İstanbul'un tarihi yapısı

8/10/2019 stanbul'un Tarihi Yaps

1/24


2/24


3/24

rak gryoruz. Ticaretin ana eylem oldu u,

liman gelir ler inin ok byk yzdesinden an-

la lmaktadr (3). Bu srada Byzantion, ran

ve Grek lkeleri arasnda kenarda kalm , sa-

dece Karadeniz yolu zerinde sa lam bir is-

kele ni tel i inde, ik inc i derecede bir ehirdi .

Bizans'n daha fazla nem kazanmas Ege ve

Balkanlar ile Kkasya arasndaki i l i k ilerde

polit ik a r lk merkezinin daha kuzeye kma-

sna ba lyd. Makedo nyallarn Yunan dnya-

sna hakim olmas ile byle bir bile en orta-

ya km tr . Nitekim Rom allarn gzleri Do-

uya dnd zaman kar larnda g olarak

Yunan ehir ler i de i l , fakat Kuzeydeki Make-

donya Devleti vard. skender sonras Helle-

nistik devle tlerinin k urulu u da, Roma ile n-

asya arasndaki i l i k iler asndan, Byzantion'-

un gelece ini etk i lemi olmaldr . Bu s ra-

larda Anadolu'nun kaderine hkmeden polit ik

kurulu lar iinde Bergama ve Pontus'un, Ro-

ma ile polit ik yaknlklar veya mcadeleleri

ehre yeni bir jeopol i t ik a r lk kazandr yor .

M.S. 11-111. Y zyl lar da , Roma d ny asn n t-

mn etk i leyen byk tar ih olu lar i inde,

Roma ile kuzeydeki barbar dnyasnn mca-

deleler i mparator lu un kuzey s nr lar nn

korunmasn bir inci plana getir iyor, ve Gol'-

den Ermenistan'a kadar uzanan co raf kua-

n nemle ele alnmasna sebep oluyordu.

Bu sralarda Byzantion, Septimus Severus'u

rahatsz eden bir ehir o larak, M.S. 196 da

tahr ip edi lmi t i r . O zamana kadar ehr in i lk

surlar iinde ya amas, ekonomik adan faz-

la bir gel i me gstermedi ine kant say la-

bilir . Fakat Severus, surlar biraz daha b-

yterek ehr i yeniden imar et t i rmi t i r . Bu-

nu Byzantion'un stratejik adan nem kazan-

m olmasy la aklamak do ru olur . Diyok-

lesyen'in III. Yzylda Nikomedya'y kendisi-

ne ksa bir sre iin ba ehir semesi de,

polit ik ve asker faktrlerin idare merkezini

bu blgeye i t t i in i gsteren di er nemli bir

kanttr .

Bylece Konstantin'den nce istanbul'un An-

t ik a tar ih i i indek i yer ini de er lendirme-

e al t mz zaman, ik i fak trn b irbir ler i-

ni takip ederek ehrin kaderini tayin ettik-

lerini gryoruz : bir incis i, Grek kolonizasyo-

nu ve ona ba l olarak ekonom ik bir fakt r;

ik inc is i Hel lenis t ik a dan sonra, zel l ik le

Roma imparator lu u devr inde, tar ih gel i me-

ler in ynelt t i i po l i t ik ve asker bir fak tr .

Gerekten de Roma a nn is tanbul 'a ba l

yol s t rktr, s tratej ik ver i ler sonucunda or-

taya km , imapra torluk polit ikasna hizmet

eden bir asker yol dzeniydi. Bu ehrin

Konstant in taraf ndan ba kent se i lmesinin

nedeni o gnlerin polit ik konjonktr iinde

stratej ik nemi olmu tur . Bu a dan nce

Byzantion'un nemli bir ehir olarak kabul-

n gerektirec ek bir sebep yoktur. Byzantion'-

u nlendiren Konstant inopol is olmu tur .

Bir kere imparatorluk merkezi olarak seil-

dik ten sonra, ehir , imparatorlu un ekono-

mik, kltrel, idar strktr iinde yeni bir

a r lk merkezi oluyordu . Bundan sonra bu

zellikler birok eylemlerin ona dnk ola-

rak geli mesine yol aacaktr. Bylece Kons-

tantin tarafndan mparatorluk merkezi yapl-

makla s tanbul 'un Dnya ehr i kar iyer i ba -

lam oluyordu.

K O N S T A N T N A I N A K A D A R

B Y Z A N T O N ( 4 )

Bugnk stanbul'un kaplad alanlar iinde

farkl zamanlarda kurulmu Grek koloni e-

hir leri bulunmaktadr. Bunlarn en eskisi

muhtemelen M.. 7. Yzylda Kadky koyu

ile o zaman daha geni bir koy olan Kalam

arasnda, bugnk Moda burnu zerinde ku-

rulmu olan Chalcedon ehr i id i . B ir di e-

r i, yerini kat olarak tespit etmek kabil ol-

mayan ve bugnk skdar'n herhalde Mar-

mara'ya bakan dik yamalar zerinde kurul-

mu olan Chrysopolis ve ncs de bu-

gnk Galata'nn ilk ekirde i olan Sykae e-

hir le ri idi. Fakat bunlarn hepsi sonradan

Konstan tinopolis adn alan byk Ge lka

ve Ortaa ehr in in ge l i mes iy le onun d

mahal leler i n i te l i inde kalm ve f iz iksel zel-

l ik ler i hakknda faz la bir ey bi lmedi imiz yer-

le melerd ir .

Tarihi ve yaplar hakknda bilgi sahibi oldu-

umuz ve bugnk is tanbul 'un i lk ek irde i

olan Byzantion kurulmadan nce Hali ze-

rindeki i lk Grek yerle mes inin Alibey (Kyda-

ris) ve K thane (Barbyses) derelerin in Ha-

l i 'e dkld yerde, Semystra A ltar yann-

da kuruldu una dair Bizansl Dionisos'un nak-

let t i i b ir sy lent i vardr . Bu sy lent i do ru

bi le olsa bunun sonradan gel i en ehr in f i -

ziksel nite likleri zerinde bir etkisi olmam -

tr . Eski yazarlar Byzantion'un, yarmadann

en ucunda Sarayburnu'nu talandran bir inci

tepe zerinde kuruldu unu ve surlarnn da

bu tepeyi ancak kavrayarak, batda bugnk

Sirkec i 'ye te et olarak Sarayburnu'na ula t -

n, Marmara sahilinde ise bugnk Ahrkap

civarnda denize ula t n yazyorlar. Sur-

lar ortalama 5 km. uzunlu unda idi, ve Szde-

Kodinus'a gre 27 kule i le pek le t i r i lm i t i . Yu-

nan dnyas iinde, sa lamlk asndan,

Messene ve Rodos'tan sonra nc geldi i

sylenen bu surlar kara ynnden daha yk-

sek, deniz kenarnda daha alak imi ler; ay-

rca deniz surlar nnde ta bir dalgakran

oldu unu da Szde-Kodinus yazmaktadr. Bu

sur lar d nda bugnk Sirkec i 'n in vakt iy le

dolmam bir koy oldu u yerde, ehr in en

nem li liman olan Neorion bulunuyordu. Bu-

nun yannda ise, buna nazaran daha az koru-

nan ve sur lara bi t i ik , aa yukar bugnk

Sepeti kasrnn bulundu u yerde Bosporion

liman vard. Rhtmlar ve limann a znda-

ki yuvarlak kuleleriyle N eorion, ehrin anali-

man idi. Bugn Sarayburnu zerinde kade-

melenen Topkap saraynn oldu u yerde, te-

penin Bo aza do ru haf i f meyi l le uzand

burunda, ehrin Akropo l ve bunun altnda

deniz kenarna kadar uzanan muhtelif sevi-

yedeki teraslar zerinde tapnaklar, stadyum

ve gimnazyon gibi yaplar bulunuyordu. Ak-

ropolis ' in arkasnda, tepenin en yksek nok-

tasn i gal eden bugnk Ayasofya meyda-

nna tekabl eden dzlkte, ehrin, drt b-

yk stoa ile evril i agoras vard. ehrin ba-

tya alan kaplarndan bir i, bu civarda bu-

lunuyordu. Bu kapnn biraz kuzeyinde, Sir-

keci'ye do ru inen vadi iinde Thrakion ka-

ps ve ona bit i ik bir meydan bulunu yordu.

Hemen bu kap civarnda bir ba ka meydan

evres inde, skender a nda yap lm , eh-

r in idar binalarn ihtiva eden Strategion bu-

lunuyordu. ehr in muhtel i f yer ler inde birok

tapnak, altar, hatra kolonlarnn bulundu u

anla l yor .

Bu ilk ehir, bize kadar gelen deskripsiyonla-

rna gre, geleneksel elemanlarn tam olarak

ihtiva eden olduka zengin bir Grek sitesi idi.

Bu ehirden daha sonraki a lara kalan ba-

z rperler vardr. Bunlarn tam olarak son-

rak i yer le menin nemli noktalar na tekabl

et t i i sy lenemezse de, aradak i i l i k i i lg i e-

k ic idir . Akropol is , daha sonrak i dev ir ler in

saray lar nn bulundu u yere tekabl etmekte-

dir. Agora, gnmze gelene kadar Augus-

taeum ve Ayasofya meydan olarak ya am-

tr . Neorion liman, 12. Yzylda da ayn isim-

le anlan bir l imand ve Osmanl a nda da

ehrin ana iskelelerind en bir iydi. Hatta, bel-

ki bir tesadf olmakla beraber, idar binala-

rn bulundu u Strategion , sonradan Bab- Ali '-

n in yer le t i i dz lk c ivar nda bulunuyordu.

phesiz bu noktalarda esk i Grek e hr i i le

i l i ik l i h i bir f iz iksel ni te l ik devaml olarak

ya amam tr. Fakat stanbul'un kaderine ha-

k im olan topo raf ik zel lik ler ve gemi tek i

eylem merkezlerinin anlarnn, daha sonraki

a larda da ya ad n , bu i li k i ler bir l-

de bel i r tmektedir .

Septimus Severus M.S. 196 da Byzantion'u

ele geirdikte n ksa bir sre sonra ehrin

surlarn, muhtem elen savunma bakmndan

daha elver i l i o lmas amacyla, ehr in esk i l i -

manlarn da iine alacak ekilde, daha batya

kaydrm t r . Bu yeni surun bugnk Ca al-

o lu'ndan Eminn'ne inen bir izgi zerinde

oldu u tahmin edi lmektedir . Gneyde ise Se-

verus 'un yeni yapt rd Hipodromu i ine ala-

cak ek i lde biraz geni let i lm i t i r . Severus,

ehrin eski Agorasnn zerinde veya yann-

da, Hipodromun, yani Atmeydannn kuzeyin-

de, yeni bir meydan Tetrastoos (drt stoal)

yapt rm ve buradan ba layan bir por t ik l i

yolu, ehir sur larnn ember l i ta 'a yakn bir

yerde biten kapsna kadar uzatm tr . Yeni

meydann evresinde Zeuxippos hamamlar

ve kendisi zamannda bitmeyen Hipodrom ya-

p lm t r . Y ine Akropol etek ler inde Hal i 'e

bakan bir t iyatro in a et t i rm i t i r . ehre de,

uzun mrl olmayan Antoninia adn tak-

t b i l in iyor .

Konstantin zamanna gelene kadar Byzantion'-

un genel gel i me izgis i ve s trktr hakkn-

da bilgile r imiz bunlardan ibare ttir . Burada

ad' geen yaplarn fiziksel nitelikleri hakkn-

da ancak tahm inler yrtle bilir . Fakat Se-

verus devr inin ehre kat t ik i e leman gn-

mze kadar ya am tr . Bunlardan bir i Tet-

rastoos 'u ember l i ta 'a ba layan ve Seve-

rus'un portiklerine tekabl eden cadde, di-

er i Hipodrom, yani bugnk Atmeydan :

bunlardan i lk i b ir inc i tepey i di er tepelere

ba layan en yksek boyundan g emektedir .

Yani topo raf ik bir ni te l i i vardr . k inc is i

ise, bunun aksine, gneye do ru sun teras-

manlarla geni let i lm i b ir p lat formdur , ve

Severus 'un ehir f izyonomis ine kat t b ir e le-

man olarak, bugne kadar gelmi bulunuyo r.


