james f. balch - super antyoksydanty.pdf
TRANSCRIPT
JAMES BALCH
SUPER ANTYOKSYDANTY
(THE SUPER ANTIOXIDANS.
WHY THEY WILL CHANGE THE FACE OF HEALTHCARE IN THE 21ST CENTURY.)
LEKI XXI WIEKU W NASZYM
JEDZENIU
(TŁUMACZYŁA STANISŁAWA PROCYK)
WST�P Gratulacje! Jestem z ciebie bardzo dumny. Moim zdaniem obecnie najwa�niejsze dla
ciebie jest dowiedzie� si� jak najwi�cej o swoim zdrowiu. By� zdrowym to m�dry i rozwa�ny
cel. Wspaniał� rzecz� jest wzi�cie osobistej odpowiedzialno�ci za swoje zdrowie. Ksi��ka ta
pomo�e ci to osi�gn��. Wybieraj�c j�, zrobiłe� pierwszy mały krok w kierunku poprawy
jako�ci swego �ycia, poniewa� postanowiłe� ponosi� odpowiedzialno�� za własne zdrowie.
Znajdziesz tu bezcenne informacje, które pomog� osi�gn�� ten cel, bo ułatwi� ci zrozumienie,
jak ogromne znaczenie maj� antyoksydanty zwane równie� przeciwutleniaczami, w
utrzymaniu zdrowia i zapobieganiu chorobom.
Ksi��ka ta przedstawia bardzo interesuj�cy paradoks - fakt, �e tlen jest niezb�dny do
�ycia, a jednocze�nie ten sam tlen przyczynia si� do starzenia i �mierci. Zetkn�łem si� z t�
zagadk�, kiedy choroba zaatakowała moich bliskich ponad dwadzie�cia lat temu.
W ko�cu lat 70. moja �ona i dzieci zacz�ły przewlekle chorowa�; cho� byłam
do�wiadczonym lekarzem, nie potrafiłem ustali� przyczyny choroby. W poszukiwaniu
sposobów ich wyleczenia opierałem si� na medycynie tradycyjnej, trac�c wiele czasu i
pieni�dzy. I cho� zwróciłem si� o porad� do najlepszych specjalistów, nie mogłem odkry�
przyczyny choroby. W ko�cu zdałem sobie spraw�, �e w tym wypadku tradycyjna medycyna
nie jest w stanie pomóc.
W ko�cu udałem si� do sławnego lekarza, specjalisty w dziedzinie medycyny
alternatywnej i metod naturalnych. Zasugerował, �e przyczyn� choroby mo�e by� alergia,
stanowi�ca reakcj� na spo�ywane produkty. Byłem zdumiony, kiedy zapytał: „Czy nie s�dzi
pan, �e to potrawy spo�ywane przez pa�sk� rodzin� spowodowały chorob�?". Jeszcze
bardziej zdziwiło mnie, kiedy dodał: „Czy pan wie, �e po�ywienie pa�skiej rodziny mo�e
przywróci� jej zdrowie?".
Prostota tych słów zdziwiła mnie i zaszokowała, ale stanowiła jednocze�nie przesłanie
wskazuj�ce, �e organizm staje si� tym, co przyjmuje w po�ywieniu. W tamtym czasie taka
koncepcja była mi zupełnie obca. Nigdy nie uczono mnie podstawowej prawdy, �e zdrowie
człowieka jest bezpo�rednio zwi�zane z �ywno�ci�, któr� zjada lub której nie zjada, oraz �e
po�ywienie mo�e zatruwa� organizm.
Ale kiedy zobaczyłem, jak poprawia si� zdrowie �ony i dzieci, a w ko�cu dochodzi do
całkowitego ich wyleczenia dzi�ki zmianom diety i wspomaganiu jej składnikami
uzupełniaj�cymi, postanowiłem zbada� ten problem. Rozpocz�łem poszukiwania, maj�ce na
celu zrozumienie alternatywnych metod uzdrawiania.
Szybko doszedłem do wniosku, �e podstaw� dobrego stanu zdrowia jest układ
odporno�ciowy, zwany te� immunologicznym, i jego wydolno��. Bez odpowiedniego
systemu obronnego organizm staje si� podatny na atak ogromnej ilo�ci chorobotwórczych
mikroorganizmów (zarazków) i niszcz�cego działania wolnych rodników (oksydantów, czyli
utleniaczy). Wolne rodniki? Nikt mi nigdy o nich nie mówił. Co to jest? Wkrótce
dowiedziałem si�, �e wolne rodniki s� zwalczane przez antyoksydanty (przeciwutleniacze).
Ale co to s� antyoksydanty? Upraszczaj�c, an-tyoksydanty to sprzymierze�cy, wolne rodniki
za� to wrogowie.
Przeczytałem wiele prac, zawieraj�cych liczne dowody przemawiaj�ce za tym, �e
antyoksydanty skracaj� przebieg wielu chorób, zapobiegaj� im, a w niektórych wypadkach
powoduj� wyleczenie. Stopniowo zacz�łem rozumie�, �e teorie na temat choroby, których
uczono mnie na studiach medycznych, s� niekompletne. Wielu chorób, z którymi miałem
cz�sto do czynienia, jak rak i choroby serca, nie mo�na było wyja�ni� za pomoc� teorii
zarazków, której mnie uczono. Musiało by� co� wi�cej. W miar� dalszych docieka�, szeroki
problem zacz�ł si� zaw��a�.
Potwierdzało si�, �e zaburzenia układu odporno�ciowego s� odpowiedzialne za rozwój
raka i chorób serca - głównych �miertelnych chorób w społecze�stwach krajów wysoko
rozwini�tych gospodarczo. Jednocze�nie zdałem sobie spraw� ze znaczenia antyoksydantów
w zwalczaniu stresu oksydacyjnego. Koncepcja „stresu oksydacyjnego" wywołanego przez
reaktywne substancje utleniaj�ce - wolne rodniki niszcz�ce nasz organizm, b�d�ce wa�nym
czynnikiem przedwczesnego starzenia si�, choroby i �mierci - była mi nie znana, zanim
rozpocz�łem moje poszukiwania.
W ostatnich latach nast�pił zwrot w pojmowaniu procesu chorobowego. Współczesna
medycyna konwencjonalna przyj�ła, �e wi�kszo�� chorób jest wywołana przez zarazki, które
nale�y zniszczy�, aby doszło do wyzdrowienia chorego. W tym celu stosuje si� leki,
antybiotyki, chemioterapi�, radioterapi�, a nawet zabiegi chirurgiczne.
Jednak szkoła my�lenia, której stałem si� zwolennikiem, uznaje inne formy sztuki
uzdrawiania, które nie wchodz� w skład tradycyjnej praktyki medycznej. Dopiero teraz
zaczynamy w pełni rozumie�, �e choroba powstaje w wyniku utraty równowagi w organizmie
z powodu zaburze� od�ywiania lub „zatrucia". Aby odzyska� zdrowie, nale�y przywróci�
równowag� organizmu, działaj�c na jego korzy��, nie za� przeciwko niemu.
W ci�gu 35 lat praktyki lekarskiej jako chirurg i urolog stosowałem u pacjentów
tradycyjne leczenie, jednak w wielu wypadkach jego wyniki rozczarowywały mnie,
zwłaszcza wyniki leczenia raka p�cherza moczowego i gruczołu krokowego.
Kiedy zacz�łem, oprócz tradycyjnego leczenia chirurgicznego i innych metod, zaleca�
pacjentom zmian� sposobu od�ywiania i wspomaganie diety uzupełniaj�cymi substancjami
od�ywczymi, stwierdziłem, �e nie tylko ich stan ulegał poprawie, ale tak�e wielu z nich
zostało wyleczonych w niemal cudowny sposób! W rezultacie byli o wiele bardziej szcz��liwi
ni� ci leczeni jedynie za pomoc� radykalnych zabiegów operacyjnych, chemioterapii i (lub)
radioterapii.
Nigdy nie uwa�ałem siebie za nauczyciela, ale w istocie lekarze s� nauczycielami i
wkrótce przekonałem si�, �e uczenie pacjentów, jak mog� osi�gn�� popraw� zdrowia przez
zmian� diety i wspomaganie jej uzupełniaj�cymi substancjami od�ywczymi, owocowało
wyzdrowieniem, jakiego do tej pory nigdy nie byłem �wiadkiem. To naprawd� robiło
wra�enie. Po pierwsze, stwierdziłem, �e podstaw� ka�dego programu uzdrawiania musi by�
prawidłowe od�ywianie i dieta prowadz�ca do uzyskania homeostazy, czyli równowagi
�rodowiska wewn�trznego organizmu.
Odpowiednie od�ywianie i prawidłowo funkcjonuj�cy układ odporno�ciowy s�
niezb�dne do zwalczania nie tylko bakterii chorobotwórczych, ale tak�e wewn�trznych
szkodliwych skutków działania wolnych rodników. Kluczem do wyzdrowienia jest
równowaga i antyoksydacja.
Drug� rzecz�, której si� nauczyłem, równie wa�n� jak pierwsza, jest konieczno��
eliminowania z organizmu substancji truj�cych. Odtruwanie stanowi podstawow� cz���
procesu zdrowienia. Wreszcie, po trzecie, uznałem, �e dla zdrowia niezb�dne jest
umiarkowanie. Tak wi�c okazało si�, �e ka�de skuteczne leczenie musi odnosi� si� do
człowieka jako cało�ci. Strona fizyczna jest - oczywi�cie -wa�na, ale nale�y bra� pod uwag�
równie� dusz� i �ycie duchowe. Umysł, emocje i wola człowieka oraz stresy zwi�zane z
codzienn� egzystencj� mog� by� przyczyn� powa�nej choroby.
Co niszczy organizm? Według Stevena C. Denka, autora New Health Resources
Manual (Podr�cznik nowych mo�liwo�ci zachowania zdrowia), „s� to dieta i czynniki
�rodowiskowe, zakłócaj�ce równowag� od�ywiania i homeostaz�, prowadz�ce w efekcie do
zakwaszenia i niedotlenienia. Jednocze�nie dochodzi do zastoju chłonki (limfy), co zwi�ksza
niezdolno�� organizmu do uwalniania białek krwi i prowadzi do nagromadzenia toksyn oraz
ogólnego zatrucia pokarmowego. S� to podstawowe czynniki, które uruchamiaj� biologiczne
zmiany zwyrodnieniowe, powoduj�ce rozpad i rozpocz�cie si� procesów
biochemiczno/elektronicznych, daj�cych efekt korodowania" - stwierdza Denk. „Do
produktów �ywno�ciowych i u�ywek, które wpływaj� niekorzystnie na organizm, nale��
herbata, kawa, nadmiar alkoholu, tyto�, napoje orze�wiaj�ce z koła, leki (zarówno
recepturowe, jak i dost�pne bez recepty), nadmiar soli, cukru, cukierków, ciast, lodów, napoje
musuj�ce z kofein�, potrawy o wysokiej zawarto�ci� tłuszczów, nadmiar gotowanych i
przetworzonych potraw i mi�sa, a przy tym nale�y zdawa� sobie spraw�, �e s� to potrawy i
produkty spo�ywane przez nas codziennie".
Po prostu „rozpadamy si� i korodujemy", a� do ko�ca �ycia, jedynie z powodu potraw
i u�ywek, które jemy b�d� których nie jemy, pijemy czy którymi oddychamy.
Pocieszaj�cy jest fakt, �e zespołowi rozpadu-korozji mo�na zapobiega�, mo�na go
zatrzyma�, a nawet cofn��!
Istnieje stary dowcip o m��czy�nie zgłaszaj�cym si� do lekarza; lekarz dla ratowania
zdrowia zaleca pacjentowi rezygnacj� ze wszystkich prawie rado�ci jego �ycia. Usłyszawszy,
�e powinien przesta� pi�, pali�, kła�� si� pó�no spa�, za to dobrze si� od�ywia�, m��czyzna
pyta: „Je�li to zrobi�, czy pan doktor zagwarantuje mi, �e b�d� �ył 100 lat?". Lekarz, patrz�c
mu prosto w oczy, odpowiada: „Nie, ale gwarantuj�, �e b�dzie si� pan czuł tak, jakby ju� miał
pan 100 lat!".
�y� pełni� �ycia w stanie zdrowia wcale nie oznacza rezygnacji ze wszystkiego, co
nadaje �yciu warto��; wymaga jednak, aby�my zobowi�zali si� dba� o własne dobro,
podejmuj�c odpowiednie decyzje dotycz�ce od�ywiania i stylu �ycia. Pami�taj, �e to, co jesz,
wpływa na to, kim si� stajesz. Je�li przez wskazanie ci wła�ciwej drogi, ksi��ka ta pomo�e ci
w osi�gni�ciu celu, jakim jest długie �ycie w zdrowiu, uznam, �e czas i energia po�wi�cone
napisaniu tej ksi��ki zostały dobrze wykorzystane.
Z pewno�ci� zgodzisz si� ze mn�, �e jest rzecz� m�dr� i przezorn� zachowa� dobre
zdrowie, ale trzeba wiedzie�, jak je utrzyma�, a w razie choroby, jak je odzyska�.
Zrozumienie zasad antyoksydacji i stosowanie sprzymierze�ców - antyoksy-dantów
zawartych w po�ywieniu i w uzupełniaj�cych substancjach od�ywczych dla zapewnienia
sobie doskonałego zdrowia - wymaga czasu, ale - moim zdaniem -powinien to by� cel
ka�dego rozs�dnego człowieka. Niech ci si� powiedzie w tym najbardziej owocnym
przedsi�wzi�ciu.
A teraz �ycz� ci długich lat �ycia w zdrowiu!
1. DWIE TEORIE CHOROBY UWAGI AUTORA
Miałem ogromne szcz��cie - moim ojcem był najwspanialszy na �wiecie człowiek.
Ubóstwiałem go. Był doskonałym chirurgiem urologiem i chciałem pój�� w jego �lady. Jako
dziecko zreszt� cz�sto robiłem to dosłownie - chodziłem z nim na obchody do szpitala.
Przej�łem od niego delikatno�� i wra�liwo�� w stosunku do chorego, gdy sam zostałem
ekarzem. Jednak zrozumiałem, �e do wyleczenia pacjenta trzeba czego� wi�cej ni� wła�ciwe
zachowanie wobec chorego czy najwy�sze kwalifikacje w danej dziedzinie medycyny. Trzeba
jeszcze wiedzie�, dlaczego pacjent jest chory, i umie� zwalcza� chorob�, a nie tylko jej
objawy.
Nie rezygnuj! Nie pozwól, �eby zniech�ciło ci� takie słowo jak „teoria". Zapoznanie
si� z teoriami jest wa�ne, poniewa� zadecyduje ono o twoim wyborze sposobu dbania o
własne zdrowie.
Poznanie teorii wa�ne jest równie� dlatego, �e dotycz� one ciebie osobi�cie.
Współczesna medycyna opiera si� głównie na tzw. teorii zarazków. Post�powałem zgodnie z
ni�, podobnie jak mój ojciec oraz wi�kszo�� lekarzy sprawuj�cych nad tob� opiek�. Wa�ne
jest wi�c, �eby� i ty j� poznał, ale uwa�am, �e równie wa�ne jest zrozumienie, jak zmienia si�
medycyna i w jaki sposób te zmiany mog� dotyczy� ciebie i twojej rodziny.
Istnieje równie� teoria traktuj�ca organizm jako cało��, zwana holistyczn�. Teoria ta
zmieniła moje pogl�dy i sposób wykonywania praktyki lekarskiej, poniewa� przekonałem si�,
�e to wła�nie ona w sposób decyduj�cy wpłyn�ła na popraw� zdrowia moich pacjentów.
Ta alternatywna teoria wnosi rewolucyjne pogl�dy w nowoczesn� medycyn� i
radykalnie wpływa na popraw� zdrowia ludzi na całym �wiecie.
TEORIA ZARAZKÓW Wi�kszo�� współczesnych nauk medycznych opiera si� na teorii zarazków
zaproponowanej przez Ludwika Pasteura (1822-1895). Teoria ta traktuje organizm jak
steryln� maszyn�, która dopóty b�dzie działa� prawidłowo, dopóki nie dostan� si� do niej
ciała obce. Tak wi�c s�dzi si�, �e kiedy wtargn� do organizmu specyficzne mikroorganizmy,
spowoduj� powstanie specyficznej choroby. Aby przywróci� pacjentowi zdrowie, stosuje si�
antybiotyki i ró�ne substancje chemiczne w celu zniszczenia tych mikroorganizmów. Nie ma
zarazków - nie ma choroby. Zdrowie okre�la si� tu jako brak wszelkich zarazków mog�cych
wywoła� chorob�.
Teoria ta sprzyja ujmowaniu organizmu w podziale na układy narz�dów. A wi�c
pewne wirusy atakuj� przewód pokarmowy, pewne bakterie powoduj� zaka�enie układu
oddechowego, a choroba lokalizuje si� wła�nie w zaatakowanym układzie. Nawet podział
specjalno�ci medycznych odzwierciedla taki pogl�d na chorob�. Ga-stroenterolog nie pomo�e
ci w zapaleniu zatok, �aden za� urolog nie �miałby podj�� si� leczenia pacjenta chorego na
astm�. Podstaw� tego my�lenia jest pogl�d, �e choroba ograniczona jest do jednego układu i
mo�na przywróci� zdrowie, je�li usunie si� z niego zaka�ne mikroorganizmy. Zakłada si�, �e
reszta ciała jest zdrowa, a tylko jego cz��� wymaga leczenia. Przyjmuje si� równie�, �e
zarazki s� intruzem, zakłócaj�cym prawidłowy stan i czynno�ci organizmu. Celem medycyny
przyjmuj�cej t� teori� jest upewnienie si�, �e ka�dy układ organizmu funkcjonuje
prawidłowo, czego warunkiem jest brak zaka�enia bakteryjnego czy wirusowego.
Claude Bernard (1813-1878), słynny francuski fizjolog, przyj�ł koncepcj�
przedstawiaj�c� organizm jako cało��. Podkre�lał on znaczenie wewn�trznego �rodowiska
organizmu. W przeciwie�stwie do panuj�cej doktryny Pasteura głosił, �e mikroby (jak
bakterie i wirusy) nie s� w stanie wywoła� choroby, dopóki nie dojdzie do zaburzenia
równowagi tego wewn�trznego �rodowiska, co ułatwia rozwój choroby. Jego teoria zakładała,
�e cały organizm musi by� chory, zanim jakikolwiek zarazek wywoła chorob�.
Z t� podstawow� zasad� zgadzał si� mikrobiolog Rene Dubos, twierdz�c, �e
„wi�kszo�� chorób spowodowanych przez mikroby wywołuj� bakterie lub wirusy ju� obecne
w normalnym organizmie. Staj� si� one przyczyn� choroby, kiedy powstaj�ce zaburzenie
niszczy równowag� organizmu". Innymi słowy, to nie obecno�� bakterii czy wirusów
wywołuje chorob�; to zaburzenie prawidłowych funkcji organizmu wyzwala chorobowe
działanie mikroorganizmów. S� one zawsze obecne w organizmie - w rzeczywisto�ci cz��� z
nich jest absolutnie niezb�dna do prawidłowego funkcjonowania organizmu - ale powoduj�
one chorob� jedynie wówczas, kiedy dojdzie do osłabienia lub zaburzenia jego funkcji.
Royal R. Rife, genialny histopatolog lat 30. XX wieku, stwierdził, �e zmiana
�rodowiska mo�e zmieni� bakterie niechorobotwórcze w bakterie zagra�aj�ce �yciu. I co
jeszcze wa�niejsze, �e istnieje mo�liwo�� zmiany potencjalnie �miertelnych mikrobów z
powrotem w nieszkodliwe dzi�ki uregulowaniu stanu wewn�trznego �rodowiska.
To prawda, istniej� gro�ne bakterie, których nie potrafi zwalczy� nawet najzdrowszy
organizm (jak bakterie gru�licy czy mikroorganizmy wywołuj�ce nowotwory zło�liwe),
jednak nawet i w tych przypadkach stopie� zaawansowania i przebieg choroby jest zawsze
odwrotnie proporcjonalny do stanu wewn�trznego �rodowiska organizmu i jego układu
obronnego (tzn. odporno�ci).
Zaburzenie wewn�trznej równowagi powoduje zmniejszenie odporno�ci i ci��szy
przebieg choroby. Choroba zwyrodnieniowa - polegaj�ca na post�puj�cym niszczeniu
narz�du lub układu narz�dów, taka jak rak, cukrzyca czy choroba Alzheime-ra - jest
wynikiem braku równowagi �rodowiska wewn�trznego, działanie za� szkodliwych
mikroorganizmów jest w niej efektem wtórnym. Choroba zwyrodnieniowa powstaje na skutek
zaburzenia równowagi organizmu jako cało�ci, jest wynikiem chaosu i zaburzenia jego
�rodowiska wewn�trznego. Ciekawe, �e Pasteur na ło�u �mierci odwołał własn� teori�:
„Bernard miał racj�. Zarazek jest niczym. Najwa�niejsze jest �rodowisko".
TEORIA HOLISTYCZNA Zachowanie równowagi całego organizmu to klucz do lepszego zdrowia. Je�li dojdzie
do zaburzenia �rodowiska wewn�trznego - odchylenia od jego stanu prawidłowego - choroba
jest nieunikniona. I to nie tylko w wyniku działania obcych mikroorganizmów wnikaj�cych
do organizmu, ale tak�e z powodu naruszenia równowagi �rodowiska wewn�trznego i
nieprawidłowego od�ywiania organizmu jako cało�ci.
Przywrócenie równowagi całemu organizmowi mo�na zdefiniowa� jako powrót do
zdrowia. Dochodzi do stabilizacji wewn�trznego �rodowiska. Równowaga panuje na
wszystkich poziomach, od całego organizmu do ka�dego układu, ka�dego narz�du i ka�dej
komórki, ka�dej reakcji chemicznej w komórce. To wła�nie zmiany na najni�szym poziomie
s� najbardziej niebezpieczne, bo kiedy komórki przestaj� pracowa� prawidłowo, cały narz�d
funkcjonuje �le. Jednak wiele zaburze� na poziomie przemian chemicznych jest rezultatem
dokonanego przez nas wyboru stylu �ycia. Wszystkie skuteczne metody leczenia choroby
musz� wi�c bra� pod uwag� cało�� organizmu. Przywracanie zdrowia cało�ci rozpoczyna si�
od zrozumienia, �e nale�y zapewni� organizmowi trojakiego rodzaju korzy�ci, b�d�ce
podstaw�jego zdrowia.
Teoria holistyczna uwzgl�dnia wi�c:
l. Co jest dobre dla ciała,
2. Co jest dobre dla duszy i
3. Co jest dobre dla ducha.
CO JEST DOBRE DLA CIAŁA Przywracanie zdrowia musi rozpocz�� si� od zaspokojenia wszystkich potrzeb
organizmu i dostarczenia mu wszystkiego, co jest konieczne dla prawidłowego
funkcjonowania. Znaczy to, �e musimy zachowa� równowag� mi�dzy aktywno�ci� i
odpoczynkiem, gor�cem i zimnem, potrawami tłustymi i chudymi, poniewa� ka�da
kra�cowo�� prowadzi do zaburzenia równowagi i do choroby. Zm�czenie i przegrzanie
stanowi� wielki stres dla organizmu; stajemy si� wówczas o wiele bardziej podatni na
choroby. Musimy równie� zapewni� sobie odpowiednie nawodnienie i zrównowa�on� diet�,
co jest potrzebne do prawidłowej czynno�ci komórek ciała. Dla wi�kszo�ci z nas oznacza to
konieczno�� wspomagania diety uzupełniaj�cymi substancjami od�ywczymi, poniewa� nasza
dieta nie mo�e zapewni� tego, co jest dla nas niezb�dne.
Silnie przetworzona �ywno�� produkowana przez człowieka nie jest w stanie
zaspokoi� potrzeb organizmu pod wzgl�dem utrzymania jego stabilno�ci i stanu zdrowia. Nie
osi�gnie si� dzi�ki niej powrotu do zdrowia. Nie daj si� zwie��. Chocia� obecne produkty
�ywno�ciowe wygl�daj� dobrze i maj� dobry smak, brak im substancji od�ywczych, a cz�sto
zawieraj� substancje toksyczne, które uszkadzaj� i niszcz� wewn�trzne �rodowisko.
Zapami�taj, �e siła �yciowa tkwi w po�ywieniu danym nam przez natur�, zawieraj�cym
niezb�dne składniki od�ywcze, enzymy itd., konieczne do utrzymania w organizmie sił
uzdrawiaj�cych. Bez nich organizm ulegnie przedwcze�nie zniszczeniu.
Naturalne po�ywienie zapobiega chorobom i leczy je. Wysiłki człowieka, aby
ulepszy� Bo�e dary, zawiodły. Paradoksalnie, te przetworzone przez człowieka produkty
�ywno�ciowe cz�sto s� przyczyn� chorób, z którymi współcze�nie mamy do czynienia.
CO JEST DOBRE DLA DUSZY Oprócz stresów fizycznych podlegamy tak�e stresom emocjonalnym. Podobnie jak
stresy fizyczne, wywieraj� one du�y wpływ na organizm, niekiedy jeszcze wi�kszy ni� tamte!
Zwró� uwag�, �e to ciało ponosi skutki stresu emocjonalnego.
Dla zachowania zdrowia musimy si� nauczy� karmi� równie� dusz� i dostarcza� jej
wszystkiego, co jest niezb�dne do zachowania równowagi. Nikt nie mo�e �y� �yciem
pozbawionym emocji. Ci, którzy tego próbuj�, po prostu tłumi� swoje uczucia, co nasila stres
emocjonalny, reakcj� za� ciała jest wówczas pojawienie si� takich chorób, jak zapalenie jelita
grubego, migreny, choroba wrzodowa, rak i wiele innych. Ale mo�na nauczy� si�
równowa�enia emocji negatywnych emocjami pozytywnymi. Oto kilka prostych zalece�:
• Nie tra� czasu na martwienie si�. Przeznacz około godziny tygodniowo na intensywne
martwienie si� i ciesz si� �yciem przez reszt� tygodnia.
• Podtrzymuj przyja�� z lud�mi, którzy s� dla ciebie oparciem i podnosz� ci� na duchu, ty za�
- ich.
• Muzyka jest pokarmem duszy. Wyzwala reakcj� emocjonaln�, nie odnosz�c� si� do
konkretnych problemów �yciowych, i wzmacnia twoj� wi�� z ludzko�ci�.
• Poddaj si� masa�owi. Wprawdzie traktuje si� go jako terapi� fizyczn�, ale dokonuje on
cudów w sferze emocji. Uspokaja i rozładowuje emocjonalne napi�cie nagromadzone w
mi��niach.
• miej si� - gło�no, długo i mocno. Szukaj równowagi. Im gorzej si� czujesz, tym bardziej
pomo�e ci dobry, uzdrawiaj�cy �miech.
CO JEST DOBRE DLA DUCHA Najlepsza definicja duchowo�ci to poszukiwanie pełnej zgodno�ci ze �wiatem.
Człowiek stworzony na podobie�stwo Boga (Ducha) jest duchem przebywaj�cym w ciele
obdarzonym dusz�.
Równowag� zapewni przyznanie, �e istnieje pot�ga wi�ksza od ludzkiej, która nas
stworzyła. Doprawdy, jeste�my stworzeni w sposób niepoj�ty i cudowny. Nast�pnie musimy
uzna�, �e nie jeste�my Bogiem. To On jest niesko�czenie dobry, wszechwiedz�cy i
wszechwładny. A my dysponujemy pewn� ilo�ci� dobroci, wiedzy i mocy, ale wi�kszo��
naszego �ycia sp�dzamy na walce ze skutkami szkód, które wyrz�dzili�my sobie sami w
wyniku naszej ignorancji i braku samokontroli. Je�li to wszystko jest prawd�, nast�pnym
krokiem b�dzie szukanie pomocy. Nie odnajdziemy prawdy sami ani nie b�dziemy w stanie,
znaj�c j�, zmieni� na lepsze naszych stosunków z otoczeniem. Potrzebujemy o�wiecenia i
pomocy, �eby si� zmieni�. Dopóki nie rozpoczniemy procesu przemiany dla potwierdzenia
prawdy, nie odzyskamy równowagi.
Jak to si� ma do naszego zdrowia? Gdy nasz umysł jest ska�ony kłamstwem i
dokonujemy wyborów na podstawie fałszywych informacji, zaczynamy oszukiwa� siebie i
uzasadnia� nasze nieprawidłowe decyzje, oddalaj�c si� coraz bardziej od prawdy. To z kolei
powoduje zafałszowanie naszych stosunków z otoczeniem, co prowadzi do zmiany naszych
zachowa� a� do samozniszczenia wł�cznie. Musimy wi�c �y� ze skutkami naszych wyborów
w sytuacji emocjonalnego stresu, uczucia winy i wstydu. Wpływa to bezpo�rednio na nasz
stan emocjonalny, co prowadzi do zmiany procesów chemicznych w mózgu i całym
organizmie, daj�c w efekcie chorob� w wymiarze fizycznym.
Droga do zdrowia duchowego nie jest okryta tajemnic�. Wymaga modlitwy, medytacji
i czasu przeznaczonego na nauk� i refleksj�. Wymaga te� pracy dla innych, poniewa� nie
wiemy, kim jeste�my, dopóki nie wyjdziemy poza własny egoizm i nie nauczymy si� dawa�.
Ale przede wszystkim wymaga woli, aby podj�� odpowiedzialno�� za własne �ycie i si�
zmieni�. Musimy przemy�le� ponownie nasze �ycie w całkiem inny sposób - tak, by�my
mogli zmieni� nasz� przyszło��.
Osi�gni�cie zdrowia, a nast�pnie utrzymanie go, jest zadaniem na całe �ycie. Nie ma
tu szybkich efektów, �adnego prostego �rodka czy cudownego rozwi�zania. Musimy sta� si�
odpowiedziami za nasze ciała, nasze dusze i nasz� duchowo��. Mo�e to wymaga� przemiany
naszych serc i nowego spojrzenia na ciało i pokarm konieczny do utrzymania go w zdrowiu.
CZŁOWIEK JAKO CAŁO�� Kiedy Bóg stworzył człowieka, zaopatrzył go równie� w pokarm zawieraj�cy
wszystkie �rodki od�ywcze konieczne do utrzymania ciała w zdrowiu. Nie ukrył ich przed
nami, nie zapakował ich oddzielnie ani nie napisał ksi��ki z dokładnym wyja�nieniem, jak
one działaj�. Po prostu zapewnił obfito�� �rodków od�ywczych w pokarmie, który mieli�my
spo�ywa�. Nie był on przetworzony, opakowany, poddany sztucznemu dojrzewaniu,
zmieniony genetycznie czy te� wymagaj�cy długiej kuchennej obróbki. Był to pokarm
gotowy, podarowany nam do spo�ycia przez Boga, który wiedział, �e musi on utrzyma� nas
przy �yciu, a wi�c musi zawiera� wszystko, czego człowiek potrzebuje. Nale�ało jedynie
spo�ywa� go co pewien czas w całej jego ró�norodno�ci.
Zdrowie i jego utrzymanie nie jest i nie mo�e by� ograniczone jedynie do ciała.
Główny kierunek pomocy moim pacjentom polegał na nauczeniu ich zdrowego od�ywiania.
Odkryłem jednak, �e wszystkie elementy istoty ludzkiej (ciało, dusza i �ycie duchowe) s� od
siebie bezpo�rednio zale�ne i oddziałuj � na siebie. Dlatego nale�y mie� je wszystkie na
uwadze, gdy� inaczej nie b�dzie mo�liwy powrót do zdrowia.
W rozdziale tym krótko omawiam alternatywn� holistyczn� koncepcj� medyczn�. „Co
jest dobre dla ciała" (tzn. antyoksydanty, obejmuj�ce witaminy, składniki mineralne, zioła,
aminokwasy, enzymy, bioflawonoidy, karotenoidy i inne �rodki uzu-peł-niaj�ce)
przedstawiam w tym rozdziale, a omawiam szczegółowo w rozdziale 5. Do zagadnie�
stanowi�cych odpowied� na pytania „Co jest dobre dla duszy" i „Co jest dobre dla ducha"
powracam ponownie w rozdziale 6.
WPŁYW WOLNYCH RODNIKÓW
HISTORIA Po raz pierwszy teori� starzenia si� w wyniku działania wolnych rodników przedstawił
w roku 1954 dr Denham Harman, który stwierdził, �e „za starzenie si� i �mier� wszystkich
�ywych organizmów odpowiedzialny jest jeden wspólny proces, podlegaj�cy wpływom
czynników genetycznych i �rodowiskowych". Okre�lił go jako „reakcje wywołane działaniem
wolnych rodników zwi�zanych ze �rodowiskiem, chorob� czy wewn�trznymi reakcjami
zachodz�cymi w trakcie samego procesu starzenia si�". Wi�kszo�� twierdze� Harmana,
sformułowanych ponad 40 lat temu, obecnie ostatecznie uznano za prawdziwe.
Teoria starzenia si� w wyniku działania wolnych rodników opiera si� na badaniach
pocz�tków �ycia i ewolucji, działania promieniowania jonizuj�cego na �ywy organizm,
wpływu rodzaju diety na endogenne wolne rodniki oraz na coraz wi�kszej liczbie bada�
wykazuj�cych, �e reakcje wywołane przez wolne rodniki wyst�puj� w patogenezie
okre�lonych chorób.
Jednak praca Harmana była przewa�nie ignorowana lub odrzucana. Jeszcze w roku
1977 autorytety w dziedzinie chemii nie były ostatecznie przekonane, �e rodnik
ponadtlenkowy „działa jako substancja niszcz�ca i cytotoksyczna wobec �ywych komórek".
A� do roku 1969 dla wi�kszo�ci biologów była nie do przyj�cia my�l, �e
niebezpieczne wolne rodniki s� obecne w biologicznym układzie człowieka. Uwa�ali, �e
�ródła choroby znajduj� si� poza organizmem i �e nie j est ona produktem ubocznym
normalnych czynno�ci biologicznych. W tym czasie wyizolowano z krwinek czerwonych
białko o nieokre�lonej funkcji, zawieraj�ce mied�. Wykryto nast�pnie, �e białko to zawiera
równie� cynk. Był to enzym ł�cz�cy dwie cz�steczki rodnika ponadtlenkowego, w wyniku
czego powstawała jedna cz�steczka nadtlenku wodoru i jedna cz�steczka tlenu. Białko to
nazwano dysmutaz� ponadtlenkow� (ang. Superoxide Dismutase - SOD) dzi�ki jej
wła�ciwo�ciom ł�czenia dwóch cz�steczek rodnika ponadtlenkowego.
Poniewa� podjednostk� SOD jest rodnik ponadtlenkowy, czyli wolny rodnik, stało si�
oczywiste, �e w układzie biologicznym wyst�puje normalnie co najmniej jeden wolny rodnik.
Dzi�ki temu rewelacyjnemu odkryciu rozpocz�ły si� intensywne badania w tej dziedzinie
biologii, otwieraj�c now� drog� dalszym odkryciom. Wkrótce wykryto inne wolne rodniki.
Odkryto tak�e substancje, które je usuwały (tzw. wymiatacze wolnych rodników).
Co wa�ne, stwierdzono, �e wolne rodniki maj� wpływ nie tylko na prawidłow�
przemian� tlenu, ale tak�e na zdolno�ci zwalczania chorób wykazywane przez krwinki białe,
wytwarzane specjalnie w celu neutralizacji atakuj�cych mikroorganizmów. Stwierdzono
wówczas, �e rodnik ponadtlenkowy i rodnik hydroksylowy s� czynnikami stanowi�cymi
przyczyn� nie tylko wielu chorób zwyrodnieniowych, ale tak�e procesu starzenia si�. A wi�c
w ko�cu wrócili�my do punktu wyznaczonego w roku 1954 przez dra Harmana.
Test HLB: po stwierdzeniu roli wolnych rodników w biologii człowieka, mo�liwo��
wykrycia ich, poprzez badanie pozostawionych przez nie �ladów, nabrała ogromnego
znaczenia dla lekarzy. Prostym badaniem jest test HLB krwi. Dzi�ki zmianom zachodz�cym w
skrzepie krwi, badanie to wykrywa aktywno�� takich reaktywnych substancji utleniaj�cych,
jak rodnik ponadtlenkowy, nadtlenek wodoru i rodnik hydroksylowy. Podło�e biochemiczne
tych zmian mo�na wytłumaczy� naukowo i okre�li� klinicznie przez porównanie testów próbek
krwi osób zdrowych i pacjentów cierpi�cych na ró�ne choroby zwyrodnieniowe. Typowym
przykładem s� zmiany obserwowane u pacjentów z post�puj�cym procesem nowotworowym.
Test HLB nie tylko stanowi badanie wykazuj�ce obecno�� utleniaczy, ale tak�e słu�y do
kontrolowania post�pów leczenia.
WPROWADZENIE DO ZAGADNIENIA PARADOKSU TLENOWEGO Przyjmuj�c teori� holistyczn� „organizmu jako cało�ci" - b�d�c� kluczem do
zachowania jak najlepszego zdrowia, lekarze zaczynaj� zwraca� si� ku teoriom
alternatywnym. Jednym z fascynuj�cych nowych odkry� jest paradoks tlenowy i próby
wykorzystania go dla dobra organizmu. Kiedy zrozumiesz, na czym polega i jak jemu
przeciwdziała�, dosłownie zmieni to �ycie twoje i twoich najbli�szych.
W rozdziale 2 omówiono badania nad tlenem i wyja�niono, dlaczego mo�e by� on dla
organizmu człowieka jednocze�nie korzystny i potencjalnie toksyczny. Je�li chcesz zrozumie�
paradoks tlenowy, po prostu odwró� stron�.
2. OKSYDOLOGIA Oksydologia, nauka o tlenie i wykorzystaniu go przez organizm, odkryła fascynuj�cy
paradoks. Wiemy wszyscy, �e tlen jest niezb�dny do �ycia dla ludzi, jednak gdy organizm go
wykorzystuje, tlen zaczyna by� zarówno błogosławie�stwem, jak i przekle�stwem, poniewa�
powstaj� niebezpieczne wolne rodniki. Dlaczego tlen, tak niezb�dny dla naszego istnienia,
mo�e by� jednocze�nie naszym wrogiem?
METABOLIZM TLENOWY Metabolizm tlenowy (aerobowy) albo przemiana tlenowa to proces, w którym
organizm zamienia tlen w energi�. Wdychamy powietrze, a nasze płuca pobieraj� z niego
tlen. Krew (a �ci�le - hemoglobina) wychwytuje tlen i przenosi go do ka�dej komórki ciała.
Ka�da komórka zu�ywa tlen do wytworzenia energii potrzebnej do wykonywania swoich
zada�. Jest to przyczyna, dla której we wszystkich kasetach z nagranymi �wiczeniami
fizycznymi przykłada si� tak wielk� wag� do aerobiku -jest to bowiem ten rodzaj �wicze�,
który pobudza przemian� tlenow�, a ta z kolei daje nam energi� do działania.
UTRATA TLENU
Tlen jest �ródłem �yciowej energii, ale mamy z nim kłopoty. Nie otrzymujemy go w
dostatecznej ilo�ci. Lasy wytwarzaj�ce tlen w ostatnich latach ulegaj� zniszczeniu.
Nowoczesna technologia przemysłowa zanieczyszcza powietrze, zmniejszaj�c jeszcze bardziej
zasoby tlenowe Ziemi. W ci�gu minionych kilkuset lat zapasy tlenu w atmosferze ziemskiej
zmniejszyły si� prawie o 50%.
Wi�kszo�� chorób nie mogłaby rozwija� si� w �rodowisku bogatym w tlen.
Udowodniono to w odniesieniu do raka. Je�li w komórkach znajduje si� dostateczna ilo��
tlenu, rak i inne choroby zwyrodnieniowe nie mog� si� rozwija�.
Jak wi�c wpływa na nas ten brak tlenu? W rzeczywisto�ci powoduje powstanie
wi�kszej ilo�ci wolnych rodników. Dostarczenie organizmowi wi�kszej ilo�ci tlenu pozwala
nam łatwiej pozbywa� si� wolnych rodników, ale poniewa� �yjemy w warunkach zmniejszania
si� ilo�ci tlenu, nasz metabolizm zaczyna zmienia� si� w beztlenowy - tak, jakby�my w ogóle
nie oddychali. Zamiast wytwarza� energi� z tlenu, organizm próbuje znale�� inne �ródła
energii, co ko�czy si� produkowaniem ró�nych rodzajów toksyn, które nasilaj� szkody
spowodowane przez wolne rodniki.
SZKODY SPOWODOWANE PRZEZ PROCES UTLENIANIA W procesie przemiany tlenu w energi� w organizmie powst�j� produkty uboczne.
Podobnie jak przy spalaniu drewna wytwarza si� ciepło, ale tak�e dym jako produkt uboczny,
tak przy spalaniu przez organizm tlenu jako produkty uboczne po-wstaj� tzw. reaktywne
substancje utleniaj�ce (ang. Reactive Oxygen Species - ROS). S� to niebezpieczne wolne
rodniki - utleniacze, powoduj�ce szkody w komórkach. To aktywny chemicznie charakter
tych produktów ubocznych decyduje o ich szkodliwo�ci.
Je�li pami�tasz chemi� z zakresu szkoły �redniej, wiesz, �e atom zbudowany jest z
neutronów, protonów i elektronów, elektrony za� tworz� wi�zania, ł�cz�c si� w pary. W
czynnych (reaktywnych) cz�steczkach utleniaj�cych na zewn�trznej orbicie atomu znajduje
si� pojedynczy niesparowany elektron. Ten pojedynczy elektron poszukuje drugiego
elektronu do poł�czenia si� w par� i usiłuje ukra�� z s�siedztwa jaki� elektron, a nawet cały
atom wodoru. Na nieszcz��cie dookoła niego znajduj� si� komórki naszego ciała. Wybija on
otwór w �cianie komórki albo zmienia układ chemiczny mitochondriów w komórce
(b�d�cych �ródłem energii komórki) lub te� odrywa niewielk� cz��� DNA z j�dra
komórkowego. Nie s� to wielkie szkody, ale dotycz� bardzo wa�nych struktur. Je�li pomno�y
si� te niewielkie szkody przez miliony wolnych rodników, powstaj�cych w ka�dej sekundzie,
mo�na uzna� organizm za rejon katastrofy. Reaktywne substancje utleniaj�ce powoduj�
„korozj�" lub „rozpad" twojego ciała w sensie dosłownym.
I tutaj wkraczaj� do akcji antyoksydanty. U suwaj � one (wymiataj�) tyle wolnych
rodników, ile potrafi�, zanim powstan� szkodliwe zmiany. A nawet kiedy ju� te zmiany
powstan�, działanie antyoksydantów mo�e te szkody naprawi�. Czasami antyoksydanty
oddaj� reaktywnym substancjom utleniaj�cym elektron, aby doszło do stabilizacji cz�steczki.
Innym razem antyoksydanty neutralizuj� wolne rodniki przez ł�czenie si� z nimi, co daje w
efekcie powstanie nowego trwałego zwi�zku chemicznego. Istniej � równie�
przeciwutleniaj�ce enzymy, które po�rednicz� w reakcji reaktywnych substancji utleniaj�cych
z innymi zwi�zkami w celu utworzenia bezpiecznej cz�steczki. Je�li w twoim organizmie
znajduje si� dostateczna ilo�� antyoksydantów (sprzymierze�ców), dochodzi do ich
zwyci�stwa i zachowujesz zdrowie. Je�li ich nie posiadasz, zwyci��aj� wrogowie (wolne
rodniki - ROS), wywołuj�c jedn� z licznych chorób.
Teraz paradoks tlenowy nie jest ju� dla ciebie taki dziwny, jakim si� wydawał. Powoli
si� o tym przekonasz. Czy kiedy� kroiłe� banany lub jabłka, aby doda� je do sałatki? Co si� z
nimi dzieje, je�li pozostawisz je przez jaki� czas na powietrzu? Zmie-niaj� kolor na br�zowy.
To wła�nie jest utlenianie (oksydacja) - działaj� tu wolne rodniki. Powoduj� one zniszczenie
�cian komórkowych i uwolnienie płynu komórkowego, a nast�pnie atakuj� dalsze komórki,
tworz�c warstw� br�zowej substancji na powierzchni owocu. Jak sprzedawca zapobiega temu
i co robi, �eby utrzyma� �wie�y wygl�d owoców pozostawianych godzinami na zewn�trz?
Skrapia je sokiem cytrynowym - wita-min�C! Zapobiega szkodliwemu działaniu oksydantów
(utleniaczy) stosuj�c antyoksy-danty (przeciwutleniacze).
A wi�c co to jest antyoksydant? Mówimy, �e s� nim witaminy, składniki mineralne,
hormony, zioła, zwi�zki chemiczne, enzymy i ró�ne rodzaje �ywno�ci. Jednak prawidłowe
okre�lenie antyoksydantu jest nast�puj�ce -jest to ka�da substancja, która mo�e pomóc w
zwalczaniu zespołu korozji-rozpadu wywołanego szkodliwym działaniem wolnych rodników.
Wi�kszo�� antyoksydantów to substancje od�ywcze pochodz�ce z �ywno�ci, ale jest kilka
wyj�tków, jak hormony melatonina i dehydro-epiandrosteron (DHEA) oraz niektóre enzymy
wytwarzane w sposób naturalny przez organizm. Nie ma znaczenia, sk�d pochodzi dana
substancja, je�li tylko zd��y usun�� wolne rodniki, zanim doprowadz� one nasz organizm do
zguby.
JAKIE USZKODZENIA POWODUJ� WOLNE RODNIKI S� one bardzo liczne! Wiemy, �e u podło�a wi�kszo�ci chorób zwyrodnieniowych
kryje si� szkodliwe działanie wolnych rodników. S� to takie schorzenia, jak zapalenie
stawów, za�ma, cukrzyca i ka�da choroba, w której dochodzi powoli do wył�czenia z
prawidłowej czynno�ci pewnej cz��ci ciała. Wolne rodniki mog� równie� zaatakowa� mózg i
cały o�rodkowy układ nerwowy, wywołuj�c takie choroby, jak zespół Downa, stwardnienie
rozsiane czy choroba Alzheimera. Reaktywne substancje utleniaj�ce maj� równie� udział w
powstawaniu chorób serca i wszystkich rodzajów nowotworów zło�liwych. W ró�ny sposób
powoduj� one tak�e osłabienie naszego układu odporno�ciowego.
Dr Richard A. Passwater jest znanym na �wiecie autorem i badaczem problemów
walki ze starzeniem si�. Rozwin�ł on koncepcj� „biologicznego synergizmu antyoksydantów"
słu��c� temu celowi. Jego teoria okazała si� słuszna. Poł�czone działanie antyoksydantów jest
kluczowe dla naszego zdrowia i długowieczno�ci.
Wolne rodniki maj� tendencj� do atakowania pewnych cz��ci komórki. Uszkodzenia
powstałe w tych strukturach daj� charakterystyczne zespoły zaburze�.
• Błona komórkowa. W warunkach prawidłowych jest ona porowata, co pozwala na
przechodzenie do komórki substancji od�ywczych i wydalanie z niej zb�dnych produktów
przemiany materii. W przypadku zaatakowania błony komórkowej mo�e doj�� do jej
rozerwania i wypływu zawarto�ci wn�trza komórkowego lub do jej zablokowania. Ka�de z
tych uszkodze� powoduje przedwczesn� �mier� komórki.
• DNA. Gdy wolne rodniki znajd� si� w j�drze komórkowym, łatwo im zaatakowa� materiał
genetyczny niezb�dny do podziału komórki. Czasami wolny rodnik atakuje tylko gen i
powoduje zakłócenie informacji genetycznej zakodowanej dzi�ki subtelnym powi�zaniom
chemicznym. Inny rodzaj uszkodzenia to sprz��enie krzy�owe, w którym dochodzi do
trwałego poł�czenia DNA z ła�cuchem białka, co nie pozwala na jego replikacj�.
Mechanizm ten uwa�a si� obecnie za przyczyn� rozwoju nowotworów.
• Lipidy (tłuszcze) krwi i tkanek. W procesie okre�lonym jako peroksydacja lipidów
(tworzenie grup nadtlenkowych) nadtlenek wodoru lub nadazotan (obydwa zwi�zki to
reaktywne substancje utleniaj�ce) atakuje substancje tłuszczowe krwi i tkanek. Przykładem
jest cholesterol o niskiej g�sto�ci (LDL), który po uszkodzeniu przez wolne rodniki i w
wyniku zmian w układzie odporno�ciowym przemienia si� w nap�czniał�, lepk� drobin�,
tworz�c� blaszk� zw��aj�c� �cian� t�tnicy. To stwardnienie �ciany t�tnic (mia�d�yca)
stanowi �ródło chorób serca i udarów mózgu. Peroksydacja tłuszczów jadalnych
powoduje, �e staj� si� zjełczałe i truj�ce dla organizmu.
• Lizosomy. S� to drobne skupienia enzymów wewn�trz komórki. Ich rol� jest trawienie
ró�nych substancji poza błon�, która je otacza. Kiedy wolne rodniki uszkodz� t� otoczk�,
enzymy niszcz� wn�trze komórki, a nast�pnie s�siednie komórki - w procesie tym
dochodzi równie� do powstania kolejnych wolnych rodników.
• Mitochondria. S� to siłownie komórki, gdzie powstaje jej energia. Gdy ich czynno��
zostanie przerwana przez wolne rodniki, komórka traci energi� potrzebn� jej do pracy. W
miar� zwi�kszania si� liczby komórek o niskiej energii zmniejsza si� ilo�� energii całego
ciała, które jest stale zm�czone i ma trudno�ci ze zwalczaniem choroby.
To wszystko jest wystarczaj�co niepomy�lne. A w miar� upływu czasu szkody staj�
si� coraz wi�ksze. W miar� osłabiania si� układu odporno�ciowego niekorzystne zmiany
przebiegaj� coraz szybciej. W rzeczywisto�ci uszkodzenia wywołane przez reaktywne
substancje utleniaj�ce powoduj� wszystkie zaburzenia zwi�zane ze starzeniem si�.
UTLENIANIE I STARZENIE SI� Wolne rodniki i starzenie si� s� ze sob� �ci�le powi�zane. W ponad 80 chorobach
zwi�zanych ze starzeniem si� mo�na uzyska� popraw�, stosuj�c antyoksydan-ty,
neutralizuj�ce substancje utleniaj�ce. Choroby, które zdaniem lekarzy s� nieodł�cznie
zwi�zane ze staro�ci�, tak naprawd� niewiele zale�� od upływu czasu, ale bezpo�rednio od
skumulowania si� w komórkach organizmu szkód wywołanych przez wolne rodniki.
Starzenie si� ma zwi�zek z upływem czasu jedynie poprzez tempo, w jakim stres oksydacyjny
zbiera �niwo w twoim organizmie. Mamy jednak antyoksydanty, które potrafi� radykalnie
opó�ni� starzenie si� twojego ciała!
Podobnie jak w ci�gu ostatnich 50 lat XX wieku antybiotyki pozwoliły na zwalczenie
wielu chorób zaka�nych, tak w XXI wieku antyoksydanty pozwol� na wyleczenie wielu do tej
pory nieuleczalnych chorób i zdecydowane opó�nienie starzenia si�. S� to dobre wie�ci, ale
niewielu z nas, ł�cznie z lekarzami, słyszało kiedykolwiek o tej rewolucji, jak� mog�
wywoła� antyoksydanty. Je�li zastosujesz si� do rad zawartych w tej ksi��ce, odkryjesz, jakie
ogromne korzy�ci mo�e da� spowolnienie procesu starzenia si�, z których wcale nie
najwa�niejsze to dobry wygl�d i dobre samopoczucie. Je�li nie zwracasz uwagi na takie
korzy�ci, to zastanów si�, ile ty i twoi najbli�si mog� zaoszcz�dzi� na rachunkach za wizyty u
lekarzy i pobyty w szpitalu.
Starzenie si� mo�na okre�li� jako proces �yciowy, w którym dochodzi do powolnego,
lecz stałego zmniejszania si� liczby zdrowych komórek w organizmie. Starzenie si� nie jest,
jak si� powszechnie uwa�a, nieuniknionym zu�ywaniem si� poszczególnych cz��ci ciała, jak
gdyby organizm był samochodem wymagaj�cym gruntownego remontu. To nagromadzenie
uszkodze� w poszczególnych komórkach ciała powoduje choroby, z którymi mamy do
czynienia w miar� starzenia si�. Gdy coraz wi�cej komórek ulega uszkodzeniu przez
utlenianie, objawy starzenia si� mog� jeszcze nie by� widoczne, ale organizm traci rezerw�
zdrowych komórek niezb�dnych do reagowania w nagłych sytuacjach. W sytuacji kryzysowej
dany narz�d lub układ nie dysponuje zapasem sił potrzebnych do prawidłowego
funkcjonowania. To z kolei prowadzi do zaburzenia panuj�cej do tej pory równowagi mi�dzy
układami narz�dów. Po zburzeniu homeostazy (stanu równowagi) zawodz� wszystkie układy,
rozpadaj�c si� jak przysłowiowy domek z kart na wietrze. Choroba i przedwczesna �mier�
staj� si� wówczas nieuniknione. Ale scenariusz ten mo�na zmieni�, je�li zwalczymy stres
oksydacyjny, zanim powstan� powikłania.
Tak wi�c starzejemy si� nie z ka�dym dniem, ale z ka�d� zniszczon� komórk�. To
korzystna wiadomo��, poniewa� nie mo�emy cofn�� zegara, natomiast mo�emy zapobiec
dalszemu niszczeniu komórek naszego ciała przez wolne rodniki. W miar� dalszego
zapoznawania si� z tre�ci� ksi��ki zrozumiesz, �e wiele chorób zwyrodnieniowych powstaje
po prostu w wyniku nagromadzenia si� szkód spowodowanych przez wolne rodniki. Ale
mo�emy ju� zadecydowa� o ich wpływie na nasze �ycie. Mo�emy si� przed nimi broni�.
GLIKACJA I STARZENIE SI�
Nale�y przyzna�, �e oksydacja (utlenianie) nie jest jedyn� przyczyn� starzenia si�.
Innym wa�nym czynnikiem starzenia si� jest proces zwany glikacj�. Wyst�puje on wówczas,
kiedy białka reaguj� z nadmiarem cukrów. Zmiany powstaj�ce w białkach s� tak
destrukcyjne, jak skutki działania wolnych rodników. W wyniku uszkodzenia protein przez
cukry powstaj� kompleksy cukrowo-białkowe, tzw. ko�cowe produkty zaawansowanej glikacji
(ang. Advanced Glycation End Products - AGE), których akronim dokładnie odzwierciedla
ich działanie (ang. age - wiek), poniewa� wpływaj� one na starzenie si�. Według dr� Anthony
Cerami, autora pracy The Glycation Hypothesis ofAging (Hipoteza wpływu glikacji na
starzenie si�), „tempo wytwarzania produktów AGE wzrasta w miar� podwy�szania si�
poziomu cukru we krwi i upływu czasu, w jakim ono wyst�puje". W okresie starzenia si�
dochodzi do stopniowego wzrostu poziomu cukru we krwi, przede wszystkim dlatego, �e tkanki
staj� si� mniej wra�liwe na insulin�. A wi�c w miar� upływu czasu podnosi si� poziom cukru
we krwi, co przyspiesza powstawanie produktów AGE. Podwy�szony i zmieniaj�cy si� poziom
cukru we krwi wyzwala powstawanie szkodliwych poł�cze� z kolagenem i innymi wa�nymi
białkami, obserwowane w starzej�cych si� tkankach. Zmiany te prowadz� po pewnym czasie
do chorób stawów, utraty energii i osłabienia mi��ni, zaniku władz umysłowych, trudno�ci z
kontrol� masy ciała oraz do wielu chorób, które towarzysz� starzeniu si�.
Glikacj� mo�na zwalcza� podobnie jak utlenianie. Rada jest prosta, ale mo�e ci si�
ona nie podoba�. Cukier nie jest dla ciebie korzystny. Unikaj go, je�li tylko jest to mo�liwe.
Nigdy nie dodawaj go do jedzenia. Je�li bardzo lubisz słodkie potrawy, u�ywaj bezpiecznego
słodziku. Mo�esz dodawa� go równie� do potraw gotowanych. Innym sposobem opanowania
ch�ci jedzenia słodyczy jest pokrycie potrzeb �ywieniowych, co zmniejszy ch�� na słodkie
produkty. Skuteczne jest tak�e stosowanie wspomagaj�cej dawki soli chromowej kwasu
pikolinowego (200 mikrogra-mów dziennie), która ułatwia przemian� tłuszczów,
w�glowodanów i białek. Jednocze�nie dodaje organizmowi energii i powoduje zahamowanie
łaknienia.
NAPRAWIANIE USZKODZE� WYWOŁANYCH PRZEZ WOLNE
RODNIKI Chocia� nie mo�na zmniejszy� szkód wywoływanych przez oksydacj�, nale�y
wiedzie�, �e organizm ma własne metody walki z utlenianiem. Pierwsz� lini� obrony przed
wolnymi rodnikami jest układ enzymów wytwarzanych przez organizm w celu ich
neutralizowania. Nale�� do nich dysmutaza ponadtlenkowa (SOD), katalaza i peroksydaza
glutationowa. Ponadto w przeciwdziałaniu szkodliwym skutkom reaktywnych substancji
utleniaj�cych organizm posługuje si� witaminami, składnikami mineralnymi i substancjami
zawartymi w �ywno�ci i ro�linach leczniczych.
Doskonałymi wymiataczami reaktywnych substancji utleniaj�cych s� witaminy A, E i
C. Inne wa�ne substancje przeciwutleniaj�ce zawarte w po�ywieniu to:
• Proantocyjanidyny zawarte w nasionach (pestkach) winogron.
• Ro�liny lecznicze jak miłorz�b dwuklapowy (Ginkgo biloba) i czosnek (Al-lium cepa).
• Kwercetyna, wyst�puj�ca w cukinii, dyni i zielonej herbacie.
• Likopen zawarty w pomidorach.
• Pierwiastki �ladowe selen i german oraz wiele innych substancji naturalnych, z których
cz��� pozostaje nadal nie zidentyfikowana.
Te i inne substancje przeciwutleniaj�ce oraz ich działanie omówimy w rozdziale 5.
Ale jak i dlaczego reaktywne substancje utleniaj�ce atakuj� komórki? I jak działa
system antyoksydantów w przeciwdziałaniu temu atakowi? Odpowiem na to, omawiaj�c
oddzielnie ka�d� toksyczn� substancj�.
PARADOKS TLENOWY
Teraz, kiedy wiemy, jak produkty uboczne przemiany tlenowej szkodz� naszemu
organizmowi, mo�emy zastanowi� si� nad znaczeniem �wicze� fizycznych, zwłaszcza
aerobiku. Wiemy, �e zwi�kszenie ilo�ci tlenu w tkankach jest korzystne dla organizmu i �e
�wiczenia powinny trwa� co najmniej 20 minut, w czasie których przyspiesza si� czynno��
serca i dochodzi do przyspieszenia i pogł�bienia oddechu. Aby wyja�ni� paradoks tlenowy,
nale�y pami�ta�, �e to nie tlen jest toksyczny, ale uboczne produkty jego metabolizmu,
powstaj�ce w czasie zu�ywania tlenu przez organizm. Wzrost poziomu tlenu w organizmie jest
korzystny, ale musimy da� sobie rad� z produktami ubocznymi powstaj�cymi w przemianie
tlenowej. Paradoks tlenowy próbuje si� rozwi�zywa� przez zwi�kszenie poziomu
antyoksydantów w organizmie, co pomaga układowi odporno�ciowemu w produkcji
naturalnych wymiataczy wolnych rodników.
Antyoksydanty zwalczaj� wolne rodniki ł�cz�c si� z nimi, usuwaj�c je lub
uniemo�liwiaj�c im zaatakowanie komórek. Aby wspomóc działanie antyoksydantów, musimy
dostarcza� organizmowi odpowiednie pierwiastki, niezb�dne do ich syntezy. S� to: mied�,
�elazo, magnez, siarka, selen, mangan i cynk. Je�li dopływ tych pierwiastków nie jest
dostateczny, system obronny ulega osłabieniu i nie jest w stanie zwalczy� nadmiaru toksyn. Im
wi�cej tlenu metabolizuje organizm, tym wi�ksze jest zapotrzebowanie na te pierwiastki.
REAKTYWNE SUBSTANCJE UTLENIAJ�CE I NATURALNE
SUBSTANCJE BIOLOGICZNE, CBRONIACE ORGANIZM PRZED ICB
SZKODLIWYM WPŁYWEM
RODNIK PONADTLENKOWY (O2— *) Rodnik ponadtlenkowy, wolny rodnik, powstaje w czasie normalnej czynno�ci
organizmu, polegaj�cej na przemianie cz�steczkowego tlenu. Rodnik ponadtlenkowy to
cz�steczka tlenu z jednym dodatkowym elektronem. I wła�nie ten dodatkowy elektron czyni z
niej wolny rodnik. Rodnik ponadtlenkowy jest najcz��ciej spotykanym wolnym rodnikiem. W
warunkach prawidłowych jest on natychmiast usuwany przez dysmutaz� ponadtlenkow�
(SOD). Enzym ten katalizuje (przyspiesza) reakcj� mi�dzy dwiema cz�steczkami rodnika
ponadtlenkowego i dwiema cz�steczkami wodoru. Jednak je�li ten proces detoksykacji nie
nast�puje do�� szybko (np. przy braku dostatecznej ilo�ci SOD); rodnik ponadtlenkowy
usiłuje uzyska� elektron z ka�dego dost�pnego �ródła. Ulubionym celem ataku jest błona
komórkowa oraz mitochondria i chromosomy. A wi�c mamy wroga, który nie tylko mo�e
doprowadzi� przedwcze�nie do �mierci komórki, ale tak�e mo�e utworzy� komórk�
nieprawidłow�, zdoln� do przemiany nowotworowej. Do wytworzenia i prawidłowej
czynno�ci SOD, naszego sprzymierze�ca, konieczna jest obecno�� miedzi, cynku i magnezu.
NADTLENEK WODORU (H2O2) Nadtlenek wodoru (3-procentowy roztwór to woda utleniona) jest jednym z
produktów ubocznych usuwania rodników ponadtlenkowych. Nie jest on tak gro�ny jak
rodnik ponadtlenkowy, ale nie jest tak�e nam przyjazny. Prawdopodobnie zdajesz sobie
spraw�, jak działa na otwart� ran� 3-procentowy roztwór tej substancji. Wyobra�asz sobie
cał� sił� tego zwi�zku zamkni�tego wewn�trz komórki?
Nadtlenek wodoru ulega unieczynnieniu przez katalaz� lub peroksydaz� gluta-
tionow�. Katalaza działa w �rodowisku wodnym, peroksydaza glutationowa -w tłuszczach.
Pod koniec reakcji nadtlenek wodoru ulega przemianie w wod� i tlen (H20 i 02).
Uwa�a si�, �e nadtlenek wodoru bierze udział w procesie uczynnienia utajonego
wirusa Epstein-Barra, uznawanego za przyczyn� zespołu przewlekłego zm�czenia i starzenia
si�. Jeszcze wi�ksze wra�enie wywołało odkrycie, �e nadtlenek wodoru jest w stanie
uszkodzi� główny DNA matrycowy (kieruj�cy przekazywaniem cech dziedzicznych),
decyduj�cy o sposobie podziału komórek. Jak w przypadku nadtlenku, mutacje
umo�liwiaj�przemiany prowadz�ce do rozwoju nowotworów zło�liwych (kancerogeneza),
powstania zespołu Downa i innych chorób genetycznych. Przyczyn� raka w�troby upatruje
si� bezpo�rednio w działaniu nadtlenku wodoru. Na nast�pnych stronach przeczytasz wiele o
peroksydacji lipidów. Nadtlenek wodoru pozostaje głównym sprawc� tego przest�pstwa,
które w ró�ny sposób powoduje wiele chorób. Selen i L-cysteina odgrywaj� wa�n� rol� w
usuwaniu nadtlenku wodoru i przeciwdziałaniu peroksydacji lipidów. S� one konieczne do
wytwarzania i uzupełniania glutationu, odgrywaj�cego podstawow� rol� w usuwaniu
nadtlenku wodoru w obr�bie tłuszczów.
RODNIK HYDROKSYLOWY (HO*) Co si� dzieje, kiedy zabraknie glutationu lub selenu do wytworzenia enzymów
antyoksydacyjnych? Je�li nadtlenek wodoru nie ulegnie przemianie w produkt ostateczny,
jakim jest woda, powstaje wolny rodnik hydroksylowy, bardzo toksyczny. Zdarza si� to
wtedy, gdy obecne s� wolne atomy metali, takich jak �elazo i rt��. Rodnik hydroksylowy
powstaje równie� w czasie wysiłku fizycznego.
Rodnik hydroksylowy jest najbardziej toksyczny ze wszystkich wolnych rodników.
Jego szkodliwo�� polega na ogromnej reaktywno�ci - w ci�gu tysi�cznej cz��ci sekundy
dochodzi do reakcji, w której rodnik ten kradnie atom wodoru z najbli�szego s�siedztwa.
Przez to niszczy komórk� tak szybko, jak si� rozprzestrzenia. Wydawałoby si�, �e w tak
krótkim czasie nie zd��y wyrz�dzi� du�ych szkód, ale �adna komórka nie mo�e sobie
pozwoli� na utrat� atomu wodoru. I nie jest to jedynie jedna cz�steczka pozbawiona atomu
wodoru - trac� go miliony cz�steczek jednocze�nie.
Badania naukowe wykazały, �e enzym reduktaza metioninowa potrafi usuwa� z
naszego organizmu ten wolny rodnik. Inny skuteczny wymiatacz rodników hydroksylowych
to amygdalina podana w zastrzyku. Glukozyd amygdalin� uzyskuje si� z migdałów, pestek
brzoskwi�, �liwek i wi�ni. Ponadto niebezpiecznym rodnikom hydroksylowym
przeciwdziałaj� równie� proantocyjanidyny zawarte w wyci�gach z nasion winogron i z kory
sosnowej.
TLEN SINGLETOWY (1O2) Czy wiedziałe�, �e tlen istnieje w wi�cej ni� jednej postaci? Normalny tlen O2 jest dla
nas korzystny, natomiast tlen singletowy 'O2 mo�e by� ogromnie niebezpieczny O2 jest
cz�steczk� bardzo stabiln�, ale po ekspozycji na promieniowanie słoneczne dochodzi do
zerwania wi�za� chemicznych i cz�steczka ta staje si� zagro�eniem dla zdrowia.
Tlen singletowy bierze udział w powstawaniu chorób stawów (zapalenie stawów), ale
najbardziej uszkadzaj�cy wpływ ma na ludzkie oko. Mo�e on uszkodzi� soczewk�,
powoduj�c za�m� lub zwyrodnienie plamki �ółtej siatkówki. W obu przypadkach to wła�nie
promieniowanie słoneczne wyzwala szkodliwe działanie tej reaktywnej substancji
utleniaj�cej.
Obecnie odkryto, �e wiele substancji hamuje działanie tlenu singletowego. Nale�� do
nich karotenoidy, jak beta-karoten i likopen. Ze wszystkich �rodków hamuj�cych działanie
tlenu singletowego najsilniej działa likopen. Ponadto w neutralizacji tego wolnego rodnika
bior� udział tokoferole (witamina E) oraz aminokwas histydyna. Równie� cholesterol mo�e
działa� jako wymiatacz tlenu singletowego.
JAKIE CZYNNIKI ZWI�KSZAJ� WYTWARZANIE WOLNYCH
RODNIKÓW Powstawanie wolnych rodników jest procesem w 100% normalnym. Zachodzi on
jednocze�nie z oddychaniem. Ale jest wiele przyczyn sprawiaj�cych, �e wytwarzamy wi�cej
wolnych rodników, ni� powinni�my. A oto krótka ich lista:
• Stres. Emocjonalny lub fizyczny stres hamuje oddychanie, zwi�ksza za� utrat� energii.
Stres karmi si� metabolizmem beztlenowym, nie tlenem.
• Ozon w powietrzu. To wa�ny czynnik nadmiernego utleniania.
• Spaliny samochodowe. Wdychasz tlenek w�gla i kwas chlorowodorowy, a nie tlen.
• Dym tytoniowy. Ten sam mechanizm, co wy�ej.
• Stany zapalne. Układ odporno�ciowy wytwarza wi�cej wolnych rodników w okresie
zwalczania chorobotwórczych mikroorganizmów.
• Promieniowanie. Poprzez delikatne zmiany w cz�steczkach promieniowanie
zapocz�tkowuje wytwarzanie wolnych rodników.
• �wiatło słoneczne. Jest to forma promieniowania.
• Zanieczyszczenie wody. Wi�kszo�� wody wodoci�gowej jest zanieczyszczona albo
�ciekami dostaj�cymi si� do niej, albo �rodkami chemicznymi, słu��cymi do jej
uzdatniania. Uwa�aj - woda butelkowana mo�e by� wod� wodoci�gow�!
• Przetworzone produkty �ywno�ciowe. Nie uzyskasz substancji od�ywczych z produktów
wytworzonych przez człowieka; organizm zmienia swój metabolizm na beztlenowy,
próbuj�c co� z nich wydoby�.
• Truj�ce metale. Znajduj� si� w glebie, wodzie i powietrzu i charakteryzuj� si�
przyci�ganiem wolnych rodników.
• Przemysłowe zwi�zki chemiczne. Wi�kszo�� zwi�zków chemicznych wytworzonych przez
człowieka jest dla niego niekorzystna.
• Leki. Nawet leki bezpieczne, przepisane przez lekarza, zmieniaj� zdolno�� do
prawidłowego metabolizmu tlenu.
Teraz wiemy ju�, kim s� nasi wrogowie. Istniej� inne jeszcze wolne rodniki, o których
b�dziemy mówi�, ale te s� najwa�niejsze. Wspomniałem te�, �e wojna nie jest przegrana.
Istnieje sposób przeciwdziałania zniszczeniom wywołanym przez substancje utleniaj�ce;
musimy tylko mie� wła�ciwych sprzymierze�ców, którzy b�d� dla naszego dobra pracowa�.
Dopóki b�dziemy mieli dostatecznie du�o anty-oksydantów w naszym organizmie - co
znaczy, �e b�dziemy w stanie zwalczy� wi�ksz� od wytwarzanej ilo�� reaktywnych substancji
utleniaj�cych - dopóty zachowamy nie tylko zdrowie, ale równie� młodo�� i witalno��.
W nast�pnym rozdziale dowiesz si�, jakie czynniki zwi�kszaj� stres oksydacyjny i jak
go zwalcza�.
3. WROGOWIE DŁUGOWIECZNO�CI Liczni wrogowie obecni w �rodowisku zewn�trznym i wewn�trznym człowieka
zwi�kszaj� ryzyko przedwczesnego starzenia si�. Kiedy w okresie konfliktu wietnamskiego
słu�yłem w Marynarce Stanów Zjednoczonych, nauczyłem si� od marynarzy, �e przed
wyborem najlepszego sposobu zwalczania wroga trzeba dobrze pozna� samego wroga i jego
taktyk�. Zasada ta mo�e równie� by� zastosowana w walce, jak� nale�y wyda� pladze
wolnych rodników atakuj�cej współczesny �wiat. Poznajmy tych wrogów, którzy zwi�kszaj�
wytwarzanie w organizmie wolnych rodników. S� to wrogowie długowieczno�ci i zdrowia.
PROCESY BIOLOGICZNE
STARZENIE SI� Starzenie si� dotyczy ka�dego człowieka i jest nieuniknione, ale nie musisz pomaga�
organizmowi w tym procesie. Chcemy wydłu�y� nasze �ycie, cieszy� si� nim i by� zdrowi.
Przede wszystkim pragniemy mie� dobre zdrowie i pozytywne, pogodne podej�cie do �ycia.
Pami�taj, �e jeste� tak młody, jak si� czujesz! Musisz mie� pozytywne podej�cie do �ycia i
nie mo�esz pozwoli�, �eby wiek odebrał ci to, co sprawia ci rado��. A dzi�ki wła�ciwemu
od�ywianiu i uzupełnianiu składników pokarmowych b�dziesz mógł opó�ni� starzenie si�.
Nie musisz ju� oczekiwa� staro�ci, w której b�d� ci� dr�czyły sztywne, bol�ce stawy,
bezsenno��, zaburzenia pami�ci, choroba serca, za�ma lub zwyrodnienie siatkówki.
Oczywi�cie, w miar� starzenia si� wzrok nie b�dzie ju� tak ostry, a ciało spr��yste, jak kiedy�.
Ale czy wiesz, �e 85% populacji w wieku ponad 65 lat w krajach uprzemysłowionych to
ludzie przewlekle chorzy? Łatwo godzimy si� z tym, uznaj�c, �e przewlekłe choroby s�
nieodł�czne od starzenia si� i nieuniknione. Ale tak nie jest! W miar� zbli�ania si� do „złego
wieku" przychodzi czas, �eby upewni� si�, czy stosujemy zdrow� diet�, zapewniaj�c�
maksimum substancji od�ywczych w produktach dostarczaj�cych nam du�ych ilo�ci witamin
A, C i E oraz składników mineralnych. S� to przede wszystkim ro�linne substancje od�ywcze,
maj�ce wła�ciwo�ci antyoksydantów.
Mo�esz wydłu�y� swoje �ycie, zmieniaj�c nawyki i styl �ycia. Tak, wymaga to
wysiłku, ale mo�esz tego dokona�, je�li naprawd� chcesz... tylko działaj systematycznie, krok
po kroku.
1. Pierwsz� i najwa�niejsz� spraw� jest nastawienie psychiczne, poniewa� to umysł mo�e
sprawi�, �e b�dziesz zdrowy lub chory. Ma on wielk� sił�! Musisz my�le� pozytywnie.
Spróbuj by� szcz��liwy. Nie martw si�! Je�li twoje my�li s� stale negatywne, osłabia to
twój układ odporno�ciowy i zaczynasz chorowa�. Pami�taj - pierwsz� lini� obrony
organizmu jest prawidłowo działaj�cy układ odporno�ciowy.
2. Umiarkowane, regularne �wiczenia fizyczne na powietrzu (korzystne jest spacerowanie) s�
bardzo wa�ne dla prawidłowego zaopatrzenia w tlen organizmu. Dzi�ki �wiczeniom tlen i
substancje od�ywcze dostaj� si� do komórek ze strumieniem krwi. Pami�taj, �e choroba
nie mo�e egzystowa� w �rodowisku boga-tym w tlen. Tak wi�c szybki codzienny spacer
czyni cuda. Wzmacnia serce i poprawia kr��enie krwi. Poprawia tak�e ruchomo�� stawów
oraz ogóln� sprawno�� i wytrzymało��. Przeci�ganie si� i spacerowanie pomaga w
usuwaniu z organizmu toksyn i wolnych rodników - powoduj�cych starzenie si�.
3. W utrzymaniu optymalnego stanu zdrowia pomaga zdrowa dieta bogata w substancje
od�ywcze i przeciwutleniaj�ce. Zdrowa dieta daje wiele korzy�ci: lepsz� pami��, wi�cej
energii, pozytywne nastawienie i dobre samopoczucie. Je�li zdołasz utrzyma� dobry stan
układu odporno�ciowego, powstrzyma to atak chorób zwyrodnieniowych, które mog�
skróci� twoje �ycie.
A oto wytyczne dotycz�ce zdrowego od�ywiania, pomocne w walce ze starzeniem si�:
l. Jedz �wie�e owoce, sałaty i warzywa - zwłaszcza zielonolistne oraz �ółte i czerwone - tak
cz�sto, jak to jest mo�liwe. Ten surowy, nie przetworzony pokarm zawiera �yciowo wa�ne
enzymy. Spróbuj je�� je w stanie surowym, je�li jest to mo�liwe. Soki z nich sporz�dzone
s� tak�e bardzo zdrowe. Korzystne jest spo�ywanie owoców i warzyw wyhodowanych
tam, gdzie mieszkasz. Jednak�e w niektórych regionach gleba jest uboga w pewne
pierwiastki (np. selen) i witaminy, konieczne dla zachowania zdrowia. Dlatego od�ywianie
nale�y wspomaga� uzupełniaj�cymi preparatami, zawieraj�cymi wiele witamin,
składników mineralnych i pierwiastków �ladowych. wie�e owoce i warzywa dostarczaj�
we wła�ciwych proporcjach wi�kszo�� witamin i pierwiastków, a tak�e błonnikai
enzymów - s� to ro�linne substancje od�ywcze, których uzdrawiaj�ce działanie jest
synergistyczne (razem działaj� korzystniej). Spróbuj je polubi�.
2. W prawidłowo zbilansowanej diecie konieczne s� równie� zbo�a pełnoziarni-ste, nasiona,
orzechy i ro�liny str�czkowe. Dostarczaj � one błonnika niezb�dnego do prawidłowej
czynno�ci przewodu pokarmowego. S� tak�e lepszym �ródłem białka ni� mi�so i zawieraj�
wszystkie potrzebne aminokwasy, które s� podstawowymi składnikami budulcowymi
białek. Jedz mniej mi�sa czerwonego i upewnij si�, czy jest ono chude. Doskonałym
�ródłem białka s� tak�e ryby i drób.
3. Twoja dieta powinna by� mieszana i składa� si� z tak wielu ró�norodnych produktów, jak
to jest mo�liwe.
4. Produkty takie, jak chudy ser, jajka i nabiał, powinny by� spo�ywane w niewielkich
ilo�ciach.
5. Aby zapobiec chorobom przewodu pokarmowego, nale�y je�� produkty zawieraj�ce tzw.
przyjazn� flor� bakteryjn�, głównie Lactobacillus acidophilus. Do takiej �ywno�ci nale��:
jogurt, kiszona kapusta, kefir i sery. Bez udziału tych bakterii niemo�liwe jest
przyswajanie substancji od�ywczych. W efekcie dochodzi do niedo�ywienia, spadku
odporno�ci i rozwoju choroby zwyrodnieniowej.
6. Pij du�o �wie�ej, czystej wody. Najlepsza jest woda destylowana lub filtrowana.
7. Korzystne jest uzyskanie w organizmie odczynu zasadowego dzi�ki jedzeniu warzyw i
owoców oraz piciu zielonych napojów. Zielone sproszkowane substancje mo�na kupi� w
sklepach ze zdrow� �ywno�ci� (w rozdziale 5 znajdziesz wi�cej wiadomo�ci na temat
�ywno�ci zielonej).
8. Najlepsze s� tłuszcze i oleje pochodzenia ro�linnego. Wyeliminuj z diety nasycone tłuszcze
zwierz�ce.
Aby prze�y� w ci��kich czasach zanieczyszczonego �rodowiska, musimy nasz� diet�
wspomaga� preparatami uzupełniaj�cymi, które zawieraj� witaminy, składniki mineralne,
zioła i enzymy. Uzbroj� ci� one do walki ze stresem oksydacyjnym, powoduj�cym
przedwczesne starzenie si�. Rozdział 5. „Superantyoksydanty" pomo�e ci opracowa� plan
własnej batalii o zdrowie.
LEKI Lekarstwo jest lekarstwem, bez wzgl�du na to, czy b�dzie przepisane przez lekarza, czy
znajduje si� w ogólnej sprzeda�y, czy te� jest stosowane dla poprawy samopoczucia.
Wszystkie leki wpływaj�na przemian� chemiczn� komórek organizmu, co cz�sto powoduje
niedobór ró�nych substancji od�ywczych, które te leki unieczynniaj� lub
niszcz�. Leki powoduj� niszczenie substancji od�ywczych w ró�ny sposób: przez wydalanie z
moczem, eliminacj� ze stolcem, zablokowanie przył�czania si� ich do komórek lub
uniemo�liwienie ich przyswajania w wyniku ł�czenia si� z nimi, unieczynnia-nia,
przyspieszania ich przemiany. Wszystkie leki s� potencjalnie niebezpieczne!
Pami�taj - im wi�cej leków stosujesz dłu�ej, tym bardziej jeste� zagro�ony deficytem
substancji od�ywczych. Wa�ne substancje od�ywcze, jak witaminy A, C, E, B6 i kwas
foliowy oraz pierwiastki takie jak magnez, potas, selen i cynk, wszystkie tak wa�ne dla
aktywno�ci antyoksydacyjnej, łatwo ulegaj� zniszczeniu przez leki. Wtedy zaczynaj� si�
mno�y� wolne rodniki. Je�li bierzesz lub brałe� który� z wymienionych ni�ej leków,
prawdopodobnie masz niedobór wa�nych przeciwu-tleniaj�cych substancji od�ywczych.
• Aspiryna. Jak na ironi� aspiryna jest stosowana w zapobieganiu zawałom serca i udarom
mózgu, a jednak powoduje ona niedobór antyoksydantów, prowadz�cy wła�nie do zawału
serca lub innych chorób. Osobi�cie zamiast aspiryny stosuj� antyoksydanty (tj. witamin� C i
czosnek). Proponuj�, �eby� robił to samo!
• Leki zobojtniaj�ce kwasy. S� to tagamet, peptal, novocimetine.
• Cholestyraminy. S� to leki obni�aj�ce poziom cholesterolu - cholybar, qu-estran.
• Leki przeciwzakrzepowe. Jednym z nich jest coumadin (warfaryna). Interakcja
paracetamolu z warfaryna wywołuje krwawienie. Jest to niebezpieczne poł�czenie.
• Antybiotyki o szerokim spektrum. S� nimi ciprofloksacyna, noroksyna i wiele innych.
• Leki przeciwhistaminowe. Sudafed, actifed, benedryl.
• Leki przeciwdrgawkowe. Dilantin.
• Antybiotyki stosowane w stanach zapalnych układu moczowego. Macro-dantin
(nitrofurantoina).
• Kortykosteroidy. Kortyzon i pochodne.
To tylko cz��ciowa lista leków znajduj�cych si� w ogólnej sprzeda�y i leków recepturowych,
które mog� spowodowa� deficyt substancji antyoksydacyjnych w organizmie. Znaczny
ubytek substancji od�ywczych mog� równie� spowodowa� leki przyjmowane systematycznie,
takie jak sprzedawane bez recepty �rodki przeczyszczaj�ce, aspiryna i leki
przeciwhistaminowe. Produkty zawieraj�ce olej parafinowy ł�cz� si� z witaminami A, D, E i
K, rozpuszczalnymi w tłuszczach, i równie� prowadz� do ich niedoboru.
A wi�c widzisz, jak wa�ne jest spo�ywanie produktów od�ywczych i za�ywanie preparatów
uzupełniaj�cych dla odbudowy i wzmocnienia organizmu. Zamiast wzmacnia� organizm, leki
osłabiaj� go, poniewa� osłabiaj� układ odporno�ciowy -nasz� pierwsz� lini� obrony. B�d�
ostro�ny! Dowiedz si�, jak działaj� leki, które stosujesz. Nigdy nie przerywaj stosowania leku
nagle i bez porozumienia si� ze swoim lekarzem! Ucz si� sam, przekazuj zdobyte wiadomo�ci
lekarzowi i farmaceucie. Przejmij kontrol� nad swoim zdrowiem.
STAN ZAPALNY We wszystkich reakcjach zapalnych w organizmie dochodzi do uwalniania wolnych rodników
na pocz�tku lub w trakcie tego procesu. Stan zapalny to naturalna reakcja organizmu na
zaka�enie lub zranienie. Najcz��ciej to krwinki białe wyzwalaj� wolne rodniki, aby zniszczy�
atakuj�ce bakterie lub wirusy, ale kiedy dochodzi do zaczerwienienia i obrz�ku
podra�nionych tkanek, uwalniaj� one dodatkowe wolne rodniki i powoduj� przeci��enie
organizmu. Je�li brakuje dostatecznej ilo�ci anty-oksydantów, �eby przeciwdziała� zapaleniu,
przechodzi ono w stan przewlekły, który stanowi stałe obci��enie organizmu niszcz�cymi go
wolnymi rodnikami. Przykładem cz�stej przewlekłej choroby zapalnej jest zapalenie stawów.
Mo�na jednak zapobiega� powikłaniom zapalnym, stosuj�c rozs�dne od�ywianie i
uzupełnianie substancji przeciwutleniaj�cych, zwłaszcza witamin A, C i E. Najlepsze
post�powanie dietetyczne to spo�ywanie produktów, które wzmacniaj� stawy i pozwalaj�
odbudowywa� mi��nie i tkank� ł�czn�. I odwrotnie, niewła�ciwa dieta mo�e zawsze
doprowadzi� bezpo�rednio do zaostrzenia powikła� zapalnych z nasileniem bólów i
ograniczeniem ruchomo�ci. Poniewa� kwa�ny odczyn sprzyja stanom zapalnym, bardzo
wa�ne staje si� ograniczenie spo�ywania mi�sa, jajek, nabiału i produktów przetworzonych
przez człowieka, które po zmetabolizowaniu zwi�kszaj�kwa�-ny odczyn organizmu.
Poni�ej podajemy kilka wskazówek, jak przeciwdziała� zapaleniu przez odpowiednie
od�ywianie:
• Jedz du�o tłustych ryb, jak sardynki i łoso�.
• Wł�cz do diety potrawy zawieraj�ce du�o substancji przeciwutleniaj�cych. Witaminy A, C i
E skutecznie zwalczaj� stan zapalny.
• Aby dostarczy� organizmowi dostateczn� ilo�� witaminy C, jedz owoce awo-kado, szparagi
i pestki słonecznika, a nie tylko owoce cytrusowe.
• Oliwa z oliwek zawiera du�o witaminy E i nale�y j� stosowa�- zamiast innych, mniej
zdrowych olejów.
• Jedz surow� marchew i brokuły, a tak�e brzoskwinie, kantalup� (odmiana melona) i kapust�.
• Zapewnij w diecie odpowiedni� ilo�� selenu - antyoksydanta, który jest obecny w takiej
�ywno�ci jak skorupiaki, gruboziarniste kasze i dro�d�e piwne.
Wymienione produkty s� bogate w enzymy, aminokwasy, kwasy tłuszczowe i antyoksydanty.
Szczególnie wa�ne s�:
Enzymy. Białka te, zwłaszcza proteazy, pomagaj� zwalczy� stan zapalny. Enzymy stosowane
w tym celu powinny by� przyjmowane mi�dzy posiłkami, aby mogły si� wł�czy� w
metabolizm zapalnie zmienionych tkanek, a nie przewodu pokarmowego. Leczenie za
pomoc� enzymów pomaga opanowa� stan zapalny, poniewa� enzymy trawi� i usuwaj�zb�dne
martwe tkanki. Szczególnie skuteczny w zwalczaniu stanu zapalnego jest wymiatacz wolnych
rodników - enzym dysmutaza ponadtlenkowa (SOD).
