sul-tan’›n bu Camii dikdörtgen planla kesme kufeki tafl›ndan yap›lm›flt›r. Dörtlüyonca yapra¤› flemas›nda iki paye ile girifl taraf›ndaki iki duvar payesine sivri ke-merlerle oturan 10 m. çap›ndaki orta kubbe üç taraftan yar›m kubbelerle çevrili-dir. Yar›m kubbeler köflelere do¤ru mukarnas dolgulu ikifler eksedra ile geniflle-tilmifl, mihrap kubbesinin iki yan›na küçük köfle kuleleri yerlefltirilmifltir.6

MinberMihrab›n hemen sa¤›nda yer almaktad›r (Resim 1).G i r i fl : Düz bir bordürle çevrilen bas›k kemerli giriflin her iki yan›nda birer sü-tunce yer almaktad›r. Kum saati fleklinde kaide ve bafll›klar› bulunan sütunce-lerin gövdesine zemin oyma tekni¤inde zikzak motifleri ifllenmifltir. Kaidelerinalt bafll›klar›n›n üst taraf›na mukarnas bademi yerlefltirilerek köfleler pahlanm›fl-t › r .Klasik dönem minberlerinden tamamen farkl› olarak üç basamaktan sonra girifleulafl›lmaktad›r. Basamaklar›n alt yüzeyleri dönüflümlü olarak ters düz fleklindeyerlefltirilen palmetlerle süslenmifltir.7 Birer motif atlayarak palmetlerin içi bo-flalt›lm›fl, böylece kafes görünümü verilmifltir.Girifl kemer köfleli¤inin hemen üzerinde yer alan dikdörtgen kitabeli¤e köfleleridilimli iki kartufl yerlefltirilmifltir. Kartufl içine zemin oyma tekni¤inde Kelime-iTevhid yaz›lm›flt›r. Girifl, kitabeli¤in üstündeki mukarnas dizisinden sonra di-limli taç ile sonlan›r (Resim 2).

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

289

.

Ü S K Ü D A R ’ D A K ‹ H A N I M S U L T A N L A R A D I N A Y A P T I R I L A NC A M ‹ M ‹ N B E R L E R ‹

Resim 1:Üsküdar MihrimahCamii Minberi

290

.

Girifl Tac›: Tac›n her iki köflesine yerlefltirilen yar›m palmetlerden ç›kan dallar,kenarlar› dalgal› bir üçgen oluflturarak birleflirler. Tac›n yüzeyine zemin oymatekni¤inde rumiler ifllenmifltir. Üçgen alan›n merkezinde yer alan bir ortaba¤ ba-k›fl›m› sa¤lamaktad›r. Ortaba¤›n alt ve üstünden ç›kan saplara eklenen rumilerk›vr›mlar yaparak yüzeyi doldurmaktad›r.Aynal›k: ‹ki içbükey silme aras›nda yer alan genifl bir bordür ve iç aynal›ktanoluflmaktad›r. ‹ç aynal›k yüzeyine delik ifli tekni¤inde geometrik motifler ifllen-mifltir. Aynal›¤›n kenarlar›ndakiler yar›m olmak üzere 12 kollu y›ld›zlar›n yatay,dikey ve çapraz eksende birbirine ba¤lanmas›yla oluflturulan kompozisyon yü-zeyi doldurmaktad›r (Resim 3).Aynal›k Alt›/Süpürgelik: Aynal›k alt› bölümü klasik örneklerden tamamen fark-l› bir uygulama göstermektedir. Düz bir bordürden sonra iki s›ra düz ve d›flbü-key silmelerle kuflat›lan aynal›k alt› bölümü geçit bölümüyle birleflmektedir.Aynal›k alt› ve geçit bölümü “L” biçimli bütün bir pano halindedir. Pano yüze-yine delik ifli tekni¤inde geometrik motifler ifllenmifltir. Yanlardakiler yar›m, or-tadakiler tüm olmak üzere sekizgenlerin içine yerlefltirilen sekiz kollu y›ld›zlarve y›ld›zlar›n kollar›ndan ç›kan ›fl›nlar küçük kareler etraf›nda birleflmektedir-l e r .Korkuluk: Düz bir bordürden sonra iki s›ra d›flbükey ve düz silmelerle vurgulan-m›flt›r. Korkuluk yüzeyi delik ifli tekni¤inde geometrik olarak süslenmifltir. Oni-kigenlerin içine yerlefltirilen oniki kollu y›ld›zlar y›ld›z›n kollar›ndan ç›kan ›fl›n-


Resim 2: Mihrimah Camii Minberi, Girifl Resim 3: Mihrimah Camii Minberi, Aynal›k

291

.

larla birbirine ba¤lanmaktad›r. Ba¤lanma noktalar›nda alt› kollu y›ld›z motiflerioluflmaktad›r (Resim 4).Köflebent: YokGeçit: Geçit bölümü klasik uygulaman›n d›fl›ndad›r. Aynal›k alt› panosunun di-key eksende devam› olarak yap›lm›flt›r (Resim 5).Geçit Üstü- Köflk Alt›: YokKöflk Yan Pano: D›fltan içe do¤ru düz, d›flbükey ve içbükey silmelerle çevrele-nen köflk yan panosu yüzeyi delikifli tekni¤inde mekik motifleriyle doldurul-mufltur.Köflk: Birbirine düz atk› kemerleriyle ba¤lanan dört tafl›y›c› üzerine düz tavanlaörtülüdür. Tafl›y›c›lar aras›na at›lan dilimli kemerler estetik amaçla yap›lm›fllar-d›r, fonksiyonel özellikleri yoktur. Köflk bölümü içbükey, d›flbükey bir silme vedüz bordürlü saçakla son bulmaktad›r.Kasnak: Ahflap malzemeden yap›lm›fl sekizgen kasnak yüzeyine yine ahflap mal-zemeden baklava motifleri aplike edilmifltir. Her bir motif alt›n yald›z rengindeboyanm›flt›r.Külah: Ahflap malzemedendir. Sekizgen külah yüzeyine kalemifli tekni¤indeflemse motifleri ifllenmifltir. Zaman içinde yüzey doldu¤u için flemselerin içinde-ki motifler seçilememektedir.Alem: Sap k›sm› üç boncuklu alem iç içe iki palmetle sonlanmaktad›r.


Resim 5: Mihrimah Camii Minberi, Aynal›k alt›, GeçitResim 4: Mihrimah Camii Minberi, Korkuluk

292

.

Eski Valide Camii (Atik Valide Camii)

Üsküdar da Toptafl› olarak bilinen yerde, hakim bir noktada III. Murad’›n anne-si Nurbanu Sultan ad›na 1583 tarihinde yap›lm›fl olan cami, Mimar Koca Si-nan’›n eseri olup Üsküdar’da yap›lm›fl iki valide camisinden birincisidir.8

‹lk yap›ld›¤› zaman tek kubbeli iken sonradan iki taraf›na ikifler kubbe daha ila-ve edilmifltir.9 Alt› destekli plan flemas›na uygun olarak yap›lm›fl olan bu cami-nin merkezi kubbesi ikisi serbest, dördü duvara gömülü alt› payeye dayanan al-t›gen bir kasnak üzerine oturmaktad›r. Mihrap ç›k›nt›s›n›n üzeri yar›m kubbe ileörtülüdür. ‹ç k›sm› da kuzey yönde hünkar ve müezzin mahfili ç›k›nt› meydanagetirmifl, bu k›s›m parmakl›klarla kapat›lm›flt›r.Camii dört aflamada tamamlanm›flt›r. Önce ilk cami, sonra yan sah›nlar ve soncemaat yeri revaklar› infla edilmifl, bunu yan sah›nlar›n kuzey duvar›n›n ileri ç›-kar›lmas› ve üzerinin ahflap tavanla örtülmesi izlemifl, en son olarak da hünkarmahfili yap›lm›flt›r. Son cemaat mahalli sivri kemerlerle birbirine ba¤lanm›fl mu-karnasl› bafll›kl› alt› mermer sütunun tafl›d›¤› befl kubbe ile örtülüdür. Orta bö-lüm çapraz tonozlu ve daha yüksektir.10

MinberMihrab›n sa¤›nda, mihrap niflinin hemen bafllang›c›nda yer almaktad›r (Resim 6).


