Ja i mój uczeńpracujemyaktywnieaktywnie

Edyta Brudnik • Anna Moszyńska • Beata Owczarska

PRZEWODNIKPO METODACH AKTYWIZUJĄCYCH

Dobór tematów, opieka merytoryczna i opracowanie redakcyjne: Edyta Brudnik Anna Moszyńska Beata Owczarska

Korekta: Barbara Żołądek

Redakcja techniczna: Artur Czerwiec

Projekt okładki: Ola Makowska

© Copyright by Wydawnictwo JEDNOŚĆ, Kielce 2011

ISBN 978-83-7660-443-5

Wydawnictwo JEDNOŚĆ25-013 Kielce, ul. Jana Pawła II nr 4Dział sprzedaży, tel.: 041 349 50 50Redakcja, tel.: 041 349 50 00www.jednosc.com.ple-mail: jednosc@jednosc.com.pl

SPIS TREŚCI

1. List do nauczyciela 4

2. Tabelaryczne zestawienie metod 7

3. Opis metod dla nauczyciela z kartami pracy dla ucznia 11

4. Bibliografia 427

– 4 –

List do nauczyciela

Droga Koleżanko,

Drogi Kolego!

Oddajemy Ci do rąk zaktualizowaną wersję pierwszego przewodnika po metodach aktywizujących z nadzieją, że wśród zebranych przez nas propozycji znajdziesz takie, które polubisz i włączysz na stałe do repertuaru własnych sposobów działania.

Nasze opracowanie ma charakter praktycznych wskazówek i zawiera wyłącznie przykłady spraw-dzone na lekcji. Wierzymy, że będziesz korzystać z tej książki tak, jak ze sprawdzonego konspektu, dlatego nie wdajemy się w rozważania teoretyczne i nie dokonujemy żadnej klasyfikacji metod.

Metody aktywizujące rozumiemy jako wskazówki, sposoby działania, które pomogą uczniom:•pogłębić zainteresowanie wspólną sprawą,•przyswoić bez trudu nową wiedzę,•rozwinąć własne pomysły i idee,•komunikować się,•dyskutować i spierać się na różne tematy, •podjąć działania na rzecz własnej szkoły.

Nie dokonujemy tu podziału na naukowo definiowane metody, techniki, ćwiczenia, gry czy strategie ucze-nia się. Jeżeli brzmi to trochę arogancko, przepraszamy. Uważamy jednak, że mamy prawo, opierając się na własnym kilkunastoletnim doświadczeniu w pracy metodyczno-dydaktycznej, dać Ci do ręki taki materiał, który będzie przyjazny dla Ciebie i dla Twoich uczniów. A przyjazny to taki, który daje się łatwo zastosować na lekcji. Zdajemy sobie sprawę, że po drodze będą Ci towarzyszyły różne odczucia. A to stwierdzisz, że sala lekcyjna jest za mała do aktywnej pracy, że nie masz odpowiednich środków na za-kup materiałów niezbędnych do zajęć lub że uczniowie nie są przygotowani do takich form. To wszystko przeżyłyśmy same na własnej skórze i dobrze wiemy, co oznacza zorganizowanie sobie odpowiedniego warsztatu pracy. Często wymaga to improwizacji i dostosowania metody do istniejących warunków.

Co przemawia za stosowaniem metod aktywizujących? • Stosowanie na lekcji aktywizujących metod uczenia i uczenia się pomaga nie tylko uczniom, lecz

także ułatwia pracę nauczycielowi. Wprawdzie nauczyciel, który decyduje się na pracę według wybranej metody, musi:

– przygotować wcześniej materiały, – zaaranżować miejsce nauki (odpowiednio ustawić krzesła, ławki, przygotować materiały etc.), – pokonać własną niepewność przed eksperymentowaniem na lekcji, – doskonalić swoje umiejętności metodyczno-dydaktyczne i – jakkolwiek w początkowej fazie

nie jest to łatwe i wymaga dodatkowej pracy – jest to obciążenie przejściowe, które procentuje w przyszłości na wielu płaszczyznach.