Cynk. Pierwiastek ten współdziała w procesach antyoksydacyjnych i odgrywa du�� rol�
zarówno w gojeniu tkanek, jak i w zwalczaniu stanu zapalnego.
STRES
Nie ma jeszcze godziny 9 rano, a ju� zanosi si� na to, �e b�dziesz miał zły dzie�.
Dzieci nie chciały wsta� do szkoły, a kiedy w ko�cu zostały ubrane, nakarmione i
przygotowane do wyj�cia, wysiadł akumulator. Na szcz��cie s�siad miał kable do
uruchomienia samochodu, ale, po podrzuceniu dzieci tu� przed ostatnim dzwonkiem do
szkoły, utkn�łe� w korku na drodze, która, �eby było �mieszniej, nazywa si� drog� szybkiego
ruchu.
Po ponad 30 minutach wleczenia si� jak �limak docierasz do parkingu w miejscu
pracy. Wła�nie zacz�ło pada� i jedyne pozostawione wolne miejsce, jakie mo�esz znale��,
znajduje si� 50 metrów od wej�cia do budynku biura. Zasłaniaj�c si� płaszczem, kierujesz si�
do drzwi i ju� by� dotarł w miar� suchy, ale drog� zagradza mały rw�cy strumie�. W mokrych
butach i skarpetkach stoisz oczekuj�c na wind�, która oczywi�cie ka�e ci czeka�. I kiedy
wreszcie dotarłe� do swojego biurka, dostrzegasz wiadomo�� z poczty elektronicznej, �e szef
chce ci� zaraz widzie�. Bierzesz gł�boki oddech, liczysz do dziesi�ciu i mówisz sobie, �e
wszystko b�dzie dobrze. Ale okazuje si�, �e jest to dzie� pełen nieprzyjemnych
niespodzianek. Ostatecznym ciosem jest wdepni�cie w prezent pozostawiony przez psa
s�siada przed bezpiecznymi drzwiami twojego domu.
Ka�dy miał takie dni. Odczuwamy wówczas silniej stresy. Ale czy zdajemy sobie z
tego spraw�, czy nie, nawet zwykły dzie� bez kryzysów pozostawia trwały �lad na ciele,
umy�le i duszy.
Stres to cichy intruz. Opisany poranek jest przykładem kra�cowym, natomiast cz�sto
stres powoduje napi�cie, z którego w ogóle nie zdajemy sobie sprawy. Jest to cz���
codziennego �ycia i mo�e wpływa� na stan naszego ciała, umysłu i ducha. W obecnym
zagonionym, skomplikowanym �wiecie jeste�my stale poddawani napi�ciu wywołanemu
przez prac�, nieporozumienia, konieczno�� podejmowania decyzji i nie ko�cz�ce si� kłopoty
finansowe. Stres jest nieunikniony!
Równie� warunki otoczenia, nawet tak zwyczajne jak gor�co czy zimno, wywołuj�
stres. Uraz z kolei to długotrwały ci��ki stres dla organizmu, podobnie jak choroby i zatrucia.
Organizm jest przygotowany na wyrównywanie codziennych stresów, ale stresy nasilaj� si� w
miar� narastania problemów. Tak wi�c wszyscy mamy do czynienia w ró�nym stopniu ze
stresami. Niewyrównany stres mo�e skróci� twoje �ycie i zabi� ci�! Zachowanie dobrego
zdrowia jest bardzo wa�ne, bo wówczas łatwiej jest pokona� stresy, z którymi zawsze
b�dziemy si� spotyka�.
Obecny styl �ycia sprzyja gwałtownemu szerzeniu si� chorób wywołanych stresem.
Stres powoduje stan napi�cia wszystkich narz�dów organizmu, zwłaszcza nadnerczy,
prowadz�c do ich wyczerpania i osłabienia układu odporno�ciowego. Aby wzmocni� układ
odporno�ciowy i wyczerpane gruczoły i narz�dy, stosuje si� anty-oksydanty. Celem ich jest
zwalczanie wolnych rodników. Jak ju� wiesz, do zniszczenia komórek przez wolne rodniki
dochodzi w najsłabszej cz��ci ciała, co prowadzi do powa�nych uszkodze� i rozwoju ró�nych
chorób zwyrodnieniowych. Brak mo�liwo�ci zwalczenia stresu jest powodem zawału serca,
nadci�nienia t�tniczego, astmy, zapalenia stawów i wielu innych chorób.
Istniej� dwa sposoby zwalczania stresu. Pierwszy to przestrzeganie zasad dobrego
od�ywiania w celu wspierania układu odporno�ciowego. Drugi to wł�czenie do diety wi�kszej
ilo�ci białek ro�linnych dla zwi�kszenia zasobów aminokwasów, a tak�e wi�kszej ilo�ci
�ywno�ci zawieraj�cej du�o witamin i składników mineralnych, takiej jak młode p�dy
ro�linne i ciemnozielone warzywa, soja, ro�liny morskie, ro�liny str�czkowe, zbo�a
pełnoziarniste, nasiona i orzechy. Stres i stan od�ywienia s� ze sob� �ci�le powi�zane.
Nadmierny stres powoduje gorsze od�ywianie, a to z kolei daje zubo�enie organizmu w
zwi�zki przeciwutleniaj�ce i osłabia układ odporno�ciowy.
Prawdopodobnie n�jsłuszniejsz� decyzj� podj�t�w celu zwalczania stresu jest
wspomaganie uzupełniaj�cymi antyoksydantami. Witaminy A, C i E oraz selen i german
doskonale zwalczaj� stres. Zespół witamin B pomaga uspokoi� zszarpane nerwy. Konieczne
jest tak�e podtrzymywanie czynno�ci nadnerczy przez stosowanie witaminy B5 (kwasu
pantotenowego). Nadnercza maltretowane przez stresy mo�na wzmocni� przez stosowanie
zielonych napojów, spo�ywanie ro�lin morskich, korzenia lukrecji, pyłku pszczelego,
galaretek ro�linnych i korzenia �e�-szenia. Wiele ro�lin leczniczych ma wła�ciwo�ci an-
tyoksydacyjne, które pozwalaj� zwalcza� szkody wywołane przez wolne rodniki, zwłaszcza
wpływaj�ce na czynno�ci układu odporno�ciowego osłabionego przez stres. Przykładem jest
tutaj czosnek i miłorz�b dwuklapowy. Dokładne omówienie tych wspaniałych leczniczych
ro�lin znajduje si� w rozdziale 5. Działanie przeciwutleniaj�ce innych ro�lin leczniczych
obejmuje układ nerwowy. Kocimi�tka, chmiel, korze� kozłka lekarskiego (waleriany),
polinezyjski krzew kava kava i m�czennica (Passiflora) to zioła, na które nale�y zwróci�
uwag�.
Mówi�c po prostu, najlepszym sposobem zwalczania stresu jest lepsze od�ywianie.
Jedz wi�cej surowych owoców i jarzyn. Pij ich soki w celu szybkiego uzupełnienia witamin,
składników mineralnych i enzymów. Unikaj produktów przetworzonych, nabiału, alkoholu,
kofeiny oraz �ywno�ci starej lub zepsutej.
W ko�cu, aby zwalczy� stres, trzeba si� - mówi�c j�zykiem młodzie�owym -
wyluzowa�. Niezale�nie od metody, jak� wybierzesz, musisz troch� odpocz�� i odreagowa�.
Mo�na to robi� stosuj�c �wiczenia fizyczne, gł�bokie oddychanie, uprawianie jakiego� hobby,
a nawet po prostu �miej�c si�. Osobi�cie, kiedy jest mi ci��ko i czuj� si� wszystkim
przytłoczony, rozmy�lam nad Pismem �w. Inne metody zwalczania stresu to joga, medytacje,
techniki relaksacyjne, zmiana stylu �ycia i to, co najtrudniejsze ze wszystkiego - trzeba
powiedzie� NIE!
B�d� ostro�ny ze stosowaniem leków uspokajaj�cych, które uzale�niaj� i wymagaj�
stopniowego zwi�kszania dawek dla uzyskania efektu. Leki te daj� objawy niepo��dane, które
nasilaj� si� w miar� zwi�kszania dawek. Stosuj je tylko wtedy, kiedy naprawd� musisz!
Zamiast leków, spróbuj diet� zwalczaj�c� stres. Oto kilka wskazówek.
• Zrezygnuj ze �rodków pobudzaj�cych, takich jak kofeina, coca-cola, pepsi-cola.
• Jedz produkty zawieraj�ce serotonin�, takie jak banany, ananasy, awokado, pomidory,
bakła�any i orzechy włoskie.
• Zapewnij w diecie udział w�glowodanów zło�onych. Zawieraj� one du�o tryp-tofanu, który
w organizmie ulega przemianie w serotonin� - naturalny hormon wyrównuj�cy nastrój, o
działaniu uspokajaj�cym. Mi�so indyka, chleb, makaron i ziarna zbó� zawieraj� obfit�
ilo�� tryptofanu.
• niadanie jest podstaw� do opanowania stresów. Twój pierwszy posiłek w ci�gu dnia
powinien składa� si� z produktów zawieraj�cych zbo�a pełnoziarni-ste, przetworów
zbo�owych, chleba osłodzonego miodem oraz suszonych owoców albo soku owocowego.
• B�d� ro�lino�erny! Pilnuj, �eby twoje posiłki zawierały odpowiedni� ilo�� w�glowodanów
zło�onych.
• U�ywaj do potraw ziół zmniejszaj�cych stres. Rozmaryn, werbena, mi�ta, tymianek, gałka
muszkatołowa i bazylia s� ziołami doskonale zmniejszaj�cymi stres.
• Pij ziołowe herbaty z chmielu, m�czennicy lub kozłka lekarskiego. Pami�taj, �e zioła maj�
silne działanie antyoksydacyjne.
CZTERY RODZAJE STRESÓW, KTÓRE MOG� WYST�POWA� W RÓ�NYM
STOPNIU W TYM SAMYM CZASIE
- Chemiczny - powoduj� go m.in. pestycydy, �rodki owadobójcze, zanieczyszczenie powietrza i
wody, metale ci��kie, takie jak rt�� (plomby z�bowe), ołów (farby, rury wodociajgowe), azbest
(materiały izolacyjne) i odpady radioaktywne.
- Emocjonalny - nieporozumienia w rodzinie, problemy finansowe i w miejscu pracy, choroby
i �mier�.
- Fizyczny - urazy, jak rany, stłuczenia, złamania itp.
- Infekcyjny - zapalenie płuc, AIDS, tocze�, grzybica i zaka�enie wirusem Ep-stein-Barra.
Wszystkie stresy wywołuj� osłabienie układu odporno�ciowego. Tylko od nas zale�y, czy
spróbujemy je zwalczy� przez wzmacnianie naszej odporno�ci odpowiednim od�ywianiem.
Je�li nie nauczymy si� zwalcza� �yciowych stresów, doprowadzimy do niepotrzebnego
zniszczenia komórek, wywołanego przez wolne rodniki, którym nie potrafili�my si�
przeciwstawi�.
�RODOWISKO
ZANIECZYSZCZENIE POWIETRZA SPALINY SAMOCHODOWE Codzienne dojazdy do pracy z okolicy podmiejskiej to w du�ej cz��ci jazda w okresie
szczytowego nasilenia ruchu. Poruszanie si� w korku ulicznym stanowi podwójny stres dla
układu odporno�ciowego. Maksymalnie zdenerwowani, nie mamy �adnego wyboru, jak tylko
oddycha� powietrzem nasyconym tlenkami azotu, ozonem i innymi truciznami. Ska�enie
ołowiem pozostaje nadal powa�nym zagro�eniem �rodowiska, mimo powszechnego ju� na
�wiecie u�ywania benzyny bezołowiowej.
Spaliny dra�ni� nas, ale dodatkowo powoduj� uczulenie na alergeny i zwi�kszaj�
produkcj� cytokin, wywołuj�cych reakcje alergiczne. Do nadmiernego wytwarzania cytokin
dochodzi w przewlekłych chorobach zapalnych, zaburzeniach procesów odporno�ciowych,
mia�d�ycy i nowotworach zło�liwych. Badania naukowe wykazały jednak, �e antyoksydanty,
zwłaszcza witamina E i kwasy tłuszczowe omega-3, neutralizuj� cytokiny.
PALENIE PAPIEROSÓW Od wielu lat kardiolodzy wskazuj�, �e palenie papierosów jest wrogiem numer jeden
naszego zdrowia. Media przekazuj� na czołowym miejscu wiadomo�ci o licznych procesach
s�dowych prowadzonych przeciwko kompaniom tytoniowym, w wielu krajach ostrze�enie o
szkodliwo�ci palenia tytoniu zamieszczane jest na ka�dej sprzedawanej paczce papierosów, a
jednak bardzo du�a cz��� społecze�stwa pali papierosy.
Palenie jest zabójcze nie tylko dla samego palacza, ale tak�e dla ka�dego, kto znajdzie
si� w pobli�u niego na tyle blisko, �eby wdycha� szkodliwy dym papierosowy. Dym
papierosowy, zawieraj�cy ponad 4000 trucizn, w tym wiele kance-rogenów, powoduje
ska�enie powietrza wewn�trz pomieszcze�. Zawarto�� w surowicy krwi kotyniny - metabolitu
nikotyny, przebadano w du�ej grupie aktywnych i biernych palaczy, w domu i w miejscu
pracy. Liczba pal�cych w domu i godziny ekspozycji w czasie przebywania w pracy były w
sposób istotny i niezale�ny zwi�zane z podwy�szonymi poziomami kotyniny w surowicy
krwi. Przyczyna -faza gazowa dymu papierosowego obfituje w wolne rodniki, wł�cznie z
truj�cym kadmem, tlenkiem azotu, tlenkiem w�gla i aldehydami. Niedawne przygn�biaj�ce
publikacje w „Journal of the American Medical Association" donosiły o licznych
skomplikowanych działaniach prawnych i społecznych, maj�cych na celu uchronienie
społecze�stwa przed chorobami wywołanymi paleniem papierosów. Publikacje te wskazały
równie�, �e ameryka�skie kompanie tytoniowe od co najmniej 30 lat wiedziały o
kancerogennych wła�ciwo�ciach tytoniu i nałogowym uzale�nieniu od papierosów.
Korzystn� stron� tego problemu jest fakt, �e antyoksydanty pozwalaj�na zmniejszenie
szkodliwych skutków tych wszystkich truj�cych wolnych rodników. W licznych badaniach
stwierdzano, �e poziom antyoksydantów u palaczy jest stale poni�ej normy. Jednak w ci�gu
kilku dni po zaprzestaniu palenia poziom ten wzrasta.
Wpływ palenia na powstawanie raka nie jest tajemnic�. Wolne rodniki zawarte w
dymie tytoniowym uszkadzaj� DNA - kod genetyczny komórek. W wyniku tego uszkodzenia
powstaj� zmienione przez mutacje komórki, które z czasem mog� zapocz�tkowa� rozwój
raka. Wyniki bada� klinicznych grupy 100 m��czyzn, opublikowane w „Science News" w
marcu 1996 roku, dowodz�, �e u 50 pal�cych, którzy otrzymywali antyoksydanty,
uszkodzenia DNA białych krwinek były mniej sze o 50% w porównanu z grup� kontroln�,
która nie otrzymywała antyoksydantów.
Je�li chodzi o DNA i płodno��, stwierdzono, �e palenie papierosów wpływa
niekorzystnie na g�sto�� nasienia oraz ruchliwo�� i wa�ny dla �ywotno�ci plemnika kształt
główki plemników. Istnieje �cisła zale�no�� mi�dzy powstawaniem plemników (sper-
matogenez�) a paleniem papierosów. Faktem jest, �e bezpłodno�� u m��czyzn oraz wady
wrodzone potomstwa zwi�zane s� z paleniem papierosów przez ojca. W okresie wczesnych
lat mojej praktyki urologicznej interesowałem si� niepłodno�ci� u m��czyzn. Przekonałem
si�, �e zawodziły wszelkie wysiłki maj�ce na celu posiadanie potomstwa, je�li pacjent nadal
palił papierosy. Wiadomo, dlaczego! Za najwi�kszych wrogów prawidłowego nasienia
wymienia si� kadm - truj�cy metal wyst�puj�cy w dymie papierosowym - oraz nikotyn�.
Antyoksydanty - witamina C i E oraz koenzym Q-10 - to substancje ochraniaj�ce nasienie,
niezb�dne do zachowania jego genetycznej nienaruszalno�ci, która zapobiega mutacjom
prowadz�cym do nowotworów i wad wrodzonych u potomstwa.
Palenie papierosów jest bardzo niebezpieczne dlatego, �e ujemnie wpływa na
wszystkie systemy obrony przed jego niekorzystnym wpływem. Jak ju� wspomniano,
uszkadza krwinki białe i osłabia układ odporno�ciowy. Obni�a poziom witaminy C i E we
krwi. U palaczy obni�ony jest równie� we krwi poziom wa�nych �yciowo karotenoidów (tzn.
beta-karotenu i likopenu).
Je�li chodzi o choroby serca, palenie papierosów prawie natychmiast wywołuje
przyleganie leukocytów do �ciany naczy� krwiono�nych i powstanie wewn�trznaczyniowego
złogu, składaj�cego si� z leukocytów i płytek krwi, wyja�nia dr Hans-Anton Lehr.
Twierdzisz, �e to za trudne? Mówi�c po prostu, palenie uszkadza wn�trze twojego układu
kr��enia i czyni ci� podatnym na powstanie zakrzepu krwi (przyczyn� zawału serca i udaru
mózgu). Lehr wykazał równie�, �e witamina C przeciwdziała tym zmianom. Nale�y mocno
podkre�li�, �e palenie papierosów jest bardzo niebezpieczne, ale je�li nie potrafisz zerwa� z
tym nałogiem, przyjmuj przynajmniej witamin� C (2000-4000 mg dziennie).
Dlaczego nie mo�esz zerwa� z tym nałogiem? Papierosy zawieraj� nikotyn�, silny
�rodek powoduj�cy uzale�nienie wskutek działania na mózg. Kiedy nikotyna opanuje nasz
mózg, jest z ni� tak trudno zerwa�, jak z heroin�! Jak stwierdził dr Leslie Iverson w „Natur�"
z 18 lipca 1996, „95% palaczy, którzy zrywaj� z paleniem, wraca do nałogu w ci�gu 12
miesi�cy, podobnie jak narkomani za�ywaj�cy heroin�". Zmiana chemicznych poł�cze� w
mózgu, nasilaj�cych pragnienie palenia, wymaga czasu i wielkiego wysiłku.
Je�li palisz, spróbuj rzuci� palenie lub chocia� je ograniczy�. Liczba poni�ej l0
papierosów dziennie wydaje si� liczb� krytyczn�, pozwalaj�c� na zmniejszenie ryzyka
choroby. W ka�dym wypadku przyjmij zestaw silnych antyoksydantów. Jest bardzo du�o
dowodów na to, �e antyoksydanty mog� uratowa� �ycie twoje, a tak�e członków twojej
rodziny!
Pij du�o soków owocowych i jarzynowych, jedz tak�e zup� sojow�, wszystko to
przeciwdziała nikotynie i usuwa j� z krwi. Wł�cz do diety du�o białek pochodzenia
ro�linnego, zawartych w fasoli, ry�u, ro�linach str�czkowych i ziarnach zbó�. Zwolennicy
mi�sa byliby zdziwieni, �e wła�ciwy dobór tych produktów ro�linnych zapewnia tak� sam�
ilo�� białka, jak befsztyk. Wł�cz do swojego po�ywienia �ywno�� bogat� w magnez, tak� jak
zielonoli�ciaste warzywa, zbo�a pełnoziamiste, ro�liny pochodzenia morskiego, ro�liny
str�czkowe i skorupiaki. Jedz du�o marchwi, selerów i owoców cytrusowych, a unikaj
czekolady, szpinaku i �ółtej rzepy, które zawieraj � du�o kwasu szczawiowego.
Oto kilka faktów na temat palenia papierosów:
1. Je�li pal� twoi rodzice, mogłe� odziedziczy� skłonno�� do palenia, wchłaniaj�c nikotyn� w
łonie matki.
2. Zgaga i choroba wrzodowa wyst�puj� cz��ciej u palaczy.
3. Palenie wywołuje skurcz t�tnic - jedn� z głównych przyczyn nadci�nienia t�tniczego krwi.
A teraz troch� zatrwa�aj�cych danych statystycznych: l . Ka�dy wypalony papieros skraca
twoje �ycie o 8 minut.
2. Jedna paczka wypalonych papierosów dziennie skraca o miesi�c ka�dy rok twojego �ycia.
3. Dwie paczki wypalanych papierosów dziennie skracaj� twoje �ycie o 12-15 lat.
Jednak, w zale�no�ci od tego, jak szybko rzucisz palenie, wzrasta mo�liwo�� przedłu�enia
�ycia o 2-5 lat.
�ucie tytoniu jest równie� bardzo niebezpieczne. U m��czyzn, którzy �uj� tyto�,
wyst�puje du�a liczba nowotworów zło�liwych jamy ustnej i j�zyka. Kobiety, które s�
biernymi palaczami, choruj� cz��ciej na raka szyjki macicy i płuc. Dym tytoniowy w
otoczeniu jest równie� bardzo niebezpieczny dla rozwijaj�cego si� płodu i dla dzieci.
Zerwanie z paleniem jest bardzo trudne, ale jest to okropny nałóg i choroba. Mo�esz
rzuci� palenie. Mo�esz to zrobi�! Od tego zale�y twoje �ycie.
ZANIECZYSZCZENIE POWIETRZA WEWN�TRZ POMIESZCZE�
Termin „ska�enie powietrza" przywodzi na my�l chmur� dymu, z której opadaj�
trucizny na bezbronne miasto, a południowe sło�ce zasnuwa brudna, przemysłowa mgła.
Jednak teraz, gdy o systematycznym zanieczyszczeniu wody, �ywno�ci i powietrza
atmosferycznego donosz� nagłówki gazet, mniej uwagi zwraca si� na zanieczyszczenie
powietrza wewn�trz pomieszcze�, zwłaszcza w miejscu pracy, co stało si� równie powa�nym
zagro�eniem zdrowia.
l rzeczywi�cie, czasami lepiej jest przebywa� na zewn�trz ni� wewn�trz mieszka�.
Powietrze w pomieszczeniach zajmuje pi�te miejsce na li�cie najwi�kszych zagro�e� dla
zdrowia ze strony �rodowiska i według ameryka�skiej Agencji Ochrony �rodowiska mo�e by�
ono do 100 razy bardziej zanieczyszczone ni� powietrze na zewn�trz. Jest wiele �ródeł tego
zanieczyszczenia: kurz, maszyny biurowe, �rodki czyszcz�ce oraz papierosy (chocia� w
ostatnich latach sytuacja znacznie si� poprawiła przez wprowadzenie w miejscach pracy
całkowitego zakazu palenia lub wydzielenie do tego celu specjalnych pomieszcze�).
Zanieczyszczone powietrze jest przyczyn� bólów i zawrotów głowy, podra�nienia oczu, nosa i
gardła. Działaj�c przez dłu�szy okres, mo�e przyczyni� si� do powstania choroby serca, raka,
astmy i innych przewlekłych chorób.
OZON Wi�kszo�� z tych, którzy urodzili si� przed i w latach szczytu demograficznego, jest
na tyle szcz��liwa, �e pami�ta przezroczyste, bł�kitne niebo i wod� tak
rodowiska wskazuj�, �e około 70 ró�nych pestycydów, stosowanych obecnie
powszechnie, jest podejrzanych o wywoływanie ró�nych typów nowotworów zło�liwych.
Badania przeprowadzone na zwierz�tach dzikich i laboratoryjnych dowodz�, �e
ekspozycja na pewne pestycydy mo�e wywoła� raka, wady wrodzone oraz powikłania w
obr�bie przewodu pokarmowego i układu nerwowego. Ponadto zapadalno�� na wiele ró�nych
chorób, jak białaczka, nieziarniczy chłoniak zło�liwy oraz rak mózgu, �oł�dka i gruczołu
krokowego, jest wy�sza w�ród farmerów, którzy regularnie stosuj� wi�ksze dawki
pestycydów. W niektórych badaniach stwierdzono, �e ekspozycja nawet na małe dawki
pestycydów, trwaj�ca przez dłu�szy okres, mo�e wywoła� powa�ne powikłania chorobowe.
Według ameryka�skiej Narodowej Akademii Nauk zagro�enie zdrowia przez
pestycydy jest znacznie wi�ksze u dzieci, poniewa� proporcjonalnie do masy ciała zjadaj� one
wi�cej po�ywienia ni� doro�li. Organizm dziecka znajduje si� w ci�głym rozwoju i jest
bardziej wra�liwy na działanie ró�norodnych substancji toksycznych. Wczesne działanie
pestycydów na organizm dzieci�cy mo�e w istotny sposób wpłyn�� na zahamowanie rozwoju
układu nerwowego, zaburzenia układu odporno�ciowego i wi�ksze ryzyko powstania
nowotworów zło�liwych.
Bardzo wa�na jest równie� znajomo�� miejsca, sk�d pochodzi po�ywienie. Nawet
łoso�, pstr�g, oko�, czy sum mog� by� niebezpieczne, je�li połowy odbywaj� si� w wodach
zanieczyszczonych.
Ale i �ywno�� importowana - zbo�a, mi�so, owoce i warzywa - mo�e w wi�kszym
jeszcze stopniu, w porównaniu z �ywno�ci� wyprodukowan� na miejscu, stanowi� ryzyko
ska�enia niebezpiecznymi substancjami. Nale�y o tym pami�ta�, poniewa� wiele owoców
tropikalnych pochodzi z krajów, w których nie ma instytucji odpowiedzialnej za kontrol�
stosowania pestycydów.
�eby przyspieszy� wzrost bydła i zwi�kszy� produkcj� mleka, podaje si� zwierz�tom
hodowlanym hormony wzrostu i hormony �e�skie. Hormony te dostaj� si� do organizmu
człowieka wraz z mi�sem, mlekiem, serem i innymi produktami nabiałowymi. Łatwo sobie
wyobrazi�, jaki to ma wpływ na człowieka. Hormony �e�skie stosowane u bydła mog� by�
odpowiedzialne za raka macicy i piersi, bolesne miesi�czki oraz przedwczesne dojrzewanie u
dziewczynek. Ale i m��czy�ni nie s� wcale odporni na działanie tych hormonów. Wykazano,
�e u m��czyzn hormony te powoduj� zarówno przedwczesne starzenie si�, jak i impotencj�.
Poczekaj, to nie wszystko!
Rozwa�my spraw� wosków. Tak, wosków. Co powiemy o wszystkich owocach i
warzywach pokrywanych woskiem? Metod� t� stosuje si� dla ochrony ich przed
wysychaniem i aby mo�na było je dłu�ej przechowywa�. Obecnie w Stanach Zjednoczonych
Ameryka�ski Urz�d ds. �ywno�ci i Leków (FDA) udzielił zezwolenia na stosowanie 6
rodzajów wosków. Ciekawe, �e s� to te same woski, których u�ywamy do piel�gnacji
samochodów, mebli i podłóg. Zawieraj� one pochodne oleju palmowego, szelak, parafin� i
niektóre �ywice syntetyczne. Woskami tymi powleka si� jabłka, ogórki, papryk�, bakła�any,
owoce cytrusowe, melony, dynie, pomidory i cebul�. Zalecam namoczenie wszystkich tych
produktów w wodzie z mydłem bez detergentów lub obieranie ich ze skórki przed jedzeniem.
Pomo�e to usun�� szkodliwe woski.
W zapobieganiu ska�eniu i psuciu si� �ywno�ci, któr� produkuje si� w du�ych
ilo�ciach, przechowuje, a nast�pnie przewozi do krajów całego �wiata, stosuje si� ró�norodne
�rodki chemiczne. Wiele z nich ma poprawi� zapach i wygl�d produktów �ywno�ciowych. Do
powstania szkodliwych substancji mo�e doj�� w trakcie stosowania nietórych metod
przetwarzania �ywno�ci, jak w�dzenie, pieczenie i marynowanie. I pami�taj, �e obecnie wiele
produktów poddaje si� napromienianiu, co wywołuje dalsze zmiany w �ywno�ci, które mog�
by� niebezpieczne dla naszego zdrowia.
Dodatki do produktów �ywno�ciowych mo�na ogólnie podzieli� na dwie grupy:
stosowane celowo i te, które znalazły si� w nich przypadkowo. Producenci �ywno�ci dodaj�
do niej barwniki, cyklaminiany, sztuczne �rodki słodz�ce, azotany i wiele innych potencjalnie
szkodliwych substancji. Badania naukowe wskazuj�, �e substancje te mog� by� wi�zane z
powstawaniem takich chorób, jak rak, zaburzenia koncentracji uwagi i zespoły upo�ledzenia
odporno�ci. Dodatki przypadkowe to produkty uboczne powstaj�ce w czasie przechowywania
i przygotowywania �ywno�ci. Nale�� do nich: aflatoksyny (grzyby, wyst�puj�ce cz�sto w
orzeszkach ziemnych) i inne grzyby, paso�yty, bakterie Escherichia coli, wyst�puj�ce w
niewła�ciwie przygotowanych produktach mi�snych, i bakterie z grupy Salmonella,
wyst�puj�ce w drobiu, które po spo�yciu przez człowieka powoduj� powa�ne powikłania
jelitowe.
Chocia� ska�enie �ywno�ci i dodatki do niej odpowiadaj� za niewielki odsetek chorób,
powoduj� one dodatkowy stres, z którym codziennie musi walczy� nasz organizm.
NADU�YWANIE PESTYCYDÓW
W Stanach Zjednoczonych Agencja Ochrony �rodowiska zabroniła stosowania wielu
niebezpiecznych pestycydów, ale w kontrolnym przegl�dzie przeprowadzonym przez Instytut
Badawczy Triangle ocenia si�, �e zakazane produkty, takie jak chlordan, sil-vex, heptachlor i
DDT, znajduj� si� nadal w domach około miliona Amerykanów.
Spo�ród 2674 obywateli, którzy wzi�li udział w ogólnonarodowej ankiecie „Przegl�du
Stosowania Pestycydów w Ogrodzie i w Domu", 60% odpowiedziało, �e jedyne stosowane
przez nich �rodki ostro�no�ci to umycie r�k po u�yciu chemikaliów. Ogromna liczba, bo a�
67%, odpowiadaj�cych przyznała, �e pozbyła si� st��onych pestycydów wyrzucaj�c je do
�mietnika, a 17% respondentów wylało je do zlewu, toalety lub na ziemi� poza domem.
MYCIE OWOCÓW I WARZYW
Chocia� najdokładniejsze mycie czy obieranie nie usunie z owoców i warzyw wszystkich
substancji szkodliwych, metody te pomagaj� pozby� si� brudu, bakterii i pestycydów z ich
powierzchni. Skuteczne jest mycie w pojemniku z ciepł� wod� i dodatkiem kropli niezbyt
silnego detergentu do mycia naczy�, ale nast�pnie trzeba dokładnie spłuka� wszystkie jego
pozostało�ci. Ponadto do oczyszczenia ziemniaków, marchwi i innych owoców i warzyw, które
chcesz zjada� ze skórk�, nale�y posługiwa� si� specjaln� szczotk� do warzyw.
Odetnij i wyrzu� zewn�trzne li�cie kapusty i sałaty, które nie mog� by� tak dobrze oczyszczone
jak twarde warzywa i owoce. Odetnij równie� łody�ki i ko�ce selerów.
Warzywa, których nie mo�na w cało�ci dobrze umy�, jak kalafior i brokuły, nale�y podzieli�
na mniejsze cz��ci i dobrze oczy�ci�.
PRZEMYSŁOWE �RODKI CHEMICZNE Zatrucie przemysłowymi �rodkami chemicznymi mo�e wyst�pi� bez wzgl�du na to,
czy stykasz si� z nimi w pracy zawodowej, czy te� nie stykasz. Byłby� zdumiony wiedz�c, jak
bardzo te trucizny przenikn�ły do twojego �ycia. Mo�e mieszkasz blisko zakładu
przemysłowego, produkuj�cego �rodki chemiczne, i wdychasz produkty uboczne, znajduj�ce
si� w powietrzu, lub w pobli�u terenu, gdzie wyrzuca si� odpady chemiczne. Przypadkowo
wprowadzone do układu pokarmowego zwykłe �rodki czysto�ci mog� wywoła� ostre zatrucie.
rodki chemiczne mog� przedosta� si� do organizmu przez skór�, z wdychanym powietrzem
lub zjadanym pokarmem. Substancje takie, jak chlor, �rodki dezynfekcyjne, metale ci��kie,
�rodki chwastobójcze i owadobójcze, produkty otrzymywane z ropy naftowej i
rozpuszczalniki, staj� si� cz��ci� codziennego �ycia. Wnikaj� do organizmu człowieka i
upo�ledzaj� prawidłow� czynno�� narz�dów, gruczołów, tkanek i komórek!
Nasz� najlepsz� lini� obrony jest zwi�kszenie ilo�ci spo�ywanych antyoksy-dantów
oraz post�powanie chroni�ce w�trob� i nerki. S� to bowiem filtry naszego organizmu.
Korzystne jest stosowanie nast�puj�cych antyoksydantów:
- Ostropest plamisty, mahonia ostrolistna, czosnek i napoje zielone wzmacniaj� i
chroni� w�trob�.
- SOD przeciwdziała wolnym rodnikom i chroni organizm przed substancjami
zanieczyszczaj�cymi.
- Wyci�g z nasion winogron działa jak bardzo silny antybiotyk.
- Cysteina i L-metionina usuwaj� toksyny.
- Witamina E jest silnym antyoksydantem, wzmacnia organizm.
- Selen współdziała z witaminami C i E w odtruwaniu organizmu.
NAPROMIENIANIE Wy�miewamy si� teraz z fantastycznonaukowego filmu Godzilla nakr�conego w
połowie lat 50., w którym olbrzymi potwór, mutant powstały po ska�eniu radioaktywnym na
skutek wybuchu bomby atomowej, wydostaje si� z Oceanu Spokojnego, �eby przynie��
zagład� miastu Tokio. A przecie� film ten stanowi przesłanie dla ludzi zajmuj�cych si�
zbrojeniami atomowymi, a jednocze�nie ukazuje przera�aj�c� prawd� - �wiat jest pełen
radioaktywnych wolnych rodników, z których wi�kszo�� to wynik post�pu w dziedzinie
nowoczesnych technologii.
W �yciu codziennym prawdopodobnie stykasz si� bardzo cz�sto z najbardziej
szkodliwymi rodzajami napromieniania i, prawie jak ka�dy, nie wyobra�asz sobie bez nich
�ycia. Na przykład silne promieniowanie z twojego telewizora działa w zasi�gu do 3 metrów.
Znaczne ilo�ci promieniowania emanuj� z ekranów komputerów, przed którymi wielu z nas
pracuje cały dzie�, a tak�e z kuchenek mikrofalowych, słu��cych do odgrzewania potraw. W
zimne zimowe wieczory ch�tnie otulamy si� ciepłymi elektrycznymi kocami, które
ogrzewaj�c, obdarzaj� nas jednocze�nie (ju� to zgadujesz) odpowiedni� dawk�
promieniowania.
Nie chcemy my�le� o przewodach elektrycznych wysokiego napi�cia,
przeprowadzonych w naszym s�siedztwie. Ale wiele danych �wiadczy o tym, �e wyst�puje
wi�ksza zapadalno�� na raka i białaczk� u dzieci na terenach w pobli�u przewodów
elektrycznych o wysokim napi�ciu. Powinno to nauczy� nas sceptycyzmu, podobnie jak to si�
stało ze mn�, wobec zapewnie� tak zwanych autorytetów twierdz�cych, �e „wszystko jest w
porz�dku".
Nawet medycyna ponosi win� za wysyłanie promieniowania do �rodowiska. Za
ka�dym razem, kiedy stosuje si� urz�dzenia elektromagnetyczne w post�powaniu
diagnostycznym, czy to b�dzie tomografia komputerowa, magnetyczny rezonans j�drowy lub
mammografia czy zdj�cie rentgenowskie klatki piersiowej, uwalnia si� do atmosfery du�e
ilo�ci potencjalnie szkodliwych wolnych rodników. I, jak na ironi�, zarówno do
rozpoznawania, jak i do leczenia raka u�ywamy promieniowania, co do którego nie mamy
cienia w�tpliwo�ci, �e jest czynnikiem rakotwórczym.
Ekspozycja na promieniowanie radioaktywne ogromnie zwi�ksza zapotrzebowanie na
antyoksydanty, które zwalczaj� jego skutki. Mo�na zapobiega� wielu chorobom zwi�zanym z
napromienianiem dzi�ki stosowaniu takich antyoksydantów jak witaminy A, C i E, karoteny,
selen, cynk i kwas foliowy. Je�li wiesz, �e czeka ci� ekspozycja na napromienianie, zastosuj
antyoksydanty tu� przed lub natychmiast po ekspozycji. Wła�ciwie dieta, zawieraj�ca
�ywno�� z du�� ilo�ci� antyoksydantów, powinna by� podstaw� twojego codziennego
od�ywiania i programu zachowania zdrowia.
�WIATŁO SŁONECZNE Ka�dego lata miliony wczasowiczów pod��aj� tłumnie na pla�e, wielu z nich w
poszukiwaniu wspaniałej, lecz zgubnej opalenizny. Ciemnozłoty kolor opalonej skóry przez
wiele lat był uwa�any za seksowny i atrakcyjny, i pozostało tak do dzisiaj, nawet po odkryciu,
�e nadmierna ekspozycja na sło�ce mo�e przyczyni� si� do powstania raka skóry.
W roku 1985 naukowcy wykryli du��, stale powi�kszaj�c� si� dziur� w cienkiej
warstwie ozonu otaczaj�cej kul� ziemsk�. Ten ozonowy baldachim stanowi naturaln� ochron�
przed szkodliwymi promieniami nadfioletowymi, które upo�ledzaj� odporno�� komórkow� i
zwi�kszaj� ryzyko ró�nego typu zaka�e�. Ale na nieszcz��cie natura nie jest w stanie obroni�
przed nami tego ozonowego baldachimu. Przez dziesi�tki lat napełniali�my powietrze
pochodnymi w�glowodorów z pojemników zawieraj�cych aerozole do spryskiwania,
�rodkami chłodz�cymi jak freon i inne fluorowane w�glowodory i bardzo aktywnymi
odpadami chemicznymi, które niszcz� warstw� ozonow�. Ameryka�ska Agencja Ochrony
rodowiska ocenia, �e utrata 40% warstwy ozonowej w roku 2075 b�dzie przyczyn� 154
milionów przypadków raka skóry i 3,4 miliona zgonów na całym �wiecie.
S� to ponure wyliczenia, ale nie jest to jedyny problem zwi�zany ze �wiatłem
słonecznym. Sło�ce jest tak�e bezpo�redni� przyczyn� za�my. Dwukrotne zwi�kszenie
ekspozycji na obecne promieniowanie w zakresie nadfioletu UVB zwi�ksza zapadalno�� na
za�m� o 60%; na �wiecie jest ju� 20 milionów chorych na za�m�, co stanowi połow�
wszystkich przypadków �lepoty. Leczenie chirurgiczne za�my w Stanach Zjednoczonych
pochłania 12% całego bud�etu przeznaczonego na ochron� zdrowia. Niewielu zdaje sobie
spraw� ze skutków zdrowotnych i finansowych tego wroga - promieni słonecznych. Ale
jeszcze bardziej alarmuj�cy jest fakt, �e UVB zmniejsza odporno�� komórkow� i nasz�
obron� przed ró�nego typu zaka�eniami.
Co mamy robi�, �eby si� chroni� przed promieniami sło�ca? Przenie�� si� pod
ziemi�? Pami�tajmy, �e potrzebujemy �wiatła słonecznego do uczynnienia witaminy D,
niezb�dnej, aby mie� zdrowe ko�ci i z�by i chroni�cej przed nowotworami zło�liwymi.
Balansujemy na bardzo cienkiej linie - troch� promieni słonecznych, ale nie za du�o.
Najwa�niejsze jest umiarkowanie! A oto kilka propozycji:
1. Ogranicz przebywanie na sło�cu do krótkich okresów, najlepiej w godzinach rannych. Nie
nale�y nigdy dopu�ci� do powstania oparze� słonecznych. Prowadzi to bowiem do raka
skóry, zwłaszcza czerniaka, który jest jednym z najbardziej gro�nych nowotworów
zło�liwych.
2. Je�li ju� musisz przebywa� na sło�cu, chro� twarz, zwłaszcza nos, poniewa� tam
najcz��ciej rozwija si� rak skóry. No� kapelusze z szerokim rondem, które zasłaniaj�
twarz. Wa�ne jest tak�e noszenie na sło�cu wła�ciwego ubrania. Najlepsz� ochron� daje
jedwab i bawełna. Ciemne kolory pochłaniaj� wi�cej promieni UVB, dlatego no� ubrania
białe lub w jasnych kolorach.
3. Stosuj kremy z filtrem. Skutecznie chroni� one przed zmianami skóry mog�cymi
prowadzi� do raka.
4. Wspomagaj diet� uzupełniaj�c� dawk� antyoksydantów. Wykazano, �e nast�puj�ce
antyoksydanty chrom� skór� i jednocze�nie wzmacniaj� nasz układ odporno�ciowy:
karotenoidy (beta-karoten i likopen), witaminy C i E, kwasy tłuszczowe (kwas liponowy),
koenzym Q-10. Je�li w ogóle nie mo�esz przebywa� na sło�cu, przyjmuj witamin� D3.
TOKSYCZNE METALE Zanieczyszczenie metalami ci��kimi jest plag� wielu krajów i zagra�a zdrowiu i �yciu
milionów ludzi. Naukowcy wykrywaj� w glebie i w wodzie wysokie st��enia miedzi, ołowiu,
kobaltu, rt�ci, aluminium i kadmu. Kosmetyki, naczynia kuchenne, chemiczne �rodki
zmi�kczaj�ce, niektóre farby, wyroby plastikowe, lakiery, rozpuszczalniki i plomby z�bowe
mog� tak�e zawiera� te niebezpieczne metale.
Metale ci��kie s� dlatego tak niebezpieczne, �e maj� wła�ciwo�� kumulowania si� w
organizmie. Kiedy ju� dostan� si� do organizmu, pozostaj� w nim. Pewne metale maj�
tendencj� do gromadzenia si� w okre�lonych cz��ciach ciała, gdzie siej� zniszczenie: rt�� - w
o�rodkowym układzie nerwowym, aluminium - w mózgu. Ołów przyczynia si� do obni�enia
poziomu inteligencji u dzieci. Obecno�� metali ci��kich w tkankach blokuje dopływ
substancji od�ywczych do komórek i nie pozwala na usuwanie zb�dnych produktów
przemiany materii. Metale te niszcz� antyoksydanty, likwiduj�c pierwsz� lini� obrony
naszego organizmu.
Na zatrucie metalami ci��kimi nara�eni s� szczególnie denty�ci, jubilerzy, malarze,
mechanicy, robotnicy drogowi, arty�ci, a tak�e dializowani pacjenci. Ołów mo�e si� dosta� do
organizmu bardzo łatwo. Pozostało�ci ołowiu z benzyny znajduj� si� w glebie w pobli�u dróg.
Mo�na go przynie�� do domu na podeszwach butów. Gotowanie w naczyniach pokrytych
pewnymi rodzajami polewy mo�e sprzyja� wypłukiwaniu z niej ołowiu do potraw. I nie
zapominajmy o wodoci�gach. Cz��� starych domów jest wyposa�ona w rury ołowiane lub
miedziane spawane ołowiem. Ołów przes�cza si� do wody pitnej. Farby z ołowiem i małe
dzieci to bardzo niebezpieczne poł�czenie, gdy� małe dzieci bior� wszystko do ust!
Ołów nie jest jednak jedynym winowajc�. Mied� - inny metal szeroko stosowany w
Stanach Zjednoczonych - znajduje si� w instalacjach w milionach domów i podobnie jak ołów
przedostaje si� do wody pitnej. Je�li masz w z�bach plomby z rt�ci�, to za ka�dym razem,
kiedy �ujesz, małe cz�steczki metalu przedostaj� si� do twojego organizmu. Aluminium -
metal ci��ki u�ywany najcz��ciej -jest wa�nym czynnikiem w powstawaniu choroby
Alzheimera i mo�e si� przedosta� do organizmu w ró�ny sposób. Z aluminium produkowane
s� naczynia kuchenne, folia aluminiowa, w któr� zawijamy �ywno��, zawieraj� je te� leki
zoboj�tniaj�ce kwasy oraz dezodoranty, którymi spryskujemy si� codziennie rano.
Kadm, który powoduje zubo�enie rezerw cynku w w�trobie i nerkach, wypieraj�c go z
nich i zajmuj�c jego miejsce, jest szczególnie niebezpieczny, poniewa� wywiera bardzo
szkodliwy wpływ na układ odporno�ciowy. Dym papierosowy, nawet wdychany biernie,
zawiera kadm i, mo�esz temu wierzy� lub nie, kadm jest obecny w ziarnach zbó�, w ry�u,
kawie, herbacie i napojach bezalkoholowych. Inne cz�ste �ródła kadmu to plastik, nawozy,
pestycydy, gleba, woda, któr� pijemy, i powietrze, którym oddychamy.
Poniewa� metale ci��kie w coraz wi�kszych ilo�ciach trafiaj� do organizmu człowieka
i całego �rodowiska, dla przeciwdziałania skutkom zatrucia tymi metalami decyduj�ce
znaczenie ma zwi�kszenie dawek substancji antyoksydacyjnych. A oto kilka porad, które
warto zapami�ta�.
Zwi�kszenie dawek antyoksydantów ma decyduj�ce znaczenie w przeciwdziałaniu skutkom
zatrucia metalami ci��kimi.
• Cysteina tworzy we krwi poł�czenia z miedzi� i wspomaga usuwanie jej z niektórych
narz�dów.
• Glutation i L-metionina bior� udział w usuwaniu z organizmu skutków zatru� tymi
metalami.
• Selen neutralizuje skutki działania toksycznych metali.
• Witamina E współdziała z selenem w neutralizacji toksycznych metali.
• Du�e dawki witaminy C neutralizuj� cz�steczki tych metali i pomagaj� w usuwaniu ich z
organizmu.
• Czosnek i pektyny jabłek wychwytuj� cz�stki metali ci��kich.
• Wap przeciwdziała odkładaniu si� ołowiu w organizmie i zapobiega wchłanianiu
aluminium.
• Cynk zapobiega zwi�kszaniu si� poziomu kadmu.
WODA „Woda, wsz�dzie woda i ani kropli do picia".
I nie cytuj� tutaj słów marynarza z rozbitego okr�tu. Odnosi si� to prawdopodobnie
tak�e do twojej miejscowo�ci, zwłaszcza je�li mieszkasz w du�ym mie-
�cie. W roku 1988 ameryka�ski Departament Zdrowia Publicznego ostrzegł, �e 85%
wody w Stanach Zjednoczonych jest wod� w pewnym stopniu ska�on�. W niektórych
miastach woda mo�e zawiera� nawet do 500 gatunków ró�nych chorobotwórczych bakterii,
wirusów i paso�ytów. Niestety, w ci�gu ostatnich 10 lat statystyki te nie uległy poprawie.
Woda, któr� pijemy, jest nie tylko ska�ona, ale jest równie� chlorowana, fluorowana, a w
niektórych przypadkach dodaje si� do niej nawet amoniak.
Z zasobami wody s� jeszcze inne problemy. Nie tylko zawodz� systemy oczyszczania
wody, ale dodatkowo z rur wodoci�gowych i ich spawów uwalnia si� do wody truj�cy ołów,
który ostatecznie dostaje si� do organizmu człowieka. A wiadomo ju�, jak bardzo ołów i
mied� s� toksyczne dla naszego organizmu.
Ponadto chlor reaguje z substancjami organicznymi, tworz�c substancje rakotwórcze,
takie jak chloroform; równie� pestycydy i przemysłowe substancje chemiczne zatruwaj�
wody gruntowe. Wi�kszo�� wielkich podziemnych akwenów, a by� mo�e wszystkie, jest
zanieczyszczona. Wszystkie te trucizny s� rakotwórcze i powoduj� powstawanie wolnych
rodników w organizmie.
ZATRUCIE WÓD
Wi�kszo�� z nas chciałaby wierzy�, �e woda płyn�ca z kranu jest wolna od zanieczyszcze�.
Ale w rzeczywisto�ci cz�sto pijemy wod� tak zanieczyszczon�, �e przeczy to standardom
bezpiecze�stwa. Znajduje si� w niej tak du�o ołowiu, substancji radioaktywnych, odchodów i
innych zanieczyszcze�, �e zaleca si� osobom z osłabionym układem odporno�ciowym picie
jedynie wody przegotowanej lub przefiltro-wanej w domu.
Obok tlenu woda jest najwa�niejszym czynnikiem potrzebnym do utrzymania nas przy �yciu.
Mo�emy prze�y� jaki� czas bez jedzenia, ale bez wody - tylko 48 godzin. Woda stanowi do
70% masy ciała dorosłego człowieka.
Woda ma ogromne znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania naszego organizmu.
Zwil�a, pełni�c rol� smaru, wszystkie przesuwaj�ce si� wzgl�dem siebie powierzchnie
wewn�trz ciała. Stanowi podło�e wszystkich procesów zachodz�cych w organizmie, takich
jak trawienie, wydalanie, kr��enie i wchłanianie. Woda równie� przenosi substancje
od�ywcze w ciele, rozcie�cza toksyny i wypłukuje zb�dne produkty przemiany materii. Jest
równie� niezb�dna do regulowania ciepłoty ciała.
Je�li dziennie nie wypijemy dostatecznej ilo�ci wody, b�dziemy odwodnieni.
Odwodnienie powoduje: zm�czenie, bóle głowy w okolicy czołowej, choroby nerek, zaparcie,
zapalenie stawów, choroby układu kr��enia, przezi�bienia.
Pami�taj, �e woda wodzie nierówna. Wyeliminuj wod� wodoci�gow� ze swojej diety,
je�li jest to mo�liwe. Chlor i fluor s� truciznami. Wypijaj codziennie co najmniej 8 szklanek
(o obj�to�ci ok. 250 ml) dobrej, czystej wody. Zainstaluj w domu dobry filtr wodny lub
u�ywaj wody butelkowanej. Osobi�cie od dawna u�ywam wody destylowanej. Woda
destylowana jest zdrowsza, ma lepszy smak i nie wypłukuje pierwiastków z ko�ci i narz�dów.
4. REAKTYWNE SUBSTANCJE UTLENIAJ�CE
PRZYCZYN� CHORÓB W rozdziale tym zostan� omówione choroby, których przyczyn� jest działanie reaktywnych
substancji utleniaj�cych. Znajdziesz tu nieco danych o ka�dej z tych chorób, ich zwi�zku z
utlenianiem oraz o �ródłach superantyoksydantów, które mog� im przeciwdziała�.
RAK W Stanach Zjednoczonych ka�dego dnia w ka�dej minucie umiera jeden pacjent z
powodu raka. Co najmniej 3-4 miliony Amerykanów choruje na raka i spo�ród nich
prawdopodobnie co trzeci umrze. Chocia� istnieje wiele rodzajów raka, tym, co je wszystkie
ł�czy, s� wolne rodniki, które przyczyniaj� si� w znacznym stopniu do powstania chorób
nowotworowych. Bardzo wa�ny jest fakt, �e antyok-sydanty s� skuteczne zarówno w
zapobieganiu, jak i leczeniu raka.
Ogólnie dzieli si� nowotwory zło�liwe na cztery du�e grupy:
• Raki, które rozwijaj� si� w obr�bie skóry, błon �luzowych, gruczołów i narz�dów
wewn�trznych.
• Białaczki, które powstaj� w wyniku nowotworowego rozwoju tkanek wytwarzaj�cych
elementy krwi.
• Chłoniaki, atakuj�ce układ limfatyczny, pokrewne białaczkom.
• Mi�saki, które rozwijaj� si� w tkance ł�cznej, mi��niach i ko�ciach.
Jednym z silniejszych bod�ców, które skłoniły mnie do poszukiwania zwi�zków
mi�dzy zdrowiem a od�ywianiem, były moje niepowodzenia w chirurgicznym leczeniu raka.
Jako urolog cz�sto miałem pacjentów chorych na raka nerki, p�cherza i gruczołu krokowego.
Chocia� byłem dobrze przygotowany do radykalnego
chirurgicznego leczenia tych chorób, wkrótce odkryłem, �e nie mo�na wyleczy� raka
no�em, podobnie jak ju� wcze�niej inni lekarze odkryli, �e nie mo�na wyleczy� no�em
gru�licy. Przyczyna niepowodzenia tkwi w tym, �e rak jest raczej chorob� uogólnion�, nie za�
schorzeniem, które zajmuje najpierw jeden narz�d, a nast�pnie przenosi si� na inne. Choroba
ta od pocz�tku jest uogólniona i tak powinna by� traktowana.
Dwadzie�cia lat temu zetkn�łem si� z pacjentem choruj�cym na uogólnion� posta�
raka gruczołu krokowego, u którego uzyskałem popraw�, a nast�pnie wyleczenie dzi�ki
wspomaganiu diety uzupełniaj�cymi dawkami ró�nych substancji od�ywczych, co miało
ogromny wpływ na moje podej�cie do medycyny i zmusiło mnie do zrewidowania pogl�dów
na temat leczenia raka.
Podstaw� choroby nowotworowej jest nieprawidłowa czynno�� układu
odporno�ciowego, z czym �ci�le wi��e si� zmniejszone działanie antyoksydacyjne. Badania
naukowe wykazały, �e poziom antyoksydantów u pacjentów z nowotworami zło�liwymi jest
drastycznie obni�ony. Na przykład u chorych na raka gruczołu krokowego stwierdza si� niski
poziom likopenu - silnego antyoksydanta, który zapobiega powstaniu raka gruczołu
krokowego.
Podstawowe znaczenie w profilaktyce i leczeniu raka ma prawidłowa czynno��
w�troby. Wielu naukowców uwa�a, �e prawie 90% wszystkich przypadków raka powstaje w
wyniku działania czynników rakotwórczych obecnych w �rodowisku, takich jak substancje
zawarte w dymie papierosowym, przetworzona �ywno��, zanieczyszczone woda i powietrze.
W sytuacji nadmiernej ekspozycji na działanie tych kancero-genów niedobór substancji
od�ywczych koniecznych do usuwania ich z organizmu przez w�trob� i do prawidłowego
działania układu odporno�ciowego prowadzi do wzrostu zagro�enia chorob� nowotworow�.
Po prostu ekspozycja na wysokie st��enie czynników rakotwórczych w poł�czeniu z
nieprawidłow� czynno�ci� w�troby i znajduj�cych si� w niej odtruwaj�cych enzymów
zwi�ksza nasz� podatno�� na raka.
Dr Michael Murray w ksi��ce Encyclopedia ofNatural Medicine (Encyklopedia
medycyny naturalnej) stwierdza: „Zwi�zku mi�dzy skuteczno�ci� systemu odtruwaj�cego w
organizmie człowieka a podatno�ci� na wyst�puj�ce w �rodowisku toksyny dowodzi badanie
kliniczne przeprowadzone w grupie robotników fabryki chemicznej w Turynie we Włoszech,
u których stwierdzono niezwykle wysok� zapadalno�� na raka p�cherza moczowego. Kiedy u
wszystkich robotników przebadano system odtruwaj�cy w�troby, okre�laj�c aktywno��
enzymów, stwierdzono, �e robotnicy z najsłabiej działaj�cym systemem odtruwaj�cym to byli
ci, u których rozwin�ł si� rak p�cherza moczowego". Innymi słowy, wszyscy byli nara�eni na
ten sam poziom czynników rakotwórczych, ale rak rozwin�ł si� u tych, u których czynno��
w�troby była upo�ledzona.
Odtruwaj�ce funkcje w�troby s� trojakiego rodzaju. Pierwsza to filtrowanie krwi w
celu oddzielenia bakterii, endotoksyn i kompleksów antygen-przeciwciało powstaj�cych w
przewodzie pokarmowym. „Prawidłowo funkcjonuj�ca w�troba potrafi oczy�ci� krew z 99%
bakterii i innych toksyn, zanim przedostan� si� ponownie do kr��enia ogólnego".
Druga funkcja odtruwaj�ca w�troby to wytwarzanie i wydzielanie �ółci do przewodu
pokarmowego, gdzie wi��e si� ona z włóknami błonnika i ostatecznie ulega wydaleniu z
organizmu. Oczywi�cie, je�li w naszej diecie brakuje błonnika, toksyny zawarte w �ółci
pozostaj�w przewodzie pokarmowym i mog� by� w nim wchłaniane ponownie, powoduj�c
dodatkowe zatrucie.
Trzecia funkcja obejmuje skomplikowany proces enzymatyczny - neutralizowanie
toksyn. Ten szczególny proces dotyczy neutralizacji skutków działania substancji
chemicznych, hormonów i innych zb�dnych zwi�zków. I znów zacytuj� Michaela Murraya:
„Istotnym efektem ubocznym całej tej działalno�ci metabolicznej jest wytwarzanie wolnych
rodników w miar� neutralizacji toksyn. Bez odpowiedniej obrony przed wolnymi rodnikami,
za ka�dym razem, kiedy w�troba neutralizuje toksyny, podlega ona jednocze�nie uszkodzeniu
przez wyprodukowane wolne rodniki".
Nast�pnie Murray opisuje glutation (GSH) jako „najwa�niejszy antyoksydant, który
neutralizuje wyprodukowane wolne rodniki". Glutation składa si� z trzech aminokwasów:
cysteiny, kwasu glutaminowego i glicyny. Ogromn� rol� w procesie odtruwania,
zachodz�cym w w�trobie, odgrywaj� tak�e pierwiastki cynk i mied� oraz magnez i wa�ny
antyoksydant, jakim jest witamina C.
UWAGA
Glutation przyjmowany doustnie prawdopodobnie nie wpływa na zwi�kszenie jego poziomu w
tkankach. Jednak witamina C pomaga organizmowi w wytwarzaniu własnego glutationu.
Syntez� glutationu wspomagaj� inne zwi�zki, jak N-acetylocysteina (NAC), glicyna i
metionina, za pomoc� witaminy C. l znowu okazuje si�, �e witamina C oddaje znaczne usługi
w produkcji glutationu, gdy� z wymienionych zwi�zków tylko ona i NAC podnosz� poziom
glutationu w tkankach. ywno�� bogata w glutation to:
• Szparagi • Brukselka
• Awokado • Kapusta
• Brokuły • Orzechy włoskie
ywno�� bogata w składniki ochraniaj�ce komórki w�troby przed uszkodzeniem to:
• Czosnek • Ro�liny str�czkowe
• Cebula • Jajka
Wszystkie wymienione ni�ej produkty zawieraj� du�e ilo�ci siarki. Jako składnik glutationu,
jest ona bardzo wa�na dla ogólnej ochrony w�troby.
• Włókna rozpuszczalne w wodzie, wyst�puj�ce w otr�bach owsianych, ro�linach
str�czkowych, jabłkach i gruszkach
• Brokuły, brukselka i kapusta
• Karczochy, buraki, mniszek lekarski i wiele innych ro�lin, jak ostropest, ostry� (kurkuma),
cynamon i korze� lukrecji
Oczywi�cie, bardzo wa�ne jest, aby nie uszkadza� w�troby przez nadmierne spo�ywanie
alkoholu. Pij umiarkowanie (za umiarkowane ilo�ci uwa�a si� dwie szklanki wina lub piwa
albo około 60 ml mocniejszego alkoholu dziennie).
UWAGA
Sylimaryna (otrzymywana z owoców ostropestu plamistego) to zwi�zek chemiczny z grupy
flawonolignanów, który w szczególny sposób działa osłaniaj�ce na komórki w�troby.
Sylimaryna zapobiega uszkodzeniu w�troby, działaj�c jako antyoksydant, i to o wiele silniej
ni� witaminy E lub C. Ponadto wzmacnia ona procesy odtruwania, zapobiegaj�c zubo�eniu
w�troby w glutation.
POMIDORY
Zdania na temat korzy�ci, jakie daje jedzenie pomidorów, s� podzielone, ale jedno jest pewne
- nale�y zwróci� na nie wi�cej uwagi.
Pomidory, które s� owocami ro�liny o nazwie pomidor jadalny, to nadzwyczaj warto�ciowe
�ródło antyoksydantów, zwłaszcza karotenoidów- likopenu i beta-karotenu. Pomidory
charakteryzuj� si� niskim poziomem sodu, natomiast du�� zawarto�ci� witamin C i E oraz
potasu, dzi�ki czemu mog� przyczyni� si� do obni�enia ci�nienia krwi i zapobiega�
zatrzymywaniu płynów w organizmie, chroni�c w ten sposób układ sercowo-naczyniowy.
Ale niektórym ludziom jedzenie pomidorów szkodzi. Pomidor jadalny nale�y do rodziny
psiankowatych (Solanaceae) i, jak wszystkie ro�liny z tej rodziny, zawiera gorzki, krystaliczny
alkaloid, który mo�e wywoła� reakcje alergiczne i nasili� bóle w zapaleniu stawów. Osoby z
nawracaj�cymi owrzodzeniami jamy ustnej i wypryskiem powinny wykre�li� pomidory z
jadłospisu.
Pracuj�c przez wiele lat jako urolog, obserwowałem licznych pacjentów z rakiem gruczołu
krokowego. Jest to niedobra choroba! Ale mo�na jej zapobiega�! Wykazano, �e pomidory i
produkty z nich wytwarzane (jak pasty i sosy pomidorowe) przeciwdziałaj� powstaniu raka
gruczołu krokowego. A wi�c, m��czy�ni, byłoby m�drze zwi�kszy� porcje zjadanych
pomidorów.
CHOROBY UKŁADU SERCOWO-NACZYNIOWEGFO Niemal połow� zgonów w Stanach Zjednoczonych i w innych krajach rozwini�tych
gospodarczo powoduje jedna przyczyna: choroba układu sercowo-naczy-niowego. Zawał
serca to główny zabójca naszych czasów, udar mózgu - trzeci (drugie miejsce zajmuj�
nowotwory zło�liwe). Nazywa si� je „skrytymi zabójcami", poniewa� cz�sto pierwszy objaw
choroby jest zarazem objawem ko�cowym - nast�puje zgon chorego. Mo�na jednak w pełni
zapobiega� najbardziej niebezpiecznemu objawowi tej choroby- mia�d�ycy, czyli
stwardnieniu t�tnic. Naprawd� mo�na łatwo zidentyfikowa� wi�kszo�� czynników ryzyka
wywołuj�cych t� współczesn� plag� i w pełni im przeciwdziała�.
Twoje serce bije z cz�sto�ci� około 100 000 razy na dob�. Gdyby przez serce
przepływał ci�gły strumie� krwi, tłoczyłoby ono ka�dej doby 20 000 litrów krwi przez
naczynia krwiono�ne licz�ce 30 000 km. W czasie przeci�tnie długiego �ycia serce człowieka
uderza 2-3 miliardy razy; serce bije, a my zupełnie nie zdajemy sobie z tego sprawy ani nie
zastanawiamy si�, jak szybko powinno ono pracowa�. Czynno�� serca jest całkowicie
samoreguluj�ca si� i automatyczna - dopóty, dopóki nie dojdzie do choroby.
Jak powstaje choroba układu sercowo-naczyniowego? Istnieje wiele ró�nych
mechanizmów wpływaj�cych na rozwój choroby tego układu, ale najbardziej oczywist� i
najcz�stsz� przyczyn� jest stwardnienie t�tnic. Nazwa ta jest troch� myl�ca. Stwardnienie
naczy� polega raczej na wypełnieniu ich �wiatła. Zmiany polegaj � na zatykaniu t�tnic przez
nagromadzone w nich złogi zawieraj�ce cholesterol, tłuszcze i substancje odpadowe - tworz�
one tzw. blaszk� mia�d�ycow�. Zmniejsza to ilo�� krwi przepływaj�c� przez naczynie, co
podwy�sza ci�nienie t�tnicze krwi i doprowadza ostatecznie do całkowitego zamkni�cia
t�tnicy. Istnieje równie� niebezpiecze�stwo oderwania si� cz��ci takiego złogu i przedostanie
si� jej do mózgu, co powoduje udar mózgu, lub do naczy� wie�cowych serca, co z kolei
powoduje „krótkie spi�cie" w układzie kieruj�cym miarow� prac� serca.
Pierwszy etap w procesie twardnienia t�tnic polega na uszkadzaniu przez stres
oksydacyjny �ródbłonka wy�ciełaj�cego t�tnice. Jest to proces ci�gły. Gdyby� wło�ył odcinek
zdrowej t�tnicy do naczynia z wod� utlenion� (nadtlenek wodoru), która powoduje
uszkodzenie oksydacyjne, zaobserwowałby�, jak rozpuszcza si� �ród-błonek t�tnicy. Taka
zmiana - niewielki ubytek błony - sprzyja osadzaniu si� wewn�trz t�tnicy ró�nego rodzaju
substancji, zwłaszcza cholesterolu.
Teraz nast�puje drugi etap procesu. Te same wolne rodniki, które uszkadzaj�
�ródbłonek, uszkadzaj � równie� lipoproteiny o małej g�sto�ci, znane jako cholesterol LDL
(„zły"). Do miejsca uszkodzenia układ odporno�ciowy wysyła natychmiast komórki w celu
naprawy uszkodzenia. W efekcie powstaje du�a, p�kata komórka tłuszczowa, okre�lana jako
„komórka piankowata", która ma tendencj� do przyklejania si� do �ciany t�tnicy zamiast
przepływa� z krwi� dalej. Lipoproteiny o du�ej g�sto�ci (HDL) („dobry cholesterol") reaguj�
inaczej i nawet pomagaj�
w usuwaniu zmian powstałych po uszkodzeniach w wyniku utleniania LDL. W
warunkach prawidłowych organizm mógłby da� sobie rad� z LDL, ale komórki piankowate i
uszkodzony LDL zaczynaj� przykleja� si� do błony naczynia i wszystko blokuj�.
Etap trzeci to po prostu kontynuacja opisanego procesu, co prowadzi do
nagromadzenia si� warstw blaszki mia�d�ycowej wewn�trz t�tnicy. Zmniejsza to zdolno��
t�tnic do wspomagania przepływu krwi. Głównym motorem powoduj�cym przepływ krwi jest
praca serca, ale ka�de naczynie krwiono�ne pomaga w kr��eniu krwi dzi�ki własnemu
ruchowi pulsacyjnemu. Je�li mi�dzy tym naczyniem a pr�dem krwi znajdzie si� warstwa
twardej substancji podobnej do wosku, ten pulsacyjny ruch nie mo�e wiele zdziała�. To tak,
jakby� si� poddawał masa�owi otulony grub� g�bk�. W ko�cu ruchy naczy� ustaj� zupełnie,
poniewa� t�tnice zostaj� usztywnione przez swoj� zawarto��.
W miar� powi�kszania si� blaszki mia�d�ycowej, �wiatło t�tnicy i ilo��
przepływaj�cej przez ni� krwi ulegaj� stopniowemu zmniejszeniu. A co si� stanie, kiedy
cz��ciowo zatkasz palcem wylot w��a z wod�? Wypływa z niego mniej wody, ale pod tak
du�ym ci�nieniem, �e mo�esz zmy� wszystkie owady z przedniej szyby samochodu. To samo
dzieje si�, kiedy twoje t�tnice ulegn� zw��eniu - przepływa przez nie mniej krwi, ale poziom
ci�nienia krwi skacze pod niebo. Wpływa to na twoje serce, które musi teraz pracowa�
szybciej, �eby dostarczy� t� sam� ilo�� krwi, do której organizm był przyzwyczajony, a tak�e
musi bi� silniej, �eby pokona� narastaj�cy opór. Smutn� stron� tego procesu jest fakt, �e
prawdopodobnie nie b�dziesz zdawał sobie sprawy, co si� dzieje, dopóki nie nast�pi 90-
procentowe unie-dro�nienie t�tnicy!
Co dzieje si� dalej? Je�li rozpozna si� objawy, zanim dojdzie do powa�nego
powikłania, zmiana diety i stylu �ycia mo�e dokona� cudów i likwidowa� powstałe szkody.
Je�li nie, mo�na pewne rodzaje niedro�no�ci naczy� usuwa� operacyjnie, ale ka�da operacja
niesie ze sob� ryzyko. Najgorsze przypadki to chorzy, którzy nie dowiedzieli si� o swojej
chorobie, zanim było ju� za pó�no na ratunek.
NADCI�NIENIE T�TNICZE KRWI
Nazywa si� je „skrytym zabójc�", poniewa� codziennie, niepostrze�enie, w wielu przypadkach
anonimowo, pomału u�mierca. Nadci�nienie t�tnicze lub wysokie ci�nienie krwi, jak si� je
powszechnie nazywa, tylko w Stanach Zjednoczonych ma ponad 50 milionów ludzi. Nie
rozpoznane lub nie leczone niszczy powoli narz�dy wewn�trzne i mo�e prowadzi� do udaru
mózgu lub zawału serca.
Ale organizm dysponuje sekretn� broni� do walki z nadci�nieniem krwi - koenzymem Q-10
(Co-Q-10), który pomaga zmniejszy� nadci�nienie. W ksi��ce HeartDi-sease andHigh Blood
Pressure (Choroba serca i nadci�nienie t�tnicze krwi) Micha-el Murray wykazuje, �e u 39%
pacjentów z nadci�nieniem krwi stwierdza si� niedobór tego wytwarzaj�cego energi� enzymu.
Chocia� przyznaje, �e mechanizm działania
enzymu nie jest poznany, s�dzi, �e kluczem jest korzystny wpływ Co-Q-10 na poziom
cholesterolu i stabilizacj� �cian naczy� krwiono�nych dzi�ki jego wła�ciwo�ciom
antyoksydacyjnym.
W ka�dym razie badania potwierdziły obawy licznych lekarzy - wielu ludzi nie zmienia swojej
diety, �eby skutecznie walczy� z chorob� nadci�nieniow�. W efekcie lekarze lecz�u pacjentów
powikłania zwi�zane z chorob� serca, choroby nerek i udary mózgu, wszystkie poprzedzone
wyst�pieniami nadci�nienia krwi. A przecie� walka z nadci�nieniem nie jest zadaniem
niewykonalnym. Mo�esz obni�y� ryzyko nadci�nienia krwi, wprowadzaj�c troch� zmian w
swoich codziennych nawykach.
• Staraj si� utrzyma� niedu�� mas� ciała. Ka�dy dodatkowy kilogram zmusza serce do ci��szej
pracy, co podwy�sza ci�nienie krwi.
• Nie pal papierosów.
• Unikaj nadmiernego spo�ycia alkoholu.
• Wiadomo powszechnie, �e wegetarianie maj� ni�sze ci�nienie krwi i mniej powikła� ze
strony serca ni� osoby jedz�ce mi�so. Spo�ywaj wi�cej potraw o niskiej zawarto�ci tłuszczów,
w tym owoce i warzywa, ziarna zbó� oraz chudy nabiał.
• Stosuj �wiczenia fizyczne, przynajmniej przez 4 godziny tygodniowo. Mo�na to łatwo
osi�gn��, wprowadzaj�c poranny lub wieczorny spacer jako cz��� rutynowych czynno�ci w
ci�gu dnia.
• Zmniejszaj stresy przez uprawianie medytacji.
• Nie dodawaj automatycznie soli do potraw i ogranicz dzienne spo�ycie soli do 2,4 grama
(jedna ły�eczka). Stosuj �rodki zast�puj�ce sól (sproszkowana trawa morska o słonym smaku).
CZYNNIKI RYZYKA
PALENIE PAPIEROSÓW Istnieje kilka czynników ryzyka zwi�kszaj�cych mo�liwo�� rozwoju choroby
sercowo-naczyniowej. Pierwsze miejsce na ich li�cie zajmuje palenie papierosów. Palacze
maj� 5 razy wi�ksz� szans� zachorowania na serce ni� osoby niepal�ce. Ale osoby niepal�ce,
które przebywaj� w jednym pomieszczeniu z pal�cymi, s� zagro�one w takim samym stopniu,
co palacze. W dymie papierosowym znajduj� si� tysi�ce zwi�zków chemicznych,
przyczyniaj�cych si� do powstania choroby serca. Przedostaj� si� one z płuc do strumienia
krwi, gdzie dokonuj� szkodliwych zmian oksydacyjnych w błonie wewn�trznej t�tnic i w
cholesterolu LDL, wyzwalaj�c proces mia�d�ycowy. Palaczom radzi si� przede wszystkim
zerwa� z paleniem, a nast�pnie przyjmowa� codziennie przynajmniej jeden gram witaminy C
i 400 j.m. witaminy E. To samo dotyczy osób stale nara�onych na bierne wdychanie dymu
papierosowego w pracy i w domu.
NIEUPRAWIANIE �WICZE� FIZYCZNYCH Innym kluczowym czynnikiem ryzyka jest fizyczna bezczynno��. Zamienili�my
aktywno�� fizyczn� na emocjonalny stres. Zamiast bardzo ci��ko pracowa�, udajemy si� do
pracy i naprawd� bardzo si� martwimy, siedz�c przed komputerami, po czym wracamy
wyczerpani do domu i zasypiamy przed ekranem telewizyjnym. Naszym najwi�kszym
wysiłkiem fizycznym mo�e by� zmienianie pozycji ruchomego fotela, nawet z niego nie
wstaj�c. Tak�e ten czynnik ryzyka mo�na usun�� w 100 procentach. Wysiłek fizyczny b�dzie
najlepszym remedium na stresy emocjonalne w pracy.
Wi�c dlaczego nie zaczynamy? Przede wszystkim dlatego, �e s�dzimy, i� to b�dzie za
trudne. Nie mo�emy wyobrazi� siebie w roli Claudii Schiffer z szerokim u�miechem na
ustach prezentuj�cej kostium k�pielowy. W porz�dku. Dla tych, którym nie odpowiadaj�
podskoki w kostiumie k�pielowym, mam dobr� wiadomo��. Nie musicie tego robi�.
Dwudziestominutowy spacer dookoła domu 3 lub 4 razy tygodniowo pozwoli na wykre�lenie
ciebie z grupy wysokiego ryzyka. Badania wykazały, �e pod wieloma wzgl�dami spacer jest
równie skuteczny dla utrzymania zdrowia jak bieganie. Jest nawet lepszy, poniewa�,
spaceruj�c, nie wywierasz dodatkowego nacisku na stawy i nie grozi ci ryzyko
przetrenowania. Trzeba zaznaczy�, �e zbyt intensywne �wiczenia fizyczne powoduj�
wytwarzanie w organizmie szkodliwych wolnych rodników. Spacer nie wymaga kosztownego
wyposa�enia, specjalnego członkostwa, kr�puj�cych strojów, podnoszenia ci��arów czy
intensywnych wysiłków. Wymaga jedynie troch� samodyscypliny. Drug� przeszkod� wydaje
si� czas. Czy nasze skargi na brak czasu potrzebnego do �wicze� fizycznych nie s� �mieszne,
je�li jednocze�nie ogl�damy w telewizji ulubione widowiska rozrywkowe i wszystkie szeroko
reklamowane filmy? Zawsze znajdziemy czas na to, co uwa�amy za naprawd� wa�ne. Czy
rzeczywi�cie s�dzimy, �e ogl�danie po raz kolejny jakiego� filmu akcji jest wa�niejsze ni�
przedłu�enie sobie �ycia o dziesi�� lat?
Trzeci� przeszkod� stanowi to, �e cz�sto zapracowujemy si� dla samej pracy i
zapominamy o rozrywkach. Wybierz sobie �wiczenia fizyczne, które lubisz. Najlepsze
�wiczenia to takie, które na pewno b�dziesz wykonywa�. Je�li pływanie sprawia ci rado��,
pływaj. Pomy�l o wodnym aerobiku. Je�li lubisz koszykówk�, zawie� obr�cz na �cianie
gara�u i wrzucaj tam piłk�. Gorzej, je�li lubisz kr�gle; to �wiczenie si� nie liczy. Nale�y
uprawia� �wiczenia, w których b�dzie co najmniej 20 minut ruchu, a nie 2 godziny stania i 2
minuty wysiłku. Mo�esz te� uprawia� po trochu wszystko. Ciesz si� tym. Pami�taj, �e
siedzenie w fotelu mo�e ci� zabi�. To jest naprawd� kwestia podj�cia decyzji i nast�pnie
wytrwanie przy niej przez miesi�c. Potem �wiczenia fizyczne stan� si� nawykiem, a dobre
nawyki s� wszak nagradzane.
OSOBOWO�� TYPU A Jednym z czynników ryzyka, o którym wiele słyszeli�my w latach 70. XX wieku, jest
osobowo�� typu A. Reprezentuje j� osoba, która za wszelk� cen� musi osi�gn�� sukces, jest
perfekcjonist�, pracuje 60 godzin tygodniowo, jest bardzo stanowcza i nie rozumie, dlaczego
wszyscy nie s� do niej podobni. Chocia� rzadko zdradza swoje emocje, mo�e by� skłonna do
wybuchów gniewu. Jest to osoba, która zorganizowała sobie �ycie w emocjonalnym stresie, o
którym mówili�my, poniewa� s�dzi, �e to praca nadaje jej warto��. Musi uzyska� sukces, bo
w przeciwnym razie czuje si� bezwarto�ciowa. Jest pod wpływem wielkich napi��. Stres
emocjonalny dotyczy nie tylko umysłu. Działa równie� na serce i podnosi ci�nienie krwi. U
takiej osoby raczej napi�cie emocjonalne, a nie zablokowanie naczy� krwiono�nych przez
cholesterol (chocia� i to mo�e równie� wyst�powa�), ogranicza dopływ krwi z serca i jej
kr��enie. Poniewa� ludzie z osobowo�ci� typu A nie zwracaj� uwagi na własne zdrowie i
własne emocje, mog� dosłownie zapracowa� si� na �mier�.
„Ale to jest moja osobowo��. Wła�nie taki jestem. Nie mog� tego zmieni�". Wr�cz
przeciwnie, bracie. Je�li ludzie nie potrafi� si� zmienia�, niepotrzebnie próbujemy
resocjalizowa� kryminalistów, a ka�dy ko�ciół, grupy AA, poradnie psychologiczne i szkoły
w całym kraju nale�y zaraz pozamyka�. Zmieniamy si� stale, czasami pod wpływem grupy
ludzi, z którymi przebywamy. Zmiana jest jedynym stałym elementem �ycia. Ale mo�esz
wybra� okre�lony kierunek tej zmiany albo tylko płyn�� z pr�dem i pozwoli� na to, �eby
czynniki zewn�trzne decydowały, kim jeste�.
Czasami mylimy osobowo�� z charakterem. Nie mo�emy zmieni� swego charakteru;
decyduje on o tym, jacy jeste�my. Natura obdarza nas pewnymi cechami charakteru.
My�limy, czujemy, wybieramy. Jest to cecha natury ludzkiej. Osobowo�� to suma wszystkich
przemy�le�, uczu� i wyborów dotycz�cych wszystkiego, co si� nam zdarzyło do okre�lonego
momentu naszego �ycia. Charakter okre�la, jacy jeste�my, osobowo�� - kim si� stajemy.
Poprzez ni� wyra�amy swój charakter i stale si� ona zmienia. Chocia� nie mo�emy zmieni�
prze�ytych do�wiadcze�, mo�emy spojrze� na nie inaczej i dokona� wyboru, aby je
przemy�le� i inaczej je odczuwa�. Mo�emy tak�e zmniejszy� ich nat��enie, wprowadzaj�c do
nich nowe przekazy, dzi�ki czemu przestaj� one by� tak wa�ne, jak w okresie, kiedy je
prze�ywali�my. Mo�emy równie� czerpa� korzy�� z przeszło�ci, ucz�c si� z niej nowych,
ró�nych rzeczy i poszerza� własne perspektywy. Zawsze jest przed nami wybór, jak
odpowiemy na to, co jest w naszym umy�le, i mo�emy wybra� decyzj�, �e si� zmieniamy. To
charakter czyni z nas warto�ciowe jednostki. Jest to zdolno�� dokonania wyboru, kim si�
staniemy. Osobowo�� jest po prostu wynikiem naszego charakteru.
A teraz krótko - mo�esz dokona� wyboru, �e nie b�dziesz ju� osobowo�ci� typu A.
Mo�esz si� nauczy� wychodzi� z biura o godzinie pi�tej. Mo�esz nauczy� si� mniejszego
krytycyzmu w stosunku do własnej osoby. Mo�esz nauczy� si� akceptowa� sprawy, które od
ciebie nie zale��. Jest to sprawa wyboru, a twoje serce podzi�kuje, �e mu ul�yłe�.
Mo�emy równie� zmniejszy� gro��ce nam ryzyko dzi�ki wielu zmianom, które
wprowadzimy do naszego od�ywiania. Najwa�niejsze dotycz� ilo�ci tłuszczu w diecie i
zawarto�ci antyoksydantów w spo�ywanych produktach. Ponadto musimy pami�ta�, �e do
choroby serca przyczynia si� niski poziom magnezu i potasu. Chorzy na cukrzyc� s� trzy razy
bardziej nara�eni na chorob� sercowo-naczyniow�, poniewa� maj� nieprawidłowy
metabolizm cukrów i tłuszczów. Agregacja płytek krwi, tworzenie fibrynogenu i
podwy�szony poziom homocysteiny we krwi to zmiany stwierdzane w chorobie serca, które
równie� mo�na regulowa� diet�.
PODWY�SZONY POZIOM CHOLESTEROLU Cholesterol jest zbudowany z cz�steczek protein, które przenosz� we krwi tłuszcz (w
formie trójglicerydów). S� cztery rodzaje cholesterolu: VLDL (ang. very low-density
lipoproteins - lipoproteiny o bardzo małej g�sto�ci), LDL (low-density li-poproteins -
lipoproteiny o małej g�sto�ci), HDL (high-density lipoproteins - lipoproteiny o du�ej g�sto�ci)
i bardzo niebezpieczna lipoproteina A, która ma budow� LDL, ale jest otoczona przylegaj�c�
do niej cz�steczk� białka nazywan� apolipo-protein� A. S� to uszkodzone cz�steczki LDL, o
których ju� mówili�my.
Spróbujmy to upro�ci�. „Zły" jest zbyt wysoki poziom (st��enie) LDL i VLDL. LpA
to zmieniona cz�steczka LDL. Tak wi�c do wrogów mo�emy zaliczy� te trzy substancje, a
jedynym naszym sprzymierze�cem pozostaje HDL. Zarówno lipoproteiny o małej, jak i o
du�ej g�sto�ci pełni� w organizmie wa�ne funkcje, ale to wła�nie LDL mo�e by� zmieniona
przez uszkadzaj�cy wpływ oksydantów i przyczynia� si� do powstania „komórek
piankowatych", które działaj� jak zabójcy.
Zadanie LDL polega na transporcie tłuszczów z w�troby do komórek ciała. HDL
odprowadza tłuszcze z powrotem do w�troby. Całkowita ilo�� wszystkich rodzajów
cholesterolu we krwi powinna wynosi� około 200 mg/dl. St��enie LDL powinno by� ni�sze
od 130 mg/dl, HDL - wy�sze od 35 mg/dl. Całkowita ilo�� przenoszonych przez nie
trójglicerydów powinna wynosi� mniej ni� 150 mg/dl. Je�li poziom LDL jest u ciebie za
wysoki, oznacza to zwi�kszenie ryzyka zawału serca i udaru mózgu. Celem wi�c b�dzie
podwy�szenie poziomu HDL, obni�enie za� poziomu LDL.
Jak mo�na to zrobi�? Najszybszym sposobem zmiany rodzaju tłuszczu kr���cego we
krwi jest zmiana rodzaju tłuszczu, który zjadasz. Jest to przyczyna, dla której ludzie
dyskutuj�c tłuszczach nasyconych, wielonienasyconych i jednonienasyconych. Tłuszcze
nasycone powoduj�podwy�szenie poziomu cholesterolu LDL, kropka! Tłuszcze nasycone
łatwo rozpozna�, poniewa� w temperaturze pokojowej wyst�puj� w stanie stałym. Najgorsze
s� tłuszcze do pieczenia oraz margaryna. Do tłuszczów nasyconych nale�y tak�e ta biała
warstewka tłuszczyku wokół steku z ko�ci�. Najcz��ciej tłuszcze nasycone s� mieszane z
nienasyconymi i w ten sposób ukrywane, dlatego nale�y dokładnie czyta� etykiety na
opakowaniach produktów tłuszczowych. Najlepsze oleje u�ywane do celów kuchennych to
olej canola, zawieraj�cy najwi�ksz� ilo�� jednonienasyconych kwasów tłuszczowych, i oliwa
z oliwek, która zajmuje wprawdzie drugie miejsce, ale ma dobry zapach i inne warto�ci.
U�ywanie tych tłuszczów do potraw, unikanie tłuszczów do pieczenia i margaryny oraz
ograniczenie ogólnej ilo�ci spo�ywanego tłuszczu pozwoli na zmian� twojego profilu krwi.
Innym sposobem jest u�ywanie tłuszczów, które obni�aj� poziom LDL i trójgli-
cerydów. Nale�y do nich olej rybny, zawieraj�cy kwasy tłuszczowe omega-3. Otrzymuje si�
go z takich ryb, jak łoso�, makrela, �led� i halibut, pochodz�cych z wód pomocnych
(zimnych). Najwi�ksz� liczb� chorób serca spotyka si� u ludzi z najni�szym poziomem
kwasów tłuszczowych omega-3. I odwrotnie, nie słyszy si� wiele o chorobach serca w
Japonii, poniewa� jedn� połow� diety stanowi tam susi, a drug� - gotowane na parze
warzywa. Kwasy tłuszczowe omega-3 obni�aj� poziom LDL i trójglicerydów we krwi,
zmniejszaj� agregacj�płytek krwi i obni�aj � ci�nienie krwi. Mo�esz dostarczy� organizmowi
kwasy tłuszczowe omega-3, jedz�c wymienione ryby przynajmniej 2 razy w tygodniu lub
uzupełniaj�c diet� olejem w postaci kapsułek. Uwaga: przy stosowaniu kapsułek mo�e ci si�
odbija� olejem rybnym. Zapobiega temu �ucie tabletki z lecytyn� w czasie przyjmowania
kapsułki.