Resim 6: Atik Valide Camii Minberi

293

.

Girifl: Bas›k kemerli giriflin etraf› d›fltan içe do¤ru iki sütunceden sonra düz birbordür, d›fl bükey bir silme ve iki düz silme ile çevrelenmektedir. Sütuncelerinkaide ve bafll›klar› kum saati fleklindedir. D›flbükey silme girifl kemerinin bafllan-g›c›nda ikiye ayr›larak hem kemer köfleli¤i hem de kitabelik için çerçeve olufltu-rur. Girifl, mukarnas dizisinden sonra dalgal› formlu taç ile sonlan›r (Resim 7).Kitabelik: Dikdörtgen fleklinde panodan oluflan kitabeli¤in etraf› d›flbükey birsilme ve iki düz bordürle kuflat›lm›flt›r. Pano yüzeyine zemin oyma tekni¤indeKelime-i Tevhid yaz›lm›flt›r.Taç: Kapal› form rumilerin yapraklar› dal fleklinde uzat›larak dalgal› formda ta-c›n üst kenar›nda birleflmektedir. Tac›n alt kenar›nda rumilerin kök k›sm›ndanç›kan saplara eklenen rumiler tekrar saplarla devam ederek aradaki bofllukta yeralan daha küçük kapal› form rumi ile birleflmektedir.Aynal›k: Etraf› düz bir bordürle çevrilen aynal›k merkezine, aynal›k üçgenininkenarlar›na te¤et geçecek flekilde daire yerlefltirilmifltir. Daire yüzeyi delikifli tek-ni¤inde geometrik kompozisyonludur. Daire merkezinde yer alan on kollu y›ld›-z› iki ongen çevrelemektedir. Merkezden ç›kan on adet ›fl›n daireyi on efl parça-ya bölmektedir. Daire kenarlar›nda bu düzenleme yar›m olarak kullan›lm›flt›r.Daireden sonra köflelerde kalan üçgen alanlar›n yüzeyi zeminoyma tekni¤inderumilerle süslenmifltir. Alt köflede kalan bofllu¤un merkezine bir ortaba¤ yerlefl-tirilmifltir. Ayn› zamanda bak›fl›m sa¤layan ortaba¤›n kök k›sm›nda ç›kan iki sapsa¤ sol yönden uzanarak birer rumi ile devam etmektedir. Di¤er köflelerde ayn›


Resim 7: Atik Valide Camii Minberi, Girifl

Atik ValideCamii’ninkubbesindenbir kesit(arka sayfa)

296

.

flekilde süslenmifltir. Üçgen alan›n merkezinden köfleye do¤ru iki ortaba¤ ve birtepelik rumi bak›fl›m çizgisini oluflturmaktad›r. Ortaba¤lar›n kök k›sm›ndan ç›-kan saplara eklenen rumiler birbirine alt üst katederek sarmal olarak yüzeyi dol-durmaktad›r (Resim 8).Aynal›k Alt› / Süpürgelik: Dilimli kemerli dört aç›kl›k ve bir üçgen alandan olufl-maktad›r. Kemer köflelikleri sadedir. D›flbükey, düz ve içbükey silmelerle her biraç›kl›¤›n etraf›n› kuflatmaktad›r.Korkuluk: Korkuluk bölümü d›flbükey, düz, içbükey ve düz olmak üzere dörtsilme ile vurgulanm›flt›r. Korkulu¤un yüzeyi delikifli tekni¤inde geometrik ola-rak süslenmifltir. Alt› kollu y›ld›z›n etraf›n› çevreleyen onikigenden oluflan birimmotif alt› ›fl›nla alt› parçaya bölünmektedir. Korkulu¤un orta noktas›nda tümyanlarda yar›m uygulanan birim motif birbirine ba¤lanarak yüzeyi doldurmakta-d›r (Resim 9).Köflebent: Yanlarda yar›m, ortada tüm olarak kullan›lan tepelik rumilerin birbir-lerine ba¤lanmas›yla dalgal› bir form oluflmaktad›r. Yüzeye zeminoyma tekni-¤inde iki lale ifllenmifltir (Resim10).Geçit: Sivri kemerli geçit bölümünü d›flbükey, düz, içbükey, düz olmak üzeredört silme kuflatmaktad›r. Kemer köflelikleri sadedir (Resim 11). Geçit tavan›nazeminoyma tekni¤inde gülbezek ifllenmifltir (Resim 12).


Resim 8: Atik Valide Camii Minberi, Aynal›k

297

.


Resim 9: Atik Valide Camii Minberi, Köflebent Resim 10: Atik Valide Camii Minberi, Aynal›k alt›,Korkuluk

Resim 12: Atik Valide Camii Minberi, Geçit Tavan›

Resim 11: Atik Valide Camii Minberi, Geçit

298

.

Geçit Üstü: Etraf› d›flbükey, düz, içbükey ve düz dört silme ile çevrelenen düzbir pano fleklindedir.Köflk Yan Pano: Köflk yan pano d›flbükey, düz, içbükey ve düz olmak üzere dört sil-me ile vurgulanm›flt›r. Köflk yan pano yüzeyi delikifli tekni¤inde geometrik olaraksüslenmifltir. Alt› kollu y›ld›z›n etraf›n› çevreleyen onikigenden oluflan birim motifalt› ›fl›nla alt› parçaya bölünmektedir. Panonun orta noktas›nda tüm, yanlarda yar›muygulanan birim motif birbirine ba¤lanarak yüzeyi doldurmaktad›r (Resim 13).Köflk: Birbirine sivri kemerlerle ba¤lanan dört poligonal tafl›y›c› üzerine düzdamla örtülüdür. Tafl›y›c›lar›n köfleleri pahlanm›flt›r. Bafll›k yüzeyleri prizmatikdörtgenle süslenmifltir. Kemer köflelikleri sadedir. Minber kaidesini oluflturduk-tan sonra geçit bölümünün yan›ndan köflke kadar uzanan üç bordür saça¤› olufl-turmaktad›r. ‹çe do¤ru pahlanm›fl ilk bordür yüzeyine zeminoyma tekni¤indeprizmatik dörtgenler ifllenmifltir. Di¤er iki bordür düzdür (Resim 14).Kasnak: Ahflap malzemeden yap›lan sekizgen kasnak, piramidal sekizgen külahile devam eder. Pirinç madeninden alemle külah tamamlanmaktad›r (Resim 15).


Resim 13: Atik Valide Camii Minberi, Geçit üstü ve KöflkYan pano

Resim 14: Atik Valide Camii Minberi, Köflk

299

.


Resim 15:Atik Valide CamiiMinberi, Kasnak,Külah ve Alem

300

.

Üsküdar Çinili Camii

Sultan IV. Murad’›n validesi Kösem Sultan taraf›ndan 1640 y›l›nda yapt›r›lm›fl-t›r. Kare plânl› cami tek kubbelidir. Onikigen kasnakl› kubbeye pandantiflerlegeçilmifltir. Harimi ters “U” plânda saran son cemaat yeri sundurma çat› ile kap-l› olup, buraya kuzey ve bat› yönlerden merdivenlerle ç›k›lmaktad›r. Camininkuzeybat› köflesinde tek flerefeli minaresi yükselmektedir. Çevre duvar›yla kufla-t›lan avlunun ortas›nda konumlanm›fl cami, yüksek bir platform üzerine otur-maktad›r.11

MinberMihrab›n hemen sa¤›nda yer almaktad›r (Resim 16).Girifl: Bas›k kemerli giriflin etraf›n› d›fltan içe do¤ru iki sütunçeden sonra düz birbordür, d›flbükey bir silme ve iki düz silme ile çevrelenmektedir. Sütunçelerinkaide ve bafll›klar› kum saati fleklindedir. D›fl bükey silme girifl kemerinin bafllan-g›c›nda ikiye ayr›larak hem kemer köfleli¤i hem de kitabelik için çerçeve olufltu-rur. Girifl, mukarnas dizisinden sonra dalgal› formlu taç ile sonlan›r (Resim 17).