4/24

K O N S T A N T N O P O L S

Konstantin stanbul 'u, mparatorlu un merke-

zi yapma a karar verdi i zaman, Karadeniz

yolu zerinde bir iskele olan eski Grek site-

si bir Roma ehri olma a yneliyordu. Lici-

nius'u yenen Konsta ntin'in ehri nekadar tah-

rip etti ini bi lmiyoruz. Fakat Byzantion'un

f iz iksel ka l n t larnn yeni ehr in gel i mesine

byk b ir e tk i ler i o lmad d nlebi l ir , im-

paratorlu un bu yeni merkezine eski Roma'-

nn, bir lde yanstlmak isten di ini bi l iyo-

ruz. Yeni ehir, her eyden nce boyut i ti -

bariyle, eski Grek ehri i le kyaslanamyacak

kadar bykt r. Konstan tin, surlar 15 stad

(ortalama 2.8 km.) daha batya ta yor, Se-

verus surlarn yktry or. Yeni surlarn, eh-

ri nerelerde snrlad bugne kadar tam ola-

rak tesb it edi lem em i tir. Bununla beraber

Hali ve Marmara'daki biti noktalar hakkn-

da ksm bir fikrimiz vardr. Ve baz yapla-

ra gre konumunu da bi l iyoruz. Surlar Ha-

l i'te Unkapan civarnda ba l yor (bir ba ka

tahmine gre Cibal i Kaps - Petrion'da) ve

buradan batya do ru uzanarak Sultan Selim

Camisinin gneyinden geiyor, Aspar Sarnc

(ukur Bostan) n d arda brakarak Gne-

ye do ru kvrl yor, Fatih Kl l iyesinin bulun-

du u yerin birka yz metre batsndan Bay-

rampa a deresine do ru iniyor oradan tekrar

Kocamustafa Paa sr t lar na do ru t rmana-

rak bugnk Davutpa a camisini iine alp

buradaki ukur bostan (Mocius sarnc) d-

arda brakarak Etyemez'e (Rabdos) iniyor-

du. Bu surlarn kalntlarnn 9. Yzyla ka-

dar grld kaynaklardan anla lmakta-

dr (5). Konstantin surlarnn kaplar ve e-

hirii yol larnn tracee leri hakknda da

ak bir bi lgimiz yoktur. Fatih ve Sultan Se-

l im Camileri arasnda bir kap, IV. tepenin

zerinde yani Fatih camisinin hemen batsn-

da bir di er kap (Polyandri) bulunuyordu.

Surun VII. tepeye ula t yerde iki kap da-

ha vard. Bundan sonra surun sakap Me sci-

di yaknndan geti i ve Altn Kap nn bu-

rada oldu u sanlmaktadr. Bu kaplarn, bi-

ze ula an bi lgi lere gre konumlar, Konstan-

tin ehrinin ana yol strktrn n, bu sur ka-

plaryla Akropol arasnda radyal olarak te-

ekkl ett i in i gster iyor . I . tepedeki eski

Akropolis, II. tepe zerinde, eski Severus su-

runun k kapsnn nne yaplm bulunan

Konstantin Forumunu ba layan yol, III. ve IV.

tepelerin birle me izgisini takip ederek Fa-

tih civarndaki Polyandri kapsna ula m ol-

maldr. Bu yol, bugnk Edirnekap yolunun

i lk te ekkl eden do ru l tusudur. Di er yo l ,

nc tepe zerinde bulunan forumla VII.

tepe zerindeki kaplar ve Alt n Kap y ba -

l yor. Bunun iin de Beyazt Meydanna teka-

bl eden Forum'dan ba l yarak Forum Bovis'-

e, yani III. ve IV. tepeler arasndaki vadi ile

Lycos vadisinin birle tikleri en alak nok-

taya (Aksaray) a iniyor. Sonra Cerrahpa a'-

ya trmanarak Atta l i kapsna, bir di er kol

i le Altn Kapya ula yordu. Bundan sonra-

ki a larn Yediku le'si , bu sonuncu yolun

uzants zerindedir. stanbul 'un, sonraki a -

larda ori j inal topo rafyasn bir lde de-

i t i rd i i sylenebi l i r . Fakat ana yol kabur-

gasnn Konstan tin zamannda kurulmu ol-

du u gr lmektedi r.

Konstantin devri ehrine karakter veren ele-

manlardan biri , Anadolu'da rneklerine ok

rastlanan portikl i yol lar (Embolos) olmaldr.

Mu htel i f forum lar birbirine ba layan bu yol-

lardan ehirde, Konstantin devrinde, drt ta-

ne oldu u bi l iniyor. Bunlardan ikisi Yarm-

adann burnunda ve Marmara kylarnda bu-

lunuyordu. Augustaeu m adn alan ve Tetras-

toos'u ember l i ta 'a ba layan Severus por-

t i i de yeni lenmi o lmal dr . Bu port ik em-

berl i ta 'ta, Konstan tin'in kendi namna yap-

t rd ve or tasnda kendi heykel in i ta yan

kolon bulunan byk forumda nihayetleniyor-

du. Sonuncu portik ise Beyazt'ta bulunan,

sonradan Forum Tauri adn alan forumdan

ba l yarak Aksaray'a iniyor, oradan da, son-

radan Arkadys Forumunun yapld Cerrah-

pa a'ya kadar uzanyordu. st katlar hey-

kel lerle ssl olan bu portik lerin iki er ka tl

olduklar, ikinci katlara merdivenlerle kld-

ve zerinde gezi ldi i ve portikler altnda

dkknlar (tabernae) bulundu u anla l yor.

Bu yol lar yine portikler ve nemli yaplarla

evr i l i forumlar la beraber eh i r i i f iz i in in

ana temasn te k i l e tmi t i r (6) .

Konstantin, Burckhard'n deyimiyle kendi e-

refine yaptrd ehri saysz yeni yap i le

doldurdu. Konsta ntinopolis'e de Roma'da ol-

du u gibi, yeni bir kapitol, bir senato, bir pre-

torya, bir Kutlu Yol, bir -Mil l ion ve forumlar

yap lm t r . ehr in bu yeni kuru lu u srasn-

da, bir yandan eski pagan tapnaklar yenile-

nirken, teyandan yeni Hristiyan tapnaklar

in a edi l iyordu. Bu Hristiyan tapnaklarnn

ikisi , ehrin sonraki tarihi bakmndan nem-

l idir. Tart mal bir tarihi olmakla beraber,

Atrium'lu bir bazi l ika olan i lk Ayasofya'nn

Konstant in tarafndan in a ett i r ilme e ba la-

nan bir ki l ise olmas ihtim ali vardr (7). kin-

cisi ise drdnc tepe zerinde yaptrlan ve

Konstantin mezar antn da ihtiva eden b-

yk Apos toleion martiryonudur. Bugn Kons-

tant in ' in ba kent inden, ember l i ta ' taki Yank

Kolon'dan ba ka, grlen fiziksel an kalma-

m tr. Bununla beraber, tpk Severus a -

nn rperleri gibi, eskisinin yerine geen A-

yasofya Camisi, ember l i ta ve Aposto le ion

zerine yaplm olan Havariyun K i l isesinin

yerini alm olan Fatih Kl l iyesi, ehrin ant-

sal tarihinin ve ana izgi lerinin rperleri ol-

makta devam etmektedir.

Byyen ehrin denizle i l i kisi esas itibariy-

le, Sirkeci 'deki eski l imanlarla oluyordu. Bun-

larn en nemlisi hem l iman, hem tersane

olan Neorion olmakta devam ediyor. Kons-

tantin zamannda Hali boyunda da iskeleler

olmu olma ldr. Marmara sahi l inde, sonra-

dan Langa bostanlar olan yerde Eleuterion

l imannn da, Konstantin zamannda kurulmu

oldu una dair kaytlar varsa da kat de i l -

dir (8).

Sonraki a larn gel i mesin i e tk i leyen yap-

lardan biri , Konstantin'in Ayasofya'nn zeri-

ne yapld tepenin gneye bakan yamala-

rna kurulan saray idi. Bu saray sonradan

Bizans mparatorlar tarafndan geni leti lerek,

Hipodromun gneyinden Marmara sahi l lerine

kadar inen byk bir saraylar kompleksi ha-

l inde ehr in gneydo u k esin i kaplayacak-

tr. Kons tantin'in portikleri , ikisi bu sarayla

i l i ki l i olarak, birisi I. tepen in etrafn dola-

narak kuzeye do ru, di eri Dafne sarayndan

ba layarak sahi l boyunca su rlara, yani Etye-

mez'e kadar, uzanyordu.

Konstantin devrinde ehrin surlar d na pek

fazla ta t sylenemez. mparator, Trkle-

rin sonradan Altmermer dedikleri eski Altn

Kepi nnde Got askerlerinin oldu u yere bir

hatra kolonu dikt irm i ti r. Bu evrede belki

b i r d mahalle de te ekkl etmi t i r . Hal i

boyunca surlarn hemen d nda l imann fa-

al iyetler iyle i l i ki l i olarak da nk baz yer-

le meler olmu olab i l i r. Bunlarn iinde en

nem lisi sur d nda sonradan Blakerna ad

veri len mahalledir.

Bu srada Galata'nn oldu u yerde Sykae

olarak adlandrlan bir kk yerle me var-

dr. Daha Stabon zamannda burada bir k-

k l iman oldu u bi l iniyor (9). Konstan tin

zamannda burasnn nem kazand ve bir

duvarla evri ldi i anla l yor. Kadky ve s-

kdar 'daki yer le meler le Boa zi in in, ehr in

bu erken geli mesiy le organik b i r i l i k i ler i

yoktur .

Konstantin, ehri , Roma'daki idar blnme-

ye uygun olarak, 14 blgeye ayrm tr. Bu

blgelerin yakla k snrlar hakknda 5. Yz-

yl n birinci yarsnda yazlm olan Noti tia

Urbis Constantinopoli tanae'den yeterl i bi lgi-

ler elde edi lme ktedir (10). Geri bu bi lgi le-

r in yorumu baz detaylarda de i ik o lmakta

ise de, genel hatlar i t ibariyle bugn zerin-

de anla lan bir ehir organizasyonu vardr.

ehrin val isine ba l bir Curator ve ge-

l i mi b i r idar te k i l t tarafndan kontro l edi -

len bu blgelerin tespitine esas olan i lke-

ler Janin tarafndan bel i rti lm i ti r (11). Ge-

nel l ikle eski Grek ehrinin surlar ve sonra-

ki Severus devri surlar blgelerin snrlar

olarak gz nne alnm tr, ehrin ana yol-

lar da blgele r arasnda snr oluyor . Bylece

ehrin konsantrik olarak bymesine tekabl

eden izgi lerle, yarmadann topo rafyasndan

kan ana yol strktr blge snrlarnn esas-

larn ortaya koyuyor. Byk arterlerle , kon-

santrik dairelerin kesi me noktalarnda byk

forumlar te ekkl etmi t i r . Augustaeum, b i-

rinci, ikinci, drdnc ve be inci blgelerin

b i r le t i i yere yakndr . Ayn eki lde Kons-

tantin Forumu; nc, yedinci, sekizinci ve

be inci b lgeler in kavu tu u yerdedi r . Te-

dosyum Forumu etrafnda, yedinci, sekizinci

ve dokuzuncu blgeler, Forum Bovis etrafn-

da, dokuzuncu, onbirinci, onikinci blgeler bu-

lunmaktadr . ehr in idar taksimat i le f iz ik

yaps arasndaki i l i ki phesiz her a da

sz konusu olmakla beraber, bu erken devir

Konstantinopolis' inde daha bel irgin bir nite-

l ik tedi r . Di er ik i b lge Konstantin a nda

gel i mi b i rer d mahal le o lan Sykae (13.

Blge) ve Blakerna yani Ayvansaray'dr. (14.

Blge). zell ikle bu sonuncu blgenin Hali


5/24

zer indek i esk i Grek yer le meler inin bir ka-

l nt s , b ir e i t mstak i l ehir olarak zel

bir s tats oldu u anla l yor .

Konstantin' in yeni Roma's 324-336 yllar ara-

s nda kurulmu tu. 330 da idarec i ler ehre

yer le me e ba lad lar . Yani ehr in merkez i

olan Konstant in forumunda 40 gn sren en-

likler yapld. Devlet adamlar Roma'dan s-

tanbul 'a a r ld lar . mparatorla beraber eh-

r in imarna katldlar. mparatorlu un her ta-

rafndan ehr i gzel le t i recek sanat eser ler i

get ir i ld i . Bo az iinde dev let byk ler inin v i l -

la lar yapt rmas o dev irde ba lam t r (12) .

ehr in sonrak i tar ih inde de grlece i g ibi ,

zellik le Trakya'dan ok sayda halk getir i le-

rek ehirde iskn edild i. Bu nfusun ok s-

rat le ar t t , ehr in, be inc i yzy lda, Roma'-

dan daha kalabalk oldu u anla lyor. Bu n-

fusun beslenmesi, daha Konstantin zamann-

da byk zorluklar karyordu. Bunun iin

Msr , Sur iye ve Anadolu'dan devaml bu -

day, arap, ya get ir i l ip halka da t lyordu.

Halka yiyecek da t lmasnn 332 den sonra

adet haline geldi ini ve bukadar ok nfusun

ba ka tr l ya ama olana olmad n Burck-

hardt bel i r t iyor (13) .