NIEKORZYSTNE ZMIANY CHEMICZNE WE KRWI Czynniki ryzyka, które równie� daje si� zwalcza� wła�ciwym od�ywianiem, mog�
dotyczy� zaburze� składu chemicznego krwi. Płytki krwi to komórki odpowiedzialne za
tworzenie skrzepu krwi. W warunkach prawidłowych s� one rozmieszczone równomiernie we
krwi, ale kiedy dochodzi do ich skupiania si� (agregacji), tworz� mi�kki zakrzep w�druj�cy ze
strumieniem krwi. Je�li nie ulegnie on rozpadowi przed doj�ciem do drobnego naczynia
krwiono�nego, mo�e je zablokowa�. Jest to szczególnie niebezpieczne, je�li naczynie znajduje
si� w mózgu. Zaleca si� wówczas przywrócenie prawidłowych warto�ci frakcji cholesterolu
przez spo�ywanie kwasów tłuszczowych omega-3 i utrzymanie wysokiego poziomu an-
tyoksydantów. Szczególnie po�yteczny w tych zaburzeniach jest wspaniały anty-oksydant,
jakim jest czosnek, zwłaszcza w postaci preparatu Kyolic. Witamina B6 (pirydoksyna)
równie� hamuje agregacj� płytek i obni�a poziom cholesterolu całkowitego we krwi.
Drug� nieprawidłowo�ci� krwi, zwi�zan� ze zwi�kszonym ryzykiem choroby układu
sercowo-naczyniowego, jest nadmierne wytwarzanie fibrynogenu. Fibrynogen jest to wa�ne
białko, bior�ce równie� udział w procesie krzepni�cia krwi, ale je�li jest ono wytwarzane w
nadmiarze, powoduje zag�szczenie krwi i wyzwala powstawanie blaszek mia�d�ycowych. I
znów �wiczenia fizyczne, czosnek, tłuszcze omega-3 i witamina B6 mog� wyeliminowa� ten
czynnik ryzyka.
Trzecie zaburzenie chemiczne krwi to podwy�szony poziom homocysteiny. Homo-
cysteina jest to aminokwas, powstaj�cy w procesie przemiany metioniny w cystein� (jeden
aminokwas przemienia si� w drugi). Normalnie ulega ona przemianie w cystein� i jej poziom
we krwi pozostaje prawidłowy, ale je�li proces ten zatrzyma si� w fazie przej�ciowej,
homocysteina zaczyna si� gromadzi� we krwi. Najcz��ciej spotyka si� to u osób, które maj�
za mało kwasu foliowego, witaminy B6 (pirydoksyny) i witaminy B12koniecznych do
zako�czenia przemiany homocysteiny w cystein�. Zwi�kszona ilo�� homocysteiny uszkadza
bezpo�rednio t�tnic� i jej �ródbłonek. Nieprawidłowy poziom homocysteiny spotyka si� u
około 40% pacjentów z chorob� serca. Rozwi�zaniem problemu jest przyjmowanie
codziennie 400 mikrogramów kwasu foliowego, 100 miligramów witaminy B6 i 1000
mikrogramów witaminy B12.
NISKI POZIOM ANTYOKSYAANTÓW Niski poziom antyoksydantów zawsze wi�zano ze zwi�kszonym ryzykiem choroby
układu sercowo-naczyniowego. Jak powiedzieli�my, pierwotna przyczyna mia�d�ycy naczy�
krwiono�nych polega na uszkodzeniu oksydacyjnym �ciany naczy� ł�cznie ze zmianami
cholesterolu LDL. Tkanki i komórki tłuszczowe s� wra�liwe na peroksydacj� lipidów, co
stwarza zapotrzebowanie na rozmaite antyoksy-danty, z których najwa�niejsze to witaminy E
i C, selen i karotenoidy: beta-karoten i likopen.
By� mo�e witamina E jest jedynym antyoksydantem koniecznym dla zdrowia serca.
Jest ona szybko doł�czana do cz�steczki cholesterolu LDL i chroni j � przed uszkodzeniem
wywołanym przez wolne rodniki. Zmniejsza równie� poziom cholesterolu LDL, zwi�ksza
poziom HDL, hamuje agregacj� płytek krwi i wywołuje rozpad nadmiaru fibrynogenu. W
celach zapobiegawczych wystarczaj�ce s� małe dawki witaminy E, natomiast �eby skutecznie
zwalcza� istniej�ce powikłania, konieczne jest stosowanie dawek powy�ej 400 j.m. dziennie.
„Komórki mi��ni gładkich" to jeszcze inny problem wi���cy si� z chorob� ser-cowo-
naczyniow�. Chodzi tu o nieprawidłowe komórki wyst�puj�ce w �cianie t�tnic i aktywno��
enzymu kinazy białkowej C. Enzym ten odgrywa główn� rol� w tworzeniu owych
nieprawidłowych komórek. Wykazano, �e witamina E (naturalny d-alfa-tokoferol, nie za�
syntetyczny d-1 alfa-tokoferol) zastosowana u szczurów, królików i ludzi blokuje kinaz�
białkow� C i zapobiega powstawaniu tych nieprawidłowych komórek mi��ni gładkich.
Na podstawie poziomu witaminy E mo�na łatwiej przewidywa� zawał serca ni� na
podstawie poziomu cholesterolu. Niski poziom witaminy E prawie zawsze poprzedza
powikłania ze strony serca. U 90 000 piel�gniarek, którym podawano przez 2 lata 100 j.m.
witaminy E, stwierdzono zmniejszenie o 50% liczby zachorowa� na choroby serca. Podobnie
u m��czyzn, pracuj�cych zawodowo w słu�bie zdrowia, którzy przyjmowali umiarkowane
dawki witaminy E, wykazano zmniejszenie o 40% zachorowa� na choroby sercowo-
naczyniowe.
Dzi�ki swoim ró�norakim wła�ciwo�ciom witamina C pozostaje najbardziej
podstawowym antyoksydantem. Nie tylko sama działa jako antyoksydant, ale wspomaga
równie� działanie enzymów antyoksydacyjnych i regeneracj� witaminy E. Zwi�ksza to ogólne
mo�liwo�ci antyoksydacyjne organizmu i pozwala na zmniejszenie poda�y witaminy E.
Witamina C równie� obni�a poziom cholesterolu i ci�nienie krwi, hamuje agregacj� płytek
krwi i wzmacnia naczynia krwiono�ne. Potrafi równie� zablokowa� we krwi działanie
wolnych rodników, zanim zaatakuj� cz�steczki LDL.
Dopiero niedawno odkryto, �e karotenoidy wykazuj� wła�ciwo�ci korzystne dla serca.
Wyniki s� zach�caj�ce. Obserwowano grup� 22 osób pal�cych i niepal�cych, zach�caj�c ich
do jedzenia warzyw bogatych w karotenoidy: marchwi zawieraj�cej beta-karoten, pomidorów
z likopenem oraz fasoli, kapusty i szpinaku zawieraj�cych lutein�. Warzywa te wnosiły do ich
diety dodatek około 30 miligramów karoteno-idów. Ju� po 2 tygodniach poziom
karotenoidów we krwi uległ podwy�szeniu o 23% u pal�cych i o 11% u osób niepal�cych. U
pal�cych stwierdza si� zazwyczaj niedobór karotenoidów, wi�c ró�nica ta ma charakter
znamienny. Oznacza to podniesienie oporno�ci na oksydacj� LDL o 14% u pal�cych, a o 28%
u niepal�cych. Stanowi to dodatkowy or�� w walce z tworzeniem si� blaszek
mia�d�ycowych.
Równie wa�ne w zmniejszaniu ryzyka zawaha serca mog� okaza� si� proanto-
cyjanidyny. Te bardzo silne substancje antyoksydacyjne, wyst�puj� w licznych produktach
�ywno�ciowych, ale w sprzeda�y s� dost�pne preparaty uzyskiwane z wyci�gów z kory sosny
morskiej i nasion winogron. Uwa�a si�, �e działanie ich w zakresie neutralizacji wolnych
rodników jest 20-50 razy wi�ksze od działania witamin C i E. Proantocyjanidyny s�
rozpuszczalne w wodzie i dzi�ki temu uzupełniaj� działanie witaminy C. Udowodniono
równie�, �e maj� ochronny wpływ na �cian� t�tnic, obni�aj�poziom cholesterolu i zmniejszaj
� złogi cholesterolowe w �cianach t�tnic. Przeci�tne zalecane dawki wynosz� 50-100
miligramów dziennie, ale w celach leczniczych powinno sie je zwi�kszy� do 200-300
miligramów dziennie.
Obecnie wielu lekarzy, w tym kardiologów, zaleca stosowanie aspiryny jako �rodka
zapobiegaj�cego zawałowi serca. Podkre�la si� przeciwzakrzepowe działanie aspiryny, co
zmniejsza ryzyko ataku wie�cowego, a stosowane dawki wynosz� 300-900 miligramów
dziennie. Jednak przy tych dawkach istnieje du�e niebezpiecze�stwo powstania krwawi�cego
owrzodzenia trawiennego. Nie wydaje si�, �eby to był dobry interes, zwłaszcza �e s� inne,
lepsze rozwi�zania. Utrzymaniu prawidłowego składu krwi i zapobieganiu agregacji płytek
słu�� omówione wy�ej takie naturalne substancje, jak witamina C, kwasy tłuszczowe omega-
3, witamina E i zespół witamin B. Szczególnie korzystne jest przeciwzakrzepowe działanie
czosnku. Osobi�cie zalecam dodatkowo stosowanie wyci�gu z miłorz�bu dwuklapowego,
poniewa� wiem, �e wspomaga on kr��enie mózgowe oraz mikrokr��enie obwodowe. Zamiast
działa� bezpo�rednio na krew, wspomaga rozkurcz naczy� krwiono�nych i zwi�ksza przepływ
krwi.
Jeste�my w stanie kontrolowa� ka�dy aspekt choroby serca. Tak, b�dzie to wymagało
od ciebie zmian stylu �ycia, ale có� jest wart styl �ycia, je�li trzeba za niego zapłaci� �yciem?
Uwa�am, �e musisz dokona� tych zmian.
WARZYWA A JEDZENIE MI�SA
Nie musisz koniecznie sta� si� wegetarianinem, �eby si� zdrowo od�ywia�, ale coraz wi�cej
dowodów naukowych wskazuje, �e b�dziesz czuł si� lepiej, je�li befsztyk czy hamburger stanie
si� raczej wyj�tkiem ni� reguł� w twoim jadłospisie. Dieta bogata w owoce i warzywa
odgrywa znacz�c� rol� w ograniczeniu podstawowych przyczyn zgonów. Jednak mimo �e
przewa�aj� dowody o korzy�ciach diety bez mi�snej, lepszej ni� dieta przeładowana
tłuszczami zwierz�cymi, nie oznacza to, �e musisz całkowicie wykre�li� mi�so ze swojego
jadłospisu. Pami�taj jednak, �e mi�so nie chroni twojego organizmu, a przy tym powoduje
pewne szkody, natomiast twoim wiernym sojusznikiem w walce z chorob� pozostaj� owoce i
warzywa. A oto cztery główne przyczyny, niektóre �ci�le zwi�zane ze spo�ywaniem
czerwonego mi�sa, przemawiaj�ce na korzy�� diety bogatej w owoce i warzywa.
Choroba serca. Od dwudziestu lat naukowcy zalecaj� diet� bogat� w warzywa i owoce ze
wzgl�du na nisk� zawarto�� w niej cholesterolu i tłuszczów nasyconych. Prowadzone
równolegle badania wykazuj� ponadto, �e rozpuszczalne włókna błonnika zawarte w
j�czmieniu, owsie, grochu i fasoli aktywnie obni�aj� poziom cholesterolu.
Rak. Je�li ju� zupełnie nie mo�esz odzwyczai� si� od rosyjskiej ruletki z paleniem papierosów,
zabezpiecz si� przynajmniej spo�ywaniem du�ej ilo�ci owoców i warzyw. Pozwoli to na
ograniczenie nie tylko ryzyka zachorowania na raka płuc, ale równie� zmniejszy zapadalno��
na inne rodzaje nowotworów zło�liwych, jak rak �oł�dka, jamy ustnej, gruczołu krokowego,
układu pokarmowego i jelita grubego. Badanie przeprowadzone przez Wydział Medyczny
Uniwersytetu Harvarda, obejmuj�ce grup� 50 000 m��czyzn, wykazało, �e m��czy�ni, którzy
jedz� czerwone mi�so 5 razy w tygodniu, choruj� 4 razy cz��ciej na raka jelita grubego w
porównaniu z m��czyznami, którzy jedz� czerwone mi�so raz w miesi�cu. W tym samym
badaniu stwierdzono, �e m��czy�ni jedz�cy mi�so codziennie byli 2 razy bardziej zagro�eni
powstaniem raka gruczołu krokowego w porównaniu z m��czyznami, którzy nie jedli mi�sa
regularnie.
Zanieczyszczenie wody i powietrza. Mo�esz w to wierzy� lub nie, ale mi�so wpływa po�rednio
na zanieczyszczenie naszego �rodowiska. Poza wszystkimi �rodkami chemicznymi,
pestycydami i innymi truciznami dostaj�cymi si� do wody pitnej i uwalnianymi do powietrza,
którym oddychamy, do wody dostaj� si� równie� odpady z terenów hodowlanych, fabryk
drobiu i innych zakładów słu��cych produkcji zwierz�cej. Ponadto ocenia si�, �e w atmosferze
ziemskiej znajduje si� 30 milionów ton metanu - gazu stanowi�cego jeden z głównych
czynników sprzyjaj�cych globalnemu wzrostowi temperatury, wydostaj�cego si� z nawozów
zwierz�cych i składowisk odpadów.
Bezpieczna �ywno�. Nie ma co do tego �adnych w�tpliwo�ci - jedzenie mi�sa stanowi dla
ciebie wi�ksze ryzyko ni� posiłek składaj�cy si� ze zdrowych owoców i warzyw. W
rzeczywisto�ci niektóre najgro�niejsze dla człowieka choroby s� skutkiem jedzenia pokarmów
zwierz�cych. Wołowina, prawdopodobnie najcz��ciej je-
dzone mi�so w Stanach Zjednoczonych, stanowi najcz�stsze �ródło bakterii Esche-richia coli.
Poza tym nieprawidłowo przygotowany drób jest dobr� po�ywk� d la bakterii Salmonella i
Campylobacter. Te zarazki, gro�ne dla człowieka i zwierz�t, mog� znajdowa� si� równie� w
surowych warzywach i owocach, ale najcz��ciej wykrywa si� je w drobiu. Nawet „owoce
morza", je�li s� ska�one lub nieodpowiednio przygotowane, mog� by� przyczyn� powa�nej
choroby.
CUKRZYCA Kto� mógłby si� zdziwi�, dlaczego omawia si� cukrzyc� w ksi��ce o superan-
tyoksydantach. S� dwie przyczyny. Pierwsza - to fakt, �e uszkodzenie przez wolne rodniki
komórek beta, produkuj�cych insulin�, uwa�a si� za główn� przyczyn� cukrzycy. Druga - to
mo�liwo�� ogromnego zmniejszenia powikła� cukrzycy dzi�ki zastosowaniu
antyoksydantów.
Cukrzyca polega na przewlekłym zaburzeniu metabolizmu w�glowodanów, tłuszczów
i białek, objawiaj�cym si� podwy�szeniem poziomu cukru we krwi na czczo. Ponadto
cukrzyca przyczynia si� do znacznego wzrostu zagro�enia chorob� serca, udarem
naczyniowym mózgu, chorob� nerek i tzw. neuropati� cukrzycow�, która polega na
powa�nym uszkodzeniu czynno�ci nerwów.
W cukrzycy trzustka nie wydziela dostatecznej ilo�ci insuliny albo komórki ciała staj�
si� oporne na działanie insuliny, przez co cukier z krwi nie mo�e przedosta� si� do komórek i
powstaj� powa�ne powikłania.
Obecnie na �wiecie ro�nie liczba chorych na cukrzyc� (w Stanach Zjednocznych jest
w przybli�eniu 5 milionów chorych na cukrzyc�, liczb� za� osób z nie rozpoznan� cukrzy-c�
ocenia si� na dalsze l0 milionów). Siane s�dwa podstawowe rodzaje cukrzycy: typ Ijest to
cukrzyca insulinozale�n�, wyst�puj�ca głównie u dzieci i młodzie�y, typ II to cukrzyca
insulinoniezale�na, na któr� choruj� przewa�nie osoby w wieku powy�ej 40 lat.
Objawy s� z reguły takie same; do klasycznych objawów cukrzycy nale�y cz�ste
oddawanie moczu, nadmierny apetyt i nadmierne pragnienie. Inne to pogorszenie widzenia,
�wi�d skóry, zm�czenie, powolne gojenie si� ran i zaka�enia skóry oraz mrowienie i
dr�twienie stóp. Na cukrzyc� mog� tak�e wskazywa� przewlekaj�ce si� objawy
grypopodobne, utrata włosów na skórze nóg, nadmierny wzrost włosów na skórze twarzy i
pojawianie si� �ółtych k�pek (okre�lanych jako �ółtaki) na skórze ciała. Pierwszym objawem
cukrzycy u m��czyzn mo�e by� zapalenie �oł�dzi i napletka. Nie rozpoznana cukrzyca w
sposób tragiczny doprowadza u milionów osób do utraty wzroku, a powikłania cukrzycy
stanowi� jedn� z głównych przyczyn zgonów w Stanach Zjednoczonych. Do wykrycia
cukrzycy, pozornie bez-objawowej, wystarczy zwykłe badanie cukru w moczu.
Dokładna przyczyna cukrzycy I typu nie jest znana. Przyjmuje si� obecnie, �e
przyczyn� mo�e stanowi� uszkodzenie komórek beta trzustki, produkuj�cych
insulin�, z jednoczesnym upo�ledzeniem ich zdolno�ci do regeneracji. W cukrzycy
typu I układ odporno�ciowy organizmu w sposób oczywisty atakuje trzustk�. Ta choroba
autoimmunologiczna jest �ci�le zwi�zana z wolnymi rodnikami, które uszkadzaj� komórki
beta trzustki.
90% chorych ma typ II cukrzycy - cukrzyc� insulinoniezale�n�. W tej grupie poziom
insuliny jest podwy�szony, co wskazuje na utrat� przez komórki wra�liwo�ci na insulin�.
Otyło�� stanowi tutaj czynnik sprzyjaj�cy chorobie, poniewa� 90% pacjentów z tym typem
cukrzycy wykazuje nadwag�. Bardzo wa�ne jest, �e osi�gni�ciu prawidłowej masy ciała
towarzyszy normalizacja poziomu cukru we krwi u wi�kszo�ci tych pacjentów.
ZMIANY BIOCHEMICZNE Dwie wa�ne uwagi. Pierwsza dotyczy glikozylacji, czyli wi�zania si� glukozy z
proteinami, co prowadzi do zmian struktury i czynno�ci białek organizmu. U chorego z
cukrzyc� nast�puje nadmierna glikozylacja białka czerwonych krwinek, soczewek oka i
osłonek mielinowych otaczaj�cych komórki układu nerwowego. Glikozylacja nie jest
zjawiskiem korzystnym.
Druga dotyczy wytwarzania w cukrzycy sorbitolu, po�redniego produktu metabolizmu
glukozy. Powstaje on w komórce w wyniku działania enzymu reduktazy aldozowej. U osób
zdrowych sorbitol tworzy si� tak�e, ale szybko ulega przemianie we fruktoz�, inny cukier
prosty, co pozwala na wydalanie go z komórki. Jednak u chorych na cukrzyc�, cz�sto
maj�cych wysoki poziom cukru we krwi, sorbitol gromadzi si� w komórce, przyczyniaj�c si�
w du�ym stopniu do powikła� cukrzycy. Nast�puj�ce choroby wi��� si� �ci�le z cukrzyc�:
mia�d�yca naczy� krwiono�nych, neuropatia cukrzycowa, retinopatia cukrzycowa, nefropatia
cukrzycowa (choroba nerek) i owrzodzenia stóp na tle cukrzycy.
Chorzy na cukrzyc� s� obci��eni potrójnym ryzykiem przedwczesnej �mierci z
powodu stwardnienia t�tnic w porównaniu z osobami nie choruj�cymi na cukrzyc�. Dlatego
tak bardzo wa�ne jest zmniejszanie tego ryzyka przez zapobieganie mia�d�ycy. Omówiono to
w podrozdziale „Choroby układu sercowo-naczyniowego", s. 61.
Bardzo cz�ste niekorzystne objawy towarzysz�ce cukrzycy to zaburzenie czynno�ci
nerwów obwodowych z towarzysz�cym mrowieniem, dr�twieniem i bólem oraz osłabieniem
mi��ni. Neuropatia cukrzycowa mo�e równie� uszkadza� czynno�� serca (wywołuj�c
niemiarowo��), przewodu pokarmowego, p�cherza moczowego; jest ona cz�st� przyczyn�
impotencji u m��czyzn. Badania wykazuj�, �e neuropatia cukrzycowa spowodowana jest
nagromadzeniem w komórkach sorbitolu.
Retinopatia cukrzycowa jest bardzo powa�nym schorzeniem oczu, które doprowadza
do �lepoty. W Stanach Zjednoczonych jest ona główn� przyczyn� utraty wzroku.
Cukrzycowe uszkodzenie nerek (nefropatia) jest to na nieszcz��cie cz�ste powikłanie
cukrzycy i główna przyczyna zgonów w tej chorobie.
Owrzodzenia stóp na tle cukrzycy s� tak�e powa�nym problemem. Główn� przyczyn�
tego powikłania stanowi utrata dopływu krwi do ko�czyn i towarzysz�ca utrata czucia z
powodu obwodowej neuropatii. Zgorzel stóp u chorych z cukrzyc� wyst�puje 20 razy cz��ciej
ni� w normalnej populacji. Wła�ciwe post�powanie mo�e jednak zapobiec powstaniu
owrzodze�. Nale�y unika� zranie� stóp i nie pali� papierosów. Zadbanie o wygodne obuwie,
utrzymywanie stóp suchych, w czysto�ci i cieple zapobiega powstawaniu owrzodze�. Palenie
papierosów powoduje zw��enie obwodowych naczy� krwiono�nych i zmniejszenie dopływu
do nich krwi, co w efekcie daje zgorzel i cz�sto powoduje konieczno�� amputacji chorej
ko�czyny.
WITAMINY I SKŁADNIKI MINERALNE Ze wszystkich substancji, którymi nale�y uzupełnia� diet� w cukrzycy, najwa�niejszy
jest chrom. Wiele bada� klinicznych po�wi�conych cukrzycy wykazało, �e wspomagaj�ce
dawki chromu w diecie obni�aj� poziom cukru we krwi na czczo, poprawiaj� tolerancj�
glukozy, obni�aj� poziom insuliny, całkowitego cholesterolu i kwasów tłuszczowych,
natomiast podnosz� poziom cholesterolu HDL „dobrego". Niedobór chromu mo�e by�
podstawowym czynnikiem przyczyniaj�cym si� u du�ej liczby Amerykanów do zaburze�
poziomu cukru we krwi w cukrzycy i do hipoglikemii (niski poziom cukru we krwi). S�
liczne dowody potwierdzaj�ce, �e w Stanach Zjednoczonych wyst�puje znaczny niedobór
chromu.
Chocia� oficjalne dawki nie zostały ustalone, osobi�cie uwa�am, �e 200-400
mikrogramów soli chromowej kwasu pikolinowego dziennie jest konieczne dla wyrównania
poziomu cukru. Nale�y oczywi�cie regularnie bada� poziom cukru we krwi i zasi�ga� rady
swojego lekarza.
SZCZEGÓLNA ROLA WITAMINY C Witamina C jest transportowana do komórki w poł�czeniu z insulin�. Dlatego chorzy
na cukrzyc� cz�sto maj� braki wewn�trzkomórkowej witaminy C i mimo niekiedy
prawidłowej zawarto�ci witaminy C w diecie wielu chorych na cukrzyc� ma niedobór tej
witaminy. Ten ukryty przewlekły niedobór witaminy C prowadzi do licznych, ju�
omawianych, powikła�, jak schorzenia naczy� krwiono�nych, wzrost poziomu cholesterolu
(wi���cy si� z mia�d�yc�) oraz do znacznego upo�ledzenia układu odporno�ciowego.
Wa�ny jest fakt, �e bardzo du�e dawki witaminy C (co najmniej 2000 miligramów
dziennie) skutecznie zmniejszaj�ilo�� niebezpiecznego sorbitolu nagromadzonego w
komórkach krwinek czerwonych u chorych na cukrzyc�. Pami�tajmy, �e gromadzenie si�
sorbitolu powoduje liczne powikłania cukrzycy, zwłaszcza zaburzenia oczu i nerwów.
NIACYNA I AMID KWASU NIKOTYNOWEGO Niacyna (witamina B3 albo kwas nikotynowy) nie jest antyoksydantem jak chrom, ale
odgrywa wa�n� rol� w tolerowaniu przez organizm glukozy. Stanowi wi�c niezb�dny
składnik od�ywczy w leczeniu schorze� polegaj�cych na zaburzeniu poziomu cukru we krwi,
takich jak cukrzyca i hipoglikemia. Stwierdzono, �e uzupełnianie witaminy B3 w diecie
chorych na cukrzyc� daje wiele korzy�ci (nie nale�y jednak przekracza� dawki 100 mg
dziennie).
WITAMINY B6 J B12 Uzupełnianie witaminy B6(w dawce 50-100 mg dziennie) w cukrzycy ma du�e
znaczenie dla ochrony przed powstaniem neuropatii, czyli powikła� w obr�bie układu
nerwowego. Podobnie skuteczne w zwalczaniu neuropatii cukrzycowej jest podawanie
witaminy B12. Stosuje si� doustnie dawki 1000-3000 mikrogramów dziennie. Mo�e by�
równie� konieczne podawanie witaminy B12 w zastrzykach.
WITAMINA E Jak ju� mówiono, witamina E jest silnym i wa�nym antyoksydantem. Chorzy na
cukrzyc� wykazuj� zwi�kszone zapotrzebowanie na witamin� E. Wspomaga ona działanie
insuliny i ma wiele innych korzystnych wła�ciwo�ci. Zaleca si� stosowanie witaminy E w
dawkach dziennych 800-1200 j.m.
Uzupełnianie witaminy E w diecie chorych na cukrzyc� zmniejsza ogólny stres
oksydacyjny i wpływa na znaczne ograniczenie powikła� w tej chorobie. Uwa�a si� równie�,
�e witamina E pozwala zapobiega� cukrzycy. W pewnym badaniu klinicznym stwierdzono, �e
osoby z niskim poziomem witaminy E we krwi były czterokrotnie bardziej zagro�one
wyst�pieniem u nich cukrzycy.
CYNK Cynk jest silnym antyoksydantem, a tak�e pierwiastkiem nadzwyczaj wa�nym dla
całego metabolizmu insuliny. Ma działanie ochronne - zapobiega uszkodzeniu komórek
trzustki. U chorych na cukrzyc� dochodzi do nadmiernego wydalania du�ych ilo�ci cynku, co
wymaga uzupełniania go w diecie. Cynk wpływa reguluj�ce na poziom insuliny w obu typach
cukrzycy i sprzyja gojeniu ran, co jest szczególnie wa�ne u chorych na cukrzyc�.
�YWNO�� ZAWIERAJ�CA CYNK
Dro�d�e piwne
Ostrygi
Drób
„Owoce morza"
Fasola
Pestki (nasiona) dyni
Grzyby
Pestki (nasiona) słonecznika
Lecytyna sojowa
Mi�so
Mi�so jagni�ce
Morszczyn
Nasiona soi
Orzechy p�ka�
Ro�liny str�czkowe
Ryby
Sardynki
W�troba
Ziarna zbó�
ółtka jaj
RO�LINY ZAWIERAJCE CYNK:
Chmiel zwyczajny
Dzika ró�a (owoce)
Lucerna siewna
Łopian wi�kszy (korze�)
Mniszek lekarski
Ostropest plamisty
Papryka cayenne
�wietlik ł�kowy
Tarczyca (Scutellaria)
Zalecana dzienna dawka cynku w postaci pikolinianu cynku wynosi 30-50
miligramów dziennie. Pami�taj jednak, �e stosowanie cynku w dawce przekraczaj�cej 100
miligramów dziennie mo�e spowodowa� osłabienie odporno�ci i działa� niekorzystnie.
FLAWONOIDY — ANTYOKSYDANTY Flawonoidy s� bardzo skuteczne w leczeniu cukrzycy. Kwercetyna wyzwala
wydzielanie insuliny i razem z innymi flawonoidami hamuje gromadzenie si� sor-bitolu w
tkankach i krwi. Flawonoidy podwy�szaj� wewn�trzkomórkowy poziom witaminy C, co
przeciwdziała nieprawidłowemu przenikaniu płynów do tkanek i powstawaniu wynaczynie�
podskórnych oraz, co mo�e najwa�niejsze, wzmacniaj� układ odporno�ciowy.
Chorzy na cukrzyc� powinni zwi�kszy� ilo�� flawonoidów w diecie i przyjmowa�
wyci�gi z ro�lin bogatych we flawonoidy, jak wyci�g z czarnych jagód lub z nasion
winogron. Ja sam przyjmuj� codziennie 200 mg wyci�gu z nasion winogron.
Czosnek i cebula wykazuj� wła�ciwo�ci obni�ania poziomu cukru we krwi. Uwa�a
si�, �e powoduj�to zawarte w nich zwi�zki siarki. Te dwie ro�liny z rodziny liliowatych poza
obni�aniem poziomu cukru we krwi maj� jeszcze dodatkowo korzystne działanie w cukrzycy,
gdy� wzmacniaj � odporno��, obni�aj� poziom cholesterolu we krwi i usuwaj� z krwi
zanieczyszczenia, co ma du�e znaczenie w zapobieganiu powikłaniom tej choroby.
�WICZENIA FIZYCZNE Na zako�czenie trzeba podkre�li�, �e ka�dy program leczenia cukrzycy powinien
uwzgl�dnia� wa�ne �wiczenia fizyczne. Aktywno�� fizyczna zwi�ksza wra�liwo�� na
insulin�, a jednocze�nie zmniejsza zapotrzebowanie na insulin�. Towarzyszy temu poprawa
tolerancji glukozy, a ponadto wykazano, �e dzi�ki �wiczeniom fizycznym obni�a si� poziom
całkowitego cholesterolu i trój glicerydów we krwi, natomiast podwy�sza poziom
cholesterolu HDL („dobrego"). wiczenia fizyczne sprzyjaj� chudni�ciu u chorych z
nadwag�.
Wreszcie �wiczenia te zwi�kszaj� zawarto�� chromu w tkankach i wychwytywanie
insuliny u chorych z cukrzyc� insulinozale�n�. Mo�na wnioskowa�, �e liczne korzy�ci
zwi�zane z uprawianiem �wicze� fizycznych s� bezpo�rednio zwi�zane z usprawnieniem
metabolizmu chromu.
JASKRA Jaskra mo�e wyst�powa� w postaci ostrej i przewlekłej. Posta� ostra stanowi
prawdziwy przypadek nagły w medycynie - dochodzi do szybkiego wzrostu ci�nienia �ród-
ocznego (wewn�trzgałkowego) w gałce ocznej najcz��ciej w jednym oku. Pojawia si� bardzo
silny pulsuj�cy ból oka i pogorszenie widzenia. �renica rozszerza si�, a� staje si� sztywna,
dopóki nie zmniejszy si� ci�nienie �ródoczne. Do cz�stych objawów nale�� równie� nudno�ci,
wymioty oraz ogólne bardzo złe samopoczucie.
Cz��ciej wyst�puje przewlekła posta� jaskry. Do wzrostu ci�nienia �ródoczne-go
dochodzi tu stopniowo, przy czym w pocz�tkowym okresie choroby mog� nie wyst�powa�
�adne objawy. Dlatego w celu rozpoznania konieczne jest regularne mierzenie ci�nienia
�ródocznego. W chorobie tej dochodzi do stopniowej utraty wzroku, najcz��ciej w
obwodowym polu widzenia, co przejawia si� tzw. widzeniem lunetowym (tunelowym).
Jaskra powstaje wówczas, kiedy powstawanie cieczy wodnistej oka jest wi�ksze ni�
jej odpływ. Wywołuje to wzrost ci�nienia �ródocznego. Prawidłowe ci�nienie �ródoczne
wynosi 10-20 mm Hg. W lekkich i �rednioci��kich przypadkach przewlekłej jaskry ci�nienie
to mo�e wzrasta� do 40 mm Hg. W przypadkach ostrej jaskry mo�e by� nawet wi�ksze od 40
mm Hg.
W Stanach Zjednoczonych około 2 milionów ludzi choruje na jaskr�, przy czym wielu
z nich nawet nie zdaje sobie z tego sprawy. 90% cierpi na posta� przewlekł�, co sprawia, �e
niewielu lekarzy rodzinnych widziało kiedykolwiek przypadek ostrej jaskry. Jaskra jest
główn� przyczyn� utraty wzroku u dorosłych.
Uwa�a si�, �e przyczyn� zmian chorobowych w jaskrze jest nieprawidłowy skład i
budowa podstawowych struktur oka zło�onych z kolagenu, który jest głównym białkiem
organizmu, ł�cznie z okiem. Zmiany chorobowe prowadz� do zablokowania odpływu cieczy
wodnistej oka, w wyniku czego wzrasta ci�nienie �ródoczne.
Wiele wa�nych antyoksydantów ma bardzo korzystny wpływ na zapobieganie i
zwalczanie jaskry. W utrzymaniu odpowiedniego składu kolagenu nadzwyczaj wa�n� rol�
pełni witamina C.
W leczeniu chorych z jaskr� o umiarkowanym przebiegu wystarcza czasami
zastosowanie witaminy C doustnie w dawce 2000 mg dziennie. W przypadkach ci��kich
mog� by� konieczne znacznie wi�ksze dawki (nawet 25-50 gramów dziennie). Niekiedy
wskazane jest podawanie witaminy C do�ylnie.
Bioflawonoidy, zwłaszcza proantocyjanidyny, wyst�puj�ce w owocach takich ro�lin
jak borówka czarna (czarne jagody), wspomagaj� prawidłowy metabolizm kolagenu i
zwi�kszaj� skuteczno�� witaminy C, dzi�ki czemu, zapobiegaj�c szkodom wywoływanym
przez wolne rodniki, współdziałaj� w zachowaniu prawidłowego stanu kapilarów i stabilno�ci
kolagenu tworz�cego substancj� mi�dzykomórkow�. Zalecana dawka wyci�gu z czarnych
jagód wynosi 80 miligramów 3 razy dziennie.
Wykazano, �e bioflawonoid rutyna zawarty w owocach cytrusowych równie� obni�a
ci�nienie �ródoczne.
W leczeniu jaskry skuteczny okazał si� wyci�g z miłorz�bu dwuklapowego (Ginkgo
biloba) -jego preparaty standardowe zawieraj� 24% flawonoglikozydów. Stosuje si� dawki
40-80 miligramów 3 razy dziennie.
Przypadki przewlekłej jaskry leczono tak�e skutecznie przez zwalczanie alergii
pokarmowych. W jednym z bada� klinicznych prowadzonych w grupie licz�cej 100
pacjentów ekspozycja na alergeny pokarmowe lub �rodowiskowe wykazała natychmiastowy
wzrost ci�nienia �ródocznego, oprócz innych typowych objawów uczulenia. Jest oczywiste, �e
w przypadku rozpoznania jaskry nale�y przeprowadzi� badanie równie� w kierunku alergii
pokarmowej.
ZA�MA (KATARAKTA) Za�ma jest cz�stym powikłaniem wyst�puj�cym w procesie starzenia si�. Dochodzi w
niej do powstania m�tnych osadów w normalnie przezroczystej soczewce oka. W niektórych
przypadkach za�ma jest niewielka, narasta powoli i nie stwarza wi�kszych problemów, ale u
wielu osób powi�ksza si�, zajmuj�c całe pole widzenia, i doprowadza ostatecznie do �lepoty.
Post�powanie lecznicze polega na odczekaniu do czasu, kiedy zmiana jest ju� rozległa, i
wówczas usuwa si� zmienion� soczewk� chirurgicznie. Leczenie laserem nie jest jeszcze
mo�liwe. Po usuni�ciu soczewki wszczepia si� soczewk� sztuczn�. Za�ma wykazuje
tendencj� do nawrotów w ci�gu kilku lat, a leczenie chirurgiczne zwi�ksza ryzyko
zwyrodnienia plamki �ółtej.
Niestety, w wi�kszo�ci klinik, zajmuj�cych si� leczeniem za�my, mówiono mi, �e
przyczyna tej choroby nadal nie jest znana. Jest to całkowita nieprawda. Za�m� wywołuj�
uszkodzenia spowodowane przez wolne rodniki. Tak jak ustaje produkcja melatoniny wraz z
wiekiem, równie� systemy obronny i antyoksydacyjny nie s� ju� tak skuteczne, a uszkodzenie
oksydacyjne oczu nie było przedmiotem bada�.
Działanie wolnych rodników jest wywołane najcz��ciej przez palenie papierosów,
cukrzyc�, ekspozycj� na promieniowanie (równie� �wiatło słoneczne) oraz stosowanie
pewnych leków, np. kortyzonu.
Zachodz�ce tu utlenianie okre�lono dokładnie jako peroksydacj� lipidów. Na ogół nie
pami�tamy, �e soczewka oka zawiera tkank� tłuszczow�, ale w rzeczywisto�ci ma ona
tłuszczow� otoczk� zewn�trzn�. W rozdziale 5 o enzymach antyok-sydacyjnych opisano, na
czym polega peroksydacja lipidów, a na razie przyjmijmy, �e do pozbycia si� szkodliwego
nadtlenku wodoru potrzebny jest glutation. Charakterystyczne jest to, �e pacjenci z za�m�
wykazuj� znamiennie ni�szy poziom glutationu we krwi. Oznacza to, �e nadtlenek wodoru,
który jest normalnym produktem ubocznym przemian zdrowych komórek, przylega do
soczewki oka i zabiera z niej potrzebne dla siebie elektrony, co powoduje uszkodzenie
soczewki.
Ale to jeszcze nie wszystko. Nadtlenek wodoru uszkadza równie� DNA komórek
soczewki w momencie przed ich podziałem. Oznacza to, �e nowe komórki nie s� doskonał�
kopi� komórek macierzystych. S� troch� wi�ksze od nich i nieregularne. Trac� wła�ciwo��
reagowania na bod�ce wzrostowe i zdolno�� podziału. W miar� upływu lat i dalszych zmian
dochodzi do zniekształcenia i zm�tnienia soczewki, na powierzchni której gromadz� si�
uszkodzone komórki.
Nie jest mo�liwe odwrócenie patologicznych zmian u osoby, u której ju� powstała
za�ma - przynajmniej w ci�gu najbli�szych pi�ciu lat. Dlatego musimy skupi� si� na
długofalowym zapobieganiu za�mie, a w tej dziedzinie mo�emy wiele dokona�. Powiedziano
ju�, �e cz��� problemu stanowi obni�ony poziom glutationu. Do jego zwi�kszenia konieczny
jest selen - pierwiastek niezb�dny do wytwarzania glutationu. Potrzebne b�d� równie�
uzupełniaj�ce dawki melatoniny, która działa jako antyoksydant oraz regulator innych
antyoksydantów. Uzupełnianie nale�y rozpocz�� w wieku mi�dzy 40. a 55. rokiem �ycia, na
długo, zanim za�ma stanie si� rzeczywistym zagro�eniem.
W pewnym badaniu klinicznym nie potwierdzono znaczenia witaminy C, ale okres
obserwacji był zbyt krótki. Bardziej przekonuj�ce wyniki badania, w którym prowadzono
obserwacje w grupie 247 kobiet w wieku od 56 do 71 lat przez 10-12 lat, opublikowano w
„American Journal of Nutrition" w pa�dzierniku 1977 roku. U kobiet, które przyjmowały
codziennie witamin� C przez 10 lat, stwierdzono o 77% mniej przypadków wczesnej za�my i
o 83% mniej przypadków stanu zaawansowanej za�my. U kobiet przyjmuj�cych witamin� C
przez krótszy okres nie stwierdzono ró�nic statystycznych. Oznacza to, �e musimy stosowa�
�rodki chroni�ce nas przed chorob� na długo, zanim si� ona rozwinie - nawet je�li nie
zauwa�ymy �adnych objawów choroby.
Witamina E jest równie� bardzo pomocna w zapobieganiu za�mie, podobnie jak w
ochronie tkanki tłuszczowej w całym organizmie. W niedawno przeprowadzonym badaniu
klinicznym („Ophthalmology", maj 1998) wykazano, �e osoby przyjmuj�ce multiwitaminy
zmniejszaj� o jedn� trzeci� ryzyko powstania za�my. To dobrze, ale ci, którzy stosuj�
systematycznie uzupełniaj�ce dawki witaminy E zmniejszaj� to ryzyko do połowy! To ju�
lepiej. Witamina E jest rozpuszczalna w tłuszczach i przenika nie tylko do torebki soczewki,
ale tak�e do jej komórek i osłonek j�der komórkowych, przez co chroni komórki przed
uszkodzeniem. Jest zupełnie mo�liwe, �e główna rola witaminy C polega na odnawianiu
utlenionej witaminy E i zwi�kszaniu jej zapasu dla ochrony oczu.
Stwierdzono, �e w ochronie antyoksydacyjnej soczewek działaj� skutecznie dwa
flawonoidy. S� to kwercetyna i kwercetryna, wyst�puj�ce razem w kompleksie
antyutleniaj�cym piknogenolu. Flawonoidy te blokuj� działanie enzymu reduk-tazy
aldozowej, która bierze udział w powstawaniu za�my.
Zapobieganiu za�mie słu�y przej�cie programu stosowania uzupełniaj�cych dawek
antyoksydantów i konsekwentne jego realizowanie. Nie istnieje �adne krótkotrwałe leczenie.
Za�ma rozwija si� w ci�gu wielu lat, objawia si� przewa�nie u osób w wieku 50-60 lat,
dlatego konieczne jest stosowanie �rodków zapobiegawczych przez całe lata, zanim
powstanie choroba. Jest to program standardowy i obejmuje przyjmowanie witaminy C,
witaminy E, selenu i piknogenolu albo wyci�gu z nasion winogronowych. Zaleca si� tak�e
stosowanie melatoniny, która opó�nia efekty starzenia si� i polepsza stan zdrowia w starszym
wieku.
ZWYRODNIENIE PLAMKI �ÓŁTEJ 20% ludzi w wieku ponad 65 lat traci całkowicie lub cz��ciowo wzrok w wyniku
zwyrodnienia plamki �ółtej. 37% �yj�cych ponad 75 lat traci wzrok na skutek tej choroby.
Oznacza to, �e spo�ród 30 milionów Amerykanów, maj�cych obecnie ponad 65 lat, 6-11
milionów straci wzrok w ci�gu nast�pnych kilku lat z powodu zwyrodnienia plamki �ółtej.
Co to za choroba? Plamka �ółta to cz��� siatkówki, gdzie skupiaj� si� promienie
�wietlne po przej�ciu przez soczewk� i gałk� oczn�. S� dwa rodzaje zmian zwyrodnieniowych
zachodz�cych w tej cz��ci siatkówki. Pierwszy - to uszkodzenie lub brak pigmentu siatkówki
przepuszczaj�cego �wiatło, zwłaszcza purpury wzrokowej. W takim przypadku �wiatło
dochodz�ce do plamki uszkadzaj� bezpo�rednio i wywołuje w komórkach plamki
uszkodzenia przez wolne rodniki wyzwolone promieniowaniem. Drugi rodzaj zmian
chorobowych to rozrost naczy� włosowatych (kapilarów) wokół siatkówki. Naczynia te mog�
by� �ródłem przesi�ku, który powoduje odklejanie siatkówki od warstw podtrzymuj�cych. W
przypadku krwawienia tworzy si� tkanka bliznowata, która zniekształca powierzchni�
siatkówki i stopniowo blokuje prawidłowy przepływ impulsów nerwowych. Pierwsze objawy
choroby to zmniejszenie ostro�ci wzroku i zniekształcenie zarysów przedmiotów. W miar�
post�pu choroby obraz ogniskuje si� bardziej na tkance bliznowatej ni� na nerwowej, a
widzenie centralne zostaje ograniczone, a� dochodzi do całkowitej utraty wzroku.
Podstawow� przyczyn� zwyrodnienia plamki jest peroksydacja lipidów, podobnie jak
w za�mie. Wiemy o tym na podstawie badania u osób z tym zwyrodnieniem profilu krwi,
który wykazuje u nich bardzo niski poziom selenu i glutationu, wysoki za� glutationu
utlenionego. Oznacza to, �e cały glutation wyprodukowany przez organizm został zu�yty do
zwalczania nadtlenku wodoru, a jednocze�nie brak jest selenu dla dokonania przemiany
glutationu w jego posta� u�yteczn�. System antyoksydacyj-ny tych pacjentów uległ
załamaniu. W takim przypadku nadtlenek wodoru (działa tu równie� tlen singletowy) atakuje
�ciany naczy� włosowatych (kapilarów) i wy�ciół-k� siatkówki bogat� w kwasy tłuszczowe,
doprowadzaj�c do ich uszkodzenia. Jest bardzo prawdopodobne, �e kapilary rozrastaj� si�
poza swoje prawidłowe granice na skutek mutacji wywołanych uszkodzeniem oksydacyjnym
DNA. W wyniku tych zmian dochodzi do krwawienia pod warstw� siatkówki.
Jedynym skutecznym leczeniem tych zmian jest zastosowanie lasera do zniszczenia
naczy� włosowatych, ale cz�sto odrastaj� one ponownie i stan chorego wcale si� nie
poprawia.
�adna terapia �ywieniowa nie jest w stanie usun�� tkanki bliznowatej, kiedy ju� si�
ona wytworzy, ale mo�emy zmniejszy� ryzyko wyst�pienia zmian zwyrodnieniowych w
kapilarach. Wymaga to zastosowania specjalnych antyoksydantów. W schorzeniu tym
witaminy A, C i E niewiele pomog�. Okre�lone antyoksydanty działaj� skutecznie tylko na
pewne narz�dy lub tkanki i aby uzyska� korzystny efekt, musimy zastosowa� te wła�ciwe.
W celu uzupełnienia glutationu nale�y zastosowa� selen. Nie ma innego sposobu na
odwrócenie przemiany utlenionego glutationu w jego posta� u�yteczn�. Pobudzi to system
antyoksydacyjny do pracy i pozwoli na zwalczenie powikła� wywołanych nadtlenkiem
wodoru.
Kluczem do utrzymania prawidłowego stanu naczy� siatkówki jest miłorz�b
dwuklapowy. Wyci�g z tej ro�liny zwi�ksza przepływ krwi przez sie� kapilarów, wywołuje
rozkurcz naczy� i usuwa szkody oksydacyjne w �cianach kapilarów, a tak�e w siatkówce.
Testowany u osób z uszkodzeniem wzroku z powodu zwyrodnienia plamki �ółtej przyczynił
si� do poprawy widzenia na wi�ksz� odległo��. Zastosowany odpowiednio wcze�-nie mo�e
zapobiec całkowicie temu powikłaniu. Polecam dzienne dawki 40-80 mg.
Wyci�g z czarnych jagód wpływa na popraw� wzroku w inny sposób. Szczególnie
istotne jest wzmocnienie dzi�ki niemu �cian kapilarów przez wytworzenie krzy�owych
poł�cze� mi�dzy włóknami kolagenu. Bierze równie� udział w tworzeniu purpury wzrokowej
- barwnika, który stanowi filtr dla niebieskiego widma �wietlnego, najsilniej uszkadzaj�cego
wzrok. Zalecam dawki dzienne wyci�gu 100-500 mg.
Uwa�a si�, �e dzi�ki karotenoidom nast�puje spadek o 43% liczby przypadków
zwyrodnienia plamki �ółtej. Za najbardziej skuteczne karotenoidy uznano lu-tein� i
zeaksantyn�. Luteina gromadzi si� w siatkówce w stopniu najwi�kszym w porównaniu z
pozostałymi antyoksydantami. Zwalcza tam działanie wolnych rodników i bierze udział w
wytwarzaniu barwnika siatkówki. Zeaksantyna jest wytwarzana przez organizm z luteiny i
obie razem, w soczewce i w siatkówce, pochłaniaj� promienie nadfioletowe, dochodz�ce do
siatkówki, przeciwdziałaj�c ich szkodliwemu
działaniu. S� to naturalne okulary przeciwsłoneczne. Karotenoidy te wyst�puj� w
ciemnozielonych warzywach li�ciastych, takich jak szpinak, kapusta bezgłowa, gorczyca i
jarmu�. Najlepsze wyniki uzyskuje si� u osób, które jedz� te warzywa 5 razy w tygodniu.
Ze wszystkich składników mineralnych w najwi�kszej ilo�ci w tkankach oka
wyst�puje cynk, ale u osób w podeszłym wieku cz�sto stwierdza si� jego niedobór.
Stwierdzono, �e doustne stosowanie cynku opó�nia rozwój zmian zwyrodnieniowych plamki
�ółtej. Obserwacje roczne i dwuletnie wykazały, �e pacjenci otrzymuj�cy cynk trac� wzrok w
mniejszym stopniu ni� pacjenci otrzymuj�cy placebo. Cynk wyst�puje w nasionach dyni i
słonecznika, soi i mi�sie. Dawka dzienna powinna wynosi� 25-50 miligramów.
Zwyrodnienie plamki �ółtej nie nast�puje w ci�gu jednej nocy. Choroba rozwija si�
przez lata, musimy wi�c przedsi�wzi�� �rodki zapobiegawcze jak najwcze�niej - nawet ju� w
dzieci�stwie. Proste nawyki, jak noszenie okularów przeciwsłonecznych i jedzenie
zielonoli�ciastych warzyw, mog� mie� wpływ na dalsze �ycie. Cz�sto�� zwyrodnienia plamki
narasta od 2% w wieku 55 lat do 20% w wieku 65 lat, a wi�c jest to decyduj�cy okres dla
zatrzymania rozwoju tej choroby. Nale�y unika� palenia papierosów. U osób pal�cych
stwierdza si� obni�ony poziom luteiny i wi�cej szkód wywołanych przez wolne rodniki
jeszcze w 20 lat po zaprzestaniu palenia.
Twoje oczy musz� ci starczy� na całe �ycie. S� to delikatne i precyzyjne narz�dzia, a
przy tym mog� wytrzyma� ogromnie du�o przeci��e�. Zmniejszenie wydolno�ci
immunologicznej towarzysz�ce starzeniu si� powoduje, �e zmniejszaj� si� mo�liwo�ci
regeneracji wzroku po narzucanych oczom obci��eniach. Musimy dba� o nasze oczy ju� w
młodo�ci, aby móc si� nimi cieszy� przez całe �ycie.
CHOROBA ALZHEIMERA Choroba Alzheimera to choroba zwyrodnieniowa mózgu, w której dochodzi do
post�puj�cego pogorszenia pami�ci i czynno�ci umysłowych, okre�lanego powszechnie jako
ot�pienie (demencja). W Stanach Zjednoczonych 10% Amerykanów w wieku ponad 65 lat
cierpi na demencj� ró�nego stopnia. Z liczby tej a� 50% ma chorob� Alzheimera. W Stanach
Zjednoczonych osi�gn�ła ona rozmiary epidemii — nast�pił tu 10-krotny wzrost zachorowa�
na t� chorob�.
Opisał j� po raz pierwszy niemiecki neurolog Alois Alzheimer w roku 1907. W
chorobie Alzheimera degradacja umysłowa nasila si� do tego stopnia, �e funkcjonowanie w
społecze�stwie i w pracy staje si� niemo�liwe. Dochodzi do stopniowego pogorszenia
pami�ci i my�lenia abstrakcyjnego. Nast�puje depresja i zaburzenia orientacji, zwłaszcza
odno�nie do czasu i przestrzeni. Cz�sto wyst�puje narastaj�ca niezdolno�� do koncentracji i
porozumiewania si�, do czego dochodzi utrata kontroli nad oddawaniem moczu i stolca. Poza
utrat� pami�ci chorob� t� charakteryzuj� równie� negatywne zmiany osobowo�ci i powa�ne
zmiany nastrojów. W ko�cu pacjent staje si� zupełnie niesprawny i umiera w ci�gu 5-10 lat.
Uwa�a si�, �e objawy choroby Alzheimera zwi�zane s�przede wszystkim z
obni�eniem poziomu acetylocholiny - podstawowego przeka�nika nerwowego, który jest
szczególnie wa�ny dla funkcji pami�ci.
Pocz�tkowo zaliczano chorob� Alzheimera do chorób psychicznych. Obecnie uwa�a
si�, �e jest to choroba zwyrodnieniowa, w której dochodzi do charakterystycznych zmian
patologicznych w mózgu. Nast�puje uszkodzenie włókien nerwowych otaczaj�cych róg
hipokampu - mózgowy o�rodek pami�ci, co uniemo�liwia prawidłowe przekazywanie
informacji do i od mózgu. Nie mo�na odzyska� pami�ci wydarze� z wcze�niejszego okresu, a
nowych nie udaje si� zapami�ta�. Jednocze�nie w tkance mózgowej gromadz� si�
charakterystyczne płytki. Składaj� si� one z niezwykłego białka, beta-amyloidu, stanowi�cego
zasadniczy element zaburze� utraty pami�ci. Substancja ta wyst�puje w niemal ka�dej
komórce w wyniku zmian zwyrodnieniowych. Chocia� nie jest bardzo toksyczna,
prawdopodobnie jest przyczyn� ot�pienia.
Poniewa� dokładna przyczyna tej choroby nie jest znana, na li�cie prawdopodobnych
czynników przyczynowych jedno z pierwszych miejsc zajmuje uszkodzenie przez wolne
rodniki i stres oksydacyjny mózgu. Oczywi�cie, b�dzie bardzo rozs�dne z naszej strony, je�li
w miar� starzenia si� zwi�kszymy ilo�� przyjmowanych antyoksydantów, �eby lepiej sobie
radzi� ze stresem oksydacyjnym i unikn�� tej plagi XX wieku, jak� jest choroba Alzheimera.
Interesuj�ce s� fakty na temat powstawania choroby Alzheimera. U wielu pacjentów
stwierdza si� niedobory substancji od�ywczych, w tym niski poziom witaminy B12 i innych
witamin z grupy B, które s� ogromnie wa�ne dla funkcji poznawczych. Zbyt cz�sto dieta osób
starszych składa si� głównie z produktów przetworzonych, pozbawionych w wi�kszo�ci
witamin z grupy B. Cz�sty jest tak�e niedobór cynku. Du�� rol� odgrywa równie� zaburzenie
wchłaniania, utrudniaj�ce dostarczenie organizmowi potrzebnych substancji od�ywczych.
Alkohol i stosowane leki w znacznym stopniu zwi�kszaj� zubo�enie organizmu w witaminy i
składniki mineralne.
Jak mo�na oczekiwa�, u pacjentów z chorob� Alzheimera stwierdza si� tak�e
obni�enie poziomu witamin antyoksydacyjnych, jak witaminy A i E, oraz karote-noidów
(beta-karoten). Charakterystyczne s� równie� niedobory takich pierwiastków jak bor, selen i
potas.
Od dawna wiedziano o roli aluminium w chorobie Alzheimera. Nie wiadomo, czy jest
to przyczyna, czy skutek choroby, ale w mózgu chorych dochodzi do gromadzenia si�
aluminium, którego nadmierne ilo�ci wykrywa si� w okolicy hipokampu oraz w korze
mózgowej. Ten region mózgu odpowiada za wy�sze funkcje umysłowe.
Nadmiar aluminium mo�e si� wi�za� z jego obecno�ci� w obecnym �rodowisku
człowieka - u�ywamy aluminiowych naczy� kuchennych, zawieraj� go leki zoboj�tniaj�ce
kwasy, buforowana aspiryna i kontenery powlekane tym pierwiastkiem. Dezodoranty, dodatki
do �ywno�ci oraz szampony tak�e zawieraj� aluminium.
Aluminium nie jest jedynym metalem, który wpływa na powstanie choroby
Alzheimera. Cz�sto u chorych wykrywa si� toksyczne ilo�ci rt�ci. Nie jeste�my pewni, ale
by� mo�e jej �ródłem jest rt�� zawarta w plombach amalgamatowych. Wykryto, �e istnieje
bezpo�rednia korelacja mi�dzy ilo�ci� nieorganicznej rt�ci w mózgu a powierzchni�
zajmowan� przez plomby amalgamatowe w jamie ustnej.
Wreszcie innym winowajc� �mierci komórek mózgowych jest układ odporno�ciowy.
Bardzo aktywne proteiny układu odporno�ciowego, okre�lane jako „białka dopełniacza",
wykryto w obr�bie splotów włókien nerwowych i płytek w mózgu pacjentów zmarłych na
chorob� Alzheimera. Specjali�ci wysuwaj � teori�, �e białka dopełniacza w warunkach
prawidłowych pomagaj� w usuwaniu martwych komórek, ale w chorobie Alzheimera
zaczynaj� atakowa� równie� zdrowe komórki, w których - w wyniku gromadzenia si� beta-
amyloidu - dochodzi do zmian zwyrodnieniowych. S� tak�e dowody na to, �e amyloid mo�e
wyzwala� działanie białek dopełniacza, doprowadzaj�c do powstania bł�dnego koła poprzez
odczyn zapalny i dalsze odkładanie płytek.
Nale�y wiedzie�, �e rozpoznanie choroby Alzheimera we wczesnym okresie jej
rozwoju jest bardzo trudne. Mimo pewnych charakterystycznych zmian w elek-
troencefalogramie i tomografii komputerowej mózgu, nie dysponujemy testem
diagnostycznym specyficznym dla tej choroby. Ciekawy wydaje si� fakt stwierdzenia
odbiegaj�cych od normy odcisków palców u pacjentów z chorob� Alzheimera.
Leczenie
Bardzo wa�ne jest jak najwcze�niejsze podejrzenie o chorob� Alzheimera, poniewa�
im wcze�niej podejmie si� zmian� sposobu od�ywiania i stylu �ycia, tym lepiej. Nale�y
unika� kontaktu z aluminium, zwłaszcza znajduj�cym si� w dezodorantach, lekach
zoboj�tniaj�cych kwasy i naczyniach kuchennych. Nale�y poprawi� od�ywianie, wł�czaj�c do
diety pełnowarto�ciowe produkty, wi�cej owoców i warzyw, zwłaszcza nie gotowanych, a
mniej produktów przetworzonych i zwierz�cych. Preparaty uzupełniaj�ce powinny zawiera�
multiwitaminy o du�ej mocy, przede wszystkim zespół witamin B i składniki mineralne. W
mojej praktyce zastrzyki z witaminy B complex i witaminy B12 przynosiły niekiedy ogromn�
popraw�. Pierwiastki selen i cynk s� szczególnie wa�ne jako silne antyoksydanty. Cynk w
sposób oczywisty hamuje powstawanie patologicznych płytek amyloidowych, które pojawiaj�
si� w warunkach jego niedoboru.
Inne antyoksydanty chroni�ce mózg to witamina C (2000-6000 mg dziennie w
podzielonych dawkach), beta-karoten i witamina E (400 - 800 j.m. dziennie). Zalecane dawki
s� nast�puj�ce: cynk (50-100 mg dziennie), selen (200 mikrogra-mów), witamina B complex
(2 ml witaminy B complex i l ml witaminy B12 3 razy w tygodniu lub cz��ciej), acetylo-L-
karnityna (500 mg 3 razy dziennie), fosfatydy-lo-seryna (100 mg 3 razy dziennie) oraz
nienasycone kwasy tłuszczowe (mo�na przyjmowa� pod postaci� oleju z nasion lnu - l ły�k�
dziennie).
Uwa�a si�, �e acetylo-L-karnityna wspomaga metabolizm mózgu i spowalnia proces
utraty pami�ci. Mo�liw� przyczyn� demencji upatruje si� w niedoborze acety-locholiny.
Fosfatydylo-seryna odgrywa wa�n� rol� w utrzymaniu prawidłowych funkcji błon
komórkowych komórek mózgu. W warunkach prawidłowych mózg wytwarza odpowiednie
ilo�ci fosfatydylo-seryny, ale przy niedoborach witaminy B12, kwasu foliowego i niezb�dnych
kwasów tłuszczowych nie jest w stanie zapewni� odpowiedniej ilo�ci tego zwi�zku. Mała
zawarto�� fosfatydylo-seryny w mózgu wi��e si� z upo�ledzeniem funkcji umysłowych i
depresj� u osób w podeszłym wieku.
Wyniki bada� z podwójn� �lep� prób� i grup� kontroln� z placebo, opublikowane w
„Journal of Aging" w 1993 roku, przeprowadzonych w grupie 494 starszych osób, wykazały
korzystny wpływ fosfatydylo-seryny na sprawno�� czynno�ci umysłowych, nastroje i
zachowanie.
Dehydroepiandrosteron (DHEA) to hormon wykrywany w du�ych ilo�ciach we krwi.
Szczególnie du�e st��enie tego hormonu stwierdza sie w mózgu. Poziom hormonu obni�a si�
z wiekiem i wiele osób uwa�a, �e ma to wpływ na objawy zwi�zane ze starzeniem si�, ł�cznie
z upo�ledzeniem funkcji umysłowych. Spadek poziomu DHEA ł�czy si� z takimi chorobami,
jak cukrzyca, otyło��, podwy�szony poziom cholesterolu, choroba serca, zapalenie stawów i
inne zaburzenia starszego wieku. DHEA badano pod k�tem poprawy pami�ci i czynno�ci
poznawczych. Dawka dzienna DHEA dla m��czyzn powinna wynosi� 25-50 miligramów -
dla kobiet około połowy tej dawki. Osoby w wieku lat 70 i starsze mog� wymaga� wy�szych
dawek (patrz rozdział 5, podrozdział zatytułowany „DHEA", s. 140).
Wyci�g z miłorz�bu dwuklapowego w postaci kropel lub kapsułek to silny an-
tyoksydant, który zwi�ksza dopływ krwi do mózgu. Wyniki ostatnich bada� na ten temat
opublikowano w „Journal of the American Medical Association". W badaniach tych,
przeprowadzonych w grupie 202 pacjentów z chorob� Alzheimera, porównano po roku
wyniki uzyskane dzi�ki leczeniu za pomoc� wyci�gu z miłorz�bu dwuklapowego z wynikami
pacjentów otrzymuj�cych placebo. Miłorz�b bardzo wyra�nie wpłyn�ł na stabilizacj� choroby
i przyniósł popraw� funkcji umysłowych u prawie 65% pacjentów. Wyci�g z miłorz�bu
powinien zawiera� 24% flawonogli-kozydów. Zalecana dawka wynosi 80 miligramów 3 razy
dziennie.
Podsumowuj�c, uwa�am, �e przed rozpoznaniem choroby Alzheimera nale�y podj��
próby intensywnego leczenia za pomoc� od�ywiania i stosowania zespołu witamin B oraz
zastrzyków witaminy B12 Osobi�cie widziałem pacjentów oddawanych do domu opieki z
rozpoznaniem choroby Alzheimera, których stan po zastosowaniu powy�szej terapii
poprawiał si� tak bardzo, �e mogli by� z powrotem wypisani do własnego domu.
AIDS Chorob�, która w ostatniej dekadzie wzbudziła najwi�cej kontrowersji i l�ków, jest
zespół nabytego upo�ledzenia odporno�ci, czyli AIDS (ang. Aquired lmmunodeficiency
Syndrome). Jak wskazuje nazwa, w chorobie tej przestaje funkcjonowa� układ
odporno�ciowy. Dochodzi do tego wtedy, gdy wirus ludzkiego zespołu upo�ledzenia
odporno�ci (HIV - ang. Human Immunodeficiency Virus) przył�cza si� do receptorów
limfocytów CD4, znanych jako komórki wspomagaj�ce T4. Limfocyty T s� komórkami
układu odporno�ciowego, które wychwytuj� i niszcz� wszelkie ciała obce w organizmie. Jest
to do�� typowe, �e ludzie z AIDS umieraj� nie z powodu samej choroby, ale na skutek
przezi�bienia lub grypy, które przechodz� w zapalenie płuc, lub innych wtórnych zaka�e�,
poniewa� chory nie ma �adnej odporno�ci, �eby je zwalczy�.
Choroba ta nadal kryje wiele tajemnic. Jedn� z nich jest fakt, �e ludzie mog� by�
zaka�eni wirusem HIV wywołuj�cym AIDS, a jednak nie wykazuj� �adnych objawów
chorobowych, które pojawiaj� si� dopiero po latach. Przeci�tny okres od zaka�enia wirusem
HIV do ujawnienia si� choroby i rozpoznania AIDS wynosi 8-10 lat. U około 5% chorych
objawy nie wyst�puj� nawet po 10 latach. Dlaczego wirus nie wywołuje automatycznie
objawów choroby? Co sprawia, �e choroba nagle si� uaktywnia? Wydaje si�, �e odpowied�
le�y w mo�liwo�ciach anty oksydacyjnych danej osoby. U ludzi z wysokim poziomem
antyoksydantów we krwi znacznie wolniej dochodzi do progresji od okresu HIV-
pozytywnego do czynnego AIDS i zgonu ni� u osób z ograniczon� mo�liwo�ci� zwalczania
wolnych rodników. Odnosi si� to szczególnie do selenu, którego poziom obni�a si� z
prawidłowo wysokiego przed zachorowaniem do niskiego i bardzo niskiego w miar� post�pu
choroby. W podrozdziale na temat selenu (s. 197) rozwa�ymy, w jaki sposób mo�e dochodzi�
do uczynnienia wirusa i zainicjowania choroby.
ZESPÓŁ PRZEWLEKŁEGO ZM�CZENIA Zespół przewlekłego zm�czenia to choroba charakteryzuj�ca si� stałym uczuciem
wyczerpania, do którego doł�czaj� si� takie zaburzenia neurologiczne, jak zawroty głowy,
tunelowe (lunetowe) pole widzenia i ró�ne objawy grypopodobne. Pacjent cz�sto mówi, �e
czuje si� tak, jak gdyby miał gryp� trwaj�c� 6 miesi�cy, i ju� kiedy my�li, �e jest lepiej,
nast�puje nawrót i wszystko zaczyna si� od nowa. Choroba ta znana jest tak�e pod nazw�
zespołu przewlekłego zm�czenia i zaburze� odporno�ci lub jako zapalenie mózgu i rdzenia z
mi��niobólem.
Nie ustalono przyczyny tej choroby i dlatego naukowcy, do których nale�y dr
Anthony Martin z Uniwersytetu La Salle, poszukuj� przyczyny wi���cej si� z uszkodzeniem
przez wolne rodniki. Badania naukowców wykazały uszkodzenie czerwonych krwinek przez
wolne rodniki u osób z t� chorob�. Innym �ladem uszkodze� wywołanych przez wolne
rodniki jest u tych pacjentów zaburzenie funkcji odporno�ciowych. Jak mo�esz przypuszcza�,
i tutaj wi�kszo�� antyoksydantów wzmacnia działanie układu odporno�ciowego.
Wiadomo, �e stresy emocjonalne i fizyczne pogarszaj � przebieg zespołu
przewlekłego zm�czenia i stwarzaj� doskonałe warunki do powstawania reaktywnych
substancji utleniaj�cych. W leczeniu tej choroby wielostronne korzy�ci daje zastosowanie
antyoksydantów. Potrafi� one zmniejszy� zmiany chorobowe, zachodz�ce w �cianach
komórek, zwłaszcza czerwonych krwinek, o których mówili�my. Chroni� tak�e mitochondria
komórek, stanowi�ce o�rodki energii komórkowej, w których bardzo łatwo dochodzi do
gromadzenia si� wolnych rodników. Energia wyprodukowana przez ka�d� komórk� ma
wpływ na energi� całego organizmu. Dzi�ki wła�ciwo�ciom przeciwhistaminowym
antyoksydanty mog� równie� pomaga� w zwalczaniu zaka�e� oraz objawów grypopodobnych
i alergicznych.
CHOROBY UKŁADU NERWOWEGO
CHOROBA PARKINSONA Klasyczne objawy choroby Parkinsona, zwanej dr��czk� pora�n�, to wyra�ne dr�enie
r�k, niepewny chód i j�kanie si�, wyst�puj�ce u wielu starszych osób. Chorob� powoduje
obumieranie komórek nerwowych wytwarzaj�cych dopamin� - wa�ny przeka�nik nerwowy.
Komórki te znajduj� si� w rejonie mózgu okre�lanym jako istota czarna, a dopamina
przekazuje bod�ce z tej cz��ci mózgu do dalszych o�rodków. Gdy obni�a si� ilo�� dopaminy,
bod�ce mieszaj� si� i dochodzi do powstania ruchów niezale�nych od woli. Ale co powoduje
�mier� komórek mózgowych? Wydaje si�, �e jest to jedna z chorób zwi�zanych ze starzeniem
si�, wywoływanych przez stres oksydacyjny, chocia� działaj� tu tak�e inne czynniki, które
decyduj�, dlaczego jedna osoba zapada na t� chorob�, inna za� nie. Ostatnio wykryto czynniki
genetyczne, które mog� odgrywa� kluczow� rol� w tej chorobie. Ale zasadnicze zmiany
chorobowe zwi�zane s� z reaktywnymi substancjami uszkadzaj�cymi. Badania
przeprowadzone na Wydziale Medycznym Mount Sinai po�miertnie u pacjentów z chorob�
Parkinsona wykazały podwy�szon� ilo�� �elaza, zmniejszony poziom antyoksydantów,
zmiany patologiczne w mitochondriach i szkody oksydacyjne ró�nych cz�steczek w obr�bie
istoty czarnej. Je�li zwi�kszenie ilo�ci �elaza odgrywa rol� w nasileniu stresu oksydacyjnego,
to jest mo�liwe, �e w wywoływaniu szkodliwych zmian bierze udział rodnik hydroksylowy.
Rodniki hydroksylowe powstaj� po ekspozycji nadtlenku wodoru na działanie wolnych metali
przej�ciowych, jak �elazo i cynk. S� one wybitnie reaktywne i wywołuj� dookoła
natychmiastowe szkody. W 3 miesi�ce po opublikowaniu tych wyników, w badaniu, którym
obj�to du�� populacj� w Holandii, stwierdzono, �e choroba Parkinsona rozwija si� rzadziej u
osób przyjmuj�cych wi�ksze ilo�ci witaminy E, beta-karotenu i witaminy C. Wnioski z tych
bada� były oczywiste, ale do tej pory nie s� znane wi�kszo�ci chorych na dr��czk� pora�n�.
STWARDNIENIE ZANIKOWE BOCZNE (CHOROBA LOU GEHRIGA) Ameryka�ski baseballista Lou Gehrig, rekordzista pod wzgl�dem liczby rozgrywek, w
których brał udział (2130), miał przydomek �elaznego Człowieka Baseballu. Jako czołowy
gracz w baseballu był nieporównany - przeci�tna odbi� piłki wynosiła u niego 0,991. Ale po
o�miu rozgrywkach w roku 1939 stało si� z nim co� zdecydowanie złego. Popełniał
karygodne bł�dy. Rozpoznano u niego rzadk� chorob�, polegaj�c� na zwyrodnieniu mi��ni, i
wysłano na emerytur�. Jego mowa po�egnalna, uwieczniona w po�wi�conym mu filnie z
Gary Cooperem w głównej roli, stanowi jeden z najbardziej wzruszaj�cych momentów w
historii sportu. Powiedział wtedy, �e uwa�a siebie za najszcz��liwszego człowieka na ziemi.
W tym dniu numer, który nosił jako zawodnik, został wycofany, a Lou Gehriga zaliczono do
grona zasłu�onych, których nazwisko upami�tniono w Pawilonie Sławy z pomini�ciem
obowi�zuj�cego pi�cioletniego okresu oczekiwania. W dwa lata pó�niej ju� nie �ył. A
społecze�stwo dowiedziało si�, �e istnieje choroba o nazwie stwardnienie zanikowe boczne
(w j�zyku łaci�skim - sclerosis lateralis amyotrophica).
Nazwa łaci�ska bardzo dobrze opisuje t� chorob�, ale jest zrozumiała tylko dla osób
znaj�cych łacin�. A - znaczy „nie", myo - „mi�sie�", trophica - „od�ywianie". W sumie jest to
„brak od�ywiania mi��ni". Słowo lateralis odnosi si� do okolicy w rdzeniu kr�gowym, sk�d
wychodz� bod�ce do nerwów odpowiadaj�cych za ruchy mi��ni. Sclerosis znaczy
„bliznowacenie" lub „stwardnienie", powstaj�ce w miejscu zmiany chorobowej. W chorobie
tej bliznowacenie, wyst�puj�ce w bocznych cz��ciach mózgu i rdzenia, odcina dopływ
bod�ców nerwowych z mi��ni. Nie ustalono przyczyny tej choroby. Jest ona nieuleczalna i
ko�czy si� �mierci�.
Wczesne objawy mog� by� prawie niezauwa�alne - jest to lekkie opó�nienie reakcji
r�k i stóp. W miar� post�pu choroby mowa staje si� niewyra�na, dochodzi do znacznego
ogólnego osłabienia i braku koordynacji ruchów. W stadium ko�cowym utrudnione jest
oddychanie i połykanie w wyniku zmian zwyrodnieniowych w odpowiednich mi��niach.
Choroba atakuje jedynie nerwy ruchowe (odpowiedzialne za ruchy). Funkcje umysłowe i
czucie pozostaj� bez zmian do ko�ca.
Wyró�nia si� trzy odmiany tej choroby. W odmianie rodzinnej choroba przekazywana
jest z pokolenia na pokolenie. Inn� form�, wyst�puj�c� tam niezwykle cz�sto, spotyka si� na
wyspie Guam i okolicznych wyspach. W Stanach Zjednoczonych najcz�stsza jest posta�
sporadyczna, atakuj�ca ludzi w sposób losowy. W chromosomie 21 wyizolowano gen
ulegaj�cy mutacji. Jest to gen koduj�cy dys-mutaz� ponadtlenkow� (SOD) - enzym
produkowany przez organizm w celu zniszczenia rodnika ponadtlenkowego. Uszkodzenie
tego genu uniemo�liwia wytworzenie SOD, chroni�cej ruchowe neurony. W postaci
sporadycznej stwardnienia zanikowego bocznego stwierdzono równie� mutacje innych
genów. Stwarza to pewne mo�liwo�ci leczenia przynajmniej tej postaci choroby, ale droga do
odkrycia metod wyleczenia jest jeszcze bardzo daleka.
Kolejne badania sugeruj�, �e nawet zmutowana SOD działa jeszcze w miar�
prawidłowo, ale mo�e tworzy� co� szkodliwego w trakcie redukcji rodnika ponadtlenkowego.
Okazuje si� teraz, �e prawdziwym winowajc� jest tutaj nadazotan, a nie sam ponadtlenek.
Wydaje si�, �e włókna nerwowe uzyskuj� specjaln� otoczk� z azotanów w tajemniczym
procesie, w którym zmutowana SOD wspomaga atak nadazotanu na aminokwas tyrozyn�.
Obserwowano równie� inny proces, w którym nast�powała ekstrakcja cynku z cz�steczki
SOD i doł�czenie go do neurofi-lamentu-L, białka wyst�puj�cego w du�ej ilo�ci we włóknach
nerwowych. Wszystkie te obserwacje �wiadcz�, �e dokonuje si� pewien post�p w
zrozumieniu tej choroby, ale nie znamy jeszcze �adnego antyoksydanta, który mógłby
przynie�� popraw�.
Nie ma dowodów na to, �e przyjmowana doustnie SOD mogłaby by� wykorzystana
przez organizm. W warunkach prawidłowych enzym ten wytwarzany jest przez organizm i
znajduje si� w ka�dej komórce. Problem w tej chorobie polega prawdopodobnie na tym, �e
nie działa prawidłowo gen kieruj�cy wytwarzaniem SOD. W celu zwalczenia nadazotanu
mo�na stosowa� takie antyoksydanty, jak OPC (patrz s. 104) znajduj�cy si� w wyci�gu z
nasion winogronowych, i piknogenol. Korzystne działanie ma równie� DHEA; wyniki
stosowania tego hormonu w niewielkiej grupie starszych osób zostały opisane przez dr�
Alana Gaby w „The Townsend Letter", ale mechanizm tego działania nie jest jasny. DHEA
jest znany jako hormon zanikaj�cy u starszych osób i mo�e działa� jako �rodek przeciwko
starzeniu si�, je�li b�dzie uzupełniany u starszych ludzi. Konieczne s� dalsze badania w celu
znalezienia skutecznego leczenia, tym bardziej �e kolejne odkrycia dotycz�ce utleniania i
antyoksydan-tów doprowadziły nas ostatecznie do wniosku, gdzie nale�y go szuka�.
NOWY �RODEK Ostatnie badania naukowe po�wi�cone leczeniu stwardnienia zanikowego bocznego
koncentruj� si� wokół syntetycznego polimeru, znanego pod angielsk� nazw� buckyball.
Pełna nazwa tego zwi�zku to Buckminsterfullerene od nazwiska architekta, który
zaprojektował wielo�cienn� brył� jako centrum wiatowej Wystawy w Montrealu.
Cz�steczka buckyballu ma kształt podobny do tego budynku i jest wielo�cianem utworzonym
z atomów w�gla, działaj�cym jak g�bka dla wolnych rodników. Polimer ten uzyskuje si�
przez bombardowanie laserem dwóch grafitowych pr�tów. Ma on tyle wi�za�, �e mimo
oddawania wielu elektronów pozostaje cz�steczk� stabiln�. Twórcy tego zwi�zku otrzymali
Nagrod� Nobla w dziedzinie chemii w roku 1996. Laura L. Dugan z Uniwersytetu
Waszyngtona w St. Louis prowadzi badania, które wykazały, �e te cz�steczki mog�
zapobiega� uszkodzeniu nerwów, opó�nia� wyst�pienie stwardnienia zanikowego bocznego i
przedłu�a� �ycie. Nie ma w�tpliwo�ci, �e lek ten oka�e si� skuteczny równie� w stwardnieniu
rozsianym i chorobie Parkinsona.
STWARDNIENIE ROZSIANE W przeciwie�stwie do upo�ledzenia odporno�ci w AIDS i zespole przewlekłego
zm�czenia, stwardnienie rozsiane powstaje w wyniku nadmiernej reakcji układu
odporno�ciowego. Z nieznanego powodu układ odporno�ciowy u pewnych lu-
dzi zaczyna atakowa� tkank� izolacyjn�, jak� jest mielina, która otacza komórki
nerwowe. Mielina jest podobna do domowych przewodów elektrycznych i słu�y tym samym
celom - zabezpiecza przepływ impulsów elektrycznych z jednej komórki nerwowej do drugiej
tak, aby nie doszło do ich zaniku lub przerwy w przepływie. Kiedy dochodzi do uszkodzenia
mieliny, zakłóceniom ulega równie� czynno�� nerwów. Proces gojenia uszkodzonej mieliny
powoduje powstanie w tym miejscu tkanki bliznowatej. St�d pochodzi nazwa choroby,
odnosz�ca si� do licznych ognisk bliznowatych (albo stwardnie�) w mózgu i całym układzie
nerwowym.
Cz�sto mówi si�, �e stwardnienie rozsiane przebiega ró�nie u ró�nych chorych,
dlatego do�� trudno opisa� objawy tej choroby. U niektórych ludzi z rozpoznaniem
stwardnienia rozsianego nigdy nie rozwijaj� si� powa�ne objawy, inni z kolei wykazuj�
daleko posuni�te zniedoł��nienie w momencie pierwszej wizyty u lekarza. Uszkodzenie
nerwów upo�ledza przewa�nie kontrol� ruchów, wzrok i zdolno�ci poznawcze. Chorzy maj�
te� cz�sto kłopoty ze snem. Choroba cz��ciej atakuje ras� biał� i cz��ciej kobiety ni�
m��czyzn. Wydaje si�, �e nie ma jej prawie w okolicach równika, a cz�sto�� wyst�powania
zwi�ksza si� w miar� przybli�ania si� do biegunów.
Przyczyna stwardnienia rozsianego jest bardzo niejasna. Wielu naukowców s�dzi, �e
wyzwala j� wirus, ale nie potrafi� wytłumaczy�, dlaczego dochodzi do zaatakowania mieliny
przez układ odporno�ciowy. Chocia� nie znamy jeszcze odpowiedzi na wszystkie pytania, w
„Journal of Neurochemistry" opublikowano wiele artykułów wykazuj�cych, �e wi�kszo��
uszkodze� komórek nerwowych dokonuj� wolne rodniki z tlenku azotu. Normalnie obecno��
tlenku azotu w organizmie jest rzecz� prawidłow�, ale je�li w pobli�u znajduje si� rodnik
ponadtlenkowy, dochodzi do powstania nadazotanu, który jest reaktywn� cz�steczk�
utleniaj�c�. Uszkodzona mielina zawiera du�e ilo�ci tlenku azotu, którego cz��� ulega
niekorzystnej przemianie. Wówczas wytworzony nadazotan atakuje mitochondria komórek
nerwowych, które nie mog� wytworzy� energii potrzebnej do przekazywania bod�ców
nerwowych z jednej komórki do drugiej. Opublikowane w czasopi�mie wyniki bada�
do�wiadczalnych wykazały, �e zastosowanie interferonu-B zatrzymuje proces uszkadzania
nerwów.
Z tego, co wiemy o antyoksydantach, wynika, �e dysmutaza ponadtlenkowa jest
niezb�dna do zwalczania rodnika ponadtlenkowego. Poniewa� jest to enzym znajduj�cy si� w
całym organizmie, w warunkach prawidłowych powinien zwalcza� ponadtlen-ki zawsze i w
ka�dym miejscu. Musimy zbada�, dlaczego ten rodnik ponadtlenkowy wymyka si� jego
działaniu, ale prawdziwym problemem pozostaje powstaj�cy nadazotan. Wiemy, �e OPC (jak
piknogenol i wyci�g z nasion winogronowych) potrafi zwalcza� nadazotan. Wprawdzie nie
przeprowadzono �adnych bada� dla potwierdzenia, �e piknogenol mo�e działa� korzystnie w
stwardnieniu rozsianym, ale jest to antyoksy-dant, który najprawdopodobniej mo�e rozwi�za�
problem nadazotanu.
Inny fascynuj�cy kierunek bada� wskazuje, �e na chorob� ma wpływ �wiatło i
melatonina. Jest to bardzo skomplikowany problem i powiniene� przeczyta� podrozdział na
temat melatoniny (s. 184), bo teraz omówi� to w skrócie. Je�li ludzie znajd� si� pod wpływem
słabego pola elektromagnetycznego lub naturalnego �wiatła słonecznego (które ma tak� sam�,
co tamto, długo�� fal), zaczynaj� lepiej spa�, widz� lepiej, mówi� sprawniej i maj� mniej
złych dni. Mo�e to wyja�nia�, dlaczego w pobli�u równika jest mniej przypadków
stwardnienia rozsianego. Ludzie w tropikach maj� wi�cej sło�ca. Równie� ciemny pigment
skóry (melanina) mo�e stanowi� czynnik ochronny przed rozwojem tej choroby. Kluczem do
zagadki jest fakt, �e melatonina reguluje czynno�� nerwów, a tak�e działa jako antyoksy-dant.
By� mo�e, brak melatoniny pozwala na uszkodzenie nerwów przez nadazo-tan. Jako główny
hormon układu antyoksydantów, melatonina mo�e wpływa� na produkcj� SOD. Przy braku
melatoniny dochodzi do upo�ledzenia produkcji SOD, co zwi�ksza ilo�� szkodliwych
rodników ponadtlenkowych. We wszystkich przypadkach stwardnienia rozsianego, w których
dokonano sekcji zwłok, stwierdzono zwapnienie szyszynki, która wytwarza melatonin�.
Melatonina pobudza równie� działanie serotoniny, zwi�kszaj�cej zdolno�ci poznawcze, i
działa jako wymiatacz wolnych rodników w ochronie komórek nerwowych.
Chocia� nie prowadzono bada� naukowych, aby to udowodni�, wydaje si�, �e
uzupełnianie melatoniny i OPC (piknogenol i wyci�g z nasion winogron) b�dzie słusznym
działaniem w zapobieganiu szkodom oksydacyjnym u chorych na stwardnienie rozsiane.
Ustalenie skutecznych dawek antyoksydantów wymaga przeprowadzenia odpowiednich
bada�, ale dawki te powinny by� prawdopodobnie wy�sze od ogólnie zalecanych.
ZESPÓŁ DOWNA Wiem, co my�lisz: „Zespół Downa? Przecie� to choroba uwarunkowana genetycznie,
jak wada wrodzona lub co� w tym rodzaju". Tak, przyczyn� zespołu Downa s� zmiany
genetyczne. U pacjentów tych wyst�puje dodatkowy materiał genetyczny przy chromosomie
21., tym samym, o którym była mowa w zwi�zku ze stwardnieniem zanikowym bocznym.
Wydaje si�, �e jest to dodatkowy chromosom przy parze chromosomów 21 (tzw. trisomia).
Ale chocia� zespół ten jest wywołany przez mutacj� genetyczn�, jego progresja wyra�nie
zale�y od od�ywiania i antyoksydantów.
Wró�my do pocz�tku i powiedzmy, czym jest zespół Downa. Jest to choroba, która
powstaje w momencie, kiedy płód zaczyna si� rozwija�. Towarzysz� jej ró�norakie objawy -
od cz�stych zachorowa� i osłabienia napi�cia mi��ni do niedorozwoju umysłowego;
prowadzi� mo�e do przedwczesnej �mierci. Najbardziej widoczna cecha zewn�trzna dzieci z
tym zespołem to szeroka twarz i w�skie sko�ne oczy -jak u Azjatów ze stepów mongolskich
(st�d dawna nazwa tego zespołu - mongo-lizm). Dzieci maj� najcz��ciej zahamowany wzrost
i s� nieco t��sze w porównaniu z dzie�mi zdrowymi. Rodzice wiedz�, �e te dzieci s� bardzo
kochaj�ce, wra�liwe, uczuciowe i radosne, co jedynie zwi�ksza tragedi�.
Dodatkowy materiał genetyczny sprawia, �e zmieniaj� si� potrzeby �ywieniowe tych
dzieci. Wydaje si�, �e jest to przyczyna wszystkich objawów. W komórkach osób z zespołem
Downa znajduje si� 3-4 razy wi�cej reaktywnych substancji utleniaj�cych w porównaniu ze
stanem prawidłowym, i to wła�nie wymaga kontroli. Kolejne badania wykazały, �e dzi�ki
zastosowaniu odpowiednich antyoksydan-tów mo�na zwolni� post�p objawów chorobowych
albo nawet je cofn��. Po uzupełnieniu cynku wyrównuje si� czynno�� tarczycy, dzi�ki czemu
dzieci zaczynaj� prawidłowo rosn��, a ich układ odporno�ciowy zaczyna pracowa�
normalnie. Podanie selenu równie� wspomaga układ odporno�ciowy i zwi�ksza ilo��
glutationu potrzebnego do usuwania nadtlenku wodoru. Zjawisko samozniszczenia komórek
nerwowych ust�puje przy prawidłowej ilo�ci katalazy (enzym przeciwutleniaj�cy) lub
witamin z grupy antyoksydantów.