Resim 16: Çinili Camii Minberi

301

.


Resim 17:Çinili CamiiMinberi, Girifl

Çinili Camii’nind›flar›dangörünümü(arka sayfa)

304

.

Kitabelik: Kenarlar› dilimli dikdörtgen bir kartufl içine Kelime-i Tevhid yaz›l-m›flt›r.Taç: Birbirine k›sa saplarla dalgal› formda ba¤lanan rumiler palmete benzer fle-killer oluflturmaktad›rlar.Aynal›k: Etraf› d›flbükey ve düz silmelerle çevrilen aynal›k, üç bölüme ayr›lm›fl-t›r. Merkezde bir daire, onun etraf›n› çevreleyen daha genifl ikinci daire ve köfle-lerde kalan üçgen alanlardan oluflmaktad›r. Merkez daire yüzeyi zemin oymatekni¤inde rumilerle süslenmifltir. ‹çte yer alan gülbezekten ç›kan saplara ekle-nen rumilerin üst yapra¤› sapa dönüflerek tekrar içteki gülbeze¤e ba¤lanmakta-d›r. Rumiler bu flekilde birbirini alt üst katederek dairesel eksende s›ralanmak-tad›r. ‹kinci dairede ise bir ortaba¤ ve bir tepelik ruminin kök ve sap k›sm›ndanç›kan rumiler birbirine ba¤lanarak dairesel eksende yüzeyi doldurmaktad›rlar.Köflelerde kalan üçgen alanlarda, birbirini alt üst kat eden rumiler görülmekte-dir. Alt köflede kalan bofllu¤un merkezine bir ortaba¤ yerlefltirilmifltir. Ayn› za-manda bak›fl›m sa¤layan ortaba¤›n kök k›sm›nda ç›kan iki sap sa¤ sol yöndenuzanarak birer rumi ile devam etmektedir. Di¤er köflelerde ayn› flekilde süslen-mifltir (Resim 18).Aynal›k Alt› / Süpürgelik: Dilimli kemerli üç aç›kl›k ve düzgün olmayan dört-gen olandan oluflmaktad›r. D›flbükey, düz, içbükey ve düz olmak üzere toplamdört silme her bir alan›n etraf›n› çevrelemektedir. Her bir kemer köfleli¤i zemi-noyma tekni¤inde rumilerle süslenmifltir. Üst yapra¤› uzat›larak sap fleklini alanrumiler birbirine eklenerek, sarmal bir kompozisyon olufltururlar. Düzgün olma-


Resim 18: Çinili Camii Minberi, Aynal›k veKorkuluk

Resim 19: Çinili Camii Minberi, Aynal›k alt›

305

.

yan dörtgen alan›n yüzeyi de zeminoyma tekni¤inde ayn› flekilde süslenmifltir(Resim 19).Korkuluk: Yan yana bir ortaba¤ ve tepelik palmetin kök ve tac k›sm›ndan ç›kansaplara eklenen rumiler delikifli tekni¤inde yüzeyi doldurmaktad›r. Korkulu¤unetraf›n› d›flbükey, düz, içbükey ve düz olmak üzere dört silme s›n›rland›rmakta-d›r.Köflebent: Yanlarda yar›m, ortada tüm olarak kullan›lan tepelik rumilerin birbir-lerine ba¤lanmas›yla dalgal› bir form oluflmaktad›r. Yüzeye zeminoyma tekni-¤inde iki lale ifllenmifltir (Resim 20).Geçit: Sivri kemerli geçit bölümünü d›flbükey, düz, içbükey ve düz olmak üzeretoplam dört silme kuflatmaktad›r. Kemer köflelikleri zeminoyma tekni¤inde ru-milerle süslenmifltir.Geçit Üstü: Di¤er elemanlarda oldu¤u gibi d›flbükey, düz, içbükey ve düz olmaküzere toplam dört silme ile vurgulanm›flt›r. Pano yüzeyi zeminoyma tekni¤indeortaba¤ ve rumilerle süslenmifltir. Merkezde yer alan iki ortaba¤ bak›fl›m› sa¤lar.Ortaba¤lar›n kök k›sm›ndan ç›kan rumiler sarmal olarak birbirine eklenirler.Köflk Yan Pano: Dönüflümlü olarak dört kez tekrarlanan bir dilimli rumi ve birpalmetin kök k›sm›ndan ç›kan saplar birbirini alt üst katederek delikifli tekni¤in-de yüzeyi doldurmaktad›rlar (Resim 21).Köflk: Birbirine sivri kemerlerle ba¤lanan dört poligonal tafl›y›c› üzerine düzdamla örtülüdür. Tafl›y›c›lar›n köfleleri pahlanm›flt›r. Bafll›k yüzeyleri prizmatik


Resim 20: Çinili Camii Minberi, Köflebent Resim 21: Çinili Camii Minberi, Geçit, Geçit üstü ve KöflkYan Pano

306

.

dörtgenle süslenmifltir. Ayak yüzeyleri siyah beyaz renkte boyanarak kalemifligörünümü verilmifltir. Kemer köfleliklerine zeminoyma tekni¤inde rumiler ifllen-mifltir. Minber kaidesini oluflturduktan sonra geçit bölümünün yan›ndan köflkekadar uzanan iki bordür saça¤› oluflturmaktad›r. ‹çteki bordür içe do¤ru pahla-narak yüzeyine zeminoyma tekni¤inde prizmatik dörtgenler ifllenmifltir. Rumitepeliklerden oluflan dalgal› formlu saçakla köflk bölümü sonlanmaktad›r.Köflk tavan›na kalemifli tekni¤inde hatayi, bulut, penç ve lale motifleri ifllenmifl-tir (Resim 22).Kasnak: Kasnak ve külah XVII. yüzy›l çinileriyle kaplanm›flt›r.12 Çini malzeme-den sekizgen kasnak yüzeyine beyaz zemin üzerine mavi ve lacivert renkte ha-tayi ve bulut motifleri ifllenmifltir. D›flbükey bir silmeden sonra yine çini malze-meden sekizgen piramidal külah yükselmektedir.Külah: Külah yüzeyine, beyaz zemin üzerine mavi ve lacivert renkte hatayi venatüralist çiçekler ifllenmifltir (Resim 23). Günümüzde minberin alemi k›r›k du-rumdad›r bu yüzden özgün durumu hakk›nda bilgiye sahip de¤iliz.


Resim 22: Çinili Camii Minberi, Köflk Tavan›

307

.


Resim 23:Çinili CamiiMinberi, Köflk,Kasnak ve Külah

308

.

Üsküdar Yeni Valide Camii

Cedid Valide Camisi olarak da bilinen bu cami Üsküdar’›n eski mahallelerindenGülfun Hatun Mahallesi’nde, Üsküdar çarfl›s›na uzanan dar bir yol k›vr›m›nda yeral›r.Cami, padiflah II. Mustafa ile III. Ahmed’in anneleri olan Gülnufl Emetullah Sul-tan taraf›ndan 1708 y›l›nda yapt›r›lmaya bafllanm›fl, 1710 da tamamlanm›flt›r.13

Cami, kare üzerine bas›k merkezi bir kubbe ile örtülmüfl bir yap›d›r. Kubbeyi se-kiz paye tafl›maktad›r. Bu payelerin do¤u bat› yönlerinde serbest, güney yönünde-ki sütunlar ise duvarla ba¤lant›l›d›r. Serbest olanlar sekiz köfleli olup üzerlerindemukarnaslar bulunur ve mermer kaplamal›d›r. Sekizgenin köflelerine yerlefltirilendört eksedra ile mekan kareye tamamlanmakta, bu mekan›n iki yan›nda yan gale-riler bulunmaktad›r. Caminin do¤u galerisinde parmakl›klarla ayr›lm›fl k›s›m hün-kar mahfilidir.Son cemaat yeri befl gözlü olup, s›ras› ile çapraz tonoz, kubbe, aynal› tonoz, kub-be ve çapraz tonoz olarak örtülmüfltür. Yanlardaki iki çapraz tonoz dikey, orta-da giriflin üzerindeki aynal› tonoz yatay olarak yerlefltirilmifltir. Son cemaat ma-hallinin cami ile birleflti¤i iki köflede çift flerefeli iki minare bulunmaktad›r.