Konstantin zamannda yaplan bu imparator-

luk ehr i , grld gibi , esk i Grek ehr i

Byzant ion'un do al bir devam de i l , ba tan

sona bir hamlede gerek le t i r i lm i ve Ge

Roma Dnyasnn Mimar esprisiyle donan-

m bir yeni kurulu id i . Kuruldu u zaman

iin fazla byk olan bu ehir ke ndisini bes-

leyen bir evreye sahip de ildi. Bu zellik

Konstant inopol is - s tanbul'un hi de i meyen

bir yandr. Konstantin zamannda ehir. Ro-

ma mparator lu unun do udak i esk i Hel lenis-

tik. merkezleri olan Efes, Antakya veya is-

kenderiye g ib i ge l i m i ve yerle m i b i r sa-

nayiye de sahip olamazd. Fakat nfusun faz-

lal ve devlet merkezi olma, yani byk bir

pazar olma ni tel i i dolays iy le, t icaret ve sa-

nay i kapas ites i ok k sa bir srede gel i mi

olmaldr .

K O N S T A N T N O P O L S N S O N S I NI R L A -

R I : T E O D O S Y U S S U R L A R I

Drdnc yzy l sonunda ehir nfusunun ok

artt , Hali ve Marmara kylarnda baz ma-

hal le ler in te ekkl et t i i anla l yor (14) . Bla-

kerna ve Sykae (Galata) gibi byk d ma-

hal le ler yar ehir s tatsnde blgelerdi . I I.

Teodosyus zamannda gitt ike basksn artt-

ran barbar aknlar na kar , yeni yer le me

alanlarn ve Blakerna'y iine alan, ve bug-

ne kadar gelen, i surlarn in asna 413 de

ba lanm , Hal i ve Marmara sur lar da 439

da tamamlanm t r . Kara sur lar nndeki

ikinci sur ve nndeki hendek ise, 447 de,

At i l l 'nn Teodosyus 'u hara verme e mec-

bur ederek Bykekmece'ye kadar yak la t

s rada, yap lm t r . Sur lar n ge dev ir lerdek i

etkiler i, daha ok Blakerna blgesinde ya-

p lm ve nem l i b ir de i i k li k gs termemi -

t i r . Yukar da da bel i r t i ld i i g ibi , yeni sur lar

iinde Konstantin suru birdenbire yok olma-

m , uzun sre ya ayarak, surlar iindek i ge-

l i meyi s nr lam t r . Muhtemelen Teodosyus

surlar ehrin sur d na yaylan ksmlarn

korumak iin oldu u kadar, sur izgisini sa-

vunmaya daha elver i l i b ir duruma ge t irmek

amacyla yap lm t r .

Yeni sur izgisi Yedikule ile Ayvansaray ara-

snda, eski ehri ortalama 2/ 5 orannda b-

ytyordu. Bu bymenin ehr in sur d na

yaylan ksmlarn korumaktan ok, sur izgi-

sini savunma iin daha elve ri l i bir duruma

get irmek amacy la gerek le t i r i ld i in i , bu b-

ymeye paralel yeni bir idar blnme yapl-

mamasna bakarak, iler i sre bilir iz. Nitek im

Konstantin ve Teodosyus surlar aras, hi bir

zaman dolma m tr. Bu byk blge her za-

man ikinci derecede, ehrin gnlk hayat-

nn kenarnda bir ku ak olarak kalm ve bu-

rada ehr in di er blgeler i i in karakter is t ik

olan antsal in aat lar yer alm am t r .

Konstant inopol is ' in en gel i t i i dev ir , henz

bir Ge Roma ehr i zel l ik ler in i ta d yz-

yllardr. Genel olarak 413 de, Bizans dnya-

snn do u ve gney parasnn, mslman-

larn eline gemesine kadar sren yzyl

i inde Do u Roma mparator lu unun m erke-

z i , bundan by le pek faz la de i meyecek,

hatta giderek belki de bozulacak ehresine

kavu mu tu .

Teodosyus surlar, ehrin yarmada iindeki

parasnn, 20. Yzyla gelene kadarki snr-

larn, ve Jstinyen devri sonuna kadar geir-

di i gel i me de, a a yukar , genel s trkt-

rn tespit ediyor . ehir , Severus ve Kons-

tantin devri bymelerinin devam olarak, bi-

r inc i tepenin yarmada geninin tepes ini te -

kil ett i i noktadan it ibaren alan bir l

blnmeye gre ek i l leniyordu : Marmara

kys i le Hali kysndaki yamalar konut

alanlarn iine alyor, bunlarn arasnda ka-

lan ve zellikle Hali 'e paralel tepeler izgi-

sini birbir ine ba layan yolla Beyazt ' tan Ak-

saray'a ve oradan Cerrahpa a'ya kan ve Al-

tmermer'den Yedikule'ye uzanan Via Triom-

phal is ise an tsal yo unla malar n oldu u aks-

lar meydana getir iyo rdu. Bu yol strktr

yakn zamanlara gelene kadar sadece antsal

yo un la mann de i l , faka t iskn yo un la ma-

snn da anadamarn te k i l etmi ve ehre

karakterini kazandran zelliklerinden bir i ol-

mu tur . ehr in genel s i let i , bu yol s is temi

i le topo rafyann or tak etk i ler i sonucunda

meydana gelmi t i r .

B Z A N S A I N D A E H R N E V R E S

btn elemanlarn ihtiva eden bu kk e-

hir , Konstant inopol is ' in btn tar ihi boyun-

ca de i meden ya am , ge l i memi t i r ; sn r -

lar hakknda bir f ikr im iz yoktu r. skdar,

Chalcedon 'un bir uzak iskelesi idi. Anti kite-

den it ibaren kk bir yerle me olarak kal-

m t r . Grek ler in Avrupa yakasndaki yer-

le me noktas, stanbul yarmadasnn ucu,

Hali ' in iinde sonraki Blakerna mahallesinin

bulundu u Ayvansaray blgesi (ki bu bir

hipotezden ibarettir) ve Sykae (Galata) idi.

Bunlarn iinde Blakerna'nn M.S. 5. Yzyl-

da Konstant inopol is 'e kat ld n bi l iyoruz.

Bugn Galata'nn bulundu u yerde, Azapkap

ile Karaky arasnda Sykae ad verile n yerle -

menin etraf Konstantin devrinde bir duvarla

evr i lmi t i r . Jst inyen zamannda bu d ma-

halle btn elema nlaryla bir ehir haline gel-

mi t i r (15) . Bununla beraber gnlk yaan-

t s bakmndan kar s ndak i ba kentten ayr

bir tar ih i o lmam t r . Jst inyen belk i de bu

byk yerle men in hatr i in Bizans devri-

nin tek kprsn Ayvansara y'la Kasmpa a

arasnda in a et t i rm i t i . 4. Ha l sefer i s -

rasnda bu ta kprnn Blakerna saray kar-

s nda bulundu unu Vi l lehardouin yazmakta-

dr (16). Kpr, Ltin i galinde harap olmu

olmald r. bn Batuta stanbul'a geldi i za-

man kpr yoktu . Kar dan kar ya kayklar-

la geiliyo rdu. Galata 13. Yzylda Cenova-

l ' lara verild ikten sonra geli erek kendi ba-

na bir nemli t icare t merkezi haline gel-

mi ve bundan sonra da, Osma nl devri de

dahi l o lmak zere ehr in ba ka lkeler le t i -

caretini inhisarna alm tr . 14. Yzyl ba-

nda sur lar geni let i l ip g lendir i lerek ta-

mamen mstakil bir ehir oluyor. Fatih, Kons-

tant inopol is ' i feth et t i i zaman nce Galata' -

ya dokunmam ve Cenoval lar la anla m t .

Btn Bizans tarihi boyunca ehir d ndaki

en nem li d m ahalle Hebdomon (Bakrky)

idi. Buras fonksiyo n bakmndan Osman l

devr inde Davutpaa k las evres inin ni te-

liklerin e sahipti. Trakya'ya giden ordu bu-

rada toplanyo rdu. Hebdomo n'da byk bir

k la ve bir mparator saray bulunuyo rdu.

Saray mensuplar, zellik le ilk yzyllarda se-

ferden dnen mpara toru kar lamak veya yaz

aylarn geirmek iin buraya geliyorlard. 10.

Yzyla kadar burada askerler tarafndan ba-

a get ir i len birok nl mparator vardr . p-

hesiz bu resm ekirde in etrafnda bir sivil

yer le me de kurulmakta gec ikmemi ve bu-

rada bir ka kilise, bir embolos ve ba ka ya-

p lar yap lm t r (17) .

Genel l ik le unu bel i r tmek do ru olur : Kons-

tantinopolis sonradan Trklerin istanbul'u gibi,

sur lar d nda gel i mi bir ehir de i ld ir . B ir

sur i i ehr idir . Her byk ehirde oldu u

gibi burada da ehir d na km bir ik i

mahalle, veya ehir civarnda kyler bulun-

mu tur . Fakat bunlar ehr in organik para-

lar olmam t r . Chalcedon, ayr bir ehir

olarak bunlarn en eskisid ir. Haydarpa a ve

Kalam koylar arasnda bir Grek sites inin

Bizans a nda Hali, Bo azii ve Adalarda

bir ok manastr lar, mparator k kleri ve zi-

yaret yer ler i o ldu u bi l in iyor . Bo azn ba-

langcnda, Be ikta ' ta, 5. Yzylda bir sa-

ray oldu u ve hatta buraya bir de embolos ya-

pld bil iniy or. Sarayn evresinde bir k-

k yer le me bulundu u anla l yor . Bo az-

iinde kk baz kyler bulunuyordu. Bun-

larn ehre yakn olanlar iinde en nem li-

ler i St . Mamas (Be ik ta ) , St . Phocas (Or-

taky) , Brochthoi (Kandi l l i veya Vaniky) ,

Sophianae (engelky) idi.

29


6/24

II

S T A N B U L - T R K A I

F A T H D E V R

stanbul'un fethedilmesiyle Osmanl mpara-

tor lu unun en byk pol i t ik amalarndan bir i

gerek le mi t i r . Fakat ele ge ir i len ehir , he-

men ba kent olamayacak kadar bakmsz ve

harapt. Surlar, son Bizans imparatorlarnn

saray , ehr in i gal i esnasnda tahr ip edi lmi -

t i. Fatih' in imar ve isknla ilgil i olarak ilk i i,

ehirde kalan nfusu barndrmak ve ehre

yeni nfus celbetmek olmu tur . Bunun i in

de ehirdek i ev ler i e l ler ine ge irenlere veya

d ardan gelenlere mlk olarak da t t rm ,

ehrin Rum ahalisine, hatta kendisin in hisse-

sine d en esir lere mahalleler, ordu mensup-

larna ve tarikat ehline de evler ve manastr-

lar tahsis edilm i t ir , i lk imar eylem i surla-

rn yeniden ona rlmas olmu ve ksa bir s-

rede gerek le t i r i lm i t i r . Bunun yansra Fa-

tih, herhalde o srada bo bulunan Teodosyus

Formunun Hali 'e bakan ynnde bir saray

ve eski Altn Kapnn oldu u yerde de muh-

temelen hazinenin saklanmas amacyla, bir

i kale in asn emr etm i t i. Bu ilk yap ey-

lemle ri ksa bir srede tamamlanm ve s-

tanbul 1457 ylnda, yani Fatih'ten ancak drt

yl sonra Edirne'nin yerini alarak Osmanl

Devlet in in Ba kent i o lmu tur (18) .

stanbul'un fethinin po lit ik oldu u kadar din

ve semb olik anlamn belir ten da vran lardan

bir i Fatih ' in ehre yer le i r yer le mez, ehir

d nda vakt iy le Kosmidion ad ver i len ve

Aziz Kosmos ve Damianos'a atfedilen nl

bir manastrn oldu u semtte ve Ebu Eyyb

E -Ensar'nin mezar oldu u r ivayet ed ilen yer-

de, 1458/59 da, ehrin ilk byk cam isini ve

Hazreti Eyb'n trbe sini yaptrm olmas-

dr. Bunun yanna sonradan bir medrese ve

bir a hane eklenerek Trk a nn ilk klliye-

si, yahutta Ergin'in deyim iyle, i lk mareti

meydana get ir i lm i t ir (19). Bylece din bir

annn etrafnda ehrin nem li, ve Bizans sur-

lar d nda, yeni bir yer le me blges i ku-

r u lm u o ' i / o r d u .

ehr in gel i ebi lmesi i in bir inc i sorun, yeter

bir nfus sa lanmas idi. 1453 den nce Te-

odosyus surlar iinde byk tarlalar, bahe-

ler ve bo luk lar bulundu u ve nfusun da,

iyimser b ir tahm inle, 40.000-50.000'e d m

oldu u kabul edilm ekted ir. Bu nfus Fetih s-

rasnda daha da az olmaldr. imdiye kadar

yaplan ara trmalara gre Fatih' in saltanat

srasnda stanbul'a Anadolu ve Rumeli'nin

muhtelif yerlerinden gelen Trkler, Rumlar,

Ermeni ler ve Yahudi ler yer le t i r i lm i t i r (20) .