W jednym z bada� naukowych analizowano wpływ zaburze� genetycznych na zmiany
chorobowe zachodz�ce w komórkach nerwów i mózgu, prowadz�ce do niedorozwoju
umysłowego. Wykazano, �e mózg nie jest uszkodzony od pocz�tku, ale dopiero wpływ
okre�lonych aminokwasów i enzymów zakodowanych w chromosomie 21. powoduje
uszkodzenie komórek nerwowych. Jeszcze nawet u 4-mie-si�cznych dzieci z zespołem
Downa mózg rozwija si� prawie normalnie. Ale w ci�gu pierwszego roku �ycia mózg zaczyna
zanika�, co wywołuje u dzieci niedorozwój umysłowy, a w wieku dorosłym chorob�
Alzheimera.
Istniej� wyra�ne doniesienia, �e zmiany zwyrodnieniowe w obr�bie nerwów
(neuronów) obserwowane w zespole Downa nie maj� charakteru wrodzonego (nie wyst�puj�
u noworodka), jak s�dzono, ale s� to raczej post�puj�ce zmiany patologiczne, powstaj�ce -
przynajmniej cz��ciowo - w wyniku nadmiernej ekspresji genu odpowiedzialnego za
dysmutaz� ponadtlenkow�. Je�li wi�c zmiany w neuronach nie maj� charakteru wrodzonego,
mo�e istnie� niewielka mo�liwo�� specyficznej interwencji (odpowiednie zastosowanie
antyoksydantów), która cofnie zmiany w neuronach, uwa�ane za nieodwracalne.
Wypływa z tego wniosek, �e to nie mutacja genetyczna sprawia, �e dzieci z zespołem
Downa rodz� si� z niedorozwojem umysłowym lub wszystkimi powikłaniami tego zespołu,
natomiast stwarza ona warunki umo�liwiaj�ce rozwój tych powikła�. Dr Julian Whitaker,
dyrektor Instytutu Zdrowia Whitakera, twierdzi, �e podstawowy mechanizm zespołu Downa
polega na nadprodukcji SOD, wywołanej obecno�ci� dodatkowego genu. SOD działa
korzystnie, powoduj�c redukcj� rodnika ponadtlenkowego, ale przy tej reakcji powstaje
produkt uboczny, jakim jest nadtlenek wodoru. I wła�nie jego nadmiar powoduje rzeczywiste
szkody. Istnieje obecnie wiele wskaza�, �e zmiany chorobowe mo�na znacznie zmniejszy�
przez wspomaganie diety uzupełniaj�cymi dawkami substancji od�ywczych, zwłaszcza je�li
rozpocznie sie je bardzo wcze�nie. Dzieci te wymagaj� specjalnych uzupełnie� diety jak
najwcze�niej po urodzeniu, a z pewno�ci� w ci�gu pierwszego roku �ycia.
Program Celowej Interwencji �ywieniowej jest cz��ci� programu Bada� Naukowych
nad Trisomi� 21 i słu�y przebadaniu potrzeb �ywieniowych dzieci z zespołem
Downa. Fundatorka tego pogramu, Dixie Lawrence Tafoya, która ma dwoje dzieci z
zespołem Downa, uznała, �e jej dzieci przy urodzeniu nie były opó�nione w rozwoju, i
chciała wiedzie�, co sprawia, �e choroba ta post�puje. Jej dociekania doprowadziły do
opracowania programu uzupełniania diety odpowiednimi składnikami, co obecnie stało si�
przedmiotem gło�nych doniesie�. Program ten opiera si� na kompleksowym opracowaniu
zestawu substancji od�ywczych o wła�ciwo�ciach antyok-sydacyjnych, pobudzaj�cych układ
odporno�ciowy i zwi�kszaj�cych napi�cie mi��niowe. Po zastosowaniu zestawu multiwitamin
i składników mineralnych o nazwie Nutriven-D donoszono o bardzo korzystnych zmianach
zachodz�cych bardzo szybko. U dzieci z przewlekłym zapaleniem zatok trwaj�cym całe �ycie
w ci�gu kilku dni dochodziło do udro�nienia zatok dzi�ki poprawie odczynów
odporno�ciowych. Ust�powały kłopoty z łaknieniem i dochodziło do zwi�kszenia
zahamowanego do tej pory wzrostu. Nast�powała radykalna poprawa w zakresie sprawno�ci
ruchowej, mowy i wykonywania podstawowych czynno�ci �yciowych. Oczywi�cie,
doniesienia te s� traktowane przez �wiat nauki jako do�� w�tpliwe, ale wdro�ono badania,
maj�ce na celu naukowe sprawdzenie tych wyników.
5. SUPERANTYOKSYDANTY WPROWADZENIE
JAK ANTYOKSYDANTY CI� CHRONI� Antyoksydacyjny system obronny działa na czterech poziomach:
1. Antyoksydanty przeciwdziałaj� powstawaniu oksydantów (wolnych rodników). Hamuj�
równie� rozpocz�cie procesu utleniania metali (jak mied�, kadm, rt�� i ołów). Co to
znaczy? Nasze ciała mo�na porówna� do ołowianych rur. Zetkni�cie si� ołowianej rury z
tlenem powoduje jej korozj�, nara�enie naszego organizmu na działanie zwi�zków
utleniaj�cych powoduje wewn�trzn� „korozj�" i nasze ciała zaczynaj� si� rozpada�.
Towarzyszy temu osłabienie układu odporno�ciowego i stajemy si� podatni na rozwój
wielu chorób zwyrodnieniowych, nie zdaj�c sobie zupełnie z tego sprawy.
2. System obronny antyoksydantów przechwytuje powstałe oksydanty (reaktywne substancje
utleniaj�ce) i hamuje reakcj� ła�cuchow� gro��c� powstawaniem licznych nowych
oksydantów. Mo�na porówna� to z efektem domina. Po wypadni�ciu pierwszego składnika
nie mo�na ju� powstrzyma� utraty pozostałych. Kiedy nasz organizm ulegnie osłabieniu i
zaczynaj� si� zmiany zwyrodnieniowe wywołane oksydacj�, spowolnienie lub zatrzymanie
ła�cuchowej reakcji utleniania mo�e okaza� si� bardzo trudne, je�li nie podejmiemy
działa� leczniczych i zapobiegawczych, stosuj�c produkty �ywno�ciowe bogate w an-
tyoksydanty i uzupełnianie diety antyoksydantami.
3. System ten naprawia szkody wywołane przez oksydanty, których nie udało si� unieczynni�.
Twój organizm jest rzeczywi�cie wspaniały! Wykazuje zdolno�� wymiatania
niebezpiecznych oksydantów, a nast�pnie wielokrotnego sprawdzania, czy nie pozostały
jakie� toksyny. Zapewniaj�c swemu organizmowi odpowiedni� ilo�� antyoksydantów,
pomagasz mu w utrzymaniu drugiej i trzeciej linii obrony przeciwko chorobom.
4. Antyoksydanty eliminuj� i zast�puj� uszkodzone cz�steczki nie nadaj�ce si� do naprawy i
oczyszczaj� teren, usuwaj�c niepo��dane substancje powstałe przez działanie oksydantów.
Nie tylko walcz� z chorobami i chroni� ci� przed mo�liwymi schorzeniami i ró�nymi
formami zmian destrukcyjnych zagra�aj�cych twojemu organizmowi, ale równie�
oczyszczaj� pó�niej pole bitwy.
OGÓLNIE O ANTYOKSYDANTACH
Antyoksydant to ka�da substancja zwalczaj�ca wolne rodniki w organizmie. Trzy najlepsze
antyoksydanty to witaminy C i E oraz beta-karoten, których działanie chroni�ce organizm
przed uszkodzeniem oksydacyjnym zostało udowodnione. Wyst�puj� one w wielu produktach
�ywno�ciowych, zwłaszcza w owocach i warzywach.
Najlepiej przebadanym antyoksydantem jest witamina C, nic wi�c dziwnego, �e wiemy du�o
na temat jej działania. Witamina C pobudza odporno�� organizmu, wzmacniaj�c czynno��
grasicy i w�złów chłonnych. Najlepsze �ródło witaminy C to owoce tropikalne, takie jak
papaja i kiwi, ale równie dobrym �ródłem witaminy C s� tak�e owoce cytrusowe, jak
grejpfruty i pomara�cze.
Niektórzy zacz�li bzikowa� na punkcie witaminy E prawdopodobnie z powodu panuj�cej o
niej opinii, �e zwi�ksza ona energi� seksualn�. Doskonałym �ródłem witaminy E s� orzechy
oraz migdały, a tak�e nasiona słonecznika. Oleje spo�ywcze zawieraj� o wiele wi�cej
witaminy E ni� orzechy, ale s� wysokokaloryczne, i zbyt cz�ste oraz zbyt obfite u�ywanie ich
mo�e spowodowa� kłopoty z nadwag�.
Najlepsze �ródła beta-karotenu to pomara�czowe i �ółte owoce i warzywa. Spróbuj rozja�ni�
swoje posiłki, wł�czaj�c do nich ró�ne odmiany dyni, owoce mango i marchew, a tak�e
zielone li�ciaste warzywa, jak jarmu� i szpinak.
BETA - KAROTEN, WITAMINA A, WITAMINA C, WITAMINA E
Te substancje od�ywcze, okre�lane ł�cznie jako „obro�cy", sprawuj� ochron� anty-
oksydacyjn� organizmu. Te ochronne substancje od�ywcze stanowi� pierwsz� lini� obrony
przed szkodami oksydacyjnymi.
CZY MO�NA UZYSKA� DOSTATECZN� ILO�� ANTYOKSYDANTÓW W
PO�YWIENIU
Wielu lekarzy w�tpi, czy bez uzupełniania diety otrzymasz dostateczn� ilo�� witaminy E,
chyba �e b�dziesz jadł du�o tłustych produktów, jak olej i majonezy; mo�esz jednak zapewni�
sobie zalecane 30 miligramów beta-karotenu i witaminy C w zdro-
wej diecie, je�li m�drze ustalisz jej skład. Spo�ywanie odpowiedniej �ywno�ci nie zawsze jest
mo�liwe, zwłaszcza przez ludzi w podeszłym wieku, którzy maj� kłopoty z �uciem, trawieniem i
wchłanianiem. Osoby te powinny rozwa�y� konieczno�� uzupełniania w diecie substancji
od�ywczych.
AMINOKWASY Aminokwasy s� podstawowymi składnikami białek; s� one niezb�dne do wytworzenia
wielu enzymów, hormonów i przeciwciał. Pełni� wiele czynno�ci odpowiednio do zada�
komórek, a od utrzymania ich w stanie równowagi zale�y nasze zdrowie.
�ywieniowcy dziel� aminokwasy na dwie kategorie: niezb�dne (niezast�pione) i nie-
niezb�dne. Etykiety te s� w rzeczywisto�ci myl�ce. „Nie-niezb�dne" oznacza, �e w opinii
badaczy organizm potrafi sam wytworzy� dostateczn� ilo�� tych aminokwasów pod
warunkiem stosowania prawidłowej, dobrze zbilansowanej diety. Substancje, których
organizm nie potrafi wyprodukowa� w dostatecznej ilo�ci, okre�lane s� jako „niezb�dne", co
oznacza, �e nale�y postara� si� o dostarczenie dodatkowych ilo�ci tych substancji w diecie.
Od czasu dokonania tych bada� i ustalenia etykiet lepiej poznali�my znaczenie tych nie-
niezb�dnych aminokwasów, zwłaszcza w odniesieniu do czynno�ci antyoksydacyjnych. W
niektórych przypadkach uwa�a si�, �e optymalny ich poziom powinien by� znamiennie
wy�szy, ni� pierwotnie oceniali to badacze, i etykiety zostały zmienione. Na przykład
cysteina i tyrozyna s� okre�lane jako aminokwasy „w połowie niezb�dne". Je�li pominiemy te
podziały i b�dziemy mówi� o substancjach, które s� niezb�dne dla naszego zdrowia, to na
czele listy powinny si� znale�� glutation, cysteina i kwas liponowy, zwłaszcza ze wzgl�du na
ich działanie antyoksydacyjne.
KWAS LIPONOWY Kwas liponowy mo�e by� idealnym antyoksydantem przeciwdziałaj�cym starzeniu
si�. Jest to podstawowy koenzym bior�cy udział w produkcji energii, a tak�e silny
antyoksydant. Nie tylko usprawnia nasz metabolizm, ale jednocze�nie chroni nas przed
szkodliwym działaniem utleniaj�cym produktów ubocznych tego metabolizmu.
Kwas liponowy jest uniwersalnym antyoksyaantem
Kwas liponowy mo�e przenika� do ka�dej cz��ci organizmu, gdy� jest rozpuszczalny
zarówno w wodzie, jak i w tłuszczach. Zasługuje na nazw� uniwersalnego antyoksydanta,
poniewa� bezpo�rednio lub po�rednio wspomaga ochron� ka�dego elementu naszego
organizmu przed stresem oksydacyjnym.
Kwas liponowy współdziała synergistycznie z witaminami C i E, pot�guj�c ich
działanie i oszcz�dzaj�c je.
Kwas liponowy a cukrzyca, choroby siatkówki, powstawanie za�my oraz uszkodzenie
nerwów obwodowych i serca
Kwas liponowy działa korzystnie u chorych z cukrzyc�, poniewa� normalizuje cukier
we krwi i, co jeszcze wa�niejsze, chroni przed procesami glikacji wywołuj�cej w cukrzycy
wiele powikła�. Stosowano go w Europie od dziesi�cioleci ze wzgl�du na udowodniony
korzystny wpływ na ograniczenie zmian w siatkówce, zahamowanie powstawania za�my oraz
na uszkodzenia nerwów obwodowych i serca. W celu obni�enia podwy�szonego poziomu
cukru we krwi mog� by� konieczne dawki 300-600 miligramów dziennie. Je�li stosujesz
insulin� lub inne leki, konieczna jest regularna kontrola poziomu cukru we krwi. W
zapobiegawczym uzupełnianiu diety stosuje si� dawki 20-50 miligramów dziennie.
Kwas liponowy chroni przed mia�d�yc�
Kwas liponowy mo�e obni�y� o 40% podwy�szony poziom cholesterolu całkowitego
w surowicy krwi oraz przeciwdziała� oksydacji cholesterolu LDL, która powoduje
stwardnienie t�tnic. Kwas liponowy jest przenoszony w LDL wraz z witamin� E, która
dostarcza energii do tego procesu. Oczywi�cie, witamina E stanowi najsilniejsz� ochron�
przed oksydacj� LDL. W ten sposób kwas liponowy chroni podwójnie przed mia�d�yc�:
obni�a całkowity cholesterol we krwi i zapobiega jego oksydacji. Kwas liponowy mo�e
równie� wspomaga� dopływ tlenu do serca. Jest po prostu korzystny dla układu sercowo-
naczyniowego i powinien by� jednym z elementów leczenia wszystkich chorób serca.
Kwas liponowy chroni przed rakiem
S� równie� dowody przemawiaj�ce za tym, �e kwas liponowy w swoisty sposób
chroni przed rakiem. Geny odpowiedzialne za powstawanie nowotworów zło�liwych to
onkogeny. S� one uczynniane przez tzw. j�drowy czynnik kappa-B (ang. NF kappa-B) w
obecno�ci wolnych rodników i innych kancerogenów. Wywołuje to niekontrolowany rozrost
komórek nowotworowych. Kwas liponowy potrafi wnikn�� do cytoplazmy komórek i
zapobiec uczynnieniu NF kappa-B. Ponadto kwas liponowy wzmacnia układ odporno�ciowy,
nasz� pierwsz� lini� obrony przed rakiem, poprzez neutralizacj� wolnych rodników, które
uszkadzaj� ów układ. Tak wi�c kwas liponowy jest podwójn� broni� przeciwko nowotworom
zło�liwym, podobnie jak w ochronie przed chorob� sercowo-naczyniow�. A s� to dwie
choroby, które w Stanach Zjednoczonych u�miercaj� wi�cej osób ni� wszystkie inne choroby
razem wzi�te!
Kwas liponowy jest skutecznym odtruwaczem dziki neutralizowaniu toksycznych
metali
Na koniec, kwas liponowy jest skutecznym �rodkiem odtruwaj�cym, poniewa� ł�czy
si� z toksycznymi metalami - ołowiem, rt�ci� i kadmem i neutralizuje ich działanie. Ołów
atakuje nas stale, obecny w spalinach samochodowych. Bardzo toksyczna rt�� zatruwa nas
jako składnik amalgamatu słu��cego do uzupełniania ubytków z�bowych oraz przedostaj�c
si� do naszego organizmu wraz z mi�sem jedzonych przez nas ska�onych ni� ryb. Kadm
znajduje si� w dymie papierosowym. �elazo i mied� nale�� do pierwiastków niezb�dnych dla
człowieka, ale w nadmiernej ilo�ci lub w postaci wolnej, nie w zwi�zkach chemicznych,
działaj� jak utleniaj�ce wolne rodniki, co stwarza zagro�enie. Kwas liponowy przeciwdziała
temu dzi�ki swoim wła�ciwo�ciom chelatuj�cym (tworzenie poł�cze� z metalami).
CYSTEINA Cysteina powstaje w w�trobie z homocysteiny i metioniny. Jest to wymiatacz wolnych
rodników, który bierze udział w wytwarzaniu glutationu. Stabilizuje błony komórkowe i
wywiera korzystny wpływ u chorych na astm� i osób pal�cych, a tak�e przeciwdziała
skutkom zanieczyszczenia powietrza. Wi���c si� z metalami, usprawnia funkcje układu
odporno�ciowego i procesy gojenia.
GLUTAMINA Glutamina wykazuje silne wła�ciwo�ci odtruwaj�ce na poziomie komórkowym,
zwłaszcza w poł�czeniu z antyoksydacyjnymi witaminami C i E. Poziom glutaminy obni�a
si� w miar� starzenia, co u ludzi starszych wi��e si� z powstawaniem licznych chorób,
wł�cznie z cukrzyc� i chorob� serca.
GLUTATION Dr Richard Passwater stwierdza, �e „w komórce, gdzie toczy si� prawdziwa wojna z
u�yciem �rodków truj�cych, najwa�niejszym antyoksydantem jest gluta-tion". Ten silny
antyutleniacz jest trójpeptydem zawieraj�cym siark� i jest wytwarzany w organizmie z trzech
aminokwasów: cysterny (aminokwas zawieraj�cy siark�), kwasu glutaminowego i glicyny.
Glutation jest niezbdny
Glutation pomaga zapobiega� licznym chorobom i dzi�ki temu opó�nia proces
starzenia. Dr Allen H. Pressman w The Glutathione Phenomenon (Fenomen glutationu)
stwierdza: „Glutation pomaga w zapobieganiu i zwalczaniu nadmiernej masy ciała,
hiperaktywno�ci, uzale�nienia od alkoholu, cukru i kofeiny, alergii, zapalenia stawów, za�my
oraz nowotworów zło�liwych płuc, skóry, gruczołu krokowego i p�cherza moczowego".
Wskazuje dalej, �e glutation zapewnia inne korzy�ci dla zdrowia: podwy�szony poziom
energii, usprawnienie czynno�ci mózgu i pobudzenie odporno�ci. Badanie naukowe
przeprowadzone w Hiszpanii wykazało, �e stosowanie uzupełniaj�cej dawki witaminy C i
glutationu u �ab przedłu�ało im �ycie oraz poprawiało stan zdrowia. W przedmowie do
swojej ksi��ki dr Passwater nazywa glutation „�ołnierzem piechoty w bitwie przeciwko
wolnym rodnikom i toksynom".
Niedobór glutationu a podatno�� na choroby
Jednym z kluczowych odkry� w zrozumieniu znaczenia glutationu było wykazanie, �e
jego poziom obni�a si� u ludzi starszych. Ten spadek poziomu glutationu obserwuje si�
niekiedy bardzo wcze�nie, u osób w wieku 40 lat. Mniej wi�cej w tym wieku u połowy
populacji stwierdza si� obni�enie poziomu glutationu o 25-30% w porównaniu z norm� dla
ludzi młodszych. W wieku 65 lat połowa osób wykazywała niedobór glutationu prowadz�cy
do wi�kszej podatno�ci na liczne choroby, szczególnie raka. Z drugiej strony ludzie starsi, u
których utrzymywał si� prawidłowy poziom glutationu, �yli dłu�ej, pomy�lniej i rzadziej
zapadali na raka. wiadomo��, �e ten jeden czynnik mógłby wyja�ni� wi�ksz�
zachorowalno�� na raka w grupie ludzi starszych, ró�ne aspekty procesu starzenia i spadek
odporno�ci u osób starszych i pacjentów z zaka�eniem HIV, przyczyniła si� do podj�cia
intensywnych bada� naukowych w tych trzech dziedzinach.
Jak działa gflutation
Glutation jest kluczowym składnikiem w neutralizacji nadtlenku wodoru w tłuszczach
i w samym cyklu glutationowym. W cyklu glutationowym współdziała on z enzymem
peroksydaz� glutationow�, powoduj�c usuwanie rodników nadtlenku wodoru z substancji
tłuszczowych, zawartych w błonach komórkowych. Kiedy bitwa si� ko�czy, nadtlenek
wodoru zostaje przemieniony w wod�, ale glutation przybiera teraz posta� dwusiarczku,
znanego jako GSSG (glutation utlenowany). Wtedy zostaje przywołany inny enzym,
reduktaza glutationow�, �eby dokona� redukcji GSSG z powrotem do normalnego glutationu
tak, aby cykl mógł rozpocz�� si� od nowa. Jest to podstawowy etap w procesie antyoksydacji.
Je�li nie zostanie uko�czony, powstaj� niebezpieczne rodniki hydroksylowe.
Glutation mo�e równie� bezpo�rednio atakowa� oksydanty. W rzeczywisto�ci, je�li
istnieje dostateczna ilo�� glutationu, mo�e on atakowa� bezpo�rednio pot��ny rodnik
hydroksylowy, zmieniaj�c go w wod�. Glutation zostaje wówczas utleniony do postaci
GSSG, a reduktaza glutationow� zmienia go w tym zadziwiaj�cym cyklu z powrotem w
u�yteczny glutation. W procesie tym do aktywno�ci reduktazy potrzebna jest obecno��
witaminy B1 i B2. Podobnie glutation działa w ochronie komórek przed szkodliwymi
skutkami promieniowania. Bardzo wa�ny jest fakt, �e glutation potrafi neutralizowa� rodnik
hydroksylowy. Oznacza to, �e w ka�dej cz��ci ciała istnieje mechanizm słu��cy zwalczaniu
tego pot��nego rodnika, je�li tylko organizm dysponuje odpowiedni� ilo�ci� glutationu.
Toksyny a glutation
Glutation działa tak�e jako �rodek odtruwaj�cy. Zidentyfikowano co najmniej 12
kancerogenów, wra�liwych na atak glutationu. Kiedy glutation wykonuje swoje zadanie,
ł�czy si� z toksyn� i transferaz� glutationow�, �eby zneutralizowa� toksyn�, a nast�pnie
opuszcza komórk� i jest wydalany z �ółci� lub z moczem. Aby go uzupełni�, komórka musi
dokona� syntezy dalszych ilo�ci glutationu. Je�li nie jest w stanie tego zrobi�, dochodzi do
niedoboru glutationu w komórce i zahamowania wszystkich jego czynno�ci. Oznacza to, �e
nast�puje niekontrolowana pe-roksydacja lipidów, komórk� atakuj� inne toksyny, szkody
wywołane napromienianiem nie s� usuwane i nie ma �adnej regulacji czynno�ci
antyoksydacyjnej lub replikacji DNA. Innymi słowy, jest to sytuacja sprzyjaj�ca powstaniu
raka. Prawdopodobnie to tutaj, w procesie odtruwania, dochodzi do zmniejszenia z wiekiem
ilo�ci glutationu.
Zast�pienie glutationu
Organizm nie jest w stanie absorbowa� glutationu jako takiego. Glutation musi by�
wyprodukowany przez sam� komórk�. Nie znamy nawet sposobu przeniesienia glutationu z
jednej komórki do drugiej. Wiele ludzi utraciło spore pieni�dze, kupuj�c uzupełniaj�ce �rodki
zawieraj�ce glutation, którego ich organizm nie był w stanie przyswoi�. Aby podnie�� poziom
glutationu, musimy dostarczy� organizmowi składniki potrzebne do jego syntezy w
organizmie. Łatwo jest o glicyn� i kwas glutaminowy, ale trudno�ci z cystein� ograniczaj�
produkcj� glutationu w organizmie.
Problem ten jest skomplikowany z dwóch powodów. Pierwszy - to rzadkie
wyst�powanie cysteiny w �ywno�ci. Drugi - to toksyczno�� cysteiny przyjmowanej
bezpo�rednio doustnie. Mo�na jednak skutecznie stosowa� cystyn�, wyst�puj�c� w białku
serwatki. Chemicznie cystyna składa si� z dwóch cz�steczek aminokwasu cysteiny
poł�czonych wi�zaniem dwusiarczkowym. Kiedy cystyna przechodzi do komórki, wi�zania te
ulegaj� przerwaniu, pozostawiaj�c wewn�trz komórki niezmienion� cystein�, gotow� do
poł�czenia si� z innymi pierwiastkami w celu wytworzenia glutationu. Substancja uzyskana z
białka serwatki, Immunocal™, jest podobna do białka mleka kobiecego i dostarcza
odpowiedniej ilo�ci cysteiny. Nie jest to lek; jest to uzupełniaj�cy diet� składnik pochodz�cy
z mleka krowiego, ale zmodyfikowany tak, �e jego struktura jest podobna do struktury białek
ludzkich. Witamina C wspomaga utrzymanie wysokiego poziomu glutationu, ale nie jest w
stanie zapewni� jego syntezy, jak to zapewnia cystein�.
Zalecenia
Pami�taj, �e organizm nie jest w stanie przyswoi� cz�steczek glutationu. Glu-tation
musi ulec najpierw rozpadowi, uwalniaj�c cystein�, która nast�pnie we�mie udział w
odtworzeniu cz�steczki glutationu. Wielu ludzi wyrzucało pieni�dze na uzupełnianie diety
glutationem, podczas gdy zrobiliby lepiej, przyjmuj�c cystein� i pozwalaj�c, �eby organizm
wykonał reszt�. Witamina C równie� pomaga w utrzymaniu odpowiedniego poziomu
glutationu.
Innym sposobem dostarczenia cysteiny do komórek dla syntezy glutationu jest
podawanie w zastrzyku lub doustnie N-acetylocysteiny. Metod� t� stosuje si� tak�e jako
antidotum w zatruciu acetaminophenem (paracetamolem). Pozwala to, przynajmniej czasowo,
na podniesienie poziomu glutationu, ale objawy niepo��dane s� bardziej nasilone ni� w
przypadku przyjmowania cysteiny. Mog� to by� nudno�ci, biegunka i reakcje anafilaktyczne.
Znaczenie glutationu -w zwalczaniu choroby
Problem starzenia si�, nowotworów zło�liwych i upo�ledzenia odporno�ci w
zaka�eniu HIV był przedmiotem bada� naukowych. Je�li chodzi o starzenie si�, spadek
poziomu glutationu wydaje si� najbardziej zwi�zany z zaburzeniami towarzysz�cymi
starzeniu si�, w porównaniu ze zmianami innych antyoksydantów. Ponadto w badaniach
wykazano, �e choroba Alzheimera, za�ma, choroba Paridnsona i mia�d�yca s� poprzedzane
albo poł�czone ze spadkiem poziomu glutationu w zmienionych chorobowo narz�dach lub
układach.
W zwalczaniu raka glutation stanowi odpowied� na dwie główne teorie powstawania
nowotworów zło�liwych. Według jednej z nich rak powstaje w wyniku ekspozycji na
chemiczne kancerogeny, których wpływ kumuluje si� w miar� upływu czasu. Glutation działa
jako czynnik odtruwaj�cy w stosunku do wielu powszechnie wyst�puj�cych kancerogenów,
szczególnie aflatoksyny Bl. Działanie glutationu odpowiada równie� drugiej teorii, według
której nowotwory zło�liwe powstaj� na skutek stopniowego nagromadzenia si�
nieusuwalnych zmian patologicznych w komórkach, co prowadzi do nieprawidłowych
podziałów tych komórek. Jako antyoksydant, glutation zwalcza wolne rodniki, zanim
wywołaj� podobne uszkodzenia, ochrania przed uszkodzeniami mitochondria komórek i
pomaga regulowa� duplikacj� DNA, co zapobiega powstawaniu komórek nowotworowych.
Wydaje si� do�� dziwne, �e w komórkach nowotworowych wyst�puje
prawdopodobnie wy�sze st��enie glutationu ni� w normalnych komórkach wokół nowotworu.
Stanowi to pewien problem, gdy� wskazuje, �e nowotwór zu�ywa wi�cej prekursorów
glutationu, pozostawiaj�c bez ochrony inne komórki. I, co jeszcze wa�niejsze, komórki
nowotworowe wykorzystuj� nadmiar glutationu do chronienia siebie przed atakiem,
zwłaszcza przed toksynami stosowanymi w chemioterapii. Jedn� z przyczyn niepowodzenia
chemioterapii przeciwnowotworowej jest bardzo dobra ochrona własna komórek
nowotworowych, które wykazuj� podwy�szony poziom glutationu. W badaniu po�wi�conym
temu zagadnieniu stwierdzono, �e Immunocal™ powodował rozproszenie glutationu w
komórkach nowotworowych, dzi�ki czemu chemioterapia była bardziej skuteczna, a ponadto
pobudzał glutation do działania w limfocytach wspomagaj�cych. Tak wi�c, je�li zaopatrzymy
organizm we wszystko, co jest potrzebne do produkcji glutationu, zaburzenia jego dystrybucji
powinny si� same wyrówna�.
Znaczenie glutationu dla układu odporno�ciowego
Znaczenia glutationu dla układu odporno�ciowego nie mo�na przeceni�. Zdolno��
limfocytów do zwalczania szkód oksydacyjnych mo�na mierzy� bezpo�rednio, okre�laj�c
zdolno�� tych komórek do uzupełniania własnych zasobów glutationu. Odnosi si� to
szczególnie do produkcji limfocytów wspomagaj�cych CD4 i CD8, nale��cych do
limfocytów T. S� one celem ataku wirusa HIV i mała liczba CD4 oznacza najcz��ciej
niekorzystny zwrot w chorobie. Jednak obecnie badania prowadzone na Uniwersytecie
Stanford sugeruj�, �e podniesienie poziomu glutationu u pacjentów z AIDS prowadzi do
przedłu�enia �ycia, nawet je�li liczba komórek CD4 jest mała. Ponadto glutation hamuje
replikacj� samego wirusa HIV.
Jak gdyby to było jeszcze mało, glutation pomaga w utrzymaniu prawidłowych
zapasów witamin C i E. Dokonuje tego, wł�czaj�c je do cyklu, je�li zostan� utlenowane.
METIONINA Metionina jest uwa�ana za pot��ny antyoksydant, silny wymiatacz wolnych rodników.
PODWY�SZONY POZIOM HOMOCYSTEINY
Homocysteina jest aminokwasem stanowi�cym ogniwo po�rednie w przemianie metioniny w
cystein�. U osób z niedoborem kwasu foliowego, witaminy B6 (piry-doksyna) lub witaminy B12
mo�e dochodzi� do podwy�szenia poziomu homocyste-iny. Homocysteina przyczynia si� do
powstawania mia�d�ycy, bezpo�redniego uszkodzenia t�tnic i �cian naczy� krwiono�nych w
zwi�zku z zahamowaniem produkcji kolagenu.
Podwy�szony poziom homocysteiny stanowi okre�lony niezale�ny czynnik ryzyka zawału
serca, udaru mózgu i innych powikła� naczyniowych. Nieprawidłowy poziom homocysteiny
stwierdza si� u prawie 40% pacjentów z chorob� serca.
R. Clarke i wsp., Hyperhomocysteinemia: An Independent Risk Factorfor Vascular Disease,
„New England Journal of Medicine" 324 (1991), s. 1149-1155.
N- ACETYLOCYSTEINA N-acetylocysteina (NAC) stanowi najcz�stsz� posta� cysteiny i ma szczególne
znaczenie w procesach odtruwania. Jest cz�sto stosowana w leczeniu skutków
przedawkowania leków i alkoholu. Ma wła�ciwo�� zwi�kszania liczby limfocytów T, dlatego
te� ostatnio podj�to badania nad zastosowaniem jej w leczeniu AIDS.
Cysteina podawana w pocz�tkach leukoplakii chroni przed rozwojem raka jamy
ustnej. Jest to szczególnie wa�ny składnik uzupełniania diety u osób pal�cych czy �uj�cych
tyto� lub pij�cych alkohol, poniewa� u tych osób cz�sto wyst�puje leukoplakia.
Cysteina jest najbardziej skuteczna w poł�czeniu z witaminami A, C, E i selenem.
Produktem spo�ywczym s� nasiona soi - ro�liny spokrewnionej z koniczyn�,
grochem i lucern�. Nasiona poddaje si� przetworzeniu ró�nymi metodami dla
otrzymania sosu sojowego, napojów i twarogu. Nasiona soi nale�� do produktów
ro�linnych, które zawieraj� odpowiednio zbilansowane niezb�dne aminokwasy. Czyni
to z soi warto�ciowe �ródło białka, tym bardziej �e ma mało tłuszczu i du�o błonnika.
R. Mindell Super Antioxidant Miracle Book.
BIOFLAWONOIDY Nie opuszczaj lektury tego podrozdziału. Gdy ju� si� z nim zapoznasz, b�dziesz zadowolony,
ale rozumiem, �e terminy medyczne, które w nim spotkasz, mog� by� trudne nawet do
wymówienia. Wiem, �e nie s� one łatwe, ale w miar� omawiania problemu b�d� si� starał
obja�ni� je i upro�ci�.
• Choroby ust�puj�ce pod wpływem bioflawonoidów
• Alergia.
• Cukrzyca.
• Mia�d�yca.
• Nadci�nienie.
• Rak.
• Stany zapalne.
• Udar mózgu.
• Wynaczynienia podskórne.
• Wysoki poziom cholesterolu we krwi.
• Zaka�enia wirusowe.
• Zapalenie stawów.
• �ylaki.
Dawkowanie flawonoidów
Przeci�tna dawka dzienna spo�ywanych wszystkich flawonoidów w Stanach
Zjednoczonych wynosi około 25 miligramów. Przyjmowanie dawki ponad 30 miligramów w
sposób znacz�cy zmniejsza ryzyko �miertelno�ci z powodu choroby ser-cowo-naczyniowej,
jak to wykazano w jednym z bada�, obejmuj�cym grup� osób w podeszłym wieku. Jednak w
celach leczniczych dawk� dzienn� nale�ałoby podnie�� do 150-300 miligramów.
POLIFENOLE CO TO S�. POLIFENOLE? GDZIE MO�NA JE
ZNALE �? Poli co?
„Poly" to rdze� greckiego słowa polus, które oznacza po prostu „wi�cej ni� jeden" lub
„wiele". Polifenole to zwi�zki chemiczne zło�one z „wielu" fenoli, zawieraj�ce grup�
superantyoksydantów, wyst�puj�cych w �ywno�ci. Pewnie zechcesz wł�czy� je do swojej
codziennej diety ze wzgl�du na ich silne działanie antyoksy-dacyjne! Oto kilka przykładów
polifenoli:
• Flawonoidy - 5000 zidentyfikowanych składników, maj�cych wła�ciwo�ci
superantyoksydantów.
• Flawonoidy - proantocyjanidyny.
�ródła pokarmowe: czerwone wino, borówka czarna (czarne jagody), borówka ameryka�ska,
ciemne winogrona, złocie� maruna (Chrysanthemum parthenium) oraz miłorz�b
dwuklapowy.
• Flawonoidy w owocach cytrusowych - zawieraj� pektyn�, kwercetyn�, hek-sperydyn� i
diosmin�.
�ródła pokarmowe: pomara�cze, cytryny, jagody, grejpfruty.
• Zielona herbata.
• Soja - izoflawon - zawiera genistein�, daidzein�, glicytein�.
• Resveratrol - silny antyoksydant hamuj�cy wzrost komórek nowotworowych.
• Kwas elegianowy - chroni przed mutacj� genów wywoływan� przez toksyny, hamuje rozwój
komórek nowotworowych.
�ródła pokarmowe: truskawki, maliny.
• Kurkumina - blokuje działanie substancji chemicznych wywołuj�cych nowotwory.
�ródła pokarmowe: kmin.
• Kwas cynamonowy - wła�ciwo�ci przeciwnowotworowe.
�ródła pokarmowe: cynamon.
Najwi�ksze ilo�ci flawonoidów zawieraj� owoce, warzywa i korzenie.
OPC (PROANTOCYJANIDYNY OLIGOMERYCZNE/PIKNOGENOL)
CO TO JEST Łatwo jest wzrokowo zapami�ta� dwie nazwy: Piknogenol i OPC.
Wła�ciwie piknogenol jest nazw� wymy�lon�. Jest to zarejestrowana nazwa handlowa.
Terminem tym okre�la si� cał� klas� bioflawonoidów, która składa si� z polifenoli lub
kompleksów proantocyjanidyn. Piknogenol mo�na równie� okre�la� jako oligomeryczne
kompleksy proantocyjanidyn (OPC).
• Bioflawonoidy. „Bio" to przedrostek grecki oznaczaj�cy zwi�zek z �yciem. Flavo to
przedrostek łaci�ski oznaczaj�cy �ółty kolor. „Flawon" to zwi�zek chemiczny nadaj�cy
naturalne zabarwienie wielu warzywom.
• Polifenole. Okre�lenie „polifenole" (wiele fenoli) wyja�niono wy�ej (s. 103).
• Proantocyjanidyny. „Proantocyjanidyny" to podgrupa polifenoli. S� to fla-wonoidy.
Antocyjanidyny to czerwonopurpurowe barwniki wyst�puj�ce w kwiatach.
• Oligomeryczne. „Oligo" oznacza „mało", „mero" to słowo greckie oznaczaj�ce „cz���".
Wi�c jak to przetłumaczy�? Po prostu - piknogenol = OPC = grupy flawonoidów.
Co to jest piknogenol
Piknogenol (Pycnogenol) to nazwa handlowa, zarejestrowana przez zakłady
przemysłowe Horphag we Francji, okre�laj�ca produkt wytwarzany z kory sosny morskiej
(Pinus maritima). Jest to drzewo, które ro�nie w prowincji Quebec w Kanadzie
i w południowych rejonach Francji w pobli�u miasta Bordeaux. Piknogenol jest
zarówno nazw� specjalnej klasy flawonoidów, jak te� nazw� handlow� produktu, który ma
dwa ameryka�skie i kilka mi�dzynarodowych patentów. Nazw� wymy�lon� przez dr�
Jacques'a Masqueliera mo�na odnosi� do oligomerycznych kompleksów proan-tocyjanidyn
(OPC). Piknogenol nie jest pojedynczym zwi�zkiem chemicznym, ale kompleksem co
najmniej 40 ró�nych substancji zawartych w wyci�gu z kory.
Wszystkie te substancje to flawonoidy rozpuszczalne w wodzie, które wyst�puj�
normalnie w ro�linach. Zaleta piknogenolu polega na tym, �e zawiera on w jednym preparacie
liczne i ró�norodne substancje od�ywcze. Piknogenol dobrze si� wchłania, jest biologicznie
dost�pny, dobrze tolerowany i nietoksyczny. Nazw� piknogenol zarezerwowano na naukowe
okre�lenie tej klasy flawonoidów, niezale�nie od �ródła, z którego s� otrzymywane: kory
drzewa sosny, nasion lub skórki winogron albo �urawiny.
Według dr� Mortona Walkera „piknogenol został wynaleziony w celu zwalczania
patologii wywołanych działaniem wolnych rodników, które odpowiadaj� za takie powikłania
u ludzi, jak zaburzenia czynno�ci naczy� włosowatych, podskórne wylewy krwi, nowotwory
zło�liwe, uczulenia, choroba serca, choroby naczy� obwodowych, zapalenie stawów, �ylaki,
cukrzyca, rak, za�ma, twardzina, stwardnienie rozsiane, dystrofia mi��niowa, choroba
Parkinsona, stwardnienie zanikowe boczne i inne rodzaje zmian zwyrodnieniowych w
tkankach ludzkich".
Piknogenol jest wspaniałym antyoksydantem, ale nie znaczy to, �e jest lekarstwem na
wszystko. Handlowcy przypisuj� mu wiele zalet, �eby ułatwi� sprzeda� tego produktu, nawet
je�li nie ma na to dowodów naukowych lub zachwalane wła�ciwo�ci s� myl�ce.
Przedstawione tutaj badania maj� na celu wyja�nienie w�tpliwo�ci i b�d� opiera� si� na
faktach naukowych. Niezale�nie od tego, jak wspaniałym antyoksydantem okazuje si�
piknogenol, wszystkie badania naukowe wskazuj�, �e potrzebujemy szerokiego spektrum
antyoksydantów pochodz�cych z ró�nych �ródeł �ywno�ciowych, które dopiero razem
działaj� synergistycznie, wzmacniaj�c nawzajem swoje działanie.
Odkrycie proantocyjanidyn
Dr Jac�ues Mes�uelier odkrył proantocyjanidyny w bardzo szczególny sposób.
Przypadkowo, w trakcie wertowania dzienników podró�nika Jac�ues'a Cartiera, przeczytał,
jak to Cartier i jego załoga zostali uwi�zieni z nadej�ciem wczesnej zimy roku 1595 w
okowach Rzeki wi�tego Wawrzy�ca. Byli zupełnie nieprzygotowani do sp�dzenia zimy w
Quebecu i szybko zabrakło im �ywno�ci, a w ko�cu wybuchła w�ród nich epidemia
szkorbutu, który zacz�ł u�mierca� załog�. Wódz miejscowych Indian powiedział Cartierowi,
�e napar z kory drzewa sosnowego uzdrowi załog�. Cartier spróbował tego �rodka i opisał w
swoich dziennikach, �e załoga szybko wyzdrowiała. Historia ta skłoniła Mes�ueliera do
poszukiwa� substancji, która mogła znajdowa� si� w wywarze z kory sosnowej. Wiedział, �e
nie mogło tam by� dostatecznej ilo�ci witaminy C, aby wywoła� taki skutek, poszukiwał wi�c
czego� innego. W�ród odkrytych substancji była mieszanina bioflawonoidów, ł�cznie z
katechinami i fla-wonami, która zawierała ponadto jeden szczególnie silnie działaj�cy
składnik o nazwie proantocyjanidyna. Dla mieszaniny tej Mes�uelier wymy�lił nazw� „pikno-
genol", zdobył patent i rozpocz�ł sprzeda� tego produktu w Europie w połowie lat 50. XX
wieku.
Jak działa piknogenol
Jako rozpuszczalny w wodzie, działa przede wszystkim w �rodowisku wodnym
wewn�trz komórek i mi�dzy komórkami, poza substancjami tłuszczowymi błon
komórkowych. Jest szczególnie skuteczny w neutralizacji rodników hydroksylowych, tlenu
singletowego i niebezpiecznych nadazotanów.
Niebezpieczny nadazotan
Nadazotan to bardzo reaktywny wolny rodnik, który powstaje w warunkach
nadmiernej produkcji tlenku azotu. Powtórzmy to jeszcze raz. Tlenek azotu jest to
prawidłowy składnik organizmu, który wspomaga działanie niektórych hormonów, ruchy
mi��ni gładkich przewodu pokarmowego i pewne reakcje odporno�ciowe. Wspomaga
równie� kr��enie obwodowe, wpływaj�c na rozlu�nienie i otwieranie si� naczy�
krwiono�nych, zapobiegaj�c skupianiu si� płytek krwi i chroni�c cholesterol LDL przed
oksydacj�. Ale czasami organizm produkuje za du�o tlenku azotu. Wówczas nadmiar tlenku
azotu (NO) reaguje z rodnikami ponadtlenkowymi (O2-) wytwarzaj�c nadazotan (ONOO).
Czy pami�tacie pana Billa z telewizyjnej rewii Saturday Night Live, mówi�cego „Och, niee!
(Oh, NO-O-O!)"? To wła�nie powiedzieliby�my wiedz�c, �e w tej chwili powstaje ONOO.
Tym, co sprawia, �e nadazotan jest tak niebezpieczny, jest jego zdolno�� do
reagowania dosłownie ze wszystkim: tłuszczem, białkiem, DNA, błon� komórkow� i tak
dalej. Zupełnie nie jest wa�ne, z czym - nadazotan reaguje!
Nadmierna produkcja tlenku azotu wi��e si� z zapaleniem stawów, cukrzyc�, udarem
mózgu, szokiem septycznym, przewlekłymi stanami zapalnymi i mia�d�yc�. Powstałe szkody
prowadz� łatwo do mutacji genów, których replikacja stanowi pocz�tek zmian
nowotworowych. Proces ten mo�e ci� szybko zgubi�!
Dobre wie�ci! Piknogenol neutralizuje nadazotan
Dobra wiadomo�� polega na tym, �e piknogenol jest doskonały w neutralizowaniu
nadazotanu. Zmniejsza równie� ilo�� nadtlenku potrzebn� do jego produkcji i reguluje ilo��
wytwarzanego tlenku azotu, zapewniaj�c jego odpowiedni� ilo��. Oznacza to lepsz� prac�
twojego układu odporno�ciowego, mniejsze dolegliwo�ci stawowe, lepsze kr��enie krwi i
wszystko to dzi�ki piknogenolowi! Dlaczego nie mówiono wcze�niej o tych okropnych
wolnych rodnikach? Jedyne badanie naukowe, które o nich wspomina, to informacja na temat
piknogenolu i OPC. Pomocne mog� by� równie� inne antyoksydanty, ale obecnie naukowcy
wskazuj� jedynie na OPC, które maj� zwalcza� nadazotan.
Jak piknofenol wpływa na układ odporno�ciowy
Wpływ piknogenolu na układ odporno�ciowy jest ró�norodny. Przede wszystkim
hamuje on ł�czenie si� nadtlenku wodoru z chlorkiem (wyst�puj�cym w niektórych białych
krwinkach), zapobiegaj�c powstawaniu kwasu podchlorawego. Powstanie tego kwasu jest
szkodliwe - powoduje nudno�ci, a poza tym hamuje działanie białych krwinek w zwalczaniu
chorób. Badanie naukowe przeprowadzone w roku 1996 wykazało, �e piknogenol pobudza
układ odporno�ciowy. W badaniu tym doprowadzano do zablokowania układu
odporno�ciowego myszy, zaka�aj�c je wirusem mysiego AIDS i (lub) karmi�c etanolem.
Wykonywano przy tym pomiary okre�lonych testów immunologicznych, podawano myszom
piknogenol i ponownie wykonywano pomiary. Badania wykazały zwi�kszenie
odporno�ciowych stymulatorów, zmniejszenie liczby supresorów oraz wzmocnienie działania
cytotoksycznych krwinek białych. Innymi słowy, nawet w przypadku prawie całkowitego
upo�ledzenia układu odporno�ciowego piknogenol przywracał jego działanie. Badania w tym
kierunku mog� okaza� si� bardzo wa�ne dla zainteresowanych wirusem wywołuj�cym AIDS.
Piknogenol i ci�nienie ttnicze krwi
U niektórych pacjentów piknogenol mo�e obni�a� ci�nienie t�tnicze krwi. We krwi
znajduj� si� enzymy, które poprzez reakcje chemiczne doprowadzaj� do skurczu naczy�
krwiono�nych, co podwy�sza ci�nienie. Piknogenol hamuje działanie tych enzymów,
przyczyniaj�c si� w ten sposób do obni�enia ci�nienia krwi. Nie jest to jednak du�e obni�enie.
Okazuje si� równie�, �e piknogenol powoduje rozkurcz naczy� krwiono�nych
przeciwdziałaj�c wpływowi adrenaliny, która jest hormonem pobudzaj�cym i wyst�puje tak�e
w przypadkach stresu. Jest to szczególnie wa�ne w odniesieniu do naczy� włosowatych
(kapilarów), których �ciany piknogel wzmacnia, zwi�kszaj�c jednocze�nie ich �wiatło, co
umo�liwia wi�kszy przepływ krwi. Naczynia włosowate dostarczaj� komórkom ciała krew i
substancje od�ywcze, podobnie jak urz�dzenie do skraplania trawników dostarcza ro�linom
wod�. Oznacza to, �e z piknogenolu korzysta ka�da tkanka w organizmie.
Piknogenol a zawał serca i udar mózgfu
Skupianie si� (agregacja) płytek jest powa�nym powikłaniem w chorobie serco-wo-
naczyniowej. Agregacja płytek oznacza po prostu, �e w strumieniu krwi powstaj�
nieprawidłowe zakrzepy. Je�li taki zakrzep znajdzie si� w pobli�u mi��nia sercowego,
blokuj�c do niego dopływ krwi, nast�puje zawał mi��nia sercowego. Podobna sytuacja w
t�tnicach mózgu powoduje wyst�pienie udaru mózgu. Piknogenol przeciwdziała skupianiu si�
płytek krwi, zmniejszaj�c w ten sposób ryzyko zarówno zawału serca, jak udaru mózgu. Do
czynników sprzyjaj�cych agregacji płytek nale�y palenie papierosów i wzrost poziomu
adrenaliny zwi�zany ze stresem. Piknogenol zwalcza wolne rodniki towarzysz�ce paleniu i
blokuje adrenalin�, dzi�ki czemu przeciwdziała obu tym czynnikom w dalszym tworzeniu
zakrzepów krwi.
WYCI�G Z KORY SOSNOWEJ JEST SILNYM OCHRONNYM ANTYOKSYDANTEM
Piknogenol -wyci�g z kory sosnowej - który mo�e wspomaga� pobudzenie układu
odporno�ciowego, jest silnym ochronnym antyoksydantem.
Dr Lester Packer, specjalista w dziedzinie biologii komórkowej i kierownik zespołu
badawczego na Uniwersytecie Kalifornijskim, który zajmuje si� badaniami nad pik-
nogenolem, twierdzi, �e piknogenol zawiera około 40 bioaktywnych substancji, z których
liczne s� antyoksydantami neutralizuj�cymi wolne rodniki.
Oczywi�cie, wolne rodniki działaj� uszkadzaj�ce na białe krwinki, zmniejszaj�c ich zdolno��
do zwalczania zaka�e�, zmniejszenie za� liczby białych krwinek prowadzi do zaka�e� i sprzyja
powstawaniu chorób zwyrodnieniowych.
Według Packera „w badaniach do�wiadczalnych piknogenol hamuje powstawanie tlenku
azotu, jednego z głównych wolnych rodników wytwarzanych przez białe krwinki". Stwierdza
dalej: „poniewa� tlenek azotu bierze tak�e udział w powstawaniu chorób zapalnych,
zapalenia stawów, cukrzycy i choroby serca, piknogenol powinien teoretycznie odgrywa�
pewn� rol� zapobiegawcz� równie� w tych chorobach".
Według dr Fabio Virgili, członka zespołu badawczego Packera, „piknogenol hamuje
działanie enzymów bior�cych udział w produkcji tlenku azotu i bezpo�rednio neutralizuje
nadmiar wolnych rodników".
We wcze�niejszych badaniach zespół badawczy Packera odkrył, �e piknogenol neutralizuje
równie� inne rodzaje wolnych rodników, w tym nadtlenek i niebezpieczne rodniki
hydroksylowe.
Jeszcze inne badania nad piknogenolem potwierdziły jego wła�ciwo�ci antyoksyda-cyjne i
zwi�kszaj�ce odporno��.
• Wyniki badania, opublikowane w czasopi�mie „Life Sciences", przeprowadzonego przez
naukowców z uniwersytetu w Arizonie dowodz�, �e piknogenol zwi�ksza aktywno��
cytotoksycznych krwinek białych - specjalnego typu komórek układu odporno�ciowego,
których zadaniem jest niszczenie wirusów, a nawet komórek nowotworowych.
• Badacze w�gierscy i niemieccy odkryli, �e piknogenol zmniejsza obrz�k i stan zapalny (wg
artykułu zamieszczonego w „Pharmazie").
• W niedawno opublikowanej w „Biochemistry and Molecular Biology International" pracy
zespołu badaczy Uniwersytetu Kalifornijskiego wykazano, �e piknogenol jest silnym
antyoksydantem działaj�cym przeciwko nadtlenkom i rodnikom hydroksylowym.
• Według Packera wielu badaczy chciałoby rozbi� piknogenol na pojedyncze aktywne
składniki. Packer twierdzi jednak, �e „w tym przypadku poł�czone (sy-nergistyczne) działanie
składników piknogenolu mo�e by� o wiele silniejsze".
Powy�sze wyniki bada�, zamieszczone w VERIS Research Information Service, zostały
przedstawione na IV corocznym zje�dzie Oxygen Society, który odbył si� 20-24 listopada 1997
roku w San Francisco. Jest to organizacja mi�dzynarodowa, której członkowie s�
naukowcami badaj�cymi wolne rodniki i antyoksydanty.
Piknogenol i mia�d�yca
S� równie� dowody na to, �e w obecno�ci piknogenolu zmiany mia�d�ycowe nie
powstaj� tak łatwo. Zapobiega on bowiem oksydacji cholesterolu LDL (który po oksydacji
tworzy blaszki mia�d�ycowe). Piknogenol utrzymuje równie� prawidłowy stan �ródbłonka
t�tnic. W badaniu z 1994 roku wykazano, �e uprzednie leczenie piknoge-nolem wpływało na
mniejsze wytwarzanie szkodliwych zmian w naczyniach krwiono�nych, poddanych nast�pnie
silnemu działaniu utleniacza (wolnego rodnika). Obserwowano wi�ksz� �ywotno�� komórek,
mniej objawów peroksydacji lipidów i mniej uszkodze� �ciany t�tnic. Przyczyniało si� do
tego ochronne działanie przed szkodami oksydacyjnymi, wywierane przez OPC zawarte w
piknogenolu. Je�li �ródbłonek naczy� jest nie uszkodzony, to brakuje miejsca do
zagnie�d�enia si� zmienionego oksydacj� LDL i naczynie krwiono�ne pozostaje prawidłowe i
elastyczne. Tak wi�c przeciwdziałanie mia�d�ycy przez piknogenol ma podwójny charakter.
PIKNOGENOL CHRONI KOMÓRKI �RÓDBŁONKA TETNIC PRZED SZKODLIWYM
DZIAŁANIEM WOLNYCH RODNIKÓW
Reaktywne sustancje utleniaj�ce (wolne rodniki/utleniacze), jak nadtlenki i nadtlenek wodoru,
maj� udział w powstawaniu wielu chorób zwyrodnieniowych, jak rak, cukrzyca i mia�d�yca.
W zwalczaniu tych wolnych rodników i zapobieganiu uszkodzeniu komórek bior� udział liczne
enzymy antyoksydacyjne, takie jak glutation, katalaza i dysmutaza ponadtlenkowa.
Wykazano, �e piknogenol, b�d�cy mieszanin� proantycyjanidyn zawartych w wyci�gu z kory
sosny morskiej, chroni komórki �ródbłonka t�tnic przed uszkodzeniem wywołanym działaniem
wolnych rodników.
„Po ekspozycji komórek na stres oksydacyjny, piknogenol w znamienny sposób obni�a
nagromadzenie si� w nich nadtlenku wodoru". Zmniejszenie stresu oksydacyjnego zale�ało od
st��enia piknogenolu. Ponadto piknogenol wywoływał równie� istotne, zale�ne od jego
st��enia, obni�enie poziomów nadtlenków i jonów. Uprzednie podawanie piknogenolu
wywoływało w komórkach zwi�kszenie poziomów glu-tationu, dysmutazy ponadtlenkowej i
katalazy. „Wyniki te sugeruj�, �e piknogenol wyzwala ochronny system antyoksydacyjny,
uruchamiaj�c wa�ne układy enzymów i nieenzymatycznych wymiataczy wolnych rodników".
Z. A. Whei i wsp., „Redox Report", t. 3 (1997), s. 219-224.
Piknogenol a obrzk i bóle koczyn dolnyck
Jednym z cz�stych powikła� dotycz�cych naczy� włosowatych jest obrz�k i ból
ko�czyn dolnych, zwłaszcza u kobiet. Nie zagra�a to �yciu, ale stanowi powa�ny problem,
gdy� ogranicza wydajno�� pracy i zadowolenie z �ycia. Okazało si�, �e wła�ciwo�ci
piknogenolu, polegaj�ce na wzmacnianiu �cian naczy� krwiono�nych, przeciwdziałaj�
przesi�kaniu płynu poza kapilary do tkanek ko�czyn dolnych, co zapobiega obrz�kom i
łagodzi objawy oci��ało�ci i bóle.
Piknogenol a choroba Alzheimera
Wst�pne wyniki bada� dotycz�ce mo�liwo�ci zwalczania choroby Alzheimera za
pomoc� piknogenolu s� obiecuj�ce. Dr Schubert z Instytutu Salka w San Diego wykazał, �e
piknogenol mo�e przeciwdziała� podstawowej przyczynie w chorobie Alzheimera. Białko
beta-amyloid wyst�puje w mózgu równie� w warunkach prawidłowych. Jednak u pacjentów z
chorob� Alzheimera tworzy ono w mózgu twarde, łuskowate płytki. Piknogenol
przeciwdziała temu procesowi, nawet je�li beta--amyloid dostaje si� do mózgu w du�ych
ilo�ciach. S� równie� doniesienia o poprawie po stosowaniu piknogenolu u pacjentów z
chorob�Newman-Picka, podobn� do choroby Alzheimera. Jednak liczba przypadków jest zbyt
mała, a przeprowadzone próby nie maj� charakteru formalnych bada� naukowych, aby móc
stwierdzi�, �e piknogenol zmniejsza objawy tych chorób.
Piknogenol a zespół przewlekłego zmczenia
Zespół przewlekłego zm�czenia pozostawał przez długi czas tajemnicz� chorob�,
która obecnie zacz�ła pojawia� si� coraz cz��ciej. Jest teraz prawie pewne, �e podstawow�
przyczyn� tego schorzenia jest uszkodzenie wywoływane przez wolne rodniki. Uszkodzenie
to jest widoczne w czerwonych krwinkach. Na IV Mi�dzynarodowym Sympozjum
Piknogenolu w maju 1997 roku dr Anthony Martin przedstawił prac�, w której wykazał, �e
piknogenol mo�e by� pomocny w tej chorobie. Jak ju� mówiono, piknogenol chroni �ciany
komórek i wzmacnia naczynia włosowate, przez co chroni integracj� komórek i narz�dów i
zapewnia im wła�ciwe od�ywianie. Ponadto chroni mitochondria-o�rodki energii
komórkowej. Je�li wi�c o�rodki energii wszystkich komórek b�d� w dobrym stanie, to
zachowana b�dzie prawidłowa energia całego organizmu. Piknogenol ma równie� pewne
wła�ciwo�ci przeciwzapalne, co pozwala złagodzi� niektóre przewlekłe objawy tego zespołu.
I w ko�cu, ograniczaj�c wydzielanie histaminy, zmniejsza objawy uczuleniowe, wyst�puj�ce
cz�sto u pacjentów z tym zespołem.
Piknogenol a ochrona skóry przed promieniowaniem nadfioletowym
Korzy�ci ze stosowania piknogenolu odnosz� si� tak�e do skóry. Potrafi bowiem
odwróci� szkody dokonane w skórze przez promieniowanie nadfioletowe Sło�ca.
Zmniejszanie si� ka�dego roku warstwy ozonowej w atmosferze powoduje przenikanie na
powierzchni� Ziemi coraz wi�kszej ilo�ci promieniowania nadfioletowego. Uwa�a si�, �e jest
to przyczyna zmniejszania si� populacji �ab, ropuch i salamander, których zapłodnione jaja
nara�one s� na działanie promieni słonecznych i nie maj� �adnej mo�liwo�ci naprawy szkód
dokonanych w ich DNA przez promienie nadfioletowe. U ludzi promieniowanie to mo�e
wywoła� uczulenie na �wiatło, zastój w naczyniach włosowatych, prowadz�cy do nasilonego
zaczerwienienia skóry, zmian odczynów immunologicznych oraz raka. Witamina E nie jest w
stanie odwróci� tych szkodliwych zmian, ale piknogenol zmniejsza zatrucie komórkowe i
peroksydacj� lipidów w zale�no�ci od zastosowanej dawki. Pobudza równie� produkcj�
kolagenu i elastyny - dwóch białek niezb�dnych do utrzymania elastyczno�ci i odporno�ci
skóry i tkanki ł�cznej.
Synergistyczne działanie piknogenolu
Co sprawia, �e piknogenol jest tak doskonały? Niektórzy naukowcy chcieliby
podzieli� go na cz��ci składowe, �eby przekona� si�, który z jego składników działa
najskuteczniej. Ale dr Lester Packer, czołowy badacz w dziedzinie biologii komórkowej na
Uniwersytecie Kalifornijskim, uwa�a, �e tylko „poł�czony skutek działania piknogenolu
(efekt synergistyczny) mo�e by� najsilniejszy". To wła�nie dzi�ki temu, �e ró�ne flawono-idy
zawarte w piknogenolu działaj� razem, s� one tak wszechstronnie skuteczne.
Mo�e słyszałe� o doniesieniach, �e jako antyoksydant piknogenol jest 50 razy
silniejszy od witaminy C, jednak tylko wobec pewnych rodzajów wolnych rodników. Problem
polega na tym, �e nie wiemy, jaki rodzaj wolnych rodników powstaje w naszym organizmie.
Mamy je po prostu wszystkie! W pewnych testach w odniesieniu do okre�lonych wolnych
rodników witaminy C i E okazały si� bardziej skuteczne od piknogenolu. Naprawd� wynik
zale�y od przedmiotu bada�.
Zalecenia
Potraktuj to bardzo powa�nie. Najlepsze b�dzie zastosowanie jak najwi�kszej ilo�ci
�ródeł antyoksydantów, �eby wszystkie działały wspólnie. Ka�dy antyutle-niacz pełni swoj�
specyficzn� funkcj� i wszystkie s� potrzebne, �eby zwalczy� ró�norodne wolne rodniki, z
którymi si� stykamy. Proponuj� dawk� 50-100 miligramów piknogenolu dziennie.
WYCI�G Z NASION WINOGRON GŁÓWNE ZASTOSOWANIE WYCI�GU Z NASION WINOGRON
Według Michaela Murraya, czołowego eksperta i autora ksi��ki The Healing Power ofHerbs
(Uzdrawiaj�ce wła�ciwo�ci ro�lin), główne zastosowanie wyci�gu z nasion winogron jest
nast�puj�ce. 1/ uzupełnianie dawki antyoksydantów, 2/ zapobieganie mia�d�ycy, 3/ usuwanie
skutków krucho�ci naczy� i wylewów podskórnych, 4/ leczenie cukrzycy, 5/ leczenie
retinopatii (zwyrodnienie plamki �ółtej i retinopatia cu-krzycowa). 6/ leczenie �ylaków i 7/
gojenie ran.
Ogólnie o proantocyjanidynach, szczegółowo o wyci�gu z nasion winogron
Wszystkie proantocyjanidyny s� w zasadzie takie same, niezale�nie od �ródła, z
jakiego pochodz�- nasion winogron, �urawiny, kory sosnowej czy innych. Ró�nica dotyczy
st��enia w zale�no�ci od �ródła. Wydaje si�, �e najwi�ksze st��enie osi�gaj�
proantocyjanidyny w wyci�gu z nasion winogron, prawie o 10% wy�sze ni� w wyci�gu z
kory sosnowej.
Najsilniej działaj�cym wyci�giem z nasion winogron jest, wyprodukowany przez
Omega Biotech, preparat Protovin, prawdopodobnie dzi�ki do tej pory nie ustalonej
zawarto�ci minerałów (maj�cej, by� mo�e, zwi�zek z wybuchem kilka lat temu wulkanu na
szczycie Góry wi�tej Heleny). Winogrona u�ywane obecnie do otrzymywania wyci�gu w
zakładach Omega Biotech pochodz�z winnic poło�onych w tym wła�nie regionie. Dokładne
badania chromatograficzne wyci�gów pochodz�cych z innych winogron nie wykazały w nich
wyj�tkowego składu charakterystycznego dla próbek z Omega Biotech.
Proantocyjanidyny zawarte s� zarówno w nasionach, jak i w skórce winogron. S� to
cz�steczki odpowiadaj�ce za wła�ciwo�ci ochronne i uzdrawiaj�ce otrzymywanych
wyci�gów. Proantocyjanidyny s� specjaln� klas� bioflawonoidów, która wyst�puje w
ró�norodnych ro�linach; zawieraj� je m.in. purpurowe, białe, czerwone i zielone winogrona,
kora sosnowa, kora drzewa cytrynowego, li�cie leszczyny, czarne jagody, wi�nie, �urawiny.
Najwi�ksze st��enie tych zwi�zków wyst�puje w nasionach białych i zielonych winogron.
FRANCUSKI PARADOKS: ANTYOKSYDANTY W CZERWONYM I
BIAŁYM WINIE Cz�sto zadaje si� pytanie: Jak to jest, �e u mieszka�ców Francji, którzy jedz� tak
wysokokaloryczne potrawy, wyst�puje tak mała zachorowalno�� na choroby serca i
powikłania zwi�zane z cholesterolem? Odpowied� le�y w wyborze przez nich napoju -jest
nim czerwone wino.
Po winobraniu mia�d�y si� winogrona razem z gał�zkami i li��mi i t� cał� mas�
umieszcza w kadziach do fermentacji. W czasie tego procesu alkohol razem z sokiem
dokonuj� ekstrakcji najlepiej rozpuszczalnych antyoksydantów z nasion i skórek winogron do
czerwonego wina. Nast�pnie przezroczysty płyn zlewa si� do beczek, w których wino
dojrzewa przed butelkowaniem. Mas� pozostał� po zlaniu wina, tzw. miazg�, wyrzuca si� lub
zu�ywa do produkcji wina gorszego gatunku lub octu winnego. Wyci�g z nasion winogron,
uzyskany z tego materiału, jest mniej warto�ciowy, je�li chodzi o działanie antyoksydacyjne.
FRANCUSKI PARADOKS
Pary� (AP World News), 19 lutego 1998: Francuski uczony, który dowiódł �wiatu, �e wino
jest dobre na serce, dokonuje nast�pnego odkrycia. Dwie do trzech szklanek wina dziennie
zmniejsza o 30% �miertelno�� spowodowan� ró�nymi przyczynami. Serge Renaud stwierdza w
„Journal of Epidemiolog/: „Wino chroni nie tylko przed chorobami serca, ale równie� przed
wi�kszo�ci� nowotworów zło�liwych". Przeprowadzone przez niego badania, które obj�ły 34
000 m��czyzn w �rednim wieku, zamieszkuj�cych wschodni� Francj�, potwierdzaj� to, co
nazwano francuskim paradoksem.
„Francuzi jedz� mnóstwo tłuszczów nasyconych, a mimo to �yj� długo. Odnosi si� to w
równym stopniu do osób pal�cych, co niepal�cych i byłych palaczy". Nie stwierdzono ró�nicy
mi�dzy pracownikami umysłowymi a robotnikami. Ponadto ostatnie badania w Stanach
Zjednoczonych wykazały, �e picie jakiegokolwiek alkoholu zmniejsza �miertelno�� dzi�ki
obni�eniu zagro�enia chorob� raka. Renaud jednak�e twierdzi, �e remedium jest wino.
Zmniejsza ono dolegliwo�ci ze strony serca w chorobie nowotworowej dzi�ki wła�ciwo�ciom
antyoksydacyjnym polifenoli zawartych w winogronach (OPC lub proantocyjanidyny).
Ostrzega jednak, �e „wino jest rozcie�czon� postaci� alkoholu i nale�y u�ywa� go
umiarkowanie. Wino wypijane w ilo�ci powy�ej 4 szklanek dziennie wywiera niekorzystny
wpływ, zwi�kszaj�c �miertelno��, i chocia� nadal chroni serce, nadmierne jego picie zwi�ksza
niebezpiecze�stwo raka i chorób w�troby".
W artykule zamieszczonym w „Epidemiology" Renaud podaje, �e wypijanie 2-3 szklanek wina
dziennie przynosi obni�enie �miertelno�ci spowodowanej ró�nymi przyczynami o 30%, z
powodu choroby sercowo-naczyniowej - o 35%, z powodu raka -o 24%. Renaud jest
kardiologiem, który pracuje ze wspaniałym zespołem Inserm Unit na uniwersytecie w
Bordeaux. Jego ksi��ka o zdrowej diecie jest bardzo popularna we Francji.
Renaud jest tak�e wielkim zwolennikiem tzw. diety �ródziemnomorskiej, opartej w du�ej
mierze na pszenicy, oliwie z oliwek i warzywach, z przewag� ryb nad czerwonym mi�sem, l
oczywi�cie z umiarkowan� ilo�ci� wina.
Czerwone i białe wino zawiera antyoksyaanty
To wła�nie jest podstaw� francuskiego paradoksu. Zdrowiej jest pi� wino czerwone,
poniewa� zawiera ono antyoksydanty, które przedostały si� do wina ze skórki i nasion
winogron w trakcie procesu fermentacji.
W produkcji białego wina natychmiast po zmia�d�eniu owoców oddziela si�. sok od
miazgi. To oddzielenie zapobiega przedostawaniu si� do wina antyoksydan-tów zawartych w
skórce i nasionach winogron; dlatego oddzielona miazga zatrzymuje najlepsze antyoksydanty,
zawarte w nasionach, które mo�na ekstrahowa� i uzyska� w postaci ró�owobe�owego
proszku.
Czy antyoksydanty pochodz�ce z czerwonych winogron maj� wi�ksz� moc od
antyoksydantów pochodz�cych z zielonych i białych winogron? Profesor Jac�ues Mas�uelier
w ksi��ce OPC in Practice, napisanej wspólnie z Bert� Schwitters, twierdzi, �e
„antocyjanidyny zawarte s� zawsze w czerwonym barwniku otrzymywanym z substancji
bezbarwnych (proantocyjanidyn). T� zachodz�c� samoistnie przemian� obserwujemy w
przyrodzie jesieni�, kiedy li�cie pewnych drzew staj� si� czerwone. Ró�nice mi�dzy tymi
barwnikami maj� podstawowe znaczenie, je�li chodzi o ich dost�pno�� biologiczn� i wpływ
na ludzki organizm".
No dobrze, ale co to znaczy? Po pierwsze, na zabarwienie czerwone lub purpurowe
wyci�gu z nasion winogron wpływaj� dwa czynniki. Pierwszy to obecno�� flawonów, które
ekstrahowane s� ze skórek winogron, drugi - to obecno�� antocy-janidyn (kolor czerwony)
powstaj�cych w wyniku przemiany proantocyjanidyn (bezbarwnych) w kwa�nym �rodowisku.
Fermentacja zachodz�ca w procesie produkcji wina zapewnia kwa�ny odczyn �rodowiska,
dzi�ki czemu mo�e zachodzi� taka reakcja. Flawony nie s� silnymi antyoksydantami, dlatego
ich obecno�� nie wpływa w sposób znacz�cy na antyoksydacyjn� moc wyci�gu.
Interesuj�ce, �e prawie we wszystkich przypadkach moc proantocyjanidyn zawartych
w nasionach zielonych i białych winogron jest wi�ksza ni� otrzymywanych z winogron
czerwonych; poniewa� to proantocyjanidyny s� antyoksydantami, które wywołuj� po��dane
skutki biologiczne, wydaje si� logiczne, �eby wykorzystywa� �ródło, które stale zapewnia ich
wi�ksz� ilo��, tzn. winogrona zielone.
Analizy laboratoryjne wykazywały, �e produkt otrzymywany z zielonych winogron
ma wy�sz� zawarto�� substancji antyoksydacyjnych w porównaniu z produktem uzyskanym z
winogron czerwonych.
Nale�y doda�, �e do chwili obecnej nie opublikowano danych na temat najlepszego
gatunku winogron. Chocia� pewne kompanie utrzymywały, �e dysponuj� bardziej wydajnymi
gatunkami, nie udowodniono tego w badaniach laboratoryjnych ani klinicznych.
Proantocyjanidyny maj� wiksz� moc od resveratrolu
Omówimy tutaj resveratrol, znany antyoksydant, który okazał si� słabszy ni� anty-
oksydanty z proantocyjanidyn czy katechin. W roku 1992 M. E. Cuvelier i H. Richard
omówili w „Biosci and Biotech Biochem" kilka doniesie� na temat podstaw chemicznych
antyoksydacyjnego działania proantocyjanidyn i ich podstawowych składników -katechin.
Badania wskazywały, �e stopie� mocy antyoksydacyjnej poszczególnych cz�steczek
polifenolu jest wprost proporcjonalny do liczby grup wodorotlenowych (OH). Wi�kszo��
katechin i epikatechin ma pi�� grup wodorotlenowych; niektóre katechiny zawieraj� sze��.
Proantocyjanidyny maj� ich dziesi��. Aresveratrol tylko trzy. R. A. Larson w „Phytochem"
1988 stwierdził, �e „polifenole, maj�ce mniej ni� cztery grupy wodorotlenowe, prawie nie
maj� znaczenia jako antyoksydanty. Je�li działanie prze-ciwnowotworowe jest bezpo�rednio
zwi�zane ze skuteczno�ci� antyoksydacyjn�, to proantocyjanidyny b�d� mie� wi�ksze
działanie ni� resveratrol" (uwaga: resveratrol to nazwa antyoksydanta zawartego w preparacie
o nazwie handlowej procyanitol).
Nale�y jednak pami�ta�, �e nie dysponujemy jeszcze metodami analitycznymi, na
podstawie których mo�na by oceni� aktywno�� biologiczn� danego produktu. Konieczne s�
dalsze badania kliniczne dla wykazania, które zwi�zki s� bardziej skuteczne i dost�pne
biologicznie. Nale�y opracowa� specyficzne metody ilo�ciowe okre�laj�ce aktywno�� tych
substancji. Obecnie nie dysponujemy jeszcze takimi metodami.
Działanie wyci�gu z nasion winogron
Wyci�g z nasion winogron działa w sposób nast�puj�cy:
• Pokonuje barier� krew-mózg, dzi�ki czemu mo�e zwalcza� wolne rodniki w obr�bie mózgu.
• Chroni przed szkodliwym wpływem wolnych rodników wytwarzanych przez
promieniowanie, pestycydy, ska�enie substancjami chemicznymi i metalami ci��kimi.
• Wchłania si� do organizmu w ci�gu sekund, zwi�kszaj�c w sposób synergi-styczny
skuteczno�� innych substancji od�ywczych, jak witaminy A, C i E.
• Hamuje wytwarzanie pewnych enzymów wywołuj�cych rozpad kolagenu, które s�
bezpo�redni� lub po�redni� przyczyn� uczule� i stanów zapalnych. Działanie to zapobiega
produkcji histaminy, ograniczaj�c w ten sposób reakcje alergiczne.
• Umacnia kolagenow� substancj� mi�dzykomórkow� naczy� krwiono�nych, dzi�ki czemu
zmniejsza si� przepuszczalno�� naczy� i usprawnia kr��enie krwi. Kapilary s� w stanie
dostarcza� do tkanek wi�ksz� ilo�� utlenionych krwinek czerwonych, przyspieszaj�c
procesy gojenia tkanek mi�kkich.
Pionier bada naukowych nad wyci�giem z nasion winogron
Pionierem bada� naukowych nad wyci�giem z nasion winogron jest uczony francuski,
dr Jac�ues Mas�uelier, który przez ostatnie 50 lat badał proantocyjanidyny. On pierwszy trafił
na �lad tych antyoksydantów, wertuj�c przypadkowo dziennik podró�nika Jac�ues'a Cartiera,
w którym zostało opisane wyleczenie ze szkorbutu załogi statku po spo�yciu naparu z kory
miejscowej sosny. To drzewo sosnowe okazało si� słynn� sosn� morsk�, z której obecnie
otrzymuje si� piknogenol. Cartier i jego załoga zostali uwi�zieni w lodach na Rzece wi�tego
Wawrzy�ca, gdy nast�pił wczesny atak zimy w roku 1595. W krótkim czasie wyczerpały si�
zapasy �ywno�ci, a epidemia szkorbutu zacz�ła dziesi�tkowa� załog�. Wódz Indian przekazał
Cartierowi, �e napar z kory miejscowej sosny uleczy jego ludzi. Cartier wypróbował ten
sposób i zanotował w swoim dzienniku, �e załoga szybko wyzdrowiała.
Mas�ueliera zadziwiło to szybkie ozdrowienie. Zdawał sobie spraw�, �e kora sosnowa
zawiera tylko niewielk� ilo�� witaminy C, o której wiedział, �e leczy szkorbut. Przypuszczał,
�e napar musi zawiera� jeszcze co� wi�cej poza witamin� C, i postanowił to zbada�. Po wielu
latach bada� odkrył, �e kora sosny zawiera proantocyjanidyny, dla których Mas�uelier
wymy�lił nazw� „ piknogenol". Oznaczała ona �ci�le proantocyjanidyny pochodz�ce z kory
sosny morskiej. Opatentował proces produkcyjny i rozpocz�ł sprzeda� piknogenolu w
Europie pod koniec lat 50. XX wieku. Jednak trudno�ci z wyhodowaniem odpowiednio du�o
drzew sosnowych i z samym procesem produkcyjnym oraz ko-nieczno�ci�zniszczenia
wyhodowanych drzew sprawiły, �e Mas�uelier poszukiwał innego �ródła proantocyjanidyn.
Odkrył, �e wi�ksze ich ilo�ci znajduj� si� w nasionach winogron. Nasiona miały
ogromn�przewag� nad kor� sosnow�, poniewa� winogrona szybciej rosn�, a ponadto pestki s�
dost�pne w du�ych ilo�ciach jako produkt uboczny miejscowego przemysłu winnego. Poza
tym zbiór winogron nie ł�czył si� z niszczeniem ro�lin. I chocia� pierwotne odkrycie
dotyczyło proantocyjanidyn z kory sosnowej, wi�kszo�� bada� naukowych i dalsza praca
została po�wiecona nasionom winogron. Mimo �e proantocyjanidyny wyst�puj� równie� w
wielu innych ro�linach, np. w ro�linach str�czkowych, najwi�ksze ich ilo�ci stwierdza si�
nadal w nasionach winogron.
Proantocyjanidyny s pi�dziesi�t razy silniejsze od witaminy E!
Proantocyjanidyny s� bardzo silnymi wymiataczami wolnych rodników i ochraniaj�
nas przed wieloma szkodliwymi elementami naszego �rodowiska. Te elementy (wolne
rodniki) uszkadzaj� nasz układ odporno�ciowy, co powoduje liczne schorzenia
zwyrodnieniowe i przyspiesza starzenie si�. Proantocyjanidyny stanowi� najsilniejsz� grup�
ochronnych antyoksydacyjnych substancji od�ywczych, wykazuj�c działanie 50 razy
silniejsze od witaminy E i 20 razy silniejsze od witaminy C. Proantocyjanidyny były
dokładnie przebadane i stwierdzono, �e s� nietoksyczne. Stanowi� one grup� bio-
flawonoidów o znanych warto�ciach od�ywczych, utrzymuj�cych prawidłowy stan tkanek
dzi�ki lepszemu ukrwieniu poprzez kapilary. Stan naczy� włosowatych ulega radykalnej
poprawie dzi�ki działaniu proantocyjanidyn, które wykazuj� wła�ciwo�� przył�czania si� do
powierzchni wewn�trznej i zewn�trznej błon komórkowych, zwłaszcza komórek naczy�
krwiono�nych i tkanki ł�cznej zawieraj�cej kolagen, wchodz�cej w skład skóry i stawów,
chroni�c je przed działaniem wolnych rodników.
KORZY�CI OD�YWCZE BIOFLAWONOIDÓW
Przytocz� tu spostrze�enia dr� Mortona Walkera z „Medical Journalisfs Report" (1991):
„Chocia� bioflawonoidy nie s� wła�ciwie witaminami w �cisłym znaczeniu tego słowa, cz�sto
okre�la si� je ł�cznie jako witamin� P. Bioflawonoidy zwi�kszaj� przyswajanie witaminy C i
substancje te powinny by� przyjmowane razem. Działaj�c synergistycz-nie, s�silnymi
antyoksydantami i hamuj� działanie wolnych rodników. Poniewa� ludzki organizm nie jest w
stanie wytworzy� bioflawonoidów, musz� one by� dostarczone z po�ywieniem. Jednak �ródła
pokarmowe, zawieraj�ce odpowiednie ilo�ci bioflawonoidów, nie s� liczne. Najlepsze �ródła
to: winogrona, pomara�cze, grejpfruty, pomidory, owoce dzikiej ró�y, sok cytrynowy, �liwki,
papaja, wi�nie, brzoskwinie i je�yny.
„Bioflawonoidy wspomagaj�witamin� C w utrzymaniu prawidłowego stanu tego
wewn�trzkomórkowego cementu, jakim jest kolagen. S� niezb�dne dla prawidłowej fizjologii
człowieka, gdy� wzmacniaj� naczynia włosowate i reguluj� ich przepusz-czalno��. Zapobiega
to krwawieniu z naczy� włosowatych i ich uszkodzeniom".
Wła�ciwo�ci przeciwnowotworowe wyci�gu z nasion winogron
Dr Liviero L. Puglisi rozpatruj�c działanie antymutacyjne proantocyjanidyn
otrzymywanych z Vitis vinifera stwierdził w „Journal of Fitother" (1994), s. 203-209, �e
„działanie antymutacyjne proantocyjanidyn otrzymywanych z nasion Yitis vinifera było
badane in vitro. Okazało si�, �e s� one bardzo silnymi substancjami, które przeciwdziałaj�
samoistnym mutacjom, zarówno na poziomie mitochondriów, jak i j�der komórkowych.
Działanie to, przynajmniej cz��ciowo, jest zwi�zane z an-tyoksydacyjnymi wła�ciwo�ciami
proantocyjanidyn i powinno stanowi� racjonaln� podstaw� ich zastosowania w zapobieganiu
pewnym procesom patologicznym (tj. powstawaniu nowotworów zło�liwych)".
Artykuł ten wykazuje po prostu, �e wyci�g z nasion winogron ma wła�ciwo�ci
przeciwnowotworowe.
OPC A CHOROBY
A oto lista chorób, na które OPC wywieraj� korzystny wpływ: uczulenia, zapalenie stawów,
mia�d�yca, choroba Alzheimera, wylewy podskórne, rak, cukrzyca, wysoki poziom
cholesterolu we krwi, nadci�nienie t�tnicze krwi, stany zapalne, stwardnienie rozsiane,
choroba Parkinsona, udar mózgu, �ylaki i zaka�enia wirusowe.
Jeszcze raz o winie
OPC w czerwonym winie s� najprawdopodobniej dostatecznie skuteczne, �eby
przeciwdziała� skutkom bogatej w tłuszcze francuskiej diety. Dr Serge Renaud, kardiolog z
uniwersytetu w Bordeaux, badał przez lata skutki picia wina, prowadz�c obserwacje na ponad
34 000 m��czyzn w �rednim wieku, mieszkaj�cych we Francji. Stwierdził, �e wyniki były
podobne, niezale�nie od typu diety, niezale�ne tak�e od palenia papierosów (pal�cy,
niepal�cy i dawni palacze) oraz zawodu (pracownicy umysłowi czy robotnicy). U m��czyzn
pij�cych 2-3 szklanki wina dziennie obserwowano zmniejszenie o 35% zgonów z powodu
zawału serca, o 24% zgonów z powodu zachorowa� na raka, o 30% �miertelno�ci wywołanej
ł�cznie przez wszystkie przyczyny. Ale nie wolno przesadza�. Przy 4 szklankach wina
dziennie nast�puje radykalna zmiana danych statystycznych i stwierdza si� wzrost
�miertelno�ci i zachorowa� na raka! Przy tej ilo�ci wina działanie utleniaj�ce alkoholu
przewa�a nad jego wła�ciwo�ciami antyoksydacyjnymi. Jeszcze raz mo�na tu przytoczy�
maksym� Sokratesa: „Wszystko w miar�". Ci, którzy nie potrafi� zachowa� umiarkowania,
nie powinni traktowa� naszych spostrze�e� jako usprawiedliwienia dla swojej choroby, ale
jak najszybciej uda� si� na spotkanie grupy Anonimowych Alkoholików!
Dawki wyci�gu z nasion winogron
Dawki wyci�gu z nasion winogron wynosz� w przybli�eniu 150-200 miligramów dziennie.
KWERCETYNA Gdzie wystpuje kwercetyna i jakie jest jej działanie
Kwercetyna jest silnym flawonoidem, który wyst�puje w cebuli, papryce, czosnku i
zielonej herbacie. Jako mocny antyoksydant, hamuje powstawanie wolnych rodników
(oksydantów). Korzystny wpływ kwercetyny na układ sercowo-naczy-niowy wyra�a si�
przeciwdziałaniem oksydacji lipoprotein o niskiej g�sto�ci (LDL), czyli „złego" cholesterolu,
przez wolne rodniki. Wiemy ju�, �e cholesterol LDL po oksydacji staje si� prekursorem
patologicznych zmian w �cianie t�tnic oraz mia�d�ycy, pozostaj�cej w �cisłym zwi�zku z
chorob� wie�cow� serca.
Kwercetyna działa równie� korzystnie przy nadmiernym, niebezpiecznym wzro�cie
poziomu �elaza i hamuje przedostawanie si� nieprawidłowych „lepkich" płytek do strumienia
krwi. Uwa�a si�, �e nadmiar �elaza i „lepkie" płytki stanowi� znacz�cy czynnik ryzyka w
mia�d�ycy, prowadz�cej do zawału serca i udaru mózgu.
Istotne znaczenie maj� dwa badania kliniczne przeprowadzone na du�ych grupach
ludno�ci. W jednym z nich badano w Holandii czynniki ryzyka u 805 m��czyzn w wieku 65-
84 lat. Pocz�wszy od roku 1985 przez 5 lat naukowcy zbierali dane na temat przyjmowania
przez uczestników kwercetyny i innych flawonoidów, których głównym �ródłem była
herbata, cebula i jabłka.
Stwierdzono, �e po�ywienie zawieraj�ce flawonoidy zmniejszyło �miertelno��
wywołan� chorob� wie�cow� serca, a ponadto zmniejszyło cz�sto�� wyst�powania
pierwszego zawału serca. Jak oczekiwano, stosowanie flawonoidów obni�yło ryzyko udaru
mózgu a� o jedn� trzeci� wszystkich czynników ryzyka.
Drugie badanie prowadzono w latach 1958-1964. Badanie dotyczyło 763 m��czyzn
zamieszkałych w Finlandii, Włoszech, Grecji, dawnej Jugosławii, Japonii, Holandii i Stanach
Zjednoczonych. I ponownie stwierdzono zwi�zek mi�dzy przyjmowaniem flawonoidów a
obni�eniem �miertelno�ci z powodu choroby wie�cowej serca. Znowu ochronne działanie
kwercetyny uzale�nione było od zwi�kszonego spo�ycia produktów zawieraj�cych ten
flawonoid.
