UNIVERZITET POSLOVNIH STUDIJAFAKULTET PRAVNIH NAUKA

HARTIJE OD VRIJEDNOSTIPredmet

BERZA I BERZANSKO POSLOVANJESeminarski radStudent : Profesor :

Vladimir Panti Doc.dr Zorica Drljaa VII-189/13Banja Luka, 2014SADRAJ :TA JE BERZA?...................................................................................................3POECI, NASTANAK I RAZVOJ BERZE........................................................4

PREDMET TRGOVANJA NA BERZAMA........................................................6

HARTIJE OD VRIJEDNOSTI.............................................................................6

AKCIONARSTVO...............................................................................................7

Karakteristike akcija...............................................................................................8

Akcijski kapital.....................................................................................................10

Vrste i klase akcija................................................................................................11

Vrijednost akcija...................................................................................................12

OSNOVNE KARAKTERISTIKE OBVEZNICA...............................................13

Vrste obveznica.....................................................................................................14

Prinos i rizik...........................................................................................................15

O cijeni obveznice.................................................................................................17

FINANSIJSKI DERIVATI..................................................................................17

Forward.................................................................................................................17

Fjuers...................................................................................................................18

Opcije....................................................................................................................19

Varanti i prava.......................................................................................................20

Svopovi i investicione polise osiguranja...............................................................21

VRSTE BERZI.....................................................................................................22

Devizne berze (devizno trite).............................................................................23

Robne berze...........................................................................................................24

Novane berze (novano trite)...........................................................................24

LANOVI BERZE..............................................................................................25

Brokersko dilerska drutva....................................................................................25Organizacija brokersko dilerskog drutva.............................................................26

Usluge brokersko dilerskog drutva..........28DUNOSTI BERZE.28

ETIKA I ODGOVORNOST.29

ZNAAJ BERZE..........30

IZVORI I LITERATURA.31TA JE BERZA?Berza je fiziki i poslovno organizovan prostor, na kome se po strogo utvrenim pravilima trguje hartijama od vrijednosti, novcem i stranim sredstvima plaanja.

Berza je institucija finansijskog trita, ali je i sama po sebi finansijsko trite. Berze kao institucije organizovanog finansijskog trita kapitala, predstavljaju samostalne organizacije koje posjeduju sopstveni poslovni prostor (zgradu), lanstvo i poslovna pravila.

Iako berze u promet ne unose svoje hartije od vrednosti, niti same kupuju i prodaju hartije od vrednosti, one spadaju u finansijske institucije, ali nisu intermedijarne finansijske institucije.

Uloga berze, izmedju ostalog, je i obezbjeenje uslova i naina utvrivanja objektivne cijene akcija - dionica, to ne znai da cijene akcija utvruju zaposleni na berzi, ve da se na berzi obezbjeuju ravnopravni uslovi za susretanje ponude i tranje za odreenom akcijom-dionicom, po unaprijed propisanim pravilima i nainima vaeim za sve subjekte.POECI, NASTANAK I RAZVOJ BERZE

U literaturi i praksi nailazi se na veliki broj razliitih definicija, miljenja i stavova po pitanju ta je to berza?. Berza, najprostijim rjenikom, predstavlja mjesto gde se sastaju ponuda i tranja za tano odreenom robom, u tano odreeno vrijeme, na tano odreenom mjestu. Moglo bi se rei da, kada je berza u pitanju, postoji mnogo toga tanog, to je istina jer to predstavlja njenu glavnu osobinu koja je razlikuje od svih drugih neformalnih, susretanja ponude i tranje.

U poecima berzanskog poslovanja ona se nalazila na mjestima gde su se skupljali trgovci i poslovni ljudi jednoga grada i regiona. Poeci organizovane trgovine koja je liila na berzansku, vezani su za Flandriju i grad Bri, gde su se ljudi jo u XVI vijeku, okupljali u kui trgovca Van der Bursa radi trgovanja lukovicama lala i pretpostavlja se da je po njegovom prezimenu svaka slina institucija i dobila ime.

Berza danas predstavlja mjesto gde se susreu ponuda i tranja za tano definisanim predmetima trgovine, pri emu taj predmet trgovine mora biti podloan tipizaciji i standardizaciji. Procesom standardizacije postie se da predmet trgovine po svojim osobinama bude poptuno identian u malim i u velikim koliinama. To je lako uiniti sa robama niskog stepena obrade, dok je sa finalnim proizvodima, zbog raznolikosti, to veoma teko. Standardizacija i tipizacija su neophodni jer se na berzi trguje na rije, odnosno na povjerenje. Razvitkom trgovine ovo povjerenje se institucionalizuje i biva zamjenjeno mreom pravila po kojima se trguje.

Mesto susretanja ponude i tranje se u mnogome promijenilo tokom vremena i kretalo se od trgova gradova, preko gostionica i specijalizovanih zgrada, pa sve do globalnog trita, meusobno povezanog putem savremenih tehnologija. Sve to danas omoguava da se trgovanje obavlja 24 asa dnevno, jer kada se jedna berza zatvori, na drugom kraju sveta, druga berza tek poinje sa radom.

S obzirom na to koji je predmet trgovanja na berzi one se dele na berze HoV i robne berze. Ako priamo o poecima berzanske trgovine HoV, lako se moe zamisliti da je prva transkacija, koja bi se mogla nazvati berzanskom, bila transakcija vezana za hartiju najvjerovatnije neku vrstu pismene obaveze o buduoj naplati, koja je promjenila vlasnika prije roka dospijea. Za razliku od berzi HoV, preteom robnih berzi mogu se smatrati veliki sajmovi i vaari, na kojima se, izmeu ostalih stvari, prodavala i roba. Kljuna razlika izmeu sajmova i berzi lei u tome to se na njima trgovalo na osnovu uzorka, odnosno robe na licu mjesta,dok se na berzi trguje na re.

Na kraju dolazimo do odgovora na pitanje ta je berza. Iz svega navedenog moemo zakljuiti da berza predstavlja organizovano mjesto, gde u tano odreenom vremenu, dolazi do susretanja ponude i tranje standardizovanog berzanskog materijala, po tano odreenim pravilima od strane tano odreenih lica. Na pitanje koji su osnovni postulati berze moe se rei da su to povjerenje i sigurnost koji i proizilaze iz same njene definicije. Kad berza ne bi bila toliko precizna ne bi bilo ni njenih osnovnih postulata, a ni nje same.

Razvoj berzi i trgovanja na njima posljedica je razvoja konkretnog trita. Berza je nastala spontano, iz samog trita, odnosno iz njegovih potreba. Iz tog se razloga nastanak, irenje i razvoj berzi i poslovanja na njima poklapa sa irenjem i osvajanjem novih trita, kako prostorno, tako i tehnoloki. Kao to smo ve naveli, korijeni prve trgovine iz koje je berza dobila ime, vezuju se za Flandriju, grad Bri i XVI vijek. Meutim, dananje velike berze nastale su neto kasnije. Poeci Njujorke berze vezuju se za 1792. godinu, kada se 24 brokera okupilo i potpisalo Batonvudski sporazum, koji predstavlja osnivaki akt najvee svjetske berze. Nekoliko godina kasnije, tanije 1801, osnovana je jo jedna velika berza Londonska. Pored ovog formiranja berzi u institucionalnom smislu, paralelno su tekli tokovi kreiranja predmeta trgovanja. Tako su prve emisije akcija nastale polovinom XVI veka, kada su se prikupljala sredstva za trgovake ekspedicije. Firme su umesto uzimanja kredita, emitovale potvrde (pretee akcija) i tako prikupljale novac za sprovoenje skupih putovanja. Time su kupci potvrda postali i vlasnici robe koja treba da bude predmet trgovanja, a sa njom i svih rizika i benefita koje putovanje i trgovina donosi. Vlasnicima akcija je ostalo da se nadaju oekujui dobar poslovni rezultat i tako ostvaren lini dobitak.

Razlozi nastanka institucije berze najbolje se mogu sagledati ako se isprati razvoj elemenata berzanskog poslovanja. Jedan od osnovnih jeste prikupljanje manjih suma kapitala koje su se nalazile u vie ruku, kako bi se ta sredstva koncentrisala radi finansiranja skupih projekata. Drugi bitan element jeste premoavanje vremenskog perioda od ulaganja do profitiranja, to se esto u literaturi oznaava kao kapitalizacija oekivanja. Odnosno, mogunost prodaje Hov prije nego ona dospe na realizaciju.

Terminske transakcije su zabileene jo na glinenim ploicama, odnosno obaveza jedne strane da svoje dugovanje namiri odreenom robom u nekom buduem periodu. U trenutku kada je povjerilac posjednik dokumenta o buduoj isporuci robe, preprodao taj dokument da bi zaradio na razlici u ceni, dobili smo i prvi posao koji bi se mogao nazvati berzanskom pekulacijom.

Kao ni elementi berzanskog poslovanja, tako ni sama pravila ponaanja u trgovini, kao krucijalan uslov berze, nisu morala ekati flamanske trgovce da bi bila izmiljena. U vidu obiajnog prava postojala su otkada i sama trgovina, ali su se prvi pisani dokazi pojavili u starom Rimu. Ustaljena praksa sastajanja na jednom mestu dozvolila je i da se formiraju prva pravila trgovanja, ali i prvi standardi robe. Pravila koja su nastala iz obiajnog trgovinskog prava, naslonjena i na pravila kojih su se pridravali antiki trgovci, a pre svega rimski, unose u organizovano trgovanje dva principa, koja su i danas nerazdvojna od razvoja institucije berze poverenje i sigurnost. Ova dva principa postaju neophodni uslovi berzanskog naina trgovanja, neto bez ega je ono nezamislivo.

Dok su se svi elementi berzanskog poslovanja sklopili u jednu cjelinu i formirali berzu koju mi poznajemo, prolo je dosta vremena, a pria o berzi, kao nainu organizovanja i unoenja reda i pravila u trgovanje, mnogo je starija.

Pojavom industrijske revolucije berza dobija sadanje konture: zgradu, pravila poslovanja, organe upravljanja, arbitrau itd. Drava se (1929-1933) umijeala u ono to je do tada bilo autonomno berzansko pravo nastojei da povea sigurnost poslovanja a da pri tom ne ugrozi osjetljivi berzanski mehanizam. Sedamdesetih godina XX veka dolazi do snanog razvoja berzi finansijskih derivata (fjuersa i opcija). Naglom kompjuterizacijom berzanskog poslovanja, mjesto kao sastavni dio definicije berze gubi na znaaju. Sada se moe trgovati sa bilo kog mesta elektronskim putem gotovo kontinualno u vremenu. I pored ovih promjena berza je zadrala svoje osnovne funkcije.

PREDMET TRGOVANJA NA BERZAMAKao to je ve reeno, na berzi se najee trguje hartijama od vrijednosti, novcem i stranim sredstvima plaanja, kao i raznim tipovima robe.