Yer le t ik ler i mahal lelere, bir k sm bugne

kadar kalan, isimler veren bu ilk dev irme

halk n o unlu u, Hal i sahi l ler inde ve ona

bakan yamalara, bir iki grup Beyazt-Aksa-

ray evres ine iskn edi lmi lerdir . Ermeni ler

Sulumanastr 'a (Samatya) yer le mi lerdir .

Marmara sahiller ine daha ok Rumlarn yer-

le t i ini, Galata'ya da yine zmir 'I i Rumlarn

iskn edildi ini gryoruz. Galata ve stan-

bul surlar d nda, Eyp Sultan imareti ev-

resine Bursa'dan gelen ler yerle iyor; Gala-

ta'ya bit i ik olan Tophane evresine, Samsun

ve Sinop' tan gelenler yer le iyor . skdar,

Anadolu'dan gelen Trk ler in yer le t ik ler i i lk

semt olarak tesb it edile biliyo r. Bylece he-

men Fatih'ten sonra stanbul'un da, Anado-

lu 'nun bir ok Osmanl a ehr inde grl-

d gibi , sur i inde de i l , fakat sur d nda

yay lm bir ehir olma srecine girdi i gr-

lyor.

Bu noktada stanbul iin karakteristik bir d-

al i teye dokunmak do ru olur : Or ta a dan

teye byk ehir gel i mesini etk i leyen en

nemli f iz iksel faktr lerden bir i ehir sur lar

olmu tur . B ir ok byk Avrupa ehr i sur lar

i inde ok faz la bir yap yo unlu una sahip

olarak kapal ehir gel i mesi g ster ir ler . Bun-

lar n i inde, ba ndan i t ibaren yay lma a ba -

layan Londra gibi ehir ler azdr. stanbul Os-

manl a nda her ik i zell i e birden sahip

bir eh ird ir: Bir yanda Bizans surlar bat y-

nnde ehr in gel i mesini s nr lamakta devam

etmi , teyandan Hali, Bo az kylar ve Ga-

lata surlarnn evresi ve Anadolu yakasn-

da skdar ve ona kom u sahiller sur di in-

de- yeni maha lleler olarak gitt ike bym -

lerdir.

Byk bir imar ve iskn abasna sahne olan

Fat ih a nda ehir nfusu hangi llere

ula m t r ? Bu konuda, bugn el imizdek i ve-

r iler ak bir f ik ir sahibi olmamza yetmemek-

tedir (21). Topkap Saraynda Fatih devri son-

larna ait bir be lgede, ehir iinde 8951 Trk,

3151 Rum, 1647 Yahudi ve 1048 di er etnik

gruplara ait ev ve 3667 dkkn oldu u, Ga-

lata'da ise 535 Trk, 572 Rum, 332 Frenk, 62

Ermeni evi ve 260 dkkn oldu u, bylece

stanbul'da ve Galata'da toplam olarak 16324

ev ve 3927 dkkn oldu u bel i r t i lmekted ir .

Sur lar d ndak i yer le meler le skdar ' i i -

ne almayan bu hane hesabnn nekadar n-

fusa tekabl et t i i konusunda fark l yarg lar

vardr. stanbul evlerin in bykl hakkn-

da, 1513 tarih li bir tahrir de fteri (Ayasofya

Tahrir Defte ri) 200-400 ar n murabba (50-

100 m

2

) bir boyut verm ekted ir. Fakat bunun

neye tekabl et t i in i b i lm iyoru z: Ev in oturdu-

u alan, veya kat lar la arpm olup olmad

bel l i de i ld ir . Genel l ik le ev in oturdu u alan

olarak kabul edilse bile, 1513 tarihindeki is-

tanbul evleriyle 1477 dekile rin ayni oldu u-

nu kabul etmek do ru de i ld ir . 15. Yzy l n

ikinci yarsnda stanbul'a gelen seyyahlar ev-

lerin okluk moloz ta veya kerpiten yapl-

m ve tek katl o ldu unu bel i r t iyor lar . Fa-

t ih ' in vakf iyes inde de tek kat l ev ler o un-

luktadr (22). Buna kar lk Beyazt devrinde

tanzim edilen bir di er vakfiyede evlerin o-

unlu u ik i kat l o larak bel i r t i lm i t i r . Bu ev-

lerin iindeki nfusun 4-5 (Schneider) veya

8 (Ayverdi) olarak gsterilmesi bir tahmin-

den teye gemiyor. Bununla beraber Fetih-

ten eyrek yzyl sonra stanbul ailesinin, son-

raki devir lerde grlen ok nfuslu aileler gi-

bi oldu unu d nmekte do ru olmayabi l i r .

Ev ba na nfus, Trk ve Hr istiyanla rda da

farkl olab ilir . Ortalama olarak, ev ba na

(5) alnrsa 16324 X 5 = 81620 ki i b ulunur.

Buna, Ayverdi 'n in bel i r t t i i g ibi , Saray, As-


7/24

kerler, Medreseliler i de katarsak stanbul ve

Galata'da 100.000 civarnda bir nfus oldu u

sylen ebilir . Surlar d nda ya ayanlarla be-

raber btn ehir nfusunun, Fatih devri son-

larnda 120.000 i buldu unu kabul edebilir iz.

Buna gre Fetihten so nraki 25 yl i inde eh-

re, nfus art n da d nerek, 50-60.000 ki-

in in g et t i in i kabul etmek gerek ir . Mec-

bur iskna ait uygulamalarn ok oldu u o

a i in bu say a r de i ld ir . (Schneider ,

ehir nfusunu 60.000-70.000, Ayverd i ise

200.000 olarak gs teriy orla r.) 16. Yzylda e-

hir nfusunun ok byk art gz nne

alnacak olursa, Fatih devrinde de nfusun

120.000 e ula mas fazla a bartmal saylmaz.

Bu nfusun mahallelere yaylmas, geldikleri

blgelere gre olmu tur. Bazlarna bizzat

Devlet tarafndan yer gste rilmi veya orada

oturmak zorunda braklm lardr. Mahallele-

r in kurulu unda hibir taassup gsterilmed i-

i ve hatta Rum Patri i adna bile bir mahal-

le oldu unu Ergin belir tm ekte dir. Mahallele-

r in bir ksm ise kurucularna ait isimlerle an-

lyor. Bu kurucular arasnda Fetihte bulunan

askerler, eyh ve hocalar bulunuyor. Bir k-

sm mahalleler ehir kaplarna gre isim al-

m t r . o u kere kurucular n yapt rdk lar

veya kiliseden evrilen cami ve mescitler, ku-

rucu ad ile beraber mahalleye ad vermekte-

dir (23). skn blge lerinin idar bakmndan

drt Kadl a ayrlmas da, Fatih devrinde ol-

mu tur. Sur ii stanbul Kadl , Eyp ve Sur

d nda, Halic ' in gneyinde ve ehrin batsn-

da kalan blgeleri i ine alan Haslar Kadl

(bu blge atalca'ya kadar uzanmaktayd),

Galata Kadl ve skdar Kadl . stanbul

Kadl d nda kalan blgelerin ne Bi-

ld- Selse ad verilm i t ir .

ehrin Bizans devrinde oldu u gibi, Hali ya-

kalarnda yo unla an nfusunun ticar mer-

kezi, eski yerini muhafaza etm i t ir . Fatih

devrinde Bedesten-i Atik, bugnk Be-

desten yaplyor. Sonradan yine ayni civara

yaplan Yeni Bedestenin in asna kadar (bu-

nun tarihi kati olarak belli de ildir) bu yap

ar nn merkez ini te k i l etmi t i r . B i l indi i

gibi Bedestende eks eri slm ehir lerinde

oldu u gibi , kuma t icaret i yap lmaktayd.

ar nn tek katl ve ah ap olan dkknlar

bunun etrafnda yaylyorlard. ehrin tica-

ret blgesinin a r lk merkezi buras olmakla

beraber, sur iinde saylar 3667 ye varan dk-

knlarn hepsinin burada olmad aktr. Ev

saysyla kar la tr lacak olursa dkkn ora-

n oktur. Bunlarn, bugn de oldu u gibi, b-

yk ar dan, Mercan'dan (Yeni ar dan) Ha-

li surlarna ve oradan sur d nda Hali bo-

yunca uzanm oldu u anla l yor . Zaten B i-

zans devrinde oldu u gibi Unkapan, Odun

Pazar, Balk Pazar gibi depolama yerleri, Fa-

tih a nda da ayn fonksiyon u gren yerler

olarak ya amakta devam etmi t i r . Gmrk

Kapan da, ayn devirde Deniz gmr ola-

rak eski l imanda idi. Di er bir ar nn Fa-

t ih Kl l iyes i etraf nda kuruldu u anla l yor .

Saralar ve demirc iler in burada ar lar var-

dr. Fatih devrinde, herhalde krgir olmayan

7 kadar han oldu u da biliniyo r. Sonradan

ok de i mi olan Krk Han o dev irden ka-

lan tek krgir handr (24).

Hali yakasnn bu canll na kar lk, Mar-

mara limanlar yeniden canlanamam lardr.

Bununla beraber Fatih' in Kadrga limannda

(Eski Sophien liman) bir tersane kurdu una

dair 1462 tar ihl i bir kayt vardr (25). Hali'-

in Galata yakasnda Kasmpaa'da yine Fatih

tarafndan bir ka kzak yaptr ld na dair

ba ka bir kayda da tesadf edilm i t ir . Evli-

ya elebi Fatih' in bir ka gz tersane ve

bir Camii erif ve Kaptan Paalar iin bir Di-

vanhane yaptrd n yazyor (26).

Btn bu yeni strktrle men in ortasnda s-

tanbul'a daha 15. Yzyl sonunda slm bir

ehre kazandran din yaplar ve onlarla be-

raber yaplan mektep, medrese, hamam gibi

vakf yaplar says, Ayve rdi'nin verd i i l iste-

ye gre 300 bulmu tur. Bunlar yerle me-

ler gibi Hali srt larnda yo unla yorlar. Di-

n ey lemler etraf nda gel i en bu yapc l n,

geni amal bir sosyal kompleks olan Fatih

Klliyesinde, slm dnyasnda o zamana ka-

dar grlme mi bir antsal kompozisyon fik-

r ine ula t n gryoruz. 1463-70 yllar ara-

s nda gerek le t i r i lm i o lan bu yap komplek-

si, stanbul'un bundan sonraki geli mesinde

ehre kendine zg bir antsal nitelik geti-

ren klliyeler dizisinin ilk halkasdr. Gerek

kendi iinde ve evresinde yaratt ehir ii

zel l ik ler iy le, gerek ehir s i let ine kat t

a r lk la ve nihayet yo un toplumsal ey lem-

lere sahne olan karakteriyle stanbul'un bir

Trk ehri olarak kimlik kazanmas Fatih

komple ksiyle ba lam tr . lk defa burada

stanbul siletine karakter kazandran, byk

boyutlu ve kubbelerle rtl yaplar toplulu-

u, ehr in yksek noktalar ndan bir ine, dr-

dnc tepeye yerle iyordu. Yapnn oturdu-

u yerin seilme sinin, kanmca, yine sembo-

lik bir anlam vardr. Fatih' in Camisi ve Tr-

besi, Konstan tin' in kurdu u Apos tolion Mar-

t i ryon'unun yer inde kurulmu tu. Konstant i-

nopo lis ' in kurucusunun yaptrd kil ise ve

mezarn yerinde imdi stanbul'un kurucusu-

nun camisi ve mezar bulunuyordu. Bu seim-

de byle bir sembolizmle beraber, stanbul'

dan Edirne'ye kan yolun zerinde olma, eh-

r in eski merkezinden uzak olan bu blgede

yeni yer le meler i te v ik gibi f ik i r ler de et-

kili olmu olmaldr. Bine yakn mensubu ve

evresinde ki ar lar la, ehrin bundan sonraki

gel i mesinde etk i l i o lacak yeni bir a r lk

merkezi bylece yaratlm oluyordu.

