İSTANBUL’DA DEPREM GERÇEĞİ

13 Haziran 2013 tarihinde yayınlanan habere göre(1)

Marmara Denizi 'nde, fay hattıyla ilgili ilk çalışmayı yapan

Fransız Le Suroit gemisinin kesin rapor sonuçları, Fransa'nın

uluslararası bilimsel dergisi Elsevier 'de yayımlanmış ve bu

Raporun sonucuna göre Marmara Denizi 'nin dibinde onlarca

kilometre uzanan fay hattının bulunduğunu ve bunun tek

parça, tek hat halinde, kıvrımlı iki fay olduğu kesinleşmiş

bulunmaktadır.

Bu durumu teyit eden ikinci bir rapor da Kandilli

Rasathanesi’yle GFZ Alman Jeoloji Araştırma Merkezi’nin

olası İstanbul depremiyle ilgili yürüttüğü ortak araştırmanın

sonuçları (2) ünlü bilim dergisi Nature’ın internet sitesinde

18 Haziran 2013 tarihinde yayınlanmıştır.

Tarihsel verilere göre İstanbul, Bizans döneminde de bir çok

depremlere maruz kalmıştır. Bu konuda Bizans tarihi

hakkındaı romanları, çalışmaları ve belgesel araştırmaları

olan (3) Radi Dikici’nin güncelliği her an artan İstanbul Depremler'i konusunu irdeleyen önemli bir makalesini

sunuyorum.

Coşkun Ürünlü

BİZANS DÖNEMİNDE DEPREMLER VE BUNLARIN ETKİLERİ

Radi DİKİCİ

1. Bizans Tarihinin Kısa Bir Özeti

Büyük Konstantin, Roma İmparatorluğu’nun başkentini, 46 yıl süreyle

başkentlik yapan İzmit’ten (Nikomedia) 330 yılında Byzantium’a taşımış ve

şehrin adını Yeni Roma ve Konstantinople olarak değiştirmiştir. Bu tarihten

itibaren, imparatorluğun yıkıldığı tarih olan 1453 yılına kadar olan 1123 yıllık

süreyi tarihçiler, Roma İmparatorluğu yerine Bizans İmparatorluğu diye

anmaktadırlar.

Esasında tarihte Bizans İmparatorluğu diye bir devlet yoktur. 16. yüzyılda

Alman tarihçi Hieronymus Wolf “Corpus Historiae Byzantinae” adlı eserinde

Roma İmparatorluğu yerine Bizans İmparatorluğu tabirini kullanınca, bu isim

süreklilik kazanmış ve sonra gelen bütün tarihçileri de etkilemiştir.

Hatta yine tarihçi olan Georg Ostrogorsky, “Bizans tarihi sadece Roma tarihinin bir devresi ve Bizans devleti eski İmperium Romanum’un (Roma İmparatorluğu’nun) sadece bir devamıdır. Bizans, bilindiği gibi, bizim Bizanslı dediğimiz kişilerin bilmedikleri, daha sonraki devrin bir terimidir. Bunlar kendilerini her zaman Romalı olarak adlandırmış, imparatorlarını Roma hükümdarları, eski Roma Sezar’larının halef ve mirasçıları saymışlardır. Devletleri yaşadığı sürece Roma adı onları büyülemiş ve Roma devlet geleneği onların siyasi düşünce ve iradelerine sonuna kadar hâkim kalmıştır,” şeklinde

anlatmaktadır. Bir örnek daha verirsek son Roma veya Bizans İmparatoru

XI.Konstantin Dragaş’ın (1449-53) imzası aynen şöyleydi: “Tanrı nezdinde Roma’nın gerçek İmparatoru ve Mutlak Hâkimi XI. Konstantin Palaeologus.” Bizans İmparatorluğu 330 yılından itibaren 1123 yıl süreyle 13 hanedan