Resim 24: Yeni Valide Camii Minberi

309

.

Yeni Valide Camisi Osmanl›lar›n Lale Devri olarak bilinen döneminde infla edil-mifltir. Bu dönem yeni bir üslubun geliflmeye bafllad›¤› bir dönem olmas›na kar-fl›n, henüz Sinan’›n getirdi¤i flekiller b›rak›lm›fl de¤ildir. Bu yap›dan sonra kla-sik unsurlar yavafl yavafl kaybolmufltur. Yeni Valide Camii, klasik üslubun sonyap›lar›ndan birisidir. Bu yap›dan sonra klasik üslup yerini Barok üsluba b›ra-kacakt›r.14

MinberMihrab›n hemen sa¤›nda yer almaktad›r (Resim 24).Girifl: Sivri kemerli giriflin etraf›n› d›fltan içe do¤ru birer sütunceden sonra birdüz, bir d›flbükey, bir içbükey silme ve bir bordür çevrelemektedir. Kemer köfle-liklerine zeminoyma tekni¤inde rumiler ifllenmifltir. Kemer köfleli¤inin hemenüzerinde yer alan kitabelik panosuna kenarlar› dilimli iki kartufl ifllenmifl, kartu-flun içine de Kelime-i Tevhid yaz›lm›flt›r. Girifl mukarnas dizisinden sonra dilim-li bir tac ile sonlanmaktad›r (Resim 25).Girifl Tac›: Kenarlarda yar›m olmak üzere yan yana s›ralanan tepelik rumilerledilimli bir forma sahiptir. Tepelik rumilerin içine zeminoyma tekni¤inde rumi-ler ifllenmifltir.


Resim 25: Yeni Valide Camii Minberi, Girifl

310

.

Aynal›k: Aynal›¤›n etraf›n› d›flbükey, düz ve d›flbükey olmak üzere üç silme vedüz bir bordür kuflatmaktad›r. Aynal›¤›n merkezine üçgenin kenarlar›na te¤etgeçecek flekilde daire yerlefltirilmifltir. Dairenin içi kafes tekni¤inde geometrikolarak süslenmifltir. Dairenin merkezinde onkollu bir y›ld›z, y›ld›z›n etraf›ndaise ongen yer almaktad›r. Bu motif dairenin kenarlar›nda yar›m olarak uygulan-m›flt›r. Merkezdeki y›ld›z›n kollar›ndan ç›kan ›fl›nlar yanlardaki yar›m y›ld›zlaraba¤lanmaktad›r. Bu flekilde daire yüzeyinde mühr-ü Süleyman motifi oluflturul-mufltur. Aynal›¤›n kenarlar›nda kalan boflluklara ise zeminoyma tekni¤inde ru-miler ifllenmifltir (Resim 26).Aynal›k Alt› / Süpürgelik: Dilimli kemerli dört aç›kl›k ve beflgen alandan olufl-maktad›r. Her bir aç›kl›¤›n etraf›n› d›flbükey, düz ve içbükey olmak üzere üç sil-me çevreler. Beflgen alan›n merkezine üçgen bir pano yerlefltirilmifltir. Aç›kl›k-lar›n kemer köflelerine ve üçgen alan›n yüzeyine zeminoyma tekni¤inde rumilerifllenmifltir.Korkuluk: Kafes tekni¤inde geometrik olarak süslenmifltir. Birbirine ba¤lanm›fliki yar›m alt›gen ve tam alt›genlerin yatay do¤rultuda dönüflümlü olarak s›ralan-mas›yla oluflturulmufl kompozisyonun aralar›na yatay eksende tam, dikey eksen-de yar›m sekizgenler yerlefltirilmifltir. Alt›genlerin ortas›nda ise alt› kollu y›ld›zbulunmaktad›r.


Resim 26: Yeni Valide Camii Minberi, Aynal›k, Aynal›k alt›, Korkuluk

311

.

Köflebent: Ortada yer alan rumi tepelik ve ona ba¤lanan birer yar›m rumi tepe-likle dalgal› bir form oluflturmaktad›r. Köflebentin yüzeyi dilimli rumilerle dol-durulmufltur. Orta noktada yer alan ortaba¤›n üst k›sm›nda s›ralanan tepelik ru-miler yukar›ya, kök k›sm›ndan afla¤›ya do¤ru uzanan tepelik rumiler ise afla¤›yabakmaktad›r. Tepeliklerin kök k›sm›ndan ç›kan saplara eklenen dilimli rumilersarmal olarak yüzeyi doldurmaktad›rlar (Resim 27).Geçit: Sivri kemerli geçitin etraf›n› d›flbükey, düz, içbükey olmak üzere üç silmeve bir bordür kuflatmaktad›r. Kemer köfleli¤i sadedir (Resim 28).Geçit Tavan›: Motif oyma tekni¤inde geometrik olarak süslenmifltir. Merkezdeyer alan on kollu y›ld›z›n etraf›na yerlefltirilen ongenden oluflan birim motif yan-larda yar›m olarak kullan›lm›flt›r. Merkezdeki y›ld›z›n kollar›ndan ç›kan k›r›kçizgiler yanlardaki y›ld›z›n kollar›na ba¤lanmaktad›r.Geçit üstü: Dikdörtgen bir pano fleklindeki geçit üstünün etraf›n› d›flbükey, düzve içbükey olmak üzere üç silme çevreler. Pano yüzeyine kafes tekni¤inde geo-metrik motifler ifllenmifltir. Merkezde yer alan onikigenin etraf›nda iç içe geçe-rek s›ralanan onikigenler alt› kollu y›ld›z oluflturmaktad›r.Köflkalt›: Etraf› d›flbükey, düz, içbükey olmak üzere üç silme ve bir bordürle çev-relenen köflk alt› dilimli kemerli bir aç›kl›k fleklindedir. Kemerin etraf›nda kalan


Resim 27: Yeni Valide Camii Minberi, Köflebent Resim 28: Yeni Valide Camii Minberi, Geçit

312

.

boflluklara vazodan ç›kan natüralist çiçekler ifllenmifltir. Tavan›na motif oymatekni¤inde geometrik motifler ifllenmifltir.Köflk Yan Pano: Korkulukta kullan›lan birim motif köflk yan panoda aynen kul-lan›lm›flt›r (Resim 29).Köflk: Birbirine sivri kemerlerle ba¤lanan dört tafl›y›c› üzerine düz tavanla örtü-lüdür. Köflkü tafl›yan ayaklar prizmatik üçgenlerden oluflan bafll›¤a sahiptirler.Kemer köfleliklerine zemin oyma tekni¤inde rumili k›vr›m dallar ifllenmifltir.Minber kaidesini oluflturduktan sonra köflke kadar uzanan bordür ve mukarnasdizisi köflk saça¤›n› oluflturur. Köflk saça¤›n›n üzerinde zeminoyma tekni¤inderumilerle süslenmifl dilimli tac yer al›r.Köflk Tavan›: Motif oyma tekni¤inde geometrik olarak süslenmifltir. Merkezdeyer alan on kollu y›ld›z›n etraf›na yerlefltirilen ongenden oluflan birim motif yan-larda yar›m olarak kullan›lm›flt›r. Merkezdeki y›ld›z›n kollar›ndan ç›kan k›r›kçizgiler yanlardaki y›ld›z›n kollar›na ba¤lanmaktad›r.Kasnak: Ahflap malzemeden yap›lan sekizgen kasnak tepelik rumilerden oluflantaca sahiptir. Kasna¤›n üzerinde yükselen sekizgen külah alemle sonlanmaktad›r.Sap k›sm› üç boncuklu olan alem palmet fleklindedir. Palmet yüzeyine delikiflitekni¤inde yaz›lar ifllenmifltir. Yüzey zamanla doldu¤u için yaz›lar okunama-maktad›r (Resim 30).