Yukarda sz edilen btn bu yeni geli me-

lere ra men stanbul'un arazisinin fonksiyon-

larna gre blnmesi asndan, bir eksik ta-

raf kalyordu. Padi ah saraynn, yani idar

merkez in, gel i mekte devam eden bir ehr in

ortasnda bulunmas olduka elveri sizdi. Bu

her bakmdan emniye tsiz bir durumdu. Ni-

tekim Trklerden nce, Byk Konstantin'den

itibaren byk saraylarn, yarmadann burnu-

na yakn ve sahille ba lantl bir blgede yer-

le t ik ler in i b i l iyoruz. stel ik ba kent in en

byk camisi Ayasofya olarak tescil edilmi -

t i. Bu nedenlerle Fatih' in 1462 den it ibaren,

imdiki Topkap Sarayn yaptrma a ba lad-

n ve sarayn zel bir surla evrilerek, ilk

kurulan ehrin Akropo l zerinde, Hali, Bo-

azii, skdar ve Marmara'ya hkim en g-

zel s i t 'e yer le t i in i gryoruz. Bu surun ii-

ne, en nls 1472 de biten inili K k olan,

muhte lif yaplar yaplm tr . Saray surunun

d kaps olan Bab- Hmayun 1478 de ta-

mamla nm tr. Bundan sonra, Beyazt ' taki sa-

ray Eski Saray (Saray- Atik), bu da Yeni Sa-

ray (Saray- Cedid) olarak adlandrlacaklar-

dr.

Fatih devrindeki bu geli meye d ikkat edile-

cek olursa ehr in idar , t icar blgeler i , do ru-

dan do ruya topo raf ik ver i ler in sonular

olarak Eski Bizans ehrinin idar ve ticar bl-

geleri zerine veya yanna kurulm u tur. B-

yk yol aks lar nn da de i memesi, y ine ara-

z i topo rafyasnn do al bir sonucu olarak

gster i lebi l i r . Sur lar d nda gel i me e i l i-

mi bu devirde ortaya kmakla beraber, bu he-

nz cesaretsizdi. En nem li sur d geli -

mesi Eyp't. Anadolu'dan gelen Trklerin

yer le t ik ler i skdar 'da, Rum Mehm et Pa-

ann 1470 de bycek bir cami yaptrd n

gryoruz. Her halde bu i lk yer le me em-

sipa ann arkasndaki yamalarda toplanyor-

du. Ayverdi burada Fatih vakfiyesind e bah-

sedi len mahal lenin var l na i aret edi-

yor (27). Bo aziinde ilk toplu Trk mahal-

leleri ise Anadolu ve Rumelihisar iinde ve-

ya aynndaki mahallelerdir. Yaplan bir mes-

cit in varl na bakarak Baltalimannda da bir

yeni mahalle kuruldu u syleneb ilir (28). Da-

ha ok Rumeli kysnda, kk Rum kyleri

bulunuyordu.

S T A N B U L U N 1 6. Y Z Y I L S O N U N A

K A D A R G E L M E S

Arnold von Harff 1496-97 de stanbul'u b-

yk bir ehir olarak tanmlar (29). II. Baya-

zt ' n saltanatnn ortalarnda, yani yzyln d-

nmnde, ehir nfusu 200.000 e yak lam

olmaldr. stanbul'da 15. Yzyln ikinci ya-

r snda yaplm cami ve mescit ler in ehir

i indek i da l i le nfusun yer le mesi ara-

snda bir i l i k i oldu u kabul edilecek olursa

- ki byle bir i l i k i, ortalama bir f ik ir de ver-

se, ak olarak mevcuttur- bugnk bilgiler i-

mize gre, nfusun te bir inden fazlasnn,

ehrin her devirde, en kalabalk olan blgesi-

ne, yani Hali 'e bakan srt lara yerle ti i he-

saplana bilmektedir. Bu blgede en byk

yo unla mann Fatih imareti evresinde oldu-

u, yaplan mescit ler in te b ir in in bu yrede

olmasndan anla lmaktadr. Buna kar lk

Marmara sahil ine yer le en Mslman nfus,

nispeten daha azdr; yeni yerle en nfusun

% 10-15'i arasnda olmaldr. Bu sahillerde

Rumlarn ve Ermenilerin iskn edildi ini yu-

karda bel i r tmi t ik . Ar tan nfusun di er -

te bir i Bizans'n son zamanlarnda tamamen

bo alm olan blgeye, yani Aksaray'a, sur

kaDilar ve zellikle Topkap civarna ve Ko-

camustafapaa'ya yer le mi t i r . Hal i k y la-

rna yerle enler bu nfusun % 10 una yak-

la maktadr. zellikle Eyp ve Balat'a yerle-

i ld i i grlyor . Bo az i inde bu dev irde b-

yk bir geli me olmad b i l in iyor . skdar 'da

da bir ka yeni mahalle te ekkl etm i olma-

ldr. Galata'ya yerle en Mslman says

artm ve Galata surlar d nda yaplan mes-


8/24

C&VS'TJOV T i9V O OV/ Sz

'r^Ajittril

fi

c ^Tif'

JJ

s. fer** jturtA rtf Si

T porfi Sc/rfim 7un

g- * C


9/24

19 .

Yzyl ba; Sarayburnu.

sna tekab l e tm ekted i r - a r la r i fade eden

a r ka t d i z i l e ri y l e d o l d u r u l mu tu r . A n l a l d -

n , gre Bedesten le r d nda , b tn bu ar la r

ah ap ve gene l l i k le tek ka t l dkkn la rdan

meydana ge l iyo rdu . N i tek im yabanc seyyah-

la r n deskr ips iyon la r ndan da ayn i sonu ok-

maktad r . O s rada A tme ydan 'n n , b i r yz y l

sonrak i grn nden fa rk l o la rak, saray la r -

la evr i l i o ldu u gr ly or . H ipodrom un Mar -

mara ynndeki a rkad la r k smen durmakta-

d r . Marmara l iman la r i inde , Kadrga l i-

mann b i r sre te rsane o la rak ku l lan ld n -

dan szeden be lge le r in do ru o ldu u bu min-

ya t rde daha ka t o la rak be l i rmekte d i r . Lan-

ga bostan la r n n e t ra f nda da esk i duvar la r n

h e n z d u r d u u g r l me k te d i r . A yn e k i l d e

Kasmpa a ve gemi tezgh la r , Tophane gs-

te r i lm i t i r . Ga la ta d nda herhang i b i r ye r -

l e m e b e l i r t i lm e m i t i r .

Kanun devr i ve onu takip eden 16. Yzyl

pad i ah la r zamannda ve n ihaye t B i r inc i Ah-

met ' in byk Su l tan Ahmet Camis i i le s-

tanbul 'da, sur iin in ana izgi ler i kat o larak

tesb i t ed i lmi ve ondan sonra da 19 . Yzy la

ka da r fa zl a d e i me m i t i r . Ha l i 'e ba ka n te -

peler izgisi zer inde, nce Kanun'n in lk

sa l tana t y l la r nda b i t i r i len Su l tan Se l im Ca-

mis i (1522) , sonra ehzade K l l i yes i (1544-

48) ve daha sonra da Sleymaniye Kl l iyesi

(1550-1557) yer le mi t i r . Yzy l n ik inc i ya-

rsnda bu antsal izginin hemen arkasnda,

ona para le l o la rak, ve adeta s i lue t tek i bo luk-

la r do lduracak ek i lde , Ed i rnekap 'da Mihr l -

mah K l l i yes iy le ba layan or ta boy cami le r

ve on la r n evres inde yz le rce mesi t , Beya-

z t -Ed irnekap aksn b i im lend i r iyo r . An tsa l

ge l i men in , ehr in bu ynndeki son ha lkas

o lan Yen icami yzy l sonunda tasar lanm , fa-

kat bi l indi i g ib i ancak 1663 de tamamlana-

b i l m i t i r .

Ha l i 'e bakan bu yamala r n ve ona b i t i i k

o lan tepe le r ha t t n n bundan nceki yzy lda

o ldu u g ib i en byk yap ve n fus yo un lu -

una sah ip o ldu u gr lyo r . Tar ih i b i l inen

din yaplarn yzde otuzu bu blgede yapl-

m t r . Bu n fusun ze l l i k le Ed i rnekap-Su l -

tanse l im-Fat ih a rasn do ldurdu u sy leneb i l i r .

Yed inc i tepe , Bayrampa a vad is i s r t la r n n

Aksaray 'a kadar do lma a ba lamas bu de-

v i rde ba lam t r . N i tek im y ine ta r ih i b i l i -

nen mesci t ve cami le r in yzde 21 in in esk i -

den ok bo o lan bu b lgeye yap ld n , ze l-

l i k le apa 'dan i t ibaren Topkap evres in in ve

daha sonra da Kocamusta fapa a 'n n iskn

ed i ld i in i gryoruz. Marma ra sah i l le r indeki

yap eylemi geen yzyldaki g ibi , daha az-

d r . A a yukar ayn o ran muhafaza e tmek-

ted i r . ehr in n fusunun Kanun 'n in sa l tana t

so n u nd a ya r m m i l yo n a ya k l a t t a h m i n e d i l -

me kted ir (31) . Buna o sralarda byk bir

ge l i me gste ren Ha l i , Bo az sah i l le r i ve

skdar da dah i ld i r . E e r , y ine yap lan ca-

mi , mes i t ve e me say la r y la yak la k b i r

tahminde bu lunmak gerek i rse , s tanbu l n-

fusu nun % 30-40 orannda bir k sm sur lar

d n d a ye r l e m i b u l u n u yo rd u . E n yo u n

sur d ye r le me b lges i , Ga la ta gz nne

a l nmazsa, Ha l i ' in ba t s nda Eyp, kar ya-

kada ise Kasmp a a di . Kanun devr in de

Eyp 'e b ir ok cami ve medrese le r yap lm ,

sa h i l le r sar a y l ar l a d o l ma a b a l a m t r . Mu h -

temelen K thane o s ra la rda b i r mesi re ye-

r i o lmu tu . Ga la ta sur la r n n d nda , Kanu-

n ta ra f ndan gen i le t i len G a la tasaray ' n n ar -

kasnda, Marmaraya bakan yamala rda yaban-

c e l i l i k l e r ye r l e me e b l a m t . Ha t ta V e-

ned ik Balyozu Gr i t t i 'n in kona n n bugnk

Taksim bahesinde o ldu unu Mord tman n tah-

min e tme kted i r (32) . Ga la tasaray 'dan Ha l i 'e

do ru Pera 'n n Azapkap 'ya ve Kasmpa a 'ya

inen s r t la r nda b i r i k i maha l le ku ru lmu tu r .

Azapkap 'da Soku l lu 'nun yap t rd cami ev-

res indeki maha l le le r Ga la ta sur la r d nda

K a s mp a a 'ya d o r u ta m o l ma l d r . B u-

nun la beraber burada ba layan ge l i men in 19.

Yzy la kadar ok faz la bymed i in i ha t r -

la tmak yer inde o lu r . P iya le Paa K l l i yes in in ,

Kasmpa a deres i vad is in in ok ie r i le r ine ya-

plmas ve camiye kadar gelen bir kanal al -

masy la burada P iya le maha l les i te ekk l e t -

mi , te rsane faa l iye t ine para le l o la rak, Ka-

s mp a a n fu su o k a r tm t r ( 3 3 ) . Ha l i ' in

daha ier is ine do ru P i r Pa a maha l les i o

s rada kuru luyor . Ha l i ' in do u sah i l in in ka-

rakte r is t i k e leman o dev i rden ber i Tersane

o lmu tu r . Sur la r inde bu lunan te rsane a la -

n n n , Barbaros devr inde Azapkapsndan Has-

ky 'e kadar uzand tahmin ed i l i yo r (34) .

Hasky'de kk bir Yahudi iskn blgesi bu-

lunuyordu . Kasmpa a 'n n a rkasndaki s r t la r

ba l k , bostan l k ve mesi re yer i d i le r .

Bo az sah i l inde yer le men in , esas i t ibar iy le

Kanun devr inde ba lad kabu l ed i leb i l i r .