• Nauczyciel pracujący metodami aktywizującymi w dość krótkim czasie odchodzi od swojej do-tychczasowej roli nauczyciela-eksperta w kierunku nauczyciela:

– doradcy – który jest do dyspozycji, gdy uczniowie mają problem z rozwiązaniem trudnego za-dania lub gdy czegoś nie rozumieją, a także wtedy, gdy są niepewni;

– animatora – który inicjuje metody i objaśnia ich znaczenie dla procesu uczenia się, przedstawia cele uczenia się i przygotowuje materiał do pracy;

– obserwatora i słuchacza – który obserwuje uczniów przy pracy i dzieli się z nimi tymi obserwa-cjami;

– uczestnika procesu dydaktycznego – który nie musi być doskonały i jest przykładem osoby, która uczy się przez całe życie;

– partnera – który jest gotowy modyfikować przygotowaną wcześniej lekcję w zależności od sy-tuacji w klasie.

– 5 –

• Nauczyciel pracujący w sposób kreatywny przeżywa „wewnętrzne odrodzenie”, odnajduje w sobie inspirację i motywację do przyjmowania coraz to nowych wyzwań, odkrywa nieznane wcześniej możliwości pedagogiczne i metodyczne, ma wpływ na innych nauczycieli, przez co doznaje dowartościowania i widzi dla siebie ciekawe perspektywy zawodowe. To wypróbowywanie siebie samego i potwierdzenie sensu własnych działań zapobiega w znacznym stopniu zjawisku burnout (wypalenia zawodowego).

• Eksperymentowanie, tworzenie nowych koncepcji, twórcze dyskusje, innowacje – to wszystko wzmacnia nauczyciela także dlatego, że dzięki jego działaniom zmieniają się uczniowie. Uczniowie zaczynają być samodzielni, rozwijają własne strategie uczenia się, wyzwalają w sobie autentyczną motywację i ciekawość uczenia się, budują własną autonomię w pracy i w nauce. Nauczyciel ma przez to coraz rzadziej do czynienia z niesfornymi, znudzonymi i niechętnymi uczniami, a coraz częściej obserwuje zaangażowanie, zainteresowanie i aktywność. Czuje się dzięki temu lepiej w szkole, choćby doskwierał mu brak sprzętu i środków.

Wszystkie metody opisane w przewodniku pomagają rozwijać następujące umiejętności:• planowania, organizowania i oceniania własnej nauki,• skutecznego porozumiewania się w różnych sytuacjach, prezentacji własnego punktu widzenia,

przygotowania do publicznych wystąpień,• efektywnego współdziałania w zespole i pracy w grupie, budowania więzi międzyludzkich, po-

dejmowania indywidualnych i grupowych decyzji,• rozwiązywania problemów w twórczy sposób,• poszukiwania, porządkowania i wykorzystywnia informacji z różnych źródeł oraz efektywnego

posługiwania się technologią informacyjną,• stosowania zdobytej wiedzy w praktyce,• rozwijania sprawności umysłowych oraz osobistych zainteresowań,• przyswajania sobie metod i technik negocjacyjnego rozwiązywania konfliktów i problemów spo-

łecznych.

Nasze opracowanie kierujemy do dwóch równoprawnych adresatów: ➔ Ciebie – nauczyciela – w formie szczegółowego opisu celów, przebiegu i praktycznych wskazó-

wek przydatnych w pracy daną metodą.➔ Ucznia – poprzez udostępnienie kart pracy, tekstów przewodnich lub wskazówek do refleksji

indywidualnej.Ujęcie metod z perspektywy obu uczestników procesu dydaktycznego odzwierciedla następujące założenia:

Nauczyciel i uczeń są na lekcji partnerami:Obie strony są tak samo odpowiedzialne za wyniki wspólnej pracy. Razem decydują o sposobach dochodzenia do wyników.Nauczyciel i uczeń przyjmują nowe role i nowe zadania:Nauczyciel przestaje być wszystko wiedzącym autorytetem; staje się doradcą, moderatorem i organi-zatorem. Uczeń natomiast z biernego odbiorcy działań dydaktycznych przeobraża się w aktywnego uczestnika planowania, organizowania i oceniania własnej pracy. Aby ta zmiana ról była możliwa, obie strony potrzebują artykułowania swoich potrzeb i wsparcia metodycznego.