Trgovina se odvija po posebnim pravilima berze, obino potvrenim od strane dravne vlasti. Na berzi se samo zakljuuju poslovi, dok se isporuke i plaanja odvijaju van berze.Pravila trgovanja na berzi izrasla su iz obiajnog trgovinskog prava i uobliavala su se zajedno sa postepenim nastankom berze tokom razvoja trita i trinih odnosa. Ova pravila imaju dvostruku funkciju: da obezbijede standardizaciju predmeta trgovine i samih pravila trgovanja, i da prue zatitu uesnicima u trgovanju.Pravila ureuju nain rada berzanskih slubi. Ona su kodifikovana u zbornike pod razliitim nazivima.HARTIJE OD VRIJEDNOSTIHartije od vrijednosti predstavljaju dokumente kojima se obeava isplata novca, kamate, zarade ili dividende.Hartije od vrijednosti u uem smislu su investicioni instrumenti, odnosno one hartije od vrijednosti kod kojih postoji rizik ulaganja koji se kompenzuje potencijalnom zaradom. U ovoj grupi hartija nalaze se akcije, obveznice, opcije, derivati i tako dalje. Ove hartije su izraz ili vlasnikog (akcije) ili indirektno vlasnikog (opcije) ili kreditnog (obveznice) aranmana. One se prodaju i kupuju na specijalizovanom finansijskom tritu tj. tritu kapitala i predstavljaju najznaajniju grupu finansijskih instrumenata kojima se trguje na finansijskim tritima.

U irem smislu, hartijama od vrednosti pripadaju i instrumenti kredita i plaanja, kao to su ekovi, mjenice, skladinice, konosmani i slino.

Hartije od vrijednosti moe emitovati savezna drava, republika lanica, pokrajina, grad, optina, i drugo pravno lice.Svaka hartija od vrijednosti mora da poseduje odreena svojstva, odnosno mora da ispuni tri uslova:

da je u pisanoj formi

da je u toj ispravi sadrano neko graansko (najee imovinsko) pravo

da je postojanje i ostvarenje imovinskog prava povezano sa postojanjem hartija od vrednosti

Hartije od vrijednosti u savremenom prometu mogu da igraju razne uloge i da se pojave kao sredstva plaanja, kredita, obezbjeenja potraivanja, robnog prometa i slino. Svaka hartija od vrijednosti mora da sadri 5 elemenata:

Oznaka vrste hartije od vrednosti

Naziv i sjedite izdavaoca hartije od vrijednosti

Tano utvrenu obavezu izdavaa hartije od vrijednosti

Mjesto, datum i serijski broj izdavanja hartije od vrijednosti

Potpis izdavaoca hartije od vrijednosti

Prema nainu odreivanja korisnika hartije razlikuju se:1. Hartija na ime je vrsta hartije od vrijednosti kod kojih je korisnik isprave izriito naveden po imenu, s tim to je iskljueno prenoenje takve hartije putem indosamenta.2. Hartija od vrijednosti po naredbi je vrsta hartije od vrijednosti kod kojih se kao imalac prava pojavljuje neko lice izriito oznaeno u samoj ispravi, ali je tom licu istovremeno data mogunost da svojom naredbom odredi neko tree lice kao korisnika isprave.

3. Hartija od vrijednosti na donosioca je onaj tip hartije od vrijednosti kod kojih imalac prava tj. korisnik nije imenovan izriito, tako da se svaki imalac takve isprave smatra korisnikom hartije. Hartije na donosioca prenose se najlake od svih hartija od vrijednosti.

Dakle hartije od vrijednosti mogu glasiti na neko od graanskih prava ukljuujui i imovinsko dok akcije glase samo na imovinsko pravo i to direktnog vlasnika.

AKCIONARSTVORazvoj akcionarstva poeo je veoma spontano, razvojem trita, tako da su prve emisije akcija nastale polovinom XVI vijeka. Do tada su skupe trgovake ekspedicije bile rezervisane samo za one imune. Oni koji nisu imali dovoljno novca, umesto uzimanja kredita, emitovali su potvrde (pretee akcija) i tako prikupljali sredstva za sprovoenje skupih putovanja. Tako su kupci potvrda, pretee dananjih akcionara, postali i vlasnici robe koja treba da bude predmet trgovanja. Vlasnicima akcija je ostalo da se nadaju oekujui dobar poslovni rezultat i tako ostvaren lini dobitak.

Smatra se da je prva firma koja je na ovaj nain finsirala svoja putovanja, firma londonskog trgovaca Sebastijana Kaboa Muscovy Company davne 1553 godine. Zbog rizinosti poduhvata, Kabo je, umesto kreditnog zaduenja, odluio da emituje akcije pojedinane vrijednosti od 25 funti i na taj nain sakupi 6000 funti koje su bile potrebne za realizaciju ekspedicije kojom je elio da pronae sjeverni morski put za Kinu. Srea za akcionare, koji su na samom poetku bili osueni na gubitak jer ne postoji sjeverni morski put za Kinu, jeste to je Kebo nekako doao u kontakt sa Rusima i umjesto trgovakog sporazuma sa Kinom, potpisao sa ruskim carom Ivanom Groznim.

Druga trgovaka firma, mnogo vea i poznatija, koja je na ovaj nain finansirala svoje pomorske ekspedicije bila je The East Indian Company. Ona je za 17 godina poslovanja emitovala akcije u vrijednosti od 1.6 miliona funti. Prekookeanska trgovina se toliko razvila da su vlasnici akcija ostvarivali profit i do 40% godinje. Karakteristino za obe firme je to to su vlasnici njihovih akcija bili u mogunosti da ih prodaju mnogo prije povratka ekspedicije.

Do irenja akcionarstva dolazi u drugoj polovini XVIII vijeka, posredstvom industrijske revolucije, kada su posredstvom akcija prikupljena neophodna sredstva za osnivanje prvih preduzea u industriji, to je bila inicijalna kapsula i za druge grane saobraaj, rudarstvo, finansije.

Jedan od osnovnih razloga zaetka akcionarstva, odnosno emitovanja akcija, jeste prikupljanje manjih suma kapitala koje su se nalazile u vie ruku, kako bi se ta sredstva koncentrisala radi finansiranja skupih projekata. Drugi razlog je to se akcijama premoava vremenski period od ulaganja do profitiranja, odnosno, mogunost dalje prodaje akcija. Glavna karakteristika akcija je u tome to kupovinom kupujemo i udio u vlasnitvu firme sa svim rizicima i benefitima ali bez nae direktne odgovornosti. Takoe akcionari nikako ne mogu izgubiti vie od onoga to su uloili, za razliku od duga gde je dunik odgovoran cijelom svojom imovinom.Danas je ovaj vid organizovanja i prikupljnja sredstava iroko rasprostranjen, a akcionarska drutva se dele na dve vrste, zatvorena ili privatne korporacije i otvorena ili javne korporacije. Zatvorena akcionarska drutva se nerijetko sastoje od manjeg broja akcionara i postoje ogranienja u prometu akcija, a akcijama se ne trguje na berzi. Na drugoj strani se nalaze otvorena akcionarska drutva gde ne postoji ogranienje u prometu i njihovim akcijama se slobodno trguje na berzanskom i vanberzanskom tritu.

Jedan od razloga dominacije akcionarstva je i to to ivotni vijek organizacije nije povezan sa ivotnim vijekom vlasnika, to je sluaj kod nekih drugih oblika vlasnikih preduzea. Takoe i laki pristup finasnijskom tritu i vee mogunosti sakupljanja kapitala su odgovorne za njegovo odravanje i rast.Karakteristike akcijaAkcije predstavljaju vlasniku hartiju od vrijednosti, poto predstavljaju udio akcionara u vlasnitvu akcionarskog drutva. Naime, kao to je poznato, ukupan kapital preduzea, podijeljen je na odreeni broj akcija i svaki vlasnik koji ih posjeduje, vlasnik je srazmjernog dela datog preduzea. Nekada su se akcije i fiziki tampale, meutim danas je to veoma rijedak sluaj. Najvei broj akcija sada se nalazi u elektronskom obliku, a vlasnik posjeduje jednostavnu potvrdu na kojoj se nalaze podaci o datoj akciji kao i o samom akcionaru. Proces dematerijalizacije akcija zahvatio je gotovo sva trita kapitala, to u mnogome smanjuje trokove emisije, ali i samog rada sa akcijama.

Jedna od najznaajnijih karakteristika akcija, koja je donijela veliku prednost korporativnog vlasnikog oblika u odnosu na druge, jeste ograniena odgovornost vlasnika. Naime, vlasnik udjela u akcionarskom drutvu u sluaju gubitka ili poslovnog neuspjeha kompanije, ne moe izgubiti vie od onoga to je uloio u kupovinu datih akcija. Pored ove veoma znaajne karakteristike, akcije svojim imaocima donose jo veliki broj prava, to ih bitno razlikuje od drugih finansijskih instrumenata.

Sama sutina posjedovanja akcije lei u injenici da je njen vlasnik ujedno i vlasnik srazmjernog dijela preduzea ije akcije posjeduje. Ova injenica mu daje pravo kontrole koje se sastoji u pravu glasa na skuptini akcionara, odnosno vlasniku akcija omoguuje da uestvuje u izboru menadera koji ulaze u rukovodee organe akcionarskog drutva. Samim tim, akcionar posredno rukovodi preduzeem i tako utie na budue poslovanje kompanije, to moe donijeti rast cijena akcija, ali i veu dobit. Dio dobiti koja nastane u preduzeu dijeli se meu akcionarima, a srazmjerno njegovom udjelu. Ovo pravo na dio dobiti akcionarskog drutva nije nita drugo do pravo na dividendu. Ipak, ovo pravo se ne mora uvijek ostvariti, jer ponekad preduzee moe odluiti da ne isplati dividendu, ve da taj iznos dobitka reinvestira u preduzee, u elji da u buduem periodu ostvari jo veu dobit.

Akcionarska drutva svoj kapital mogu uveavati i putem emisije novih akcija. U tom sluaju postojeim akcionarima se nudi da ostvare svoje pravo pree kupovine novoemitovanih akcija. Kako bi sauvali svoj vlasniki udio, potrebno je da dokupe srazmeran udio u novoj emisiji akcija, pa im se omoguava da taj proces urade prije ostalih zainteresovanih lica, i esto po nioj ceni. Da bi akcionar zadrao isti vlasniki udio kao i pre emisije, on mora da dokupi onoliki broj akcija koliko iznosi njegov udio u postojeoj vlasnikoj strukturi, pa tako, ukoliko je on do sada imao 1% vlasnitva, prilikom emisije novih 10.000 akcija, da bi sauvao isti udio, akcionar mora da dokupi 100 akcija (1% od 10.000). Akcionar moe i da ne iskoristi ovo pravo, ali e se tada njegov vlasniki udio smanjiti.Prilikom steaja ili likvidacije preduzea, vlasnik akcija ostvaruje pravo na srazmjeran dio steajne ili likvidacione mase. Meutim, prije vlasnika obinih akcija, na ovu masu pravo ostvaruju vlasnici obveznica i preferencijalnih akcija, pa se tako moe desiti da vlasnik obinih akcija ne ostvari ovo pravo, ali bi on trebalo unaprijed da bude svjestan ovog rizika. Takoe, akcionar ima pravo uvida u osnovne poslovne rezultate akcionarskog drutva, ali ovo pravo ipak nije neogranieno, kako bi se preduzee sauvalo konkurentsku pozicija preduzea, koja moe biti ugorena objavljivanjem svih svojih poslovnih rezultata.