Resim 29: Yeni Valide Camii Minberi, Geçit üstü, Köflk alt›ve Köflk Yan pano

Resim 30: Yeni Valide Camii Minberi, Köflk, Kasnak, Külahve Alem

313

.

De¤erlendirme ve Sonuç

‹stanbul Üsküdar’da han›m sultanlar ad›na yapt›r›lan camilerin minberleri gerekform gerekse süsleme özellikleri aç›s›ndan Osmanl› sanat› içinde önemli bir ye-re sahiptirler. Dönemin meflhur mimar ve sanatkârlar›n›n elinden ç›km›fl bueserleri ortak özellikleri aç›s›ndan ayr›nt›l› olarak de¤erlendirmek gereklidir.

Minber Elemanlar›Girifller: ‹nceledi¤imiz dört örnekten üçü bas›k kemerli, biri sivri kemerlidir.Mihrimah Camii, Atik Valide Camii ve Çinili Camii minberlerinin giriflleri bas›k,Yeni Valide Camii minberinin girifli ise sivri kemerlidir. Girifllerin her iki yan›n-da kum saati fleklinde kaide ve bafll›klar› bulunan birer sütunce yer almaktad›r.Osmanl› minberlerinde bu uygulama Bergama Ulu Camii (1399) minberindebafllam›fl daha sonra bu uygulama Edirne II. Bayez›d Camii (1488) minberindegeliflerek devam etmifl ve geç dönemde bat›laflma üslubu bafllay›ncaya kadar kul-lan›lm›flt›r. Mihrimah Camii minber giriflinin sütunce yüzeyleri zikzak motifle-riyle, Yeni Valide Camii minberinin sütunceleri ise bal›kpulu motifleriyle süs-lenmifltir. Atik Valide Camii ve Çinili Camii minberlerinin sütunceleri ise sade-dir. Sütunceler giriflin ilk basama¤›n›n hizas›ndan bafllayarak kitabeli¤in üstnoktas›na kadar uzanmaktad›r. Ancak Mihrimah Camii minberi farkl› bir uygu-lama göstermektedir. ‹lk üç basama¤› giriflten d›fla taflan bu minberde, sütunce-ler üçüncü basama¤›n hizas›ndan bafllayarak kitabelik bafllang›c›nda sonlan-maktad›r.Etraf› silmelerle vurgulanan kemer köflelikleri, Mihrimah Camii, Atik ValideCamii ve Çinili Camii minberlerinde sadedir. Yeni Valide Camii minberinde isegirifl kemer köfleli¤i rumilerle süslenmifltir.Girifl kemer aç›kl›¤›n›n hemen üzerinde yer alan kitabelik, mukarnas dizisi vetac ile girifller sonlanmaktad›r. Mukarnaslar birbirinden farkl›l›k göstermektedir.Kitabeliklerin etraf› silmelerle çevrelenerek içine kartufl ifllenmifltir. Kartufllar›niçinde Kelime-i Tevhid yer almaktad›r. Mihrimah Camii ve Yeni Valide Camiiminberlerinde kitabeli¤e iki ayr› kartufl içine Kelime-i Tevhid yaz›lm›flken, AtikValide Camii ve Çinili Camii minberlerinde tek parça halindedir (Çizim 1).Üsküdar Mihrimah Camii minber girifl tac› kenarlar› dilimli üçgen fleklindedir.Atik Valide Camii, Çinili Camii ve Yeni Valide Camii minberlerinin girifl taçlar›ise yatay olarak düzenlenmifl ve tepelik rumilerle dilimli bir form elde edilmifl-tir (Çizim 2).Merdivenler: ‹nceledi¤imiz minberlerin basamak say›lar› birbirinden farkl›l›kgöstermektedir. Üsküdar Mihrimah Camii ve Yani Valide Camii minberleri on-befl, Atik Valide Camii minberi oniki ve Çinili Camii minberi on basamakl›d›r.Basamak say›lar›n› minberlerin uzunluk ve yüksekliklerinin etkiledi¤i görül-mektedir.


314

.


Çizim 1

Çizim 2

315

.

Yan Aynal›klar: Yan aynal›klar minberin her iki taraf›nda da ayn› flekilde yap›l-m›fllard›r. Aynal›klar iki flekilde düzenlenmifltir. Birinci grupta aynal›k, etraf›bordürlerle çevrili üçgen alandan oluflmaktad›r. Mihrimah Camii bu flekilde dü-zenlenmifltir. Osmanl› Selâtin Camii minberleri içinde bu flekilde uygulamaEdirne II. Bayez›d Camii (1488), ‹stanbul Bayez›d Camii (1505), ‹stanbul YavuzSultan Camii (1522), Manisa Sultan Camii (1523) ve Konya Selimiye Camii(1566) minberlerinde de görülmektedir. Di¤er grupta aynal›k merkezine üçgeninkenarlar›na te¤et geçecek flekilde daire yerlefltirilmifltir. Atik Valide Camii, Çini-li Camii ve Yeni Valide Camii bu gruba girmektedir. Bu flekilde uygulama ilk ola-rak ‹stanbul fiehzade Camii (1548) minberinde bafllam›flt›r ve yayg›n olarak kul-lan›lmaya devam etmifltir. Minberlerin aynal›k kurulufllar› birbirine benzese desüsleme program› aç›s›ndan farkl›l›k göstermektedir.Mihrimah Camii minberinin iç aynal›k yüzeyine delikifli tekni¤inde geometrikmotifler ifllenmifltir. Aynal›¤›n kenarlar›ndakiler yar›m olmak üzere oniki kolluy›ld›zlar›n yatay, dikey ve çapraz eksende birbirine ba¤lanmas›yla oluflturulankompozisyon yüzeyi doldurmaktad›r.Atik Valide Camii minberinin yan aynal›¤›n›n daire merkezinde yer alan on kol-lu y›ld›z› iki ongen çevrelemektedir. Merkezden ç›kan on adet ›fl›n daireyi on eflparçaya bölmektedir. Daire kenarlar›nda bu düzenleme yar›m olarak kullan›l-m›flt›r.Çinili Camii minberinin yan aynal›¤›nda merkez daire yüzeyi zeminoyma tekni-¤inde rumilerle süslenmifltir. ‹çte yer alan gülbezekten ç›kan saplara eklenen ru-milerin üst yapra¤› sapa dönüflerek tekrar içteki gülbeze¤e ba¤lanmaktad›r. Ru-miler bu flekilde birbirini alt üst katederek dairesel eksende s›ralanmaktad›r.‹kinci dairede ise bir ortaba¤ ve bir tepelik ruminin kök ve sap k›sm›ndan ç›kanrumiler birbirine ba¤lanarak dairesel eksende yüzeyi doldurmaktad›rlar. Bu fle-kilde uygulama Sultan Ahmet Camii (1616) minberinde de görülmektedir.Yeni Valide Camii minberinin yan aynal›¤›nda, dairenin içi kafes tekni¤indegeometrik olarak süslenmifltir. Dairenin merkezinde onkollu bir y›ld›z, y›ld›z›netraf›nda ise ongen yer almaktad›r. Bu motif dairenin yanlar›ndan yar›m olarakuygulanm›flt›r. Merkezdeki y›ld›z›n kollar›ndan ç›kan ›fl›nlar yanlardaki yar›my›ld›zlara ba¤lanmaktad›r. Bu flekilde daire yüzeyinde mührü Süleyman motifioluflturulmufltur. Yeni Valide Camii geç dönem eseri olmas›na ra¤men, döne-mindeki di¤er örneklerden s›yr›larak Osmanl› Klasik dönem minberlerinin özel-liklerini tafl›maktad›r. Aynal›k merkezindeki bu uygulama Edirne SelimiyeCamii (1575) ve Eminönü Yeni Valide Camii (1663) minberlerinde de karfl›m›zaç›kar.Daireden sonra köflelerde kalan üçgen alanlar Atik Valide Camii, Çinili Camii veYeni Valide Camii’nde benzer flekilde süslenmifltir. Alt köflede kalan bofllu¤unmerkezine bir ortaba¤ yerlefltirilmifltir. Ayn› zamanda bak›fl›m sa¤layan ortaba¤›nkök k›sm›ndan ç›kan iki sap sa¤ sol yönden uzanarak birer rumi ile devam etmek-tedir. Di¤er köflelerde ayn› flekilde süslenmifltir. Üçgen alan›n merkezinden köfle-ye do¤ru iki ortaba¤ ve bir tepelik rumi bak›fl›m çizgisini oluflturmaktad›r.