Jednym z najważniejszych zadań współczesnej szkoły jest przygotowanie ucznia do samodzielnej pracy:Uczeń potrzebuje wskazówek, jak organizować własny warsztat pracy, jak racjonalnie planować czas, jak się uczyć poza szkołą i w ogóle jak się uczyć samodzielnie (w domu, przy realizacji pro-jektów, w czasie pracy indywidualnej na lekcji).

Nauczyciel i uczeń to zespół, posiadający ogromny potencjał, który trzeba „tylko” uruchomić:Nauczyciel i uczeń nie potrzebują gotowych rozwiązań, lecz przykładów, impulsów i zachęt do eksperymentowania i różnego rodzaju sposobów dochodzenia do wiedzy.

– 6 –

W procesie dydaktycznym nie ma idealnych rozwiązań:Każda metoda ma swoje mocne i słabe strony. Nauczyciel i uczeń potrzebują zweryfikowanych w prak-tyce wskazówek, jak optymalnie wykorzystać dany pomysł, na co zwracać uwagę, czego unikać.

Metody bez powiązania z celami, treściami, ramami organizacyjnymi, a przede wszystkim z potrze-bami ucznia i preferencjami nauczyciela nie mają wartości.

Mamy nadzieję, że Przewodnik zachęci Cię do dydaktycznej fantazji, do różnorodności, może do rozpoczęcia niektórych spraw na nowo. Może znajdziesz nowe, ciekawe pomysły na przeprowadzenie lekcji. Nie musimy Cię przekonywać o sensie i korzyściach, jakie przynieść może zastosowanie metod ak-tywizujących. Wiesz również o tym, że nie jest to lekarstwo na trudności w pracy nauczyciela. Wpro-wadzenie nowych form i metod pracy wymaga czasu i zaangażowania, a na efekty trzeba czasami długo czekać.

Ewaluacja skuteczności prowadzonych przez nas treningów metod aktywizujących wykazała, że nauczyciele: • rozwinęli swoje kompetencje w zakresie metodyki nauczania przedmiotu,• odświeżyli dotychczasowe i poznali nowe umiejętności w zakresie metod i technik pracy na lekcji,• poprawili relacje z uczniami,• rozwinęli współpracę w zespole uczniowskim,• poczuli się odciążeni od konieczności ciągłego „dawania i służenia innym”:

– poprzez przekazanie uczniom większej odpowiedzialności– poprzez działanie uczniów jako pomocników i doradców dla innych– poprzez bardziej produktywną pracę na spotkaniach rady pedagogicznej

• doprowadzili do zmian w całej szkole:– w programach nauczania– w aranżacji wnętrz klasowych– w ocenianiu pracy ucznia– w organizacji wewnątrzszkolnego doskonalenia nauczycieli– w planowaniu własnego rozwoju zawodowego– w komunikacji w radzie pedagogicznej

• wzmocnili pozycję szkoły w środowisku:– poprzez pokazanie, że szkoła szuka innowacyjnych pomysłów na wspieranie rozwoju ucznia– że nauczycielom zależy na podnoszeniu jakości swojej pracy– że w tej szkole może być ciekawie

Życzymy Ci wielu udanych lekcji z samodzielnymi uczniami.

Autorki

– 7 –

TABELARYCZNE ZESTAWIENIE METOD

1 – Metody planowania, organizowania i oceniania własnej nauki – Jak się uczyć?2 – Metody skutecznego porozumiewania się w różnych sytuacjach, prezentacji własnego punktu

widzenia, przygotowania do publicznych wystąpień.3 – Metoda efektywnego współdziałania w zespole i pracy w grupie, budowania więzi międzyludz-

kich, podejmowania indywidualnych i grupowych decyzji.4 – Metody rozwiązywania problemów w twórczy sposób.5 – Metody poszukiwania, porządkowania i wykorzystywania informacji z różnych źródeł oraz efek-

tywnego posługiwania się technologią informacyjną.6 – Metody stosowania zdobytej wiedzy w praktyce.7 – Metody rozwijania sprawności umysłowych oraz osobistych zainteresowań.8 – Metody przyswajania sobie metod i technik negocjacyjnego rozwiązywania konfliktów i proble-

mów społecznych.