Karakteristika koja je akcijama dala, moda, primat na finansijskim tritima jeste pravo na njihov transfer, odnosno slobodnu prodaju. Akcionari, najee, svoje akcije mogu prodavati bez ikakvih ogranienja, bilo kad i bilo kome. Ovo pravo ini akcije vrlo likvidnim finansijskim ulaganjem, omoguavajui brz ulazak i brz izlaza iz odreenih vlasnikih pozicija. Postoje, meutim, i zatvorena akcionarska drutva, kod kojih ovo pravo moe biti malo sloeniije, poto je za prodaju svojih akcija potrebno dobiti odbrenje menadera ili pak skuptine akcionara.Akcijski kapitalZa bolje sagledavanje sutine akcionarstva, potrebno je pojasniti osnovne elemetne koji ine akcijski kapital preduzea. Ono to se u anglosaksonskoj praksi naziva equity, kod nas zove akcijski kapital i ini ga nominalna vrijednost akcija, kapitalni viak, odnosno emisiona premija i nerasporeena dobit, odnosno akumulacija.

Kada se vri emisija akcija, obavezno se navodi i nominalna vrijednost akcije, to predstavlja vrijednost po kojoj se emitovane akcije knjie u raunovodstvu akcionarskog drutva. Meutim, treba razlikovati nominalnu od knjigovodstvene vrijednost akcija. Ona nije ista, s obzirom na to da je knjigovodstvena vrijednost raunska kategorija i mijenja se tokom vremena.

Akcijski kapital predstavlja proizvod nominalne cijene pojedinane akcije i ukupan broj emitovanih akcija. Ukoliko je, na primjer, preduzee emitovalo 100.000 akcija, nominalne cijene 100 dinara, ukupna nominalna vrednost akcijskog kapitala iznosi 10.000.000 dinara. Postoje pak sluajevi kada se akcije emituju bez nominalne vrijednosti, kako bi sprijeile vlasnike da se isuvie veu za tu vrijedsnot i kako bi dobile mogunost da prikupe vee iznose kapitala, poto se akcije najee prodaju po vioj cijeni od nominalne. U tom sluaju, cijena po kojoj su akcije prodate uzima se kao nominalna i po njoj se evidentiraju u raunovodstvu preduzea.

U praksi se veoma rijetko akcije prodaju po nominalnoj vrednosti. To e se raditi u ranim fazama razvoja akcionarskog drutva, kada je neophodno skupiti to vie i to bre kapitala. Meutim, kako se preduzee razvija i ostvaruje odreene pozitivne rezultate, ono e nastojati da svoje akcije proda po cijeni koja je iznad nominalne cijene. Razlika koja tom prilikom nastane, tj. razlika izmeu nominalne i prodajne cijene akcija predstavlja drugi element akcijskog kapitala, koji se naziva kapitalni viak odnosno emisiona premija ili aio. Aio ne moe biti negativna veliina, poto preduzee nee nikad dozvoliti prodaju akcija ispod nominalne vrednosti.

Konano, trei element akcijskog kapitala predstavlja zadrani profit odnosno nerasporeenu dobit. Ovaj element je internog karaktera, odnosno nastaje zaslugama preduzea, dok su prethodna dva eksternog tipa i akcionarsko drutvo teko moe na njih direktno uticati. Nerasporeena dobit nastaje kao rezultat uspjenog poslovanja preduzea i rije je o dijelu ukupne dobiti korporacije koju ona ne isplauje vlasnicima akcija u obliku dividendi. S obzirom na to da je zadrana dobit internog karktera, bez spoljneg angaovanja, to omogaava njihovo korienje uz relativno niske trokove. Zadravanje dobiti podrazumijeva smanjivanje sredstava za isplatu dividendi u sadanjosti, ali stvara mogunosti da doe do poveanja njihovih isplata u budunosti, poto e preduzee doi do finansijskih sredstava za ekspanziju svog poslovanja pod relativno povoljnim uslovima. Takoe, zbog korienja zadrane dobiti u finansiranju preduzea vlasnici akcija moda proputaju pravo na dividendu, ali ne gube kontrolna prava koja bi bila ugroena u sluaju emitovanja novih akcija radi sakupljanja kapitala.

Vrste i klase akcijaPostoji vie vrsta akcija, pri emu je najpoznatija ona podjela na obine i prioritetne. Ne postoji jedinstvena i univerzalno prihvaena definicija obinih akcija. Jedan od pristupa njihovom objanjavanju ih definie kao elemenat akcijskog kapitala koji odraava vlasniku poziciju u preduzeu. Sa druge strane se obine akcije tako nazivaju poto vlasnici nemaju posebnih preferencija u pogledu na dividendu ili bankrotstvo. Emisija obinih akcija za preduzee predstavlja jedan od moguih naina za sticanje dugoronih izvora sredstava, to jest kapitala. Pri tome, preduzee se odluuje na prodaju jednog dijela svog vlasnitva, dok novi vlasnici akcija stiu odreeni procenat vlasnitva nad njim. Na taj nain akcije predstavljaju prava vlasnika na dio imovine preduzea. Isplata dividende vlasnicima obinih akcija se vri poslije izmirenja obaveza prema vlasnicima obveznica i prioritetnih akcija. Slino je i u sluaju bankrotstva ili likvidacije preduzea.

Drugu veliku grupu akcija predstavljaju prioritetne, povlaene ili preferencijalne akcije. One takoe odraavaju dio vlasnitva nad vlasnikim oblikom preduzea s tom razlikom to njihovi vlasnici obino ne uivaju pravo glasa. Zauzvrat se vlasnicima garantuje fiksna dividenda i povlaen tretman u pogledu njene isplate. U poreenju sa obinim akcijama, to konkretnije znai da nijedan dinar dividende ne smije biti isplaen vlasnicima obinih akcija, dok se ne isplati dividenda vlasnicima preferencijalnih akcija. Upravo, usljed navedene prednosti prioritetne akcije su i dobile ime. Meutim postoji jo jedna specifinost ovih akcija. Rije je o prioritetu u pogledu izvrenja obaveza u sluaju bankrotstva ili likvidacije akcionarskog drutva. Tada su prava njihovih vlasnika starija u odnosu na vlasnike obinih akcija. Usljed svega toga one nude veu sigurnost, odnosno manji rizik svojim vlasnicima u odnosu na vlasnike obinih akcija. Preferencijalne akcije mogu biti i zamjenljive ili konvertibilne, gdje svojim vlasnicima daju mogunost da pod fiksnim i relativno povoljnim uslovima budu konvertovane u obine akcije. U pogledu plaanja dividende mogue je razlikovati dvije vrste prioritetnih akcija, a to su kumulativne i nekumulativne. Razlika se ogleda u tome da li se sve neisplaene dividende iz ranijih godina kumuliraju ili ne. Pri tome one uvek moraju biti isplaene pre nego to se isplate dividende vlasnicima obinih akcija. Po vaeem Zakonu o hartijama od vrijednosti predviaju se vrste akcija prema redosljedu emitovanja i to, osnivake i akcije sledeih emisija. Prema pravu glasa razlikuju se akcije bez i sa pravom glasa. Postoje i garantovane akcije, ija je specifinost da su garantovane od strane akcionarskog drutva ili neke od finansijskih institucija.

Pored dvije osnovne vrste akcija, mogue je u okviru svakog instrumenta razlikovati vei broj varijanti. Tako je u okviru obinih akcija mogue razlikovati vie klasa akcija (A,B, itd.) koje svojim vlasnicima daju razliita prava glasa, samim tim i kontrole, ali i razliite prihode i rizike. Kreiranje vie klasa akcija predstavlja jedan od naina kako akcionarska drutva mogu akcije da koriste kao instrumente kontrole vlasnike strukture. Ne postoje univerzalana pravila u pogledu definisanja vie klasa akcija, ve se one kreiraju od sluaja do sluaja. Pojam klasa akcija moe kod laika stvoriti odreene zabune. Da bi to sprijeili neophodno je istai kako ovaj mehanizam ne podrazumijeva emitovanje razliitih vrsta akcija. Istovremeno postojanje preferencijalnih i obinih akcija ne podrazumijeva da automatski postojii mehanizam vie klasa akcija. Klase akcija se odnose na egzistenciju vie razliitih grupa u okviru iste vrste, najee obinih akcija. One se meusobno mogu razlikovati u pogledu uea u vlasnitvu, prava glasa i slino. Meutim, sve one imaju iste zajednike karakteristike vezane za njihovu vrstuVrijednost akcijaAnaliza vrijednosti akcija predstavlja jedan od najosjetljivijih aspekata vezanih za izuavanje akcija. Odmah treba istai da kod obinih akcija mogu postojati tri vrste vrijednosti, a to su nominalna, knjigovodstvena i trina. Nominalna vrijednost akcija se odnosi na vrijednost po kojoj akcionarsko drutvo odlui da emituje svoje akcije i ona se uglavno odreuje odlukama upravnog odbora. Nominalna vrijednost jedne akcije pomnoena brojem emitovanih akcija daje prvi element akcijskog kapitala njegovu nominalnu vrijednost. Meutim, ona ima relativno mali praktian znaaj.

Za razliku od obveznica i preferencijalnih akcija kod kojih je nominalna vrijednost jednaka njihovoj knjigovodstvenoj vrijednosti, kod obinih akcija to nije sluaj. Otuda je i druga vrijednost koja po pravilu sa izuzetkom momenta emisije, razliita od nominalne vrijednosti, knjigovodstvena vrijednost obinih akcija. Ona je raunska kategorija i mijenja se tokom vremena u zavisnosti od promjena osnovnih bilansnih kategorija. Dobija se prostim dijeljenjem ukupne knjigovodstvene vrijednosti akcijskog kapitala i broja emitovanih akcija. Trgovanje svakom akcijom na berzi zapoinje od njene knjigovodstvene odnosno obraunske vrijednosti koja se dobija iz finansijskih bilansa kompanije. Ona moe, ali i ne mora da ima velike veze sa trinom vriednou to se u svakom sluaju verifikuje odnosom ponude i tranje kada otpone trgovanje.

Trea i ujedno najvanija vrsta vrijednosti akcija je njihova trina vrijednost ili cijena. Trina cijena je ona cijena koja se formira na sekundarnim tritima akcija kroz odnose ponude i tranje. Trina cijena je cijena po kojoj se obavljaju kupoprodajne transakcije izmeu kupaca i prodavaca akcija. Ona je podlona estim fluktuacijama i mijenja se ne samo iz dana u dan, ve esto i iz asa u as. Na visoko efikasnim finansijskim tritima cijene akcija reaguju na sve promjene iz poslovnog okruenja, promjene u poslovnoj politici i slino. Neki od najvanijih faktora koji mogu uticati na kretanje cijena akcija su: poslovni rezultati preduzea, kretanje tranje, kretanje u grani djelatnosti i ukupnoj privredi, opti ekonomski faktori, politiki dogaaji i itav niz drugih.