Pami�taj, �e kwercetyna wyst�puje w czosnku, papryce i zielonej herbacie. Mo�na j�
równie� przyjmowa� jako uzupełniaj�c� dawk� substancji od�ywczych.
KLASY FLAWONOIDÓW podział na podstawie wła�ciwo�ci chemicznych:
Klasa flawonoidów Przedstawiciele �ródła ro�linne Flawonole Katechiny Zielona herbata, nasiona winogron, kora sosny
Proantocyjanidyny Katechiny
oligomeryczne
Kora sosny, nasiona winogron, li�cie borówki
czarnej, brzozy, miłorz�bu dwuklapowego
Flawony i flawonole Kwercetyna, kaempferol Jabłka, zielona herbata, li�cie miłorz�bu,
skórka winogron, ostropest plamisty, owoce
Dwuflawony Amentoflawon,
bilobetyna
Li�cie miłorz�bu dwuklapowego
Flawanony Hesperydyna, naringina Skórka owoców cytrusowych
Flawanonole Taxifolina Owoce ostropestu plamistego, kora sosny
Antocyjaniny,
antocyjanidyny i
antocyjanozydy
Cyjanidyna, delfinidyna,
malwidyna, petunidyna
Czerwone i czarne winogrona, czerwone wino,
czarne jagody
Flawonolignany Sylimaryna Owoce ostropestu plamistego, karczochy
Izoflawony Genisteina, daidzeina Nasiona soi
KAROTENOIDY Wprowadzenie
Karotenoidy s� to ro�linne substancje od�ywcze, które nadaj� owocom i warzywom
ich charakterystyczny kolor, zapach i smak. Najlepiej znany i wyst�puj�cy najobficiej ze
wszystkich karotenoidów w po�ywieniu jest beta-karoten, ale zidentyfikowano ju� w
przybli�eniu 500 karotenoidów, których znaczenie dla zdrowia zaczynamy poznawa�.
Karotenoidy działaj� jako antyoksydanty i uwa�ane s� powszechnie za substancje
zwalczaj�ce choroby i przeciwdziałaj�ce starzeniu si�.
Podczas gdy wolne rodniki mog� wywoływa� lub powodowa� powikłania wielu
chorób, takich jak rak, zapalenie stawów, za�ma i choroba serca, antyoksydanty mog� pomóc
w ochronie organizmu przed tymi chorobami. Wzmacniaj� one tak�e układ odporno�ciowy
organizmu.
Powoli staje si� jasne, �e najlepiej poznane antyoksydanty (witaminy C i E oraz beta-
karoten) nie zapewniaj� całkowitej ochrony przed działaniem wolnych rodników. Poł�czenie
wielu antyoksydantów działa skuteczniej ni� pojedynczy an-tyoksydant i zwi�ksza obron�
organizmu przed wolnymi rodnikami.
Co to s� karotenoidy?
Karotenoidy s� to substancje, które nadaj� owocom i warzywom kolory:
pomara�czowy, �ółty i czerwony. Zielone li�ciaste warzywa zawieraj� równie� du�o
karotenoidów, ale ich kolor jest maskowany przez obecno�� zielonego chlorofilu.
Przez wiele lat nie znano korzystnego działania karotenoidów. Jednak najnowsze
badania sugeruj�, �e maj� one szereg wła�ciwo�ci korzystnych dla zdrowia, takich jak
obni�anie ryzyka choroby serca i niektórych postaci raka, wzmacnianie układu
odporno�ciowego i ochrona przed zwi�zanym z wiekiem zwyrodnieniem plamki �ółtej,
głównej przyczyny nieodwracalnej utraty wzroku u dorosłych.
Poza beta-karotenem wyodr�bniono wiele innych karotenoidów, maj�cych znaczenie
dla organizmu ludzkiego jako antyoksydanty. Na przykład alfa-karoten mo�e okaza� si� do 10
razy silniejszy od beta-karotenu w ochronie przed uszkodzeniem tkanek skóry, oka, w�troby i
płuc. A coraz wi�ksza liczba dowodów naukowych wskazuje, �e inne rodzaje karotenoidów,
jak luteina, kryptoksantyna i zeaksantyna, mog� ochrania� przed pewnymi rodzajami
nowotworów zło�liwych. Uwa�a si�, �e poza wła�ciwo�ciami antyoksydacyjnymi karotenoidy
zmniejszaj� wczesne zagro�enie nowotworami zło�liwymi dzi�ki swoim mo�liwo�ciom
usprawniania komunikacji mi�dzy komórkami przedrakowymi a komórkami prawidłowymi.
Obecno�� karotenoidów powoduje, �e prawidłowe komórki wysyłaj� do komórek
przedrakowych sygnały reguluj�ce ich wzrost. Innym karoteno-idem o uznanych korzy�ciach
dla zdrowia jest likopen - czerwony karotenoid wyst�puj�cy w pomidorach i jagodach.
Czy przecitna dieta zapewnia odpowiedni� ilo�� karotenoidów?
Karotenoidy nie s� oficjalnie uznane za niezb�dne substancje od�ywcze; s� one raczej
�ródłem witaminy A. Dlatego nie ma oficjalnie zalecanych dawek. W Stanach Zjednoczonych
Departament Rolnictwa i Narodowy Instytut Onkologii proponuj� 1-2 posiłki bogate w
karotenoidy dziennie.
Sk�d mog wiedzie�, �e przyjmuj je w odpowiedniej ilo�ci?
Istnieje wiele czynników zwi�zanych ze stylem �ycia, które mog� zwi�ksza�
zapotrzebowanie na karotenoidy. Zalicza si� do nich palenie papierosów, stosowanie
doustnych �rodków antykoncepcyjnych i długotrwałe przebywanie poza domem, co
powi�ksza ekspozycj� na �rodki zanieczyszczaj�ce �rodowisko oraz promienie nadfioletowe.
Czynniki te zwi�kszaj� w organizmie ilo�� uszkadzaj�cych wolnych rodników i dlatego osoby
nara�one na te czynniki ryzyka wymagaj� wi�kszej ilo�ci antyoksydantów, w tym równie�
karotenoidów.
Aby zapewni� sobie odpowiedni� ilo�� tych wa�nych substancji od�ywczych, nale�y
spo�ywa� �ywno�� bogat� w karotenoidy. Jednak sama dieta nie zawsze zapewnia
odpowiedni� ilo�� karotenoidów. Aby utrzyma� stały poziom karotenoidów we krwi, nale�y
je�� pokarmy zawieraj�ce karotenoidy lub stosowa� ich uzupełnianie.
Sugerowano, �e du�a dawka uzupełniaj�ca jednego karotenoidu mo�e hamowa�
wchłanianie innych karotenoidów. Dlatego wa�ne jest stosowanie dawek zawieraj�cych ró�ne
rodzaje tych substancji.
Zamieszczone powy�ej informacje stanowi� wyj�tek z broszury Carotenoids,
Information andFacts (Karotenoidy. Informacje i fakty) 1995.
Ogólnie o karotenoidach (alfa-karoten, beta-karoten, kryptoksantyna, luteina i
zeaksantyna, likopen)
M�dro�� ludowa od wieków głosiła, �e Jedzenie kolorowe" jest dobre dla zdrowia.
Dietetycy opieraj� jadłospisy na odpowiednim doborze kolorowych produktów, aby zapewni�
prawidłow� równowag� produktów czerwonych, zielonych, pomara�czowych i �ółtych.
Oznacza to korzystny udział owoców i warzyw w po�ywieniu. W ci�gu ostatnich kilku
dziesi�cioleci badacze wykazali liczne korzy�ci z barwników nadaj�cych �ywno�ci jej �ywe
kolory. Karotenoidy to rodzina naturalnych barwników wyst�puj�ca tylko w ro�linach. Jest
ponad 600 wszystkich karotenoidów. Około 60 wyst�puje w �ywno�ci, a 20 wchodzi w skład
nowoczesnej diety. Ro�nie liczba dowodów, �e pewne karotenoidy s� wa�ne dla naszego
zdrowia.
Do karotenoidów nale�� alfa-karoten, beta-karoten, kryptoksantyna, likopen, luteina i
zeaksantyna. S� one wszystkie silnymi antyoksydacyjnymi substancjami od�ywczymi. Beta-
karoten, alfa-karoten i kryptoksantyna maj� aktywno�� retinolu, co oznacza, �e s�
prekursorami witaminy A i organizm potrafi przemieni� je w witamin� A (retinol). Jednak to
likopen, który nie jest prekursorem witaminy A, okazał si� jednym z najsilniejszych
antyoksydantów w�ród wszystkich karotenoidów.
BETA - KAROTEN
Chocia� ka�dy karotenoid ma okre�lone korzystne wła�ciwo�ci, dopiero mieszanina
karotenoidów, jak wykazano w zbilansowanej diecie, okazała si� najbardziej skuteczna. D. L.
Morris w artykule zamieszczonym w „Journal of the American Medical Asso-ciation"
(listopad 1994) wykazał, �e poziom wszystkich karotenoidów we krwi ma zwi�zek z chorob�
serca. Z 2000 m��czyzn przebadanych i obserwowanych przez 13 lat, u m��czyzn z
najwy�szym poziomem karotenoidów we krwi stwierdzono o 40% mniej zawałów serca ni� u
m��czyzn z ni�szym poziomem. Podobnie L. Marchand („Cancer Epidemiology", maj 1993)
wykazał, �e najmniejsze ryzyko raka płuc groziło osobom przyjmuj�cym najwi�ksze ilo�ci
beta-karotenu, alfa-karotenu i luteiny. Wielu badaczy donosiło, �e mieszanina karotenoidów
stanowi ochron� skóry przed szkodliwymi skutkami promieniowania nadfioletowego.
Ponadto, je�li przyjmujesz uzupełniaj�ce dawki beta-karotenu, dochodzi do wzrostu poziomu
innych karotenoidów, co oznacza, �e zwi�ksza on wchłanianie przez organizm innych
karotenoidów (.American Journal of Clinical Nutrition", grudzie� 1994). Preparat Nutrilite
zawiera mieszanin� karotenoidów.
BADANIE KLINICZNE
W badaniu klinicznym stwierdzono, �e karotenoidy zmniejszaj� uszkodzenie DNA u ludzi.
Uwa�a si�, �e uszkodzenie DNA stanowi przyczyn� wi�kszo�ci nowotworów zło�liwych.
Uszkodzenie DNA wywołuj� przede wszystkim wolne rodniki. Anty-
oksydanty od�ywcze, obejmuj�ce karotenoidy (beta-karoten, alfa-karoten, likopen i luteina)
mog� zwalcza� wolne rodniki i zmniejsza� ryzyko uszkodzenia DNA.
W badaniu tym naukowcy ocenili mo�liwo�� zmniejszenia uszkodze� DNA dzi�ki
zastosowaniu warzyw bogatych w karotenoidy. Mierzyli liczb� rozerwanych ła�cuchów DNA i
stopie� oksydacji DNA-tzn. uszkodzenia wywołane przez wolne rodniki - w limfocytach u 23
zdrowych m��czyzn w okresie spo�ywania przez nich normalnej diety i po zastosowaniu diety
z nisk� zawarto�ci� karotenoidów. Nast�pnie podawano im codziennie przez 2 tygodnie sok z
marchwi, sok pomidorowy lub napoje zawieraj�ce szpinak. Po tym okresie badano, czy
po�ywienie miało wpływ na liczb� uszkodze� ła�cuchów DNA i stopie� oksydacji DNA.
Wyniki bada� wykazały, �e ka�dy produkt bogaty w karotenoidy zmniejszał liczb� uszkodze�
ła�cuchów DNA. Marchew dawała znacz�cy spadek oksydacji DNA. Jedzenie pomidorów
(wysoka zawarto�� likopenu) i marchwi (du�a ilo�� beta-karote-nu i alfa-karotenu) obni�yło w
istotny sposób liczb� p�kni�� w ła�cuchach DNA. Szpinak (bogaty w lutein�) tak�e zmniejszał
liczb� uszkodze� ła�cuchów DNA, ale w mniejszym stopniu. Znacz�cy spadek oksydacji DNA
wyst�pował jedynie w okresie przyjmowania soku z marchwi, co sugeruje „szczególn�
skuteczno�� alfa- i be-ta-karotenu w zwalczaniu wolnych rodników in vivo (w organizmie
�ywym).
Wnioski z tego badania potwierdzaj� spostrze�enia innych naukowców, wykazuj�ce korzystny
wpływ karotenoidów na zdrowie. Substancje te zmniejszaj�liczb� uszkodze� ła�cuchów DNA i
prawdopodobnie obni�aj� ryzyko zmian nowotworowych w komórkach.
B. L. Pool-Zobel, A. Bub, H. Muller i wsp. Consumption of Vegetables Reduces Genetic
Damage in Humans: First Results ofa Human lntervention Trial with Caro-tenoid-Rich
Foods, „Carcinogenesis" 18 (1997), s. 1847-1850.
Karotenoidy — beta-karoten
Beta-karoten jest najbardziej wszechstronnie przebadanym karotenoidem, ale przez
dziesi�tki lat uwa�ano, �e ma istotne znaczenie jedynie jako prekursor witaminy A. Pogl�d
ten zacz�ł si� zmienia�, kiedy w wyniku bada� nad diet�, od�ywianiem i nowotworami
zło�liwymi Ameryka�ska Akademia Nauk zaleciła stosowanie diety bogatej w beta-karoten i
niskotłuszczowej w celu obni�enia ryzyka chorób serca i raka.
IM WI�CEJ BETA - KAROTENU, TYM LEPIEJ
Jedne warzywa maj� wi�cej beta-karotenu ni� inne, ale je�li zmiesza si� je razem,
otrzymujemy nie tylko całkowit� dawk� karotenoidów, ale tak�e smaczn� sałatk�. Szybkim i
łatwym sposobem przyrz�dzenia sałatki karotenowej jest zmiksowanie i zamro�enie dyni.
Kiedy masz ochot� na mieszan� sałatk�, dodajesz do dyni troch� octu
winnego i oliwy, czosnku oraz innych ziół do smaku. Mo�esz równie� dodawa� j� do ró�nych
zielonych sałat oraz innych warzyw - otrzymasz lekki posiłek lub zdrowe danie wst�pne przed
posiłkiem zasadniczym.
Według „Journal of Clinical Nutrition" (stycze� 1991),, jedna cz�steczka beta--karotenu mo�e
usun�� do 1000 cz�steczek tlenu singletowego". To robi wra�enie! Jeszcze wa�niejszy jest
fakt, �e jest on jednym z niewielu antyoksydantów, które potrafi� neutralizowa� tlen
singletowy.
BETA KAROTEN, SZCZURY I RAK W�TROBY
Uczeni karmili szczury laboratoryjne beta-karotenem, a nast�pnie podawali im �rodek
chemiczny wywołuj�cy raka w�troby. Wyniki do�wiadczenia wykazały, �e beta-karoten w
sposób istotny zmniejszał liczb� uszkodzonych działaniem substancji rakotwórczej ła�cuchów
DNA w komórkach w�trobowych. Beta-karoten zmniejszał równie� liczb� aberracji
chromosomów, obejmuj�cych delecj�, fuzj� i uszkodzenie struktury DNA.
Na podstawie VERIS Research Information Service (1997), z artykułu A. Sarkar, R.
Basak, A. Bishayee i wsp., B-Carotene Inhibits Rat Liver Chromosomal Aberra-tions
and DNA Chain Break after a Single Injection of Diethylnitrosamine, „British Journal
of Cancer" 76 (1997), s. 855-861.
Beta-karoten okazał si� szczególnie skuteczny w działaniu przeciwnowotwo-rowym.
J. P. Allard („American Journal of Clinical Nutrition", kwiecie� 1994) wykazał, �e dawka
uzupełniaj�ca beta-karotenu zmniejsza liczb� wolnych rodników u palaczy tytoniu. Dwa
miesi�ce wcze�niej to samo czasopismo opublikowało artykuł dr� Kumegaki, w którym autor
stwierdza, �e uzupełnianie beta-karotenu w diecie zapobiega u ludzi uszkodzeniu
chromosomów w limfocytach przez wolne rodniki powstałe w wyniku promieniowania. W
ten sposób uszkodzenie wywołane przez wolne rodniki beta-karoten mo�e ogranicza� przez
wi���ce si� z dwiema głównymi przyczynami raka. Ponadto wykazano, �e beta-karoten
zmniejsza ryzyko raka płuc u niepal�cych i zapobiega powstawaniu raka jamy ustnej.
W jaki sposób beta-karoten zwalcza raka
Stwierdzono dwa mechanizmy tego działania. Pierwszy wi��e si� z komunikacj�
mi�dzy komórkami, drugi - z aktywowaniem układu odporno�ciowego. W 1992 roku G.
Wolfe („Nutrition Reviews", wrzesie� 1992) wykazał, �e beta-karoten wspomaga prawidłow�
komunikacj� mi�dzy komórkami poprzez tzw. przerwy poł�czeniowe, podczas gdy
pogorszenie tej komunikacji charakteryzuje komórki nowotworowe. Szczegóły tego zjawiska
s� nadal niejasne, ale pewny jest tutaj wpływ beta-karotenu. Wydaje si� oczywiste, �e
replikacja komórek zachodzi łatwiej, je�li mog� si� ze sob� lepiej porozumiewa�.
�YWNO�� Z BETA KAROTENEM
Według Departamentu ywienia (Stany Zjednoczone) po�ywienie człowieka powinno
zawiera� wi�cej produktów z beta-karotenem, �eby zapewniało ich odpowiedni� dawk�. Ile
czego trzeba zje��, �eby to uzyska�? Wystarczy zastosowa� si� do jednej z podanych
propozycji:
• 3 sztuki marchwi �redniej wielko�ci
• 3 kantalupy (odmiana melonu)
• 14 kubków gotowanych li�ci kapusty bezgłowej
• 23 kubki gotowanych brokułów
Ostatnio dr David Hughes („Journal of Laboratory and Clinical Medicine", marzec
1997), naukowiec z Instytutu Bada� nad �ywno�ci� w Anglii, wykazał, �e beta--karoten jest
bardzo wa�ny dla układu odporno�ciowego. Aby zidentyfikowa� i zniszczy� nieprawidłowe
komórki (w tym tak�e komórki nowotworowe), krwinki białe musz� najpierw odró�ni� je od
komórek prawidłowych. Zadanie to wykonuje proteina o nazwie MHC2, która umieszczona
jest na powierzchni krwinki i poszukuje komórek nieprawidłowych. Kiedy je znajdzie,
powiadamia komórki układu odporno�ciowego, które zbli�aj� si�, atakuj� i usuwaj� obce
komórki. Kiedy jednak krwinka biała nie ma dostatecznej ilo�ci protein MHC2,
nieprawidłowe komórki nie s� rozpoznawane, a nowotwór mo�e si� rozrasta� i
rozprzestrzenia�. Hughes stwierdził, �e beta-karoten i prawdopodobnie wszystkie karotenoidy
zwi�kszaj�liczb�protein MHC2 i usprawniaj� skuteczno�� działania układu odporno�ciowego,
umo�liwiaj�c zainicjowanie odpowiedzi immunologicznej. „Nasze badania wykazały, �e
beta-karoten wzmacnia cz��� układu odporno�ciowego odpowiedzialn� za nadzór
przeciwnowo-tworowy. Mo�e to by� jeden z mechanizmów, w jaki dieta bogata w warzywa
pomaga zapobiega� nowotworom. Pobudzenie w ten sposób układu odporno�ciowego mo�e
by� równie� pomocne w zwalczaniu zaka�e�, jak przezi�bienie czy grypa". Ale Hughes
stwierdził równie� u osób otrzymuj�cych beta-karoten zwi�kszenie ilo�ci specyficznego
zwi�zku chemicznego wytwarzanego przez organizm do zwalczania nowotworów (czynnik
alfa martwicy guza nowotworowego). Wła�ciwo�� ta umo�liwia beta-karotenowi podwójny
atak przeciwko nowotworom zło�liwym.
Dochodzi równie� do pobudzenia aktywno�ci limfocytów T i B - komórek układu
odporno�ciowego, co wspomaga walk� z wolnymi rodnikami. Codzienne przyjmowanie
uzupełniaj�cej dawki beta-karotenu zwi�ksza liczb� komórek T4 i T8 w układzie
odporno�ciowym. Nawet u pacjentów HIV-pozytywnych ulegaj� poprawie niektóre
wska�niki funkcji układu odporno�ciowego, jak liczba limfocytów cytotoksycznych i
limfocytów pobudzonych („Journal of Nutrition", marzec 1992).
GDZIE WYST�PUJ� KAROTENOIDY
Poni�ej podajemy najlepsz� �ywno��, w której wyst�puje pi�� głównych karoteno-idów.
Zawarto�� karotenoidów maleje w miar� posuwania si� w dół listy. Najlepsza strategia to je��
je wszystkie i... wi�cej!
• Alfa-karoten: dynia w puszkach, marchew.
• Beta-karoten: pataty, marchew, brzoskwinie, szpinak, kapusta bezgłowa, dynia w puszkach,
kantalupa.
• Beta-kryptoksantyna: papaja, pomara�cze, mandarynki.
• Luteina i zeaksantyna: jarmu�, kapusta bezgłowa, szpinak, burak �wikłowy, zielone cz��ci
gorczycy, czerwona papryka, ró�a chi�ska (hibiskus), sałata główkowa.
• Likopen: sok pomidorowy, arbuz, gruszla wła�ciwa (gujawa), ró�owe grejpfruty, pomidory.
„Journal of the American Dietetic Association", 93:284, (1993), lista opracowana przez
Ingrid Van Tuinen.
Zalecana ilo��: 10 000-25 000 j.m. dziennie.
W odniesieniu do choroby serca beta-karoten wykazał równie� kilka korzystnych
wła�ciwo�ci. J. M. Gazeiano przeprowadził badanie kliniczne u lekarzy, którzy przyjmowali
wspomagaj�ce dawki beta-karotenu co drugi dzie�. U lekarzy m��czyzn obserwowano
zmniejszenie o 40% ryzyka zawału serca. W czasopi�mie „Journal of Arterioscle-rosis,
Thrombosis and Yascular Biology" (czerwiec 1995) wykazano, �e beta-karoten hamował
oksydacj� wielonasyconych kwasów tłuszczowych, która wi��e si� z chorob�-wie�cow�
serca. To wła�nie te lipoproteiny po oksydacji powoduj� blokowanie i stwardnienie t�tnic. W
obszernej próbie klinicznej obejmuj�cej 25 000 m��czyzn i kobiet, obserwowanych przez 14
lat, potwierdzono zwi�kszanie si� ryzyka zawału serca, w miar� jak obni�ał si� poziom beta-
karotenu we krwi (, Joumal of Circulation", wrzesie� 1994).
WARZYWA - IM CIEMNIEJSZE, TYM LEPSZE
Doskonałymi �ródłami beta-karotenu s� warzywa o ciemnym kolorze, jak szpinak, brokuły,
jarmu�, a tak�e kapusta bezgłowa, zielone cz��ci rzepy i buraków. Wprawdzie z suro-
wych warzyw uzyskuje si� substancje od�ywcze i du�e ilo�ci błonnika, jednak ilo�� dost�pnego
beta-karotenu prawie si� podwaja, je�li warzywa s� gotowane na parze. Karoteny ł�cz� si� z
błonnikiem, co utrudnia ich wchłanianie. Ale lekkie gotowanie warzyw na parze przerywa
wi�zania mi�dzy karotenem a błonnikiem i poprawia jego wchłanianie.
Luteina i zeaksantyna
W „Journal of the American Medical Association" przedstawiono w listopadzie 1994
prac� J. M. Seddona, w której przedstawił wyniki przeprowadzonych w pi�ciu o�rodkach
okulistycznych w Stanach Zjednoczonych bada� roli karoteno-idów w zapobieganiu
zwyrodnieniu plamki �ółtej. Jest to obecnie główna przyczyna utraty wzroku, do czego
dochodzi w wyniku degradacji plamki (miejsce siatkówki, gdzie ogniskuj� si� promienie
�wietlne). Przebadano prawie 1000 pacjentów i osób z grupy kontrolnej i stwierdzono, �e
najlepsz� ochron� przed zwyrodnieniem plamki �ółtej zapewniały karotenoidy luteina i
zeaksantyna. Dr Kathleen M. Egan z Wydziału Medycznego Uniwersytetu Harvarda
przedstawiła równie� dowody podtrzymuj�ce twierdzenie, ze karotenoidy zawarte w diecie
maj� wła�ciwo�ci chroni�ce starszych ludzi przed zwyrodnieniem plamki �ółtej.
Wykazano, �e zeaksantyna blokuje aktywno�� rodników nadtlenkowych i w efekcie
ochrania błon� komórkow� przed uszkodzeniem wywoływanym przez te i inne wolne rodniki
(„Journal of Biochemica et Biophysica Acta", czerwiec 1992).
Likopen
I kto by pomy�lał? Sos do spaghetti, keczup, pasty pomidorowe mog� chroni� przed
rozwojem niektórych postaci raka. Badania przeprowadzone na Uniwersytecie Harvarda,
które obj�ły prawie 50 000 m��czyzn obserwowanych przez 6 lat, wykazały, �e u m��czyzn,
którzy jedli du�o produktów zawieraj�cych pomidory, nast�pował spadek o 45% zachorowa�
na raka gruczołu krokowego. Co jest tym tajemniczym składnikiem pomidorów? Odpowied�
brzmi - likopen, karotenoid spokrewniony z beta-karo-tenem, silny antyoksydant, który
nadaje wysokogatunkowym pomidorom ich jasny, czerwony kolor. Na ten temat pisał S.
Franceschi w „International Journal of Cancer" (pa�dziernik 1994): „Pomidory wchodz�ce w
skład po�ywienia zawieraj� wysoki poziom likopenu, który ma wła�ciwo�ci chroni�ce przed
zachorowaniem na raka jamy ustnej, gardła, przełyku, �oł�dka, jelita grubego i odbytnicy, co
wykazano w badaniu obejmuj�cym ł�cznie 5000 pacjentów z nowotworem i osób z grup
kontrolnych".
Chocia� nie jest to całkowicie zrozumiałe, wydaje si�, �e produkty zawieraj�ce
przetworzone pomidory stanowi� najbardziej obfite �ródło likopenu w po�ywieniu
Amerykanów. Wydaje si� tak�e, �e najlepiej wchłaniany przez organizm jest likopen
znajduj�cy si� w takich produktach, jak sos do spaghetti, pasta pomidorowa, sos do pizzy i
keczup. Pomidory przetwarzane zawieraj� wi�cej likopenu, niewielka za� ilo�� tłuszczu
dodawanego do potraw mo�e ułatwia� wchłanianie likopenu, który jest rozpuszczalny w
tłuszczach.
Przeciwnowotworowe wła�ciwo�ci pomidorów
Przeciwnowotworowe wła�ciwo�ci pomidorów stały si� przedmiotem bada�,
poniewa� dobrze był znany fakt, �e rak gruczołu krokowego wyst�puje rzadziej w krajach
�ródziemnomorskich (Włochy i Grecja), w których potrawy zawieraj�ce pomidory stanowi�
podstaw� po�ywienia (wi�cej informacji na temat diety �ródziemnomorskiej -patrz
podrozdział „Wyci�g z nasion winogron", s. 105). Stwierdzono, �e likopen jest silniejszy
nawet od beta-karotenu w usuwaniu tlenu singletowego i naukowcy spodziewaj� si�, �e jego
ochronne działanie przeciwnowotworowe obejmuje nie tylko raka gruczołu krokowego, ale
równie� wiele innych rodzajów nowotworów zło�liwych. Na przykład badacze z
Uniwersytetu Illinois donosz�, �e kobietom z najwy�szym poziomem likopenu grozi
pi�ciokrotnie mniejsze ryzyko rozwoju zmian przedrakowych szyjki macicy w porównaniu z
kobietami maj�cymi najni�szy poziom likopenu.
Prowadzone badania kliniczne skupiaj� si� obecnie na trzech kluczowych problemach:
skuteczno�� antyoksydacyjna likopenu, hamuj�cy wpływ likopenu na wzrost komórek
nowotworowych i specyficzna rola likopenu w zahamowaniu komunikacji
mi�dzykomórkowej w obr�bie ludzkich tkanek i narz�dów. Gromadzone s� dowody
wykazuj�ce silne działanie antyoksydacyjne likopenu, który mo�e odgrywa� rol� w
zapobieganiu chorobom nowotworowym. Badania, które przprowadzili dr Joav Sharon i
Joseph Levy z Uniwersytetu Ben Guriona w Izraelu wykazuj�, �e działanie likopenu
hamuj�ce wzrost nowotworów, zwłaszcza charakteryzuj�cych si� szybkim wzrostem, jest
silniejsze ni� działanie alfa- i beta-karotenu. Okazuje si�, �e likopen uszkadza komunikacj�
mi�dzy komórkami nowotworowymi, opó�niaj�c wzrost i ruchy komórek raka piersi, płuca i
trzonu macicy. Badacze ci wykryli równie�, �e likopen sprzyja ró�nicowaniu si� komórek -
procesowi, w którym komórki organizmu nabywaj� okre�lonych specjalno�ci (np. staj� si�
komórkami w�troby, mi��ni, mi��nia sercowego itd.).
Likopen przeciwdziała chorobom serca i nowotworom zło�liwym
Wst�pne badania wykonane przez dr� George'a Truscotta z Uniwersytetu Keele w
Wielkiej Brytanii wskazuj�, �e likopen jest co najmniej dwa razy bardziej skuteczny od beta-
karotenu w ograniczaniu szkód wywołanych oksydacj�. W najnowszych badaniach
prowadzonych przez dr� M. Avirama i jego zespół w Centrum Medycznym Ram Bam w
Haifie (Izrael), wykazano, �e Lyc-O-Mato™, naturalna oleo�ywica znajduj�ca si� w
pomidorach, skutecznie zwi�ksza oporno�� cholesterolu LDL na oksydacj�. Wiemy ju�, �e
oksydacja w decyduj�cy sposób przyczynia si� do powstania mia�d�ycy. Mamy wi�c likopen
- substancj�, która chroni przed dwoma głównymi zabójcami naszych czasów: chorob� serca i
rakiem. Grupa uczonych w Izraelu, posługuj�c si� typowymi metodami krzy�owania,
wyhodowała odmian� pomidorów o wysokiej zawarto�ci likopenu, czterokrotnie wy�szej od
zawarto�ci w zwykłych gatunkach pomidorów. Ponadto opracowano nie-chemiczn� metod�
otrzymywania wyci�gu likopenu z tych pomidorów.
Poniewa� organizm ludzki nie potrafi sam wytworzy� likopenu, wa�ne jest, �eby
osoby, a szczególnie pal�ce i pij�ce oraz inne znajduj�ce si� w grupie wysokiego ryzyka
zachorowania na raka, stosowały diet� z du�� ilo�ci� likopenu, a tak�e pomy�lały powa�nie o
braniu jego dawek uzupełniaj�cych diet�.
LIKOPEN I ZAWAŁ SERCA
Badania naukowe stale wykazywały, �e zmiany oksydacyjne cholesterolu LDL przyspieszaj�
rozwój mia�d�ycy. Bardzo wa�ne wnioski wypływaj�ce z ró�norodnych bada� dowodziły, �e
witaminy antyoksydacyjne hamuj� oksydacj� LDL i zmniejszaj� post�p mia�d�ycy.
W ostatnim badaniu klinicznym, przeprowadzanym w 10 krajach Europy oceniano st��enie
likopenu w tkance tłuszczowej i jego zwi�zek z ryzykiem ostrego zawału mi��-nia sercowego.
Stwierdzono znamienn� odwrotn� zale�no�� mi�dzy st��eniem likopenu w tkance tłuszczowej
a ryzykiem pierwszego ostrego zawału mi��nia sercowego. „Stwierdzamy, �e likopen ...mo�e
mie� udział w ochronie, jak� zapewnia spo�ywanie warzyw, przed ryzykiem zawału serca".
L. Kohlmeier i wsp., „American Journal of Epidemiology" 146 (1997), s. 618-626.
Likopen i zapobieganie powstaniu raka gruczołu krokowego
Likopen u człowieka wyst�puje w najwi�kszej ilo�ci w porównaniu z pozostałymi
karotenoidami w osoczu i tkankach. Szczególnie wysokie jego st��enie stwierdzono w
gruczole krokowym (prostacie), gdzie niew�tpliwie wywiera korzystny wpływ dzi�ki
działaniu antyoksydacyjnemu. Stwierdzono te�, �e zmiany oksydacyjne w tkance gruczołu
krokowego prowadziły do rozwoju raka. Oksydacja wywołana przez wolne rodniki uszkadza
proteiny i DNA poprzez zachodz�ce w nich zmiany chemiczne. Nasilenie zmian
oksydacyjnych ro�nie z wiekiem, podobnie jak cz�sto�� raka gruczołu krokowego. Badania
kliniczne wykazały, �e antyoksydanty, jak witamina E, selen i likopen, zmniejszaj� ryzyko
raka gruczołu krokowego. Dlatego wydaje si�, �e likopen ma ogromne znaczenie w
działaniach zapobiegaj�cych rozwojowi tego nowotworu.
Coraz wi�ksza liczba dowodów naukowych wskazuje, �e likopen jest wa�nym
elementem obrony organizmu przed szkodliwym działaniem wolnych rodników,
stanowi�cych główn� przyczyn� licznych chorób zwyrodnieniowych. Naukowcy przypisuj� t�
wła�ciwo�� strukturze molekularnej likopenu, którego długi ła�cuch zawiera 13 podwójnych
wi�za�, wi�cej ni� jakikolwiek inny karotenoid. Ta wyj�tkowa budowa, polegaj�ca na
obecno�ci podwójnych wi�za�, odgrywa wa�n� rol� w działaniu antyoksydacyjnym,
poniewa� likopen mo�e łatwo neutralizowa� wolne rodniki. Badania wykazuj�, �e chocia�
likopen nie jest wytwarzany przez organizm, stanowi on wa�n� cz��� mechanizmu obrony
organizmu ludzkiego przed czynnikami oksydacyjnymi, zwłaszcza przed tlenem
singletowym.
Ostatnie badania wykazuj�, �e obecno�� innych naturalnych antyoksydantów, takich
jak tokoferole i beta-karoten, zwi�ksza dost�pno�� biologiczn� i skuteczno�� ochronn�
likopenu. Prawd� mówi�c, w jednym z bada� usiłowano zastosowa� jedynie beta-karoten w
zwalczaniu raka i badanie zako�czyło si� całkowitym niepowodzeniem. Naukowcy otrzymali
wa�n� lekcj�, �e chocia� dieta bogata w pewne składniki pokarmowe mo�e zmniejsza�
ryzyko raka, zastosowanie wyizolowanych składników nie daje ju� takiego efektu. Korzystne
substancje chemiczne znajduj�ce si� w pokarmach działaj� wspólnie, synergistycznie,
zapewniaj�c najlepszy sposób na zachowanie zdrowia dzi�ki spo�ywaniu pełnych produktów,
a nie izolowanych ekstraktów. Dr Gary R. Beecher podkre�lił, �e pomidory s� nie tylko
składnic� likopenu, ale tak�e bogatym �ródłem niezb�dnych substancji od�ywczych, takich
jak witamina C, potas, kwas foliowy oraz beta-karoten. Nale�y bada� tak�e inne flawonoidy i
ro�linne substancje od�ywcze, które mog� odgrywa� rol� w korzystnym działaniu pomidorów
na zdrowie. To współdziałanie w produkcie Lyc-O-Mato™ zawieraj�cym likopen mo�e by�
podstaw� j ego wysokiej skuteczno�ci przeciwko nowotworom zło�liwym i innym
powikłaniom stresu oksydacyjnego.
W artykule zamieszczonym w, American Journal of Epidemiology" (1997) Le-nore
Kohlmeier i współpracownicy przedstawili badanie kliniczne przeprowadzone równie� na
grupie kontrolnej, w którym dokonano oceny zale�no�ci mi�dzy stanem antyoksydacyjnym,
ocenianym na podstawie biomarkerów, a ostrym zawałem serca. W badaniu tym w niedługim
czasie po zawale pobierano wycinek tkanki, w której analizowano zawarto�� karotenoidów i
tokoferoli. Stwierdzono, �e jedynym karote-noidem, który wykazywał niezale�ne działanie
chroni�ce przed zawałem mi��nia sercowego, był likopen. Pomogło to wyja�ni�, dlaczego
jedzenie warzyw zmniejsza ryzyko zawaha serca. Badanie to przeprowadzono, poniewa�
naukowcy zaczynaj� rozumie�, �e metabolizm lipidów i oksydacja lipoprotein o małej
g�sto�ci przyspieszaj� powstanie mia�d�ycy, przyjmowanie za� uzupełniaj�cych dawek
antyoksydantów, takich jak witamina E, likopen i mn� bioflawonoidy, zmniejsza cz�sto��
zawałów serca nie ko�cz�cych si� zgonem. W badaniu tym przyj�to zało�enie, �e naturalne
antyoksydanty obecne w po�ywieniu mog� hamowa� zmiany oksydacyjne cholesterolu LDL i
ogranicza� post�p mia�d�ycy. Jednak kilka bada� klinicznych przeprowadzonych na du��
skal� nie potwierdziło ochronnego działania beta-karotenu i wyniki ich były niejednoznaczne
tak�e w odniesieniu do roli witaminy E.
Poniewa� likopen jest substancj� rozpuszczaln� w tłuszczach, dr John W. Erdman z
Uniwersytetu Illinois w Chicago stwierdza: „Je�li likopen ma ulega� wchłanianiu w jelitach,
nale�y go spo�ywa� z pewn� ilo�ci� tłuszczu. I tak, wypijaj�c sam sok pomidorowy, mo�emy
nie zwi�kszy� znacz�co ilo�ci wchłoni�tego likopenu". Aby osi�gn�� jak najlepszy rezultat,
nale�y poł�czy� likopen i tłuszcz w jednym posiłku.
W przeciwie�stwie do tego, co głosz� osoby lecz�ce „siłami natury", gotowanie w
rzeczywisto�ci zwi�ksza dost�pno�� biologiczn� likopenu, gdy� prowadzi do przerwania
�cian komórek błonnika, które hamuj� jego uwalnianie z �ywno�ci surowej. Tak wi�c likopen
zawarty w produktach pochodz�cych z przetworzonych pomidorów, jak sos, pasta, keczup,
zupa i pomidory w puszkach, jest wchłaniany lepiej ni� z pomidorów surowych.
Pora roku, w jakiej dojrzewaj� owoce i warzywa zawieraj�ce karotenoidy, wpływa na
ilo�� zawartego w nich barwnika. W badaniu wykonanym w roku 1996 w Wielkiej Brytanii
analizowano ró�nic� w ilo�ci beta-karotenu, likopenu i luteiny w warzywach i owocach
dojrzewaj�cych w ró�nych porach roku. Wyniki wskazywały, �e jest ogromnie trudno
spo�ywa� przez cały rok zalecan� dziennie stał� ilo�� karotenoidów. A przecie� ochrona
przed wolnymi rodnikami jest konieczna codziennie przez cały rok.
Ponadto �ywno�� przetworzona, w konserwach i zamro�ona, zawiera istotnie mniejsz�
ilo�� karotenoidów ni� surowa. Ale surowa nie zawsze znaczy lepsza. Badanie wykonane
przez Giovanucciego wykazało, �e pomidory gotowane i produkty z pomidorów lepiej
chroni� przed rakiem gruczołu krokowego ni� surowe pomidory. W tym wypadku gotowanie
sprawia, �e zwi�kszy si� ilo�� wchłanianego likopenu, zwłaszcza je�li doda si� do potraw
odrobin� oliwy.
Zalecenia
Najwa�niejsze jest, �e wszystkie karotenoidy s� bardzo dobrze przyswajalne (biologicznie
dost�pne), gdy przyjmuje sie je w postaci uzupełnienia diety. Według mojej opinii dawki
uzupełniaj�ce zawieraj�ce antyoksydanty, w tym równie� mieszanin� karotenoidów, mog�
przedłu�y� �ycie i uczyni� je szcz��liwszym.
w mikrogramach na 1 uncj� owocu lub warzywa (1 gram = 1 milion mikrogramów, 1
uncja = 31,1 grama)
Owoce lub warzywa beta-
karoten
alfa-
karoten
luteina i
zeaksantyna
likopen krypto-ksantyna
Ananas w puszkach,
wydr��ony
5 0,3 1 0 0
Arbuz surowy 0,3 0,3 4 1162 0
Awokado surowe 10 0 91 0 0
Bakła�any 10 0 0 0 0
Banany surowe 0 0 0 18 0
Bazylia �wie�a 99 0 0 245 0
Brokuły gotowane 369 0,3 510 0 0
Brokuły surowe 198 0,3 539 0 0
Brukselka 136 2 369 0 0
Brzoskwinie surowe 28 0,3 4 0 0
Brzoskwinie suszone 2624 0 53 0 71
Brzoskwinie w puszkach, bez
pestek
28 0 8 0 13
Burak �wikłowy surowy 1034 13 3119 0 0
Buraki w puszkach 0,3 0 1 0 0
Buraki, zielone cz��ci 726 0,9 2183 0 0
Cebula �ółta, surowa 45 0 5 0 0
Cykoria endywia 369 0 1134 0 0
Cykoria podró�nik, li�cie
surowe
972 0 2920 0 0
Cytryna surowa 1 0 3 0 0
Czarne jagody 4 0 10 0 0
Dynia olbrzymia, gotowana 680 3 11 0 0
Dynia pi�mowa 119 3 340 0 0
Dynia pi�mowa surowa 232 3 11 0 0
Dynia zwyczajna 879 1077 425 0 0
Dzika ró�a, owoce w puszkach 119 0 0 221 0
Fasola gotowana 0 0 0 0 0
Fasola szparagowa surowa 0 0 0 0 0
Fasolka zielona 179 12 210 0 0
Fenkuł włoski, li�cie 1259 0 0 0 0
Galaretki, d�emy, konserwy 5 0 2 0 0
Gorczyca, cz��ci zielone 765 0 2807 0 0
Grejpfrut biały, surowy 4 0,3 3 0 0
Grejpfrut ró�owy, surowy 371 0 0 953 0
Groch suszony 11 0 0 0 0
Groszek zielony 99 5 482 0 0
Gruszki surowe 5 0 31 0 12
Grzyby 0 0 0 0 0
Gujawa, owoce surowe 230 20 0 1531 0
Gujawa, sok 77 7 6209 947 0
Jabłka surowe, 7 0 13 0 0
Jarmu� 1332 0 6209 0 0
Jarmu� chi�ski 40 0 0 0 0
Kalafior 2 0 9 0 0
Kantalupa (odmiana melona) 851 10 0 0 0
Kapusta bezgłowa 1531 0 4621 0 0
Kapusta biała 23 0 43 0 0
Kapusta czerwona surowa 4 0,3 7 0 0
Kapusta peki�ska dzika 150 0 0 0 0
Kapusta peki�ska surowa 18 0,3 11 0 0
Kiełki zielonych ro�lin 553 0 0 0 0
Kiwi, owoc surowy 12 0 51 0 0
Kolendra nie suszona 567 0 0 0 0
Koper ogrodowy �wie�y 1276 0 1899 0 0
Kukurydza �ółta 14 14 221 0 0
Maliny surowe 2 2 22 0 0
Mandarynki, sok 2 1 38 0 61
Mandarynki surowe 11 6 6 0 30
Mango surowe 369 0 0 0 15
Marchew gotowana, w
puszkach, zamro�ona
2778 1049 74 0 0
Marchew surowa 2240 1021 74 0 0
Melon surowy 14 0 0 0 0
Mi�ta nie suszona 213 0 0 0 0
Morele surowe 999 0 1 0 0
Morele suszone 4990 0 0 245 0
Morele w puszkach, bez
pestek
425 0 1 18 0
Nektarynki surowe 29 0 4 0 12
Ogórki kiszone 51 0 145 0 0
Ogórki surowe 2 0 68 0 0
Oliwki zielone 79 0 145 0 5
Papaja surowa 28 0 0 0 133
Papryka czerwona 624 17 1928 0 0
Papryka zielona, surowa 65 3 198 0 0
Papryka �ółta, surowa 43 26 218 0 0
Pietruszka nie suszona 1503 0 2892 0 0
Pomara�cze, sok 2 2 21 0 7
Pomara�cze surowe 11 6 4 0 42
Pomidory, pasta w puszkach 482 0 54 1843 0
Pomidory, sok w puszkach 255 0 94 2432 0
Pomidory, sos w puszkach 284 0 12 0 0
Pomidory surowe 147 0 28 879 0
Pory surowe 284 0 539 0 0
Porzeczki surowe 18 0 68 0 0
Rabarbar surowy 17 0 48 0 0
Rodzynki 0 0 0,3 0 0
Ró�a chi�ska, kwiat �wie�y 48 8 1928 0 0
Rukiew siewna, surowa 981 0 0 0 0
Rzepa surowa 20 0,3 0,3 0 0
Rzepa �ółta, surowa 0,3 0 0 0 0
Rze�ucha, li�cie surowe 1177 0 3544 0 0
Rzodkiewka czerwona 3 0 3 0 0
Sałata główkowa krucha 539 0 1616 0 0
Sałata, li�cie 340 0,3 510 0 0
Sałata lodowa 136 0 397 0 0
Seler korzeniowy surowy 0 0 0,3 0 0
Seler li�ciowy 201 0 1021 0 0
Szalotka 241 0 0 595 0
Szparagi surowe 127 3 181 0 0
Szpinak gotowany 1559 0 3572 0 0
Szpinak surowy 1162 0 2892 0 0
�liwki 122 0 68 0 0
�liwki suszone 40 9 34 0 0
Truskawki 3 1 9 0 0
Winogrona surowe 9 0,3 20 0 0
Ziemniaki białe, gotowane 0 0 0 0 0
Ziemniaki białe, surowe 2 0 10 0 0
Ziemniaki, sałatka 3 1 0 0 0
urawiny surowe 6 0,3 8 0 0
KOENZYM Q-10 (CO-Q-10) Historia Giny Ferguson
W roku 1997 Wiadomo�ci ABC przedstawiły pierwszy odcinek z serii „ABC �ycia"
na temat od�ywiania. Bohaterk� pierwszego była Gin� Ferguson. John McKenzie donosił:
Gin� Ferguson była zbyt młoda, �eby cierpie� z powodu powi�kszenia i osłabienia
serca. Miała 24 lata i była umieraj�ca.
„Kiedy szłam do łazienki, wydawało mi si�, �e pokonuj� kilometry - opowiadała. -
Brak powietrza sprawiał, �e si� dusiłam. Skierowano mnie do kardiologa, który powiedział,
�e moje �ycie b�dzie bardzo krótkie".
McKenzie: „Jak krótkie?" Gin� Ferguson: „Dziesi�� dni".
Lekarze zastosowali ju� wszystkie mo�liwe leki. I nie maj�c innych pomysłów
zaproponowali, �eby spróbowała czego� zupełnie innego. Mało znan� substancj� od�ywcz� o
nazwie koenzym Q-10.
Dr Peter Langsjoen, kardiolog: „Nie mo�na tego z niczym porówna�. Skutek jest tak
oczywisty. Wyniki s� dobre, po prostu doskonałe".
Co to jest Co-Q-10
Wi�c co to za substancja i dlaczego o niej nie słyszeli�my?
Co-Q-10 jest rodzajem witaminy. Działanie koenzymu jest podobne do działania
innych witamin, ale nigdy nie został uznany oficjalnie za witamin� z powodu ró�nicy zda� na
temat definicji witaminy. Odkryto ten koenzym w sercach wołów w roku 1957. W połowie lat
60. zacz�to go stosowa� w Japonii w leczeniu zasto-inowej niewydolno�ci serca. Dzi�ki
wysiłkom głównie dr� Karla Folkersa zainicjowano w roku 1972 badania, maj�ce na celu
wykazania jego korzystnego wpływu w chorobie serca. Badania naukowe stały si� liczne w
latach 80., kiedy w Japonii udoskonalono metod� otrzymywania wystarczaj�cych ilo�ci
koenzymu. Dzi�ki zwi�kszonej produkcji stał si� on jednym z pi�ciu najlepiej sprzedaj�cych
si� leków w Japonii w roku 1982.
Koenzym ten jest równie� znany pod nazw� ubichinon, która stanowi poł�czenie słów
ubiguitous (wszechobecny) i �uinon (chinon). Jest wszechobecny, poniewa� wyst�puje w
ka�dej komórce organizmu. Jest wsz�dzie. Chinon to zwi�zek chemiczny odpowiedzialny za
wytwarzanie energii.
Co-Q-10 i energia naszych komórek
Co-Q-10 odpowiada za energi� komórek na dwa sposoby. Pierwszy - pomaga w
produkcji co najmniej trzech enzymów potrzebnych komórce do wytwarzania ATP, paliwa
znajduj�cego si� w mitochondriach, które jest nast�pnie uwalniane i spalane, staj�c si�
�ródłem energii. Co-Q-10 wytwarza równie� energi� bezpo�rednio, bior�c udział w
przenoszeniu elektronu i protonu w trakcie przekazywania energii przez błon� mitochondriów
i błon� komórkow�. A wi�c okazuje si�, �e energia uwalniana przez cały czas w komórkach
naszego ciała jest sterowana cz��ciowo przez ten rodzaj witaminy, o którym nigdy nie
słyszałe�. Ponadto działa on jako antyoksydant.
Gdzie mo�na znale� Co-Q-10
Ubichinon mo�na znale�� w ró�nych pokarmach i mo�na go tak�e przyjmowa�
doustnie jako uzupełnienie diety. Gdyby� chciał dostarczy� go organizmowi w �ywno�ci,
około 0,5 kg sardynek, l kg w�troby lub 1,25 kg orzeszków ziemnych dałoby około 30
miligramów Co-Q-10. Dawka stosowana w wi�kszo�ci bada� klinicznych wynosi 100-150
miligramów. Ile ci go potrzeba? Organizm przewa�nie sam wytwarza Co-Q-10. Synteza ta to
skomplikowany 17-etapowy proces, w którym bierze udział 8 witamin (głównie z grupy B) i
kilka pierwiastków �ladowych. Oznacza to, �e na wielu etapach mog� si� pojawi� trudno�ci,
które spowoduj� niedobór Co-Q-10 w organizmie.
Co-Q-10 i twój organizm
Na pocz�tek trzeba powiedzie�, �e organizm zaczyna ogranicza� produkcj� Co-Q-10 ju� u
osób w wieku dwudziestu lat. Nie ma to wielkiego sensu, ale niestety tak si� dzieje. Mog� by�
trzy przyczyny niedoboru Co-Q-10: nie otrzymujesz dostatecznej ilo�ci koenzymu z
po�ywieniem, co� hamuje jego wytwarzanie albo twój organizm spala go zbyt szybko. Brak
koenzymu w pokarmie prowadzi do niedo�ywienia, a tak�e du�ego niedoboru witamin B.
Odnosi si� to jedynie do bardzo ci��kich przypadków niedo�ywienia. Wytwarzanie Co-Q-10
mo�e ulec zahamowaniu, je�li przyjmujesz leki ograniczaj�ce produkcj� cholesterolu, takie
jak re-duktaza HMG-CoA. Podobnie jak witaminy A i E. Co-Q-10 jest witamin�
rozpuszczaln� w tłuszczach i podlega podobnym przemianom co cholesterol. Problem
niedoboru mo�na łatwo rozwi�za�, dostarczaj�c organizmowi wi�cej Co-Q-10 w dawkach
uzupełniaj�cych. Nie jest to teoria. To suchy fakt. Je�li bierzesz leki z powodu choroby serca,
musisz bra� dawki uzupełniaj�ce Co-Q-10. A co to znaczy, �e twój organizm spala
nadmiernie ten koenzym? Oznacza to, �e prawdopodobnie musisz zwolni� tempo. Nadmierne
zu�ycie przez organizm Co-Q-10 zdarza si� tylko u osób nara�onych na wyczerpuj�cy
wysiłek (biegi triatlonowe co drugi dzie�), w przypadkach hipermetabolizmu (bieganie,
bieganie, wypijanie ogromnej ilo�ci kawy, przyjmowanie leków pobudzaj�cych, �rodków
odchudzaj�cych i innych, �eby móc dalej działa�) lub stanów ostrego wstrz�su (po potr�ceniu
przez autobus). Karl Folkers twierdzi, �e to, co okre�lamy jako przeci�tny lub prawidłowy
poziom Co-Q-10, jest wła�ciwie poziomem prawie „optymalnym". Prawdopodobnie wszyscy
potrzebujemy tego koenzymu wi�cej, ni� go mamy. W odniesieniu do osób, o których wiem,
�e bez przerwy za czym� si� uganiaj� i nie maj� w ogóle energii, twierdzenie Folkersa jest
prawdopodobnie słuszne.
Co-Q-10 i serce
Wi�kszo�� bada� dotycz�cych Co-Q-10 wi��e si� z sercem i chorob� sercowo--
naczyniow�. U osób z zastoinow� niewydolno�ci� serca poziom koenzymu jest niski. W
miar� pogarszania si� objawów choroby obserwuje si� coraz ni�szy poziom Co-Q-10. Kiedy
pacjentom podaje si� dawki uzupełniaj�ce Co-Q-10, nast�puje poprawa w 91% przypadków.
O czym to �wiadczy? Dziewi��dziesi�t jeden procent? Leczenie przeciwnowotworowe
traktuje si� jako rzeczywi�cie obiecuj�ce, je�li jest skuteczne w 25% przypadków. Minoxidil,
lek na łysienie, został uznany za cudowny, poniewa� działał skutecznie u 33% badanych
m��czyzn. Dziewi��dziesi�t jeden procent to fenomenalny wynik!
Podstawy mechaniki ludzkiego serca
Ujmuj�c problem z punktu widzenia mechaniki, niewydolno�� serca wyst�puje
wówczas, kiedy przestaje wykonywa� swoj� prac� mi�sie� odpowiedzialny za wepchni�cie
krwi do komór serca. Czynno�� ta zu�ywa o wiele wi�cej energii, ni� wypchni�cie krwi z
serca. Wła�nie to ten mi�sie� ulega wyczerpaniu, kiedy mitochondria nie mog� wytworzy�
wi�cej energii. Mi�sie� wytraca swoj� energi�, a nast�pnie zmniejsza si� w nim prawidłowe
napi�cie mi��niowe i ulega on rozlu�nieniu, co powoduje powi�kszenie serca. Stan taki
sprawia, �e dostanie si� w ogóle krwi do serca staje si� bardzo trudne. Kiedy serce nie
pompuje odpowiedniej ilo�ci krwi, wzrasta ci�nienie krwi (co rekompensuje mniej wydajn�
prac� uszkodzonej pompy sercowej), a mi�sie� sercowy zaczyna pracowa� naprawd� ci��ko.
Czynno�� serca przyspiesza si�. Je�li serce bije coraz szybciej, a jednocze�nie nie poprawia to
przepływu krwi, mo�e nast�pi� co�, co w elektryczno�ci nosi nazw� krótkiego spi�cia, a w
odniesieniu do serca zawaha mi��nia sercowego. Co-Q-10 sprawia, �e przy ka�dym skurczu
serce przepompowuje wi�cej krwi, czynno�� serca zwalnia si�, zmniejszaj� si� rozmiary
serca, ust�puj� bóle w klatce piersiowej i uczucie zm�czenia. Skuteczno�� Co-Q-10 wykazano
w 20 ró�nych badaniach klinicznych i przedstawiono w ponad 300 publikacjach. Zmniejsza
on równie� zagro�enia spowodowane przez cholesterol LDL, b�d�cy przyczyn� mia�d�ycy, a
tak�e przez oksydacj�.
Co-Q-10 a inne leki nasercowe
Co-Q-10 mo�na stosowa� ł�cznie z ka�dym z leków u�ywanych najcz��ciej w
leczeniu choroby sercowo-naczyniowej, poniewa� nie wchodzi z nimi w interakcj�.
Langsjoen stwierdził, �e ponad połowa jego pacjentów z nadci�nieniem t�tniczym krwi mogła
zrezygnowa� z jednego lub wi�kszej liczby leków po rozpocz�ciu przyjmowania Co-Q-10.
Podobnie w grupie 424 pacjentów z chorob� sercowo-naczynio-w� 43% mogło zrezygnowa�
z 1-3 leków po rozpocz�ciu terapii ubichinonem. U niektórych pacjentów, którzy rozpocz�li
kuracj� zaraz po pojawieniu si� objawów choroby, wróciła prawidłowa czynno�� i rozmiary
serca po leczeniu jedynie Co-Q-10. Powiniene� poradzi� si� swojego lekarza, czy nie byłoby
wskazane wł�czy� Co-Q-10 do programu twojego leczenia.
Skuteczno�� Co-Q-10 w leczeniu chorób serca
Skuteczno�� ubichinonu w leczeniu serca sprawiła, �e rozpocz�to badania maj�ce na
celu zrozumienie roli, jak� mo�e pełni� tak�e w innych chorobach. Fakt, �e jest to
antyoksydant, którego ilo�� w organizmie zmniejsza si� w miar� starzenia si�, wi��e go z tym
procesem i chorobami zwyrodnieniowymi, które mu towarzysz�. Musimy pozna� szczegóły.
Je�li Co-Q-10 jest niezb�dny do dostarczania energii ka�dej komórce organizmu (nale�y
przez to rozumie�, �e jest niezb�dny do �ycia), to mo�na spodziewa� si�, �e ma on zwi�zek
równie� z innymi chorobami.
Co-Q-10 i choroby ozbnej
Naukowiec stomatolog, słu��cy w ameryka�skich Powietrznych Siłach Zbrojnych,
stwierdził u pacjentów z chorobami oz�bnej niski poziom Co-Q-10. Denty�ci u połowy
badanych pacjentów równie� stwierdzaj� choroby oz�bnej w ró�nym stopniu zaawansowania,
które stanowi� główn� przyczyn� utraty z�bów u osób w wieku ponad 60 lat. Uzupełnianie w
diecie Co-Q-10 pomagało cofn�� ten proces. Bez w�tpienia był to efekt antyoksydacyjnego
działania Co-Q-10, usuwaj�cego oksydacyjne zmiany zwyrodnieniowe tkanek.
Co-Q-10 i proces starzenia si myszy
Naukowcy z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Los Angeles wykazali, �e podawanie
myszom dawek uzupełniaj�cych Co-Q-10 sprawiło, �e wygl�dały młodziej, miały ładniejsz�
sier�� i przejawiały wi�cej energii mimo starzenia si�. Badanie to mogłoby wskazywa�, �e
antyoksydacyjny wpływ koenzymu opó�nia proces starzenia i mo�e przedłu�a� �ycie.
Co-Q-10 i układ odporno�ciowy
Dzi�ki Co-Q-10 układ odporno�ciowy ulega pobudzeniu. Starzenie si� mo�e obni�y�
liczb� przeciwciał do około jednej trzeciej liczby stwierdzanej u młodych, zdrowych osób.
Co-Q-10 podawany ludziom w starszym wieku pobudza produkcj� przeciwciał 2,5 raza i
mo�e przywróci� około 80% pierwotnej mocy układu odporno�ciowego. Stwierdzono
równie�, �e pacjenci w ostatnim stadium choroby AIDS wykazuj� znaczny niedobór Co-Q-
10.
Co-Q-10 i chemioterapia
Nie było wiele bada� nad rol� Co-Q-10 w walce z chorobami nowotworowymi, ale
faktem jest pobudzanie przez ten koenzym układu odporno�ciowego. Stwierdzono równie�,
�e Co-Q-10 zmniejsza toksyczno�� adriamycyny - leku stosowanego w nowotworach
zło�liwych. Ma to decyduj�ce znaczenie w tolerowaniu przez pacjentów chemioterapii
przeciwnowotworowej.
Co-Q-10 i choroba Parkinsona
W badaniach przeprowadzonych w sierpniu 1997 i lutym 1998 sprawdzono wpływ
ubichinonu na chorob� Parkinsona. W pierwszym badaniu wykazano, �e u nie leczonych
pacjentów z chorob� Parkinsona poziom Co-Q-10 oraz kompleksów I i II/III, kontrolowanych
przez ten koenzym, był niski. W badaniu drugim stwierdzono, �e podawanie dawek
uzupełniaj�cych Co-Q-10 było w stanie zmniejszy� straty dopaminy, wyst�puj�ce w chorobie
Parkinsona. Dopamina jest prekursorem hormonalnym niezb�dnym do prawidłowego
przekazywania bod�ców nerwowych, zwłaszcza tych, które odpowiadaj� za kontrol� ruchow�
i nastrój.
Co-Q-10 i zapobieganie szkodom oksydacyjnym w mózgfu
W jednym z opublikowanych ostatnio w Polsce doniesie� stwierdzono, �e dawki
uzupełniaj�ce Co-Q-10 mog� zapobiega� szkodom oksydacyjnym w mózgu wywołuj�cym
zaburzenia i choroby neurologiczne, b�d�ce skutkiem skurczu naczy� krwiono�nych w
mózgu. Ten typ uszkodze� jest zwi�zany z działaniem wolnych rodników uszkadzaj�cych
substancje tłuszczowe w surowicy krwi, co prowadzi do utraty pami�ci, udaru mózgu lub
nowotworu. Co-Q-10 mo�e zmniejszy� ryzyko wyst�pienia tych zmian dzi�ki zwalczaniu
szkód oksydacyjnych.
A wic dlaczego tak mało mówi si o Co-Q-10?
Co-Q-10 nie został opatentowany i to jest prawdopodobnie przyczyna, dla której
jeszcze o nim nie słyszałe�. Wi�kszo�� leków jest produkowana przez firmy farmaceutyczne,
które reklamuj� swój produkt i szkol� zarówno lekarzy, jak i społecze�stwo na temat jego
korzystnego działania, wiedz�c, �e to firma odniesie korzy�� ze sprzeda�y. �adna firma nie
reklamuje Co-Q-10, poniewa� nie ma wył�czno�ci na jego produkcj�. Jak mo�esz si�
spodziewa�, reklama i szkolenie s� bardzo kosztowne i bez gwarancji zwrotu kosztów �adna
firma nie podejmie ryzyka promocji.
Co si stało z Gin�?
Czy pami�tasz Gin� Ferguson, której pozostało 10 dni �ycia? Po miesi�cu stosowania
Co-Q-10 stan jej serca wymiernie si� poprawił. „Ostateczny wynik to fakt, �e jeszcze tu
jestem. Nadal moje dziecko ma matk�, a mój m�� - �on�. Co-Q-10 to moja lina ratunkowa".
KORZY�CI Z CO-Q-10
Koenzym Q-10 zacz�ł by� stosowany w Japonii w latach 70. XX wieku w leczeniu ró�nych
chorób serca i powikła� kr��enia, a w roku 1982 stał si� jednym z pi�ciu najlepiej
sprzedaj�cych si� leków w tym kraju.
Liczne korzy�ci z jego stosowania obejmuj�: 1/ wytwarzanie energii w ka�dej komórce
organizmu, 2/ zapobieganie licznym chorobom sercowo-naczyniowym i leczenie ich; s� to
m.in.: zastoinowa niewydolno�� serca, choroba wie�cowa, niemia-rowo�� serca, nadci�nienie
t�tnicze krwi i mia�d�yca, 3/ zapobieganie i leczenie raka piersi, płuc, jelita grubego,
gruczołu krokowego i innych postaci raka, 4/ leczenie niektórych postaci dystrofii
mi��niowych, 5/ leczenie chorób oz�bnej, 6/ ochrona komórek przed nadmiern� aktywno�ci�
wolnych rodników, 7/ opó�nianie ró�nych zmian, składaj�cych si� na proces starzenia si�, w
do�wiadczeniach na zwierz�tach prowadz�ce do wydłu�enia �redniej �ycia.
DAWKI CO-Q-10
W wi�kszo�ci bada� zaleca si� dawki 90-150 miligramów, ale wiele osób nie reaguje na nie.
Je�li nie reagujesz na ni�sze dawki, by� mo�e koenzym Q-10 nie jest dostatecznie wchłaniany
przez twój organizm. Problem dost�pno�ci biologicznej jest wa�ny w odniesieniu do
wszystkich produktów stosowanych jako uzupełnienie diety. Czy twój organizm wykorzystuje
w pełni składnik od�ywczy oznaczony na etykiecie? W wielu wypadkach dana substancja ł�czy
si� z innymi zawartymi w preparacie lub nawet nie ulega rozpuszczeniu w przewodzie
pokarmowym. Sam fakt, �e substancja znajduje si� w pigułce, nie oznacza jeszcze, �e pigułka
dostarczy j� do twojego organizmu. Dr Stephan Sinatra w biuletynie „Heart Sense" mówi:
„Mo�e si� okaza�, �e otrzymujesz znacznie słabszy lek, ni� głosi to etykieta na jego
opakowaniu, a twoja obni�ona energia �yciowa mo�e by� tego dowodem". Uwa�a si�, �e Co-
Q-10 wchłania si� lepiej w obecno�ci dro�d�y piwnych lub DNA/RNA. Najlepiej te�
przyjmowa� go ł�cznie z jakim� olejem. Osobi�cie zalecam dawk� 100-200 miligramów.
DHEA DHEA to skrót nazwy „dehydroepiandrosteron". Uwa�aj, bo mo�esz sobie połama�
j�zyk. B�dziemy dalej u�ywa� skrótu DHEA. No wi�c, co to jest?
Co to jest DHEA i jaka jest jego funkcja
Pod wieloma wzgl�dami jest to zwi�zek podobny do melatoniny (patrz s. 184-193).
Jest to hormon odkryty zupełnie niedawno, którego ilo�� zaczyna si� zmniejsza� po
osi�gni�ciu przez człowieka pewnego wieku, a wi�c jest on zwi�zany z procesem starzenia
si�. Wpływa na czynno�� mózgu i opó�nia utrat� pami�ci. Powoduje gł�bszy sen. Jako
antyoksydant mo�e zmniejsza� ryzyko choroby sercowo-naczyniowej i niektórych
nowotworów zło�liwych. Z tych powodów jest podobny do melatoniny.
Ale znaczenie DHEA wypływa głównie z ró�nic mi�dzy nim a melatonin�. Po
pierwsze, jest on produkowany przez nadnercza, te same gruczoły, które wytwarzaj�
adrenalin� (hormon pobudzaj�cy). Pami�tasz, jak mówiłem, �e jest to jeden z gruczołów
wydzielania wewn�trznego regulowany przez szyszynk� za po�rednictwem me-latoniny. Po
drugie, melatonin� nie działa w zale�no�ci od płci, natomiast DHEA jest bardziej skuteczny u
m��czyzn. Ponadto jego wytwarzanie ulega ograniczeniu nieco wcze�niej, mi�dzy 30. a 40.
rokiem �ycia, co powoduje, �e w wieku mi�dzy 50. a 70. rokiem �ycia ilo�� DHEA wynosi
zaledwie około 20% ilo�ci stwierdzanej u młodych ludzi. Jeszcze nie wiemy o DHEA tylu
rzeczy, co o melatoninie. Badania naukowe wymagaj� czasu. Wi�kszo�� bada� wykonuje si�
nadal na myszach. Najwi�ksza ró�nica dotyczy bezpiecze�stwa leku. Podczas gdy melatonin�
jest zupełnie bezpieczna, DHEA mo�e mie� działanie uboczne, czasami bardzo niepo��dane.
Omówimy to szczegółowo pó�niej. Najpierw zobaczmy, co DHEA mo�e dla nas zrobi�.
DHEA pobudza!
Kluczowym słowem pozwalaj�cym zrozumie� działanie DHEA jest pobudzenie!
Podczas gdy melatonin� pozwala zachowa� rówowag�, DHEA powoduje pobudzenie!
Pobudza mózg, pobudza układ odporno�ciowy, pobudza mi��nie do zwi�kszania
beztłuszczowej masy ciała i zmniejszania ilo�ci tłuszczu, pobudza wydzielanie hormonów
płciowych estrogenu i testosteronu, pobudza nawet trzustk� do wytwarzania wi�kszej ilo�ci
insuliny. Zanim ulegniemy nadmiernemu pobudzeniu, zwolnijmy tempo i popatrzmy na
szczegóły.
DHEA wpływa na zachowanie lub zwikszenie masy mi�niowej
Przeciwdziałanie starzeniu si� jest głównie zwi�zane z wpływem DHEA na
zwi�kszenie lub zachowanie masy mi��niowej. Najłatwiej obserwuje si� to działanie, kiedy
staje si� mo�liwe ograniczenie tycia typowego dla �redniego wieku dzi�ki zwi�kszeniu
beztłuszczowej masy ciała i ograniczeniu odkładania tkanki tłuszczowej. Wi�kszo�� osób,
które przekroczyły trzydziestk�, zauwa�a, �e nie powinna ju� je�� tak du�o pizzy jak dawniej,
i �e obwód w talii zwi�ksza si� tak, i� wstyd si� do tego przyzna�. Przyczyn� zmiany
metabolizmu w tym wieku mo�e by� normalne zmniejszenie si� ilo�ci DHEA. Geoffry
Cowley, który opublikował artykuł na temat DHEA w „Newsweek", stwierdził, �e on sam po
30 dniach przyjmowania dawek uzupełniaj�cych DHEA i �wiczeniach wysiłkowych uzyskał
3 kg przyrostu masy mi��niowej, ilo�� za� tkanki tłuszczowej zmniejszyła si� u niego z 7% do
5,4% w ci�gu zaledwie l miesi�ca. Nie jest to obserwacja naukowa, ale ma du�e znaczenie.
Ograniczenie w diecie nadmiaru tłuszczu mo�e przynie�� ogromne i ró�norodne korzy�ci.
Zmniejsza ryzyko powikła� ze strony serca i ryzyko wyst�pienia cukrzycy. Mo�e zwi�kszy�
poziom energii i poprawi� nasz nastrój. Mo�e dokona� cudów, je�li chodzi o obraz siebie,
kiedy potrafimy utrzyma� dobr� figur�.
Istnieje zale�no�� mi�dzy zanikiem mi��ni a przewlekł� niewydolno�ci� serca.
Pracownicy Narodowego Instytutu Chorób Serca i Płuc w Wielkiej Brytanii stwierdzili
ostatnio, �e ta sama zale�no�� dotyczy równie� poziomu DHEA. Ni�szy poziom DHEA
bezpo�rednio wpływał zarówno na utrat� masy mi��niowej, jak te� na ci��ko�� przewlekłej
niewydolno�ci serca. Poszukiwania naukowców z tego Instytutu poszły nawet dalej. W
badaniach, maj�cych na celu wykrycie wszystkich działaj�cych tu mechanizmów, wykazano,
�e niewydolno�� serca i utrata masy mi��niowej maj� zwi�zek ze zmian� metabolizmu z
anabolicznego na kataboliczny. Co to znaczy? Przemiana, polegaj�ca na wykorzystaniu
po�ywienia na budowanie tkanek ciała (anabolizm), kierowana przez DHEA, ulega
przekształceniu w przemian�, kierowan� przez kortyzol, inny hormon nadnerczy, w której
organizm „zjada" własne tkanki, �eby uzyska� potrzebn� energi� (katabolizm). Spadek ilo�ci
DHEA zmienia sposób uzyskiwania przez organizm energii, tak �e zamiast budowa� swoje
tkanki dzi�ki po�ywieniu, zaczyna je niszczy�, „zjadaj�c" sam siebie. Nie dzieje si� to w
ci�gu jednej nocy. Jest to długi proces, który post�puje powoli i mo�na go mierzy�
stosunkiem kortyzolu do DHEA. Im wi�cej DHEA, tym mniejsza utrata tkanek; im wi�cej
kortyzolu, tym wi�ksze zu�ycie przez organizm własnych tkanek zamiast po�ywienia. Ale co
organizm robi z po�ywieniem? Oczywi�cie, zaczyna je gromadzi� w postaci tłuszczu. A teraz
cofnij si� i przeczytaj poprzedni podrozdział. Wszystko powoli nabierze sensu.
Masa mi�niowa i poziom DHEA
Doprowad�my ten wywód do logicznego wniosku. We Włoszech przeprowadzono
badanie kliniczne, obejmuj�ce ludzi w wieku 90-106 lat, maj�ce na celu okre�lenie przyczyny
decyduj�cej, dlaczego w podeszłym wieku jedni funkcjonuj�lepiej ni� inni. Stwierdzono, �e o
utrzymaniu fizycznej sprawno�ci u starych ludzi decydowały głównie dwa najwa�niejsze
czynniki: masa mi��ni i wysoki poziom DHEA. Ludzie o powa�nym zniedo-ł��nieniu
zwi�zanym z podeszłym wiekiem byli niewykształceni, przebywali w domach opieki,
cierpieli na powa�ne uszkodzenie narz�dów zmysłów (�lepota, głuchota itp.),
charakteryzowali si� zanikiem mi��ni i niskim poziomem DHEA. Czasopismo „Science"
doniosło w tym samym czasie, �e utrata masy mi��niowej, prowadz�ca do zwi�kszonej
łamliwo�ci ko�ci, jest główn� przyczyn� zgonów osób najstarszych i �e ten ubytek wi��e si�
ze spadkiem aktywno�ci hormonalnej. W sumie, osoby zachowuj�ce aktywny umysł i mocne
mi��nie znosz� lepiej podeszły wiek. Wy�szy poziom DHEA wi��e si� z tymi dwoma
czynnikami. Osoby z wy�szym poziomem DHEA charakteryzu-j� si� metabolizmem
nastawionym na budowanie, natomiast u tych, którzy stracili DHEA, rozpoczyna si�, dla
przetrwania, proces niszczenia własnych �yciowo wa�nych tkanek.
DHEA i cukrzyca
Zwi�kszenie si� ilo�ci tkanki tłuszczowej jest powa�nym problemem w cukrzycy,
poniewa� przyczynia si� w du�ej mierze do niebezpiecznego wzrostu poziomu cukru we krwi,
jak te� do zmniejszenia oporno�ci chorych na insulin�. DHEA stał si� celem nowych
kierunków bada� w celu opanowania tej choroby. Przede wszystkim DHEA zmniejsza ilo��
tłuszczu w organizmie. Naukowcy z Uniwersytetu Waszyngtona w Stanach Zjednoczonych
(stycze� 1998) podawali DHEA szczurom chorym na cukrzyc� i stwierdzili, �e utraciły one
25% tłuszczu, czemu nie towarzyszyły �adne zmiany ilo�ci masy mi��niowej czy ilo�ci
zjadanego po�ywienia! Zarówno to badanie, jak i inne prowadzone na uniwersytecie w
Neapolu we Włoszech (pa�dziernik 1997) wykazały, �e poziom DHEA we krwi decyduje o
stopniu oporno�ci na insulin�. Mierzono skuteczno�� działania insuliny, poziom testosteronu i
DHEA, u 75 osób w wieku 21-106 lat i stwierdzono, �e oporno�� na insulin�, wi�zana
pierwotnie z wiekiem, zale�ała w rzeczywisto�ci od poziomu DHEA. Tak wi�c działanie
DHEA, polegaj�ce na redukcji tkanki tłuszczowej i zwi�kszaniu masy mi��niowej, ma
ogromne znaczenie w zapobieganiu cukrzycy i hamowaniu jej post�pu. I rzeczywi�cie,
wykazano, �e DHEA mo�e nawet cofn�� cukrzyc� II typu, która wyst�puje u m��czyzn i
kobiet w �rednim wieku, maj�cych nadwag�.
DHEA pomaga zwalcza� wzrost poziomu cukru we krwi
Poza wymienionymi wy�ej korzystnymi skutkami, DHEA ma równie� wła�ciwo�ci
antyoksydacyjne, które dopiero zaczynamy poznawa�. W odniesieniu do cukrzycy, DHEA
podawany szczurom na 3 godziny przed wstrzykni�ciem czystej dekstrozy (cukier) pozwalał
obni�y� w istotny sposób stopie� peroksydacji lipidów i szkody wywołane działaniem
wolnych rodników, które zwykle towarzysz� wzrostowi poziomu cukru we krwi, a które to
szkody stwierdza si� w mózgu, w�trobie i w nerkach. Chorzy na cukrzyc� musz� zwalcza�
ten wzrost poziomu cukru we krwi przy ka�dym posiłku, a niewielkie uszkodzenia tkanek,
dokonuj�ce si� przy ka�dym przyjmowaniu pokarmu, sumuj� si� w ci�gu dłu�szego okresu,
prowadz�c w ko�cu do utraty wzroku, impotencji, niewydolno�ci nerek i zaburze� kr��enia,
które mog� spowodowa� konieczno�� nawet amputacji ko�czyn. Je�li mo�liwe jest
utrzymanie odpowiedniego poziomu DHEA, to uszkodzenia dokonywane przez wolne rodniki
mog� by� zahamowane. Jednocze�nie DHEA zwi�ksza wra�liwo�� na insulin�, dzi�ki czemu
wzrost poziomu cukru we krwi nie jest tak wysoki.
DHEA wpływa na •wzrost poziomu gflutationu
Inne wa�ne znaczenie DHEA w odniesieniu do antyoksydantów przedstawiono w
maju 1998 roku. E. L.White i naukowcy z Południowego Instytutu Badawczego w
Birmingham w Alabamie (Stany Zjednoczone) poszukiwali substancji zdolnej do
podniesienia poziomu glutationu bez wywoływania niepo��danych wi�kszych skutków u
pacjentów. Jak pami�tasz, glutation jest to enzym najbardziej odpowiedzialny za
zahamowanie peroksydacji lipidów w komórkach i z tego powodu w du�ym stopniu hamuje
rozwój nowotworów. W�ród 7 zwi�zków chemicznych zaakceptowanych do dalszych bada�
znalazł si� tak�e DHEA. Dzi�ki pobudzeniu wytwarzania glutatio-nu i hamowaniu
peroksydacji lipidów DHEA pozwolił na osi�gni�cie znacznego post�pu w naszej walce
przeciwko jednemu z najbardziej niebezpiecznych skutków stresu oksydacyjnego.
Rola DHEA w zwalczaniu raka
Rola DHEA w zwalczaniu raka mo�e by� znacz�ca. DHEA jednocze�nie pobudza
układ odporno�ciowy i zmniejsza szkody wywołane działaniem reaktywnych substancji
utleniaj�cych. Podawany szczurom chorym na białaczk� wywołan� wirusem, DHEA
radykalnie zmniejszał aktywno�� wolnych rodników i jednocze�nie pobudzał produkcj� IL-2
(interleukina-2) - stymulatora układu odporno�ciowego, zwalczaj�cego nowotwory. W innym
badaniu wykazano równie�, �e DHEA przywracał prawidłow� produkcj� IL-10 (interleukina-
10) - regulatora układu odporno�ciowego. Normalnie zanika ona w miar� starzenia si�
organizmu, lecz w razie potrzeby reaguje gwałtownie, atakuj�c komórki. Z bada� tych
wynikało, �e korzystny wpływ DHEA pozwolił na cofni�cie najpowa�niejszych skutków
zaka�enia szczurów białaczk�.
Zmiany w oparzeniach i DHEA
Oparzenia stanowi�jeden z najbardziej skomplikowanych problemów medycznych,
poniewa� proces gojenia oparze� trwa bardzo długo i wyst�puje w nim kilka etapów, z
których ka�dy grozi powikłaniami. Istnieje równie� zagro�enie tkanek otaczaj�cych ran�, do
których dopływa mniej krwi i s� one nara�one na zaka�enie. Wolne rodniki stwarzaj� kłopoty
na ka�dym etapie tego procesu. DHEA pomaga w szybszym i lepszym gojeniu oparze�.
Barbara R. Araneo z Wydziału Medycznego Uniwersytetu w Utah wymienia równie�
pobudzaj�ce działanie DHEA na układ odporno�ciowy jako wa�ny czynnik w gojeniu
oparze�.
Korzystne działanie DHEA
Powiedziano tu, �e m��czy�ni reaguj� lepiej na DHEA ni� kobiety, ale niektóre
korzy�ci odnosz� tylko kobiety. Otó� DHEA zastosowany w postaci kremu dopochwowego u
kobiet w okresie menopauzy przywraca pochwie stan stwierdzany u kobiet, które jeszcze nie
weszły w okres menopauzy, a jednocze�nie pobudza proces tworzenia tkanki kostnej.
Oznacza to, �e nale�y rozwa�y� zastosowanie DHEA w leczeniu osteoporozy.
Jakie s ujemne strony DHEA
Je�li wszystko przemawia na korzy�� DHEA, mógłby� si� dziwi�, dlaczego nie
reklamuje si� go w ka�dej telewizyjnej stacji komercyjnej jako cudowny �rodek przeciwko
starzeniu si�. S� dwa powody. Po pierwsze, nie przeprowadzono jeszcze u ludzi bada�
trwaj�cych dostatecznie długo, �eby wiedzie�, co si� stanie, je�li kto� stosowa� b�dzie
uzupełniaj�ce dawki DHEA przez 30 lat. Po drugie, działanie uboczne DHEA mo�e mie�
rzeczywi�cie powa�ny charakter. Stosowanie DHEA u kobiet w menopauzie (u których
poziom estrogenu jest niski) mo�e zwi�kszy� ryzyko zachorowania na raka piersi. Pobudzanie
przez DHEA wydzielania estrogenu i testosteronu mo�e sprzyja� szybkiemu rozwojowi
niektórych postaci raka. Te same hormony mog� wywoła� pojawienie si� włosów na twarzy u
kobiet, a u m��czyzn -przerost sutków. Mo�e równie� doj�� do uszkodzenia w�troby.
Zanim poznamy dokładnie działanie tego hormonu, nale�y stosowa� go bardzo
ostro�nie. Przed rozpocz�ciem przyjmowania DHEA trzeba wykona� badanie krwi
okre�laj�ce jego poziom oraz poziom zale�nych od niego hormonów. Oznacza to, �e musisz
porozumie� si� z lekarzem przed rozpocz�ciem kuracji, ale nale�y upewni� si�, czy zna on
ostatnie osi�gni�cia w leczeniu hormonami. Wi�kszo�� lekarzy nic o tym nie wie i uwa�a to
leczenie za nonsens. Kilku z kolei leczyłoby wszystkich i wszystko za pomoc� DHEA. Unikaj
kra�cowo�ci i znajd� odpowiedzialnego endokrynologa, który pomo�e ci wybra� najlepsz�
metod� leczenia. Je�li nie masz 30 lat, w ogóle nie my�l o takiej kuracji. Osoby, u których w
rodzinie wyst�powały przypadki raka piersi, jajnika lub gruczołu krokowego,
prawdopodobnie nie powinny w ogóle stosowa� tego leczenia, chyba �e terapia b�dzie
prowadzona pod �cisłym nadzorem lekarskim.
Uzupełniaj�ce dawki DHEA
Mówi�c uczciwie, niektóre dane wygl�daj� wspaniale, inne - nie. W jednym badaniu
wykazano, �e DHEA nie miał �adnego wpływu na spadek masy ciała, ale badano wówczas
młodocianych z nadwag�, u których poziom DHEA jest normalnie wysoki. Ich otyło�� nie
miała �adnego zwi�zku ze zmian� metabolizmu, o której mówili�my. W innym badaniu te�
nie zdołano wykaza� �adnej daj�cej si� zmierzy� ró�nicy. Ale w sierpniu 1997 roku w
badaniu przeprowadzonym na szczurach udowodniono po raz pierwszy, �e uzupełniaj�ca
dawka DHEA „pozwoliła całkowicie odwróci�" spadek poziomu hormonów zwi�zany z
wiekiem i to nie tylko DHEA, ale równie� podstawowych hormonów działaj�cych na osi
podwzgórze/przysadka/ nadnercza. Pozwala to wierzy�, �e uzupełnianie b�dzie skuteczne,
musimy tylko znale�� wła�ciw� metod� podawania DHEA. Dawki proponowane przeze mnie
wynosz� dla kobiet 25-50 miligramów, dla m��czyzn 50-100 miligramów.
Pataty a poziom DHEA we krwi
Było wiele hałasu o to, �e mo�na podwy�szy� poziom DHEA przyjmuj�c prekursory
tego hormonu, otrzymywane w wyci�gu z bulw tropikalnej ro�liny - wilca ziemniaczanego,
zwanego te� patatem. Jednak pataty nie podnosz� poziomu DHEA. Stosuj prawdziwy DHEA
pochodz�cy od najlepszego producenta, który gwarantuje dawki standaryzowane. Nie
wiadomo, jaki rodzaj zanieczyszcze� mo�e znajdowa� si� w produktach gorszej jako�ci.
Mo�na tak�e utrzyma� poziom DHEA, podobnie jak melatoniny, lub przynajmniej osłabi�
jego spadek dzi�ki ograniczeniu ilo�ci spo�ywanych kalorii.
ENZYMY Zespoły enzymów usuwaj�cych -wolne rodniki
Zespoły enzymów s� broni� organizmu do walki z wolnymi rodnikami. Enzymy to
zwi�zki chemiczne wytwarzane przez organizm, które działaj�jako katalizatory w ró�nych
niezb�dnych reakcjach chemicznych. Enzymy, o których b�dziemy mówi�, to zwi�zki
wytwarzane i działaj�ce na poziomie komórkowym. Oksydacje wywołane przez nadtlenek
wodoru s� zwalczane głównie przez 5 enzymów, z których dwa działaj� wspólnie. S� to
nast�puj�ce enzymy: dysmutaza ponadtlenkowa, katalaza, pe-roksydaza glutationowa,
reduktaza glutationowa i transferaza glutationowa.
Dysmutaza ponadtlenkowa
Dysmutaza ponadtlenkowa to enzym, który neutralizuje rodnik ponadtlenkowy. Jest to
wa�ny antyoksydant, który przerywa i zatrzymuje ła�cuchow� reakcj� powstawania
uszkodze� spowodowanych przez wolne rodniki. Enzym ten izoluje ponadtlenek i wytwarza
nadtlenek wodoru i tlen. Chocia� nadtlenek wodoru jest znacznie słabszy od rodnika
ponadtlenkowego, jest nadal niebezpieczny. Do usuni�cia cz�steczki nadtlenku wodoru
dysmutaza ponadtlenkowa wymaga enzymu katalazy. Katalaza wyst�puje obficie w
krwinkach czerwonych i wspomaga usuwanie nadtlenku wodoru z tkanek naszego organizmu.
Zapobiega to powstawaniu dalszych wolnych rodników. Do walki z nadtlenkami takimi jak
nadtlenek wodoru wł�czaj� si� glutation i selen.
Ko�cowym wynikiem działania dysmutazy ponadtlenkowej jest usuni�cie rodnika
ponadtlenkowego, ale jako produkt uboczny pozostaje nadtlenek wodoru. Aby sobie z nim
poradzi�, do akcji wkraczaj� natychmiast inne enzymy.