316

.

Ortaba¤lar›n kök k›sm›ndan ç›kan saplara eklenen rumiler birbirine alt üst kate-derek sarmal olarak yüzeyi doldurmaktad›r (Çizim 3).Aynal›k Alt› / Süpürgelik: Bu bölüm Atik Valide Camii, Çinili Camii ve Yeni Va-lide Camii minberlerinde klasik olarak düzenlenmifltir. Ancak Mihrimah Camiiklasik dönem eseri olmas›na ra¤men tamamen farkl› bir uygulama gösterir (Çi-zim 4).Mihrimah Camii minberinde, düz bir bordürden sonra iki s›ra düz ve d›flbükeysilmelerle kuflat›lan aynal›k alt› bölümü geçit bölümüyle birleflmektedir. Ayna-l›k alt› ve geçit bölümü “L” biçimli bütün bir pano halindedir. Pano yüzeyine de-likifli tekni¤inde geometrik motifler ifllenmifltir. Yanlardakiler yar›m, ortadakiler


Çizim 3

317

.

tüm olmak üzere sekizgenlerin içine yerlefltirilen sekiz kollu y›ld›zlar ve y›ld›z-lar›n kollar›ndan ç›kan ›fl›nlar küçük kareler etraf›nda birleflmektedirler.Di¤er örneklerde üç ve dört dilimli kemerli aç›kl›k ve çokgen alandan oluflmak-tad›r. Atik Valide Camii ve Yeni Valide Camii minberlerinin aynal›k alt› kemer-li dört aç›kl›k ve üçgen alandan, Çinili Camii aynal›k alt› ise dilimli kemerli üçaç›kl›k ve düzgün olmayan beflgen alandan oluflmaktad›r (Çizim 5).Korkuluk: Etraf› silmelerle vurgulanan korkuluk yüzeyleri kafes tekni¤inde bü-tünüyle süslenmifltir. Mihrimah Camii, Atik Valide Camii ve Yeni Valide Camiiminberlerinin korkuluklar› geometrik, Çinili Camii minberinin korkulu¤u ise ru-mi ve palmetlerle süslenmifltir (Çizim 6).K ö fl e b e n t : ‹nceledi¤imiz örneklerden Atik Valide Camii, Çinili Camii ve YeniValide Camii minberlerinin köflebenti vard›r. Her üç örnek de yanlarda yar›m,ortada tüm olarak kullan›lan tepelik rumilerin birbirine ba¤lanmas›yla olufltu-rulmufl dalgal› bir formdad›r. Bu uygulama klasik Osmanl› minberleri içerisin-de oldukça yayg›nd›r. Atik Valide Camii ve Çinili Camii köflebent yüzeyine na-türalist olarak lale motifleri ifllenmifltir. Yeni Valide Camii geç dönem eseri ol-mas›na ra¤men köflebent yüzeyi tamamen klasik üslupta rumilerle süslenmifltir(Çizim 7).


Çizim 4

318

.


Çizim 5

Çizim 6

Çizim 7

319

.

Geçitler: Mihrimah Camii geçit bölümü klasik uygulaman›n d›fl›ndad›r. Aynal›kalt› panosunun dikey eksende devam› olarak yap›lm›flt›r.Atik Valide Camii, Çinili Camii ve Yeni Valide Camii minberlerinin geçitleri siv-ri kemerlidir ve geçitlerin etraf›n› silmeler çevrelemektedir.Geçit kemer köflelikleri sade tutulmufltur. Kemer köfleli¤i süslenen tek örnek Çi-nili Camii minberidir.Geçit Üstü: Atik Valide Camii, Çinili Camii ve Yeni Valide Camii minberlerindegeçit üstü bölümü yer almaktad›r. Geçit üstü panolar›n›n etraf› silmelerle vurgu-lanm›flt›r. Atik Valide Camii minberinin geçit üstü düz bir pano fleklindeyken,Çinili Camii ve Yeni Valide Camii minberinin geçit üstü panolar› süslenmifltir(Çizim 8).Köflkalt›: Köflkalt› panosunun varl›¤› do¤rudan minberin yüksekli¤iyle ba¤lant›-l›d›r. ‹nceledi¤imiz minberler aras›nda köflk alt› bulunan tek örnek Yeni ValideCamii minberidir. Etraf› d›flbükey, düz, içbükey olmak üzere üç silme ve bir bor-dürle çevrelenen köflk alt› dilimli kemerli bir aç›kl›k fleklindedir. Kemerin etra-f›nda kalan boflluklara vazodan ç›kan natüralist çiçekler ifllenmifltir. Tavan›namotif oyma tekni¤inde mekik motifleri ifllenmifltir (Çizim 9).


Çizim 8 Çizim 9

Yeni ValideCamii’ninavlusundanbir görünüm(arka sayfa)

322

.

Köflk Yan Pano: Köflk yan panolar› ya korkuluk ile ayn› tarzda ya da farkl› ola-rak süslenmifltir (Çizim 10).Mihrimah Camii minberinin köflk yan panosu d›fltan içe do¤ru düz, d›flbükey veiçbükey silmelerle çevrelenmifl ve yüzeyi delikifli tekni¤inde mekik motifleriyledoldurulmufltur.Atik Valide Camii minberinde köflk yan pano yüzeyi delikifli tekni¤inde geomet-rik olarak süslenmifltir. Alt› kollu y›ld›z›n etraf›n› çevreleyen onikigenden olu-flan birim motif alt› ›fl›nla alt› parçaya bölünmektedir. Köflk yan pano orta nok-tas›nda tüm, yanlarda yar›m uygulanan birim motif birbirine ba¤lanarak yüzeyidoldurmaktad›r.Çinili Camii minberinin köflk yan panosunda, dönüflümlü olarak dört kez tekrar-lanan bir dilimli rumi ve bir palmetin kök k›sm›ndan ç›kan saplar birbirini altüst katederek delikifli tekni¤inde yüzeyi doldurmaktad›rlar.Yeni Valide Camii minberinin köflk yan panosu ise korkulukta uygulanan birimmotifin tekrar› fleklindedir.Köflk: Atik Valide Camii, Çinili Camii ve Yeni Valide Camii minberlerinin köflkbölümleri birbirine sivri kemerlerle ba¤lanan dört tafl›y›c› üzerine düz tavanlaörtülüyken, Mihrimah Camii minber köflkü düz atk› kemerlidir. Mihrimah Camii


Çizim 10

323

.