Jedno od osnovnih pitanja vezanih za analizu vrijednosti akcija je kako odrediti njihovu fundamentalnu ili pravu vrijednost. Ta prava, odnosno realna vrijednost je izuzetno bitna za investitore u akcije, finansijske analitiare, portfolio menadere, finansijske menadere u preduzeima i sve druge zainteresovane subjekte, poto na bazi njenog poznavanja mogu zasnivati donoenje svojih investicionih odluka. Tako, na primer, investitor koji zna da je realna vrijednost akcije nia od njene tekue trine cijene donijee odluku da ih kupi. U suprotnom, ukoliko je cijena vea od realne najverovatnije e donijeti odluku da ih proda.

Odnos knjigovodstvene i trine vrijednosti mjeri se pokazateljem odnosno raciom koji se naziva odnos trine i knjigovodstvene vrijednosti (P/B racio). On pokazuje koliko je trina vrijednost akcije kompanije vea od njene knjigovodstvene vrijednosti iskazane u bilansu stanja. Ukoliko je odnos trine i knjigovodstvene vrijednosti manji od jedan to pokazuje jednu od sljedee dvije stvari: ili investitori vjeruju da je vrijednost imovine precjenjena ili kompanija ima lou sposobnost ostvarivanja profita. U prvom sluaju investicija je vie nego rizina jer se moe uskoro oekivati korekcija trine vrijednosti na dolje usljed manje vrijedne aktive dok loa profitabilnost, u drugom sluaju, moe biti poboljana jedino novim menadmentom ili reorganizacijom poslovanja i time dovesti do rasta trine vrijednosti. S druge strane kompanija sa visokim P/B raciom bi trebala da ostvaruje veoma visok prinos na sopstvenu aktivu. Ukoliko se eventualno kasnije objave dobri rezultati poslovanja ove kompanije, veoma je vjerovatno da su oni ve ukalkulisani u trinu vrijednost ove akcije.

OSNOVNE KARAKTERISTIKE OBVEZNICAObveznice su dunike hartije od vrijednosti koje obavezuju izdavaoca (zajmoprimca) da investitoru (zajmodavacu) ili donosiocu, isplati iznos naveden na njoj sa odreenom kamatom na dan dospijea obveznice za naplatu. Obveznice, za razliku od akcija, jer ne daju pravo na uestvovanje u vlasnitvu poduzea i dobiti, ali daju pravo na povrat uloene glavnice uveane za ugovorenu kamatu u ugovorenom roku.Materijalizovana obveznica se sastoji od plata i kamatnih kupona. Plat sadri osnovne podatke o obveznici kao to su oznaka da je ta hartija od vrijednosti obveznica i koja je vrsta obveznice, naziv i sjedite emitenta, naziv i sjedite kupca ili oznaku da glasi na donosioca. Na platu se obavezno nalazi iznos na koji glasi obveznica (nominalna vrijednost obveznice) i visina kamatne stope. Datum i mjesto plaanja kamate i glavnice (nominalne vrijednosti), mjesto i datum izdavanja, oznaku serije i kontrolni broj obveznice, faksimil potpisa ovlaenog lica i peat emitenta, takoe su sadrane u platu. U zemljama razvijenog trita obveznica, isplata kamata se vri dva puta godinje (mogue i jednom godinje ili o toku dospijea). U tom sluaju pored plata obvezice sadre i kamatne kupone. Kamatni kuponi nose osnovne podatke o samoj isplati kamate. U te podatke spadaju oznake serije i broj kupona, visina kamate, datum dospijea, mjesto, datum i nain plaanja kamata kao i potpis ovlaenog lica i peat emitenta. Kada doe vrijeme za naplatu kamate, vlasnik odnosno imalac obveznice, mora pokazati kamatni kupon emitentu, zajedno sa platom. U skladu sa postojeom regulativom, emitent moe, umesto tampanja obveznice, da izda potvrdu koja bi sadrala iste elemente kao i plat obveznice s tim to ona onda mora biti ovjerena od strane banke kod koje emitent ima otvoren depo raun. Da bi se shvatila sutina obveznica uporediemo ih sa akcijama. Osnovna razlika je u tome to su akcije vlasnike a obveznice dunike hartije od vrijednosti, odnosno zakoniti imaoci obveznica su kreditori emitenta, a imaoci akcija njegovi vlasnici i mogu uestvovati u donoenju odluka. Takoe, obveznice kao hartije od vrijednosti dospijevaju poslije odreenog vremena i tada ih emitent mora otkupiti od njihovog imaoca po njihovoj nominalnoj vrijednosti, dok akcije nemaju rok dospijea i mogu ostati neisplaene sve dok postoji preduzee emitent. Postoje i bitne razlike izmeu prinosa na obveznice i akcije, tako kamata kod obveznica predstavlja ugovornu obavezu emitenta, dok dividenda ne predstavlja pravnu obavezu sve dok je upravni odbor akcionarskog drutva zvanino i ne objavi. Bitna karakteristika kamate je i ta to je ona unaprijed ugovorena, dok iznos dividende koji e biti isplaen zavisi od ostvarenog poslovnog uspeha. Prednosti vlasnika obveznica su u tome to ukoliko doe do likvidacije ili bankrotstva akcionarskog drutva, vlasnici obveznica imaju prioritet u odnosu na vlasnike akcija u naplati svojih potraivanja iz likvidacione odnosno steajne mase.

Vrste obveznicaNa finansijskim tritima postoji iroka lepeza dunikih hartija od vrijednosti. U zavisnosti od emitenta mogu se podijeliti na: obveznice dravnog trezora, organa uprave i korporacijske obveznice. To je ujedno i najaktuelnija podjela.Obveznice dravnog trezora su najsigurnije hartije od vrijednosti. Njih emituje drava, odnosno ovlaeni dravni organ, radi obezbjeenja sredstava iz realnih izvora radi usklaivanja priliva i odliva bueta, odnosno za pokrie trenutnih budetskih deficita kao i anticipativne budetske potronje. Vlada svake drave garantuje da e investitorima blagovremeno biti izmirivane obaveze. Stoga, ove hartije od vrijednosti nose mali prinos s obzirom na nizak rizik koji je sadran u njima.Obveznice organa uprave (municipalne obveznice) emituju dravni, regionalni i lokalni organi radi prikupljanja sredstava za finansiranje raznovrsnih projekata od javnog interesa. Njih emituju gradovi, regioni, kole, univerziteti i sl. Radi obezbeenja potrebnih sredstava za finansiranje budetskog deficita lokalnih organa vlasti, za izgradnju kole, bolnice, ulinog osvjetljenja, sportskih objekata. Ovaj tip obveznica je obino izuzet od poreza kako bi bio to privlaniji investitorima. Ukoliko dio prihoda koji se dobije stavljanjem realizovanih projekata u funkciju slui za isplatu duga, ove obveznice se nazivaju prihodovne. Obveznice sa generalnom obavezom, pak, emituju upravni organi koji imaju ovlaenja za naplatu poreza i tako generiu prihod za izmirenje duga. Trea vrsta su korporativne obveznice i njih emituju preduzea, bilo da su to javna preduzea, transportna i industrijska preduzea, banke ili druge finansijske kompanije.Korporativne obveznice obino plaaju vee kamate od prethodnih tipova obveznica, ali i nose vei rizik. S druge strane, one su manje rizine od akcija jer ukoliko korporacija bankrotira povjerioci (vlasnici obveznica) se prije isplauju iz likvidacione mase od vlasnika (akcionara). Korporativne obveznice mogu biti osigurane kada korporacija kao sredstvo obezbjeenja koristi imovinu (opremu, nekretnine i sl.) ili kolateral (finansijsku aktivu) iz koje e se naplatiti povjerioci ako ne ispuni ugovorene obaveze. Neosigurane obveznice su garantovane ugledom emitenta i iako izgledaju rizinije ponekad mogu imati i bolji rejting od osiguranih obveznica.

Pored ove podjele postoje i jo dosta drugih, tako da razlikujemo podjelu prema roku dospijea, prema nainu oznaavanja vlasnitva, prema nainu na koji se ostvaruje pravo na kamatu, prema nainu obrauna kamate, prema vremenu u kome se isplauje glavnica, prema nainu obezbjeivanja otplate, prema mogunosti otkupa prije roka dospijea, prema tome ko se javlja kao emitent obveznica i sl.

Prinos i rizik

Pri ulaganju u obveznice moramo se suoiti sa odreenim rizicima sa jedne strane i prinosima sa druge strane. Ulaganje u obveznice motivisano je oekivanjem investitora da ostvari odreeni prinos. Prinos, meutim, moe ali i ne mora da bude ostvaren ili moe biti vii ili nii od oekivanog. Iako su po definiciji najmanje rizine, hartije od vrijednosti su optereene nekim vrstama rizika. Jedna vrsta rizika je kreditni rizik koji se definie kao vjerovatnoa da emitent ne izvri svoje obaveze. to je vei kreditni rizik, to je i vea kamatna stopa obveznice i nia cijena. Kod dravnih obveznica ovaj rizik je, po konvenciji, jednak nuli. Druga vrsta rizika je kamatni rizik koji predstavlja vjerovatnou promjene trine kamatne stope koja determinie cijenu obveznica u sekundarnom prometu. Promjena trinih kamatnih stopa inverzno utie na promjenu trine cijene obveznica. Ova relacija trine kamatne stope/trine cijene obveznice izazvae i promjene u zavisnosti da li trina kamatna stopa pada ili raste. Za investitora koji planira da obveznicu dri do roka dospijea, promjene kamatnih stopa u okviru perioda ne izazivaju gubitke. Problem nastaje kada se obveznica mora prodati prije roka dospijea. Poveanje kamatne stope nakon prodaje znailo bi kapitalni gubitak. Izvedeni rizik je rizik reinvestiranja koji se registruje samo kod dugoronih obveznica i u sluaju znaajnog varijabiliteta kamatnih stopa. Sljedei rizik s kojim se moemo suoiti je rizik inflacije koji predstavlja vjerovatnou da e doi do neoekivane inflacije koja nije uzeta u obzir prilikom formiranja nominalne kamatne stope. Postoji i rizik likvidnosti koji se odnosi na vjerovatnou da se ne ostvari sekundarni promet obveznice. I opet, za investitora koji dru obveznicu do roka dospijea ovaj rizik ne postoji. Postoji i rizik promjene deviznog kursa koji se javlja u situaciji kada investitor, koji uloi novac u obveznicu iji se emitent obavezuje da e vriti plaanja u jednoj valuti, ne moe sa sigurnou znati kakav e biti novani tok izraen u drugoj valuti.