Metoda Umiejętności Strona

1 2 3 4 5 6 7 8Aktorzy 11Ale kino 15Analiza SOFT 22Aranżacja wnętrza 26Argumenty „za i przeciw” 30Autoprezentacja 32Barometr nastroju 35Bazgroły 36Bezludna wyspa 38Budujemy wieżę 41Burza mózgów 43Chmurki 46Cień 50Circept 51Co było w szkole? 53Czytanie według „5 kroków” 54Debata 57Decyzja 59Dobra lekcja – dobry nauczyciel – dobrzy uczniowie 62Doradztwo grupowe 66Drama 68Drzewko decyzyjne 70Dyskusja 73Dyskusja bez słów 78Dyskusja panelowa 83Dystans 88Dywanik pomysłów 89Dzienniczek uczenia się 91Eksperyment 94Filiżanka herbaty 96Fotoreportaż 97Gazeta 100Graffiti 102Gra w karty 104Haki pamięciowe 109Historyjka obrazkowa 114Informacja błyskawiczna 115Informacja zwrotna 116Inscenizacja 119Internet 121

– 8 –

Ja w szkole 123Jacy jesteśmy? 126Jak się uczę 128Język fotografii 132Kalendarz radości 134Karuzela 136Klimat uczenia się 140Kolaż 143Konflikt w grupie 145Kontrakt 147Kostka pamięci 149Kosz i walizeczka 152Krąg wewnętrzny 154Kwadrat 157Laik 161Linia czasu 162List 165List do siebie 169Lustro 171Mapa mózgu 175Mapa nieba 178Mapa skojarzeń 181Mądrala 185Memory 188Metoda 66 190Metoda kartkowa 192Metoda tekstu przewodniego 193Metoda trójkąta 195Moja koszulka 197Moje ulubione miejsce w szkole 199Mowa ciała 201Mój kapelusz 203Myślące kapelusze 206Nasz znak 209Nasze miejsce na mapie 211Nasze zachowania 216Niedokończone zdania… 218Niemy dialog 221Obserwacja 223Ocena do kwadratu 224Ocena pracy grupowej 226Oceniamy naszą współpracę 228Okulary 232Ołówek 235Otwarte ucho 236Pajęczyna 238Pamiętnik lekcyjny 240Pchełki 243Pewnego razu... 247Piktogramy 249Piramida priorytetów 252Plakat 254Plan tygodniowy 258Planowanie działań 262Planujemy zmianę 267Pocztówki 272Podróż w świat wyobraźni 274

– 9 –

Poker kryterialny 276Po nitce do partnera 279Portfolio 280Postaci 284Prasówka 287Prezentacja 289Priorytety uczenia się 293Procedura „U” 296Profil biegunowy 298Profil dobrego ucznia 302Projekt 307Proszę o głos 315Przekładaniec 317Przekupki 318Pytania do eksperta 319Rozmowa dydaktyczna 323Rozmowa kontrolowana 325Rozmowy na boku 329Rozwiązywanie problemów 330Rybi szkielet 335Rybki w akwarium 338Sesja plakatowa 340Smily 342Stacje uczenia się 343Sukcesy i porażki 346Sygnalizacja świetlna 348Sygnały 351Symbole 354Symulacja 356Sześć – trzy – pięć 361Szybkie czytanie 364Śnieżna kula 366Tarcza strzelecka 367Targ 369Technika grupy nominalnej 371Tezy 374Tort decyzyjny 377Twoje-moje argumenty 378Tytuły prasowe 381Układanka 382Ulubione miejsce w szkole 383Warsztaty przyszłościowe 385Wędrujący pamiętnik 388Wycieczka 390Wykład 392Wykład 1 396Wykresy i diagramy 399Wystawa karykatur 400Wywiad z grupą 404Wywiad z partnerem 407Wzajemne odpytywanie się 410Zagadka kryminalna 411Zasady pracy 417Znaczki pocztowe 421Zwierzątka 424

– 10 –

Jak się uczymy?