Fa t ih ' in kurdu u Tophane, Kanun ta ra f ndan

b y t l m , e t r a fn a d u va r e k t i r i l m i ve ye -

n i k la la r yap t r lm t . Bu Tophane evre-

r inde Evl iya 'n n zamanna kadar ye i l l i k le r o l -

du u ve adeta b i r mesi reye benzed i i gr-

lyo r. Bununla beraber Galata sur la r d-

ndan Bo azkesen 'e kadar yen i maha l le le r

te e kk l e tme e b a l a m t r ( 3 5 ) . To p h an e

i le Fndkl arasndaki blge yzyl ortala-

r nda ba l k ve bahe l i k id i . Yzy l n ik inc i

yar s nda sah i le ya l la r yap lma a ba lanm -

t ve en neml is i 1565/66 ta r ih l i Mo l la e-

leb i Cam is i o lan dr t be m esci t e t ra f nda

b i r i k i maha l le te ekk l e tmi t i r (36) . Kaba-

ta ' l a B e i k ta ar a s b o tu r . B e i k ta , B o a -

zn Rumeli sahi l inde en byk mahal ledir (37).

p h e si z b u nu , e h i r i i u la m n d a k i r o l n e

bor ludur . Rumel iden Anado luya geen t ra -

f i in ba lang iske les i burasyd . Se fe re

kan donanma da burada top lan rd . Gene l -

l i k le Kaptanpa a la r n sah i l sa ray la r burada

bu lunmaktayd . Barbaros 'un t rbe s i ve S i -

nan Paann Cam isi de, bu neden le burada

i n a e d i l m i t i r . p h e s iz o d e v i r d e ve da h a

sonra buradaki yer le me le r in eh i r i i g ib i

yo un de i l , faka t ba la r , bahe le r inde , Ev-

l i ya 'n n 17. Yzy l i in an la t t ek i lde o ldu-

u n u d n me k g e r e k i r . S o n r ak i d e v i r l e r i n

n l Be ik ta saray la r n n i lk ek i rde i , bu

sahi lde II. Sel im tar afnda n yaptr la n bir Ka-

s r o lma l d r . Bo azn her ik i yakasnda da

baz ky le r e t ra f nda iskn n yo un la t an-

la l yo r . Bunu te v ik eden neden le rden bi -

r i s i , pad i ah la r n ve dev le t bykle r in in bu

sah i l le rde yap t rd k la r sa ray ve kasr la r ve

byk bahe ler id i . Kanun devr in de engel-

ky 'nde , Ku le l i mevki inde b i r saray, Kand l l -

l i 'de III. Murat devr inde bir ka tane kasr ,

ubuklu civarnda baheler inde Kanun dev-

r inde yap t r lm b i r kasr , o ldu unu b i l i yo -

ruz. Beyko z'daki Hasbahe veya Bahe-i Am l-

33


10/24

Bu devi rden i t ibaren skdar ehr in en nem-

l i sem t le r inden b i r id i r . Y ine yap lan mes ci t

ve ca m i yo u n l u u n a b a k la r a k , e h r i n n fu-

sunun onda b i r in in burada o tu rdu u le r i s-

r leb i l i r . Yzy l n sonunda yamala ra do ru

yap lan Esk i Va l ide k l l i yes i , skdar ' n o

ynde son zaman la ra kadar de i meyen sn -

r n tesb i t eder . skdar daha bu yzy lda ,

Do anc la r -Tunusba izg is ine kadar da n k

o la rak yay lm o lma l d r . Sa lacak ' ta sah i lsa -

ray la r vard r . Se l imiy e 'de ise byk Kavak-

saray komp leks i bu lunmaktad r . Yzy l n o r -

tasnda bu b lgen in an tsa l grn nn en

neml i e leman la r ndan b i r i o lan iske le cami -

s i , M i h r i ma h S u l ta n ta r a f n d a n ya p t r l m t r .

Bu dev i rde Kadky 'de herhang i b i r ge l i me

o lma m t r . Fener yo lunda yap t r lan b ir mes-

c ide bakarak Fenerbahe 'dek i Hasbahe c i -

var nda b i r kk maha l le te ekk l e tmi o l -

du u b i r ih t ima l o la rak i le r i s r leb i l i r .

i s tanbu l 'un 16 . Yzy ldak i en nem l i sorun la -

r , a r tan n fusun beslenmesi ve suyunun te -

m i n e d i l me s i o l mu tu r . A n l a l d n a g r e ,

bu ze l l i k ehr in b tn ta r ih i boyunca ayn

ka l r n i t r . e h r e g e l e n n fu su ko n t r o l e tme k ,

ha t ta ger i gnderme k i in tedb i r le r d nme k,

bu s rada or taya k yor . Kanun devr in in en

nem l i ba a r la r ndan b i r i , ehr in su h t iya -

c n kar lamak i in yap lan byk a l ma la r -

dr . Fatih, II. Beyazt ve I. Sel im zamannda

eh i rde sadece Ha lka l su la r bu lunm aktayd .

Gene l l i k le is tanbu l 'da K rke me su la r n n

K a n un d e v r in d e g e t i r i l m i o l d u u f i k r i , b i-

l im evre le r ine hak imd i r . Faka t Osman Er -

g i n ' l n b e l i r t t i i g i b i , Fa t i h 'i n va k f i ye l e r in d e n

b i r inde K rke me ad n n bu lunmas ve Kanu-

n devr inde ge t i r i len ve Cevam i i e r i fe su la-

r ad ver i len tes is le rden nce K rk e me su-

la r n n var l n gste ren b i r kay t o lmas (41)

vc Evl iya 'n n , i l k K rke me su la r n n B izans

a ndan ka lm faka t Kanun devr inde bun-

la r n harap o lmu o ldu unu yazmas g ib i be-

l i r t i le r le , K rke me su yo l la r n n h i o lmaz-

sa, bir oranda daha eski Bizans yeral t su-

yo l la r ndan is t i fade e tm i o ldu u kabu l ed i -

leb i l i r . Ev l iya

yed i y lda 3700 kemer ina

e d i l e r e k A tpazar kurbnde Yanko nun Krk-

e me ke me r l e r i z r e g e me k . . . d iye i fade

ed iyor (42) . Be lg rad o rman la r nda top lanan

ve ehr in en byk su ebekesi o lan bu su-

la r , E r ikap c ivar nda muht e l i f ko l la ra da -

la rak, sur la r n b i r ucunda Yed iku le 'ye , b

ta ra f ta Topkap sarayna kadar her k eye su

ye t i t i rm i t i r . Bu a rada Ha lka l su la r da , Va-

lens (Bozdo an) kem er iy le o ldu u kadar , ye-

n i yap lan yo l la r la , k l l i ye le re ve yan i yap -

lan maha l le le re da t lmaktayd (43) .

1550 yl larnda vaki o lan byk bir susuzluk-

tan sonra yen i su yo l la r n n gen i le t i lm esi b-

yk nem kazanm ve S inan ' n b iyogra f is in -

de i f t ihar e t t i i tes is le r , ancak Kanun sa l ta -

na t n n son la r nda b i tmi t i r . Bu s ra la rda Rs-

tempa a 'n n pad i aha , yen i su tes i s le r i yap-

t takd i rde eh i r n fusunun daha da a rtaca-

n h a t r l a t t r i va ye t e d i l i r.

16. Yzyl ista nbu l 'u o srada gelen s eyyah-

la r n an la t t k la r g ib i , d grn y le dnya-

n n en an tsa l yer le me le r inden b i r i yd i . Muh-

temelen Avrupa ve Akden iz lke le r indeki en

ka l ab a l k e h i r d i . e h r i n h e n z sa l a m o la n

sur la r , Yed iku le , ayr b i r eh i r o la rak y ine

surlar iinde Galata, muazzam bir l iman, her

ynden s i le te hak im yz le rce , b in le rce , her

34

19 . Yzyl ba; Liman.

19 . Yzyl ba; Beikta Saray.

re, II. Beyazt zamanndan beri vard r . Bura-

da yine III. Murat zamannda, iskender Pa-

an n b i r kasr yap t rd n b i l i yo ruz (38) . Bo-

azn Anado lu yakasndaki ky le r in baz la r ,

ok luk gayr imsl imle r ta ra f ndan skn ed i l -

m i t i . K u zg u n cu k, e n g e l k y o l d u ka g e n i

ky le rd i . Anado luh lsar evres ind e b i r ma-

ha l le ve Kan l ca 'da 16. Yzy lda byk b ir ge-

l i me gr ly or . Bo azn R umel i yakasnda

Or taky, Arnavu tky, Bebek ve is t lnye Rum

kyle r id i r . Ba l ta l iman 'nda b i r Trk maha l le -

s i n i n Fa t ih d e v r in d e ku r u l mu o l d u u n u b e-

l i r tm i t i k . Is t inye 'ye 16 . Yzy lda b i r mes-

c i t ya p l m ve T r k l e r d e ye r l e me e b a -

lam la rd r . Ev l iya , Yen ik y 'n Kanun 'n in

e mr i i le ku r u l mu o l d u u in b u a d ta d -

n yazar. Bu sahi ld e I. Sel im zam annda ii-

ne b i r kasr yap lm o lan Bebek Bahesi , I I .

Se l im zamannda yap lm o lan Bykdere

Bahesi ve Emi rgn 'da Mn ea t sah ib i Fer i -

dun bey in bahe le r i bu lunuyordu (39) . Ge-

ne l o la rak Bo az bu yzy lda ehr in ya an t -

s n n b i r paras say lamaz. Be ik ta , yen i

g e l i me l e r i n , B o a z y n n d e , e h i r l e s k i li -

kisi o lan son nok tasd r . Bununla beraber Bo-

aza i leyen vak f peremeler veya kayk la r o l-

du unu gste ren kay t la r vard r . Bu Bo az

u l a m n n b a l a n g c sa y l a b i l i r : O s ra d a o k

nem sizd i r , i s tanbu l ' la skdar a rasnda ise

mu n ta za m kay k se fe r i ya p l ma a b a l a n d -

n 1565 ta r ih l i b i r be lgeden ren iyoruz. s-

kdar 'a tahs is ed i len hassa peremesi sade-

ce ik i taned i r . phesiz ze l pereme ve ka-

yk la r da o lmu o lma l d r . N i tek im daha 16 .

Yzy lda kayk la do lmu u luk yap ld an la -

l ma k ta d r ( 4 0 ).

19 . Yzyl ba; Stlce, Haltcolu ve tesi.

-V.i-st'v'


11/24

19 .

Yzyl ba; Tophane srtlarndan

boy kubbe ve minare btn yabanc lar kuv-

vet le etk i le mi t i r . Melch ior Lor inchs ve D l -

l ich ' in panoramalar bu g l s i let in karak-

ter in i ze l l ik le be l i r tme k zere iz i lm i say -

labi l i r (44) . Buna kar l k nl im bir gz-

lemci olan Stephan Gerlach (1573-78), Mi-

chai l Heberer (1588) ve nihayet 1614-15 ara-

s nda s tanbul 'dan geen nl seyyah Pis t ro

del la Val le 'n in be l i r t t ik le r i g ib i , eh i r i i , Ba-

t l gz lemc i ler i in hayal k r c id i . eh i rde

bir tek dz yol, Ayasofya-Beyazt yolu idi. B-

tn yo l lar e r i b r, dar ve p is id i (45) .

Yol lar n dar l hakk ndak i bu gz lemler i yer -

l i kaynak lar da do ru lamaktad r . N i tek im

Fatma Sultann nikh i in yap lan byk g-

m nk i l ler , Darphaneden esk i saraya ta-

n rken, yani esk i Teodosyus forumu nun bu-

lundu u a landa, yo l lar n dar l ndan dolay ,

bunlar n geebi lmes i i in ev ler in cumba ve

saak lar y k t r lm t (46) . Halk n oturdu u

ev le r i n gs t e r i s i z , m o loz ta v ey a b i r e i t

h m s is temiy le yap ld ve ekser iya tek , en

ok ik i kat l o ldu u an la l yor . Daha zengin

olan lar n ta veya a l t ta , s t ah ap konak-

lar vard . Byk saray larn ehir i inde olan-

lar ta malzeme i le in a ed i l iyor lard . B-

yk bir ksmnn duvarlarla evri l i ve bahe-

ler i inde o ldu unu kabul e tmek gerek i r . ar-

dak i han ve dkknlar n ko ns t rks lyonuna

16. Yzy lda ah ap hak imdi . Konut mimar i -

s inde, zamanmza yak la t ka, daha ok Ana-

dolu 'dak i h m s is temin e benzeyen b i r yap

t ek n i i nden ah aba do ru e i l im in a r t t an-

l a l y o r . Bu e i l im in R um e li ' den ge lm i b i r

e tk iy le or taya tk h ipotez o larak i ler i s-

rle bi l i r . Bunun sonu cu 17. Yzy l n sonun-

daki byk yang nlard r. Fakat zamanmza

ge lene kada r ah ap i n aa t e i l im in in nne

gemek kabil o lmam t r .

eh i rde, sur lar i inde, ge len yabanc lara b-

yk ye i l l i k ler ve baheler o ldu u kansn ve-

ren bo luk lar vard . Bu k smen bahel i ev

dokusuna ba l o lmak la beraber , Bayrampa-

a vadis i , Langa g ib i sem t ler in h ib i r zaman

yo un o larak iskn edi lm edik ler i gr lmekte-

d i r .

1 7. Y Z Y I L D A S T A N B U L

Onyedinc i yzy l is tanbul 'unun ayr n t l b i r

e td, R. Mant ran taraf ndan yap lm t r (47) .