Sa druge strane, obveznice donose prinos koji motivie investitore da ulau u njih. Nominalni prinos jednak je nominalnoj kamatnoj stopi na obveznicu i on se ne mijenja tokom ivotnog vijeka obveznice, jer se ne mijenjaju ni kamatna stopa ni nominalna vrijednost. Nominalni prinos nije osjetljiv na trine faktore i zbog toga nominalni prinos ima relativno malu analitiku i praktinu vrijednost za investitore. Investitora dominantno zanima stvarni prinos. Prva mjera stvarnog prinosa je tekui prinos. Stopa tekueg prinosa se izraunava kao koeficijent kamatnog prihoda, odnosno kupona , koja se kod standardne obveznice ne mijenja, i cijene po kojoj je investitor kupio obveznicu, koja se u sekundarnom prometu mijenja, teorijski beskonano mnogo puta. Tekui prinos je vei od nominalnog ili kuponskog, ako je cijena obveznica manja od nominalne vrijednosti, odnosno ako je obveznica kupljena uz diskont. Konsekventno, tekui prinos je manji od nominalnog ako je obveznica kupljena sa premijom. Stoga, tekui prinosa je veoma osjetljiv na trinu cijenu. Zbog toga je ovaj koeficijent pouzdan indikator trenutne rentabilnosti ulaganja u obveznicu. Mana je to se ne uzima u obzir vremenska vrijednost novca. Ta mana je eliminisana mjerenjem prinosa mjerenjem prinosa do dospijea. To je stopa koja izjednaava dve vrijednosti: sadanju vrijednost novanih tokova i cijenu obveznice. Dakle, prinos do dospijea je interna stopa prinosa obveznice. Pri njihovom izraunavanju uzimaju se u obzir cijene obveznice, godinje kamate i rok dospijea. Zbog toga je upotreba ovog pokazatelja daleko pouzdanija. Jo jedna stvar koju treba napomenuti je da za istoprocentnu promjenu trine kamatne stope, dugorone obveznice e reagovati sa varijabilitetom cijena od kratkoronih.

O cijeni obveznice Kao i bilo kojom drugom hartijom od vrijednosti, i obveznicama se trguje u sekundarnom prometu, odnosno na berzi. Obveznica ima svoju nominalnu vrijednost, to predstavlja vrijednost na koju obveznica glasi, odnosno onaj iznos sredstava koji e vlasniku obveznice biti isplaen o roku dospijea. Meutim, ova nominalna vrijednost se po pravilu razlikuje od trine cijene po kojoj se ostvaruju kupoprodajne transakcije na berzi. to je rok dospijea blii to je cijena blia nominalnoj vrijednosti, na berzi se ona iskazuje u procentu koji se u tom trenutku dobija u odnosu na nominalnu vrijednost. Naravno, kao i bilo koja druga hartija od vrijednosti, trina cijena obveznice zavisi od ponude i tranje koja se u datom trenutku nalazi na tritu kapitala. Obveznice su hartije od vrijednosti sa veoma raznolikim rokovima dospijea, koji se kreu od nekoliko dana, pa ak do nekoliko decenija. S obzirom na ovu injenicu, odreivanje cijene obveznice veoma je sloen i komplikovan proces, koji pre svega ima za cilj odreivanje sadanje vrijednosti budue vrijednosti.

Cijena obveznice zavisi i od vrste obveznice, odnosno da li je ona kuponska ili beskuponska. Cijena kuponskih obveznica formirae se na osnovu dva osnovna elementa procjena oekivanog cash flowa i procjena stope oekivanog prinosa. Cash flow obveznice sastoji se od periodinih godinjih isplata kupona do dana dospijea, kao i od nominalne vrijednosti na dan dospijea. Stopa oekivanog prinosa utvruje se, najjednostavnije kao prinos koji ostvaruju sline obveznice na tritu. Ova stopa se esto definie kao godinja kamatna stopa. S obzirom na to da je cijena obveznice sadanja vrijednost cash flowa, ona se odreuje zbirom sljedee dvije vrijednosti sadanje vrijednosti polugodinjih ili godinjih isplata kupona i sadanje vrijednosti glavnice na dan dospijea.Kod beskupnoske obveznice ne postoji periodina isplata kupona. Investitor e realizovati prios od ulaganja kao razliku izmeu kupovne i prodajne cijene, odnosno izmeu nabavne cijene nominalne vrijednosti koja se isplauje po dospijeu. S obzirom na spomenutu injenicu da ove obveznice nemaju kupon, cijena se odreuje na isti nain kao i kod kuponskih obveznica, s tim to se za vrijednost kupona uzima vrijednost nula. Cijena beskuponske obveznice, predstavlja, dakle, sadanju vrijednost sume koja se dobija o roku dospijea obveznice.

U sekundarnom prometu cijena obveznice je promjenljiva veliina, a osim ponude i tranje, na nju utie i promjena trinih kamatnih stopa. Kako kuponska stopa ostaje nepromjenjena, a trini uslovi se mijenjaju, jedina veliina koja se moe promjeniti, kako bi ostvarila novi traeni prinos, jeste cijena obveznice. Sutina promjene cijene obveznice jeste izjednaavanje prinosa na obveznice sa trinom kamatnom stopom, pa se tako pored kuponskog prinosa formira i drugi prinos investitora kapitalni dobitak, odnosno gubitak. Ukoliko doe do toga da je kuponska kamatna stopa obveznice vea od trine kamatne stope, cijena obveznice e biti vea od nominalne vrijednosti, jer ona generie vei prinos od trinog. Tada se obveznice ove vrste prodaju sa premijom. I naravno, vai i suprotno, da ako je kuponska kamatna stopa nia od trine, oborie se trina cijena obveznice i one e se prodavati sa diskontom.Na kraju treba napomenuti da je jedna od osnovnih karakteristika obveznice inverzna veza cijene i prinosa, odnosno da se cijena obveznice mijenja u suprotnom pravcu od trinog prinosa. Ova pojava se deava jer cijena obveznice predstavlja sadanju vrijednost budueg novanog toka. Pa tako, sa rastom traenog prinosa, dolazi do pada sadanje vrijednosti budueg novanog toka, odnosno cijene, i obrnuto, kada trini prinos pada, sadanje vrijednosti budueg novanog toka raste.

FINANSIJSKI DERIVATI

Finansijske inovacije su donijele mnogo novih finansijskih instrumenata, meu kojima su:

Forvardi Fjuersi Opcije Varanti i prava Svopovi.ForwardForvard ili terminski ugovor je prosta izvedena hartija od vrijednosti, odnosno ugovor o kupoprodaji odreene finansijske aktive po unaprijed definisanoj cijeni, gdje e se isporuka aktive i konano plaanje izvriti odreenog dana u budunosti. Ovi ugovori uglavnom nisu standardizovani, tj. uslovi realizacije transakcije se individualno ugovaraju izmeu kupca i prodavca, bez posrednika (ili klirinke kue), to ih razlikuje od fjuersa. Ugovor se uglavnom sklapa izmeu dve finansijske institucije ili izmeu finansijske institucije i jednog od njenih klijenata preduzea. Ovim ugovorom obino se ne trguje na berzi. Terminski ugovor je OTC instrument i oni se uglavnom izvravaju.Jedna od ugovornih strana u terminskom ugovoru prihvata dugu poziciju i saglasna je da kupi predmetnu aktivu na poznat i budui datum za poznatu i specificiranu buduu cijenu. Druga strana prihvata kratku poziciju i saglasna je da proda aktivu istog dana po istoj cijeni. Cijena u terminskom ugovoru se naziva cijena isporuke. Cijena isporuke u vrijeme sklapanja ugovora je izabrana tako da je vrijednost terminskog ugovora za obe strane jednaka nuli. To znai da nema trokova za stupanje u dugu ili kratku poziciju. Kasnije ta vrijednost postaje pozitivna ili negativna u zavisnosti od kretanja cijene osnovne aktive. Na primjer, ako cijena aktive naglo poraste nakon sklapanja ugovora, vrijednost duge pozicije u terminskom ugovoru postaje pozitivna dok vrijednost kratke pozicije postaje negativna. Dralac kratke pozicije u vrijeme dospjelosti ugovora isporuuje aktivu draocu duge pozicije u zamjenu za novani iznos ekvivalentan cijeni isporuke. Kljuna varijabla koja odreuje vrijednost terminskog ugovora jednaka je nuli u momentu njegovog sklapanja. Terminska cijena predstavlja cijenu isporuke, koja ini da ugovor ima nultu vrijednost. Tokom vremena, terminska cijena se mijenja, dok cijena isporuke ostaje ista. Generalno posmatrano, terminska cijena varira sa dospjelou posmatranog ugovora.

FjuersFjuers predstavlja obavezu da se kupi ili proda odreena roba ili finansijska aktiva kao to su npr. ito, zlato ili hartije od vrijednosti odreenog dana, po unaprijed odreenoj cijeni. Fjuers ugovor, kao i terminski ugovor, predstavlja sporazum izmeu dvije strane o kupovini ili prodaji aktive u poznato budue vrijeme za poznatu cijenu. Za razliku od terminskog ugovora, fjuers ugovorom se normalno trguje ne berzi. Da bi se omoguila trgovina, berza postavlja izvjesne standarde za fjuers ugovore. Poto dvije strane u ugovoru ne moraju da se meusobno poznaju, berza utvruje i garantne mehanizme za izvrenje ugovora.

Kod fjuersa obino nije specificiran taan datum isporuke. U ugovoru se poziva na mjesec isporuke, a dotina berza utvruje period unutar mjeseca kada se mora izvriti isporuka. Vrijeme isporuke za berzanske proizvode je esto cijeli mjesec. Kod fjuers ugovora postoje dve pozicije. Kratka pozicija je pozicija prodavca koja ga obavezuje da o dospijeu isporui osnovni instrument iz ugovora. Duga pozicija je pozicija kupca fjuers ugovora, koja ga obavezuje da preuzme (kupi) osnovnu aktivu o dospijeu. Dralac kratke pozicije ima pravo da izabere vrijeme tokom trajanja perioda isporuke kada e izvriti isporuku. Obino ugovor ima nekoliko razliitih mjeseci isporuke sa kojima se trguje u isto vreme. Berza utvruje taan iznos aktive koji mora biti isporuen po jednom ugovoru, kako e se kotirati budua cijena i ogranienje iznosa do kojeg se moe kretati fjuers cijena (u ugovoru) u toku jednog dana. Na primer, u momentu prodaje, ogranienje dnevnog kretanja cijena za fjuers ugovor je 1 dolar. Ukoliko cijene padaju za navedeni iznos, za ugovor se kae da je na donjem ogranienju. Ukoliko cijena poraste za navedeni iznos, kae se da je na gornjoj granici. Kretanje cijena u navedenim okvirima se oznaava kao kretanje u granicama. Cilj utvrivanja dnevnih ogranienja za kretanje cijena je da se sprijee velike oscilacije zbog potencijalno pekulativnih ponaanja.