Zapamiętujemy

10% tego, co czytamy 50% tego, co słyszymy i widzimy

20% tego, co słyszymy 70% tego, co mówimy

30% tego, co widzimy 90% tego, co robimy

– 11 –

AKTORZY

Cel(e), zastosowanie: Metoda służy skutecznemu porozumiewaniu się w różnych sytuacjach, prezentacji własnego punktu widzenia, przygotowaniu do publicznych wystąpień, efektywnemu współdziałaniu w zespole i pracy w grupie, budowaniu więzi międzyludzkich, podejmowaniu indywidualnych i grupowych decyzji, rozwiązywaniu problemów w twórczy sposób, stosowaniu zdobytej wiedzy w praktyce, przyswajaniu sobie metod i technik negocjacyjnego rozwiązywania konfliktów i problemów społecznych.

• Scenki łączą rzeczywistość z fikcyjną grą. W scence omawia się sytuacje lub konflikty, które mogły się zdarzyć lub które mogą zaistnieć w przyszłości.

• Scenki służą zmianie poglądów i zachowań. W zabawowy sposób symuluje się rzeczywistość, wypróbowując różne zachowania. Dzieje się to w bezpiecznych ramach, bo ewentualne błędy nie mają negatywnych konsekwencji.

• Symulacje uświadamiają własne zachowania, rozwijają umiejętność obserwacji i empatię dla innych, prezentują konfliktowe sytuacje w grupie i umożliwiają ich analizę.

• Tworzą warunki ćwiczeniowe dla nowych zachowań. Uświadamiają społeczny kontekst indywi-dualnych problemów.

Przebieg:1. Rozgrzewka: Tworzysz atmosferę zaciekawienia problemem, prezentujesz problem, zbierasz doświadczenia,

przedstawiasz ramy czasowe, prowokujesz do zajęcia stanowiska, prosisz o spontaniczne reakcje na dany temat.

2. Analiza ról: Opisujesz role, możesz zaprezentować charakterystyczne dla nich gesty, mimikę, język, kluczowe

wypowiedzi, określasz przebieg akcji.3. Karty: na kartach opisane są występujące role. Możesz je przygotować sam. Na małych kartkach powinny

się znaleźć następujące opisy: nazwisko, zawód, zdjęcie osoby, którą chcemy zaprezentować, ważne dane formalne (wiek, stan cywilny, dzieci, miejsce urodzenia itd.), biografia, informacje do kontekstu roli, informacje na temat poglądów (możesz wykorzystać „typy” ludzi przedstawione w karcie pracy ucznia nr 1).

4. Przydzielenie ról: wyznaczasz role dla aktorów, obserwatorów, publiczności. 5. Gra: Aktorzy odgrywają swoje role, przeżywają sytuacje i reagują na wypowiedzi i zachowania innych,

tak jak ich zadaniem zachowaliby się ludzie, których grają.6. Refleksja:Obserwatorzy zdają relację, oceniają odgrywane role, następnie wypowiadają się aktorzy.7. Nabranie dystansu do odgrywanej roli:sytuacja jest odgrywana jeszcze raz, zmieniają się jednak warunki (np. inny kraj, inna epoka).8. Transfer: uświadomienie problemu, refleksja, krytyka zachowań i działań przedstawionych

w grze.9. Ocena: Zastanawiacie się:

– Jak zachowywały się poszczególne osoby? (gesty, mimika, język)– Jak grano role? (z zaangażowaniem, obojętnie, w ogóle nie grano)– Jak poszczególni aktorzy czuli się w swoich rolach?– Co ta gra oznacza dla grupy?– Jakie ma to konsekwencje dla dalszej pracy?– Jakie cele chce osiągnąć każda z osób, jeżeli zachowa się tak, jak w scence?– Jak należałoby się zachować, aby łatwiej dojść do celu?– Jakie byłyby alternatywne rozwiązania?– Jakie poglądy i uprzedzenia można było zaobserwować u aktorów?– Jakie społeczne mechanizmy można było zaobserwować?