tarafından yönetilmiştir. 395 yılında yaklaşık 100 yıl süreyle Doğu ve Batı diye

ikiye ayrılmış, ancak Batı Roma imparatorluğu Got’lar tarafından ortadan

kaldırıldığı için dünyada tek bir Roma İmparatorluğu kalmıştır. Onun da

başkenti Konstantinople’dur. Büyük Konstantin 324 yılından başlayarak 6 yıl

içinde minik bir şehirden; sarayları, kiliseleri, senato binası, hipodromu,

yerleşim alanları, yolları ile yeni bir şehir yaratmış ve kendi ismini verdiği

surlarla çevirerek emniyet altına almıştır. Başta 20 bin olan nüfusu giderek

artmış ve 4. Yüzyılın sonunda 80 bini bulmuştur.

Aşağıda Başkenti Konstantinople olan Büyük Roma-Bizans İmparatorluğu’nu,

daha doğrusu bir dünya devletini görüyoruz. Ülkenin doğusunda başka bir

dünya devleti daha vardır. O da Pers (Sasani) İmparatorluğudur.

6. yüzyıl geldiğinde, aradan iki yüzyıl geçmiş ve ülke belirli topraklarını

kaybetmiştir ama buna rağmen İmparator Justinian (527-65) zamanında

“Altın Çağ” denen en parlak devrini yaşamaya başlamıştır. Ancak o dönemde de

her şey güllük gülistanlık değildir. Nitekim 532 yılında Jüstinyen zamanında

Nika isyanı sırasında Konstantinople’un önemli bir kısmı yanmış, imparator o

yıldan başlayarak yeni bir şehir yaratmıştır.

Jüstinyen’in Konstantinople’u

Jüstinyen dönemimin en parlak eserlerinden biri olan Ayasofya 5 yılda

tamamlanıp 537 yılında ibadete açılmıştır.

537 yılında Ayasofya

Kostantinople’un nüfusu ise o dönemde 500 bindir. Ne yazık ki, 542 yılında

çıkan veba salgını sonunda 230 bin kişi ölmüştür.

Daha sonraki hanedanlar dönemlerinde imparatorlar şehri; kiliseler, saraylar,

konaklarla süslemiştir. 867-86 yılları arasında hüküm süre I.Basil’in yaptırdığı

Nea Ekklesia, yani Yeni Kilise’nin kubbesini altınla kaplatmıştır.

1071 yılında Malazgirt savaşından sonra Anadolu’da Selçuk istilası başlamış,

ve 1096 yılında başlayan Haçlı seferleri imparatorluğu daha güçsüz hale

getirmiştir.

1118 yılında Bizans İmparatorluğu

1204 yılında Konstantinople IV. Haçlı seferi sırasında baştan aşağı

soyulmuş, en kıymetli eserler yağmalanmış, bir kısmı ise paketlenerek

Venedik’e gönderilmiş. Latinler tarafından 57 yıl süreyle yönetilen

imparatorlukta taş taş üzerine konmamış, Konstantinople’da yanan yıkılan

binalar bile tamir edilmemiş, şehir nüfusu ise 100 bine düşmüştür.

1453 yılı geldiğinde Bizans İmparatorluğu artık birkaç şehirden ibarettir.

Konstantinople’un nüfusu ise 50 bin civarındadır.

1453 yılında Bizans İmparatorluğu

2. Kronolojik Sırayla Depremler

Bizans İmparatorluğu ve Konstantinople’un tarihi yukarıda kısaca

özetlenmiştir. Konumuza dönersek, bu süre içinde yani 330 yılından 1453 yılına

kadar imparatorlukta vuku bulan depremler ve bunların sonuçları aşağıda

gösterilmiştir:

YIL 358: Büyük Konstantin Hanedanı’nın hüküm sürdüğü 325-363

tarihleri arasında oğlu İmparator II. Konstantius’un döneminde kayıtlara

geçen ilk büyük deprem Nikomedia yani İzmit’te 358 yılında olur. Şehir

baştan aşağı yıkılır. Tahmini olarak nüfusu 30-40 bin arasında olan şehir, en

az dörtte biri yok olur. O dönemde herhangi bir yardım almaları söz konusu

değildir. Başlarının çarelerine bakmaya mecburlar.