Shodno vrsti proizvoda kojim se trguje, fjuersi se dijele na robne i finansijske. U osnovi finansijskih fjuersa nalazi se neki finansijski instrument (kratkoroni i dugoroni), kretanje nivoa berzanskih indeksa i devizni kursevi. Cijene fjuers ugovora se utvruju na berzi, mada jo uvek nisu identifikovane vrste veze izmeu fundamentalnih ekonomskih kretanja i cijena valutnih i indeksnih fjuersa. Kada je aktiva za fjuers ugovor berzanski proizvod mogue su varijacije u kvalitetu. Zbog toga je nakon izbora aktive vano da berza tano odredi stepen kvaliteta robe koji je prihvatljiv. Veliina ugovora utvruje iznos aktive koji se mora isporuiti u okviru datog ugovora. Ovo je vana odluka za berzu. Ako je ugovor isuvie veliki, mnogi investitori koji bi eleli da pokriju relativno malu izloenost ili koji bi eleli da steknu relativno malu pekulativnu poziciju, bili bi onemogueni da koriste berzu. Na drugoj strani, ako je ugovor isuvie mali, trgovina moe biti skupa, jer svaki ugovor podrazumijeva odreene trokove.OpcijePostoje hartije od vrijednosti koje su po svojoj sutini posebne u odnosu na druge finansijske instrumente. One spadaju u grupu finansijskih derivata, odnosno izvedenih hartija od vrijednosti, koje su na specifian nain povezane sa finansijskim instrumentima.

Opcije predstavlju poseban tip finansijskih derivata. Organizovana trgovina opcijama poela je 1973 godine u ikagu i od tada trgovanje opcijama doivljava veliki bum. Korijeni se vezuju za zaetke terminskog trgovanja koji su postojali jo 30- ih godina XVII vijeka u Holandiji i Japanu.

Opcija podrazumijeva pravo, ali ne i obavezu, da se kupi odnosno proda odreena aktiva, po unapred ugovorenoj cijeni u okviru odreenog vremenskog prerioda. Ova specifinost opcije, koja kupcu ostavlja mogunost ne realizovanja opcionog ugovora, svrstava je u kategoriju koja se oznaava pojmom uslovna prava. Cijena opcije, koja se plaa da bi se ovo pravo steklo, naziva se premija.

Odnosi prilikom emisije opcija se reguliu specifinim sporazumom (opcionim sporazumom), u kome se kupcu opcije daje pravo da zahtijeva od prodavca (emitenta) opcije, da na utvreni datum, proda ili kupi predmet opcije po ugovorenoj cijeni opcije. Takoe, u zavisnosti od trine situacije, kupac ima pravo da na utvreni datum trai isplatu razlike izmeu trine cijene predmeta opcije i ugovorene cijene opcije.

Treba napomenuti da je ugovorna cijena opcije ugovorena cijena aktive, odnosno cijena po kojoj kupac kupuje ili prodaje odreenu aktivu (HoV, robu...) i ne treba je mijeati sa cijenom opcije koja se naziv premija. Cijena obveznice predstavlja odreenu premiju prodavca opcije za preuzeti rizik i isplauje se bez obzira da li e kupac realizovati pravo iz opcije. Rizik, koji u ovom sluaju snosi prodavac opcije, odnosno emitent, vezan je za bezuslovnu obavezu da uradi ono to kupac od njega trai, bez obzira na nepovoljnu trinu situaciju u tom momentu.

Kupac kupovne opcije ima pravo da kupi, odreenu koliinu aktive po fiksnoj cijeni u toku odreenog preioda vremena. Da li e on to pravo izvriti ili ne, zavisi od razlike izmeu tine cijene i ugovorene cijene aktive, odnosno HoV, na koju se opcioni ugovor i odnosi. Ako pretpostavi da e cijena HoV navedene u opciji padati, on moe da proda opciju pre roka dospijea ili ako je cijena navedene HoV na tritu nia od ugovorene cijene, odustati od kupovine od emitenta i kupovinu izvriti na tritu, ali u tom sluaju plaa dogovorenu premiju. U sluaju da je trina cijena, navedene HoV, via od ugovorene, kupac e se odluiti da realizuje opciju, odnosno da HoV kupi od emitenta opcije, a ne na tritu. U ovoj situaciji, kupac opcije ostvaruje dobit u razlici izmeu trine i ugovorene cijene HoV.

Kupac prodajne opcije isto e, rukovoen ineresima uveanja dobiti, reagovati u sluajevima razlikovanja trine cijene od ugovorene i prodati ako je ugovorena cijena via odnosno odustati od prodaje ugovorene koliine HoV ako je ugovorena cijena nia, odnosno ako prodajom na tritu moe da dobije vie. Takoe, opciju, moe u svakom trenutku prodati na sekundarnom tritu i time prenijeti prava iz opcije.

Pored kupovne i prodajne opcije postoje i drugi kriterijumi za njihovo razlikovanje. Tako imamo opcije razliite po nainu njihovog iskorienja, odnosno evropski, ameriki i egzotini tip. Evropski podrazumeva da vlasnik opcije, pravo iz opcije, moe iskoristiti samo na dan dospijea, ameriki predstavlja opciju, ije se pravo, moe iskoristiti bilo kada od momenta kupovine pa do roka dospijea, a egzotini predstavlja grupu opcija koje su novijeg datuma i koje su po svojoj strukturi kompleksnije i od evropskih i amerikih, i kupovnih i prodajnih. Najea je podjela opcija na osnovu tipa aktive na koje se odnose, odnosno na finansijske, robne i realne.

Opcije predstavljaju najznaajniji instrument hedinga, pomou koga se investitori tite od razliitih vrsta rizika. Pomou opcija je mogue smanjiti, nekada i eliminisati rizik promjena cijena, trinih indeksa, kamatnih stopa, deviznih kurseva i time poveati sigurnost investitora na tritu.

Varanti i pravaVaranti (warrants) i prava (rights), kao i opcije, daju neka opciona prava investitorima. Varanti se najee emituju zajedno sa obveznicama i preferencijalnim akcijama i omoguuju njihovom imaocu da u odreenom periodu vremena kupi odreeni iznos akcija, po odreenoj cijeni koja je, gotovo bez izuzetka, via od trenutne trine cijene akcije. Oni mogu biti vezani za ove hartije, ali su ee odvojivi, sa mogunou nesmetanog slobodnog prometa. Iako su varanti veoma slini call opcijama, osnovna razlika lei u injenici da varante emituju korporacije, koje ujedno i garantuju za njih, dok kod opcija to nije sluaj. Takoe, rok dospijea varanta najee se mjeri godinama, dok se kod opcija on mjeri u mjesecima, a po izvrenju varanta, korporacija ga povlai iz opticaja i emituje novu akciju. Dakle, ona dobija novac, smanjuje broj varanta u opticaju i poveava broj svojih akcija, to utie na njenu strukturu kapitala. O emitovanju dodatnih varanta odluuje samo korporacija, pa tako moe doi u situaciju da se izvrenjem svih varanta njihov broj svede na nulu. Opcije se, pak, praktino mogu neogranieno ispisivati i mnogo ih je lake emitovati pa je krajnje teoretski sluaj da se njihov broj u prometu svede na nulu. Ako se to, pak, i desi, to nije rezultat odluke kompanije ija se akcija nalazi u osnovi opcije. Meutim, iako je varant finansijski instrument koji emituje korporacija i u funkciji je njenog prikupljanja kapitala, i promet njime utie na prihode korporacije, kao i na njenu sturkturu kapitala, sa aspekta investitora on ima karaktiristike kao call opcija. Varanti se u prometu nalaze kako na berzama, tako i na vanberzanskom tritu i njihove kotacije se nalaze meu kotacijama akcija na finansijskim stranicama dnevnih novina.

Slino varantima, prava se, takoe, odnose na mogunost kupovine odreenih akcija po odreenim cijenama u odreenom roku, ali su te cijene, po pravilu, nie od trenutnih trinih cijena, a rok je najee ogranien na dvije ili etiri nedjelje. Prava se, po pravilu, daju postojeim akcionarima, u proporciji sa njihovim dosadanjim vlasnitvom nad akcionarskim kapitalom, prilikom dodatne emisije akcija kompanije.

Svopovi i investicione polise osiguranjaSvop (swap) je finansijski ugovor koji obavezuje jednu stranu da zamijeni (svopuje) skup isplata koje posjeduje za drugi skup isplata koje posjeduje druga strana. Svopovi se esto koriste kod hedinga, kako bi se umanjio odreeni rizik, na primer, kamatni rizik, a koriste se i u pekulativnim radnjama. Veinom svopova trguje se na vanberzanskom tritu, mada se odreeni tipovi svopova mogu nai i na trgovanju na tritima fjuersa. Postoje dve osnovne vrste svopova: valutni i kamatni svopovi. Dok se valutni svop svodi na zamenu skupa isplata u jednoj valuti za skup isplata u drugoj valuti, kamatni svopovi podrazumjevaju zamjenu jednog skupa kamatnih isplata za drugi skup kamatnih isplata. Kamatni svopovi javili su se poetkom 80 - ih godina u vrijeme rasta tranje za heding finansijskim instrumentima. Svopovi mogu da smanje troak upravljanja rizikom s obzirom na to da su jeftiniji od preureenja portfolio strukture. Sa druge strane, svopovi, kao ugovori, mogu trajati dugo vremena, na primjer 10 i vie godina, to im daje izrazitu prednost u odnosu na kamatni heding sa drugim derivativnim hartijama od vrijednosti. Trite kamatnih svopova, najee je organizovano i kontrolisano od strane velikih komercijalnih i investicionih banaka.

Valutni svop podrazumijeva razmenu prediodinog skupa isplata u jednoj valuti, za periodini skup isplata u drugoj valuti. Osnovna varijanta ovog svopa podrazumijeva razmenu glavnica u razliitim valutama i ponovnu zamjenu glavnica po unaprijed odreenom deviznom kursu o dospijeu posla. Mogu se koristiti kao mehanizam relaksiranja ogranienja u prometanju devizama.

Investicioni finansijski instrumenti osiguranja su polise osiguravajuih kompanija koje imaju investicioni karakter. Najpoznatiji od ovih insturmenata je garantovani investicioni ugovor (GIC), kreiran u praksi amerikih kompanija. Kod ovog instrumenta, investiciona kompanija je saglasna da plati odreeni dolarski iznos o roku dospijea u zamenu za jednokratno uplaenu premiju. Iznos koji se isplauje jednak je premiji plus akumulisana kamata po ugovorom utvrenoj stopi. Po svojim karakteristikama, garantovani investicioni ugovor je, u stvari, dugorona obveznica bez kupona. On se emituje na rok dospijea od 1 do 20 godina, a garantovana kamatna stopa zavisie o trinih uslova i rejtinga osiguravajue kompanije. Investitori su, uglavnom, penzijski fondovI.VRSTE BERZIPrema predmetu trgovanja na berzama, berze mogu biti: efektne (trziste kapitala)

devizne (devizno trziste)

novcane (novcano trziste)

robne

usluzne

Efektne berze (trite kapitala)Prva efektna berza osnovana je u Amsterdamu 1678. godine. Na efektnim berzama se prodaju i kupuju razne vrste vrijednosnih papira kao sto su akcije ackionarskog drutva i dravne obligacije i drugi vrijednosni papiri.