NN

– 12 –

Warianty:1. Gra spontanicznaPodajesz tylko ogólne informacje i zostawiasz aktorom pole do popisu. Dajesz jakiś twórczy impuls, który wymaga aktywności i reakcji. Impuls podawany jest przed grą. Przykłady:No nie! Znowu mandat!Jestem pacyfistą! A tu proszę! Wezwanie do wojska!2. NiespodziankaImpuls pojawia się w czasie gry. Możesz go podać ty lub poinstruowany uczestnik gry. Nie może on jednak zakłócać gry, lecz powinien do niej zachęcać. Przykład: Zdenerwowanie przed lekcją w kla-sie, uczniowie dowiedzieli się właśnie, że przybędzie nowa osoba, która była wcześniej wyrzucana z innych szkół. 5–8 osób dyskutuje o tym, jak mają się w tej sytuacji zachować.Sytuacja A: Nagle wchodzi dyrektor szkoły.Sytuacja B: Wchodzi „nowy”.Sytuacja C: Jedna z osób w klasie mówi: „O co wam chodzi? Nie wiecie o tym, ale mnie również wyrzucili z poprzedniej szkoły”.3. Gra przygotowanaPodajesz dokładny opis roli lub przygotowują ją uczniowie w grupach. (Jakie są oczekiwania, reak-cje, konsekwencje danego zachowania i sytuacji? Dokładnie przedstawiony problem, prezentacja kontekstu społecznego), mimo to daje to możliwość kreatywnej prezentacji.Opis roli może przygotować mała grupa lub może być też przygotowany na kartkach.4. Gra na temat konfliktu grupowegoTematem jest jakaś trudna sytuacja w grupie, która wymaga podjęcia decyzji. Na przykład: grupa x członków jury ma przyznać nagrodę telewizyjną roku. W zespole są przedstawiciele partii poli-tycznych, związków zawodowych, Kościoła i niezależny artysta. Telewidzowie wybrali listę programów nominowanych do nagrody. Każdy członek jury może ją jeszcze uzupełnić tylko o jeden tytuł programu. Grupa musi dojść do porozumienia, który program znajdzie się na liście nagrodzonych (mogą to być dla przykładu: studio sportowe, festiwal muzyki folklorystycznej, milionerzy, magazyn polityczny, dobranocka dla dzieci).Gra plenarnaGra odbywa się z udziałem wszystkich uczestników (nie ma widowni).Bez przygotowania uczniowie zaczynają grać. Ty określasz ogólne ramy. Uczniowie wymyślają całą resztę.

Ramy organizacyjne:Musisz zebrać listę tematów, które mogą być wykorzystane przez Ciebie w takich scenkach. Jeżeli wybierzesz wariant z wcześniejszym opisem ról, musisz to uprzednio przygotować. W sali powin-no być dużo miejsca na grę aktorską i dla obserwatorów. Należy zadbać, aby nikt z zewnątrz nie przeszkadzał wam w czasie gry.

Mocne i słabe strony:

+ –

• Uczniowie chętnie się angażują w taką pracę.

• Wszyscy uczniowie biorą udział w ćwiczeniu.

• Metoda otwiera uczniów, zachęca ich do mówienia o ważnych dla nich sprawach.

• Również słabsi uczniowie mogą się wykazać.

• Ponieważ wiele zależy od inwencji uczniów, metoda pozwala na różnicowanie wymagań. Nie ma podziału na grę złąi dobrą.

• Nauczyciel bez przygotowania „dramowego” może bać się stosowania takich metod.

• Trudno przewidzieć, co się wydarzyw trakcie odgrywania scenki.

• Uczniowie mogą mieć trudności z analiząi refleksją na temat obejrzanej scenki.

NN

– 13 –

Ważne!Powinieneś wcześniej ustalić zasady zachowywania się w czasie pracy metodami dramowymi. Uczniowie muszą na przykład wiedzieć, że obserwatorom nie wolno komentować tego, co się dzieje na scenie, nie wolno przeszkadzać aktorom.

Autorefleksja:Jakie tematy Twoich lekcji mogłyby być wykorzystane w takiej metodzie? Przygotuj sobie taką listę.

NN

– 14 –

AKTORZY

Postaci, które można grać w scenkach:

karta pracy ucznia nr 1

UU

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu

pełnej wersji książki

w serwisie