Şanslıdırlar. 362 yılın hanedanın son imparatoru Julianus, Pers seferi için

İzmit’te geçerken, 284-330 yılları arasında Roma’dan sonra imparatorluğa

başkentlik etmiş şehri bu halde görünce bütün yetkilileri toplar. Pers

seferinden döndüğünde şehri imar edilmiş bulmak istediğini söyler ve açıkta

kimsenin kalmaması için hazineden 100 bin nomismanın (altın para) şehre

gönderilmesini ister. Dönüşte gerekli istedikleri yapılmadığı takdirde

yetkilileri cezalandıracağını söyler. İmparator 363 yılındaki savaş sırasında

ölür ama şehir hızla imar edilerek ayağa kaldırılır. Hatta oldukça küçük olan

imparatorluk sarayı baştan aşağı yenilenir.

İmparator Julianus (361-63)

YIL 408: Theodosius Hanedanı baştadır. 7 yaşındaki II.Theodosius

(408-50) Bizans’ın yeni imparatorudur. Konstantinople’u Büyük Konstantin

tarafından yapılan Konstantin Surları korumaktadır. Hemen yılın başında

büyük bir deprem olur ve Konstantin Surları yerle bir olur. Şehir çok

büyüdüğü ve surların dışına taştığı için, zaten yetersizdir. Bunun üzere

bugünkü İstanbul surlarının, yani Theodosius Surlarının yapımına başlar. İlk

sıra esas surlar yapılır ve 413 yılında tamamlanır.

YIL 437-447: 437 yılı geldiğinde üç sıra halinde yapılan surların, yani

bugünkü surların önemli bir kısmı tamamlanmıştır. Ancak 8 Eylül 437

Çarşamba günü ve 10 yıl sonra 6 Kasım 447 Perşembe günü olan iki şiddetli

deprem surların 96 kulesinden 57 kulesine büyük zarar verir. Şehirde de

büyük hasar vardır. Yalnız İmparatorluk Sarayı olan Büyük Saray çok sağlam

olduğu için imparator için sorun olmaz. Çok hızla önce surların tamirine

başlanır. Çünkü ufukta Hun tehlikesi görülmektedir. Nitekim kısa zamanda

tamamlanan surlar, imparatorluğu Atila’nın eline düşmekten kurtarır.

Theodosius Surları

YIL 479: 479 yılında Leo Hanedanı zamanında, imparator Zeno’nun (474-

91) hüküm sürdüğü dönemde Konstantinople’da çok şiddetli olan deprem olur.

Theodosius surları ve kiliselerde büyük hasar meydana gelir. Daha önceki

depremlere dayanan imparatorluk sarayı yani Büyük Saray’ın bile bir bölümü

yıkılır. Bir taraftan iç çekişmeler devam etmesine rağmen, imparator surların

tamiri ile başlar. Önce şehri emniyet altına alır. Daha sonra şehirdeki

yıkıntılar temizlenir. Saray ve diğer binaların yapımına başlanır.

YIL 526 VE 528: 16 Mayıs 526 Cumartesi günü Jüstinyen Hanedanı

döneminde Antakya’da tarihin kaydettiği en büyük deprem olur. Bilindiği

kadarıyla şehrin neredeyse tamamı yıkılır ve kayıtlara göre 225 bin kayıp

vardır. 526 yılı depreminin şiddeti 8 olarak hesaplanmıştır. Bu bilgi Tarihçi

Efesli İaonnes’ten (507-86) naklen yine devrin üst yöneticisi ve “Gizli Tarih”

isimli eserin sahibi Procopius (500-65) tarafından verilmektedir. Kanımızca

ihtiyatla karşılanması gereken bir rakamdır.

İki yıl sonra yani 528 yılında yine Antakya’da olan deprem yine çok

şiddetlidir ama ölü sayısı 5 bin olarak kayıtlara geçmiştir.