Poslovi koji se zakljuuju na berzi mogu biti:

- promptni - terminskiPromptni poslovi se zakljuuju sa ciljem da se izvre odmah, a terminski poslovi se zakljuuju sa ciljem da se zavre nakon izvjesnog roka, termina.

Ako se oekuje skok kursa, tada se kupuje akcija na rok, s tim to se do roka moe postupiti obratno, tj. prodaje se akcija i tako se cijeli posao pretvara u naplatu, tj. isplatu kursne razlike.

Najee se terminski poslovi i zavravaju isplatom tzv. kursne razlike i zato se ovi poslovi zakljuuju iz spekulativnih razloga. Svako moe da prodaje efekte koje i ne posjeduje, ali da o roku isplati ili naplati kursnu razliku.

Poslovi na efektivnim berzama se zakljuuju preko velikog broja berzanskih posrednika tzv. brokera. Zainteresovani poslovni ljudi i drutva, za svega nekoliko minuta, mogu da npr. putem telefona kupe ili prodaju vrijednosne papire koji kotiraju na berzama

Na kraju svakog berzanskog sastanka se, prema utvrenim pravilima berze, izdaju slubena saoptenja o cijenama koje su rotirane u toku rada berze.

Te cijene, sreene prema posebnom postupku u vidu odreenih pregleda, nazivaju se berzanska kotacija.

Najee se izdaju dnevne kotacije a podaci za dnevne kotacije se nalaze u berzanskim dnevnicima u koje su upisani svi poslovi koji su zakljueni na berzama.

U dnevnim kotacijama se ne unose pojedinane cijene svakog artikla koji je predmet kupoprodaje, vec se upisuje srednja vrijednost ili kursevi utvreni prema posebnom postupku.

U izvjetaju se pored tzv. zakljuenih kurseva, tj. kotacija naznauju najvie i najnie cijene koje su notirane u toku sastanka.

Berzanska kotacija, preko berzanskog izvjetaja, omoguava uvid u najirem broju interesanata u kretanju berzanskih cijena artikala koji su predmet trgovanja na berzi.

Devizne berze (devizno trite)

Devizno trite u pojedinim zemljama je razliito organizovano. Za Francusku, Italiju, Njemaku, Austriju, devizno trite je obino smjeteno u berzi koja se nalazi u zgradi gdje se nalazi berza vrijednosnih papira.

Devizno trite u Velikoj Britaniji, vajcarskoj, SAD, Kanadi organizovano je kao meubankarsko trite i bez berzanskih posrednika.

Preko ovlatenih banaka obavlja se kupovina i prodaja deviza.Ovlatene banke na meubankarskom deviznom tritu kontaktiraju putem sredstava za prijenos vijesti, telefon, telefax, internet i neprestano su u vezi sa finansijskim centrima u svijetu.

Na meubankarskom deviznom tritu, usljed djelovanja zakona ponude i potranje, utvruju se kursevi deviza.

Na deviznom tritu uspostavljaju se odosi izmeu:

1. Onih koji kupuju i prodaju devize sa jedne strane i banke sa druge strane

2. Odnosi izmeu ovlatenih banaka koje uestvuju na deviznom tritu

3. Odnosi izmeu ovlatenih banaka i banaka u inostranstvu

Zakljuivanje deviznih poslova na deviznom tritu obavljaju brokeri kao posrednici.Oni ne mogu poslove zakljuivati u svoje ime i za svoj raun.

U ovlatenim banakama, koje uestvuju na deviznom tritu, kupovinu i prodaju deviza obavljaju posebni trgovci devizama tzv. dileri. Poslovi se zakljuuju kao promptni i kao terminski.Prompt je kod deviza dva dana od zakljuenja ugovora a terminski poslovi su oni koji su dui od dva dana i obino kod njih je rok mjesec, dva, tri i est mjeseci.Robne berzeRobne berze su stalna trita robom prema standardnoj oznaci.

Prodaja prema standardnoj oznaci karakteristina je za masovnu i standardizovanu robu (sirovine i polupreraevine).

Ovdje je bitno naglasiti da je kvalitet robe u toj mjeri odreen da za tu prodaju te robe nije bitan preduslov prethodnog podnoenja njenog uzorka.

Roba ovakvih svojstava naziva se berzanskom, jer su njene standardne oznake prihvaene od veeg broja berzi.

Ta roba je npr. egipatski pamuk, kineski aj, brazilska kafa, amerika penica.

Novane berze (novano trite)

Razvoj novanog trita usko je povezan sa razvojem proizvodnje i robnog trita.

U poetku se novano trite javlja u bankama koje raspolau koncentrisanim novanim sredstvima svojih komitenata, jer je osnovni uslov za njihovo postojanje tednja svih onih privrednih subjekata koji ostvarenu dobit ne troe u cjelosti, ve jedan dio akumuliraju i uvaju kod sebe ili kod banke za buduu potronju i promet. Tako dolazi do grupisanja na one koji posjeduju novana sredstva iznad neophodno potrebnih i onih koji nemaju dovoljno novanih sredstava a potrebna su im za realizovanje procesa proizvodnje ili krajnju potronju.

Nastaje prvi oblik novanog trita koji se ostvaruje kroz kratkorono kreditiranje.

No daljim razvojem procesa reprodukcije i irim, brojnijim i intezivnijim robno-novanim transakcijama, kreditni odnos postaje nedovoljan za efikasno praenje potreba za novcem u procesu reprodukcije.

Na novanom tritu razlikujemo dvije osnovne vrste transakcija:

transakcije koje se obavljaju izmeu banaka, to je ustvari zakljuivanje na berzama kratkoronih kreditnih poslova.

Kreditni odnos poprima nove oblika surogata novca vrijednosne papire.

trgovinska transakcija vrijedosnim papirama. Vrijednosni papiri se razlikuju i dijele na kratkorone i dugorone vrijednosne papire. Najei kratkoroni vrijednosni papiri koji se pojavljuju na savremenom novanom tritu su zapisi, certifikati i trgovaki papiri.

Nosioci ponude i potranje na novanom tritu su poslovne banke, razne inostrane banke, osiguravajua drutva, vlade pojedinih drava, centralne banke, tedionice.LANOVI BERZE

lanovi berze su brokersko-dilerska drutva i ovlaene banke. Prijem u lanstvo berze vri se na osnovu podnesenog zahteva i dokumentacije propisane aktima berze.

Berza je duna da primi u lanstvo brokersko-dilersko drutvo, odnosno ovlaenu banku ako ispunjavaju uslove za sticanje svojstva lana berze utvrene statutom berze.

Berza ne smije povrediti princip ravnopravnosti lanova berze. lan berze je posebno duan:

da se pridrava svih akata berze,

da savjesno obavlja poslove na berzi,

da ne zloupotrebljava informacije koje nisu dostupne svim uesnicima na berzi,

da o prispjelom nalogu klijenta ili o sopstvenom nalogu odmah obavesti berzu,

da izvrenje naloga odloi do isteka roka koji berza propisuje svojim pravilima poslovanja,

da pismeno obavjetava berzu o svakoj promjeni svojih ovlaenja, prava, obaveza i odgovornosti u pravnom prometu, a naroito o promjenama koje se odnose na uslove na osnovu kojih je stekao lanstvo na berzi, i

da plaa lanarinu, proviziju od zakljuenih poslova trgovine hartijama od vrednosti na berzi i druge naknade utvrene tarifnikom berze.

Brokersko dilerska drutvaBerzanski posrednici se dijele u dve grupe i to na:

1. brokere

2. dilereS obzirom da veina berzanskih posrednika vri istovremeno obe vrste poslova, (brokerske i dilerske) najee se nazivaju brokersko-dilerska drutva.

Usluge koje brokersko-dilerska drutva nude, ostalim uesnicima na berzi su:

1. pruanje usluga kupovine i prodaje svih finansijskih instrumenata na svim finansijskim tritima

2. pruanje mogunosti kreditiranja

3. uvanje HOV u sefovima

4. pruanje konsultantskih i drugih usluga

Brokersko dilerska drutva predstavljaju pravna lica osnovana za poslove posredovanja u trgovini hartijama od vrijednosti na berzi i, kao takve, jedne od kljunih aktera na finansijskom tritu. Brokersko dilersko drutvo se, kao berzanski posrednik, u javnosti najee identifikuje terminom brokerska kua, meutim postoje razlike izmeu brokera i dilera. Dok su brokeri samo posrednici u trgovanju, odnosno u svoje ime, a za raun klijenta, kupuju i prodaju hartije od vrijednosti, dileri trguju u svoje ime i za svoj raun. Za svoje usluge broker naplauje proviziju, dok diler zaradu ostvaruje razlikom u cijeni hartije i tako snosi odreeni rizik gubitka. Pored ove dve osnovne uloge brokersko dilerskih drutava, oni jo mogu obavljati i poslove portfolio menadera, odnosno upravljanja portfoliom hartija od vrijednosti svojih klijenata. Takoe, oni mogu biti i investicioni savjetnici i da klijentima pruaju savjetodavne usluge za poslovanje sa hartijama od vrijednosti.

Da bi pravno lice dobilo dozvolu za rad, potrebno je da ispuni stroge uslove propisane Zakonom o tritu hartijama od vrijednosti i drugih finansijskih instrumenata, ali i brojnim drugim aktima. Licencu za rad brokersko dilerskog drutva izdaje Komisija za hartije od vrijednosti, dok ona, takoe, izdaje i diplome kojima fiziko lice moe stei zvanje brokera. Bez brokerske diplome pojedinac ne moe obavljati proces trgovanja na berzi, a bez zaposlenog brokera brokersko dilersko drutvo se ne moe ni registrovati.

Da bi klijent prodao ili kupio hartije od vrijednosti, on mora da sklopi ugovor o posredovanju u kupoprodaji sa brokerskom kuom. Potrebno je jo da potpie ugovor o otvaranju i voenju vlasnikog rauna hartija od vrijednosti Takoe, klijent mora da ima otvoren namjenski raun u banci, na koji e lei novac od prodaje, odnosno sa kog e se sredstva skinuti po obavljenoj kupovini hartija. Jedino se preko brokera moe vriti prodaja ili kupovina hartija na berzi, pa tako on mora da prui osnovne i opte poznate infomarcije klijentu. Broker ne smije klijentu da sugerie cijenu koju e unijeti u nalog za prodaju ili kupovinu, ve ona mora biti slobodna volja klijenta i on je donosi na bazi informacija koje posjeduje, bilo da ih je prikupio sam ili dobio od brokera.

Organizacija brokersko dilerskog drutva

Organizacija brokersko dilerskih drutava zavisi od njihove veliine, kao i od broja i vrsta usluga koje obavljaju. Kako je poznato da brokersko dilerska drutva mogu obavljati poslove brokera, dilera, market mejkera, investicionog savetnika, portfolio menadera, agenta emisije i pokrovitelja emisije, tako e i sama organizacija zavisiti od broja ovih funkcija koje obavlja jedna kua.