ve Atik Valide Camii minberlerinin köflk bölümünde yer alan kemer köfleliklerisade tutulmufltur. Çinili Camii ve Yeni Valide Camii minberlerinin köflk bölüm-lerinde ise kemer köflelikleri zeminoyma tekni¤inde rumilerle süslenmifltir. Min-ber kaidesini oluflturduktan sonra geçit bölümünün yan›ndan köflke kadar uza-nan bordür ve silmeler köflk saçaklar›n› oluflturmaktad›r. Mihrimah Camii min-ber köflk bölümü içbükey d›flbükey bir silme ve düz bordürlü saçakla son bul-maktad›r. Atik Valide Camii ve Çinili Camii minberlerinin köflk bölümlerinin sa-ça¤›n› oluflturan üç bordürden içe do¤ru pahlanm›fl ilk bordür yüzeyine zemi-noyma tekni¤inde prizmatik dörtgenler ifllenmifltir. Di¤er iki bordür düzdür. Ye-ni Valide Camii minber köflk saça¤›nda ise düz bir bordür ve mukarnas dizisi gö-rülür. Çinili Camii ve Yeni Valide Camii minberlerinin köflkleri dilimli taç ilesonlanmaktad›rlar. Bu iki minberin köflk tavanlar› da süslenmifltir (Çizim 11).Çinili Camii minberinin köflk tavan›na kalemifli tekni¤inde hatayi, penç ve lalemotifleri ifllenmifltir.Yeni Valide Camii minberinin köflk tavan›nda yer alan panonun merkezindekion kollu y›ld›z›n etraf›na yerlefltirilen ongenden oluflan birim motif yanlarda ya-r›m olarak kullan›lm›flt›r. Merkezdeki y›ld›z›n kollar›ndan ç›kan k›r›k çizgileryanlardaki y›ld›z›n kollar›na ba¤lanmaktad›r.Kasnak: Çinili Camii minber kasna¤› çiniden, di¤erleri ahflap malzemeden yap›l-m›fllard›r. Kasnaklar›n hepsi sekizgendir. Atik Valide Camii ve Yeni ValideCamii minberlerinin kasnaklar› sadedir. Mihrimah Camii minberinin kasnak yü-zeyine aplike tekni¤inde baklava motifleri, Çinili Camii minberinin çini kasnak


Çizim 11

324

.

yüzeyine ise beyaz zemin üzerine mavi ve lacivert renkte hatayi ve bulut motif-leri ifllenmifltir.Külah: Piramidal sekizgen fleklindeki külahlar t›pk› kasnakta oldu¤u gibi ÇiniliCamii minberinde çiniden, di¤erlerinde ise ahflap malzemeden yap›lm›fllard›r.Mihrimah Camii minberinin külah yüzeyine kalemifli tekni¤inde flemse motifle-ri ifllenmifltir. Çinili Camii minber külah›na beyaz zemin üzerine mavi ve laci-vert renkte hatayi, penç, bulut ve natüralist lale motifleri ifllenmifltir.Alem: Minberlerin alemleri birbirinden farkl›l›k göstermektedir.Mihrimah Camii minberinin pirinç madeninden, sap k›sm› üç boncuklu alem içiçe iki palmetle sonlanmaktad›r.Atik Valide Camii minber aleminin sap k›sm› üç boncukludur. Palmet fleklinde-ki tepelik yüzeyine delikifli tekni¤inde Arapça olarak Allah yaz›lm›flt›r.Çini Camii alemi k›r›k oldu¤u için özgün durumu hakk›nda bilgiye sahip de¤iliz.Yeni Valide Camii minberinin sap k›sm› üç boncuklu olan alemin te¤eli¤i pal-met fleklindedir. .Palmet yüzeyine delikifli tekni¤inde yaz›lar ifllenmifltir. Yüzeyzamanla doldu¤u için yaz›lar okunamamaktad›r.

Malzeme ve TeknikÜsküdar’da bulunan han›m sultanlar›n yapt›rd›¤› camilerin minberlerinde mal-zeme olarak mermer, ahflap, çini ve pirinç madeni kullan›lm›flt›r. Mermer mal-zeme kasnak ve külah hariç bütün elemanlarda karfl›m›za ç›kar. MihrimahCamii, Üsküdar Atik Valide Camii ve Üsküdar Yeni Valide Camilerinin kasnakve külahlar› ahflap, Çinili Camii kasnak ve külah› ise çini malzemeden yap›lm›fl-t›r. Bütün alemlerde pirinç madeni kullan›lm›flt›r.Minberlerin süslemesinde teknik olarak zemin oyma, kafes, kalemifli, çinilerdeise s›ratl› tekni¤i göze çarpar. En yayg›n teknikler zeminoyma ve kafes tekni¤i-dir. Zemin oyma tekni¤i girifllerin kemer köflelikleri, kitabeler, girifl taçlar›, yanaynal›klar, aynal›k alt› bölümünün kemer köflelikleri, köflebentler, geçit bölümü-nün kemer köflelikleri, geçit üstü panolar› ve köflk alt› bölümünde görülür. Ka-fes tekni¤i yan aynal›klarda, aynal›k alt› bölümünde, korkuluklarda, geçitlerde,geçit üstü panolar›nda ve köflk yan panolar›nda karfl›m›za ç›kmaktad›r. Ahflapaplike ve kalemifli tekni¤i sadece Mihrimah Sultan Camii minberinin kasnak vekülah›nda görülür. Çini malzemenin kullan›ld›¤› tek örnek olan Çinili Camiiminberinin kasnak ve külah›nda s›ratl› tekni¤i uygulanm›flt›r.

Süsleme‹nceledi¤imiz minber örneklerinde geometrik ve bitkisel süslemenin birlikte kul-lan›ld›¤›n› görmekteyiz. Ancak Mihrimah Camii minberi geometrik a¤›rl›kl› ola-rak Çinili Camii minberi ise tamamen bitkisel olarak süslenmifltir. Atik ValideCamii ve Yeni Valide Camii minberlerinde da¤›l›m eflittir. Geometrik süsleme deayn› minber üzerinde motif tekrar›na gidilmemifl, minber elemanlar›nda farkl›


325

.