YIL 558: İmparator Jüstinyen (527-65) zamanında 558 yılında

Konstantinople’da büyük bir deprem olur. Birçok yer; Kutsal Havariler Kilisesi,

Aya İrini, Sampson Hastanesi ve Büyük Saray’da önemli tahribat meydana

gelir. Ama esas tahribat Ayasofya’dadır. Ayasofya’nın kubbesi çöker. Bu sefer

imparator tamir için, Ayasofya’nın iki büyük mimarından biri olan ve inşaat

devam ederken ölen İsidor’un aynı isimli yeğeni İsidor’u görevlendirir. Yapımı

beş yılda tamamlanan Ayasofya’nın tamiri dört yıl sürer ve yeni kubbesi ile

562 yılında ibadete açılır.

YIL 740: Bizans’ta 6. Hanedan dönemidir. İasurian veya Leo Hanedanı

hüküm sürmektedir. Tahtta III. Leo (717-41) vardır. 26 Ekim 740 Çarşamba

günü yine tarihin kaydettiği en büyük depremlerden biri olur.

Konstantinople’da birçok bina, kilise ve saray yıkılır. Esas büyük hasar Aya

İrini’de meydana gelir. Çemberlitaş’ın üzerindeki Büyük Konstantin Heykeli ve

Altın Kapı’daki Theodosius heykelleri devrilir.

Konstantin Forumu (Bugünkü Çemberlitaş)

Depremde Trakya’nın bir bölümünde hasar meydana gelir ama esas yıkım

Bitinya’da yani Kocaeli Yarımadasında olur. İzmit yerle bir olur. Bu bölgedeki

nüfus kaybı %20 olarak hesaplanmıştır.

YIL 869: Makedonya Hanedanı’nın kurucusu I.Basil tahta geçeli iki yıl

olmuştur. Esasında Trakya’da bir köyde doğan, seyislik yaparak geçinen Basil

855 yılında Konstantinople’a gelir. Zamanın imparatoru III. Mikail (842-67)

tanışır. Bu tanışma onu 12 yıl sonra imparatorluğa taşır.

8 Mart 869 Salı günü meydana gelen deprem şehirde büyük tahribat yapar.

Ama en büyük hasar yine Ayasofya’da meydana gelir. Bunun üzerine imparator

I. Basil hemen faaliyete geçer. O sadece tamiratla yetinmez. Ayasofya baştan

aşağı yenilenir. Muhteşem bir “Hazreti İsa ve Meryem Ana Mozaiği” ile tezyin

edilir.

İmparator I.Basil

YIL 989: 989 yılında İmparator I.Basil’in büyük torunu II. Basil

“Bulgaroctonus” (Bulgarkıran) (966-1025) tahttadır. Bizans tarihinin en

muhteşem ve en zengin dönemidir.

Büyük bir şanssızlık olur. 26 Ocak 989 Cumartesi akşamı Konstantinople’da

olan deprem çok şiddetlidir. Şehirdeki tahribatı büyüktür. Saray ve kiliseler

dahi önemli ölçüde hasar görür. Ama yine dedesi I.Basil tarafından yenilenen

Ayasofya’daki hasar 120 yıl öncesine göre daha çoktur. Hatta Ayasofya’daki

“Hazreti İsa ve Meryem Ana Mozaiği” o derece tahrip olur ki, yenilemek

imkânı kalmaz ve yok olur. Yukarıda zikrettiğimiz gibi ülke o kadar

zenginleşmiştir ki, ülkenin her tarafından usta ve işçiler Konstantinople’a

gönderilir. O derece hummalı bir faaliyet başlar ki, bir yıl sonra

Konstantinople mucizevi bir şekilde ayağa kalkar. Gıpta edilecek bir şehir

yaratılır.

YIL 1058: Komnenus Hanedanının kurucusu ve yetenekli bir komutan olan

İsaak Komnenus’un imparatorluğunun ikinci yılında gelen haber çok üzücüdür.