Katalaza
Katalaza wyst�puje obficie w krwinkach czerwonych człowieka i wspomaga usuwanie
nadtlenku wodoru z tkanek naszego organizmu. Zapobiega to powstawaniu dalszych, bardziej
toksycznych wolnych rodników. Wykazano, �e uzupełniaj�ce dawki metioniny podwy�szaj�
aktywno�� enzymów katalazy i peroksydazy.
Mówi�c jak najpro�ciej, katalaza jest to enzym, który zamienia nadtlenek wodoru w
wod�. Zachodzi tu reakcja, w której z poł�czenia dwóch cz�steczek nadtlenku wodoru (H2O2)
powstaj� dwie cz�steczki wody (H2O) i jedna cz�steczka tlenu (O2). Wi�kszo�� nadtlenku
wodoru metabolizowana przez katalaz� powstaje w wyniku neutralizowania nadtlenku przez
dysmutaz� ponadtlenkowa. Kiedy zako�czy swoj� czynno�� dysmutaza, dalsze działanie
przejmuje katalaza, która przekształc� toksyczny nadtlenek wodoru w wod� i tlen.
Ograniczeniem katalazy jest jej niezdolno�� do metabolizowania nadtlenków lipidowych,
utworzonych przez wolne rodniki. Co to znaczy? Oznacza to, �e nie potrafi ona przekształci�
nadtlenków powstałych w błonie komórkowej lub poł�czonych z innymi kwasami
tłuszczowymi wewn�trz komórki. Zwalcza ona jedynie nadtlenek przemieszczaj�cy si� w
płynach komórkowych. Jest to równie� wa�ne działanie, poniewa� zapobiega uszkodzeniu
mitochondriów i DNA komórki przez nadtlenek wodoru. Ale do zwalczenia nadtlenków
lipidowych konieczna jest peroksydaza glutationowa.
Peroksydaza glutationowa
Peroksydaza glutationowa równie� przemienia nadtlenek wodoru w wod�, ale jej
zadaniem jest metabolizowanie nadtlenku wodoru pozostawionego przez kata-laz�. Innymi
słowy, działa troch� jak przysi�gły ksi�gowy, który poprawia i usuwa bł�dy rachunkowe w
wypełnionych przez ciebie formularzach przed przesłaniem ich do Urz�du Skarbowego.
Poprawia on bł�dy, których ty nie zauwa�yłe�; w podobny sposób nadtlenek wodoru
przegapiony za pierwszym razem przez katalaz� jest oczyszczany i usuwany przez
peroksydaz� glutationowa. Peroksydaza glutationowa ma zdolno�� usuwania nadtlenku
powstałego w kwasach tłuszczowych błon komórkowych. A wi�c cały nadtlenek wodoru
pojawiaj�cy si� w komórce mo�e by� zwalczony przez te dwa enzymy, zanim dokona
powa�nych zniszcze�. I znów nasuwa si� analogia z formularzami podatkowymi -
stwierdzone bł�dy rachunkowe zostan� skorygowane przez ksi�gowego tak, �e do Urz�du
Skarbowego zostan� dostarczone sprawozdania w idealnej postaci. Do działania peroksydazy
glutatio-nowej konieczna jest obecno�� pierwiastka �ladowego, selenu. Niedobór selenu
upo�ledza syntez� peroksydazy glutationowej, co zwi�ksza podatno�� na szkody wywołane
przez wolne rodniki, zwłaszcza przez nadtlenek wodoru.
Reduktaza glutationowa
Peroksydaza glutationowa jest zło�onym enzymem, który do swej czynno�ci wymaga
dodatkowo odpowiednich zapasów glutationu. Gdy glutation i peroksydaza glutationowa
poł�cz� si� razem w celu zneutralizowania jakich� wolnych rodników, powstaje utleniona
posta� glutationu (GSSG), stanowi�ca 2 cz�steczki poł�czone wi�zaniem dwusiarczkowym.
W celu otrzymania z powrotem aktywnego glutationu musi on by� zredukowany przez
reduktaz� glutationowa- trzeci wymieniony tu enzym. Enzym ten sam nie zwalcza wolnych
rodników, ale przekształca GSSG z powrotem w glutation, dzi�ki czemu peroksydaza
glutationowa mo�e podj�� swoj� działalno��.
Glutation jest trójpeptydem (prostym białkiem), składaj�cym si� z trzech
aminokwasów, i wyst�puje prawie we wszystkich ludzkich komórkach. Reduktaza
glutationowa jest odpowiedzialna za przekształcenie zmienionego peptydu w posta�, która
mo�e by� ponownie u�yta przez peroksydaz� glutationowa.
We� głbszy oddech...
Czy masz ju� dosy�? Wi�kszo�� tych informacji jest do�� zło�ona. Mo�esz jedynie przerzuci�
ten fragment, �eby zdoby� ogóln� orientacj� na temat tego, co zachodzi w twoim organizmie,
ale b�dziesz wiedział, gdzie znale�� potrzebne informacje, je�li b�dziesz chciał do nich
wróci�. Wiele razy, kiedy słyszymy lub czytamy o nowych zagadnieniach i nie rozumiemy
ich wła�ciwego znaczenia, docieraj � one do nas dopiero wtedy, gdy nasza wiedza na ten
temat stanie si� bardziej kompletna.
TRANSFERAZA GFLUTATIONOWA Transferaza glutationowa to inny enzym, który jest silnym wymiataczem nadtlenków
lipidowych. Słu�y on jako system wzmacniaj�cy i uzupełniaj�cy peroksyda-zy glutationowej.
Przeprowadza si� obecnie do�wiadczenia, maj�ce na celu wykazanie, czy dawki
uzupełniaj�ce tego enzymu mog� wzmocni� reakcje immunologiczne u pacjentów z AIDS.
Co dzieje si�, kiedy organizm nie ma dostatecznej ilo�ci glutationu lub selenu,
koniecznej do wykonywania przez enzymy ich funkcji? Je�li nadtlenek wodoru nie ulegnie
całkowitemu przekształceniu w wod�, powstaje rodnik hydroksylowy, bardzo toksyczny
składnik komórkowych wolnych rodników. Tworzenie rodnika hydroksylowego z nadtlenku
wodoru nasila si� w obecno�ci �elaza i innych metali. Krwawienie mi�dzykomórkowe mo�e
uwolni� z krwinek czerwonych �elazo, które działa jak katalizator przyspieszaj�cy przemian�
nadtlenku wodoru w toksyczny rodnik hydroksylowy. Tak wi�c w przypadku, gdy zawiedzie
system enzymów, powstaje przeciwstawny mu układ reakcji wyzwalaj�cy wi�ksze ilo�ci
wolnych rodników w komórce.
Ze wszystkich wolnych rodników najbardziej toksyczne s� rodniki hydroksylowe. Nie
ma przed nimi �adnej specyficznej ochrony enzymatycznej. Rodnik hydroksylowy wywołuje
zmiany w strukturze błony komórkowej i zmienia jej przepuszczalno��, co prowadzi do
przedostawania si� wapnia do komórki i ostatecznie prowadzi do jej zniszczenia.
Ka�dy rodzaj wolnych rodników mo�e reagowa� z kwasami tłuszczowymi błon
komórkowych, powoduj�c powstanie nadtlenków lipidowych. Rodnik hydroksylowy i inne
wolne rodniki kradn� elektron kwasom tłuszczowym, które po przej�ciu przemian
molekularnych same staj� si� wolnymi rodnikami. Kontynuowanie tego procesu osłabia
stopniowo błon� komórkow�. Peroksydacji lipidów w błonie komórkowej przeciwdziałaj�,
dzi�ki neutralizacji wolnych rodników, peroksydaza glutationowa ł�cznie z witamin� E i
innymi wymiataczami wolnych rodników.
Wolne rodniki nie s� ograniczone jedynie do zwi�zków tlenu. Ka�da cz�steczka z
dodatkowym elektronem na swojej zewn�trznej orbicie jest z definicji wolnym rodnikiem.
Lek w trakcie przemiany w organizmie mo�e równie� sta� si� wolnym rodnikiem i
zainicjowa� tak� sam� peroksydacj� lipidów błony komórkowej i uszkodzenie DNA w
komórce, jak wolne rodniki tlenowe.
CZYNNIKI REGULUJ�CE USUWANIE WOLNYCH RODNIKÓW W warunkach prawidłowych w ka�dej komórce działaj� enzymy usuwaj�ce wolne
rodniki, ale istnieje wiele czynników, które mog� wzmocni� lub osłabi� aktywno�� enzymów.
Pierwszym czynnikiem, który nale�y rozpatrzy�, jest całkowita ilo�� wolnych rodników, z
którymi organizm musi walczy�. Oddziały generała Cu-stera przegrały bitw� pod Little Big
Horn z prostego powodu - było za du�o Indian. Podobnie zbyt mała ilo�� antyoksydantów w
twoim organizmie mo�e by� pokonana przez przewa�aj�c� ilo�� oksydantów. Wolne rodniki
powstaj� stale, wi�c konieczne jest zapewnienie komórkom jak najlepszych warunków do
walki z nimi. Ka�dy składnik wyst�puje w okre�lonym st��eniu, poni�ej którego rozpoczyna
si� uszkodzenie komórki. W warunkach prawidłowych aktywno�� enzymów usuwaj�cych
wolne rodniki zapewnia utrzymanie ilo�ci wolnych rodników poni�ej minimalnego st��enia
toksycznego. Margines bezpiecze�stwa mi�dzy st��eniem wolnych rodników a minimalnym
st��eniem toksycznym jest szeroki, ale zmniejsza si� w miar� powi�kszania si� ilo�ci wolnych
rodników. Im wi�cej procesów oksydacyjnych zachodzi w komórce, tym mniej skutecznie
radzi sobie z tym organizm.
REGULACJA GENETYCZNA Innym czynnikiem, który kontroluje ilo�� i skuteczno�� ka�dego enzymu usuwaj�cego
wolne rodniki, jest regulacja genetyczna. Ka�d� osob� cechuje wła�ciwa dla niej zdolno�� i
tempo usuwania wolnych rodników. Pacjenci z genetycznie uwarunkowanym niskim
st��eniem enzymów usuwaj�cych wolne rodniki s� bardziej podatni na uszkodzenie przez
wolne rodniki, zachodz�ce na poziomie komórek. W efekcie s� oni bardziej podatni na
powstanie i rozwój schorze� zwi�zanych z działaniem wolnych rodników. Jest to jedna z
przyczyn, dlaczego długowieczno��, pewne choroby i stopie� starzenia si� jest
charakterystyczny dla pewnych rodzin. Cz�sto wida� wyra�nie, �e jeden z członków danej
rodziny starzeje si� szybciej lub zapada na wi�cej chorób ni� jego krewni i ró�ni si� tym od
reszty rodziny w wyniku palenia papierosów i (lub) nadu�ywania alkoholu. Indywidualna
zdolno�� do zwalczania procesów oksydacyjnych była u niego taka sama, jak u innych
członków rodziny, ale jego organizm został przeci��ony nadmiern� ilo�ci� oksydantów i
inhibitorów antyoksydantów.
SPOSÓB OD�YWIANIA Sposób od�ywiania mo�e prowadzi� do zmniejszenia aktywno�ci w usuwaniu
wolnych rodników. Organizm twój wymaga tego, co jest mu potrzebne. Nie mo�esz
spodziewa� si�, �e niedobór pewnych witamin i składników mineralnych nie odbije si� na
twoim zdrowiu. Nawet niewielki niedobór witamin, zwłaszcza witamin C i E, mo�e
zmniejszy� zdolno�� komórek do usuwania wolnych rodników. Równie� utrata pewnych
pierwiastków �ladowych prowadzi do zmniejszonej aktywno�ci w usuwaniu wolnych
rodników. I odwrotnie, dostateczna ilo�� tych pierwiastków zapewnia prawidłow� czynno��
antyoksydacyjn�. Pierwiastki �ladowe to czynniki niezb�dne do syntezy i prawidłowej
czynno�ci enzymów usuwaj�cych wolne rodniki. Wspomnieli�my ju� o selenie, niezb�dnym
do produkcji peroksydazy gluta-tionowej. Do prawidłowej czynno�ci katalazy konieczne jest
organiczne �elazo. Niewła�ciwe od�ywianie mo�e prowadzi� do drobnych niedoborów
niektórych czynników koniecznych do maksymalnej aktywno�ci wymiataczy wolnych
rodników. Ale nawet te niewielkie braki mog� wywoła� rozległe spustoszenia, je�li procesy
oksydacyjne wymykaj� si� spod kontroli.
LEKI Stosowanie leków wpływa na enzymatyczne układy antyoksydantów dwojako. Po pierwsze,
leki na recept� lub dost�pne bez recepty mog� spowodowa� niewielki niedobór pierwiastków
�ladowych, obni�aj�c ich st��enie w komórkach. Po drugie, wskutek przemian
metabolicznych, jakim podlega lek w organizmie, mo�e wzrosn�� całkowita ilo�� wolnych
rodników. Wzrost ten wyst�puje cz�sto w czasie stosowania leków. Wi�kszo�� leków ma na
celu gwałtowne pobudzenie organizmu do zwalczenia pewnych objawów, ale ten wstrz�s
odrywa pierwiastki �ladowe od ich normalnych czynno�ci i nasila oksydacj�. Wolne rodniki
s� produkowane przez prawie wszystkie leki w procesie metabolizowania ich na mniej
toksyczne zwi�zki. Na przykład lek przeciwnowotworowy, adriamycyna, działa bardzo
toksycznie na mi�sie� sercowy w wyniku wywoływanego przez ni� stresu oksydacyjnego. Dr
Horie stwierdził jednak, �e wyci�g z dojrzałego czosnku usuwa ten szkodliwy wpływ na
serce, nie zmniejszaj�c wła�ciwo�ci przeciwnowotworowych leku. Tak wi�c metabolizm
leków zwi�ksza ładunek wolnych rodników oraz zmniejsza wydolno�� zwalczaj�cego je
układu enzymów usuwaj�cych wolne rodniki.
CZYNNIKI �RODOWISKOWE Czynniki �rodowiskowe mog� równie� zwi�ksza� całkowit� ilo�� wolnych rodników.
Zanieczyszczenie �rodowiska, bierne wdychanie dymu papierosowego, stres emocjonalny i
wiele innych czynników mo�e nasila� oksydacj� komórek. Ka�de nagłe zwi�kszenie
całkowitej ilo�ci wolnych rodników w wyniku działania leków, czynników �ywieniowych lub
�rodowiskowych mo�e prowadzi� do uszkodzenia błony komórkowej przez wolne rodniki.
Promieniowania pod postaci� pola elektromagnetycznego nie daje si� unikn�� w naszym
�wiecie kierowanym przez komputery, wypełnionym mikrofalami i liniami wysokiego
napi�cia. Oksydacj� zwi�ksza nawet promieniowanie �wiatła słonecznego. Pestycydy i inne
�rodki powoduj�ce ska�enie produktów �ywno�ciowych i wody wpływaj�na powstawanie
chorób wyst�puj�cych cz��ciej w krajach stosuj�cych upraw� intensywn� ni� w krajach o
prostszych metodach upraw. Wiele tych czynników �rodowiskowych mo�na by usun��,
gdyby�my zdawali sobie z nich spraw� i podj�li odpowiednie �rodki zapobiegawcze, np. picie
oczyszczonej wody. Innych czynników nie mo�emy usun�� i wywołana przez nie oksydacja
musi by� brana pod uwag� w ustalaniu uzupełniaj�cych dawek antyoksydantów.
Wszystkie wymienione wy�ej czynniki mog� zmniejsza� skuteczno�� systemów
usuwaj�cych wolne rodniki. Niezale�nie od przyczyny, kiedy zostanie przekroczone
minimalne st��enie toksyczne, pojawia si� uszkodzenie komórek i w efekcie wyst�puj�
objawy procesu chorobowego. Rodzaj choroby b�dzie zale�ał od tego, które zespoły
enzymów zawiodły i w jakich narz�dach doszło do powstania toksycznego st��enia wolnych
rodników. Oznacza to absolutn� konieczno�� zapewnienia tym systemom wszystkich
niezb�dnych �rodków, �eby mogły funkcjonowa� prawidłowo.
System enzymów odtruwaj�cych stanowi niezawodny układ zapobiegaj�cy
powstawaniu wolnych rodników. Poniewa� nie istnieje specyficzny enzym usuwaj�cy rodnik
hydroksylowy, niewydolno�� systemu enzymów obarcza inne układy zadaniem pozbycia si�
tej toksyny. Skuteczno�� zespołu enzymów zale�y od licznych czynników, do których nale�y
zaliczy� obecno�� odpowiednich ilo�ci selenu, glutationu i reduktazy glutationowej. Je�li u
człowieka zabraknie tych substancji, zwi�ksza si� mo�liwo�� wyst�pienia u niego choroby
wywołanej przez działanie wolnych rodników.
�WICZENIA FIZYCZNE - MIECZ OBOSIECZNY
Dr Arnold J. Susser twierdzi, �e „�wiczenia mog� by� mieczem obosiecznym. Nie my�l, �e
same �wiczenia fizyczne to wystarczaj�cy �rodek, który uchroni ci� przed niszcz�cym
działaniem wolnych rodników, nasilaj�cym si� z wiekiem. W artykule opublikowanym w 1993
roku w czasopi�mie po�wi�conym �wiczeniom fizycznym twierdzi si�, �e �wiczenia fizyczne
zwi�kszaj� poziom wolnych rodników w organizmie".
DrCooper, guru aerobiku, głosi to samo. W rzeczywisto�ci, kontynuuje Susser, „starzenie si�
mo�e powodowa� nie tylko spadek aktywno�ci enzymów antyoksydacyj-nych, ale tak�e układu
adaptacji glutationu we włóknach mi��ni szkieletowych. Systematyczne �wiczenia fizyczne,
które u osób młodych pod nosz� wybiórczo poziom enzymów antyoksydacyjnych, nie daj�
dodatkowej ochrony przed stresem oksydacyjnym w starzej�cych si� mi��niach. Dlatego, aby
maksymalnie zwi�kszy� skuteczno�� �wicze� fizycznych w zwalczaniu starzenia si�, nale�y
stosowa� w diecie uzupełniaj�ce dawki superantyoksydantów!"
CZOSNEK Czosnek to ro�lina o licznych korzystnych wła�ciwo�ciach.
Jest on przydatny w wielu schorzeniach, ma działanie antyoksydacyjne, przywraca pami��,
przedłu�a �ycie, wpływa dodatnio na układ odporno�ciowy, zapobiega nowotworom
zło�liwym.
Czosnek i jego znaczenie
Czasami pacjenci zadaj� mi pytanie: „Je�li miałbym wybra� tylko jeden specyfik dla
uzupełnienia diety, co by mi pan zalecił?". Pytania takie s� zwi�zane z wysok� cen� wielu
znajduj�cych si� w sprzeda�y witamin i składników mineralnych. Mo�e te� pacjentom
chodzi� o wyja�nienie, jaki �rodek uwa�am za najlepszy spo�ród wszystkich dost�pnych.
Niezale�nie od intencji pytaj�cego, moj� odpowiedzi� b�dzie zawsze - czosnek!
Uzdrawiaj�ce wła�ciwo�ci czosnku
Czosnek jest jednym z najstarszych �rodków leczniczych znanych człowiekowi i
stosowanym w niemal wszystkich kulturach od najdawniejszych czasów. Najstarsza
wzmianka o czosnku jako �rodku leczniczym znajduje si� w staroegipskim papirusie Ebersa z
XVI wieku p.n.e., w którym wymieniono 22 leki z zastosowaniem czosnku. Budowniczym
piramid płacono w towarach warto�ciowych, jak cebula i czosnek, a zachowane główki
czosnku znaleziono nawet w grobowcu faraona Tutancha-mona. W staro�ytnej Grecji Homer,
Arystoteles i Hipokrates znali lecznicze wła�ciwo�ci czosnku, wiadomo tak�e, �e lekkoatleci
staro�ytnych olimpiad mieli zwyczaj �u� z�bek czosnku przed zawodami. Indianie
ameryka�scy ze wschodniego wybrze�a u�ywali czosnku do gojenia ran. Chi�czycy stosowali
od wieków herbat� czosnkow� w łagodzeniu objawów cholery i czerwonki. W czasie wypraw
morskich Fenicjanie i wikingowie byli zawsze dobrze zaopatrzeni w czosnek. Kiedy
krzy�owcy sprowadzili czosnek do Francji, stał si� on tam tak popularny jako �rodek
leczniczy, �e król Henryk IV zjadał codziennie rano jeden z�bek czosnku. Czosnek był
równie� podstawowym składnikiem słynnego „octu czterech złodziei", stosowanego w
zwalczaniu zarazy w Marsylii w latach 70. XVIII wieku. W bli�szych nam czasach Ludwik
Pasteur uznawał przeciwbakteryjne wła�ciwo�ci czosnku, a Albert Schweitzer w Afryce
stosował go w leczeniu czerwonki, kiedy wyczerpały si� zapasy leków. Lekarze od dawna
donosili o leczniczych wła�ciwo�ciach czosnku. Udokumentowano, �e przynosi popraw� w
astmie, gru�licy, zapaleniu oskrzeli, owrzodzeniu �oł�dka, grzybicy mi�dzypalcowej
sportowców, owrzodzeniach podudzi, chorobach układu oddechowego, w tym płuc, oraz
innych układów.
Jaki jest wpływ czosnku na zdrowie
Czosnek wywiera nast�puj�cy korzystny wpływ na zdrowie:
1. Działa jako superantyoksydant.
2. Obni�a ci�nienie t�tnicze krwi.
3. Pobudza układ odporno�ciowy.
4. Reguluje poziom cukru we krwi.
5. Zapobiega chorobom serca.
6. Wspomaga metabolizm tłuszczów.
7. Łagodzi objawy chromania przestankowego.
8. Wspomaga zapobieganie nowotworom zło�liwym.
Dlaczego czosnek jest zaliczany do silnycn antyoksydantów
Przyczyn�, dla której czosnek uwa�any jest za silny antyoksydant, jest obecno�� w
nim licznych ro�linnych substancji od�ywczych, zaliczanych do superanty-oksydantów.
Zawiera mangan, selen, german, witamin� A, witamin� C i cynk.
Czosnek i obni�anie ci�nienia ttniczego krwi
Czosnek jest znany jako jeden z najbardziej skutecznych �rodków obni�aj�cych ci�nienie
krwi. Wykazano, �e obni�a zarówno rozkurczowe, jak i skurczowe ci�nienie t�tnicze krwi.
Czosnek i pobudzanie układu odporno�ciowego
Od dawna wiedziano, �e czosnek jest wa�nym stymulatorem układu obronnego
organizmu. Zwi�zki siarki zawarte w czosnku pobudzaj � czynno�� krwinek białych.
Działanie krwinek białych jest najbardziej skuteczne, kiedy organizm jest odpowiednio
zaopatrzony w �rodki antyoksydacyjne, a zwłaszcza w zwi�zki siarki. Selen i german nale��
do silnych antyoksydantów wyst�puj�cych w czosnku, w których skład wchodzi siarka.
Pobudzeniu ulegaj� równie� komórki wspomagaj�ce T układu odporno�ciowego. Badania
przeprowadzone przez dr� Tariqa Abdul-laha wykazały, �e naturalne komórki cytotoksyczne
pacjentów, którzy zjadali surowy czosnek, niszczyły o 139% wi�cej komórek
nowotworowych w hodowli laboratoryjnej. Komórki osób przyjmuj�cych Kyolic (kapsułki z
czosnkiem) potrafiły zniszczy� o 159% komórek nowotworowych wi�cej!
Czosnek i wła�ciwo�ci przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze
Znane jest równie� bezpo�rednie działanie przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne i
przeciwgrzybicze czosnku. Stosowano go w Kolegium Medycznym w Hu-nan (Chiny) w
leczeniu zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, wywołanego przez dro�d�aka Cryptococcus
neoformans. Dr Benjamin Lau donosi tak�e o stosowaniu przez niego czosnku w leczeniu
wspomagaj�cym pacjentów z zespołem przewlekłego zm�czenia (towarzysz�cego zaka�eniu
wirusem Epstein-Barra), z zaka�eniem cytomegalowirusami, wirusami Coxsackie i wirusami
opryszczki. Badania wykonane przez zespół z uniwersytetu Tufts wykazały, �e czosnek jest
skuteczny w leczeniu czerwonki pełzakowej, wywołanej przez Entamoeba histolytica.
Ponadto czosnek jako chelator usuwa toksyczne metale ci��kie. Metale ci��kie, jak rt�� i
ołów, uszkadzaj� czynno�� układu odporno�ciowego.
Czosnek i wyrównywanie poziomu cukru we krwi
W wielu badaniach wykazano, �e czosnek obni�a poziom cukru we krwi. Je�li masz
skłonno�� do hipoglikemii, a chcesz uzyska� korzy�� z innych wła�ciwo�ci czosnku, bez
dodatkowego obni�enia poziomu cukru we krwi, zastosuj Kyolic - wyci�g sporz�dzony ze
starego, dojrzałego czosnku. Nie spowoduje to niebezpiecznego obni�enia poziomu cukru we
krwi, natomiast pozwoli na stabilizacj� poziomu cukru, zapobiegaj�c wi�kszym jego
wahaniom. Spo�ywanie surowego czosnku obni�a poziom cukru we krwi i mo�e by�
potencjalnie niebezpieczne u osób z hipoglikemi�.
Czosnek i zapobieganie chorobie serca
Kluczem zapewniaj�cym sercu zdrowie jest podwy�szenie poziomu „dobrego" HDL
(lipoproteiny o wysokiej g�sto�ci) i ograniczenie „złego" LDL (lipoproteiny o niskiej
g�sto�ci). Wła�ciwie sam LDL nie jest taki zły, ale staje si� niebezpieczny, kiedy ulegnie
oksydacji przez wolne rodniki wewn�trz naczy� krwiono�nych. Kiedy to nast�pi, atakuj� go
krwinki białe, które p�czniej� i przyczepiaj� si� do �ciany t�tnicy jako blaszka mia�d�ycowa.
Prowadzi to do zgrubienia �ciany t�tnicy, zw��enia drogi przepływu krwi, a nast�pnie
zatkania �wiatła t�tnicy. Z drugiej za� strony HDL jako cz�steczka wi�ksza i ci��sza nie
przylega łatwo do �ciany t�tnicy, natomiast wychwytuje on LDL, odci�gaj�c jego cz�steczk�
od �ciany t�tnicy, i transportuje do w�troby, gdzie LDL mo�e ulec rozpadowi i wydaleniu.
Na IV Mi�dzynarodowym Kongresie Fitoterapii w Monachium w Niemczech w roku
1992 dr Jorg Gruen Wald stwierdził, �e czosnek ochrania serce i t�tnice w dwojaki sposób: „l/
Czosnek zmniejsza ilo�� wolnych rodników, które wywołuj� szkodliw� przemian�
cholesterolu.
Niezmieniony cholesterol LDL jest nieszkodliwy, ale w postaci utlenionej jest
niezwykle niebezpieczny dla �cian t�tnic, poniewa� wywołuje mia�d�yc�. Dlatego
zahamowanie stresu oksydacyjnego cholesterolu LDL ze strony wolnych rodników hamuje
jednocze�nie proces mia�d�ycy. 2/ Czosnek hamuje równie� osadzanie si� w �cianie t�tnic
zmienionych kwasów tłuszczowych i cholesterolu". I dalej Je�li w pewnej cz��ci układu
kr��enia cholesterol wyst�puje obficie i ma tendencj� do osadzania si� w �cianie t�tnicy lub
cz�steczka uszkodzonego cholesterolu LDL usiłuje uszkodzi� �cian� t�tnicy, czosnek mo�e
zapobiec tym procesom". Z bada� dr� Lau z roku 1987 wynikały podobne wnioski: czosnek
obni�a poziom cholesterolu LDL, a jednocze�nie podwy�sza poziom cholesterolu HDL, co
sprzyja uwolnieniu �cian t�tnicy od LDL.
Preparaty z czosnku jako lek przeciwko mia�d�ycy
To podwójne działanie czosnku jest imponuj�ce. Nale�y doda� do tego jeszcze
zdolno�� do obni�ania poziomu cholesterolu i trójglicerydów w surowicy krwi, a tak�e
obni�anie ci�nienia t�tniczego krwi oraz hamowanie agregacji płytek krwi i zmian
zakrzepowych, a zrozumiemy, dlaczego czosnek jest jedynym najwa�niejszym produktem
spo�ywczym zapewniaj�cym ochron� serca i t�tnic. Nale�y doda�, �e w Niemczech preparaty
z czosnku zostały zarejestrowane jako lek przeciwko mia�d�ycy.
Skuteczno�� czosnku w leczeniu pacjentów z cnoroba serca
W badaniu przeprowadzonym w Indiach podawano codziennie czosnek połowie
pacjentów z grupy 432 osób, które przebyły zawał serca. Po 3 latach stwierdzono, �e pacjenci
otrzymuj�cy czosnek mieli niniejsz� liczb� ponownych zawałów serca, ni�sze ci�nienie krwi i
ni�szy poziom cholesterolu. Ponadto w grupie kontrolnej, nie stosuj�cej czosnku, zmarło
dwukrotnie wi�cej osób w okresie przeprowadzanego badania. Wyniki wi�zano z działaniem
czosnku, który powodował rozpuszczanie blaszek mia�d�ycowych zatykaj�cych naczynia
wie�cowe serca. Inne badanie przeprowadzone w Centrum Chorób Serca w Heidelbergu
wskazywało, �e systematyczne stosowanie czosnku zmniejszało sztywno�� aorty, narastaj�c�
wraz z wiekiem.
Czosnek i zapobieganie zawałom serca i udarom mózgu
Jak gdyby tego było jeszcze mało, czosnek zawiera składnik o nazwie ajoene, którego
działanie jest równie silne jak aspiryny w zapobieganiu zlepiania si� krwinek czerwonych.
Jednocze�nie inne składniki czosnku wydłu�aj� czas krzepni�cia krwi, inne za� rozpuszczaj�
zakrzepy krwi. Czosnek wspomaga prawidłowy przepływ krwi i proces krzepni�cia i te jego
wła�ciwo�ci korzystnie wpływaj� na zapobieganie zawałom serca i udarom mózgu.
Czosnek i metabolizm tłuszczów
Tłuszcz we krwi pochodzi z trzech �ródeł: l/ po�ywienia, 2/ endogennej lipogene-zy
(wytwarzanie tłuszczu przez organizm), 3/ niezdolno�ci organizmu do rozło�enia i eliminacji
tłuszczów. Ilo�� tłuszczu przyjmowanego przez nas z po�ywieniem zale�y całkowicie od nas,
je�li tylko potrafimy j� odpowiednio oceni�. Młode, aktywne osoby zazwyczaj dobrze spalaj�
zjadane tłuszcze, ale w miar� starzenia si� i przewagi siedz�cego trybu �ycia zjadany tłuszcz
ma tendencj� do odkładania si� w biodrach. Pozostałe �ródła tłuszczu s� regulowane przez
organizm niezale�nie od tego, co uwa�amy za idealn� wag� I idealn� figur�. Od nas zale�y
dostarczenie naszemu organizmowi wszystkiego, czego potrzebuje, �eby zmniejszy� ilo��
wytwarzanego tłuszczu i skuteczniej go metabolizowa�. Na przykład alkohol powoduje
wzrost lipidów we krwi i w tkankach przez pobudzenie endogennej lipogenezy i
zahamowanie prawidłowego rozpadu spo�ywanych tłuszczów. Natomiast czosnek wspomaga
metabolizm tłuszczów co najmniej na trzy sposoby. Według dr� Benjamina Lau „wykazano,
�e czosnek hamuje lub zmniejsza endogenn� lipogenez�... zwi�ksza rozpad tłuszczów i
eliminacj� produktów jego rozpadu przez przewód pokarmowy... uruchamia przepływ
tłuszczów z zapasów tkankowych do strumienia krwi, co prowadzi nast�pnie do ich eliminacji
z organizmu". Działanie czosnku jest tak korzystne, �e skłoniło jednego z badaczy do
podawania szczurom wysokotłuszczowej diety ł�cznie z alkoholem i olejem czosnkowym.
Okazało si�, �e nie wywołało to �adnego wzrostu poziomu lipidów we krwi i w tkankach
zwierz�t.
Czosnek i uzyskanie poprawy w chromaniu przestankowym
U niektórych osób wyst�puje ból lub osłabienie ko�czyn w czasie krótkiego spaceru,
co zmusza te osoby do zatrzymania si� dla ust�pienia dolegliwo�ci. Nazywa si� to
chromaniem przestankowym; pojawia si� ono w wyniku pogorszenia kr��enia krwi w
ko�czynach dolnych. Czosnek jest nadzwyczaj skuteczny w poprawie kr��enia obwodowego,
które mo�e by� zmniejszone w wyniku zatkania t�tnic. W pewnym badaniu obserwowano
przez 3 miesi�ce ponad 30 pacjentów, którym do diety dodawano czosnek. Ka�dy pacjent
cierpiał z powodu chromania przestankowego. U ka�dego stwierdzono wydłu�enie
przebywanej odległo�ci przed pojawieniem si� objawów chromania. Ponadto stwierdzono u
tych pacjentów znaczne zmniejszenie ci�nienia t�tniczego krwi, poziomu cholesterolu i
zaburze� krzepni�cia krwi, co wi�zano ze stosowaniem czosnku.
Czosnek i zapobieganie nowotworom zło�liwym
W wielu do�wiadczeniach laboratoryjnych wykazano, �e czosnek nale�y do silnych
inhibitorów nowotworów zło�liwych. Te korzystne wła�ciwo�ci wykazywał zarówno �wie�y
czosnek, jak równie� wyci�g ze starego czosnku. Podstawow� przyczyn� tego działania jest
zespół antyoksydantów, jak selen i bioflawonoidy, znajduj�cych si� w czosnku.
Wyci�g z czosnku i hamowanie przył�czania aflatoksyny do DNA
Aflatoksyn� uwa�a si� za jedn� z przyczyn powstawania raka w�troby i innych postaci
nowotworów zło�liwych. Wytwarzana przez ple�� Aspergillus, powoduje ska�enie orzeszków
ziemnych, ry�u, kukurydzy, fasoli i wielu innych produktów �ywno�ciowych. W swojej
naturalnej postaci aflatoksyna nie jest kancerogenem, ale staje si� nim po utlenieniu w
naszym organizmie do postaci epoksydowej. Posta� epoksydowa aflatoksyny ł�czy si� z DNA
i RNA, co uszkadza replikacj� komórek i prowadzi do mutacji. Badania dr� Lau ustaliły, �e
„wyci�g z czosnku (Kyolic) hamuje ł�czenie si� aflatoksyny z DNA. Ponadto hamuje równie�
oksydacj� aflatoksyny do postaci epoksydowej i zwi�ksza ilo�� poł�cze� glutationowych, tak
wa�nych w mechanizmach antyoksydacyjnych przeciwdziałaj�cych powstawaniu raka".
Czosnek zapobiega powstawaniu raka
W badaniu przeprowadzonym w Szpitalu M. D. Anderson dr Michael Wargo-vich
stwierdził, �e u myszy otrzymuj�cych jednocze�nie siarczek dwuallilowy (składnik czosnku) i
kancerogen wywołuj�cy raka jelita grubego powstało o 75% mniej guzów. Kiedy powtórzono
to do�wiadczenie z zastosowaniem kancerogenu wywołuj�cego raka przełyku, Wargovich
podaje: „byli�my zaszokowani wynikiem tego do�wiadczenia. Chocia� zwierz�ta poddano
działaniu jednego z najsilniejszych kancerogenów, u �adnego nie rozwin�ł si� nowotwór.
Uwa�amy, �e siarczek dwuallilowy pobudza w�trob� do usuwania z organizmu
kancerogenów".
Inne badania potwierdzaj�ce liczne korzystne wła�ciwo�ci czosnku
Inne obserwacje prowadzone na ludziach i badania laboratoryjne prowadz� do
podobnych wniosków. W mie�cie Quixia w Chinach zachorowalno�� na raka �oł�dka była
dziesi�ciokrotnie wy�sza ni� w�ród ludno�ci Gangshan. Ró�nic� t� powodował zwyczaj
zjadania w Gangshan około 7 z�bków czosnku dziennie, podczas gdy w Quixia czosnek
jadano rzadko. Uwa�a si�, �e czosnek zmniejsza ilo�� azotanów w po�ywieniu, co zapobiega
powstawaniu nitrozoamin, które s� bardzo silnymi kancerogenami. Obecnie dr Sidney
Belman prowadzi w Japonii badania naukowe dla potwierdzenia tej hipotezy. Wnioski z
bada� laboratoryjnych prowadzonych w Sloan Kettering Cancer Center w Nowym Jorku
potwierdzaj�, �e czosnek hamuje wzrost komórek nowotworowych w hodowli laboratoryjnej.
Korzystne wła�ciwo�ci czosnku
Robert Crayhon podsumowuje liczne korzy�ci zwi�zane ze stosowaniem czosnku:
1. Czosnek ma wła�ciwo�� znacznego pobudzania układu odporno�ciowego i mo�e by�
wykorzystany do zwalczania zaka�e� wirusowych, takich jak przezi�bienia.
2. Czosnek pomaga w obni�eniu ci�nienia krwi u osób z nadci�nieniem.
3. Czosnek działa jak naturalny antybiotyk i zmniejsza w organizmie ilo�� szkodliwych
bakterii.
4. Czosnek obni�a poziom cholesterolu i trój glicerydów we krwi, a ponadto ogranicza
odkładanie si� blaszek mia�d�ycowych w �cianach t�tnic.
5. Czosnek wspomaga usuwanie z organizmu paso�ytów.
6. Czosnek obni�a ilo�� dro�d�aków Candida albicans w przewodzie pokarmowym
człowieka i jest korzystny w zwalczaniu uogólnionego zaka�enia dro�d�a-kami.
7. Czosnek obni�a poziom cukru we krwi i działa korzystnie u pacjentów chorych na
cukrzyc�.
8. Czosnek wspomaga zapobieganie ró�nym rodzajom nowotworów zło�liwych, co wykazano
w badaniach u ludzi i w pracach laboratoryjnych.
9. Czosnek zawiera selen, który nale�y do substancji od�ywczych o wła�ciwo�ciach
zapobiegania nowotworom, pobudzania układu odporno�ciowego i zwalczania zaka�e�.
Kontrowersje na temat allicyny
W przemy�le farmaceutycznym istniej� kontrowersje dotycz�ce ałlicyny. Alli-cyna
wyst�puj�ca w surowym czosnku jest to substancja gorzka, utleniaj�ca, o bardzo niestabilnej
cz�steczce, która szybko rozpada si� na inne zwi�zki. Nale�y doda�, �e wiedza o korzystnych
wła�ciwo�ciach czosnku opierała si� w du�ym stopniu na ponad 100 badaniach naukowych
przeprowadzonych z zastosowaniem wyci�gu ze starego czosnku i jego składników, nie za�
ałlicyny. Składniki spotykane tylko w wyci�gu ze starego czosnku to S-allimerkaptocysteina i
inne. Ci, którzy twierdz�, �e podstaw� korzystnego działania czosnku jest allicyna, nalegaj�
równie� na to, �eby zjada� czosnek surowy lub tylko lekko zagotowany. Jednak jeden z
badaczy, dr Tariq Abdullah, donosi, �e nie obserwował �adnej ró�nicy w działaniu
naturalnych limfocytów cytotoksycznych u osób stosuj�cych czosnek surowy i u
przyjmuj�cych kapsułki z wyci�giem z czosnku.
Czosnek działa na prostaglandyny
Przy rozpatrywaniu działania czosnku wa�ne jest, �e wiele zawartych w nim
zwi�zków wpływa na prostaglandyny (zwi�zki podobne w działaniu do hormonów) - kwasy
tłuszczowe reguluj�ce niektóre czynno�ci organizmu, jak ci�nienie t�tnicze krwi, metabolizm
i podział komórek. Nadmierna reakcja prostaglandyn mo�e spowodowa� nadci�nienie t�tnicze
krwi, powstanie raka, astmy czy procesów zakrzepowych. Czosnek wpływa reguluj�ce na
zachowanie przez prostaglandyny ich prawidłowych funkcji.
Substancje maksymalnie wzmacniaj�ce działanie czosnku
Istniej� ró�ne substancje uzupełniaj�ce, które w sposób synergistyczny zwi�kszaj�
skuteczno�� czosnku. Kwasy tłuszczowe omega-3 (z olejów rybnych) równie� hamuj�
produkcj� prostaglandyn i podobnie wpływaj� na skład chemiczny krwi, odpowied� układu
odporno�ciowego, maj� działanie przeciwzapalne i osłabiaj� przebieg choroby wie�cowej. W
podobny sposób działa witamina E, która hamuje czynno�� prostaglandyn, pobudza układ
odporno�ciowy i blokuje powstawanie nitrozoamin. To wielokierunkowe działanie witaminy
E jest wspomagane przez witamin� C. Umiarkowane �wiczenia fizyczne równie� wzmacniaj�
reakcje immunologiczne i maj� korzystny wpływ na układ kr��enia.
Antyoksydacyjne działanie wyci�gu z czosnku (Kyolic)
„Chocia� liczne substancje zawarte w wyci�gu ze starego czosnku wykazały swoje
korzystne działanie, a synergizm tych substancji zwi�ksza korzystne działanie wyci�gu, w
kontroli jako�ci wyci�gu czosnkowego stosuje si� standardy na podstawie S-allilocysteiny,
która znajduje si� w czosnku, ma stabiln� cz�steczk� zawieraj�c� organiczn� siark�, jest
skuteczna i bezpieczna. Liczne badania wykazały, �e zapewnia ona ochron� przed działaniem
oksydacyjnym, wolnymi rodnikami, zanieczyszczeniem �rodowiska, rakiem i chorobami
sercowo-naczyniowymi. Jej dost�pno�� biologiczn� potwierdzono na kilku do�wiadczeniach
ze zwierz�tami".
KŁOPOTY ZWI�ZANE ZE STYLEM �YCIA
Dr Benjamin Lau zwraca uwag� na problemy stoj�ce przed społecze�stwami rozwini�tych,
bogac�cych si� krajów. S� to „choroby z nadmiaru", jak zawał serca, udar mózgu, rak i
cukrzyca. S� to wszystko choroby zwi�zane z zaniedbaniami dotycz�cymi trybu �ycia.
Stwierdza dalej, �e „zdrowy styl �ycia obejmuj�cy wła�ciwe od�ywianie, wysiłek fizyczny,
odpoczynek i skuteczne zwalczanie stresu mo�e zapewni� warto�ciow� pełni� �ycia, a tak�e
zapobiega� licznym chorobom", l kontynuuje: „Chocia� w osi�gni�ciu optymalnego zdrowia
bierze udział wiele czynników, w tym niektóre, jak czynniki dziedziczne, znajduj�ce si� poza
nasz� kontrol� pozostaje wiele czynników, na które mo�emy wpływa�, np. na od�ywianie. Do
szeroko uznawanych i ogólnie dost�pnych składników �ywno�ciowych nale�y „ zwykła główka
czosnku". W swojej ksi��ce autor dzieli si� z nami ostatnimi wynikami bada� naukowych na
temat czosnku, m.in. w jaki sposób czosnek mo�e opó�ni�, a nawet cofn�� proces starzenia
si�, przywróci� utracon� pami��, pobudzi� czynno�ci układu odporno�ciowego, zlikwidowa�
skutki ska�enia �rodowiska, zapobiega� nowotworom zło�liwym, zmniejsza� stres i zwalcza�
alergi�.
Lau B. Gariicand You: The Modem Medicine (Czosnek i ty. Nowoczesna medycyna).
CZOSNEK I WZROST CHOROBOTWÓRCZYCH MIKROBÓW
Odkryto, �e czosnek jest silnym antybiotykiem o szerokim spektrum działania. Hamuje wzrost
wielu mikroorganizmów, w tym Histoplasma capsulatum, wa�nego patoge-nu grzybiczego,
oraz Cryptococcus neoformans, dro�d�aka wywołuj�cego bardzo powa�ne zapalenie opon
mózgowo-rdzeniowych, a tak�e pr�tków wasoopornych, ł�cznie z gatunkiem wywołuj�cym
gru�lic�.
Badania B. Lau obejmowały działanie czosnku na Candida albicans - dro�d�aki, których
rozwój wi��e si� z nadu�ywaniem antybiotyków. Odkryto, �e czosnek działa na lipidow�
warstw� błony komórkowej, uszkadzaj�c syntez� lipidów tych i innych
dro�d�aków. Innymi słowy, czosnek powoduje utrat� błony komórkowej dro�d�aków,
otaczaj�cej ich organizm, co uniemo�liwia im procesy oddychania. Jest to interesuj�ca
wiadomo�� w zestawieniu z obecnymi danymi �wiadcz�cymi, �e czosnek hamuje wytwarzanie
lipidów i cz�steczek tłuszczu przez komórki zwierz�ce i ludzkie.
Lau B. Garf/c and You: The Modern Medicine.
CZOSNEK I ZAKA�ENIA WIRUSOWE, AIDS
Czosnek działa równie� korzystnie w zaka�eniach wirusowych. Lau opisuje korzystn� reakcj�
na czosnek, obserwowan� u wielu pacjentów z zespołem przewlekłego zm�czenia
towarzysz�cym zaka�eniu wirusem Epstein-Barra, oraz w zaka�eniach cyto-megalowirusami,
wirusami Coxsackie i opryszczki. W kilku próbach wykazano, �e czosnek hamuje mno�enie si�
wirusów. W badaniach przeprowadzonych na Wydziale Medycznym Uniwersytetu w Nowym
Meksyku stwierdzono, �e czosnek wykazywał działanie przeciwwirusowe w stosunku do
wirusa grypy i wirusa opryszczki zwykłej.
Lau stwierdza: „Wykazano, �e czosnek wzmacnia reakcj� wytwarzania przeciwciał u zwierz�t
po podaniu im szczepionki przeciw grypie". Student pracuj�cy z Lau odkrył, �e wirus
nabytego upo�ledzenia odporno�ci u ludzi (HIV), wywołuj�cy AIDS, nie znajduje korzystnych
warunków rozwoju, kiedy do hodowli tkankowej dodaje si� czosnek. Lao pisze tak�e, �e jego
kolega, prowadz�cy badania naukowe nad tr�dem, przesłał mu odbitk� swej pracy, w której
opisuje korzystny wpływ czosnku zastosowanego w leczeniu tr�du w Indiach.
Lau B. Garf/c and You: The Modern Medicine.
CZOSNEK I CZERWONKA
W innym badaniu, wykonanym na Uniwerytecie Tuft, wykazano, �e czosnek zatrzymywał
wzrost Entamoeba histolytica, wywołuj�cej czerwonk� pełzakow�. Entamo-eba histolytica jest
paso�ytem, który ka�dego roku wywołuje na �wiecie około 4 milionów przypadków biegunki.
Jest oczywiste, �e czosnek ma bardzo silne wła�ciwo�ci przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe i
przeciwgrzybicze i jest skuteczny w zwalczaniu wirusów, bakterii, kr�tków, ple�ni,
dro�d�aków i paso�ytów.
Garf/c and You: The Modern Medicine.
WOLNE RODNIKI I ZWI�ZANE Z NIMI SCHORZENIA
„W ci�gu minionej dekady zrozumieli�my stopniowo, �e liczne ostre i przewlekłe schorzenia u
ludzi powstaj� w wyniku nadmiernej produkcji wolnych rodników, zachodz�cej w ich
organizmach".
Według dr� Lau główne schorzenia zwi�zane z działaniem wolnych rodników to:
1. Mia�d�yca, starzenie si�, alergie i AIDS,
2. Nadci�nienie krwi,
3. Rak,
4. Choroby o podło�u zapalnym, jak zapalenie stawów, zapalenie oskrzeli, zapalenie p�cherza
moczowego, zapalenie uchyłków jelita,
5. Przewlekłe choroby zwyrodnieniowe, jak stwardnienie rozsiane itd. Lau B. Garf/c and You:
The Modern Medicine.
ZIELONA �YWNO�� Łodygi i li�cie ro�lin zbo�owych
Ro�liny zbo�owe to ro�liny zielne z rodziny traw, których nasiona (ziarna) s� jednym
z głównych pokarmów człowieka (pszenica, owies, �yto, j�czmie� i inne). Zielone, młode
łodygi i li�cie tych ro�lin stanowi� zielon� �ywno��. W ksi��ce Ro-nalda L. Seivoldsa Cereal
Grass: Natur� s Greatest Health Gift (Ro�liny zbo�owe: Najwi�kszy prezent natury dla
zdrowia) (1991) czytamy: „wszystkie trawy zbo�owe wygl�daj�, pachn�, smakuj� i, co
najwa�niejsze, zawieraj� tak�e substancje od�ywcze i zwi�zki chemiczne, jak zielone li�ciaste
warzywa, a takich składników nie maj� ziarna zbo�owe". Autor opisuje nast�pnie łany
młodego zbo�a, przypominaj�ce rozległe ł�ki pełne traw, i to, �e od 50 lat naukowcy
wiedzieli, i� młode zielone zbo�a zawieraj� wielokrotnie wi�cej witamin, składników
mineralnych, enzymów i białek ni� ich dojrzałe ziarno. Skład chemiczny i warto�� od�ywcza
tych młodych zbó� ró�ni si� znacznie od składu ich ziaren. Substancje od�ywcze osi�gaj�
maksymalne warto�ci w miar� zbli�ania si� do krótkiego okresu krzewienia si� ro�liny.
Seivolds opisuje to jako „stadium szczytowego wegetatywnego rozwoju ro�liny zbo�owej".
Dowodzi on, �e „zawarto�� składników od�ywczych w trawach zbo�owych jest podobna do
zawarto�ci tych składników w najbardziej od�ywczych ciemnozielonych warzywach
li�ciastych".
Preparat zawieraj�cy sproszkowany wyci�g z traw zbo�owych
W wielu sklepach ze zdrow� �ywno�ci� mo�na kupi� sproszkowany wyci�g z jednej
ze zbo�owych traw - młodego j�czmienia. Wyci�g ten mo�na po prostu doda� do wody i
szybko otrzyma� dawk� płynnej od�ywki. Poniewa� skład suchych traw zbo�owych (siana)
jest porównywamy ze składem innych ro�lin zielonych, jest to doskonałe i wygodne �ródło
zielonej �ywno�ci.
Zielona �ywno�� a �ywno�� przetworzona
Je�li matka radziła ci, �eby� jadał warzywa, była m�dr� kobiet�. Ale kiedy ostatni raz
posłuchałe� si� swojej matki? Na nieszcz��cie, obecnie zielona �ywno�� została odstawiona
na bok, a jej miejsce zaj�ła �ywno�� przetworzona.
Wła�ciwo�ci ochronne naturalnej zielonej �ywno�ci
Współczesne badania naukowe wykazały, �e zielona �ywno�� jest bogata w witaminy,
składniki mineralne i enzymy. Stanowi� one ochron� przed nowotworami zło�liwymi,
chorob� serca, zaburzeniami pokarmowymi i wieloma innymi współczesnymi chorobami.
Zielone warzywa s� doskonałym �ródłem w�glowodanów zło�onych, błonnika, beta-karotenu
i chlorofilu. Ale prawdopodobnie najwa�niejsz� ich cech� s� silne wła�ciwo�ci
antyoksydacyjne. Ponadto zielona �ywno�� zawiera mało tłuszczu, natomiast du�o substancji
od�ywczych, co stanowi doskonałe poł�czenie.
Produkty o du�ej zawarto�ci błonnika a rak jelita grubego
Od dawna wiedziano, �e produkty �ywno�ciowe zawieraj�ce du�o błonnika chro-
ni�przed rakiem jelita grubego - drug� główn�przyczyn� zgonów z powodu raka w Stanach
Zjednoczonych. Błonnik jest wa�ny w procesie trawienia, gdy� zwi�ksza produkcj� �liny,
przyspiesza przechodzenie tre�ci pokarmowej przez jelita, a tak�e zwi�ksza liczb�
wypró�nie�. Wszystkim osobom cierpi�cym z powodu zaparcia, guzków krwaw-nicowych
(hemoroidów) lub zaburze� w rodzaju zapalenia jelita grubego dieta bogata w błonnik
przyniesie zdecydowane korzy�ci. Błonnik jest równie� bardzo wa�ny jako chelator,
poniewa� wychwytuje toksyny, ł�cz�c si� z nimi, i je eliminuje.
Przetworzona �ywno�� a błonnik
Jedn�z wad przetwarzanej �ywno�ci jest brak w niej błonnika. Warzywa w puszkach
były tak intensywnie gotowane, �e nie pozostaj� w nich �adne witaminy ani błonnik. Nawet
„pełnoziarnisty" chleb zawiera przetworzon� pszenic�, do której dodaje si� niewielk� ilo��
otr�b. Je�li chcemy dostarczy� organizmowi z pokarmem błonnik, którego potrzebujemy,
musimy je�� pełnowarto�ciowe produkty.
Przetworzona �ywno�� a ro�linne substancje chemiczne
Ro�linne substancje chemiczne to inny wa�ny czynnik, eliminowany w trakcie
przetwarzania �ywno�ci. Przez całe lata naukowcy zajmuj�cy si� od�ywianiem dowodzili, �e
pełna, �wie�a �ywno�� zawiera „towarzysz�ce czynniki �ywno�ciowe", które sprawiaj�, �e
jest ona bardziej warto�ciowa ni� �ywno�� przetworzona. Mówili, �e witaminy s� bardziej
skuteczne, je�li gotowaniem lub innymi procesami nie usuwa si� tych czynników z �ywno�ci i
witamin. Byli wy�miewani przez społeczno�� naukow�, która, zapatrzona jedynie w skład
chemiczny witamin, twierdziła, �e witaminy syntetyczne s� tak samo warto�ciowe, jak
witaminy naturalne. Ale w ci�gu ostatnich kilku lat zidentyfikowano i przebadano te
„towarzysz�ce czynniki �ywno�ciowe", a ich znaczenie jest obecnie w pełni doceniane. Jako
grupa s� znane pod nazw� ro�linnych substancji chemicznych. Składaj� si� one z tysi�cy
zwi�zków chemicznych, takich jak flawonoidy, karotenoidy, tokoferole i kwasy fenolowe, z
których ka�dy ma wła�ciwo�ci antyoksydacyjne. I znowu - te wa�ne substancje chemiczne
wyst�puj� we wła�ciwych ilo�ciach i z odpowiednimi witaminami i składnikami mineralnymi
w pełnych zielonych produktach �ywno�ciowych. W�ród tych substancji znajduj� si� równie�
aktywne enzymy, które mog� ulec zniszczeniu w trakcie przetwarzania �ywno�ci.
Lucerna
Pierwszym uzupełniaj�cym preparatem zawieraj�cym zielon� �ywno��, jaki ukazał si� na
rynku, były tabletki z lucern�. Dzi�ki systemowi gł�boko poło�onych korzeni lucerna
gromadzi wiele podstawowych substancji od�ywczych, pochodz�cych z gleby bogatej w
składniki mineralne. Obejmuj� one witamin� A, pirydoksy-n� (witamin� B6 ), witamin� E i
witamin� K.
Zielony jczmie, �d�bła pszenicy, spirulina, chlorella, aloes, jojoba i juka
Inne preparaty z zielon� �ywno�ci� składaj� si� z kiełków j�czmienia, �d�beł pszenicy,
spiruliny, chlorelli, aloesu, jojoby i juki. Wszystkie zawieraj� du�e ilo�ci witamin, składników
mineralnych, enzymów, błonnika i chlorofilu. Chlorofil uwa�a si� za krew ro�lin.
CHLOROFIL
Chlorofil jest to delikatny, łatwo ulegaj�cy denaturacji zwi�zek chemiczny, którego struktura
jest utrzymywana przez wi�zania z atomem magnezu. Kiedy ulega ogrzewaniu, utlenieniu lub
znajdzie si� w kwa�nym �rodowisku, wi�zania z magnezem zaczynaj� „wypada�", a tym, co
pozostaje, jest zielony barwnik z niewielk� lub �adn� zawarto�ci� substancji od�ywczych. Z
tego powodu najlepszym �ródłem chlorofilu s� surowe ro�liny zielone i Zielona Magma.
Nale�y koniecznie zaznaczy�, �e powolne utlenianie chlorofilu prowadzi do powstania
produktu ubocznego, którym jest silna trucizna o nazwie feoforbid (substancja fotouczulaj�ca,
która mo�e spowodowa� �mier�). W Japonii rz�d narzucił surowe przepisy reguluj�ce
dopuszczalne ilo�ci feoforbidu w produktach zawieraj�cych chlorofil. Przed zastosowaniem
dawki uzupełniaj�cej chlorofilu sprawd�, jak daleko od
ciebie znajduje si� miejsce uprawy ro�lin, z których otrzymano chlorofil, jakiemu procesowi je
poddano (gotowanie, zamro�enie po wysuszeniu lub inny), jaki czas upłyn�ł od zebrania
ro�lin do przetworzenia oraz czy dodano do produktu alkohol lub inne �rodki zakwaszaj�ce.
Kiełki jczmienia
Kiełki j�czmienia s� najbardziej poszukiwan� zielon� �ywno�ci�. J�czmie� jest w
rzeczywisto�ci najstarsz� zielon� �ywno�ci�. Nasiona j�czmienia, pochodz�ce z okresu 3500
lat p.n.e., znaleziono w Azji Mniejszej. Staro�ytne �ródła historyczne podaj�, �e było to
pierwsze zbo�e, którym handlowano i które stanowiło �rodek płatniczy w staro�ytnym
Babilonie. Co takiego? J�czmie� był tak wa�ny, �e u�ywano go jako pieni�dza? To
interesuj�ce. J�czmie� jest najstarszym zbo�em na �wiecie. Wiadomo, �e od�ywiali si� nim
mieszka�cy terenów nad jeziorami obecnej Szwajcarii 1000 lat p.n.e. Zanim zacz�to masowo
uprawia� pszenic�, j�czmie� był podstawowym ziarnem, z którego produkowano w Europie
chleb.
wiatowej sławy badacz naukowy, dr Yoshihide Hagiwara, s�dzi, �e zielony j�czmie�
stanowi „idealn� szybk� �ywno��", poniewa� sok z młodych zielonych li�ci j�czmienia
zawiera potas, wap�, magnez, organiczne �elazo, mied�, fosfor, mangan, cynk, chlorofil i
wa�ny enzym - dysmutaz� ponadtlenkow�, a wi�c wszystkie składniki niezb�dne dla zdrowia.
Zielony j�czmie� mo�na naby� w postaci tabletek lub jako proszek zwany „Zielon� Magm�".
Profesor Takayuki Shibamoto, przewodnicz�cy wydziału badaj�cego zatrucie
�rodowiska z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Davis, prowadzi badania nad nowo odkrytym
składnikiem antyoksydacyjnym, znajduj�cym si� w li�ciach młodego zielonego j�czmienia,
nazwanym 2-0-GIV (2-0-Glycosylisovitexin). Jest to flawonoid, który hamuje peroksydacj�
lipidów (wytwarzanie nadtlenku wodoru w komórkach i tkankach tłuszczowych). Według
Shibamoto 2-0-GIV jest silnym antyoksydantem podobnie jak beta-karoten, witamina C czy
witamina E. W badaniu przedstawionym w „Journal of Agriculture and Food Chemistry"
(1992) skuteczno�� 2-0-GIV przewy�szała skuteczno�� działania tokoferolu (witaminy E).
Ostatnie badania wykazuj�, �e wyci�g z zielonego j�czmienia, poza działaniem
antyoksydacyjnym, hamuje i zmniejsza stan zapalny. Zielony j�czmie� jest pomocny w
stanach chorobowych zwi�zanych z wyst�powaniem bólu, obrz�ku, nadmiernej ciepłoty i
zaczerwienienia. Wydaje si� wi�c, �e znajdzie on zastosowanie w wielu ró�norodnych
schorzeniach o podło�u zapalnym.
Enzymy wyst�puj�ce w zielonym j�czmieniu unieczynniaj� i rozkładaj� kan-cerogeny
(m.in. smoł� tytoniow�), co przedstawiono na 102. Dorocznym Zje�dzie Japo�skiego
Towarzystwa Farmaceutycznego. A wi�c przyczynia si� on równie� do zwalczania
nowotworów.
Badania laboratoryjne w Centrum Medycznym Jerzego Waszyngtona wykazały, �e
wyci�g z zielonego j�czmienia obni�a zachorowalno�� na raka gruczołu krokowego.
Korzystne działanie zielonego j�czmienia na układ kr��enia i jego wła�ciwo��
pobudzania układu odporno�ciowego były znane ju� od pewnego czasu i udokumentowane w
warunkach klinicznych przez dr� Benjamina Lauer z Wydziału Medycznego Uniwersytetu
Loma Linda. Badania te wskazuj�, �e dost�pne wyci�gi z zielonych ro�lin mog� słu�y� jako
podstawowe uzupełnienie diety, pozwalaj�ce na wzmocnienie układu odporno�ciowego i
przeciwdziałanie nowotworom („International Nutritional Review", lipiec 1992).
ZIELONA �YWNO�� A SCHORZENIA
Badania naukowe potwierdzaj�, �e zielona �ywno�� mo�e by� pomocna w zwalczaniu
nast�puj�cych schorze�:
• Astma
• Choroba serca
• Choroby nerek
• Choroby skóry
• Cukrzyca
• Impotencja
• Nadci�nienie t�tnicze krwi
• Niedokrwisto��-
• Nowotwory zło�liwe
• Otyło��
• Zapalenie stawów
• Zaparcie
Zielona Magma
Zielona Magma to nazwa zielonej �ywno�ci uzyskanej z kiełków j�czmienia; zawiera
ona antyoksydacyjne witaminy C i E, a tak�e nowo odkryt� substancj� antyoksy-dacyjn�2-0-
GIV. Zielona Magma zawiera ponadto du�� ilo�� chlorofilu, 19 aminokwasów, beta-karoten,
składniki mineralne, witaminy B, a tak�e bardzo wa�ne aktywne enzymy, ł�cznie z
dysmutaz�ponadtlenkow�, która jest silnym przeciwutleniaczem.
Zielona Magma produkowana jest bez pestycydów czy nawozów chemicznych i
wytwarzana metodami naturalnymi. Nie jest to syntetyczny dodatek od�ywczy, ale pełna
aktywna �ywno�� - wyci�g z młodych �d�beł j�czmienia. Mocno wierz�, �e pełno
warto�ciowa aktywna �ywno�� jest podstaw� zachowania zdrowia i długiego �ycia.
Produkowane s� równie�; wyci�g z kiełków pszenicy, sproszkowany sok marchwi
(Beta-Carrot) i Zielona Esencja, czyli „sałata w szklance", która zawiera składniki
pochodz�ce z trawy j�czmienia i z innych młodych ro�lin, jak lucerna, aloes, brokuły, seler,
łzawica ogrodowa (trawa), czosnek, wodorosty morskie (morszczyn) i szpinak.
Znaczenie zielonej �ywno�ci
Znaczenie zielonej �ywno�ci dla od�ywiania jest obecnie uznane przez nauk� na
całym �wiecie. Mo�e tylko dziwi�, jak długo trwało odkrywanie, �e �ywno�� wyst�puje w
odpowiedniej postaci od zarania dziejów człowieka. W swojej naturalnej postaci zawiera
dokładnie wszystko, co jest nam potrzebne. Musimy znale�� sposób, jak wykorzysta� w
od�ywianiu naturalne, pełnowarto�ciowe produkty �ywno�ciowe, czego wi�kszo�� z nas nie
robi. W rzeczywisto�ci byłoby do�� trudne zjadanie przez nas odpowiedniej ilo�ci zielonych
ro�lin, która zawierałaby równowa�n� ilo�� substancji od�ywczych znajduj�c� si� w
sproszkowanych wyci�gach. Tak wi�c zanim b�dziemy w stanie przymierzy� si� do zjedzenia
l kilograma sałatki, składaj�cej si� ze szpinaku, rukwi wodnej, lucerny i morszczynu,
prawdopodobnie skorzystamy z najlepszego �ródła �yciowo wa�nych substancji od�ywczych
pochodz�cych z zielonej �ywno�ci, jakim jest wspomniany tutaj zag�szczony wyci�g.
GŁOWNE �RÓDŁA BŁONNIKA W PO�YWIENIU
Ziarna - wszystkie pełne ziarna, ł�cznie z pełnoziarnist� pszenic�, owsianka, br�zowy ry�.
Warzywa - ró�ne gatunki fasoli, brokuły, brukselka, kapusta, zielony groszek, jarmu�,
rzodkiewka, szpinak, dynia.
Owoce-jabłka, je�yny, czarne jagody, gruszki, maliny.
Błonnik zawarty w pełnych produktach stanowi mieszanin� błonnika rozpuszczalnego w
wodzie i nierozpuszczalnego. Nierozpuszczalny błonnik przewa�a w otr�bach pszennych.
Błonnik rozpuszczalny wyst�puje w nasionach babki płesznika, pektynach jabłek i gumowatej
wydzielinie indyjskiej ro�liny str�czkowej Cyamopsis tełragonoloba.
Fasola gotowana o obj�to�ci połowy kubka dostarcza około 8 gramów błonnika. Wi�kszo��
warzyw gotowanych o tej samej obj�to�ci zawiera 2-3 gramy błonnika.
GŁÓWNE �RÓDŁA ANTYOKSYDANTÓW W PO�YWIENIU
�ywno� bogata w antyoksydanty - czerwone, �ółte i zielone warzywa, nie gotowane orzechy
i nasiona (migdały, orzechy brazylijskie, orzechy laskowe, nasiona słonecznika), ro�liny
str�czkowe, pełne ziarna (owsianka i br�zowy ry�), czosnek, krewetki, mał� przegrzebek.
�ywno� bogata w karotenoidy - morele, brokuły, melony (kantalupa), marchew, kapusta
bezgłowa, ziele mniszka lekarskiego, jarmu�, li�cie gorczycy, papaja,
dynia zwyczajna, czerwona papryka, wodorosty morskie, szpinak, bo�wina sze-
rokoogonkowa, pomidory, dynia olbrzymia.
�ywno� bogata we flawonoidy - buraki, czarne wi�nie, je�yny, czarne jagody, �urawiny,
zielone główki szparagów, zielona herbata, czerwona kukurydza, czerwona cebula,
rzodkiewki, maliny, czerwona kapusta, czerwone winogrona, rabarbar, przyprawy (imbir,
pietruszka, rozmaryn, szałwia, tymianek, kurkuma).
ZIELONA HERBATA Co to jest zielona herbata
Zielona herbata to superantyoksydant o działaniu przeciwwirusowym i prze-
ciwnowotworowym. Jest to najbardziej popularny napój w Azji, znany od wieków dzi�ki
swoim licznym wła�ciwo�ciom korzystnym dla zdrowia. Interesuj�cy jest fakt, �e, poza wod�,
stanowi ona najcz��ciej spo�ywany napój na �wiecie.
Dr Earl Mindell stwierdza: „Antyoksydanty specyficzne dla zielonej herbaty to
polifenole, bioflawonoidy, które działaj�jako superantyoksydanty; neutralizuj � one szkodliwe
tłuszcze i oleje, obni�aj� poziom cholesterolu i ci�nienie t�tnicze krwi, blokuj� mechanizmy
wyzwalaj�ce powstawanie raka, hamuj� rozwój bakterii i wirusów, poprawiaj� trawienie,
chroni� przed powstaniem owrzodze� i przed wylewem krwi do mózgu. Polifenol
charakterystyczny dla zielonej herbaty to katechina.
Katechina jest podobna do substancji wyst�puj�cej w wyci�gu z nasion winogron,
stanowi�cej podstawowy składnik cz�steczki proantocyjanidyny. Aktywny polifenol zielonej
herbaty to katechinowa sól kwasu taninowego (ang. epigallocate�hm gallate- EGCG).
Inne składniki zielonej herbaty to cz�steczki zielonego chlorofilu, ale równie wa�ne s�
proantocyjanidyny podobne do tych, które wyst�puj� w wyci�gu z nasion winogron, w korze
sosnowej, w borówkach i miłorz�bie dwuklapowym. Herbata jest otrzymywana z li�ci krzewu
nale��cego do gatunku Camellia sinensis. W krajach Europy Zachodniej pije si� czarn�
herbat�, tak� jak herbata Earl Grey, wysokogatunkowa herbata orange pekoe i angielska
herbata �niadaniowa.
Jakie s korzy�ci z picia zielonej herbaty
Zielona herbata jest inhibitorem raka. Ochrania równie� mózg i w�trob�. W jednym z
bada� wykazano, �e zielona herbata ma 200 razy silniejszy wpływ na ochron� mózgu przed
działaniem oksydacyjnym ni� witamina E. Zielona herbata ma równie� działanie
przeciwbakteryjne. Leczy tak�e choroby dzi�seł.
Wyci�g z zielonej herbaty
Metod� z wyboru jest stosowanie wyci�gu z zielonej herbaty w postaci kapsułek,
poniewa� zawieraj� one znaczn� ilo�� kofeiny i dla uzyskania pełni ich wła�ciwo�ci
ochronnych konieczne byłoby wypijanie 10-12 fili�anek herbaty dziennie. W leczeniu
okre�lonej choroby dr Mindell zaleca stosowanie dziennie 2 kapsułek wyci�gu z zielonej
herbaty, zawieraj�cego 30% polifenoli.
Jak mo�e ci pomóc zielona herbata
Dr Earl Mindell w ksi��ce Super Antioxidant Mirade (Cud superantyoksydantów)
opisuje, jak działa zielona herbata. Działa ona ochronnie przeciwko mo�liwemu powstaniu
nowotworów zło�liwych piersi, płuc, jelita grubego, w�troby, jelita cienkiego, skóry i
�oł�dka. Ponadto zapobiega reakcjom antyoksydacyjnym w mózgu, działa jak �rodek
przeciwbakteryjny, zwalczaj�c szkodliwe bakterie przewodu pokarmowego, leczy choroby
dzi�seł, obni�a poziom trójglicerydów i cholesterolu LDL, podwy�sza za� poziom
cholesterolu HDL, hamuje rozwój wirusów HIV, zapalenia w�troby i opryszcz-ki i działa jako
antyoksydant chroni�cy przed uszkodzeniem naczy� krwiono�nych.
Historia zielonej herbaty
Legenda głosi, �e po raz pierwszy herbata jako napój została spo�yta w 2737 roku
p.n.e., kiedy cesarz Szen Nung z dynastii Tang obserwował naczynie z gotuj�c� si� wod�, do
której wpadły li�cie z niedalekiego drzewa. Unosz�cy si� z naczynia aromat był tak
przyjemny i kusz�cy, �e cesarz spróbował napoju i odt�d nigdy ju� nie pił czystej wody.
Około roku 800 n.e. kapłani japo�scy studiuj�cy w Chinach dowiedzieli si� o tym napoju i
jego leczniczych wła�ciwo�ciach od mnichów buddyjskich i wprowadzili zwyczaj picia
herbaty do swojej ojczyzny. W pocz�tkach XIII wieku napisano w Japonii ksi��k� na temat
znaczenia picia herbaty dla zachowania zdrowia. Ale do Europy Zachodniej herbata dotarła
dopiero w roku 1609 i wówczas stała si� popularna we Francji, Holandii i Niemczech.
Sk�d pochodzi herbata
Wszystkie herbaty pochodz� od jednego gatunku ro�liny, której nazwa naukowa brzmi
Camellia sinensis, ale gatunek ten ma setki odmian w zale�no�ci od poło�enia geograficznego
i warunków glebowych. Listki mog� by� zrywane w ró�nych stadiach rozwoju ro�liny,
istniej� tak�e ró�ne sposoby ich preparowania. Dla naszych celów musimy wiedzie�, �e
ró�nica mi�dzy herbatami zielonymi i czarnymi polega na tym, �e herbata czarna poddana jest
najpierw fermentacji, a nast�pnie pra�ona w celu wysuszenia, natomiast herbata zielona jest w
cało�ci pra�ona, zanim dojdzie do fermentacji. Proces fermentacyjny, który zmienia barw�
li�ci na br�zow�, powoduje oksydacj� niektórych wa�nych bioflawonoidów, zapewniaj�cych
zielonej herbacie jej legendarne wła�ciwo�ci zachowania zdrowia. Z tego powodu �wie�a,
nieutleniona zielona herbata jest herbat� o najwy�szej zawarto�ci antyoksydantów.
Sekret zielonej herbaty
Sekretem zielonej herbaty jest poł�czone działanie zawartych w niej flawonoidów i
polifenoli. Szczególnie znane z powodu swej skuteczno�ci s� 3 katechiny. Okre�la si� je jako:
EC (epikatechina), EGC (epigallokatechina) i ECGC (taninian 3-epigallokate-chiny). Nie
przejmuj si� w ogóle tymi naukowymi terminami. Zał�czam dokładniejsze wiadomo�ci dla
tych, którzy oczekuj� wi�cej informacji na ten temat. Dla wi�kszo�ci z nas najwa�niejsz�
informacj� tego podrozdziału jest wiadomo��, �e zielona herbata zawiera liczne
bioflawonoidy (flawonoidy, polifenole i katechiny), witaminy i składniki mineralne, które
razem działaj� synergistycznie po dostaniu si� do naszego organizmu w postaci zielonej
herbaty. W nast�pnych podrozdziałach b�d� odnosił si� do zielonej herbaty jako do cało�ci, a
nie do jej poszczególnych składników.
Nowo odkryte korzystne wła�ciwo�ci zielonej herbaty
Opisywane s� liczne korzystne wła�ciwo�ci zielonej herbaty, poza zwykłym faktem,
�e wypijanie du�ej ilo�ci herbaty pobudza prac� układu moczowego. Zielona herbata zawiera
równie� kofein�, która daje pewne pobudzenie (ale niezbyt du�e), obni�a ci�nienie t�tnicze
krwi przez przeciwdziałanie pewnym enzymom, obni�a poziom cukru we krwi, zwalcza
wirusy i zatrucie pokarmowe, ułatwia trawienie i zapobiega ubytkom próchniczym. Trudno
uwierzy� w t� ostatni� cech�, ale została ona sprawdzona w grudniu 1997 roku przez lekarzy
japo�skich, którzy stwierdzili, �e płukanie zielon� herbat� jamy ustnej powoduje
utrzymywanie si� zawartych w niej substancji chemicznych w �linie w czasie do l godziny.
Poza tym jest rzecz� mił� obejmowanie dło�mi ciepłego kubka z herbat�.
Wła�ciwo�ci antyoksydacyjne zielonej herbaty
Podstaw� korzystnego wpływu zielonej herbaty na organizm s� głównie jej
wła�ciwo�ci antyoksydacyjne. Chi�czycy zawsze twierdzili, �e herbata opó�nia starzenie si�,
ale mo�liwy mechanizm tego procesu wyja�nił si� dopiero po zrozumieniu antyoksyda-cyjnej
funkcji flawonoidów. Po zastosowaniu nowego systemu komputerowego do ilo�ciowego
badania substancji chemicznych naukowcy z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley
stwierdzili, �e wyci�g z zielonej herbaty okazał si� najlepszym wymiataczem
niebezpiecznych rodników hydroksylowych. Nast�pne w kolejno�ci okazały si�: wyci�g z
nasion winogron, piknogenoL, miłorz�b dwuklapowy i mieszanki flawonoidów znajduj�ce si�
na rynku. Przy omawianiu zielonej herbaty nale�y podkre�li� jej pozytywn� rol� w chorobie
serca, AIDS i nowotworach zło�liwych.
Zielona herbata i chorohy serca
Jak wspomnieli�my, zielona herbata obni�a ci�nienie krwi. W do�wiadczeniu
laboratoryjnym na szczurach wykazano obni�enie ci�nienia t�tniczego krwi we wszystkich
grupach zwierz�t, którym podawano wyci�g z tej herbaty. Ponadto stwierdzono, �e działanie
antyoksydacyjne zielonej herbaty zatrzymywało oksydacj� „złego" cholesterolu LDL i
zmniejszało uszkodzenia �ciany aorty, w której ju� zaczaj; si� odkłada� utleniony cholesterol.
Pod tym wzgl�dem witamina E i beta-karoten były mniej skuteczne. Kilka przeprowadzonych
prób nie potwierdziło tych wniosków, ale w opisie wyników, wykazuj�cych wła�ciwo�ci
antyoksydacyjne i obni�enie poziomu cholesterolu, znajdujemy wa�ne sformułowania, jak
„nie wykazano ró�nic a� do 11 tygodnia. .." oraz „kobiety pij�ce 10 fili�anek dziennie...". By�
mo�e, brak pozytywnych wyników był spowodowany zastosowaniem zbyt małych dawek lub
próba trwała za krótko. W jednej z ostatnich publikacji wyniki nie budz� w�tpliwo�ci:
Stwierdzono, �e chi�ska zielona herbata i herbata ja�minowa, obydwie o minimalnym
stopniu fermentacji, maj� wła�ciwo�� znacznego obni�ania zawarto�ci cholesterolu w
surowicy krwi i w w�trobie. Dzi�ki zmniejszeniu odkładania lipidów w w�trobie ograniczony
został wzrost jej masy. We wszystkich przypadkach leczniczego zastosowania herbaty
stwierdzono obni�enie wska�nika mia�d�ycowego i wzrost stosunku HDL do cholesterolu
całkowitego, podczas gdy poziom cholesterolu LDL i trójglicerydów pozostawał
niezmieniony.
To wła�ciwie wszystko wyja�nia. Wzrastał poziom dobrego cholesterolu, a „zły"
cholesterol nie wykazywał szkodliwego działania.
Zielona herbata i AIDS
Pomysł zastosowania zielonej herbaty w leczeniu AIDS powstał niedawno, ale istnieje
kilka doniesie� wskazuj�cych, �e warto go wypróbowa�. Pierwsze - to hamowanie rozwoju
wirusów. Farmerzy uprawiaj�cy tyto� u�ywaj�jej do ochrony swoich plonów przed wirusem
mozaiki tytoniowej. Wiadomo równie�, �e zielona herbata bezpo�rednio zwalcza wirusa
grypy. W 1990 roku w badaniu laboratoryjnym in vitro (w płytkach Petriego) wykazano, �e
katechiny zielonej herbaty hamowały aktywno�� wirusa powoduj�cego AIDS. Niedawno (w
marcu 1997) opublikowano w „Medical Hypotheses" artykuł sugeruj�cy, �e pewne naturalne
czynniki zwi�zane z od�ywianiem mog� wspomaga� skuteczno�� nowych leków przeciw
AIDS. Do czynników tych zaliczono selen, niskotłuszczow� diet�, zielon� herbat� i ro�linne
substancje chemiczne wyst�puj�ce w warzywach z rodziny kapustowa-tych (krzy�owych), jak
rzepa, kapusta, rzodkiewki i chrzan. Je�li jeden z głównych czynników przeciwdziałaj�cych
progresji AIDS zwalcza ogólny stres antyoksyda-cyjny, to zastosowanie zielonej herbaty o
aktywno�ci antyoksydacyjnej zmniejszy ładunek oksydantów i pomo�e zatrzyma� proces
chorobowy.
Zielona herbata i nowotwory zło�liwe
Wi�kszo�� bada� na temat zielonej herbaty skupia si� obecnie na jej wła�ciwo�ciach
przeciwnowotworowych. Istniej� dowody, �e - podobnie jak inne antyoksydanty - zatrzymuje
mutacje DNA, uruchamiaj�ce proces nowotworowy, dzi�ki usuwaniu rakotwórczych
rodników hydroksylowych i zapobieganiu szkodliwym zmianom w miejscu, gdzie zaczyna si�
proces nowotworowy. Katechiny zawarte w zielonej herbacie zmniejszaj� aktywno��
enzymów produkuj�cych wolne rodniki, a tak�e bezpo�rednio je usuwaj�. Podobnie jak
piknogenol, zielona herbata zwalcza niebezpieczny wolny rodnik - tlenek azotu i enzymy,
które go wytwarzaj�. Ostatnio odkryto zadziwiaj�cy przebieg reakcji. Okazało si�, �e poza
znanymi ju� sposobami zwalczania raka, zielona herbata oferuje jeszcze jedn� bro� - potrafi
zainicjowa� �mier� komórek uszkodzonych przez mutacj�!
Opublikowane wyniki niezale�nych od siebie 3 bada�, prowadzonych od listopada
1997 do marca 1998 roku, wskazuj�, �e zielona herbata uszkadza re-plikacj� DNA komórek
nowotworowych i nie pozwala na ich podział. Pierwsze badanie przeprowadzono na
Uniwersytecie Case Western Reserve w Ohio, drugie na Uniwersytecie Mi� w Japonii, trzecie
w Centrum Bada� nad Rakiem M. D. Anderson w Houston. W badaniu przeprowadzonym na
Uniwersytecie Case Western wykryto co� niezwykłego. Katechiny zielonej herbaty
likwidowały uszkodzenia oksydacyjne w błonie komórki nowotworowej, zabezpieczaj�c
przed wydostaniem si� poza komórk� jej zawarto�ci przed ska�eniem komórek s�siednich, ale
pozostawiały cz��� szkód oksydacyjnych wewn�trz komórki nowotworowej tak, aby mogła
szybciej obumrze�. Po �mierci komórki nowotworowej mo�e by� ona zast�piona przez
komórk� zdrow�. Jest to podej�cie inne od dotychczasowego, ale bardzo skuteczne.
Zmuszenie komórek nowotworowych do szybkiej �mierci i zatrzymanie ich podziału sprawia,
�e nowotwór nie mo�e wzrasta� ani rozprzestrzenia� si�, a na jego miejscu rozwija si� nowa
tkanka. Naukowcy nazywaj� ten proces pobudzeniem komórkowej „apoptozy"
(zaprogramowanej �mierci komórki).
Działanie zielonej herbaty ł�czy si� z zapobieganiem powstawaniu kilku ró�nych
rodzajów nowotworów, jak rak płuc, piersi i �oł�dka. Obecnie uwa�a si�, �e działanie
zapobiegawcze dotyczy wszystkich nowotworów zło�liwych przewodu pokarmowego, w tym
raka przełyku i jelita grubego. Zgony wywołane przez nowotwory zło�liwe przewodu
pokarmowego stanowi� w Stanach Zjednoczonych jedn� trzeci� wszystkich zgonów z
powodu raka, zastosowanie wi�c zapobiegawcze zielonej herbaty mo�e zmieni� los tysi�cy
ludzi.
Ostatnio w kilku badaniach wykazano, �e katechiny herbaty pomagaj � równie� w
zapobieganiu rozwojowi raka trzustki. W jednym z nich wykazano, �e w grupie osób
stosuj�cych wyci�g z zielonej herbaty liczba chorych na raka trzustki spadła o połow�. W
innej pracy ten korzystny wynik tłumaczono specyficzn� ochron� an-tyoksydacyjn�, jak�
wywieraj� katechiny zawarte w herbacie.
Stwierdzono równie�, �e zielona herbata skutecznie zapobiega wyst�pieniu zmian
nowotworowych skóry, wywołanych promieniowaniem nadfioletowym (UV) dzi�ki
zahamowaniu mutacji DNA komórek skóry. Jest to wa�ne, poniewa� kremy z filtrem
ochronnym działaj� korzystnie, zapobiegaj�c oparzeniom słonecznym, ale, jak dowodz�
badania Instytutu Lovelace w Albu�uer�ue w Nowym Meksyku, w bardzo małym stopniu
blokuj � ten zakres promieniowania, które powoduj � raka skóry.
Zielona herbata równie� wpływa na raka w�troby, co wykazano w badaniu
przeprowadzonym na Uniwersytecie Tempie. Jeden z najbardziej obiecuj�cych wniosków z
tego badania brzmi: „EGCG (pami�tasz, co to jest?) hamuje mno�enie si� komórek
nowotworowych w ostrej białaczce szpikowej u wszystkich badanych chorych" (podkre�lenie
autora). W naukowych badaniach medycznych jest rzecz� prawie niemo�liw� znalezienie
�rodka skutecznego we wszystkich przypadkach, wi�c zielona herbata stanowi wielk�
nadziej� w leczeniu białaczki.
Zauwa�yłe�, �e bez przerwy powtarzamy okre�lenie „katechiny herbaty". A co
mo�emy powiedzie� o innych składnikach tej herbaty? Cz��� naukowców z Osa-ka równie�
si� nad tym zastanawiała i stwierdzono, �e inne substancje chemiczne odpowiadaj� za
tłumienie ekspresji genów, hamuj� działanie enzymu dekarbok-sylazy ornityny i zapobiegaj�
rozwojowi raka skóry. Nie przejmuj si� znaczeniem tych wszystkich naukowych terminów.
Zapami�taj po prostu, �e cała reszta zawarta w zielonej herbacie równie� zwalcza nowotwory
zło�liwe. W rzeczywisto�ci naukowcy wykazali, �e pozostałe polifenole działaj� zarówno w
fazie wst�pnej, jak i w fazie promocji rozwoju raka, chocia� niektóre badania wskazywały, �e
katechiny działały jedynie w fazie promocji. Czy chcesz, �eby to przetłumaczy�? Ch�tnie.
Badania naukowe wskazuj�, �e zielona herbata w cało�ci jest bardziej skuteczna w
zapobieganiu chorobom, ni� poszczególne jej składniki (np. katechiny) działaj�ce oddzielnie.
Jaki st�d wniosek? Pij zielon� herbat� (lub stosuj w diecie dawki uzupełniaj�ce z wyci�gu
zielonej herbaty) i korzystaj ze wszystkich jej korzystnych wła�ciwo�ci.
Podjecie decyzji o piciu zielonej herbaty i stosowaniu jej dawek uzupełniaj�cych
Je�li rzeczywi�cie chcesz rozpocz�� uzupełnianie swojego od�ywiania zielon� herbat�,
powinienie� wiedzie�, �e w wi�kszo�ci do�wiadcze� wykazuj�cych jej skuteczno��
stosowano dawk� odpowiadaj�c� 10 fili�ankom herbaty dziennie. Mo�na wypi� t� ilo��, ale
trzeba by� bardzo wytrwałym i cz�sto biega� do łazienki. Natomiast łatwo dost�pny jest
wyci�g z zielonej herbaty, którego zastosowanie znacznie ograniczy konieczno�� wypijania
du�ej ilo�ci płynu.Ale poza tym jest to powa�na decyzja zmieniaj�ca na długi okres tryb
twojego �ycia. Skutków nie obserwuje si� w ci�gu jednej nocy, nawet przez naukowców,
którzy poszukuj� specyficznych zmian chemicznych. Zmian� w przebiegu choroby mo�na
zaobserwowa� dopiero po mniej wi�cej 3 miesi�cach. Natomiast prawie od rana stwierdzisz,
�e herbata dostarcza ci połow� spo�ywanej normalnie z kaw� kofeiny, �e poprawiło ci si�
trawienie i czujesz si� od�wie�ony.