Ukoliko se drutvo odlui da e im u njihovoj aktivnosti brokersko dilerski poslovi biti dominantni, onda e svakako najbitnije i najrazvijenije biti odeljenje za trgovanje. U okviru njega se nalaze brokeri, koji u svoje ime i za tui raun trguju na berzi, kao i dileri, trgujui u svoje ime i za svoj raun. Osnovni proces unutar ovog odjeljenje predstavlja primanje i izvrenje naloga klijenata. Naime, klijent lino ili nekim sredstvom komunikacije (telefon, faks, elektronski...) izdaje nalog svom brokeru, koji ga potom unosi u sistem berze. Na osnovu ralizacije naloga, broker naplauje proviziju, koja se ogleda u odreenom procentu od vrednosti trgovanja, pri emu se on najee kree od 0,5 do 2%. Kako provizija predstavlja osnovni vid zarade brokera, zato je vie nego jasno da je ovo odjeljenje, u kom se zarada stvara, jedno od najvanijih, ako ne i najvanije u brokersko dilerskom drutvu.

Odjeljenje za trgovanje, najee prati i odjeljenje za istraivanje, odnosno analizu. Ono posmatra i analizira trine trendove, istrauje budue investicione mogunosti i, kao rezultat svega toga, daje izvjetaje koje koriste kako zaposleni u brokerskoj kui, tako i klijenti i mediji. Od kvaliteta informacija koje dolaze iz ovog odeljenja u najveoj meri zavisi poslovanje brokerske kue, jer ukoliko klijent vidi da su analize i procene kvalitetne i da se na osnovu njih moe zaraditi, vrlo je verovatno da e svoje poslovanje usmjeriti na tu kuu. Izvetaji ovog odeljenja ukljuuju analizu lokalnih kompanija, privrednih sektora, kao i ekonomije u cjelini.

Veina brokersko dilerskih drutava poseduju korporativno odjeljenje, manje ili vie razvijeno, u zavisnoti od broja i obima usluga koje pruaju svojim klijentima. U ovom sektoru dominiraju poslovi korporativne agenture, odnosno voenje administrativnih poslova za emitenta, koji proizilaze iz zakonskih obaveza, a tiu se objavljivanja prospekta, evidencije hartija u Centralnom registru, obavjetavanja javnosti o odravanju skuptina akcionara, itd. Pored toga, u korporativnom odjeljenju javljaju se i usluge investicionog, pravnog i finansijskog konsaltinga, kojima strunjaci ovog odeljenja nastoje da klijentima ponude to povoljnije alternative za uspjeno poslovanje. Takoe, ukoliko se brokersko dilersko drutvo registruje za obavljanje poslova agenta i/ili pokrovitelja emisije hartija od vrijednosti, tim aktivnostima bavie se zaposleni unutar korporativnog odjeljenja.

Pored ovih, takorei, osnovnih sektora, u brokersko dilerskim drutvima javljaju se pratea odjeljenja, koja ne doprinose direktno stvaranju dobitka, ve imaju za cilj siguran i kvalitetan proces poslovanja, kao i ostvarivanje kontakata sa okruenjem. Naime, veina brokerskih kua poseduje zasebno odjeljenje koje se bavi internom kontrolom, odnosno provjerom ispravnosti poslovanja sa aspekta zakonskih propisa. Poseban akcenat se stavlja na kontrolu insajderske trgovine, koja je u uslovima kada brokerska kua trguje i za svoj i za klijentov raun, veoma mogua, i zato veoma strogo sankcionisana. Ovo odjeljenje slui upravo da se sprijei pojava svih nepravilnosti koje bi mogle biti sankcionisane od strane Komisije za hartije od vrijednosti. Takoe, istie se i odeljenje marketinga, zajedno sa odjeljenjem za odnose sa javnou, koje, u skladu sa sve veim znaajem ovih funkcija u savremenim poslovnim odnosima, i kod brokerskih kua ima bitnu ulogu. Ova odeljenja treba javnosti da prikau brokersku kuu na takav nain da se to lake privue ciljna grupa klijenata.

Svaka od ovih cjelina obavlja odreen skup aktivnosti, koji zajedno doprinose kvalitetnom i efikasnom radu cijelog brokersko dilerskog drutva. U zavisnosti kakve ciljeve ispred sebe drutvo postavi, tako e organizovati svoje poslovanje i sektore.Usluge brokersko dilerskog drutva

Osim rutinskih brokerskih poslova, koji sadre otvaranje i voenje vlasnikih rauna hartija od vrijednosti kod Centralnog registra, otvaranje i voenje trgovakog, zalonog, repo rauna hartija od vrijednosti, prijem i iznoenje na berzu naloga za prodaju/kupovinu akcija i obveznica ili otvaranje rauna za deponovanje hartija od vrijednosti, na raspolaganju je i potpuna pomo brokerskog tima u izboru strategije investiranja. Pomo se ogleda u izboru trenutka kupovine i prodaje akcija uz kompletnu analizu finansijskih pokazatelja kompanije ije se akcije kupuju kroz portfolio investiranje. Unutar odeljenja analize odvijaju se procesi praenja i analiziranja trinih kretanja, na bazi kojih e se donositi odluke o investiranju ili, pak, suzdravanju od njega. Takozvani, servis-brokeri koji klijentima pruaju kompletan servis, imaju brojne istraivake timove, iji rad omoguuje da se klijentima, koji to ele dobro da plate, obezbede najkvalitetnije informacije. Od kvaliteta informacija koje dolaze iz ovog odjeljenja u najveoj mjeri zavisi poslovanje brokerske kue. Pri donoenju odluka o rejtingu pojedinih hartija i preporuke o daljem zadravanju tih hartija, njihovoj kupovini ili prodaji, odeljenje analize koriste sve dostupne i manje dostupne izvore informacija.DUNOSTI BERZE

Berza je duna da u svom poslovanju obezbjedi: zakonito obavljanje trgovine na berzi,

zatitu interesa uesnika na berzi,

potovanje pravila i standarda berze koji se odnose na ponaanje uesnika na berzi, i

informacije za javnost o svim injenicama znaajnim za rad berze.

ETIKA I ODGOVORNOSTDa bi jedna brokerska kua dobila dozvolu za rad na berzi i samim tim postala njen lan, neophodno je da ima potpisan Etiki kodeks sa strukovnim udruenjem.

Etiki kodeks donijet je usljed potreba unapreenja profesionalizma i poslovnog ponaanja, jaanja principa sigurnosti i odgovornosti, kao i pospjeivanja zdrave konkurencije zasnovane na ekonomskim i trinim principima. Takoe, imajui u vidu da su berzanski posrednici duni da svoj posao obavljaju profesionalno, poteno, sa dunom panjom i ulivajui poverenje, pridravajui se naela Etikog kodeksa, brokerske kue jaaju ugled struke kao i poverenje investitora i drutva u cjelini u rad ovlaenih uesnika na tritu hartija od vrijednosti. Berzanski posrednici sami meu sobom se moraju starati za ispunjenje tih naela i za potovanje discipline u svojim redovima.

Etiki kodeks predstavlja skup osnovnih moralnih naela i pravila po kojima se upravljaju posrednici na finansijskom tritu, njihovi organi i zaposleni prilikom obavljanja poslova sa hartijama od vrijednosti, odnosno u poslovanju sa klijentima, drugim ovlaenim uesnicima na tritu hartija od vrijednosti, te drugim institucijama na finansijskom tritu i u poslovnom okruenju.

U osnovna naela profesionalne etike moglo bi se svrstati sljedee : zatita ugleda struke, staranje o unapreenju struke. Takoe, tu su jo i naela postupanja sa panjom dobrog strunjaka, jednakog tretmana svih klijenata, osiguranja prava i interesa klijenata, obavjetavanja klijenata, kao i naelo povjerenja.

Ovim kodeksom se regulie i ponaanje lanova na tritu HoV. Neka od nedozvoljenih radnji su da lanovi ne smiju na tritu da nastupaju u suprotnosti sa dobrim poslovnim obiajima i ne smiju da vre radnje koje prouzrokuju ili bi mogle da prouzrokuju tetu drugim uesnicima na tritu. Ne smiju ni na koji nain da ire ili objavljuju netane informacije koje bi mogle da prouzrokuju promjene cijena hartija od vrijednosti na tritu. Ne smiju da obavljaju fiktivne poslove sa namjerom da kod investitora stvore pogrean utisak u pogledu kretanja cijena hartija od vrijednosti. Ne smiju neposredno ili posredno da obavljaju manipulacije cijenama. Ne smiju da formiraju, odnosno da podstiu formiranje grupa u cilju vrenja uticaja na formiranje cijena hartija od vrijednosti, niti smiju da uestvuju u takvim grupama, obezbeuju im sredstva ili od njih primaju naloge ili sredstva. Svojim internim aktima ureuje na koji nain i pod kojim uslovima moe da zakljuuje posao sa hartijama od vrijednosti za svoj raun i ne smije da ugrozi interese klijenta, ili drugog ovlaenog uesnika.

Ko ima pristup privilegovanim, odnosno insajd, informacijama, ne smije da zakljuuje poslove sa hartijama od vrijednosti na osnovu tih informacijaZNAAJ BERZEKao to smo iz priloenog mogli vidjeti, postojanje berze, odnosno berzanske trgovine na nekom tritu, ukazuje da je to trite sugurno i da nije pod uticajem netrinih rizika u poslovanju. Jaanje berzanskog poslovanje ukazuje na porast sigurnosti u odreenoj privredi.

Vidjeli smo da se na berzi moe trgovati sa hartijama od vrijednosti, novcem, stranim valutama, kao i irokom lepezom robe, za ije trgovanje je zaduena neka od vie vrsta berzi.Kljuna funkcija berze je da obezbijedi kontinuelno trite hartija od vrijednosti po cijenama koje ne odstupaju bitno od onih po kojima su prethodno prodate.

Danas su rijetka trita na kojima ne djeluje bar jedna berza. Najvaniji berzanski centri su Njujork, London, Tokio, Frankfurt i ikago. Najvea je Njujorka berza hartija od vrijednosti.

Na prostoru jugoistone Evrope rade Beogradska berza, Sarajevska, Banjaluka, Zagrebaka, Varadinska, Ljubljanska, Budimpetanska, Atinska, Bugarska, Makedonska i Crnogorska berza.

IZVORI I LITERATURA

http://www.bihfondovi.com/ta_je_berza-_burza.html

http://www.psinvest.rs/index.php?option=com_content&view=article&id=34&Itemid=51&lang=sr

http://www.psinvest.rs/index.php?option=com_content&view=article&id=40&Itemid=57&lang=sr

http://www.psinvest.rs/index.php?option=com_content&view=article&id=44&Itemid=61&lang=sr

http://sr.wikipedia.org/sr-el/berza http://sr.wikipedia.org/sr-el/hartije_od_vrednosti

http://sr.wikipedia.org/sr-el/finansijska_trzista

http://sr.wikipedia.org/sr-el/finansijske_institucije

2