geometrik flekiller kullan›lm›flt›r. Bitkisel süsleme de ise motif birlikteli¤i vard›r. Y›ld›z ve Çokgenler: Geometrik flekiller içinde en yayg›n grup y›ld›z motifleri-dir. Genel olarak 5, 6, 8, 10 ve 12 kollu y›ld›zlar kullan›lm›flt›r. Y›ld›zlar genel-likle sekizgen, ongen veya onikigenlerin merkezinde yer almakta ve y›ld›z kolla-r›ndan ç›kan ›fl›nlarla birim motif oluflmaktad›r. Birim motiflerin yatay ve dikeyeksende birbirine ba¤lanmas› ile yüzeyler doldurulmufltur. Birim motiflerin bir-leflme noktalar›nda çokgenler oluflmaktad›r. Birim motifler bordürlerin merke-zinde tüm, kenarlarda yar›m olarak uygulanm›flt›r.Rumi: En yayg›n kullan›ma sahiptir. Girifl taçlar›nda, aynal›klarda, kemer köfle-liklerinde, köflebentlerde, geçit üstü panolar›nda daima karfl›m›za ç›kar. Rumile-rin taç yapraklar› sap fleklinde uzat›larak di¤er bir rumiyle k›vr›mlar yaparakba¤lanmaktad›r. Genellikle merkezde bak›fl›m çizgisini (simetri ekseni) olufltu-ran ortaba¤ ve tepelik rumiler ba¤lay›c› unsur olarak kullan›lmaktad›r.Mihrimah Camii ve Atik Valide Camii minberlerinde kullan›lan rumiler tama-men klasik üsluptad›r. Çinili Camii minberinin girifl tac›nda rumilerin “S” ve “C”k›vr›mlar› yaparak de¤iflime u¤rad›¤› görülmektedir. Korkuluk, geçitüstü ve köflkyan panolar›nda kullan›lan rumilerin yaprak ayr›mlar›na küçük “C” k›vr›mlar›eklenmifltir. Di¤er elemanlardaki rumiler klasiktir.Yeni Valide Camii minberinde rumiler klasik formdad›r ancak saplar birbirinialt-üst kat etmek yerine saplar di¤er sap ya da yapra¤›n aras›ndan geçerek yüze-yi doldururlar.Palmet: Çok fazla olmamakla birlikte palmet motifleri rumi ve lotuslarla birliktekullan›lmaktad›r. Birlikte kullan›ld›¤› zaman rumi ve palmetler ayr› dallar üze-rinde yer almaktad›r. Ba¤›ms›z olarak sadece Mihrimah Camii minberinin ilk üçbasama¤›nda karfl›m›za ç›kar.Lotus: Sadece Atik Valide Camii minberinin yan aynal›¤›nda görülmektedir. Ru-mi ve palmetlerle birlikte kullan›lan lotuslar›n taç yapraklar› uzat›larak sap flek-lini almakta ve birer rumi ile sonlanmaktad›r.Hatayi: Hatayi üslubunu sadece Çinili Camii minberinin köflk tavan›nda, kasnakve külah›nda görmekteyiz. Hatayiler bulut motifleri, natüralist yaprak ve çiçek-lerle birlikte kullan›lm›flt›r.Lale: Bu motif Atik Valide Camii ve Çinili Camii minberlerinin köflebentlerindekullan›lm›flt›r. Ayr›ca Çinili Camii külah›nda ve köflk tavan›nda hatayiler aras›-na serpifltirilmifltir.Vazoda Çiçekler: Yeni Valide Camii minberinin köflk alt› bölümünün kemer kö-fleliklerine birbirine simetrik vazoda çiçekler ifllenmifltir.Yaz›: Yaz› sadece minberlerin girifli üzerinde yer alan kitabeliklerde görülür. ‹n-celedi¤imiz dört örnekte de Kelime-i Tevhid kullan›lm›flt›r.Sonuç olarak; inceledi¤imiz minberlerden Mihrimah Camii ve Yeni ValideCamii’nin dönemlerinin özellikleri d›fl›nda farkl› uygulamalarla dikkat çekti¤igörülmüfltür. Mihrimah Camii minberi klasik dönem eseri olmas›na ra¤men min-ber elemanlar›n›n kuruluflu ve süsleme program› aç›s›ndan ilginç bir örnektir.


326

.

Dönemi içinde benzeri bulunmamaktad›r. Çinili Camii minberi de yo¤un süsle-mesi ile farkl› özellikte bir minberdir. Dönemi içinde korkulu¤u da rumi ve pal-metlerle süslenen bu minber di¤er örneklerden ayr›l›r. Ayn› flekilde Yeni ValideCamii geç dönem eseri olmas›na ra¤men hem minber elemanlar›yla hem de süs-leme program› ile bütünüyle klasik özellikler tafl›r. Özellikle kullan›lan motifleraç›s›ndan Yeni Valide Camii minberine en yak›n örnek Edirne Selimiye Camiiminberidir.Kendi dönemleri içinde bu minberlerde farkl› uygulamaya gidilmesinde banile-rin isteklerinin de önemli rol oynad›¤› kanaatindeyiz.

D‹PNOTLAR

1 A. Dündar, Arflivlerdeki Plân ve Çizimler Ifl›¤› Alt›nda Osmanl› ‹mar Sistemi (XVIII. ve XIX. Yüzy›l, Anka-ra 2000, s. 7.

2 N. Çam, ‹slâmda Sanat, Sanatta ‹slâm, Ankara 1999, s. 137.3 Bates, Ülkü U., "The Architectural Patronage of Ottoman Women." Asian Art, 6- (Spring 1993), s. 50-65.4 Ayvansarâyî Hüseyin Efendi, vb., Hadîkatü'l-Cevâmi' (‹stanbul Câmileri ve Di¤er Dînî-Sivil Mi'mârî Ya-

p›lar, (haz. A.N. Galitekin), ‹stanbul 2001, s. 592; ‹.H. Konyal›, Üsküdar Tarihi, ‹stanbul 1976, s. 217.5 Y. Demiriz, "Üsküdar'da Mihrimah Sultan Camii", Sanat Dünyam›z, sy. VII/20 (‹stanbul 1980), s. 17-23;

S. Güner, "Üsküdar'da Mihrimah Sultan Külliyesi", Sanat, sy. III/6 (‹stanbul 1977), s. 10-18; D. Kuban,"Mihrimah Sultan Külliyesi", DB‹A, ‹stanbul 1994, V, 456-457; A. Kuran, "Üsküdar'da Mihrimah SultanKülliyesi", Bo¤aziçi Üniversitesi Dergisi: Befleri Bilimler, sy. III (‹stanbul 1975), s. 43-72; T. Öz, ‹stanbulCamileri, II (Ankara 1987), s. 47; E. Yücel, "Üsküdar'da Mihrimah Sultan Camisi", Kültür ve Sanat, sy.I/3 (Ankara 1989), s. 41-46.

6 O. Aslanapa, Osmanl› Devri Mimarisi, ‹stanbul 1986, s. 190-193; a.mlf. Mimar Sinan'›n Hayat› ve Eserle -ri, Ankara 1988, s. 24-27

7 H.Ö. Bar›flta, "XVI. Yüzy›l Tafl ‹flçili¤i Süsleme Temalar›na ‹stanbul'dan Baz› Örnekler", Vak›flar Dergisi,sy. XXVI (Ankara 1997), s. 336.

8 Ayvansarâyî Hüseyin Efendi, a.g.e., s.587; Konyal›, a.g.e., s. 141; T. Öz, a.g.e., s. 68; A. Kuran, "ÜsküdarAtik Valide Külliyesinin Yerleflme Düzeni ve Yap›m Tarihi Üzerine", Suut Kemal Yetkin'e Arma¤an, An-kara 1984, s. 231-248.

9 B.M. Tanman, "Atik Valide Külliyesi", DB‹A, ‹stanbul 1993, I, 408.10 O. Aslanapa, Mimar Sinan'›n Hayat› ve Eserleri, s. 138; a.mlf., Osmanl› Devri Mimarisi, s. 290-291; Tan-

man, a.g.m, s. 407-412.11 O. Aslanapa, Osmanl› Devri Mimarisi, s. 344; T. Öz, a.g.e., s. 18; Ayvansarâyî Hüseyin Efendi, a.g.e.,

s.590-591; Konyal›, a.g.e., s. 131-135; A.V. Çobano¤lu, "Çinili Külliyesi", DB‹A, ‹stanbul 1994, II, 519-522, G. Erol, "Çinili Cami Külliyesi", D‹A, VIII, 335-337.

12 Çinilerin üretim yeri konusunda farkl› fikirler öne sürülmektedir. Baz› kaynaklarda XVII. yüzy›l Kütah-ya grubu oldu¤u ileri sürülürken baz›lar›nda ise ayn› y›llarda ‹znik atölyelerinde de üretimin devam et-ti¤i ve Çinili Camii'nde kullan›lan çinilerin ‹znik atölyelerinde üretilen örneklerle ayn› olmas› sebebiy-le ‹znik grubuna ait oldu¤u belirtilmektedir. (O. Aslanapa, Osmanl›lar Devrinde Kütahya Çinileri, ‹stan-bul 1949, s. 105; S. Y›ld›r›m, "Üsküdar Çinili Camii (Kösem Valide Sultan Camii)'ndeki Çini Süsleme-ler", Üsküdar Sempozyumu II, ‹stanbul 2004, II, 452-453).

13 G.E. Canca, "Gülnufl Emetullah Valide Sultan/Yeni Valide Külliyesinin Lale Devri Mimarisi ‹çindeki Ye-ri", Üsküdar Sempozyumu I, ‹stanbul 2004, II, 90-91; Ayvansarâyî Hüseyin Efendi, a.g.e., s. 594; Konya-l›, a.g.e., s. 310; T. Öz, a.g.e., s.15.

14 A. Ersoy, a.g.e., s. 86-90.


İstanbul-Üsküdar’dakihanim sultanlar adina yaptırılancami minberleri

Documents