RO�LINY LECZNICZE Wprowadzenie
Wiele ro�lin zawiera antyoksydanty. Najsilniejsze z antyoksydantów s� znane jako
flawonoidy - substancje wyst�puj�ce we wszystkich prawie ro�linach. Niektórzy nawet
twierdz�, �e flawonoidy s� silniejszymi antyoksydantami ni� witamina E i zdecydowanie
bardziej aktywnymi ni� witamina C. W artykule Donalda J. Browna zamieszczonym w
„Herbs for Health" (wrzesie�-pa�dziemik 1997) czytamy, �e „cztery antyoksydanty zawarte w
ro�linach leczniczych zostały tak wszechstronnie przebadane, �e mo�na było ustali�, jak
działaj� na tkanki".
ANTYOKSYDANTY RO�LINNE I OCHRANIANE PRZEZ NIE
NARZ�DY: Ro�lina lecznicza Flawonoid (antyoksydant) Narz�d
Głóg oligomeryczne proantocy-
janidyny, witeksyna
serce, układ kr��enia
Borówka czarna (czarne
jagody)
antocyjanozydy oczy, układ kr��enia
Miłorz�b dwu klapowy glikozydy, ginkgolidy, bilobazydy
mózg, układ nerwowy, układ
kr��enia
Ostropest plamisty sylimaryna w�troba, p�cherzyk �ółciowy
„Korzystne skutki działania flawonoidów wyst�puj�cych w trzech ro�linach leczniczych -
miłorz�bie, borówce czarnej i ostrope�cie plamistym - s� dobrze udokumentowane. Głóg nie
jest tak doceniony przez społecze�stwo, ale badania zawartych w nim antyoksydantów,
działaj�cych korzystnie na serce, s� obiecuj�ce i mog� wkrótce obudzi� szerokie nim
zainteresowanie".
Omówimy dalej szczegółowo te wspaniałe cztery ro�liny zawieraj�ce antyoksydanty.
GŁÓG Korzystny wpływ głogu w zastoinowej niewydolno�ci serca
Zdobyłem osobiste do�wiadczenie w stosowaniu głogu u licznych pacjentów z
chorob� układu sercowo-naczyniowego, zwłaszcza z zastoinow� niewydolno�ci� serca. We
wszystkich przypadkach nast�piła radykalna poprawa. Jeden z pacjentów, mój serdeczny
przyjaciel, cierpiał na kardiomiopati�, która zmniejszyła wydolno�� serca poni�ej 40%. Po
zastosowaniu ł�cznie głogu, witaminy E i koenzymu Q-10 wydolno�� serca wzrosła
dwukrotnie i nast�piła ogromna poprawa jego stanu zdrowia.
Co to za ro�lina
Głóg (Crataegus) ro�nie na terenach zalesionych. Jest to krzew lub małe drzewo z
ostrymi cierniami, którego ponad 1000 gatunków wyst�puje w całej Europie, Ameryce
Północnej, zachodniej Azji i północnej Afryce.
Jak stosowano głóg w przeszło�ci
Głóg od wieków stosowano w leczeniu dolegliwo�ci serca, zwłaszcza puchliny
sercowej (zastoinowa niewydolno�� serca). Ponadto lekarze w Azji i Europie u�ywali go
przez stulecia w leczeniu nadci�nienia t�tniczego krwi i dusznicy bolesnej. Naukowcy
europejscy odkryli, �e czynnym składnikiem głogu s� oligomeryczne procyjanidyny,
stanowi�ce zespół flawonoidów. Ten zespół flawonoidów wzmacnia prac� serca dzi�ki
zwi�kszeniu dopływu krwi do mi��nia sercowego przez rozszerzenie naczy� wie�cowych,
zwi�ksza obj�to�� wyrzutow� serca i zmniejsza obwodowy opór naczyniowy, co usprawnia
kr��enie krwi. W wyniku tego dochodzi do wzmocnienia serca i poprawy kr��enia.
Od wieków znana była skuteczno�� wyci�gu z głogu w leczeniu wczesnego stadium
zastoinowej niewydolno�ci serca.
Głóg i jego pozytywny wpływ na układ sercowo-naczyniowy
Udowodniono, �e głóg ma bardzo korzystny wpływ na układ sercowo-naczyniowy. Dr
Daniel B. Mowrey wymienia nast�puj�ce korzystne skutki stosowania głogu: l/ rozszerzenie
obwodowych naczy� krwiono�nych, 2/ rozszerzenie naczy� wie�cowych, 3/ pobudzenie
metabolizmu enzymów w mi��niu sercowym, prowadz�ce do usprawnienia kr��enia
wie�cowego, 4/ wzrost zu�ycia tlenu przez mi�sie� sercowy.
OWOCE GŁOGU KONTRA NAPARSTNICA
Bardzo wa�ne jest dla nas zrozumienie ró�nicy mi�dzy działaniem owoców głogu a
działaniem glikozydów nasercowych - powszechnie stosowanych syntetycznych leków,
uzyskiwanych z ro�liny naparstnicy (Digitalis), w leczeniu choroby układu ser-cowo-
naczyniowego. Głóg przeciwdziała wielu niepo��danym działaniom ubocznym naparstnicy.
Ponadto głóg zwi�ksza t�tno i sił� skurczów serca. Głóg ró�ni si� od naparstnicy tym, �e
obni�a ci�nienie krwi poprzez rozszerzenie naczy�, a nie przez bezpo�rednie działanie na
serce. Głóg poprawia czynno�� sercowo-naczyniow� nawet u osób ze zdrowym sercem.
Jednak w chorobie serca, zwłaszcza w niewydolne-
�ci serca, jak podaje dr Mowrey „wydaje si�, �e głóg nie ma tak natychmiastowego wpływu
na serce, jak naparstnica... W przeciwie�stwie do naparstnicy, głóg nie ma zdolno�ci do
kumulowania si� w organizmie. Wydaje si�, �e głóg zajmuje pozycj� po�redni� mi�dzy
naparstnic� a silnie działaj�c� adrenalin�... Innym wa�nym odkryciem jest wyra�ny
synergizm działania owoców głogu oraz naparstnicy, pozwalaj�cy na zmniejszenie dawki
glikozydów nasercowych przy zastosowaniu obu leków".
BORÓWKA CZARNA (CZARNE JAGODY) Co to jest borówka czarna i gdzie wystpuje
Borówka czarna, zwana czernic�, jest blisk� kuzynk� borówki ameryka�skiej,
borówki czerwonej i �urawiny. Ro�nie w wielu cz��ciach Europy, ale w Ameryce Północnej
teren jej wyst�powania jest ograniczony do gór Kolumbii Brytyjskiej, Alberty a w kierunku
południowym do terenów poło�onych wzdłu� Gór Skalistych a� do Kolorado. Jej owoce to
czarne jagody.
W czasie II wojny �wiatowej piloci RAF-u jedli kanapki z d�emem z czarnych jagód
przed wyruszeniem na nocny lot, poniewa� uwa�ali, �e poprawia to widzenie w nocy. Po
zako�czeniu wojny rozpocz�to badania naukowe, które wykazały w roku 1964, �e piloci mieli
racj�.
Jakie substancje zawiera borówka czarna
Aktywne składniki borówki czarnej to antocyjanozydy. Jak mo�esz przypuszcza�, s�
to flawonoidy pokrewne antocyjanidynom z nasion winogron i wyci�gu z kory sosnowej. W
rzeczywisto�ci li�cie borówek zawieraj� ponad 10% polifenoli (grupa flawonoidów, w skład
której wchodz� antocyjanozydy). To bardzo du�a ilo�� flawonoidów! Wiesz, jak czasem
jagody potrafi� zaplami� ró�ne rzeczy, ale nie mo�na tego nawet porówna� z ilo�ci� barwnika
(pami�taj, �e flawonoidy to barwniki) w czarnych jagodach. Zawieraj� one najwi�cej
antocyjanidyn ze wszystkich owoców. Zawieraj� równie� wa�ne pierwiastki o działaniu
antyoksydacyjnym, jak cynk, mangan (potrzebny do wytwarzania SOD) i selen.
Jak działaj�, czarne jagody
Główny skutek działania to poprawa kr��enia i stanu naczy� krwiono�nych, ale
najwa�niejsze działanie korzystne dotyczy oczu. Zapobieganie zmianom oksydacyjnym w
naczyniach włosowatych (kapilarach) sprawia, �e staj� si� one bardziej sprawne, bardziej
spr��yste i mog� dostarczy� tkankom wi�cej tlenu. I działanie to nie ogranicza si� tylko do
naczy� włosowatych, ale obejmuje równie� t�tnice, które pompuj� krew szybciej i mocniej.
Czarne jagody obni�aj� tak�e ci�nienie krwi, zapobiegaj � procesom zakrzepowym i dzi�ki
zawarto�ci glukochininy mog� obni�a� poziom cukru we krwi.
Jak czarne jagfody działaj� na oczy
Twoje oczy otaczaj� delikatne naczynia krwiono�ne, które od�ywiaj� nie tylko gałk�
oczn�, ale równie� nerwy i mi��nie otaczaj�ce oko. Lepszy dopływ krwi oznacza dostarczenie
wi�kszej ilo�ci tlenu i substancji od�ywczych do oka i usuni�cie z tkanek zb�dnych
produktów przemiany materii. Oznacza to zmniejszenie stresu, którym podlegaj� oczy.
Ponadto usuwaj� stres oksydacyjny, który mo�e uszkodzi� naczynia krwiono�ne i tkanki oka.
Okazuje si�, �e antocyjanozydy, znajduj�ce si� w jagodach, i karoten luteina s� to jedyne
antyoksydanty, których obecno�� stwierdza si� wewn�trz siatkówki. Te dwa działania
(poprawa mikrokr��enia i usuwanie wolnych rodników) łagodz� zaburzenia, które wywołuj�
wi�kszo�� chorób oczu.
Choroby oczu i korzystne działanie borówki czarnej
Przyjrzyjmy si� teraz poszczególnym chorobom oczu i jak czarne jagody mog� na nie pomóc.
• Za�ma. Zm�tnienie soczewki jest wywołane przez oksydacj� i odkładanie si� w soczewce
zb�dnych substancji. Poprawa ukrwienia i usuwanie wolnych rodników mo�e temu
zapobiec. Odwrócenie zmian wyst�puj�cych w za�mie jest mo�liwe jedynie we wczesnych
etapach choroby dzi�ki zastosowaniu antyok-sydantów (czarnych jagód).
• Krótkowzroczno��. Ta wada wzroku jest wywołana głównie przez nadmierne napi�cie
mi��ni otaczaj�cych oko, wyst�puj�ce najcz��ciej podczas czytania w ciemno�ci lub
przeci��enia oczu czytaniem w okresie szkolnym. W ten sposób sp�dzasz reszt� swojego
�ycia nosz�c okulary lub szkła kontaktowe tylko z powodu wcze�niejszego przeci��enia
oczu. Ale czarne jagody mog� usun�� napi�cie mi��niowe i skorygowa� wad� lub
przynajmniej znacznie j� poprawi�.
• Barwnikowe zwyrodnienie siatkówki. Jednym z głównych objawów tego schorzenia jest
ograniczenie pola widzenia albo widzenie lunetowe. Czarne jagody pomagaj� powi�kszy�
pole widzenia i poprawiaj� widzenie nocne.
• Retinopatia cukrzycowa i utrata wzroku. W chorobie tej nie ma niczego, czego nie
mogłoby poprawi� zastosowanie borówek. Cukrzyca powoduje zaburzenia mikrokr��enia
w całym organizmie z powodu zw��enia naczy� krwiono�nych i uszkodze� wywołanych
przez wolne rodniki. Czarne jagody oraz li�cie borówki czarnej mog� pomóc nawet w
regulacji poziomu cukru we krwi. S� najwi�ksz� nadziej� dla chorych na cukrzyc�, którym
grozi pogorszenie wzroku.
• Jaskra. Jest to wła�ciwie grupa schorze�, która prowadzi do zwyrodnienia nerwu
wzrokowego. Badanie w kierunku wykrycia tej choroby obejmuje kontrol� zmieniaj�cego
si� ci�nienia wewn�trz gałki ocznej (mierzenie za pomoc� optometru). Poprawa kr��enia i
obni�enie ci�nienia t�tniczego krwi przynosi znaczn� popraw�, a działanie antyoksydantów
w nerwach gałki ocznej mo�e zatrzyma� proces zwyrodnieniowy. Zwi�zki antocyjanidyn
maj� wła�ciwo�� przenikania przez bariery i docierania do nerwów oraz mózgu.
• Zwyrodnienie plamki �ółtej. Jest to jedna z głównych przyczyn utraty wzroku zwi�zana z
procesem starzenia si� i paleniem papierosów. Plamka stanowi t� cz��� siatkówki, gdzie
ogniskuje si� obraz po przej�ciu przez soczewk�. Kiedy plamka ulega zwyrodnieniu,
bod�ce wzrokowe nie dochodz� do nerwu wzrokowego i nast�puje utrata widzenia. Czarne
jagody okazały si� skuteczne w leczeniu tego schorzenia, poniewa� jego główn�
przyczyn�jest uszkodzenie oksydacyjne. Hamuj� równie� przechodzenie niebieskiej cz��ci
widma słonecznego, o cz�stotliwo�ci fal wywołuj�cej najwi�ksze uszkodzenie oka.
Zanurzenia kr��enia i korzystne działanie borówki czarnej
Dzi�ki swoim korzystnym wła�ciwo�ciom borówka czarna znajduje zastosowanie w
leczeniu zaburze� kr��enia zarówno w Europie, jak w Ameryce. Jest równie� skuteczna w
leczeniu choroby wrzodowej, poniewa� zwi�ksza wydzielanie �luzu, który wy�ciela i osłania
�cian� �oł�dka.
Inne korzystne wła�ciwo�ci borówki czarnej
Borówka czarna jest tak�e skuteczna w leczeniu ran, poniewa� poprawia kr��enie
krwi, zmniejsza oksydacj�, zwalcza zaka�enie i ma zdolno�� tworzenia poł�cze� z kolagenem
w celu odbudowy tkanek. Ostatnie badania wykazały hamuj�ce działanie na pewne enzymy,
które pobudzaj� wzrost nowotworów.
MIŁORZ�B DWUKLAPOWY Sk�d pocbodzi miłorz�b i jakie jest jego działanie
Miłorz�b dwuklapowy jest najstarszym gatunkiem drzewa �yj�cym na Ziemi. Jest
równie� jednym z nielicznych drzew rozdzielnopłciowych - kwiaty m�skie rosn� na jednym
drzewie, kwiaty za� �e�skie i owoce rozwijaj� si� na innym. I jeszcze jedno - to drzewo ma
niemiły zapach przypominaj�cy zjełczałe masło. Miłorz�b od tysi�cy lat stosowano w Azji w
leczeniu astmy, zwalczaniu niestrawno�ci i zapobieganiu pija�stwu. W Chinach u�ywa si�
gotowanych owoców drzewa (surowe s� truj�ce, ale gotowanie niszczy w nich trucizn�) do
leczenia moczenia nocnego i zwalczania nocnych zmaz, likwidowania podra�nienia p�cherza
moczowego i przywracania sprawno�ci seksualnej. W ostatnich latach badania przyniosły
kontrowersyjne dane o roli miłorz�bu w pobudzaniu czynno�ci mózgu i mo�liwo�ci
stosowania go w leczeniu choroby Alzheimera.
Czy mo�na zahamowa� proces starzenia si mózgu
Mo�emy zahamowa� proces starzenia si�. A mózg starzeje si� podobnie do innych
narz�dów i mo�e mie� pewne zdolno�ci odnowy. Aby utrzyma� młodo�� mózgu, nale�y
wykorzystywa� jego mo�liwo�ci. Nale�y stale pobudza� mózg przez twórcz� aktywno��
umysłow�. Bro� si� przed bezczynno�ci� umysłow�. Czytaj ksi��ki. Ucz si� obcych j�zyków.
Ucz�szczaj na kursy. Rozwi�zuj krzy�ówki. Po prostu ka� swemu mózgowi pracowa�. Na
popraw� funkcji umysłowych wpływa równie� odtruwanie organizmu z nagromadzonych
toksyn i umiarkowany wysiłek fizyczny. Prawdopodobnie najwa�niejsz� rzecz�, jak� mo�emy
zrobi�, jest dostarczanie naszemu mózgowi niezb�dnych substancji, koniecznych do jego
intensywnej działalno�ci.
Czy fosfatydyloseryna (PS) jest lepsza od miłorz�bu w przeciwdziałaniu starzeniu si�
mózgu? Dr Paris Kidd, specjalista od procesu starzenia si�, utrzymuje, �e PS jest to
najbardziej korzystna substancja przeciwdziałaj�ca starzeniu si� mózgu. PS usprawnia
pami��, zdolno�� uczenia si�, koncentracj�, zr�czno�� wysławiania si�, poprawia nastrój i
ułatwia zwalczanie stresu. Kidd twierdzi, �e jest to jedyna substancja, której przeciwdziałanie
starzeniu si� mózgu zostało udowodnione, natomiast badania w odniesieniu do miłorz�bu
miały pewne niedoci�gni�cia i nie wykazywały ró�nicy mi�dzy uzyskan� popraw� kr��enia a
popraw� funkcji mózgu. PS jest ortomolekuł�, która wyst�puje normalnie w mózgu i znajduje
si� we wszystkich komórkach mózgu, podczas gdy miłorz�b nie wnika do tych komórek. Z
tego powodu PS potrafi doprowadzi� do regeneracji błon komórkowych i komórek
nerwowych, do których miłorz�b nie jest w stanie dotrze�.
Kidd ma prawdopodobnie racj� twierdz�c, �e miłorz�b nie ma takich zdolno�ci
regenerowania mózgu jak PS. Ale jego wypowiedzi miały miejsce przed pa�dziernikiem
1997, kiedy to w czasopi�mie „Journal of the American Medical Associa-tion" opublikowano
wyniki bada� wykazuj�ce, �e miłorz�b poprawił zdolno�ci poznawcze w pewnej grupie
pacjentów i opó�nił progresj� zmian chorobowych o 6 miesi�cy! I nie byli to pacjenci z
rozpoznaniem choroby sercowo-naczyniowej. Dzi�ki zawarto�ci flawonoidów miłorz�b ma
równie� wła�ciwo�ci antyoksydacyj-ne, których nie ma PS. Ponadto rzeczywi�cie poprawia
kr��enie i przepływ krwi dzi�ki temu, �e zawiera terpeny. Z tych powodów w leczeniu
upo�ledzonych funkcji umysłowych wydaje si� najbardziej korzystne zastosowanie obydwu
zwi�zków o ró�nym mechanizmie działania - PS i miłorz�bu.
Wyci�g z miłorzbu dwuklapowego
Wyci�g z miłorz�bu jest preparatem ziołowym, a nie produktem �ywno�ciowym. Jest
to wyci�g z li�ci. Słowo „dwuklapowy" oznacza, �e li�cie tej ro�liny maj� dwa płatki, jak para
japo�skich wachlarzy, trzymanych razem u podstawy. Wyci�g stosowany jest w Europie w
leczeniu zaburze� kr��enia.
Zwi�kszenie przepływu krwi w najdrobniejszych naczyniach krwiono�nych -
kapilarach - jest szczególnie korzystne. Tu bowiem gromadz� si� toksyny, je�li kr��enie nie
jest dostatecznie sprawne, ale przy otwarciu dróg przepływu ulegaj� one wypłukaniu i
organizm pozbywa si� trucizn. Przy zaleganiu toksyn dochodzi równie� do nagromadzenia
wolnych rodników, co doprowadza do uszkodzenia ka-pilarów i tkanek narz�dów, które one
od�ywiaj�, tak �e narz�dy te nie mog� pełni� dobrze swoich funkcji. Na przykład płuca
pobieraj� powietrze i dostarczaj� je do male�kich zbiorników, p�cherzyków płucnych, które
przekazuj� tlen do układu kr��enia poprzez kapilary. Je�li kapilary zostan� uszkodzone przez
wolne rodniki lub dojdzie do uszkodzenia p�cherzyków płucnych, oddychanie stanie si�
ogromnie utrudnione. Czy słyszałe� kiedy� o napadzie astmy? Te same zmiany chorobowe
mog� nast�pi� w delikatnej siatce tkanek, nerwów i naczy� krwiono�nych oka. Przy
nagromadzeniu toksyn i wolnych rodników mo�e doj�� do powa�nych powikła�, a nawet do
�lepoty. Miłorz�b działa korzystnie równie� na drobne naczynia krwiono�ne zaopatruj�ce
ucho i jest jednym z obiecuj�cych �rodków w leczeniu szumu w uszach. Wykazano tak�e jego
korzystne działanie w usprawnianiu kr��enia okolic mózgu uszkodzonych przez udar.
Korzystny wpływ miłorzbu w przypadkach otpienia umysłowego (demencji)
Nowa era w zastosowaniu miłorz�bu nast�piła w momencie, kiedy w pa�dzierniku
1997 roku „Journal of the American Medical Association" opublikował wyniki bada�, które
potwierdziły korzystny wpływ miłorz�bu w przypadkach demencji. Do badania
zakwalifikowano jedynie pacjentów z uszkodzeniem fukcji umysłowych, rozpoznanych lub
te� nie rozpoznanych jako choroba Alzheimera. Zastosowano wszystkie mo�liwe grupy
kontrolne i odnotowano wyniki w potrójnej próbie, aby zapewni� ich dokładno��. Badaj�cy
poszli nawet tak daleko, �e w połowie okresu badawczego przenie�li osoby z grupy placebo
do grupy aktywnej (otrzymuj�cej lek) i odwrotnie. Wyniki nie budz� w�tpliwo�ci. W
wi�kszo�ci przypadków miłorz�b zatrzymywał proces chorobowy, a u wielu osób nast�piła
poprawa. Poprawa była widoczna ju� po 12 tygodniach, a po 26 tygodniach nadal
otrzymywano dobre wyniki. Niestety, połowa badanych zrezygnowała z kontynuowania
leczenia przed upływem 26 tygodni (wniosek - nie rezygnuj, poniewa� rezultaty nie nast�puj�
w ci�gu jednej nocy).
Ocena zdolno�ci poznawczych
Badanie zdolno�ci poznawczych nie wykazało wi�kszych zmian od momentu
rozpocz�cia badania u osób przyjmuj�cych miłorz�b, podczas gdy w grupie z placebo
nast�piło w tym samym roku zdecydowane pogorszenie. Obserwacje naukowców
wykazywały, �e miłorz�b opó�niał post�p zmian chorobowych o 6-12 miesi�cy.
Wykonane pomiary zakresu funkcji społecznych i sprawno�ci czynno�ciowych
wykazały w grupie otrzymuj�cej miłorz�b popraw� w takim niemal stopniu, w jakim
nast�powało pogorszenie grupy z placebo! Dwie linie na wykresie, z których jedna
wykazywała wzrost, a druga - spadek, były dokładnie swoj� odwrotno�ci�. W ka�dym, kto
musiał pomaga� swoim rodzicom ubiera� si� lub i�� do łazienki tylko z tego powodu, �e ci
starsi ludzie zapominali, jak� czynno�� nale�y wykona�, wyniki budz� ogromn� nadziej�.
Chocia� naukowcy stwierdzili, �e post�p choroby został opó�niony o 6-12 miesi�cy, badanie
trwało jedynie rok. Wyniki z pó�niejszych okresów nie s� jeszcze znane.
Stopie uszkodzenia mózgu a podjcie leczenia
Naukowcy odkryli równie�, �e wyj�ciowy stan pacjenta w momencie rozpocz�cia
leczenia nie miał znaczenia dla stopnia uzyskanej poprawy. Niezale�nie od tego, czy pacjent
miał ju� powa�ne uszkodzenie mózgu, czy te� dopiero zauwa�ył, �e ma trudno�ci ze
znalezieniem odpowiedniego słowa, post�p choroby ulegał zatrzymaniu i u ka�dego
notowano taki sam stopie� poprawy. Nie wywołuje to cofni�cia si� ci��kiego stanu do mniej
ci��kiego, ale daje ogóln� popraw� stanu, od którego rozpocz�to leczenie.
Badania naukowców niemieckich a korzystne działanie miłorzbu
Badania naukowców niemieckich udowodniły, �e miłorz�b rzeczywi�cie ma korzystne
działanie. Wprawdzie Amerykanie przyj�li wyniki niemieckie, ale s� to ludzie uparci i rzadko
wierz� w co�, czego sami nie udowodni�. Brakowało tak�e wniosków, dlaczego i jak działa
miłorz�b. Naukowcy ameryka�scy zaproponowali nast�puj�ce wyja�nienie:
Podstawa skuteczno�ci miłorz�bu wydaje si� zwi�zana z jego wła�ciwo�ciami antyok-
sydacyjnymi, które wymagaj� synergistycznego działania flawonoidów, terpenoidów (gin-
kogolidy, biloalidy) i kwasów organicznych, stanowi�cych podstawowe składniki wyci�gu z
miłorz�bu. Zwi�zki te w ró�nym stopniu działaj�jako wymiatacze wolnych rodników, które
po�rednicz� w nadmiernej peroksydacji lipidów i uszkodzeniu komórek, obserwowanych w
chorobie Alzheimera.
Ju� dzi� zastosuj �rodki zapobiegawcze!
Nie musisz czeka� a� do momentu, kiedy zaczniesz zapomina�, jak si� nazywasz. Je�li
naszym wrogiem s� uszkodzenia oksydacyjne, powstrzymaj je ju� teraz, zanim nagromadz�
si� i spowoduj� wi�ksze powikłania. Czym ryzykujesz? Uzyskasz zwi�kszenie dopływu krwi
do mózgu, b�dziesz miał lepsz� pami�� i my�lał sprawniej. Doskonale! Mo�e b�dziesz
równie� bardziej o�ywiony i w lepszym nastroju. Ach, to by było wspaniale! Mógłby�
zachowa� sprawno�� funkcji umysłowych a� do pó�nego wieku i cieszy� si� �yciem bez
stałego niepokoju i zdenerwowania lub poczucia winy, �e jeste� ci��arem dla swoich
najbli�szych.
Astma, alergie i korzystne działanie miłorzbu
Nie �artowałem na temat astmy. Poza zapobieganiem uszkodzeniu przez wolne
rodniki, miłorz�b łagodzi równie� skutki astmy i alergii dzi�ki zablokowaniu substancji
chemicznej o nazwie „czynnik aktywuj�cy płytki" (ang. platelet activating factor - PAF). Jest
on uwalniany podczas normalnej reakcji układu odporno�ciowego, kiedy zachodzi potrzeba
wytworzenia skrzepu, do zlokalizowania zarazków przy zaka�eniu lub pobudzenia
wydzielania przez błony �luzowe. Ale organizm mo�e reagowa� nadmiernie. Kiedy do tego
dochodzi w wyniku odpowiedzi na kurz lub pyłki, mamy do czynienia z reakcj� alergiczn�.
Nast�puje wytwarzanie nadmiernej ilo�ci wydzieliny w jamie nosowej lub gardle oraz
zw��enie oskrzeli, co utrudnia oddychanie. Mo�esz podejrzewa�, �e jest to zapalenie zatok, a
to po prostu jest reakcja na niewielk� ilo�� kurzu w jamie nosowej. U chorych na astm�
podobna reakcja prowadzi do sytuacji krytycznej, poniewa� ju� maj� oni trudno�ci z
oddychaniem, a reakcja rozprzestrzenia si� a� do płuc. Miłorz�b powoduje zablokowanie
czynnika aktywuj�cego płytki, dzi�ki czemu nie mo�e doj�� do nadmiernej reakcji.
Unormowanie tej reakcji zmniejsza cz�sto�� i nasilenie epizodów alergicznych i napadów
astmy, a� do ich wyeliminowania. Najlepiej jest jednak stosowa� miłorz�b przez dłu�szy
okres, poniewa� nigdy nie wiadomo, czy taki epizod si� nie powtórzy.
Uszkodzenie wzroku i korzystny wpływ miłorzbu
Uwagi na temat uszkodzenia oczu s� tak�e prawdziwe. Badania wykonane w Szwecji
wykazały, �e miłorz�b przyczynił si� do poprawy widzenia na odległo�� u ludzi, u których
wyst�powały ju� objawy zwyrodnienia siatkówki. Choroba polegaj�ca na zwyrodnieniu
plamki �ółtej, główna przyczyna �lepoty, jest w du�ej mierze spowodowana krwawieniem z
drobnych naczy� krwiono�nych oka, prawdopodobnie w wyniku oksydacyjnego stresu.
Dzi�ki wzmocnieniu drobnych naczy� krwiono�nych oka oraz działaniu antyoksydacyjnemu
miłorz�b stanowi podwójn� bro� przeciwko chorobom oczu.
Herbata z miłorzbu łub wyci�g z miłorzbu
Mo�liwe jest przyrz�dzenie herbaty z li�ci miłorz�bu, ale pami�taj, co powiedziałem o
tym drzewie - niemile pachnie. Mo�e wi�c standaryzowany wyci�g b�dzie lepszym
rozwi�zaniem. Normalnie stosuje si� dziennie 80-150 miligramów. Dawki stosowane w
badaniu u chorych z demencj� wynosiły 40 miligramów 3 razy dziennie (120 miligramów
dziennie).
OSTROPEST PLAMISTY Ostropest plamisty okazał si ratunkiem!
Wierz�, �e sylimaryna, otrzymywana z tej ro�liny, uratowała �ycie mojego
przyjaciela, który przez wiele lat był alkoholikiem. Kiedy w ko�cu przestał pi�, miał tak
uszkodzon� w�trob�, �e wielu z nas obawiało si�, �e umrze z powodu niewydolno�ci
w�troby, mimo pokonania strasznego nałogu.
Ale sylimaryna przyniosła ratunek. Oczywi�cie stosowano jeszcze inne �rodki, ale
moim zdaniem to ta cudowna ro�lina usun�ła zniszczenia wywołane w w�trobie przez
alkohol.
Co to jest ostropest plamisty i jakie jest jego działanie
Ostropest plamisty zawiera mleczny sok, który wypływa z jego rozerwanych li�ci i
łodyg. Chocia� był ro�lin� znan� od stuleci jako lek na w�trob�, dopiero w ostatnich dwóch
dekadach odkryto jego czynny składnik - sylimaryn�, zawieraj�c� grup� flawonoidów.
Zwi�zki te jako antyoksydanty wybitnie chroni� w�trob� przed szkodliwym działaniem
oksydacji, a tak�e wzmacniaj� procesy odtruwaj�ce zachodz�ce w w�trobie. Zespół
flawonoidów, wyst�puj�cy w nasionach ostropestu plamistego, został zidentyfikowany w
roku 1968 przez badaczy niemieckich i nazwany sylimaryna. Sylimaryna podnosi poziom
glutationu w komórkach w�troby a� o 50%. Ponadto naukowcy niemieccy stwierdzili, �e
sylimaryna tak�e „zwi�ksza aktywno�� innego antyoksydantu, dysmutazy ponadtlenkowej, w
komórkach krwi".
W podrozdziale na temat raka omówili�my rol� w�troby w procesie odtruwania.
Obecnie omówimy jej znaczenie antyoksydacyjne.
Ostropest plamisty (sylimaryna) i uszkodzenie w�troby
Sylimaryna zapobiega uszkodzeniu w�troby, poniewa� działa jako antyoksy-dant.
Znacznie silniejsza w działaniu anty oksydacyjnym od witaminy E lub witaminy C,
sylimaryna zdaje si� wykazywa� w stosunku do w�troby specyficzne wła�ciwo�ci
antyoksydacyjne.
Cz�sto obserwowane zjawisko poł�czonego korzystnego działania ro�lin na zdrowie
człowieka dotyczy flawonoidów i witaminy C. W rzeczywisto�ci flawo-noidy traktowane
były jako witamina, a nawet zostały nazwane przez cz��� badaczy witamin� P.
Sylimaryna wzmacnia reakcje detoksyfikacyjne w w�trobie głównie przez to, �e
zapobiega utracie glutationu, który jest zwi�zany z procesem odtruwania. Po prostu im
wy�szy jest poziom glutationu w w�trobie, tym wi�ksze s� mo�liwo�ci odtruwania organizmu
przez w�trob�. Zmniejszenie ilo�ci glutationu sprawia, �e komórki w�troby staj� si� bardziej
wra�liwe na zmiany uszkadzaj�ce.
Bardzo interesuj�ce badania przedstawione w „Planta Medica" wskazywały, �e
sylimaryna nie tylko zapobiega utracie glutationu, ale przyczynia si� do jego wzrostu w
w�trobie a� o 35%. Mogliby�my wi�c powiedzie�, �e sylimaryna zwi�ksza odtruwanie przez
w�trob� o 35%. Z pewno�ci� obserwowałem to u mojego przyjaciela alkoholika w czasie jego
powrotu do zdrowia.
�yciowe znaczenie w�troby dla organizmu
W�troba ma dla nas ogromne znaczenie, poniewa� dokonuje detoksyfikacji trucizn
dostaj�cych si� do naszego organizmu, rozkłada potencjalnie �miertelne substancje, jak
alkohol, nikotyna, zwi�zki zanieczyszczaj�ce powietrze i wod� oraz kancerogeny. Nie do
wiary! Wobec tak znacznego ska�enia naszego �rodowiska z pewno�ci� mo�esz doceni�, jak
wa�ne jest utrzymanie w�troby w tak dobrym stanie, jak to jest tylko mo�liwe. Pami�taj
tak�e, �e w w�trobie gromadzone s� witaminy A, D, E i K.
Jak ostropest plamisty (sylimaryna) zapobiega uszkodzeniu w�troby
Oto, co powiedział w podsumowaniu dr Michael Murray o sylimarynie i jej działaniu
zapobiegaj�cym uszkodzeniu w�troby: „Sylimaryna działa bezpo�rednio jako antyoksydant i
wymiatacz wolnych rodników. Podwy�sza wewn�trzkomórkowy poziom glutationu i
dysmutazy ponadtlenkowej. Hamuje równie� wytwarzanie leukotrienów (substancje zapalne
powstaj�ce przy reakcji tlenu z kwasami tłuszczowymi). Pobudza regeneracj� hepatocytów".
Ponadto Murray nawi�zuje do nowej postaci sylimaryny, zwi�zanej z fosfaty-
dylocholin�, okre�lanej jako fitozon sylimaryny. „Rosn�ca liczba bada� naukowych
wskazuje, �e fitozon sylimaryny lepiej si� wchłania i daje lepsze wyniki kliniczne ni�
sylimaryna niezwi�zana".
Zalecane dawki ostropestu plamistego (sylimaryny)
Sylimaryna jest nietoksyczna, ale poniewa� zwi�ksza wydzielanie �ółci, mo�e
wywoła� niewielkie rozwolnienie i lu�ne stolce.
Nale�y poszukiwa� preparatów standaryzowanych, zawieraj�cych 70-80%
sylimaryny. W post�powaniu zapobiegaj�cym uszkodzeniu w�troby wskazane jest stosowanie
przez 6-8 tygodni 160 miligramów sylimaryny 3 razy dziennie. Po tym okresie mo�na
obni�y� dawk� do 280 miligramów dziennie.
OSTROPEST PLAMISTY
Dla wi�kszo�ci ludzi ostropest plamisty jest to brzydki, szorstki, kolczasty chwast, którym
szybko mo�e zarosn�� pole lub ogród. Ale dla ka�dego choruj�cego na w�trob� staje si�
zbawczym �rodkiem w zwalczaniu marsko�ci, zapalenia w�troby, �ółtaczki, skutków
nadu�ycia alkoholu i leków.
Zwi�zki sylimaryny wyst�puj�ce w ostrope�cie plamistym to silne antyoksydanty, które
chroni� komórki w�troby przed uszkodzeniem wywołanym przez wolne rodniki. W
zapobieganiu uszkodzenia w�troby zaleca si� stosowanie 160 miligramów 3 razy dziennie
przez 6-8 tygodni. Po tym okresie dawk� mo�na obni�y� do 280 miligramów dziennie.
Poza chorobami w�troby ostropest mo�e by� skuteczny w leczeniu l�ejszych schorze�
zwi�zanych z trawieniem. Kiedy wyst�puj� dolegliwo�ci przewodu pokarmowego zwi�zane z
przejedzeniem lub bł�dem dietetycznym, spróbuj stosowa� tabletk� sproszkowanego
ostropestu 3 razy dziennie przez kilka dni. Przy kupowaniu ostropestu w miejscowym sklepie z
naturaln� lub zdrow� �ywno�ci�, poszukuj preparatów standaryzowanych zawieraj�cych 80%
sylimaryny.
MELATONINA Szyszynka
Prawie dokładnie w �rodku mózgu znajduje si� niewielki gruczoł, który a� do ko�ca
lat 60. XX wieku był przez nauk� traktowany jako nieczynny. Uwa�ano go za pozostało��
jakiego� procesu ewolucyjnego. Nosi nazw� szyszynki, gdy� kształtem przypomina troch�
szyszk� sosnow�. Teraz wiemy, �e ta male�ka szyszka mo�e okaza� si� najwa�niejszym
gruczołem naszego organizmu. Szyszynka sprawuje kontrol� nad układami innych gruczołów,
a przez to nad układem odporno�ciowym, układem rozrodczym, snem i, co najwa�niejsze,
nad procesem starzenia si�. Dokonuje si� to za po�rednictwem melatoniny - hormonu
produkowanego przez szyszynk� w ilo�ciach prawie niewykrywalnych.
Twój zegar biologiczny
Czy wiesz, �e zegar biologiczny, o którym mówi� ludzie, stale tyka? Jest nim
szyszynka. Walter Pierpaoli, jeden z czołowych badaczy melatoniny i współautor ksi��ki
Melatonin Miracle (Cud melatoniny), mówi:
Odkryli�my, �e szyszynka jest tym dla naszego organizmu, czym jest dyrygent dla
orkiestry. Zadanie szyszynki polega na regulowaniu i usprawnianiu czynno�ci licznych
układów organizmu. Jednym z tych układów jest nasz system wewn�trzwydzielniczy,
składaj�cy si� z wielu gruczołów wytwarzaj�cych hormony, które kieruj� naszym wzrostem i
rozwojem od dzieci�stwa do okresu dorosło�ci. Kieruj� one równie� naszym rozwojem
płciowym. Jeszcze innym układem jest układ odporno�ciowy, który chroni nas przed
chorobami. Jako regulator tych układów, szyszynka działa równie� jako biologiczny zegar
organizmu, decyduj�cy o procesie starzenia si�. Kiedy działanie szyszynki ulega osłabieniu,
osłabieniu ulegaj� wszystkie układy podlegaj�ce jej kontroli.
Co to jest melatonina i gdzie j� mo�na znale��
Pod wzgl�dem budowy chemicznej melatonina jest zbli�ona do melaniny -barwnika
skóry, i serotoniny - przeka�nika nerwowego w mózgu, którego wydzielaniu towarzyszy
uczucie zadowolenia i szcz��cia. Poza stałym wytwarzaniem przez szyszynk�, melatonina jest
tak�e stale produkowana w przewodzie pokarmowym. Dzieje si� to niezale�nie od szyszynki i
ta melatonina jest głównie zu�ywana przez organizm. Melatonina znajduje si� wsz�dzie w
organizmie, w ka�dej komórce. Od lat naukowcy wiedzieli o tym, ale nie znali jej działania.
Wychodzi na to, �e w ko�cu melatonina jest najsilniejszym antyoksydantem, jaki udało nam
si� znale��!
Zanim omówi� działanie melatoniny jako antyoksydanta, upewnij si�, czy rozumiesz,
na czym polega jej rola w kierowaniu gruczołami wewn�trznego wydzielania. Szyszynk�
uaktywnia �wiatło i jej działanie jest bezpo�rednio zwi�zane z oczami. Kiedy rano otwierasz
oczy i pada na nie pierwsza smuga �wiatła, szyszynka dostaje sygnał do rozpocz�cia swojego
dnia i jej pierwsz� czynno�ci� jest zatrzymanie produkcji melatoniny. Krótko po zapadni�ciu
zmierzchu szyszynka uwalnia melatonin�, aby przygotowała nas do snu. Dlatego wła�nie
staro�ytni Chi�czycy nazywali szyszynk� „trzecim okiem". Cykl ten i sposób
przystosowywania do zmian sezonowych jest znany jako rytm okołodobowy człowieka. U
osób izolowanych od �wiatła przed długi okres szyszynka ustala cykl trwaj�cy około 25
godzin z podziałem na aktywno��, sen i czuwanie. Fazy tego cyklu mog� by� przesuni�te o 2-
3 godziny w ka�d� stron� przez kontakt ze �wiatłem lub ciemno�ci�, dzi�ki czemu zmiany
sezonowe lub podró� przez kilka stref czasowych nie wpływaj�na nas w sposób decyduj�cy.
Ale je�li zaburzamy cykl naszym trybem �ycia lub odbywamy podró�e z przekraczaniem
kilku stref czasowych, zwłaszcza z zachodu na wschód, wyst�puj� trudno�ci z dostosowaniem
si� szyszynki do tych zmian. Wówczas mo�emy by� wybudzeni, kiedy mieliby�my ochot�
zasn��, lub b�dziemy senni przez cały dzie�. Wprowadza to zamieszanie w czynno�ci
szyszynki, która z kolei powoduje chaos w innych układach, które kontroluje. Jest to
przyczyna, dla której stajemy si� bardziej podatni na choroby, je�li nie zapewnimy sobie
dostatecznej ilo�ci snu. W efekcie nasz układ odporno�ciowy nie otrzymuje od szyszynki
wła�ciwych sygnałów. Je�li te nieprawidłowo�ci trwaj� dłu�ej, mog� doprowadzi� do
powa�nych powikła�.
Melatonina u ludzi w �rednim wieku
I jeszcze jedno - szyszynka zaczyna ogranicza� produkcj� melatoniny u ludzi w
�rednim wieku, mi�dzy 40-50 rokiem �ycia. Po kilku latach zaczyna ulega� zwapnieniu i w
ko�cu jej czynno�� ustaje zupełnie. U niektórych ludzi w podeszłym wieku szyszynka
sprawia wra�enie kamyka w �rodku głowy. Jest to kluczowy etap w procesie starzenia si�. Od
tego momentu zaczyna zawodzi� układ odporno�ciowy, wzrasta liczba zachorowa� na raka,
szybko wyczerpuje si� energia, a sen staje si� coraz bardziej nieregularny. Zmianami tymi
mo�na nawet wytłumaczy� siwienie włosów.
Mo�esz si� zastanawia� przez nast�pne kilka stron, jaki to ma zwi�zek z anty-
oksydantami. Zaufaj mi; na pewno do tego dojdziemy.
Szyszynka i układ odporno�ciowy
Pomówmy najpierw o zwi�zku szyszynki z układem odporno�ciowym. Grasica jest to
gruczoł, który produkuje komórki T dla układu odporno�ciowego (limfocyty T).
Charakterystyczn� cech� grasicy jest jej prawidłowy wzrost do okresu dojrzewania, po czym
gruczoł si�. zmniejsza i czasami zupełnie zanika. Niestety, kiedy zanika grasica, to samo
dzieje si� z jej czynno�ci� pobudzania układu odporno�ciowego, co sprawia, �e ludzie starsi
staj� si� mniej odporni na pewne choroby, a zwłaszcza na raka. Grasica jest zwi�zana tak�e z
przysadk� mózgow�, która wytwarza hormon wzrostu. Kiedy grasica ulega zanikowi,
dochodzi równie� do zatrzymania wzrostu. Myszy, którym wkrótce po urodzeniu usuni�to
grasic�, rosn� bardzo szybko, ale równie szybko starzej� si� i choruj�, poniewa� nie maj�
prawie w ogóle układu odporno�ciowego. Jednak ten sam szczep myszy wzrasta prawidłowo
w sterylnych klatkach, gdzie zwierz�ta nie s� nara�one na choroby. Dowodzi to, �e grasica
jest zwi�zana jedynie z układem odporno�ciowym i nie odpowiada za rozwój i starzenie si�.
A wi�c od czego to zale�y?
Liczne do�wiadczenia wykazały, �e grasica jest zwi�zana z tarczyc� (która odpowiada
za wzrost i reakcje immunologiczne), podwzgórzem (które kieruje przysadk� mózgow�) i
nadnerczami (które pobudzaj� wydzielanie hormonów płciowych). Było oczywiste, �e
wszystkie te gruczoły, odpowiadaj�ce za wzrost, odporno�� i rozrodczo��, komunikuj� si� ze
sob�, chocia� wcze�niejsze teorie zakładały, �e układy te s� autonomiczne i niezale�ne. W
ko�cu Pierpaoli stwierdził, �e wyniki ka�dego do�wiadczenia zale�ały od pory dnia, w której
je przeprowadzano.
Rytm okołodobowy mo�e kry� odpowied�
Stanowiło to pocz�tek bada� nad znaczeniem rytmu okołodobowego, o którym
wiedziano ju�, �e jest kierowany przez szyszynk�.
Po przekonaniu si�, �e ludzie niewidomi (bez czucia �wiatła) �yj� dłu�ej ni� osoby,
które maj� wra�liwo�� na �wiatło, Pierpaoli doszedł do wniosku, �e �wiatło mo�e wpływa� na
długo�� �ycia. Rozpocz�ł do�wiadczenie, w którym hodował myszy w warunkach stałego
sztucznego o�wietlenia bez okresu „nocy". Pierwsze 3 pokolenia zwierz�t rozwijały si�
prawidłowo, wykazywały prawidłowe reakcje immunologiczne, rozmna�ały si� i miały
przewidywany okres prze�ycia.
W czwartym pokoleniu jednak nast�piła u myszy uderzaj�ca zmiana. Nie wygl�dały
ju� jak zwierz�ta zdrowe: mi��nie zacz�ły zanika�, skóra pomarszczyła si�, wyst�piło plac-
kowate łysienie futerka, w grasicy (gdzie gromadz� si� komórki T) zacz�ła rozwija� si�
tkanka tłuszczowa, a reakcje immunologiczne były znacznie osłabione. Wygl�dały jak
zm�czone, stare, małe myszy... Kiedy poddali�my myszy działaniu stałego �wiatła, tak �e
produkcja melatoniny zmniejszyła si� lub była nieregularna, doszło do upo�ledzenia układu
odporno�ciowego, zwierz�ta przedwcze�nie ulegały starzeniu si� i wcze�nie gin�ły. Ponadto
w czwartym pokoleniu zupełnie przestały si� rozmna�a�.
Czy odpowiedzi� jest melatonina produkowana w szyszynce
Nagle zwi�zek mi�dzy układami - odporno�ciowym, wewn�trznego wydzielania i
rozrodczym, którego podstaw� jest melatonina, stał si� oczywisty i jasny. Aby udowodni� t�
teori�, przeszczepiono krzy�owo szyszynki młodych myszy i szyszynki myszy starszych.
Młode myszy z szyszynkami starymi zacz�ły si� szybko starze� i chorowa�. Natomiast stare
myszy, które otrzymały młode szyszynki, zachowywały si� zupełnie odwrotnie. Stały si�
silniejsze, zdrowsze i wygl�dały młodziej. Pierpaoli opowiada, �e pewnego dnia, kiedy
wszedł do laboratorium, u�wiadomił sobie, �e obydwie grupy myszy wygl�dały tak, jakby
były w tym samym wieku, chocia� ró�nica wynosiła 14 miesi�cy (odpowiednik 40 lat w �yciu
człowieka). To tak, jak gdyby osoba czterdziestoletnia i osiemdziesi�cioletnia wygl�dały,
jakby były w tym samym wieku! Jedynym mo�liwym wytłumaczeniem było odmłodzenie
starych myszy przez młodsze, bardziej aktywne gruczoły, podczas gdy szyszynki pochodz�ce
od starych myszy powodowały u młodych osobników objawy starzenia si�. Zjawiska te
nale�y ł�czy� z ilo�ci� melatoniny produkowan� przez szyszynki.
Czy mo�emy przestawi� nasz zegar biologiczny?
A teraz powstaje pytanie: czy mo�emy przestawi� nasz zegar biologiczny? Czy
mo�emy przywróci� młodo��, prawidłowe reakcje immunologiczne i seksualne? Odpowied�
wydaje si� pozytywna, przynajmniej w ograniczonym zakresie. W miar� poszerzania si�
naszej wiedzy b�dziemy mogli walczy� z ograniczeniami naszego organizmu. Kiedy
starzejemy si�, ró�ne układy narz�dów trac� mo�liwo�� prawidłowego funkcjonowania, gdy�
szyszynka ulega zmianom zwyrodnieniowym. Uzupełnianie melatoniny mo�e temu
zapobiega� dzi�ki przywracaniu tym układom harmonijnego współdziałania. Przy obecnym
stanie wiedzy mo�emy przynajmniej zacz�� zwalcza� pewne objawy starzenia si�, takie jak
upo�ledzenie układu odporno�ciowego, zaburzenia snu, choroba serca i podatno�� na
nowotwory zło�liwe.
Uzupełnianie melatoniny i pobudzenie układu odporno�ciowego
Uzupełnianie melatoniny w celu pobudzenia układu odporno�ciowego powoduje
odrost zanikłej grasicy i przywrócenie czynno�ci komórek T. Zastosowanie melatoniny 1-2
godziny przed snem pobudza prawidłowe uwalnianie tego hormonu i pomaga w zasypianiu i
prawidłowym �nie a� do rana. Powoduje równie� normalizacj� poziomu cholesterolu i
ci�nienia krwi, wywołuj�c w chorobach serca obni�enie zarówno skurczowego, jak
rozkurczowego ci�nienia t�tniczego krwi. Przywrócenie prawidłowej czynno�ci układu
odporno�ciowego umo�liwia organizmowi wyszukiwanie i niszczenie komórek uległych
mutacji, zanim dojdzie do rozwoju raka, a tak�e obni�a działanie pewnych hormonów
powoduj�cych rozprzestrzenianie si� raka piersi i gruczołu krokowego. Działanie melatoniny
na przewód pokarmowy wspomaga wchłanianie cynku, niezb�dnego dla układu
odporno�ciowego, którego poda� u starszych ludzi jest niewystarczaj�ca. S� to wspaniałe
wła�ciwo�ci, a jeszcze nie mówili�my o działaniu antyoksydacyjnym melatoniny.
Melatonina jako antyoksydant
Działanie melatoniny jako przeciwutleniacza jest wyj�tkowe z kilku powodów. Jak ju�
wspomnieli�my, znajduje si� ona w prawie ka�dej komórce organizmu. Jest rozpuszczalna w
tłuszczach, dzi�ki czemu szybko przenika przez błon� komórkow�, a wybranym miejscem,
gdzie si� gromadzi, jest okolica wokół j�dra komórkowego (w którym przechowywany jest
DNA). Jest ona szczególnie skuteczna w działaniu przeciwko rodnikowi hydroksylowemu.
Najwa�niejsze jednak jest to, �e po zneutralizowaniu wolnych rodników pozostaje stabilna i
nie wymaga uzupełniania jak inne antyoksydanty.
Podsumujmy to wszystko. Jest to najbardziej skuteczny antyoksydant zwalczaj�cy
najbardziej niebezpieczny rodzaj wolnych rodników, wyst�puje w ka�dej komórce, mo�e
przebywa� w błonie komórkowej i wokół DNA, gdzie jest najbardziej potrzebny i cały czas
pozostaje stabilny. Dla mnie jest to wspaniałe.
Melatonina i produkcja energii w ludzkich komórkach
Melatonina wykazuje szczególne zwi�zki z mitochondriami komórek. Pami�tasz, �e
mitochondria s� producentami energii dla komórek i całego organizmu. Wytwarzaj � paliwo o
nazwie ATP (kwas adenozynotrójfosforowy), które jest spalane przez organizm. Wpływaj�c
na pewne czynno�ci tarczycy, melatonina reguluje uwalnianie energii do mitochondriów i
stamt�d do ró�nych narz�dów ciała. W czasie tej funkcji melatonina działa jako antyoksydant,
wyławiaj�c wolne rodniki wyprodukowane przez mitochondria w czasie przemiany tlenu,
koniecznej do wytworzenia ATP. Tak wi�c melatonina sygnalizuje mitochondriom, kiedy
nale�y rozpocz�� prac�, zajmuje si� produktami ubocznymi tej działalno�ci, a nast�pnie
dostarcza ich produkt do reszty ciała. Wynikiem jej funkcji jest podwy�szenie poziomu
energii, któr� organizm mo�e dysponowa�. Im jeste� młodszy, tym masz wi�cej melatoniny i
wi�cej energii. Kiedy ju� nie jeste� taki młody i działanie twojej szyszynki zaczyna słabn��,
wi�ksza ilo�� melatoniny mo�e przywróci� wy�szy poziom energii i sprawi�, �e poczujesz si�
młodszy.
Utrata pami�ci to jeden ze skutków starzenia si�, którego wi�kszo�� ludzi obawia si�
najbardziej. Aminokwas glutamina jest naszym sprzymierze�cem, który ustala drogi
przewodzenia w mózgu odpowiedzialne za my�li, czyny i pami��. Jednak w miar� upływu
czasu te poł�czenia zu�ywaj� si�. Stałe wyładowania elektryczne na stykach mi�dzy nerwami
(na synapsach) �łobi� w tych drogach koleiny. Najwi�ksze przeci��enie dotyczy dróg
przewodzenia najcz�stszych my�li i działa�. Same bod�ce elektryczne powoduj� powstawanie
wolnych rodników, które mog� uszkodzi� nerwy na drodze ich przebiegu. Wówczas nawet
glutamina ustalaj�ca te poł�czenia zaczyna wytwarza� wolne rodniki. Ko�cowy rezultat to
przemiana spraw i rzeczy najbardziej ci znanych w zupełnie obce, poniewa� dochodzi do
zupełnej dezintegracji dróg przewodzenia i twoje my�li dosłownie ulegaj� zagubieniu, nie
wiedz�c, któr�dy maj� w�drowa�. Im bardziej schematyczne było nasze my�lenie, im wi�cej
czynno�ci było wykonywanych z przyzwyczajenia lub powtarzanych, tym wi�ksze jest
niebezpiecze�stwo zwyrodnienia tych nerwowych poł�cze�.
Melatonina i mózg
Ale je�li dostarczymy melatonin�, któr� normalnie produkowała szyszynka, to
wówczas dojdzie do usuni�cia wolnych rodników, od�wie�enia naszego umysłu i ochrony
komórek nerwowych przed uszkodzeniem. Melatonina jest nawet zdolna pobudzi� mózg do
wytworzenia nowych dróg przewodzenia w przypadku, gdy dawne zostały ju� zu�yte. Mo�e
stary wyga zdob�dzie si� na nowe pomysły!
Melatonina i rak
Mo�e najistotniejsz� zalet� melatoniny jest jej skuteczno�� w zapobieganiu i
zwalczaniu raka. Badania naukowe datuj�ce si� ju� od lat 40. XX wieku wykazywały, �e jaki�
składnik produkowany przez szyszynk� zatrzymywał wzrost raka, podczas gdy usuni�cie tego
gruczołu przyspieszało wzrost nowotworów. Ale wtedy nie wiedziano, co to jest. Inn�
zagadk� stanowił fakt, �e kobiety niewidome zapadały na raka piersi dwa razy rzadziej ni�
kobiety widz�ce. Czy decyduje o tym poziom melatoniny? (u ludzi niewidomych nie
nast�puje zahamowanie czynno�ci szyszynki pod wpływem �wiatła). Obecnie
przeprowadzono badania potwierdzaj�ce, �e melatonina opó�nia wzrost komórek
nowotworowych w hodowli in vitro i u myszy. W jednym badaniu uzyskano pi�ciokrotne
opó�nienie wzrostu bardzo zło�liwego nowotworu skóry (czer-niaka), a tak�e opó�nienie jego
rozprzestrzeniania si�.
Wspomnieli�my poprzednio, �e melatonina zwalcza raka przez pobudzenie układu
odporno�ciowego do niszczenia komórek nowotworowych, zanim dojdzie do ich podziału,
oraz przez wpływ na hormony powoduj�ce przerzuty nowotworów. Trzeci sposób, w jaki
melatonina zwalcza nowotwory, to jej działanie antyoksyda-cyjne, ochraniaj�ce komórki
przed szkodami oksydacyjnymi. Dwa miejsca najcz�stszego wyst�powania melatoniny w
komórce to błona komórkowa i j�dro komórkowe. S� to dokładnie te same miejsca, gdzie
wolne rodniki wywołuj�najcz��ciej zmiany prowadz�ce do rozwoju raka. Melatonina działa
jak pies wartowniczy na stra�y kodu genetycznego komórki, gotowa do chronienia go przed
intruzami.
Interleukina-2, melatonina i rak
Jedn� z najbardziej obiecuj�cych substancji słu��cych leczeniu raka jest stosowana w
ostatniej dekadzie interleukina-2 (IL-2), wytwarzana przez układ odporno�ciowy do
wykrywania komórek nowotworowych i pobudzaj�ca ten układ do działania
przeciwnowotworowego. Ogromn� przeszkod� w jej zastosowaniu były nadzwyczaj powa�ne
działania uboczne - we wczesnym okresie prób klinicznych powstawały ci��kie powikłania
chorobowe ko�cz�ce si� zgonem. To niepo��dane działanie wydaje si� łagodzi� melatonina
stosowana ł�cznie z mniejszymi dawkami IL-2. Dr Steven Bock donosi o wynikach tego
badania:
Grupa naukowców ze Szpitala San Gerardo w Monza, we Włoszech, przeprowadziła
badania w celu sprawdzenia, czy melatonina mo�e zwi�kszy� skuteczno�� IL-2 przeciwko
ró�nym rodzajom raka. Podawano małe dawki IL-2 (aby zmniejszy� powa�ne objawy
niepo��dane) ł�cznie z melatonina u 82 pacjentów, w wi�kszo�ci z przerzutami raka do
odległych narz�dów. Leczenie spowodowało zmniejszenie si� guzów u 21 pacjentów. Objawy
niepo��dane były u wszystkich umiarkowane, mn� do�wiadczenie kliniczne przeprowadzone
przez t� sam� grup� badaczy wykazało, �e melatonina poprawiała skuteczno�� IL-2.
Całkowit� remisj� uzyskano u 7% pacjentów otrzymuj�cych ł�cznie melatonin� i IL-2,
podczas gdy u pacjentów stosuj�cych jedynie IL-2 nie obserwowano ani jednego przypadku
całkowitej remisji. Cz��ciow� remisj� stwierdzono u 20% pacjentów otrzymuj�cych
poł�czone leki, w porównaniu z 3% chorych otrzymuj�cych tylko IL-2. Po upływie roku
prze�ycie w pierwszej grupie wynosiło 46% i tylko 15% w grupie otrzymuj�cej jedynie IL-2.
Pomy�l o tym. Prze�ycie wzrosło trzykrotnie i pojawiła si� szansa całkowitej remisji!
Jest to istotna ró�nica. A co najwa�niejsze, działanie uboczne nie sprawiało ju� pacjentom tak
wielkich cierpie�. Je�li od tego zaczynamy, wyobra� sobie, jakie wyniki mo�na b�dzie
osi�gn��, kiedy dowiemy si� wi�cej o poł�czonym działaniu tych leków!
Melatonina i promieniowanie pola elektromagnetycznego
Przypuszczano równie�, �e melatonina mogłaby pomóc w zmniejszeniu szkód
wywołanych przez wolne rodniki powstaj�ce w wyniku promieniowania znanego jako
promieniowanie pola elektromagnetycznego (ang. electromagnetic field ra-diation - EMF).
Chocia� pow�tpiewano, czy taki rodzaj promieniowania w ogóle istnieje, wi�kszo��
zastrze�e� pochodziła z zakładów przemysłowych produkuj�cych urz�dzenia stanowi�ce
przedmiot kontrowersji. Ka�dy silnik elektryczny wytwarza pole elektromagnetyczne,
podobnie jak linie wysokiego napi�cia, ekrany telewizorów i komputerów, monitory oraz
przewody elektryczne w twoim domu. Jednym z najwi�kszych zagro�e� jest koc elektryczny.
Wytwarza on promieniowanie przekraczaj�ce czterokrotnie dopuszczamy poziom, a ty jeste�
nim owini�ty, pozostaj�c z nim w bliskiej odległo�ci przez 6-8 godzin ka�dej nocy.
Promieniowanie EMF wytworzone przez linie wysokiego napi�cia i transformatory
wi�zano ze wzrostem zachorowa� na białaczk� i ró�ne rodzaje nowotworów zło�liwych u
ludzi �yj�cych w jego obszarze. Nie s� to linie przewodz�ce energi� w twoim s�siedztwie.
Wi�kszo�� z nich to linie o niskim napi�ciu, które wytwarzaj� promieniowanie o małym
zasi�gu. Powa�ny problem stwarzaj� linie wysokiego napi�cia przenosz�ce energi� mi�dzy
du�ymi aglomeracjami. W miar� wzrostu naszej wiedzy o melatoninie okazało si�, �e rodzaj
nowotworów wywołanych promieniowaniem EMF i rodzaj nowotworów zwi�zanych z
niskim poziomem melatoniny jest bardzo podobny. Czy jest to mo�liwe, �eby
promieniowanie EMF powodowało w organizmie obni�enie poziomu melatoniny?
Jest to rzeczywi�cie całkiem prawdopodobne. Jeste�my przyzwyczajeni traktowa� fale
radiowe, �wiatło i pole magnetyczne jako zupełnie ró�ne rodzaje energii, ale w rzeczywisto�ci
jest to dokładnie ten sam rodzaj fal, tylko o ró�nej cz�stotliwo�ci. W podobny sposób działaj�
kuchenki mikrofalowe. Fale, które one wytwarzaj�, ogrzewaj� przedmioty dokładnie w taki
sam sposób, jak �wiatło, promieniowanie cieplne czy promieniowanie pochodz�ce z wybuchu
nuklearnego. Poniewa� szyszynka przerywa swoj� działalno��, kiedy fale o cz�stotliwo�ci
widzialnego �wiatła dochodz� do oczu, nie byłoby nic dziwnego, gdyby taki sam skutek
nast�pował w wyniku działania fal o innej cz�stotliwo�ci, nawet je�li nasze oczy nie byłyby w
stanie ich dostrzec. Kilka przeprowadzonych obecnie bada� potwierdziło, �e u zwierz�t i
ludzi poddanych działaniu EMF przez 24 godziny na dob� ustaje prawie zupełnie czynno��
szyszynki. Kiedy usunie si� �ródło promieniowania, poziom melatoniny powraca do normy w
ci�gu kilku dni.
Ludzie twierdz�cy, �e promieniowanie EMF jest zbyt słabe, �eby wywoła� zmiany
powoduj�ce raka, prawdopodobnie maj� racj�. Ale je�li promieniowanie EMF przerywa
czynno�� naszej szyszynki, czyni to równie� z naszym układem odporno�ciowym. A
osłabienie układu odporno�ciowego wywołuje raka. Kiedy układ ten ulega osłabieniu, nie
potrafimy zwalczy� szkód wywołanych przez wolne rodniki, niezale�nie od tego, czy
znajdujemy si�, czy te� nie, pod wpływem promieniowania.
Korzystne wła�ciwo�ci melatoniny
Powtórzmy to jeszcze raz. Melatonina działa reguluj�ce na układ odporno�ciowy,
rozrodczy i wewn�trznego wydzielania, a tak�e kieruje rytmem naszego snu. Znajduje si� w
całym organizmie i działa w komórkach jako antyoksydant. Przez pobudzenie grasicy
kontroluje t� cz��� układu odporno�ciowego, która decyduje, kiedy i jak atakowa� wroga.
Gdy u ludzi w wieku �rednim czynno�� szyszynki słabnie, pojawiaj� si� zaburzenia i choroby,
które tłumaczymy starzeniem si�, ale które w rzeczywisto�ci s� objawem osłabienia układu
odporno�ciowego, kierowanego wcze�niej przez szyszynk�. Po poł�czeniu wszystkich puzzli
w układance oka�e si�, �e czynno�� szyszynki jest niezwykle wa�na dla układu
odporno�ciowego. Ale niektórzy id� o krok dalej. Przypuszczaj�, �e szyszynka kieruje całym
systemem antyoksydantów, który w rzeczywisto�ci i tak podlega układowi odporno�ciowemu.
By� mo�e, ten kierowniczy gruczoł wewn�trznego wydzielania kieruje równie� systemem
przeciwutleniaczy. Mo�e to wła�nie jest powodem, dlaczego melatonina znajduje si� we
wszystkich komórkach ciała, a nie tylko w szyszynce. Jeszcze nie mamy dowodów na
potwierdzenie tej hipotezy, ale zasługuje ona na dalsze badania.
A teraz wa�ne pytanie. Czy to oznacza, �e mo�emy zatrzyma� proces starzenia si�
przez stosowanie melatoniny? Prawdopodobnie nie. Wiele wskazuje na to, �e długo��
naszego �ycia jest ustalona przez wiele czynników genetycznych. Ale nie oznacza to, �e
musimy coraz bardziej chorowa� w miar� starzenia si�. Melatonina mo�e zmniejszy� ryzyko
chorób zwi�zanych z wiekiem i spowodowa�, �e nasze starsze lata przynios� nam wi�cej
rado�ci. Zamiast obserwowa�, jak ciało kurczy si� i niszczeje, mo�emy pozosta� zdrowi,
zachowa� prawidłow� mas� mi��niow�, mo�emy by� bardziej aktywni i mie� aktywny,
sprawny umysł. Uzupełnianie melatoniny u ludzi rozpocz�to dopiero kilka lat temu, dlatego
nie mieli�my jeszcze czasu, �eby stwierdzi�, jakie b�dzie jej działanie u ludzi, którzy zacz�li
j� stosowa� w wieku 40 lat i kontynuowali do osiemdziesi�tki. Ale czy chcesz czeka� jeszcze
nast�pne 35 lat, zanim zaczniesz j� przyjmowa�?
Zalecenia i uwagi
Melatonina wydaje si� całkiem bezpieczna w u�yciu, ale powinienie� wiedzie� o
pewnych ograniczeniach. Po pierwsze, wi�cej nie zawsze znaczy lepiej. Wystarczaj�ca b�dzie
mała dawka; wszystko, czego ci potrzeba, to dawka 1-3 miligramów przyjmowana na kilka
godzin przed snem. Je�li jeste� w wieku powy�ej 65 lat, mo�esz zwi�kszy� dawk� do 5
miligramów, ale nale�y to zrobi� stopniowo i jej nie przekracza�. Stosowanie wi�kszej dawki
nie oznacza lepszych wyników, a poniewa� melatonina jest rozpuszczalna w tłuszczach, mo�e
gromadzi� si� w komórkach tłuszczowych. Oczywi�cie musisz pomaga� swojej szyszynce -
przestrzegaj regularnego rytmu dnia zgodnego z cyklem słonecznym, wstawaj po wschodzie
sło�ca i kład� si� spa� w kilka godzin po zapadni�ciu zmierzchu.
Nie powiniene� przyjmowa� melatoniny bez porozumienia si� ze swoim lekarzem,
je�li:
1. Bierzesz jaki� lek wpływaj�cy na takie same układy, na jakie działa melatonina. Je�li
bierzesz leki, które pobudzaj� układ odporno�ciowy, zwi�kszaj� poziom serotoniny,
obni�aj� ci�nienie t�tnicze krwi lub zwi�kszaj� wydzielanie hormonów, mo�e to
doprowadzi� do ich interakcji z melatonina. Nawet przy stosowaniu aspiryny, doustnych
�rodków antykoncepcyjnych, prozacu, valium lub leków tarczycowych nie jest wskazane
przyjmowanie melatoniny. Porozum si� najpierw z lekarzem.
2. Chorujesz na raka, masz zaburzenia hormonalne, depresj� lub inne zaburzenia psychiczne,
alergi� lub choroby z autoagresji, cierpisz na niepłodno�� lub karmisz piersi� dziecko.
Wszystkie te stany wpływaj� na układy regulowane przez szyszynk� i stosowanie
melatoniny mo�e wywoła� powikłania.
3. Jeste� dzieckiem lub osob� młodocian�. Nawet nie my�l o melatoninie, zanim przekroczysz
wiek 40 lat. Młodzi ludzie maj� bardzo sprawn� szyszynk�, która dostarcza im
odpowiedniej ilo�ci melatoniny. Je�li jeszcze nie masz 40 lat i s�dzisz, �e rzeczywi�cie
potrzebujesz melatoniny, prawdopodobnie wymagasz jedynie korekty rozkładu zaj��,
zmiany aktywno�ci i diety, �eby wspomóc działanie szyszynki. Kup ksi��k� na ten temat i
zastosuj si� do proponowanych zalece�, ale nie zaczynaj od stosowania pigułek, których w
rzeczywisto�ci nie potrzebujesz.
Melatonina i seks
Ostatnia uwaga o melatoninie dotyczy seksu. Melatonina pobudza działanie
testosteronu, estrogenu i adrenaliny, co przedłu�a i usprawnia aktywno�� seksualn�. Je�li po
tym jeszcze sienie zdecydowałe�, jeste� ju� martwy.
5-HTP 5-HTP - silny antyoksyaant
Według Michaela Murraya 5-hydroksytryptofan (5-HTP) jest tak�e silnym anty-
oksydantem. Chocia� jego podstawow� funkcj� jest budowanie cz�steczki serotoniny -
przeka�nika nerwowego reguluj�cego nastroje, łaknienie i wzorzec snu, zwi�zek ten mo�e
ponadto zapobiega� szkodom wywoływanym przez działanie wolnych rodników w
organizmie, co zmniejsza ryzyko tak powa�nych schorze�, jak rak.
Kiedy po raz pierwszy przeczytałem ksi��k� M. Murraya, byłem zaintrygowany,
poniewa� mało wiedziałem na temat serotoniny, która jest wa�nym przeka�nikiem
nerwowym, przenosz�cym bod�ce od jednej komórki mózgowej do drugiej. Jest to, jak
okre�la Murray, „główny chemiczny kontroler" mózgu. Tym, czego do tej pory nie
rozumiałem, było jego wa�ne współdziałanie z całym układem odporno�ciowym organizmu,
5-HTP bowiem zwi�ksza produkcj� melatoniny i podwy�sza poziom endorfin, stanowi�cych
naturaln� obron� organizmu przed stresem i umiarkowanym bólem.
Wtedy odkryłem, �e pewne substancje uzupełniaj�ce zwi�kszaj� produkcj� 5-HTP,
który jest prekursorem serotoniny, a przez to wspomagaj� jej syntez�. Do tych substancji
nale�y zaliczy� przede wszystkim zespół witamin B, a tak�e witamin� C, witamin� E i beta-
karoten jako prekursor witaminy A. Jest oczywiste, �e dostarczenie organizmowi dostatecznej
ilo�ci wielu witamin jest spraw� wielkiej wagi. S� one niezb�dne do syntezy serotoniny z 5-
HTP, podobnie jak pierwiastki: magnez, mangan, potas, selen, mied�, cynk, chrom i wap�.
Murray uzasadnia konieczno�� przyjmowania dostatecznej ilo�ci antyoksydan-tów
faktem obni�enia poziomu serotoniny przy małej ich ilo�ci. I odwrotnie, du�a ilo��
antyoksydantów pomaga utrzyma� odpowiedni poziom serotoniny.
Ł�czne działanie ró�nych antyoksydantów zapewnia wiksz� ochron
Dr Murray stwierdza: „Badania wykazuj�, �e poł�czenie ró�nych antyoksydantów
zapewnia wi�ksz� ochron� ni� du�a dawka tylko jednego. Mieszanki od�ywek
antyoksydacyjnych działaj� razem w sposób harmonijny w ramach zjawiska znanego jako
synergizm, w którym cało�� jest wi�ksza ni� suma składników. Innymi słowami, je�li chodzi
o korzystne wła�ciwo�ci antyoksydantów, jeden doda� jeden równa si� trzy".
WITAMINY B I 5-HTP
Pierwsze objawy przedklinicznego niedoboru substancji od�ywczych maj� cz�sto charakter
psychologiczny. W mojej opinii dla mózgu najwa�niejszy zespół witamin stanowi� witaminy B.
Na przykład kwas foliowy i witamina B12 to dwie substancje działaj�ce przewa�nie wspólnie
jako zespół. Organizm potrzebuje odpowiedniej ich ilo�ci do przemiany 5-HTP w serotonin�.
Du�e znaczenie dla produkcji neuroprzeka�ników, ł�cznie z serotonin�, ma równie� witamina
B6.
W skład wa�nego zespołu witamin B wchodz�: witamina B1 (tiamina), witamina B2
(ryboflawina), witamina B3 (niacyna), witamina B5 (kwas pantotenowy), witamina B6
(pirydoksyna) i witamina B12 (biotyna i kwas foliowy).
SKŁADNIKI MINERALNE Poza witaminami nasz organizm potrzebuje równie� �ladowych ilo�ci pierwiastków w
postaci składników mineralnych. Mo�e ju� słyszałe� o potrzebnych pierwiastkach,
dowiaduj�c si� o „braku �elaza we krwi", o przeciwkaszlowych kroplach z cynkiem i o tym,
�e „wap� wzmacnia z�by i ko�ci". Inne niezb�dne dla nas pierwiastki, o których mo�e jeszcze
nie słyszałe�, to mangan, mied�, jod, magnez, fosfor, chrom i molibden. Dwa pierwiastki
�ladowe, które omówimy ze wzgl�du na ich wła�ciwo�ci antyoksydacyjne, to selen i cynk.
A teraz powiesz: „Zaczekaj chwil�. Czy to nie s� metale? Czy masz na my�li �elazo,
jak w garnkach mojej babci? I mied� w rurach pod moim zlewem?". W zasadzie tak.
Pierwiastki w postaci minerałów to skały i metale, ale mówimy o dostarczeniu kilku
cz�steczek tych minerałów, dost�pnych dla ka�dej komórki organizmu, a nie o kawałach
skały wapiennej czy tacach na owoce. I nie dostarczysz �elaza organizmowi przez połykanie
�elaznych opiłków. Mo�esz te pierwiastki przyswoi� jedynie wówczas, kiedy zostan�
zaczerpni�te z ziemi przez rosn�ce w niej ro�liny. One z kolei przekształcaj� pierwiastki w
posta� organiczn�, któr� mo�e ju� wykorzysta� twój organizm.
CHROM (Patrz, podrozdział „Cukrzyca" s. 71).
Chrom i poziom insuliny
Chrom poprawia tolerancj� glukozy i obni�a poziom insuliny. Zwi�ksza równie� skuteczno��
insuliny.
�ywno�� bogata w chrom
Do produktów �ywno�ciowych bogatych w chrom nale��: dro�d�e piwne, groszek w str�kach,
ogórki, produkty z soi, cebula, czosnek i zielona �ywno��.
MIED Chocia� wysoki poziom miedzi w organizmie mo�e spowodowa� stany chorobowe
zwi�zane z działaniem oksydacyjnym, do utrzymania prawidłowej obrony antyoksydacyjnej
konieczny jest optymalny poziom tego pierwiastka, a z kolei cz�sto wyst�puj�cy niedobór
miedzi zwi�ksza stres oksydacyjny. Niedobór miedzi wi��e si� z niedoborem miedziowej
dysmutazy ponadtlenkowej (ang. copper superoxide dismutase - Cu SOD) w systemie obrony
antyoksydacyjnej, która bierze udział w przerwaniu ła�cucha zdarze� wywołanych przez
wolne rodniki.
Mied� i układ sercowo-naczyniowy
Mied� ma równie� wpływ na prawidłowy stan układu sercowo-naczyniowego.
Niedobór miedzi wywołuje uszkodzenie oksydacyjne serca i w�troby. Istniej� dane
wskazuj�ce na to, �e słaby układ obrony antyoksydacyjnej serca odpowiada za wysoki stopie�
uszkodzenia oksydacyjnego serca w warunkach niedoboru miedzi.
Mied� ochrania komórki skóry przed promieniowaniem nadfioletowym
W poł�czeniu z selenem mied� chroni komórki skóry przed promieniowaniem
nadfioletowym.
Mied� i niedokrwisto��
Niedokrwisto�� wi��e si� z niedoborami zarówno miedzi, jak selenu.
MANGAN
Mangan jest bardzo wa�nym pierwiastkiem i wespół z miedzi� i selenem odgrywa
podstawow� rol� w antyoksydacyjnym systemie enzymatycznym dysmutazy ponadtlenkowej.
MAGNEZ Jakie jest działanie magnezu
Magnez jest to pierwiastek bior�cy udział w wytwarzaniu krwinek białych, które maj�
ogromne znaczenie w zwalczaniu zaka�e� i innych chorób. Ł�czy si� on równie� z krwinkami
czerwonymi. W poł�czeniu z wapniem i fosforem zapewnia prawidłow�, mocn� budow�
z�bów i ko�ci. Pomaga w wykorzystaniu witamin B i E, tłuszczów, wapnia i innych
pierwiastków.
Jakie s� �ródła pokarmowe magnezu
• Figi
• Jabłka
• Migdały
• Morszczyn
• Nasiona soi
• Ry�
• Sezam
• Warzywa zielonoli�ciaste surowe/gotowane
Zalecana dawka magnezu wynosi 750-1000 miligramów.
POTAS Skutki niedoboru potasu w organizmie
Niedobór potasu wywołuje okre�lone objawy. Niski poziom potasu w organizmie
powoduje gorsze utlenienie tkanek. Cz�sto dochodzi do gromadzenia w organizmie wody, co
wskazuje na powikłania ze strony nerek. Cz�stym objawem jest obrz�k okolicy kostek,
�wiadcz�cy o niedotlenieniu tkanek. Przy niskim poziomie potasu mózg równie� �le
funkcjonuje. Szczególnie wra�liwy na niedobór potasu jest mó�d�ek. Dochodzi do
utrudnienia czynno�ci ruchowych i zaburzenia równowagi. Praca umysłowa jest utrudniona.
Cz�stym objawem s� bóle głowy. Przy braku potasu dochodzi do zaburze� ruchów
perystaltycznych jelit. Powoduje to nad-kwasot�, z objawami zgagi. W rzeczywisto�ci z
niedoborem potasu wi��e si� zakwaszenie całego organizmu. „Inne jeszcze objawy niedoboru
potasu to sucho�� i wykwity skóry, pogorszenie pami�ci, zaparcie, depresja, osłabienie
szybko�ci odruchów, nerwowo��, czasami nie daj�ce si� zaspokoi� pragnienie, zmienna
czynno�� i niemiarowo�� serca, podwy�szenie poziomu cholesterolu, bezsenno��, niskie
ci�nienie krwi, szybkie m�czenie si� i osłabienie mi��ni".
Ponadto potas jest pierwiastkiem niezb�dnym dla czynno�ci nadnerczy - wa�nych
gruczołów wydzielania wewn�trznego, stanowi�cych podstaw� sytemu zwalczania stresu.
ródła potasu
Potas wyst�puje głównie w produktach zielonych, warzywach i zbo�ach. Niestety,
ziania zbó� spo�ywanych przez społecze�stwa krajów rozwini�tych gospodarczo pozbawione
s� przewa�nie zewn�trznej otoczki, a wi�kszo�� potasu i innych wa�nych substancji zostaje
usuni�ta razem z t� otoczk� w trakcie mielenia, które pozostawia w ziarnach głównie skrobi�.
Oczywi�cie mo�liwe jest uzupełnianie potasu.
�ródła pokarmowe potasu to nabiał, ryby, owoce, warzywa str�czkowe, mi�so, drób,
warzywa i pełne ziarna. Szczególnie du�e ilo�ci potasu wyst�puj� w morelach, owocach
awokado, bananach, palonej melasie, dro�d�ach piwnych, daktylach, glonach morskich,
figach, suszonych owocach, czosnku, orzechach, ziemniakach, rodzynkach, dyni olbrzymiej,
grzybach dro�d�opodobnych, otr�bach pszennych".
„Rosimy zawieraj�ce potas to: kocimi�tka, chmiel, skrzyp, pokrzywa, li�cie babki,
czerwona koniczyna, szałwia i tarczyca (Scutellaria)".
SELEN Co to jest Selen i gdzie si znajduje?
Selen jest metalem, o którym nie mogłe� wiele słysze�. Wyst�puje na całym �wiecie,
ale w bardzo małych ilo�ciach i najcz��ciej w poł�czeniu z innymi meta-lami.Traktowany jest
jako mo�liwe �ródło ska�enia �rodowiska, nie z powodu swojej toksyczno�ci, ale poniewa� w
poł�czeniu z siark� tworzy toksyczne zwi�zki. Nie dostrzega si� go, ale znajduje si� on w
ró�nych domowych urz�dzeniach. Na przykład, czy posiadasz transformator, który zamienia
pr�d zmienny (z kontaktu w �cianie) na pr�d stały (mo�e do ładowania baterii w zabawkach
twoich dzieci albo w bezprzewodowym telefonie)? Wewn�trz tego małego pudełeczka
znajduje si� obwód z selenem, który wykonuje t� prac�. Selen wykazuje wyj�tkow�
wła�ciwo�� zamiany jednego rodzaju energii w inny. Stosuje si� go tak�e w płytach do
wykorzystania energii słonecznej, poniewa� mo�e zamieni� �wiatło słoneczne bezpo�rednio
w elektryczno��. Z tego samego powodu stosuje si� go w ró�nych rodzajach fotokomórek, jak
liczniki na �wiatło czy elektryczne kamery. Do�� interesuj�cy jest fakt, �e kiedy spojrzysz na
tablic� pierwiastków, zobaczysz, �e selen nale�y do grupy tlenowców. Dopiero w roku 1990
selen został uznany za niezb�dny pierwiastek �ladowy przez ameryka�ski Urz�d ds. �ywno�ci
i Leków (FDA).
Korzystne wła�ciwo�ci antyoksydacyjne selenu
Podstawow�korzy�ci� wynikaj�c�z wła�ciwo�ci antyoksydacyjnych selenu jest jego
udział w produkcji enzymu peroksydazy glutationowej. Wszystko, co musisz wiedzie� o
peroksydazie glutationowej, znajduje si� w podrozdziale „Enzymy" (s. 146), wiec nie b�d�
ponownie tego wyja�niał. Wa�n� cech� tego enzymu jest zatrzymywanie oksydacji tłuszczów,
zwłaszcza cholesterolu LDL. Oznacza to zmniejszenie procesu uniedro�niania t�tnic, liczby
chorób serca i zgonów. Doskonale! Kolejne badania wykazały, �e chorobie serca towarzyszy
niedobór peroksydazy glutationowej, zwi�zany z niedostateczn� ilo�ci� selenu, koniecznego
do jej produkcji. Dostarczenie selenu przywraca prawidłowe przemiany. Wyniki
do�wiadczenia przeprowadzonego przez dr� Avirama w Centrum Medycznym Rambam w
Haifie, w Izraelu, opublikowane w styczniu 1998 roku, wykazywały, �e dawka uzupełniaj�ca
selenu wywoływała zwi�kszenie aktywno�ci glutationu o około 33%, co prowadziło do
zmniejszenia o 46% oksydacji LDL. Innymi słowy, selen zmniejsza o połow� ilo��
cholesterolu przygotowanego do wytworzenia blaszek mia�d�ycowych. Przy dostatecznej
ilo�ci selenu funkcja glutationu przebiega prawidłowo i nie ma ju� warunków do powstania
choroby sercowo-naczyniowej. Niestety, szkody wywołane przez dokonane ju� zaburzenie
sercowo-naczyniowe nie mog� ulec tak łatwo likwidacji, wi�c nie spodziewaj si�, �e problem
ten mo�na bez trudu rozwi�za�. Ale gdyby to była jedyna przyczyna zastosowania dawek
uzupełniaj�cych selenu, i tak warta byłaby ka�dych pieni�dzy. Tylko przez to jedno selen
mo�e uratowa� ci �ycie.
Nie jest to jedyny po�ytek z selenu. Współdziałaj�c z witamin� E, wzmacnia nasz
układ odporno�ciowy oraz czynno�� tarczycy i utrzymuje w zdrowiu serce, w�trob� i trzustk�.
Dodanie cynku do tych dwóch składników powoduje zmniejszenie powi�kszonego gruczołu
krokowego. Stwierdzono równie�, �e u alkoholików selen ochrania w�trob� przed
powstaniem marsko�ci. Poniewa� w nasieniu m�skim stwierdza si� du�e st��enie selenu,
uwa�a si�, �e ma on wpływ na płodno��. Mo�esz zastosowa� za du�� dawk� tego pierwiastka,
ale objawy zatrucia selenem s� trudne do stwierdzenia, mog� by� nimi krucho�� i łamliwo��
włosów i paznokci, dolegliwo�ci ze strony w�troby i nerek, wreszcie wyst�pienie �ółtaczki.
Prawidłowe dawkowanie
Je�li wyst�pi� powy�sze powikłania, nale�y zmniejszy� dawk� selenu. Dawki do 700
mikrogramów dziennie uznane s� za bezpieczne, nawet przy dłu�szym stosowaniu.
Normalnie dawki wynosz� 200 mikrogramów dziennie i je�li nie b�dziesz zjadał codziennie
pietruszki z uprawy o powierzchni kilku akrów, nie otrzymasz w po�ywieniu odpowiedniej
ilo�ci selenu.
Wła�ciwo�ci selenu w zwalczaniu raka
Jedn� z niespodzianek, jak� sprawił selen, były jego mo�liwo�ci zwalczania raka. Dr
Larry Clark i jego koledzy z uniwersytetu w Arizonie zaplanowali do�wiadczenie w celu
wykazania, czy stosowanie selenu mo�e pomóc w zapobieganiu powstania raka skóry. Dla
mieszkaj�cych w Arizonie jest to bardzo wa�ny problem. Badaniem obj�to 1000 osób z
przebytym ju� rakiem skóry, którym podawano codziennie 200 mikrogramów selenu przez 10
lat, aby zapobiec ponownemu wyst�pieniu raka. Badanie zako�czyło si� całkowitym
niepowodzeniem. Cz�sto�� wyst�powania raka skóry była u tych osób identyczna, jak u osób
nie przyjmuj�cych selenu. Jednak�e okazało si�, �e u osób stosuj�cych selen nast�pił spadek o
37% zachorowa� na inne rodzaje gro�nych nowotworów zło�liwych i zmniejszenie o 50%
liczby zgonów z powodu raka. W badaniu tym stwierdzono ponadto zmniejszenie o 46%
przypadków raka płuc, o 67% przypadków raka przełyku, o 62% przypadków raka jelita
grubego i ogromny spadek, o 72%, zachorowa� na raka gruczołu krokowego! Nie�le jak na
niepowodzenie do�wiadczenia, prawda?