Antakya’da 8 Mart 1058 gecesi yine büyük bir deprem olur. Şehirde oturacak

bina kalmadığı gibi, St. Peter Kilisesi de büyük hasar görür. Ölü sayısı tam

tespit edilememekle beraber 10 bin olarak tahmin edilir. Ama imparatorun

yapacağı bir şey yoktur. Antakya’yı kaderine terk etmekten başka.

Antakya Saint Peter Kilisesi

Antakya’da bahsettiğimiz iki depremin dışında Bizans tarihi boyunca küçüklü

büyüklü 30 deprem daha olur.

YIL 1269: İmparator VIII.Mikail Palaeologus 1261 yılında Latinlerden

Konstantinople’u kurtarıp Bizans İmparatorluğu’nun merkezini İznik’ten

Konstantinople’a taşıdıkltan sonra, Latinlerin bıraktığı yıkıntıyı temizlemek ve

şehri ayağa kaldırmak için büyük uğraş verir. Aradan 7 yıl geçtikten sonra

1269 yılında Kilikya’dan gelen haber korkunçtur. Tüm Kilikya, özellikle Adana

deprem sonucu büyük bir yıkıntıya uğrar. Bölgedeki ölü sayısı 60 bin kişidir.

İmparatorun yapacağı bir şey yoktur. O bölge o sırada imparatorluk sınırları

dışındadır.

YIL 1354: Bizans İmparatorluğu’nun son Hanedanı Palaeologus’lar

zamanında 2 Mart 1354 Pazartesi akşamı Trakya’da şehirleri yerle bir eden

büyük bir deprem olur. Ama esas zor durum bundan sonra doğar. Çünkü hemen

peşinden başlayan şiddetli yağmur ve soğuk depremden kurtulanların bir

kısmını da yok eder. Dönemin oldukça büyük bir şehri olan Gelibolu’da ise tek

bir bina bile ayakta kalmaz. Halktan sağ kalanlar gemilere binerek şehri terk

ederler. Haber Osmanlılara ulaşınca, Orhan Sultan’ın oğlu Şehzade Süleyman

komutasındaki birlikler, aileleriyle birlikte gelip bomboş bırakılan Gelibolu’ya

yerleşirler. Böylece bir deprem sonucunda Bizans topraklarının bir kısmı el

değiştirir. Yani Osmanlıların eline geçer. İmparator durumu protesto bile etse,

aldıran kimse olmaz.

Ancak 1123 yıl içinde, yani 330-1453 tarihleri arasında Konstantinople’da

olan deprem sayısının 72 olduğunu da zikretmemiz gerekir.

3.Sonuç

Bizans İmparatorluğu’nun uzun süren yaşam süresi içinde ülkenin kaynaklarını

dört unsur sürekli olarak tüketmiştir.

1. Diğer ülkelerle yapılan savaşlar

2. Meşru hükümdarı devirmek için çıkarılan isyanlar

3. Veba salgınları

4. Depremler

İşin acıklı tarafı deprem sonucu, Konstantinople dışında meydana gelen

yıkım ve insan kaybı ile çok kere şehirler kendi kaderleri ile baş başa

bırakılmıştır. 8-12. Yüzyıllarda güçlü Themalar (Konstantinople dışındaki idari

birimler) yaraları sarmak için gayret sarf etmişlerdir. Ancak daha sonraki

yüzyıllarda Themaların çok küçük parçalara ayrılması, imparatorluğun yukarıda

saydığımız nedenlerle gücünü kaybetmesi ve giderek küçülmesi artık

Konstantinople’da bile depremlerin yaralarının onarılmasını güçleştirmiştir.

(1)http://www.yapi-insaat.com/haber4.html (2)http://news.yahoo.com/flashpoint-found-istanbuls-next-earthquake-150240744.html (3) Radi Dikici, Bizans İmparatorluğu Tarihi, İstanbul 2013 (Remzi Kitabevi)