Bu blmde k i ehr in sosyal ve f iz ikse l yap-

s nn a k lanmasnda Mant ran ' n vard so-

nu lardan is t i fade edi lm i t i r . Bu yzy lda e-

h i r y ine bymekte ve ka labal k la makta de-

vam etmi t i r . Fakat an tsa l yap yo unlu u-

nu ge m i y z y l l a k a r l a t r d m z z am an ,

ok byk b i r durak lama o ldu unu grm ek

kabi l o luyor . Yzy l ba nda Sul tanahm et ve

ik inci yarsnd a, 1596 da ba lan l p yarda kal-

m o lan Yenicam i , bu lde yap lan son

ham le lerd i r . ehr in f izyonom is ine byk kat-

k lar olan bu ik i caminin d nda, Divanyo-

lu zerinde ve Beyazt-Fat ih arasnda, yzy-

l n ik inci yarsnda Sadrazamlar taraf ndan

yapt r lan cami ve medreseler ehr in bu en

nem l i aks n de er lendi r iyo r lar . Yzy l in-

de vuku bulan saysz ve ok byk ldeki

yangn lara ra men d in yap in aat geen

yzy l n te b i r in i b i le bu lmamaktad r ; bun-

lar n da sur d na, Hal i 'e , Bo az sah i l ler ine

ve skdar 'a kayd n gryoruz .

eh i r i i nde hl by k bo l uk la r , y e i l l i k le r

o ldu unu gelen seyyahlardan ve Ev l iya 'dan

ren iyoruz . Ev l iya sur lar i indek i b i r ok

mes i re s im ler in i saymaktad r . phes iz bu

devaml bo luk lar n sebepler inden b i r i , ok

s k vuku bulan yangn lardan sonra, btn

alanlar n hemen yap i le do lmam o lmasd r ;

d i er b i r sebep halk n yava yava sahi l ler

boy unc a s u r d na y e r l e m e e i l im inde o l-

mal d r . Bu dev i rde eh i r nfusunu tahmin

etmek i in e l im izde yeter l i b i r be lge yok tur .

1638 de yap lm b i r say ma dayand n sy-

leyen Evl iya, ehird e 262.000 lonca mensu-

bu saym aktadr. Man tran, 1690-91 tar ihl i ik i

be lgeden M s lm an o lm ay an la r n o t u rdu u

68.000 hane oldu unu ve buna gre gayri-

mslimlerin 250.000-300.000 civarnda olabi-

lece in i tahmin ediyor ; 16. Yzy lda Sinan

Pa ann dok toru o lan Chr is tobal de Vi l lan on '

un verd i i % 42,3, ve mer Lt f i Barkan ' n

1520-1535 arasnda yap lan tahrir lere dayana-

rak verd i i % 47,7 gayr ims l im o ranlar n bu

say ya ta tb ik ederek eh i r nfusunun evre-

siy le beraber 700.000-800.000 arasnda olabi-

lece in i sy lyor (48) . Bu say da b i r nfus

i inde Ev l iya 'n n verd i i lonca mensubu sa-

ysnn, abartmal da olsa, bir anlam ifade et-

t i i kans ndad r . Bu nfus tahmin ler i ok b-

yk yak la k de er ler aras nda oynayabi l i r .

Mni r Ak tepe, b i r e tdnde s tanbul nfusu-

nun 17. ve 18. yzy l la r boyu nca mtem adi-

yen ar t t n ve bunu engel lemek i in d -

nlen tedbi r ler i gs teren b i lg i ler i yay n lam -

t r (49) . E er bu ar t gerek o lsayd , s tan-

bul nfus unun 18. Yzy l ba nda 1.000.000 a

ula mas gerek i rd i . Ger i 17. Yzy lda Ana-

dolu 'nun, Cel l isyanlar iy le tamamen emniyet -

s iz b i r ha le ge lmes i ve Avrupa 'da mparator -

luk s n r lar n n esk is i g ib i emin o lmama s ba -

k en t e b i r g e i l im i do u rm u s a da ( rne -

in Polonyal S imenon , s tanbul 'dak i E rmeni

say s nn az o ldu unu, fakat bu isyanlardan

dolay yzy l n bir inc i eyre inde 40.000 Er-

m en in in s tanbu l 'a s nm o l du unu s y -

ler (50) , bunun bu yo unluk ta o lmad mu-

hakkak t r . s tanbul 'un bes lenme imknlar h i

bir zaman bu miktar insan besleyecek kadar

o lm am t r . eh r i n ok daha by d v e

sur i in in yo unluk bak mndan bu dev i rden

daha az kalabalk olmad 19. Yzy l sonun -

da ehri n nfus u 900.000 i hib ir zaman ge-

me mi t i r . is tanbul 'a g durdurmak i in

a l nan tedbi r ler , kanmzca, nfusun mtema-

diyen ar tmasndan de i l , fakat ekonomik duru-

mun, bazan ehr in 1/5 veya 1/3 n yak t

sy lenen devasa yangn lar n devaml konut

buhran yaratm ve anar iy i ar t t rm o lma-

sndandr.

17. Yzy lda Hal i ' te yer le me a lan lar by-

yor . Eyp b i r eh i r ha l ine gelmi t i r . Ve sur-

lara yak la m t r . Kas mpa a byme kte de-

vam etmi , Hasky , P i r Paa, St lce semt -

ler i b i rb i r ler iy le yak n la arak , tepelere t r -

manmam ak la beraber , Hal i ' in do u sahi l ine

yay lm lard r (51) . Yediku le d nda Trk le-

r in o turdu u byk b ir d mahal le meydana

gelm i t i r . Galata bu yzy lda Trk ler le de

meskn o lma a ba lam , ve geen yzy lda

sur lar d nda, Tnel le Galatasaray ' n Marma-

ra yakas na do ru o lan gel i me daha da ar t-

m t r . Fransz Sefa ret i buraya 1581 y l n-

da yap lm t . 1628 de yine Franszlar

St .

Louis des Franais k i l ises in i in a etme iz -

n in i a lm lard r . B izans l lar n Si rkec i ve Ha-

l i s ah i l le r i ne y e r l e m e m s aadesi v e rd i i

Lat in ler , Trk ler ge ld ik ten sonra faa l iyet mer-

kez ler in i Galatasaray 'a ta m lard . Bunlar ,

17. Yz y l da Bey o l u 'nda y e r l e m e e ba l a -

m lard r . Bununla beraber bu henz b i r ba -

lang t r. 1700 de sadece Tnel-Galatasara y

aras ndak i caddenin o ldu u ve bu blgenin

bat s nda mezar l k lar ve do usunda bos tan-

lar bu lundu u b i l in iyor (52) .

skdar bundan ncek i yzy lda vard s -

n r la r i inde yo un la m a a dev am e t m i o l-

maldr. 17. Yzy lda burada yap lan en nem-

l i yap Ksem Su ltan' n 1640 da ina et t ird i-

i in i l i Camid i r .

Yabanc seyyahlar skdar 'a ayr b i r eh i r

o larak bakm lard r . Do udan gelen karayo-

lunun b i t t i i bu nok tada, 16. Yzy ldan t iba-

ren, daha ok misaf i r e tme ve depolama fonk-

s iyonu o lan b i r t icaret b lges i ge l i m i t i . Ev-

l iya, 11 han ve 2060 dkkn bulundu unu, Mih-

r imah ve Or ta Val ide kervansaray lar n n 100

er odal veya ocak l o ldu unu yazar .

35


12/24

Gurlitt - 16. Yzyl sonlarnda stanbul.

Bo az sah i l ler ind e Tophane'yi , Evl iya 100 ma-

hal le l i ve 7 camil i byk bir semt olarak ta-

ntr . Bu sahi lde Fndk l 'ya kadar boydan

boya yal lar vard r . Tophan e'den sonra , Sal

gn le r i pazar kuru ldu u i in Sa l pazar ad n

a lan semtte , C ihang i r ' le Fnd k l a rasnda b-

yk b i r ar a lan bu lunmaktad r (53) .

D r d n c Me h me t d e v r i n d e B e i k ta S a r ay

g i t t i ke byyerek neml i b i r kompleks ha-

l in i a lm t r . Bo az i in in d i e r ky le r inde Pa-

d i ah la ra ve Devle t byk le r ine a i t bahe ve

ya l la r a r tm o lmakla beraber ekser i ky le r -

de Rumlar sayca faz lad r . Trk le r le m eskn

o lan veya Trk le r in ok luk o ldu u ky le r , Ana-

dolu ve Rumelih isar lar, Kanlca, Beykoz, Ana-

do lu ve Rumel ikavakla r ve Yen iky 'dr . Ya-

hud i le r , Kurue me ve Kuzguncuk ' ta ve Or '

taky 'de ; Rumlar , enge lky, Arnavu tky ve

Is t inye 'n in kuzeyindeki ky le rde o un lukta -

d r (54) . Bo az o s rada sah i lde top lanm

kk ky le r d nda do a l grn n ve

ye i l l i i n i t a ma me n kor u ma k ta i d i . B u ra d a

sebze ve meyvac l k la ge in i lmekte , baz ky-

ler de balk l k yapm akta dr lar. Bu yzyl-

da

Boaz i i Uygar l

d iye ni te lenen bir ko-

nu tsa l yer le me dzen i - k i bu 19 . Yzy lda da

d e va m e tm i sa y l a b i l i r - ku ru l ma a b a l a n-

m t r . Byk ve zeng in a i le le r in yaz lk ev-

le r i ek l inde o r taya kan ya l la r , tamam en

ar is tokra t ik , faka t su i le konut a rasndaki i l i -

k i bakmndan e s iz b i r evre yara tma a ko-

yu l mu l a r d r.

stanbul 'un sur iin i brakarak denizin kyla-

r b o yu nca b u e k i l d e g e n i l e me e b a l ama -

s , phesiz den iz u la masn da eh i r i in

nem l i b i r fakt r ha l ine ge t i rm i o luyordu .

Nitekim 1680 tar ih l i b ir belgede, l imanda 1444

kayk ve pereme o ldu u gr lyor . Ev l iya ,

15000 kayk ve peremec i o ldu unu yazar .

Devle t , kayk se fe r le r in i e l inden ge ld i i ka-

d a r ko n t r o l e tme e u r a m t r . ske l e l e ri n

tam i r in i 16 . Yzy ldan i t ibaren de v le t yap -

yordu . Kayk ve perem eci le r be l l i i ske le -

le re ba l id i le r . Be l l i sayda k i i ve cre t

a lmak zorunda id i le r . phesiz uygu lama bu

esasla rdan ok fa rk l ce reyan ed iyor , bu yz-

den her sefer inde yeni karar lar ve ceza h-

kmler a l nmak zorunda ka l n yordu (55) . B l -

36


13/24

zans a nda eh i r su la r la evr i l i , faka t gn-

lk ey lemle r i ka rada geen b i r ya an t ya sa-

h ip t i . 17 . Yzy ldan i t ibaren den iz yo lu e -

h i r l i ya an t s n n neml i b i r fakt r ha l ine

g e lm e e b a l a m t r.

i s tanbu l 'un b i r Trk- s lm ya ama evres i

o l a ra k ta ma me n e k i l l e n d i i ve mo d e r n a-

a ge lene kadar o lan ge l i me le r yn nn ar-

t k be l i rg in ha le ge ld i i bu yzy lda ehr in

fo n ks i yo n e l b l n me s i a a yu ka r t e sp i t o l-

mu d u r u md a d r. K o n u t b l g e l e r in i n d a l

yukar dak i ak lamalarda be l i r t i lm i t i r , i s tan-

bu l 'da ya ayan fa rk l cema at le r in b lge le rde-

k i yo u n l u u n u Ma n t r a n g s te r m i t i r ( 5 6 ) .

eh i r n fusu % 40 oran nda mslm an o lma-

yan la rdan meydana ge l iyo rdu . Mslm an o l-

mayan la r n ba nda phesiz Rumlar ge lmek-

ted i r . Bun la r gene l l i k le , i s tanbu l 'un esk i se-

kenesi de i ld i r . B i l ind i i g ib i fe t ih te n sonra

eh i rdek i Rumlar , ok luk Rumel i eh i r le r ine

sr lm t . Buna kar l k Ada la rdan ve Ana-

d o l u da n Ru mla r g e t i r i l i p ye r l e t i r i l m i t i . B u

Rum ahal i Hal i ve Marmara sahi l ler ine da-

lm t r . Ha l i ' te Fener ' le Ciba l i a rasnda

(Rum Patr ikl i i 1601 den i t ibaren Fene r 'e yer-

l e m i t i r . ) Ma rma r a sa h i l in d e , K u mka p ve

Samatya 'da Rum nfus top lanma ktad r . Ga la -

ta 'da Rumlar o un luktad r . Kasmpa a 'da ,

Tophane ve Hasky'de de byk Rum grup-

lar vard r . Yarm ada iinde, deniz sahi l in-

de o lmayan ve Rumlar n o tu rdu u tek semt

Mantran 'a gre Topkap 'd r . Bunun d nda

is tanbu l 'un ze l l i k le den iz kenar ndaki b tn

sem t le r inde Rum maha l le le r ine tesadf e tm ek

kab i ld i r . eh i rdek i t i ca r faa l iye t merkez le -

r iy le i l i k is i bakmndan Kasmpa a , Ga la ta

ve To ph a n e 'd e yo u n l a m o l ma l a r ka ra k te -

r is t i k t i r . Ev l iya 'n n e t ra f l o la rak an la t t g i-

b i , den izc i l i k , ba l k l k ve bun la r la i l i k in o la -

rak meyha neci l i k g ib i meslek le r Rumlar n

zel l ik le uzman oldu klar a lanlard. Ege ve

Akden iz t i ca re t in in de Rumlar n e l inde o l -

du unu ve i t i ca re t te a l a n ekser i gemi

kaptan la r n n Rum o ldu unu Mantran be l i r t i -

yo r . D i e r yo u n b i r ye r l e me b lg e s i ol a n

Fener , herha lde Patr ikhanen in burada o lma-

sna ba l o la rak Rumlar la meskn o lmu tu r .

Mslm an o lmayan k inc i g rup Ermen i le rd l r .

Fa t ih devr inden i t ibaren daha ok Marmara

sa h i li n d e ye r l e m i l e r d i r . E r me n i P a t r ik l i i

1641 y l na kadar Su lumanast r 'da ka lm , ve

bu ta r ih ten sonra da Kumkap 'ya ta nm t r .

Samatya , Su lumanast r 'dan Kumkap 'ya kadar

b tn sah i l boyunca Ermen i maha l le le r i va r -

d r . Bunun d nda Bo az sah i l inde Be ik-

ta ' la Kurue me arasnda ve kar sah i lde

skdar 'da Ermen i maha l le le r i bu lunmakta-

d r . 17. Yzy l ba nda s tanbu l 'a Anado lu ' -

dan kaan Ermen i le r in ok faz la o ldu unu yu-

kar da be l i r tm i t i k . N i tek im IV . Mur a t zama-

n nda bun la r n yen iden yer le r ine gnder i lme-

sini emreden bir d ivan kayd vardr (57). Ya-

hud i le r in B izans a nda da , S l rkec l 'den t i-

b a r en Ha l i sa h i li n d e ye r l e m i o l d u u n u b i-

l i yo ruz. Fa t ih vakf iye s inde , Ha l i ' te 17 Ya-

hudi mah al lesin in ad vard r . Bunlar Bahe-

kap'dan Balat'a kadar uzanm aktadr . f t

Kaps den i len Bahekap da yo un o ldu k la r

ve Yen icam i yap lma a ba lan rken maha l le -

le r in zor la is t imlk ed i ld i i , 17. Yzy l k inc i

yar s nda cami tamamlanrken evres inde ye-

n i s t imlk le r yap la rak Yahud i le r in buradan

d a r kar ld b i l inm ekted i r . Faka t gene l-

19 . Yzyl ba; Kksu ve Anadoluhisar.

l i k le y ine sur i inde , Ayvansaray 'dan Ciba l i ' -

ye ve Ha l i ' in kar sah i l inde Hasky 'de , Ga-

la ta 'da ve Mum hane 'de , Bo az sah i l inde de

ehre ve b i rb i r le r ine yakn o lan skdar , Kuz-

g u n cu k , Or ta k y ve B e i k ta ' t a o tu r d u k l a r

Ev l iya ve Eremya e leb i 'n in verd ik le r i b i lg i -

le rden an la lmaktad r .

D i e r azn l k g rup la r i inde en nem l is i

Frank lardr . Bunlar esas i t iba r iyle Galata 'nn

yukar maha l le le r inde ve Ga la ta sur la r d -

n da ge l i me ye b a l a ya n Pe ra d a ye r l e m i

bu lunuyor la rd . s tanbu l 'da Ga la ta 'da yer le -

t i r i lm i bu lunan az mikta rda End ls ' l Arap

i le , ar da ve skdar 'da t i ca re t le me gu l

olan kk bir Iran'l grupu da vard (58). G-

r ld g ib i azn l k g rup la r n yer le me b l-

ge le r i , ehr in sonrak i ge l i mesind eki yay l -

malar gz nne al nmazsa, kinci Dnya Sa-

va na kadar, hatta ksm en bugne kadar ay-

n i ka l m t r .

Mantran is tanbu l 'un esas i t ibar iy le b i r i tha-

l t liman o ldu unu ve ehr in hemen hemen

h i b ir ey ih ra e tmed i in i an la t r ve stan-

bul 'u bir ci te-v entre olarak ni te ler. Bu t-

haltn mparator luk iinden olan istanbul ta-

rafnda, d ardan olan se Galata tarafnda-

dr . Galata ayn zamanda iran zerinden ge-

len t rans i t e yasn n da top land ve Avru-

pa 'ya gnder i ld i i ye rd i r . Gene l o la rak bu

d t i ca re t i e l le r inde tu tan la r Frank la r , Yahu-

d i le r ve Rumlard r . Ga la ta 'da yer le mi o lan-

la r n da bu azn lk la r o ldu unu grm tk. 17 .

Yzy ldan i t ibaren d i e r Avrupa l la r da bu t i -

ca re t ey lemine ka t lm o lmakla beraber , ara-

c o la rak y ine is tanbu l lu azn l k la r ku l lan-

m la rd r . Bu yzy lda Avrupann g i t t i k e ge-

l i en ve a r t k sadece do udan, kara yo lundan

ge len e yaya ba l o lmayan t i ca r haya t nda

da s tanbu l , k inc i derecede b i r merkezd i r .

Mantra n d t i ca re t bakmndan Iskender i 'ye ,

zmi r , ha t ta Sur iye 'de Trab lussam'n s tan-

bu l 'dan daha yksek b i r d t i c a re t hacm i o l -

d u u n u h a t r l a tma k ta d r .

L imann yer i ehr in b tn ta r ih i boyunca

a r l a r n ye r i n i d e te sp i t e tm i t i r . B t n

Ha l i sah i l le r i ve bun la r Ayasofya-Beyaz t ak-

s na ba layan ar b lges i gnmze kadar

d e i m e d i i , ha t ta f o n k si y o ne l y e r le m e s i n -

de de byk fa rk l l k la r o lmad l i n , bunun

ayr n t la r na gemek gereks izd i r . Ya ln z e -

h i r n fusunun ar tmas ve nce le r i bo o lan

se mt l e r d e ye n i ma h a l le l e r te e kk l e tme s i

g ib i neden le r le bu t i ca re t b lges in in Beya-

z t ' tan Aksaray 'a ve Beyaz t ' tan Sarahaneba-

'na kadar uzand n ve orada Fa t ih ' in kur -

d u u a r y l a b i r le t i i n i g r y o ru z . e h r in

han ve kervansaray la r bu b lgede, ze l l i k le

Eminn Beyaz t a rasnda yer le mi le rd i r . S-

rek l i o la rak byk yangn la r n kmas sonu-

cunda bu yzy ldan i t ibaren ar b lges i ve

yeni yaplan hanlar krgir o larak in a edi l i -

yo r la r . Bugn grd mz Kapa l ar ve ev-

res indeki han la r n f i z ikse l grn ts esas i t i -

bar iy le bu yzy ldan sonra te ekk l e tm i t i r .

Buraya kadar anlat lanlar stanbul 'un Klsik

Osm an l a n n sonunda, dev le t in po l i t i k ve

a ske r b a a r s z l kl a r n n , d e i i k k l t r e l e i -

l im le r yara tmasndan nceki durumunu or taya

ko yma k ta d r. e h r i n d e k i l l e n me s i so s-

ya l s t rkt rn b tn ze l l i k le r in i a lacak

b i r do ru luk la yans tma ktad r . Bu f i z ik g-

r hakknda, b ina l t yz ye tm i le rde is tan-

bul 'a gelen Batl seyyahlar aydnlatc des-

kr ips iyon la r ve desen le r b rakm la rd r . Jo -

sepl Grelot, yarmadaya ve Galata 'ya yay-

lan ehr in b tnnn, s k ve kk boyu t lu

konut yap la r y la byk kompleks le r a rasnda-

ki kontrastn i fade eden i lg i ekici b ir pers-

pekt i f le s tanbu l 'u tan t yo r (59) . Gerek ten

de bu kon trast ehr in en byk f i z ik ze l -

l i k le r inden b i r id i r . 17. Yzy l s tanbu l 'u bi -

zim 18. Yzyl so nunda ve 19. Yzylda stan-

bu l 'a ge len seyyah la r n g ravr le r inde grd-

mz is tanbu l de i ld i r . Bu yzy l n o r ta la -

r na kadar karasur la r n n ayakta durmasna

a l l m t r . B u su r l a r i i n d e k i e h r i , s-

tanbul 'a 1678 de gelen Cornel is de Bruyn

bahele r , serv i le r , tepe le r , renk renk ev le r ,

k k le r ve kubbe le r le tan ml y or (60) . s tan-

bul evler in in renk renk boyal o lmas lg i eki-

c i d i r . O yzy ld a h m n a a t s i s te m i n i n ve

ze l l i k le Ba t Anado lu 'da karakte r is t i k o lan

renkl i badanann stanbul 'da da yaygn oldu-

u n u g s te r me k te d i r . L e B r u yn e h i r in i n

dar , e r i sokakla rdan meydana ge ld i in i ve

araba yo lunun o lmad n be l i r t i yo r . Yo l la r

a t l veya yaya la r n t ra f i ine uygun b i r l

ta yordu . Bu yo l la r n ekser iya kap l o ldu-

unu 1613-18 arasnda st anbu l 'a gelen Po-

lonayl S lmenon sy led i i ha lde , Le Bruyn ve

b a ka l ar , o u n u n to p r a k o l d u u n u s y l yo r -

lar. Herha lde yzy l boyunc a kan saysz

yangn la r n ve mtemad iyen az veya ok de-

i en yo l s n r la r n n devaml b i r yo l bakm-

na mkn verm ed i i kabu l ed i leb i l i r . s tan-

bul 'un inde arabann ta t o larak ok az kul-

lan lmas da karak te r is t i k t i r . Ha lk , Le Bruyn '-

nn be l i r t t i i g ib i , nad i ren arabaya b in iyordu .

Hat ta yk ta ma, a rabadan ok hayvan ve

nsan s r t nda yap lmaktay d . Ayn y l la rda

Londra 'n n u la m s is temin de arabann oyna-

d ro l d n lecek o lu rsa , s tanbu l yo l 8 t -

r k t r n n A v r u p a n n b y k e h i r l e r in d e n

farkn do u ran neden le rden b i r i o r taya kon-

mu o l u r .

37


14/24

19 .

Yzyl ba; Bebek.

19 .

Yzylba; Kattdilli'det kar sahile bak.

L L E D E V R N D E N I I I . S E L M E

18. Yzy l n gene l ge l i mes in i karakte r ize

e d e n e i l i m , e h r i n B o a z i i ve Ha l i ' i ke n d i

bnyesine o rgan ik o la rak en tegre e tmesid i r .

Bu yzy l i inde yer le me nok ta la r ve be l-

k i de s n r la r ok faz la bymem i o lsa b i -

le , Ha l i , Bo az ve skdar leh ine ve

sur

i i a leyh ine b i r n fus da lmas o ldu unu

gste ren i a re t le r vard r . Gerek ten de 16 .

Yzy lda , ta r ih sur i indeki cami ve mesci t -

le r in eh i rdek i b tn cami ve me sci t le re o ra -

n % 62,4 ken, 17. ve 18. Yzylda ayn oran

ancak % 45 c ivar ndadr , ze l l i k le Bo az sa-

h i l le r inde byk b i r a r tma gr lm ekte d i r . Ay-

n yo u n l u k ta h k i k i n i , ye n i e me l e r i n sa y -

sna bakarak yaparsak daha da i lg in sonu-

la r e lde ed i lm ekted i r . Bu durum, ehr in bu

yzy l i inde de devam l o la rak ge i rd i i , yan-

g n la r la i l i k i l i o lab i l i r . 1716 da Ciba l i 'de ba -

layan yangnda eh i rdek i ev le rden 1 /8 n in

gei rd i i en byk yangn o ldu u fade ed i l-

mi t i r . 1727 de y ine Ba la t kap s ndan ba -

layan yangnda eh i rdek i ev le rden 1 /8 n in

ya n d t a h m i n e d i l me k te d i r . n c Osma n

devr i yangn la r nda ehr in byk b i r k smn n ,

I . Abd lham i t zamannda o lan Ciba l i yangn n -

da 20 .000 ev in yand tahmin ed i lmi t i r (61)

Bu byk fe lke t le r eh i r sak in le r inden b i r

k sm n e h i r i in d e n u za k l a t r m d a o la -

b i l i r . Yzy l i inde yap ld b i l inen e m e-

l e r i n e h i r i i n d e k i d a l n ya k l a k b i r g s -

terge olarak kabul edersek, sur inde yap-

lan e me le r s tanbu l 'da yap lan la r n ancak

% 35 i o ran ndadr . Oysa byk ya ngn la rda

e me ler

İstanbul'un tarihi yapısı

Documents