Wyniki te potwierdzono w grudniu 1997 roku, kiedy Mi�dzynarodowy Instytut
Epidemiologii opublikował rezultaty dwunastoletniego ogólno�wiatowego badania
klinicznego, którym obj�ło 30 000 osób. Celem badania było wykazanie skuteczno�ci
uzupełniania witamin i składników mineralnych. Stwierdzono wyra�n� zale�no�� mi�dzy
stosowaniem selenu działaj�cego wspólnie z witamin� E a istotnym zmniejszeniem
zachorowa� na raka i zgonów zwi�zanych z rakiem. W innej próbie klinicznej prowadzonej
przez ameryka�ski Narodowy Instytut Onkologii badano wpływ poł�czonego działania
ró�nych antyoksydantów na cz�sto�� zachorowa� na raka w Linxian, w Chinach, w regionie
znanym z niedostatecznego przyjmowania przez zamieszkuj�c� go ludno�� substancji
od�ywczych i wysokiej zapadalno�ci na raka i udary mózgu. Jednej grupie osób podawano
witamin� A i cynk, drugiej - witamin� B complex, trzeciej -witamin� C i molibden, czwartej -
beta-karoten, witamin� E i selen. Po upływie 5 lat w czwartej grupie stwierdzono
zmniejszenie liczby zgonów o 9%, o 13% mniej przypadków raka i znaczne zmniejszenie
liczby udarów mózgu. Te antyoksydanty rzeczywi�cie działaj�! Naprawd� zapobiegaj�
nowotworom zło�liwym i udarom mózgu!
Selen i wirus HIV
Ale prawdopodobnie do najbardziej znacz�cych nale�� prowadzone obecnie badania
zale�no�ci mi�dzy selenem i wirusem HIV. Dr Ethan Will Taylor, patolog z uniwersytetu w
Georgii, był pionierem wi�kszo�ci tych bada�. Poni�ej cytujemy jego najwa�niejsze uwagi na
temat selenu i AIDS.
• Selen jest potrzebny do prawidłowej czynno�ci układu odporno�ciowego, zwłaszcza
komórek T - limfocytów �ci�le zwi�zanych z przebiegiem zespołu nabytego upo�ledzenia
odporno�ci (AIDS).
• Selen zwi�ksza działanie interleukiny-2 (IL-2) - naturalnego stymulatora układu
odporno�ciowego, która budzi nadziej� jako mo�liwy lek przeciwko AIDS.
• U pacjentów zaka�onych wirusem HIV stwierdza si� stały spadek poziomu selenu. Stanowi
to znacz�cy prognostyk szansy prze�ycia, poniewa� spadek selenu
nast�puje równolegle z post�pem choroby. Stwierdzono równie�, �e we wczesnym okresie
choroby poziom selenu wykazuje zadziwiaj�co małe warto�ci.
• W badaniach laboratoryjnych (w probówkach) stwierdzono zahamowanie wzrostu HIV w
obecno�ci zwi�zków selenu.
• Ogromna liczba faktów wykazuje znaczenie stresu oksydacyjnego w repli-kacji HIV, który
to proces mo�e by� zahamowany przez niektóre antyoksy-danty. U pacjentów z
zaka�eniem HIV dowody te wskazuj� równie� na istnienie szkód antyoksydacyjnych.
Fakty te skłoniły Taylora do wysuni�cia hipotezy, �e mo�e obni�aj�cy si� poziom
selenu nie jest skutkiem choroby, ale raczej jest �ci�le zwi�zany z jej przyczyn�. Wydaje si�,
�e jeszcze inne wirusy wywołuj� chorob� w przypadku niedoboru selenu, jak wirus zapalenia
w�troby typu B. By� mo�e HIV jest te� takim wirusem. Taylor mówi o mo�liwo�ci działania
dwóch mechanizmów. Jeden z nich to zwi�zek mi�dzy obni�onym poziomem selenu a
wi�kszym stresem oksydacyjnym w wyniku obni�enia poziomu peroksydazy glutationowej
(znów do tego wracamy). Stan ten mógłby wyzwala� namna�anie si� wirusa lub usuwa�
czynnik hamuj�cy, stwierdzany w testach laboratoryjnych z selenem. Drugi mechanizm jest
bardziej skomplikowany.
Badaj�c materiał genetyczny HIV, Taylor stwierdził co� bardzo interesuj�cego. W
wirusie HIV znajduje si� „otwarty gen", oczekuj�cy na uzupełniaj�ce poł�czenie z innym
aminokwasem (pami�taj, �e geny to ła�cuchy aminokwasów), którym jest UGA - kod dla
selenocysteiny. Ta posta� zwi�zku aminokwasu z selenem nie wyst�puje w du�ej ilo�ci w
organizmie, ale układ odporno�ciowy korzysta z niego systematycznie i organizm wytwarza
go w miar� potrzeby, dopóki dysponuje wystarczaj�c� ilo�ci� selenu. Na t� selenoprotein�
oczekuje nie tylko wirus; bierze ona równie� udział w procesie aktywowania peroksydazy
glutationowej. Upraszczaj�c t� teori� mo�na powiedzie�, �e wirus wnika do organizmu,
szukaj�c selenu. Je�li go znajdzie, doł�cza go do swego genu i jest usatysfakcjonowany. Nie
b�dzie ulegał replikacji! Pstryk - i selen wył�cza replikacj� wirusa. Ale je�li pozostanie cho�
jeden wirus, który nie otrzyma swojego selenu, zaczyna si� mno�y� i nast�puje progresja
choroby. To oczywi�cie wyja�nia, dlaczego w pocz�tkach choroby poziom selenu jest tak
niski - selen został zu�yty na potrzeby wirusów! Wyja�nia to równie�, dlaczego niektórzy
ludzie z zaka�eniem HIV �yj� wiele lat bez objawów choroby. Musz� mie� odpowiedni
poziom selenu, który hamuje rozwój wirusów. Teoria ta pomaga wyja�ni� równie�, dlaczego
AIDS jest bardziej aktywny w społecze�stwach o złym stanie od�ywienia (Haita�czycy,
mieszka�cy Afryki, narkomani stosuj�cy do�ylnie narkotyki) i dlaczego objawy niedoboru
selenu i choroby AIDS s� tak uderzaj�co podobne.
Jak na razie jest to ci�gle jeszcze teoria. Znalezienie wszystkich odpowiedzi mo�e
zaj�� troch� czasu, a jeszcze wi�cej - przekonanie lekarzy, �e selen mo�e odgrywa�
zasadnicz� rol� w rozwi�zaniu problemu AIDS. W tym czasie dr Richard Passwater stwierdził
w wywiadzie udzielonym w Instytucie Linusa Paulinga:
„Wszystkie �yj�ce długo osoby HIV-pozytywne stosowały selen i NAC, a tak�e du�e
ilo�ci innych od�ywczych substancji antyoksydacyjnych".
Gdzie wystpuje selen
Produkty �ywno�ciowe zawieraj�ce selen to mi�so, ryby i ró�ne ziarna. Selen
wyst�puje tak�e w dro�d�ach piwnych, brokułach, morszczynie, cebuli i melasie. Lista ro�lin
zawieraj�cych selen jest do�� długa i obejmuje lucern�, pietruszk�, czosnek, korze� �e�-
szenia i owoce głogu.
SIARKA Gdzie wystpuje siarka i jakie jest jej działanie
Produkty �ywno�ciowe zawieraj�ce siark�, jak czosnek, cebula, pory, szczypiorek i
szalotka, s� silnymi antyoksydantami. Stephen L. DeFelice, człowiek, który utworzył termin
„neutraceuticals" (substancje neutralizuj�ce), wierzy, �e czosnek dzi�ki zawarto�ci du�ej
ilo�ci siarki potrafi powstrzyma� rozwój raka. W badaniu naukowym, wykonanym w
Memoriał Sloan-Kettering Cancer Center w Nowym Jorku, poddano �wie�e komórki raka
gruczołu krokowego człowieka działaniu S-allimerkaptocysteiny (SAMC), zwi�zku siarki,
który powstaje w miar� starzenia si� czosnku. Stwierdzono, �e szybko�� rozwoju komórek
raka uległa zmniejszeniu 2-4 razy w porównaniu z prób� kontroln�. Najlepszym rodzajem
czosnku jest Kyolic - wyci�g ze starego czosnku.
Wa�ne zwi�zki siarki zwalczaj�ce raka
Wa�ne zwi�zki siarki, które pomagaj � organizmowi zwalcza� raka, s� nast�puj�ce:
• Indole - czynniki blokuj�ce raka.
• Izotiocyjaninany - blokuj� i hamuj� działanie komórek nowotworowych.
• Tiole - substancje od�ywcze zawieraj�ce siark�.
• Cysteina - aminokwas zawieraj�cy siark�.
• Glutation - aminokwas zawieraj�cy siark�.
ródła pokarmowe siarki
Produkty �ywno�ciowe zawieraj�ce siark� s� nast�puj�ce:
• Jaja.
• Ziarna, kiełki pszenicy, potrawa z mieszanych ziaren zbó�, kiełków pszenicy, suszonych
owoców, orzechów i miodu, owsianka.
• Warzywa - lucerna, szparagi, brokuły, brukselka, kapusta, kalafior, chrzan, zielone cz��ci
gorczycy.
• Owoce - figi, dojrzała papaja, ananas.
• Orzechy i nasiona - migdały, orzechy nanerczowe.
• Warzywa str�czkowe - cieciorka, soczewica.
Siarka zapobiega glikacji krwi
W organizmie siarka zapobiega glikacji (karmelizacji) krwi. Podobnie jak ty,
podgrzewaj�c cukier na ogniu, „topisz" go do postaci karmelu, organizm spala spo�ywane
tłuszcze i cukry za pomoc� własnego �ródła ciepła, w efekcie tego krew staje si� ciemniejsza i
bardziej g�sta (jak syrop) i uszkadza biochemicznie komórki ciała. A wi�c jedzenie
produktów zawieraj�cych siark� tak cz�sto, jak to jest mo�liwe, to bardzo wa�na sprawa.
CYNK Co trzeba wiedzie� o cynku
Cynk? Prawdopodobnie zauwa�yłe�, �e niektóre preparaty multiwitaminowe i krople
przeciwkaszlowe s� reklamowane na etykiecie informacj�, i� zawieraj� tak�e cynk. U jednego
ze sprzedawców widziałem nawet plakat z rysunkiem prysznica spryskuj�cego gardło lekiem
zawieraj�cym cynk, troch� zastanawiaj�cy, je�li we�mie si� pod uwag� fakt, �e cynk to metal.
Co powinni�my wiedzie� na ten temat, je�li mamy kupowa� produkty zawieraj�ce cynk?
Wiadomo ju� du�o. Cynk wywiera wszechstronny wpływ na całe ciało. W naszej
dyskusji najwa�niejszy jest fakt, �e jest on podstaw� ponad 200 enzymów, w tym dysmutazy
ponadtlenkowej (SOD) i enzymów odpowiedzialnych za produkcj� DNA i RNA. Ma równie�
udział w strukturze błony komórki i w poł�czeniach utrzymuj�cych razem specyficzne geny
w cz�steczce DNA. Poł�czenia te nazywaj� si� „palcami cynku". Przyznaj�, �e brzmi to jak
nazwa komiksu z czarnymi charakterami, ale w rzeczywisto�ci s� to terminy dobrze znane w
genetyce.
Oprócz działania antyoksydacyjnego, cynk pobudza układ odporno�ciowy na
poziomie komórkowym i zwi�ksza liczb� limfocytów T, które zwalczaj� zaka�enia. Jest
niezb�dny do wzrostu wszystkich komórek i przyspiesza gojenie si� ran. Cynk mo�e nawet
wyleczy� owrzodzenie �oł�dka. Dzi�ki działaniu przeciwzapalnemu pomaga w leczeniu
tr�dzika i zapalenia stawów. Stwierdziłem tak�e, �e cynk jest skuteczny w leczeniu łuszczycy.
Jest potrzebny do prawidłowego działania zmysłów smaku, zapachu i wzroku i odgrywa
ogromn� rol� w rozwoju i czynno�ci m�skich narz�dów płciowych i gruczołu krokowego.
Wspomaga równie� działanie pewnych substancji stosowanych na porost włosów, chocia�
sam nie wykazuje takiej wła�ciwo�ci.
Poziom cynku zaczyna si� obni�a� w miar� starzenia si�, co skłania nas do przyj�cia
pogl�du, �e jest on zwi�zany z licznymi chorobami starszego wieku. Z jednej strony, spadek
poziomu cynku jest równoległy do obni�enia wydolno�ci układu odporno�ciowego
towarzysz�cego starzeniu si�. Ju� to samo mogłoby wytłumaczy�, dlaczego pewne schorzenia
dotycz� ludzi starszych, a oszcz�dzaj� młodych. Powstaj� wówczas warunki do zmian
zwyrodnieniowych, gdy� uszkodzone tkanki nie mog� liczy� na uzdrawiaj�ce wła�ciwo�ci
cynku.
Cynk i przezibienia
Je�li chodzi o wpływ cynku na przezi�bienia, stwierdzono, �e skraca on czas choroby. Je�li
rozpoczniesz stosowanie pastylek z cynkiem do ssania co 2 godziny, gdy ju� stwierdzisz
pierwsze objawy, choroba mo�e zako�czy� si� po 4 dniach, zamiast trwa� 8-9 dni.
W niektórych badaniach nie uzyskano takich wyników, ale istniej� przynajmniej trzy, które je
potwierdziły. Połykanie cynku w pigułkach nie ma takiego wpływu; skuteczne jest
bezpo�rednie działanie cynku na zaka�one tkanki, przyjmowanego w postaci pastylek do
ssania. Uwa�a si�, �e cynk niszczy wirusy powoduj�ce przezi�bienie, ale goj�cy wpływ na
podra�nione tkanki wi�zany jest raczej z jego działaniem antyoksydacyjnym.
Cynk, rak i inne choroby
Wobec nowotworów zło�liwych cynk wykazuje wiele interesuj�cych działa�. U
pacjentów z rakiem przełyku, oskrzeli i gruczołu krokowego stwierdzono niski poziom cynku.
Dodanie cynku do diety ró�nych gryzoni zapobiegało rozwojowi raka wywoływanego
stosowaniem chemicznych kancerogenów. W komórkach zmienionych nowotworowe ulega
obni�eniu poziom cz�steczek SOD zwi�zanych z miedzi� lub cynkiem i innych enzymów
antyoksydacyjnych. Wydaje si�, �e rak atakuje te komórki, które maj� gorsz� ochron�.
Wszystkie te fakty �wiadcz� o wła�ciwo�ci cynku w zapobieganiu nowotworom zło�liwym.
Ale wykazano równie�, �e w organizmie pozbawionym cynku wzrost raka staje si�
wolniejszy! Prawdopodobn� przyczyn� jest zapotrzebowanie na cynk, niezb�dny do syntezy
DNA i wzrostu, wykazywane przez wszystkie komórki, w tym i komórki nowotworowe.
Odebranie cynku komórkom ju� powstałego nowotworu zło�liwego sprawia, �e ich wzrost
zatrzymuje si�.
Zwyrodnienie plamki �ółtej to jeszcze inna choroba zwi�zana zarówno z
uszkodzeniem oksydacyjnym, jak te� obni�eniem poziomu cynku, chocia� prawdziwa
przyczyna tej choroby nie jest znana. Uzupełnianie cynku nie leczy zwyrodnienia plamki
�ółtej, ale w badaniach kontrolnych przeprowadzanych co 12 lub 24 miesi�ce udowodniono,
�e przyjmowanie go opó�nia znamiennie utrat� wzroku. Wyleczenie mo�na prawdopodobnie
osi�gn�� przez poł�czone działanie wszystkich an-tyoksydantów wpływaj�cych korzystnie na
wzrok.
Wiele objawów zespołu Downa mo�na leczy� za pomoc� cynku. Udowodniono, �e
cynk pobudza układ odporno�ciowy przez usprawnienie czynno�ci tarczycy, funkcji krwinek
białych i aktywno�ci limfocytów.
Wykazano, �e cynk usprawnia czynno�ci naprawcze DNA w limfocytach
uszkodzonych przez napromienianie. Zahamowanie wzrostu osoby z zespołem Downa mo�e
by� tak�e zwi�zane z niedoborem cynku. W jednym z bada� z 22 dzieci, otrzymuj�cych
dawki uzupełniaj�ce cynku, 15 osi�gn�ło wy�szy percentyl na wykresie wzrostu. Dzieci z
zespołem Downa maj� równie� powikłania zwi�zane z niedojrzało�ci� krwinek czerwonych,
które nie s� w stanie przenosi� tlenu. Uzupełnianie cynku wywołuje �mier� tych
uszkodzonych krwinek, dzi�ki czemu organizm potrafi zast�pi� je komórkami prawidłowymi.
Cynk ma wiele do zaoferowania chorym na cukrzyc�. Odgrywa podstawow� rol� w
produkcji insuliny, zarówno w pierwszym etapie, kiedy insulina gromadzona jest w
komórkach beta trzustki jako kryształy cynku, i pó�niej, kiedy insulina wi��e si� z
komórkami w�troby i komórkami tłuszczowymi. Nale�y tak�e pami�ta�, �e jedn� z metod
wywoływania cukrzycy u szczurów j est pozbawienie ich cynku. Kiedy ju� rozwinie si�
choroba, cynk mo�e złagodzi� niektóre jej powikłania. Potrafi on odwróci� tendencj� do
złego gojenia si� ran i zahamowa� utrat� wzroku zwi�zan� z cukrzyc�. U wielu chorych na
cukrzyc� zaleca si� stosowanie diety bogatej w błonnik, co jest korzystne dla normalizacji
poziomu cukru we krwi, ale pogarsza wchłanianie cynku. Ka�dy wi�c pacjent stosuj�cy diet�
z wysok� zawarto�ci� błonnika powinien stosowa� jednocze�nie dawki uzupełniaj�ce cynku.
W codziennym uzupełnianiu najbardziej słuszne jest stosowanie cynku w preparatach
wielowitaminowych, zawieraj�cych składniki mineralne. Pomaga on we wchłanianiu witamin
E i A. Warto�ciowe preparaty z reguły zawieraj� dostateczn� ilo�� cynku. Zalecana dzienna
dawka cynku wynosi 15 miligramów, ale dla dorosłych polecałbym 15-30 miligramów, dla
dzieci 10 miligramów. Nasiona, dro�d�e piwne, otr�by i kiełki pszenicy oraz „owoce morza"
s� przewa�nie lepszym �ródłem cynku ni� warzywa.
Dawki cynku i niedobór cynku
Mo�liwe jest przyj�cie za du�ej ilo�ci cynku, ale oznaczałoby to 100 miligramów dziennie
przez dłu�szy okres. Przez krótszy czas organizm toleruje dawki nawet do 150 miligramów.
Jednym ze skutków przedawkowania cynku jest zahamowanie wchłaniania miedzi. Uszkadza
to produkcj� miedziowo/cynkowej SOD i powoduje osłabienie układu odporno�ciowego. W
celu utrzymania równowagi powinna by� zachowana proporcja 10 jednostek cynku do l
jednostki miedzi. Inne objawy nadmiaru cynku to nudno�ci, wymioty i rozstrój �oł�dka.
Dochodzi
PIERWIASTKI �LADOWE Pierwiastek Główne objawy niedoboru ródła pokarmowe Zawarto�� w
całkowitej masie
ciała dorosłego
człowieka (%)
Wap� Krzywica u dzieci, osteoporoza u
dorosłych
Mleko, masło, ser, zielone li�ciaste
warzywa, owoce cytrusowe
2,5
Chrom Cukrzyca - pocz�tek choroby w
wieku dorosłym
Dro�d�e piwne, czarny pieprz,
w�troba, chleb pełnoziamisty, piwo
<0,01
Mied� Niedokrwisto��, zespół Menkesa Zielone warzywa, ryby, ostrygi,
w�troba
<0,01
Fluor Próchnica z�bów, mo�liwo��
osteoporozy
Fluorowana woda pitna, owoce
morza, herbata
<0,01
Jod Wole, kretynizm u noworodków Owoce morza, ryby morskie,
wodorosty morskie, sól jodowana, sól
<0,01
stołowa
elazo Niedokrwisto�� W�troba, nerki, zielone li�ciaste
warzywa, �ółtka jaj, suszone owoce,
ziemniaki, melasa
0,01
Magnez Nieregularna czynno�� serca,
osłabienie mi��ni, bezsenno��
Zielone li�ciaste warzywa (surowe),
orzechy, pełne ziarna zbó�
0,07
Mangan Nie s� znane Ro�liny str�czkowe, zbo�a, zielone
li�ciaste warzywa, herbata
<0,01
Molibden Nie s� znane Ro�liny str�czkowe, zbo�a, w�troba,
nerki, niektóre ciemnozielone
warzywa
<0,01
Fosfor Osłabienie mi��ni, bóle ko�ci, utrata
łaknienia
Mi�so, drób, ryby, jaja, suszona
fasola i groch, produkty mleczne
1,1
Potas Nieregularna czynno�� serca,
osłabienie mi��ni, zm�czenie,
niewydolno�� nerek i płuc
�wie�e warzywa, mi�so, sok
pomara�czowy, banany, otr�by
0,10
Selen Nie s� znane u ludzi Owoce morza, zbo�a, mi�so, �ółtka
jaj, czosnek
<0,01
Sód Zaburzenia równowagi kwasowo-
zasadowej płynów w organizmie
(bardzo rzadko)
Sól stołowa, inne rodzaje naturalnie
wyst�puj�cych soli
0,10
Cynk Utrudnione gojenie ran, utrata
łaknienia, zaburzenia rozwoju
płciowego
Mi�so, pełne ziarna zbó�, ro�liny
str�czkowe, ostrygi, mleko
<0,01
równie� do zahamowania funkcji cholesterolu HDL („dobrego") i podniesienie poziomu
cholesterolu LDL („złego").
Niedobór cynku powoduje osłabienie wzrostu, pogorszenie łaknienia, złe gojenie si�
ran, zaburzenia smaku, zapachu i wzroku i pojawienie si� białych plamek na paznokciach.
Mo�e równie� wywoła� letarg umysłowy i zahamowanie czynno�ci gruczołów płciowych.
CYNK JEST PIERWIASTKIEM NIEZB�DNYM
Cynk jest pierwiastkiem niezb�dnym i znajduje si� w wi�kszo�ci tkanek organizmu. Wpływa na
cały układ hormonalny i wszystkie gruczoły, a zwłaszcza gruczoł krokowy. Wspomaga
ochronn� funkcj� układu odporno�ciowego. Działanie pobudzaj�ce odporno�� polega na
wzmacnianiu działania limfocytów T - cytotoksycznych, wspomagaj�cych i supresorowych.
Limfocyty T identyfikuj� antygeny i spiesz�, �eby zaatakowa� i zniszczy� komórki zaka�one
lub komórki nowotworowe.
�ródła pokarmowe cynku:
• Ostrygi surowe, �redniej wielko�ci (9-77 mg).
• Gicz wołowa, (9-77 mg).
• Kraby (4-8 mg).
• Kiełki pszenicy, 1/4 kubka (4-8 mg).
• Nasiona (pestki) dyni (3 mg).
• Nasiona zbó� przygotowane do jedzenia (3 mg).
SOJA WYCI�G Z SOI ZAWIERA IZOFLAWONY
Udowodniono, �e izoflawony wyst�puj�ce w kiełkach soi maj� korzystny wpływ na
zapobieganie i zwalczanie raka. Te naturalne substancje, zwłaszcza izoflawony ge-nisteina i
prawdopodobnie daidzeina, maj� wła�ciwo�ci antyoksydacyjne, które decyduj� o
przeciwnowotworowym działaniu kiełków soi. l tak niektórzy badacze przypisywali genisteinie
rol� w obni�aniu zachorowalno�ci na raka piersi u kobiet w Azji, gdzie soja jest podstaw�
po�ywienia.
Badania przeprowadzone na pi�ciu liniach komórkowych pochodz�cych z ludzkiego raka
piersi wykazały zahamowanie wzrostu komórek nowotworowych wszyst-
kich linii komórkowych pod wpływem genisteiny. Wyniki te zostały potwierdzone przez
podobne badania, w których stwierdzono, �e genistenina hamuje znamiennie wzrost komórek
raka piersi przez wpływ na receptory estrogenowe w sposób uniemo�liwiaj�cy im dalszy
rozwój.
Co to jest soja i sk�d pochodzi
Co to jest soja? Soj� nazywa si� ró�ne produkty �ywno�ciowe otrzymywane z nasion
soi. Ro�lina ta jest spokrewniona z koniczyn�, grochem i lucern�. Nasiona soi przetwarza si�
ró�nymi metodami, uzyskuj�c sos sojowy, napoje sojowe i sery sojowe. Soja nale�y do
niewielu ro�linnych produktów �ywno�ciowych, które za-wieraj�niezb�dne aminokwasy i
charakteryzuj� si� ich prawidłow� proporcj�. Dzi�ki temu soja jest szczególnie warto�ciowym
�ródłem białka. Jest ponadto wysoko ceniona ze wzgl�du na nisk� zawarto�� tłuszczu i
wysok� błonnika, co czyni z niej doskonały składnik zbilansowanej i zdrowej diety.
Hamowanie wzrostu komórek nowotworowych
Izoflawon o nazwie genisteina jest antyoksydacyjn� gwiazd� sojow�. Izofla-wony to
zwi�zki wyst�puj�ce w soi, które decyduj� o jej antyoksydacyjnych wła�ciwo�ciach. Wiele
bada� potwierdziło skuteczno�� działania izoflawonów, z których jeden okazuje si�
prawdziw� gwiazd�. Jest to genisteina. Jej jedynym �ródłem jest soja. Niezliczone badania i
liczne publikacje potwierdziły fakt hamowania przez genistein� wzrostu komórek
nowotworowych.
Genisteina a rozwój raka
Szczególne moje zainteresowanie obudził cytat z Earla Mindella: „Badania au-
topsyjne wykonane w Japonii u m��czyzn potwierdziły, �e rak gruczołu krokowego jest tam
równie cz�sty, jak w Stanach Zjednoczonych, ale rozwój nowotworu wydaje si� znacznie
wolniejszy. W rzeczywisto�ci jest on tak wolny, �e wielu m��czyzn umiera bez objawów
klinicznych choroby. Naukowcy s�dz�, �e to genisteina hamuje wzrost tych nowotworów".
Korzystne wła�ciwo�ci genisteiny
Jeden z naukowców fi�skich z zespołem kolegów porównywał poziomy izoflawonów
u m��czyzn w Japonii i Finlandii. U Japo�czyków poziom izoflawonów był ponad 100 razy
wy�szy, a w�ród izoflawonów najwy�sze st��enie wykazywała genisteina. Wniosek
naukowców opublikowany w czasopi�mie „Lancet" wskazywał, �e „utrzymywanie w ci�gu
�ycia odpowiedniego st��enia izoflawonów we krwi mo�e by� przyczyn�, dlaczego w Japonii
rak gruczołu krokowego pozostaje w stanie utajonym".
Genisteina a rozwój komórek raka piersi
Badanie wykonane przez zespół uniwersytetu w Alabamie (1990) wykazało, �e w
do�wiadczeniach z rakiem piersi przeprowadzonych na zwierz�tach geniste-ina zmniejszała
liczb� powstaj�cych guzów. Naukowcy z Alabamy stwierdzili, �e genisteina nie tylko blokuje
estrogen, ale tak�e rozwój komórek raka piersi.
Soja a poziom cholesterolu i choroby serca
Mindell kontynuuje: „Wszystkie badania i ich wyniki wykazuj�, �e genisteina,
wyj�tkowa substancja wyst�puj�ca w soi, nale��ca do izoflawonów, a tak�e inne składniki
soi, to zwi�zki bardzo interesuj�ce dla dalszych bada� nad zapobieganiem i leczeniem raka".
Według Mindella soja obni�a poziom cholesterolu i wspomaga zapobieganie
chorobom serca.
Stwierdza on dalej, �e badania japo�skie opublikowane w „New York Acade-my of
Sciences" wykazały zmniejszenie oksydacji LDL u królików karmionych mlekiem sojowym.
Spadek poziomu cholesterolu po zastosowaniu diety zawieraj�cej soj
Badania wykonane w Mediolanie we Włoszech w grupie ochotników z wysokim
poziomem cholesterolu, u których zastosowano niskotłuszczow� diet�, potwierdziły równie�
zapobiegawcze wła�ciwo�ci soi. U osób stosuj�cych diet� z dodatkiem soi stwierdzono
spadek cholesterolu ju� po 2 tygodniach, podczas gdy u osób nie stosuj�cych soi utrzymywał
si� wysoki poziom cholesterolu. Spadek poziomu cholesterolu u osób przyjmuj�cych soj�
utrzymywał si� nawet po dodaniu do ich po�ywienia cholesterolu. Dzi�ki tym wła�ciwo�ciom
w publicznej słu�bie zdrowia we Włoszech zapewniono bezpłatny przydział białka sojowego
lekarzom, którzy stosuj� ten �rodek u pacjentów z wysokim poziomem cholesterolu
(podkre�lenie autora).
Soja — skuteczny bloker receptorów raka
Wracamy do soi i raka. Soja jest skutecznym blokerem receptorów raka dzi�ki
zawarto�ci izoflawonów. Przypominaj� one budow� hormon estrogen i zajmuj�miej-sca
receptorów estrogenu, ale nie wywieraj� takiego działania, jak estrogeny, które w nadmiarze i
nie zrównowa�one przez progesteron staj� si� kancerogenami. Te izoflawony s� „tysi�ce razy
słabsze od estrogenów i działaj� w rzeczywisto�ci jak zwi�zki przeciwnowotworowe".
Działanie ich jest podobne do oddziaływania ta-moksifenu, najcz��ciej stosowanego leku w
raku piersi.
Badania wykonane w Anglii wykazały, �e izoflawony mog� słu�y� jako skuteczny lek
u kobiet przed menopauz� z rakiem piersi i innymi postaciami estroge-nozale�nych postaci
raka.
Zmniejszenie o połow ryzyka zachorowania na raka
Badanie z roku 1991 opublikowane w czasopi�mie „Lancet" wskazywało, �e ryzyko
raka piersi u osób rzadko spo�ywaj�cych produkty sojowe jest 2 razy wy�sze ni� u osób
jedz�cych soj� cz�sto.
Podobne badanie porównawcze dotycz�ce raka przeprowadzono w Stanach
Zjednoczonych. Naukowiec z Uniwersytetu Harvarda stwierdził, �e u mieszka�ców stanów
Dakota Południowa i Wyoming, którzy regularnie stosowali soj� w po�ywieniu, zagro�enie
rakiem jelita grubego było mniejsze ni� 50% w porównaniu z ryzykiem osób nie stosuj�cych
soi.
Soja i menopauz�, cukrzyca, za�ma i uszkodzenie nerek
Dr Mindell stwierdził ponadto: „Soja powoduje zmniejszenie objawów okresu
przekwitania. U osób z cukrzyc� zmniejsza zapotrzebowanie na insulin�. Zapobiega za�mie.
Jest doskonałym �ródłem białka dla pacjentów z uszkodzeniem nerek, gdy� łatwiej ulega
przemianie i wydaleniu ni� białka pochodz�ce ze �ródeł zwierz�cych".
Jak wł�czy� soj do diety
Według Mindella: „M��czy�ni w Japonii spo�ywaj� dziennie 40-70 miligramów
genisteiny. W Stanach Zjednoczonych m��czy�ni zjadaj�jej mniej ni� l miligram".
Stwierdza on dalej: „Istnieje wiele sposobów na wł�czenie soi do naszego po�ywienia,
od sproszkowanego białka soi do mleka sojowego, zup i kremów. Soja jest dost�pna w
ró�nych postaciach, jak mleko sojowe, krem, sery, zupa, sos i m�ka sojowa. Produkty te
wytwarza si� za pomoc� ró�nych metod, jak fermentacja, wytwarzanie wyci�gu, mielenie,
pieczenie, odparowywanie i wykorzystywanie młodych p�dów. Wydaje si�, �e kremy i sery to
najlepsze do spo�ycia produkty z soi. Sos sojowy zawiera najmniejsz� ilo�� korzystnych
substancji i du�� ilo�� sodu".
Jakie korzy�ci daje spo�ywanie soi?
Oto, jak soja mo�e ci pomóc. Zapobiega chorobie serca. Obni�a poziom cholesterolu
LDL. Zmniejsza dolegliwo�ci okresu przekwitania, zapobiega za�mie, utrzymuje prawidłow�
czynno�� nerek, zmniejsza zapotrzebowanie na insulin� u chorych na cukrzyc� i zapobiega
osteoporozie, poniewa� zmniejsza straty wapnia w porównaniu z białkiem zwierz�cym.
W badaniu przeprowadzonym przez zespół uniwersytetu w Teksasie u ochotników,
którzy zast�pili produkty zwierz�ce białkiem pochodz�cym z soi, wykazano zmniejszenie o
50% strat wapnia z moczem.
WITAMINY Potrzebne substancje od�ywcze
Po omówieniu stresu oksydacyjnego i chorób, które wywołuje, porozmawiajmy teraz
o �rodkach zaradczych. Jest to zadziwiaj�ce, ale zjawiskom oksydacji mo�na przeciwdziała�.
Organizm dysponuje mechanizmami koniecznymi nie tylko do neutralizowania wolnych
rodników (oksydantów), ale równie� likwidowania wytworzonych przez nie szkód.
Rozwi�zanie nale�y do samego organizmu, który ma wła�ciwe metody obrony, je�li tylko
otrzyma odpowiednie substancje od�ywcze! Organizm potrzebuje szczególnie substancji
nazwanych antyoksydantami ze wzgl�du na ich wła�ciwo�ci zwalczania oksydantów i
procesów oksydacji. Powtórzmy -oksydanty (utleniacze) to wolne rodniki (nasi wrogowie)
antyoksydanty za� (prze-ciwutleniacze) to nasi sprzymierze�cy, którzy przywracaj � równo
wag� organizmu, a nam dobre samopoczucie fizyczne.
Według dr Elaine Conner i dr� Matthew Grishama, do naturalnych antyoksy-dantów
nale�� takie substancje jak albumina, kwas askorbinowy, bilirubina, karo-tenoidy, grupy
sulfhydrylowe, a-tokoferol, koenzym Co-Q-10 (ubichinon 10) i kwas moczowy. Jest ich
znacznie wi�cej, a w�ród nich wiele zwi�zków jeszcze nie zidentyfikowanych.
Antyoksydanty syntetyczne obejmuj�: acetylocystein�, estry glu-tationu, tlenki azotu,
penacillamin�, probukol i tamoksifen. Innym rodzajem podziału antyoksydantów mo�e by�
podział na antyoksydanty produkowane przez organizm i te, które nale�y mu dostarczy� z
po�ywieniem lub w dawkach uzupełniaj�cych diet�. Naprawd� istnieje wiele substancji
ró�nego rodzaju, które w ró�ny sposób zwalczaj� oksydacj�, i dopiero poznajemy ich
działanie. Wydaje si�, �e ka�da z nich działa nieco odmiennie i dlatego nale�y omówi� je
indywidualnie. Ale poza tym wskazuj� one unikatowy i zadziwiaj�cy sposób współdziałania,
który teraz powoli zaczynamy poznawa�.
ródła antyoksydantów
My�l�, �e musisz pozna� 4 główne �ródła antyoksydantów (enzymy, ro�liny, składniki
mineralne i witaminy) i ich wa�nych podgrup (aminokwasy, bioflawono-idy i karotenoidy)
oraz pojedynczych antyoksydantów o równie wa�nym znaczeniu (Co-Q-10, DHEA, zielona
�ywno��, zielona herbata i soja). Mam nadziej�, �e poznaj�c te podstawowe grupy i ich
głównych przedstawicieli, zrozumiesz, jak działa w twoim organizmie system
antyoksydantów.
Ogólnie o witaminach
Witaminy uwa�a si� za mikrosubstancje od�ywcze, poniewa� potrzebne s� naszemu
organizmowi w stosunkowo niewielkich ilo�ciach, w porównaniu z zapotrzebowaniem na
białka, w�glowodany i tłuszcze. Bior� one udział w regulowaniu metabolizmu i uwalnianiu
energii ze spo�ytych tłuszczów. Działaj� równie� jako koenzymy, czyli katalizatory,
uaktywniaj�ce prac� enzymów. Chocia� nie potrzebujesz du�ej ilo�ci witamin, s� one
niezb�dne dla zdrowia, poniewa� działaj� na poziomie komórkowym, gdzie odbywa si�
prawdziwa walka o zdrowie.
Witaminy dzieli si� na rozpuszczalne w wodzie i rozpuszczalne w tłuszczach.
Witaminy A, D, E i K nale�� do rozpuszczalnych w tłuszczach. Jako takie, mog� by�
gromadzone w tłuszczach przez jaki� czas i osi�ga� toksyczny poziom, je�li przyjmowane s�
w zbyt du�ych dawkach przez dłu�szy okres. Witaminy B i C przenoszone s� w organizmie w
roztworach wodnych i ka�dy ich nadmiar jest codziennie wydalany. Oznacza to konieczno��
codziennego ich uzupełniania. Do witamin maj�cych specjalne wła�ciwo�ci antyoksydacyjne
nale�� witaminy A, B, C, E i P. Witamin� P nazywamy odkryt� niedawno grup�
flawonoidów.
WITAMINA A Jako jedna z witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, witamina A jest konieczna do
zachowania zdrowia wilgotnych, mi�kkich tkanek, takich jak błony �luzowe, skóra, a tak�e
oczy i włosy. Przy niedoborze witaminy A wyst�puj� objawy sucho�ci w tych tkankach.
Mog� tak�e wyst�pi� objawy ich zaka�enia, jak tr�dzik, zapalenie zatok i zapalenie dróg
oddechowych, a dalszy niedobór mo�e prowadzi� do zahamowania wzrostu, bezsenno�ci,
zm�czenia i utraty masy ciała. Witamina A jest równie� wa�na do prawidłowego rozwoju
ko�ci i z�bów. Wspomaga gromadzenie tłuszczu i metabolizm białek. Oczywi�cie, główne
znaczenie witaminy A wi��e si� z jej wpływem na wzrok. To dlatego twoja matka
powtarzała: „Zjedz swoj� porcj� marchwi; jest dobra na oczy". Miała racj�. Witamina A
poprawia widzenie nocne, chroni wilgotne tkanki oka i usprawnia proces widzenia.
Gdzie wystpuje witamina A
Witamina A wyst�puje w dwóch postaciach: retinolu i karotenoidów. Retinol jest
tak�e znany jako prekursor witaminy A-jej pocz�tkowa posta�, poniewa� w takiej postaci,
gotowej do pełnienia swojej roli, wyst�puje u zwierz�t. Retinol znajduje si� głównie w
pokarmach pochodzenia zwierz�cego, jak tran dorszowy, w�troba, �ółtka jaj i produkty
nabiałowe. Karotenoidy, zwłaszcza beta-karoten, nazywane s� prowitamin�, poniewa� ulegaj�
w w�trobie przemianie w witamin� A. Karotenoidy wyst�puj� w ro�linnych �ródłach
pokarmowych, jak ciemnozielone warzywa li�ciaste (szpinak, brokuły), �ółtopomara�czowe
warzywa (marchew, dynia, kantalupa, brzoskwinie) i warzywa czerwone (pomidory).
Najwi�ksza ró�nica mi�dzy tymi dwiema postaciami witaminy A polega na tym, �e mo�esz
spo�ywa� du�e ilo�ci beta-karotenu bez �adnych objawów niepo��danych (no, prawie;
czasami twoja skóra mo�e ulec lekkiemu za�ółceniu), podczas gdy retinol jako witamina
rozpuszczalna w tłuszczach mo�e dawa� przy przedawkowaniu objawy toksyczne. Naturalny
beta-karoten jest zawsze najlepszy. Inne karoteny obejmuj� alfa- i gamma-karoten, lutein� i
likopen, ale beta-karoten jest naj�ci�lej zwi�zany z witamin� A.
Poniewa� karotenoidom po�wi�cili�my ju� du�� cz��� rozdziału, obecnie omówimy
retinol i wpływ, jaki witamina A wywiera na organizm.
Jaki wpływ wywiera witamina A na organizm
Witamina A jako antyoksydant pełni wiele bardzo wa�nych funkcji, głównie dzi�ki
ochronie błon komórkowych i tkanki tłuszczowej. Ogromnie wa�ny jest jej wpływ na
usuwanie szkodliwych zmian w błonach �luzowych, wywołanych przez dym papierosowy i
zanieczyszczenie powietrza. Dotyczy to ka�dego. Nawet osoby niepal�ce s� stale nara�one na
uszkodzenie układu oddechowego i tkanek oka przez substancje zanieczyszczaj�ce powietrze.
W tych truciznach mno�� si� wolne rodniki (nasi wrogowie), wywołuj�ce szkody
oksydacyjne w naszych najbardziej wra�liwych tkankach, nara�onych na ich działanie. Jako
silny antyoksydant, witamina A neutralizuje wolne rodniki (oksydanty), pomaga w usuwaniu
spowodowanych przez nie szkodliwych zmian, a w razie powstania zaka�enia pobudza układ
odporno�ciowy, aby si� temu przeciwstawi�. Witamina A czyni wszystko, �eby utrzyma� w
zdrowiu te �yciowo wa�ne tkanki.
Witamina A i osoby pal�ce
Dla osób pal�cych witamina A jest absolutn� konieczno�ci�! Tkanki jamy ustnej, zatok
nosowych, tchawicy i płuc, które przypiekasz ka�dym wypalanym papierosem, wymagaj�
ogromnej pomocy, �eby poradzi� sobie z przeci��eniami, na które je nara�asz. To samo
dotyczy ka�dej osoby, znajduj�cej si� w pobli�u, która musi wdycha� dym, który ulatnia si� z
palonego przez ciebie papierosa.
Witamina A i układ odporno�ciowy
Wspomnieli�my o pobudzaniu układu odporno�ciowego. To jeszcze jedno działanie
witaminy A. Wspomaga ona walk� z wirusowymi zaka�eniami tkanek układu oddechowego
jak przezi�bienie i grypa. Jeden mechanizm tego działania polega na pobudzeniu ,receptorów
bakteryjnych" przeciwciał, które sprawniej wtedy atakuj�ciała obce. Naukowcy stwierdzili, �e
nawet umiarkowana dawka uzupełniaj�ca karotenoidów stosowana w krótkim czasie
wywołuje wyra�n� ró�nic� w reakcji monocytów (krwinki białe) na zaka�enie. W
podrozdziale na temat beta-karotenu mówimy o tym wi�cej.
Inne badanie wykazało, �e dawka uzupełniaj�ca witaminy A zmienia rodzaj
odpowiedzi immunologicznej. W do�wiadczeniu przeprowadzonym na kurczakach
zaka�onych wirusem Newcastle obserwuje si� normalnie reakcje odporno�ci komórkowej,
polegaj�ce na wytwarzaniu limfocytów wspomagaj�cych T. Po zastosowaniu u nich diety z
wysok� zawarto�ci� witaminy A obserwowano bardziej intensywn� produkcj� agresywnych
komórek T i wi�ksz� ilo�� przeciwciał na poziomie komórkowym i tkankowym. Innymi
słowami, ptaki zwalczały zaka�enie mocniej i bardziej skutecznie.
Witamina A i promieniowanie
Inny problem, który dotyczy wszystkich, to promieniowanie. Ale i tu witamina A
mo�e pomóc. W grupie szczurów, których całe ciało napromieniano promieniami X, badano
uszkodzenia DNA powstałe w szpiku kostnym i liczb� krwinek białych. U zwierz�t
pozostaj�cych na diecie z wysok� zawarto�ci� witaminy A stwierdzono znamiennie mniej
mutacji DNA i wy�szy poziom leukocytów. Ilo�� witaminy A zgromadzona w w�trobie była
u nich 4 razy wi�ksza ni� u napromienianych zwierz�t pozostaj�cych na diecie normalnej.
Wskazuje to, �e napromienianie zu�ywa witamin� A, poniewa� zwi�ksza zapotrzebowanie na
zwalczanie wolnych rodników, a wi�kszy zasób retinolu zmniejsza uszkodzenia DNA i
układu odporno�ciowego wywołane przez napromienianie.
Witamina A i zapalenie jelita grubego
Uszkodzenie oksydacyjne błony �luzowej jelit jest podstaw� progresji wrzo-
dziej�cego zapalenia jelita grubego. Badanie przeprowadzone w roku 1997 w Vel-lore w
Indiach wykazało, �e u pacjentów z czynnym zapaleniem jelita grubego poziom wa�nych
antyoksydantów - witaminy A i cysteiny - był wyra�nie ni�szy w porównaniu z poziomami
tych substancji u osób zdrowych. Poziom ten u osób chorych wyra�nie si� obni�ał w miar�
zaostrzania si� objawów choroby. Wykryto równie�, �e poziom tych substancji powracał do
normy w ci�gu 2 tygodni po wyleczeniu choroby. Chocia� nie badano specyficznego
działania leczniczego tych substancji, naukowcy sugeruj�, �e ingerencja we wczesnym
okresie choroby pod postaci� wyrównania niedoborów witaminy A i cysteiny mo�e stanowi�
metod� zahamowania progresji choroby przez zminimalizowanie szkód oksydacyjnych.
Witamina A i ró�ne rodzaje nowotworów zło�liwych
Witamina A mo�e tak�e zapobiega� powstawaniu ró�nych rodzajów nowotworów
zło�liwych. Przez zwi�kszenie wra�liwo�ci układu odporno�ciowego, retinol pobudza
czynniki monitoruj�ce nadzór przeciwnowotworowy w taki sposób, �eby mo�na było
zwalczy� komórki nowotworowe. Witamina A ochrania DNA komórek, przez co zmniejsza
ilo�� szkodliwych mutacji wywoływanych przez promieniowanie, które prowadzi do
powstania nowotworów.
NAJLEPSZE �RÓDŁA POKARMOWE WITAMINY A
Bo�wina szerokoogonkowa
Brokuły
Brzoskwinie
Buraki
Czosnek
Marchew
Mniszek lekarski (cz��ci zielone)
Morele
Papaja
Papryka
Dynia olbrzymia �ółta
Dynia zwyczajna
Jarmu�
Kantalupa (odmiana melonu)
Lucerna
Pietruszka
Rukiew wodna
Rzepa (zielone cz��ci)
Szpinak
Dieta bogata w warzywa zawieraj�ce witamin� A dostarcza błonnika oraz zapewnia
ochron� antyoksydacyjn� zmniejszaj�c� ryzyko raka jelita grubego, jak wskazuj� wyniki
badania przeprowadzonego przez zespół z uniwersytetu w Montrealu. Południowo-zachodnia
Grupa ds. Zapobiegania Nowotworom Zło�liwym Skóry nie stwierdziła korzystnego wpływu
dawek uzupełniaj�cych witaminy A u pacjentów, którzy przebyli czerniaka skóry, ale
wykazano, �e dawki te mog� zmniejszy� ryzyko wyst�pienia pierwszej zmiany
nowotworowej u osób z umiarkowanym zagro�eniem. Wyst�powanie raka piersi jest
uzale�nione zarówno od spo�ywania owoców i warzyw zawieraj�cych witamin� A, jak
równie� od ilo�ci witaminy A i karotenoidów zgromadzonych w tkance tłuszczowej piersi. W
Centrum Onkologicznym M. D. An-derson w Houston wykazano, �e retinol i substancje
pokrewne wspomagaj� proces transkrypcji genów - to znaczy proces kopiowania genów -
przy powstawaniu nowej komórki. Dostateczna ilo�� witaminy A zapewnia bardziej
precyzyjny przebieg tego procesu, co zapobiega powstawaniu komórek nowotworowych.
Badania zespołu tego Centrum maj� szczególne znaczenie, poniewa� dotyczyły wtórnych
nowotworów u osób, które były ju� leczone z powodu raka okolicy głowy, szyi i płuc.
Poniewa� tkanki tych miejsc ciała ulegaj� w du�ym stopniu uszkodzeniu przez palenie
papierosów i zanieczyszczenie �rodowiska, badania te sugeruj�, �e nawet po wyst�pieniu
pierwotnego raka mo�na zapobiec wtórnym nowotworom dzi�ki dawkom uzupełniaj�cym
witaminy A.
Witamina A (retinol) i cukrzyca
Retinol ma dziwne zwi�zki z cukrzyc�, które jeszcze nie s� w pełni wyja�nione.
Wiadomo, �e retinol jest konieczny do uwalniania insuliny. Wysepki komórek Langerhansa w
trzustce, zaopatrzone w pełni w retinol, produkuj� 2 razy wi�cej insuliny w porównaniu z
komórkami pozbawionymi witaminy A („Pancreas", lipiec 1997). Ale u chorych na cukrzyc�
istnieje jaka� przeszkoda w przedostaniu si� witaminy tam, gdzie jest potrzebna. Gdy
szczurom z wywołan� sztucznie cukrzyc� podaje si� witamin� A, jej poziom we krwi
pozostaje niski, natomiast wzrasta jej ilo�� w w�trobie. Problem z transferem witaminy A do
miejsca, gdzie jest potrzebna, jest prawdopodobnie przyczyn�, dlaczego utrata wzroku jest tak
cz�stym powikłaniem u osób choruj�cych długo na cukrzyc�. Witamina A po prostu nie mo�e
przedosta� si� z w�troby do siatkówki oka, co prowadzi do stopniowych zmian
zwyrodnieniowych w narz�dzie wzroku. Wydaje si�, �e przyczyna le�y w zmniejszonej
wydolno�ci protein przenosz�cych witamin�, ale nie wiadomo, dlaczego tak si� dzieje.
Zwykłe uzupełnianie nie jest tu wystarczaj�cym rozwi�zaniem, poniewa� mo�e jedynie
doprowadzi� do toksycznego nagromadzenia witaminy A w w�trobie. Dalsze badania mog�
przynie�� wyniki, które, by� mo�e, rozwi��� wszystkie problemy zwi�zane z leczeniem
cukrzycy.
Witamina A, palenie papierosów, mia�d�yca i choroba sercowo-naczyniowa
W badaniu przeprowadzonym we Francji zmieniono diet� w grupie osób pal�cych i
niepal�cych. Obie grupy otrzymywały przez 2 tygodnie po�ywienie z du�� ilo�ci� owoców i
warzyw, zapewniaj�c� poda� 30 miligramów karotenoidów dziennie. Naukowcy stwierdzili,
�e ilo�� karotenoidów kr���cych we krwi wzrosła o 23% u osób pal�cych, o 11% za� - u osób
niepal�cych. Badana w tym samym czasie oporno�� cholesterolu LDL na oksydacj�
(zasadniczy etap w tworzeniu blaszek mia�d�ycowych i stwardnieniu t�tnic) wzrosła u
pal�cych o 14% i o 28% u niepal�cych. Była to niewielka i krótkotrwała zmiana diety, a
mimo to miała znaczny wpływ na zdrowie i zmniejszenie ryzyka mia�d�ycy. Inny sposób
zwalczania przez witamin� A choroby sercowo-naczyniowej to wzmacnianie zdrowych
komórek �ród-błonka naczy� krwiono�nych. Zwalczaj�c oksydacj� tej delikatnej warstwy
komórek, witamina A chroni równie� znajduj�ce si� pod ni� komórki mi��ni gładkich przed
zmianami, które sprawiaj�, �e staj� si� one sztywne i nie reaguj� prawidłowo. Zachowanie
przez komórki mi��ni gładkich ich kurczliwo�ci i mo�liwo�ci przepompowywania krwi jest
bardzo wa�ne.
Zdrowy �ródbłonek nie pozwala tak�e na przył�czenie si� do �ciany t�tnicy
zmienionego przez oksydacj� LDL, na utworzenie blaszki mia�d�ycowej i dalsze blokowanie
�wiatła t�tnicy. W badaniu przeprowadzonym we Włoszech wykazano znamienne obni�enie
ryzyka zawału serca u kobiet pozostaj�cych na diecie bogatej w beta-karo-ten, ale w tym
samym badaniu nie potwierdzono zmniejszenia tego ryzyka przez podawanie witaminy A.
Tak wi�c witamina A utrzymuje w zdrowiu twoje t�tnice, zatrzymuje oksydacj� LDL i
zmniejsza ryzyko zawału serca. Czego wi�cej mógłby� chcie�?
Witamina A i zalecane dawki
Najwi�ksz� skuteczno�� witaminy A zapewnia odpowiedni poziom białka (10-20%
wszystkich kalorii pochodz�cych z białka) i cynku (15 miligramów dziennie). Optymalna
ilo�� witaminy A przyjmowanej w postaci retinolu wynosi 5000-25000 j.m. (j.m. -jednostka
mi�dzynarodowa) dziennie dla dorosłych. Połowa tej dawki wystarczy dla nastolatków, a
dzieci potrzebuj� tylko 2000-3000 j .m. dziennie. Ale nie zapominaj, �e liczne korzy�ci daje
spo�ywanie owoców i warzyw zawieraj�cych prowitamin� A, czyli karotenoidy, wi�c zacznij
od tego, a dopiero pó�niej pomy�l o dawkach uzupełniaj�cych diet�. Skuteczno�� witaminy A
zmniejsza si� przy braku witaminy D w organizmie.
ZESPÓŁ WITAMIN B Kwas foliowy i kwas pantotenowy
Istnieje grupa pokrewnych zwi�zków chemicznych, ł�czonych razem w zespół
witamin B. Mog� by� stosowane indywidualnie, ale zazwyczaj wchodz� w skład preparatów
okre�lanych jako witamina B complex, która zawiera wi�kszo��, a czasem wszystkie, czyli 11
substancji chemicznych nazywanych witaminami B. Działaj� one głównie jako stabilizatory
błon komórkowych i naturalne �rodki uspokajaj�ce. Witaminy B nie s� traktowane jako
antyoksydanty, ale obecnie kilka nowych bada� wskazuje na istotne działanie
antyoksydacyjne przynajmniej dwóch witamin B: kwasu foliowego i kwasu pantotenowego.
Cz��� wyników najnowszych bada� pochodzi z Instytutu Biologii Do�wiadczalnej im.
F. Nenckiego w Warszawie, z ko�ca roku 1995 i z roku 1996. Badania przeprowadzone na
komórkach guza Ehrlicha, wywołuj�cego puchlin� brzuszn� u zwierz�t laboratoryjnych,
ujawniły kilka niespodzianek dotycz�cych kwasu pantotenowego. Pierwszy wniosek
wypływaj�cy z bada� wskazywał, �e kwas pantotenowy chroni komórki przed peroksydacj�
lipidów. Nast�pnie wykazano, �e w podobny sposób chronione s� mitochondria, nawet je�li
próbki napromienione uprzednio promieniami nadfioletowymi. Chocia� nie obserwowano,
�eby kwas pantotenowy sam usuwał wolne rodniki, w sposób oczywisty był on przyczyn�
podwy�szonego poziomu glutationu (białka odpowiedzialnego za procesy naprawczew błonie
komórek po uszkodzeniu ich przez nadtlenek wodoru) i koenzymu A, który omawiali�my
jako czynnik usuwaj�cy szkody powstałe w komórkach tłuszczowych. W ten sposób, dzi�ki
wła�ciwo�ciom antyoksydacyjnym, dawki uzupełniaj�ce kwasu pantotenowego staj� si�
metod� zwalczania nowotworów zło�liwych. Kwas foliowy jest znany głównie jako wa�na
witamina prenatalna, poniewa� zmniejsza liczb� wad wrodzonych. Obecnie znajduje si� w
centrum uwagi jako anty-oksydant, a przede wszystkim jako substancja zwalczaj�ca raka.
Stosowano go w poł�czeniu z innymi cytostatykami w rakach przewodu pokarmowego: jamy
ustnej, �oł�dka i jelita grubego. W badaniu, którego wyniki opublikowano w styczniu 1998
roku, zastosowano chemioterapi�, w której kwas foliowy wprowadzano do t�tnicy
w�trobowej. Leczenie prowadzono przez 24 godziny, raz w tygodniu, przez 12 tygodni.
Obj�to nim pacjentów z zaawansowanym rakiem jelita grubego i nieoperacyjny-mi
przerzutami do w�troby. Wyniki były imponuj�ce. Prawie połowa pacjentów uzyskała
cz��ciow� remisj� procesu lub stabilizacj� choroby. Połowa nie najlepszych wyników mo�e
nie wydawa� ci si� zbyt wspaniałym osi�gni�ciem, ale przy takim zaawansowaniu raka, na
obecnym etapie medycyny to całkiem dobre wyniki. W innym badaniu wykonanym kilka
miesi�cy wcze�niej, w odniesieniu do zlokalizowanej postaci raka jelita grubego, uzyskano
prawie takie same wyniki. W trzecim badaniu, z wrze�nia 1997 roku, wykazano, �e metoda ta
była jeszcze bardziej skuteczna w przypadkach, w których mo�na było wyci�� cz��� w�troby
z guzem. W badaniu tym uzyskano opó�nienie wyst�pienia odnowy raka o 17 miesi�cy (co
jest przeci�tn�) do 63 miesi�cy. Oznacza to dodatkowe 3-5 lat �ycia dla tych ludzi, którzy
przed tym byli bez szans. Bardzo wa�ne w tego typu chemioterapii jest umiarkowane
nasilenie objawów niepo��danych, poniewa� tylko jedna trzecia pacjentów cierpi z powodu
nudno�ci i wymiotów, a pacjenci mog� by� leczeni ambulatoryjnie.
W jaki sposób kwas foliowy dziala w leczeniu raka jelita grubego
Działanie kwasu foliowego w leczeniu raka jelita grubego polega na usuwaniu szkód
dotycz�cych DNA i RNA, wywołanych przez oksydacj�. Działa on jako koenzym
zapewniaj�cy prawidłow� replikacj� materiału genetycznego w ka�dej komórce i eliminuje
mutacje prowadz�ce do powstania komórek nowotworowych. Wniosek Gerarda Bleiberga
(„Rev. Med. Bruxelles", wrzesie� 1997) wskazuje, jak wa�ne jest to odkrycie: „U pacjentów z
rozsiewem choroby nowotworowej leczenie oparte na 5FU/FA (5-fluorouracyl/kwas foliowy)
pozwala podwoi� czas prze�ycia w porównaniu do najlepszego leczenia wspomagaj�cego.
Ponadto uzyskuje si� istotn� popraw� jako�ci �ycia".
Kwas foliowy i rak jajnika
Zespół włoskich naukowców wykazał, �e no�nik zredukowanego folanu (soli kwasu
foliowego) jest czynnikiem hamuj�cym progresj� raka jajnika. Nale�y pami�ta�, �e jest to
zredukowany kwas foliowy, tzn. kwas foliowy, który zneutralizował wolny rodnik i sam
wymaga naprawy. Kiedy enzym przenosz�cy do naprawy tych „uszkodzonych wojowników"
ulega zahamowaniu, nast�puje spadek o 70% ilo�ci kwasu foliowego w komórce. Oznacza to,
�e do zwalczenia procesu nowotworowego konieczna jest du�a ilo�� kwasu foliowego
działaj�cego na utlenione cz�steczki.
Kwas roliowy i rak trzustki
Rak trzustki nale�y do nowotworów zło�liwych o najgorszym rokowaniu, który
szybko szerzy si� na s�siednie narz�dy. W celu znalezienia jakiej� pomocy dla pacjentów z
tym nowotworem lekarze z uniwersytetu w Ulm w Niemczech zastosowali chemioterapi�
wielolekow� w 2 grupach chorych z rakiem trzustki: po resekcji i nie operowanych.
Podstawowym składnikiem leczenia był kwas foliowy. Stwierdzono, �e ten rodzaj leczenia
był zadziwiaj�co mało toksyczny (objawy niepo��dane dotyczyły mniej, ni� 6% leczonych
osób) i pozwolił na wydłu�enie czasu prze�ycia z 3-5 miesi�cy do 4-12 miesi�cy, a w
niektórych przypadkach nawet do 21 miesi�cy! Nie jest to oczywi�cie całkowite wyleczenie,
ale daje cenny czas tym pacjentom i ich rodzinom. I jest to krok we wła�ciwym kierunku.
Dalsze badania pozwol� mo�e na odkrycie odpowiednich antyoksydantów, zdolnych do
całkowitego zwalczenia procesu nowotworowego.
Kwas foliowy i wysoki poziom cholesterolu oraz nomocysteiny
Ale kwas foliowy wpływa korzystnie na leczenie nie tylko nowotworów zło�liwych.
Jego działanie obejmuje równie� napraw� szkód oksydacyjnych w komórkach �ródbłonka
wy�cielaj�cych naczynia krwiono�ne. U pacjentów z wysokim poziomem cholesterolu
zastosowanie pochodnej kwasu foliowego (5-metylotetrahydrofolan) usuwa skurcz naczy�
krwiono�nych i przywraca aktywno�� tlenku azotu, który zatrzymuje oksydacj� cholesterolu
LDL. W innym badaniu stwierdzono, �e dawka uzupełniaj�ca witamin B (kwas foliowy,
witamina B,2 i witamina B6) stosowana przez 6 miesi�cy zmniejszyła poziom homocysteiny z
12,8 do 3,5 m umol/1. W innym badaniu poszukiwanie przyczyny choroby sercowo-
naczyniowej u pacjentów chorych na cukrzyc� wykazało, �e wysoki poziom homocysteiny
był spowodowany cz��ciowo brakiem dost�pnego kwasu foliowego. Wniosek -
niedostateczna ilo�� kwasu foliowego zwi�ksza ryzyko choroby sercowo-naczyniowej i
zawału serca, ale branie jego dawki uzupełniaj�cej mo�e cofn�� niektóre podstawowe objawy
choroby.
Kwas foliowy i zapalenie stawów
Wykazano, �e kwas foliowy jest jedn� z podstawowych substancji od�ywczych, na
których niedobór cierpi� chorzy z reumatoidalnym zapaleniem stawów. A inne substancje z
tej listy? S� to podstawowe antyoksydanty: witamina E, wap�, cynk i selen. Jest oczywiste, �e
to wła�ciwo�ci antyoksydacyjne kwasu foliowego decyduj� o jego braku u 54% osób, u
których powstaje zapalenie stawów. Równie� u pacjentów leczonych metotreksatem
wyst�puje znamiennie ni�szy poziom kwasu foliowego w porównaniu z innymi rodzajami
terapii. Chorzy powinni o tym wiedzie� i odpowiednio dostosowa� swoj� diet�.
Chocia� dokładny mechanizm aktywno�gi antyoksydacyjnej kwasu foliowego nie
został jeszcze dokładnie wyja�niony, skuteczno�� tego leku w ka�dym omówionym rodzaju
leczenia wykazuje �cisł� korelacj� ze sposobem działania innych antyoksydantów w tych
samych schorzeniach.
B complex i zalecane dawki
W warunkach normalnych zaleca si� stosowanie 100 mg witaminy B complex 1-3
razy dziennie, w czasie posiłków. Je�li tabletki przyjmuje si� na czczo, mog� wyst�pi�
dolegliwo�ci �oł�dka i nudno�ci. Jako witaminy rozpuszczalne w wodzie witaminy grupy B
nie ulegaj� gromadzeniu w organizmie i ka�dy ich nadmiar jest łatwo wydalany. Przy
stosowaniu B complex mocz ulega lekkiemu zabarwieniu na kolor jasno�ółty i ma ostry
zapach. Jest to dowód na to, �e organizm rzeczywi�cie przyswoił ryboflawonoidy, znajduj�ce
si� w witaminie, i wszystko jest w porz�dku. Je�li przy stosowaniu witaminy B complex
objawy te nie wyst�pi�, dowodzi to, �e organizm nie otrzymał tych substancji i powiniene�
zmieni� preparat na inny, lepiej przyswajalny. Kobiety stosuj�ce doustne �rodki
antykoncepcyjne i osoby pod wpływem stresu zu�ywaj� wi�cej witamin B i powinny
dostosowa� odpowiednio do tego wielko�� dawki uzupełniaj�cej tych witamin.
Brukselka
Dro�d�e piwne
Fasola
Fasola zielona
Groszek zielony (str�czkowy)
Kiełki pszenicy
Lucerna
M�ka gryczana
Nasiona
Orzechy
Owies
Pełne ziarna zbó�
Produkty z soi
Ry� br�zowy
Soczewica
Szparagi
ółtko jaj
Zalecana dawka 100-300 miligramów dziennie. Najlepiej przyjmowa� w czasie posiłków.
WITAMINA C Odkrycie witaminy C
Lekarz marynarki angielskiej, dr Lind, otrzymał zadanie rozwi�zania problemu
szkorbutu w szeregach floty Jej Królewskiej Mo�ci. Stwierdził on, �e podawanie marynarzom
w po�ywieniu owoców cytrusowych, pomara�czy i cytryn, leczyło szkorbut i zapobiegało
jego wyst�pieniu u osób jeszcze zdrowych. Działo si� to w roku 1747. Pi��dziesi�t trzy lata
pó�niej, w roku 1800, Brytyjska Flota Królewska potraktowała powa�nie rady Linda i
wprowadziła sok cytrynowy do diety marynarzy pokładowych. Cz�sto�� szkorbutu spadła z
1457 przypadków w roku 1780 do zaledwie 2 w roku 1806. Ale dopiero w roku 1928 laureat
Nagrody Nobla, Albert Szent-Gyorgi, wyizolował zwi�zek chemiczny odpowiedzialny za te
wspaniałe wyniki, znany pó�niej jako witamina C, czyli kwas askorbinowy. Nast�pnie, we
wczesnych latach 60. XX wieku, dr Jonas Salk, sławny ju� dzi�ki odkryciu szczepionki polio,
stał si� zwolennikiem stosowania witaminy C w zwalczaniu przezi�bienia. Dla zwykłego
człowieka stanowiło to podniesienie rangi tej witaminy do roli leku, chocia� ju� od 200 lat
badania naukowe potwierdzały jej skuteczno��.
Obecnie nie trzeba ju� przekonywa� ludzi o znaczeniu witaminy C, ale nale�y jeszcze
wyja�ni� wszystkie mechanizmy jej działania. Wydaje si�, �e znajduje si� ona wsz�dzie i
bierze udział we wszystkim. Jest niezb�dna do produkcji kolagenu, przez co wywiera wpływ
na proces rozwoju i naprawy tkanek, ł�cznie z gojeniem i utrzymaniem w zdrowiu dzi�seł.
Wpływa równie� na dobry stan z�bów i ko�ci. Witamina C pobudza układ odporno�ciowy i
wspomaga produkcj� niektórych hormonów.
Jak zapewni� dostarczenie witaminy C do organizmu
Sam organizm zupełnie nie potrafi wytwarza� witaminy C, trzeba j� dostarczy� w
po�ywieniu lub w dawkach uzupełniaj�cych diet�. Poniewa� jest ona rozpuszczalna w
wodzie, nie istnieje ryzyko przedawkowania, a wysokie dawki przyjmowane doustnie ulegaj�
zazwyczaj wydaleniu z moczem. Umiarkowane dawki przyjmowane kilka razy w ci�gu dnia
daj� lepsze wyniki, ale je�li rzeczywi�cie potrzebujesz du�ych dawek witaminy C, najlepiej
jest stosowa� j� do�ylnie, pod kontrol� lekarza. Najlepsza jest posta� zestryfikowana
witaminy C (ester-C), utworzona przez poł�czenie kwasu askorbinowego z pierwiastkiem
wchodz�cym normalnie w skład po�ywienia, jak wap�, potas lub cynk. W tej postaci
witamina C nie ma odczynu kwa�nego i jest lepiej przyswajana przez organizm. A przy okazji
-witamina C do �ucia jest zbyt twarda dla z�bów i nie powiniene� jej u�ywa�.
Witamina C i skutki zanieczyszczenia wody i powietrza
Jako antyoksydant, witamina C powinna by� traktowana jako podstawowy składnik
uzupełniaj�cy diety antyoksydacyjnej. Jedn� z najwi�kszych korzy�ci uzyskanych przez
stosowanie witaminy C jest zwalczanie przez ni� skutków ska�enia �rodowiska. Kiedy
wchłaniamy szkodliwe substancje ze ska�onym powietrzem, którym oddychamy, i wypijamy
ska�on� wod�, powoduj� one w naszym organizmie powstawanie wolnych rodników.
Witamina C dokonuje cudów w neutralizacji tych rodników.
Osoby pal�ce, które zanieczyszczaj � powietrze na własne �yczenie, s� szczególnie
podatne na zubo�enie organizmu w witamin� C, poniewa� ich rezerwy tej witaminy s�
niszczone przez ka�dy wypalany papieros. Osłabia to układ odporno�ciowy osoby pal�cej i
zmniejsza jej wydolno�� antyoksydacyjn�, co stwarza mo�liwo�ci zachorowania na raka,
chorob� sercowo-naczyniow� i inne schorzenia.
Witamina C i choroba sercowo-naczyniow�
Witamina C pomaga równie� zwalcza� chorob� sercowo-naczyniow�. Chroni�c
�ródbłonek t�tnic przed uszkodzeniem oksydacyjnym, poprawia przepływ krwi nawet u
pacjentów z nadci�nieniem t�tniczym. W badaniu opublikowanym w czasopi�mie
„Circulation" (listopad 1997) wykazano, �e witamina C zmniejsza w t�tnicach liczb� wolnych
rodników, a przez to liczb� utlenionych przez nie cz�steczek LDL. Przez samo zmniejszenie
liczby znajduj�cych si� we krwi wolnych rodników, witamina C wywiera po�redni wpływ na
zahamowanie peroksydacji lipidów, prowadz�cej do mia�d�ycy.
Witamina C i cukrzyca
U chorych na cukrzyc� wyst�puj� kłopoty z witamin� C, poniewa� insulina słu�y w
organizmie jako jej przeno�nik. U tych chorych stwierdza si� niskie poziomy witaminy C z tej
prostej przyczyny, �e brakuje insuliny do jej przenoszenia. Oznacza to równie�, �e ci chorzy,
a przynajmniej ci nie stosuj�cy w leczeniu insuliny, nie maj� dostatecznej aktywno�ci
antyoksydacyjnej. Dr S. R. Maxwell i inni wykazali, �e ten brak aktywno�ci antyoksydacyjnej
jest przyczyn� kłopotów z opanowaniem cukrzycy. Tak wi�c antyoksydanty nie kr��� w
organizmie, kiedy poziom insuliny jest niski, z kolei za� poziom insuliny załamuje si�,
poniewa� brakuje antyoksydantów. Tworzy to bł�dne koło, które przyspiesza progresj�
cukrzycy. Pami�taj�c o tym i uzupełniaj�c braki witaminy C, mo�emy zwolni� progresj�
choroby. W podobny sposób napad ostrej hipoglikemii (niski poziom cukru) wywołuje
powstanie du�ej ilo�ci wolnych rodników, które zu�ywaj� dost�pne antyoksydanty i prowadz�
do stresu oksydacyjnego.
Hu�tawka nastrojów, od wspaniałego humoru do przygn�bienia, powoduje równie�
nadmiern� aktywno�� wolnych rodników. Dlatego uzupełnianie antyoksydantów jest
konieczno�ci�, je�li w tej chorobie pozwalasz sobie stale na spo�ywanie cukru lub innych
słodyczy.
Witamina C i rak płuc oraz rak gruczołu krokowego
Z witamin� C ł�czy si� tak�e ró�ne rodzaje raka. Badanie obejmuj�ce ponad 10 000
m��czyzn i kobiet obserwowanych i kontrolowanych przez okres do 19 lat wykazało, �e
stosowanie witaminy C odegrało decyduj�c� rol� w zapobieganiu rozwojowi raka płuca, przy
czym ryzyko tej choroby było wy�sze o 66% u osób, które przyjmowały mniej witaminy C.
Jedno z ostatnich bada� dotycz�ce raka gruczołu krokowego sugeruje, �e kwas askorbinowy
hamuje podział i rozwój komórek nowotworowych. Oznacza to, �e witamina C mo�e by�
stosowana w zapobieganiu i leczeniu raka.
Witamina C i za�ma oraz zmtnienia soczewki
Naukowcy zdawali sobie spraw�, �e witamina C pomaga w zmniejszeniu zmian
chorobowych w za�mie, ale nowe dowody potwierdziły to z cał� pewno�ci�. Wyniki
zamieszczone w „American Journal of Clinical Nutrition" wskazuj�, �e u kobiet w wieku 56-
71 lat, które stosowały uzupełnianie witaminy C przez 10 lat lub dłu�ej, zm�tnienie soczewek
zmniejszyło si� o 77%. Je�li chodzi o niewielkie zm�tnienie soczewek, to liczba przypadków
zmniejszyła si� o 83%. W badaniu tym decyduj�ce znaczenie miało długotrwałe stosowanie
uzupełniania, które zapewniało stał� ochron� i pozwoliło cofn�� skutki starzenia si�.
Jak działa witamina C
Wspomniano ju� wcze�niej, �e jednym z głównych celów ataku oksydacyjnego s�
mitochondria, czyli pr�dnice komórki wytwarzaj�ce energi�. Mitochondria maj�
wypracowany system obrony przeciw oksydacji, ale głównym czynnikiem zapewniaj�cym ich
zdrowie jest ochrona ich przed atakiem. Jest to zadanie witaminy C. Przemieszczaj�c si�
swobodnie w płynie komórkowym, witamina C mo�e neutralizowa� wolne rodniki, zanim
dotr� one do otoczki mitochondriów. Zmniejsza to ewentualn� strat� energii mitochondriów
potrzebn� do zwalczania oksydacji i pozostawia jej wi�ksz� ilo�� na potrzeby komórki. Jest to
szczególnie wa�ne, poniewa� obecnie ju� wiemy („Molecular Celi Biology", wrzesie� 1997),
�e dopóki mitochondria utrzymaj� wysoki poziom energii, dopóty b�d� w stanie zwalczy�
oksydacj�. A wi�c oszcz�dzaj�c t� energi�, witamina C spełnia �yciowo wa�ne zadanie.
Jedn� z najbardziej fascynuj�cych cech witaminy C jest jej współdziałanie z innymi
antyoksydantami. Badanie przeprowadzone przez zespół z Uniwersytetu Tuft wykazało, �e
przyjmowanie 220 miligramów witaminy C podnosi o 18% poziom witaminy E, a beta-
karotenu o 13%. W oczywisty sposób witamina C powoduje regeneracj� innych substancji
od�ywczych, zu�ytych przez neutralizacj� wolnych rodników. Kilka bada� naukowych
wykazało, �e kiedy witamina E reaguje z cz�steczk� oksydacyjn�, sama staje si� rodnikiem po
stracie jednego ze swoich elektronów. Wtedy wkracza witamina C i przywraca witaminie E
jej pierwotny stan, dzi�ki czemu mo�e ona by� u�yta ponownie i cykl ulega powtórzeniu.
Dopiero w pa�dzierniku 1997 roku zaobserwowano, �e witamina E mo�e odwzajemni� t�
przysług� i tak�e dokona� regeneracji witaminy C. Normalnie witamina C kontynuuje
regeneracj� witaminy E, dopóki nie wyczerpie si� zapas witaminy C i dopiero wtedy zasoby
witaminy E zaczynaj� si� zmniejsza�. Je�li przyjmujesz stale witamin� C, nigdy si� to nie
zdarzy. W taki sposób działaj� wspólnie antyoksydanty rozpuszczalne w wodzie i
rozpuszczalne w tłuszczach, daj�c efekt synergistyczny, a wi�c o wiele wi�kszy, ni� ka�da z
tych substancji działaj�ca osobno.
NAJLEPSZE �RÓDŁA POKARMOWE WITAMINY C
Ananas
Awokado
Bo�wina szerokoogonkowa
Brokuły
Brukselka
Buraki (zielone cz��ci)
Cebula
Cytryny
Dzika ró�a, owoce
Grejpfruty
Groszek zielony
Jarmu�
Kantalupa (odmiana melonu)
Kapusta bezgłowa
Mango
Papaja
Papryka słodka
Papryka zielona
Pietruszka
Pomara�cze
Pomidory
Porzeczki
Rukiew wodna
Rzepa
Rzepa (zielone cz��ci)
Rzodkiewki
Szparagi
Szpinak
Truskawki
Zalecane dawki wynosz� 1000-5000 mg dziennie w dawkach podzielonych.
WITAMINA E Tokoferole, tokotrienole i d-alfa tokoferol
W roku 1968 witamina E została uznana przez Komisj� ds. �ywno�ci i Od�ywiania za
witamin� niezb�dn� dla organizmu. Według definicji oznacza to, �e organizm nie potrafi sam
wytworzy� witaminy E i nale�y j� dostarczy� z po�ywieniem i (lub) przez uzupełnianie diety.
Poniewa� jest to witamina rozpuszczalna w tłuszczach, jej nadmiar nie ulega eliminacji z
organizmu natychmiast, ale jest przechowywany w tkance tłuszczowej przez kilka dni.
Witamina E nie jest pojedynczym zwi�zkiem, ale grup� zło�on� z 8 niewiele ró�ni�cych si�
mi�dzy sob� zwi�zków chemicznych, które mo�na podzieli� na tokoferole i tokotrienole.
Najwa�niejszym i najbardziej skutecznym zwi�zkiem chemicznym tej grupy jest d-alfa
tokoferol.
Jakie jest najwa�niejsze działanie witaminy E w organizmie
Poza wła�ciwo�ciami antyoksydacyjnymi witamina E ma wpływ na procesy gojenia i
naprawy uszkodzonych tkanek i ogranicza ich bliznowacenie. Obni�a tak�e ci�nienie t�tnicze
krwi, zapobiega niedokrwisto�ci i wspomaga prawidłowe procesy krzepni�cia krwi.
Warunkuje prawidłowy stan nerwów, mi��ni, skóry i włosów. Inne jeszcze działanie to
łagodzenie zespołu napi�cia przedmiesi�czkowego i skurczów ko�czyn dolnych, a tak�e
zapobieganie wyst�pieniu za�my.
Naturalna witamina E kontra witamina E syntetyczna — najskuteczniejszy jest d-alfa
tokoferol
Naturalna witamina E i witamina E syntetyczna nie s� równowa�ne. Według danych
zawartych w ksi��ce The Vitamin E Fact Book naturaln� witamin� E otrzymuje si� z olejów
ro�linnych, podczas gdy syntetyczn� witamin� E - z produktów petrochemicznych. Naturaln�
witamin� E okre�la si� jako d-alfa tokoferol, samodzielny zwi�zek chemiczny, gdy
tymczasem syntetyczna witamina E - dl-alfa tokoferol - jest mieszanin� 8 izomerów, z
których tylko jeden stanowi molekularny odpowiednik naturalnej witaminy E. Badania
prowadzone u ludzi i zwierz�t wykazuj�, �e naturalna witamina E (lub d-alfa tokoferol) jest
prawie 2 razy bardziej skuteczna w porównaniu z syntetyczn� witamin� E.
Witamina E i mia�d�yca
Witamina E jest jednym z najbardziej ruchliwych antyoksydantów. Działanie jej ma
wpływ na wi�kszo�� omawianych chorób zwyrodnieniowych, zwłaszcza na chorob� serca. W
mia�d�ycy, według dr� Malcolma Mitchinsona, „zmieniona chorobowo t�tnica ludzka
zawiera utlenione tłuszcze; antyoksydanty ograniczaj � rozwój mia�d�ycy u zwierz�t
do�wiadczalnych; istniej� rówie� dowody wynikaj�ce z bada� przeprowadzonych w du�ych
grupach ludno�ci, �e przyjmowanie du�ych ilo�ci antyoksydantów chroni przed powikłaniami
mia�d�ycy. Uzupełnianie witaminy E stanowi realn� nadziej� na zwalczenie tej strasznej
choroby".
W wywiadzie zatytułowanym Jak witamina E zapobiega chorobie serca dla
magazynu „Whole Foods" (Zdrowa �ywno��) naukowiec dr David Janero tłumaczy ten proces
szczegółowo. Wyja�nia, �e zmieniona lub uszkodzona lipoprote-ina o niskiej g�sto�ci (LDL)
ma skłonno�� do zajmowania pewnych receptorów antyoksydantów (przeciwciała) na
powierzchni makrofagów wewn�trz naczy� krwiono�nych, co powoduje, �e makrofagi
pochłaniaj� LDL. Powstaj� zmienione, p�kate makrofagi, znane jako komórki piankowate,
które maj� tendencj� do przylegania do �ciany naczynia krwiono�nego i tworzenia blaszki
mia�d�ycowej. Blaszki stanowi� potrójne zagro�enie: l/ zw��aj� �wiatło naczy�
krwiono�nych i prowadz� do ich zablokowania, 2/ powoduj� stwardnienie �ciany naczy�
krwiono�nych, co zakłóca ich współdziałanie w prawidłowym przepływie krwi, 3/ cz�stki
blaszki mog� oderwa� si� i spowodowa� zatory (płyn�c z pr�dem krwi) przez umiejscowienie
si� i zablokowanie �wiatła drobnych naczy� krwiono�nych serca, płuc, mózgu i innych
narz�dów. Poniewa� zmiany mia�d�ycowe dotycz� najcz��ciej t�tnic wie�cowych i szyjnych,
które dostarczaj� krew odpowiednio do mi��nia sercowego i mózgu, niebezpiecze�stwo
powstania zatorów jest bardzo powa�ne.
Dr Janero omawia równie� drugi czynnik maj�cy znaczenie w mia�d�ycy -zmiany
nast�puj�ce w komórkach mi��ni gładkich �ciany naczy�. Przył�czenie si� komórki
piankowatej do �ciany naczynia umo�liwia uszkodzenie �ródbłonka �ciany t�tnicy. Jednym z
podstawowych czynników bior�cych udział w uszkodzeniu komórek �ródbłonka jest
peroksydacja lipidów. Po ekspozycji na działanie wolnych rodników błona komórkowa
�ródbłonka uwalnia kwas arachidono-wy. W ten sposób lipidy błony komórkowej ulegaj �
przekształceniu w toksyczne nadtlenki. Z kolei uszkadza to zdolno�� błony komórkowej do
przyswajania substancji od�ywczych i zwi�ksza mo�liwo�� mutacji w komórce. Zmiany te
stanowi� przyczyn� przył�czania si� komórek piankowatych do �ciany t�tnicy i wytwarzania
blaszki mia�d�ycowej. W artykule zamieszczonym w „Whole Foods" dr Janero stwierdza:
Witamina E jest podstawowym antyoksydantem chroni�cym błony komórkowe
�ródbłonka przed skutkami stresu oksydacyjnego, zwłaszcza przed peroksydacja lipidów.
Bardziej ukierunkowane badania sugeruj�, �e witamina E mo�e wspomaga� procesy
naprawcze �ródbłonka, a nawet hamowa� szkodliw� produkcj� oksydantów w obr�bie samego
�ródbłonka, które mog� prowadzi� na przykład do oksydacji lipoprotein.
Jak witamina E zwalcza mia�d�yc
Aby badaniom naukowym nad witamin� E nada� bardziej zrozumiały charakter,
przedstawiono pi�� wniosków z prowadzonych bada� do�wiadczalnych wykazuj�cych
zwalczanie przez witamin� E blokowania t�tnic i w nast�pstwie zapobieganie chorobie serca:
1. Witamina E hamuje oksydacj� lipoprotein w naczyniach krwiono�nych.
2. Zastosowanie witaminy E mo�e ograniczy�, a nawet cofn�� tworzenie blaszek
mia�d�ycowych powstałych w wyniku długotrwałego niedoboru witaminy E.
3. Uzupełniaj�ce dawki witaminy E ograniczaj� wyst�powanie mia�d�ycy.
4. Witamina E poprawia profil lipidów krwi, obni�aj�c poziom trójglicerydów i cholesterolu
LDL, które ulegaj� oksydacji i wychwytywaniu przez makrofagi.
5. W badaniach, którymi obj�to du�e grupy ludno�ci, wykazano, �e istnieje korelacja mi�dzy
wy�szym poziomem witaminy E a mniejsz� liczb� zgonów z powodu choroby serca.
Blaszki mia�d�ycowe w tetnicach
Innym powikłaniem wywoływanym w obr�bie strumienia krwi przez oksydan-ty
(wolne rodniki) jest uwalnianie przez utlenione płytki krwi tromboksanu, który powoduje
powstanie nieprawidłowego zakrzepu krwi. Mia�d�ycowe blaszki t�tnicy oraz nieprawidłowe
krzepni�cie krwi prowadz� do niedro�no�ci t�tnicy, wywołuj�c zawał serca lub udar mózgu.
Witamina E i inne antyoksydanty mog� zapobiega� rozwojowi takiego scenariusza.
Witamina E i ci�ko strawne potrawy
Korzy�ci dla układu sercowo-naczyniowego z witaminy E polegaj � na zmniejszeniu
stresu naczyniowego wywołanego ci��ko strawnym jedzeniem. Normalnie po zjedzeniu
posiłku wysokotłuszczowego nast�puje powa�ny spadek kr��enia krwi, trwaj�cy 2-4 godziny.
Innymi słowy, zmniejsza si� przepływ krwi, co wyja�nia uczucie senno�ci, ogarniaj�ce nas po
zjedzeniu ci��ko strawnego posiłku. Badanie opublikowane w „Journal of the American
Medical Association" (278,1997, s. 1682-1686) wykazuje, �e mo�na temu zapobiec,
przyjmuj�c przed ci��ko strawnym posiłkiem witamin� E i witamin� C. „Po zastosowaniu
witamin ko�cowy wynik jest taki, jakby�my zjedli posiłek lekko strawny".
To naprawd� wa�na informacja! Zanim wybierzesz si� na uczt� Lukullusa, we� troch�
witaminy C i E.
Witamina E i zalecane dawki
Dawki konieczne do wywołania znacz�cej poprawy w chorobie wie�cowej mog� by�
znacznie wy�sze, ni� mo�esz oczekiwa�. Zalecana dawka dzienna witaminy E wynosi jedynie
30 j.m. dziennie, co wystarcza do podtrzymania �ycia, ale nie jest nawet zbli�one do dawki
wymaganej dla poprawy zdrowia. W badaniu obejmuj�cym zdrowe osoby zalecano dawk�
500 j.m. dziennie, �eby w istotny sposób zmniejszy� podatno�� choloesterolu LDL na
oksydacj�. W badaniu tym wyniki uzyskano po 6 tygodniach. W innym badaniu z udziałem
pacjentów z chorob� sercowo-naczyniow� dawki musiały by� podniesione do 800 j.m.
dziennie witaminy E stosowanej w poł�czeniu z 1000 mg witaminy C i 24 miligramami beta-
karotenu, a poprawa nast�piła dopiero po 12 tygodniach. Wskazuje to, �e potrzebujemy
znacznie wi�cej witaminy E, ni� s�dzono (do 250 razy wi�cej!), a jeszcze wi�cej w przypadku
istniej�cej ju� choroby.
Z drugiej strony badanie przeprowadzone u osób w podeszłym wieku, opublikowane
w „Journal of the American College of Nutrition" (sierpie� 1997) sugerowało, �e nawet małe
dawki mog� by� korzystne. Stosowanie bardzo małych dawek, w ilo�ci około połowy
zalecanych dziennych dawek ró�nych witamin i składników mineralnych, zapewniało
podwy�szon� aktywno�� antyoksydacyjn�, wykazan� po 6 miesi�cach. Pod koniec badania
trwaj�cego 2 lata stwierdzano stały, do czterokrotnego, wzrost mo�liwo�ci zwalczania
oksydacji. Najwa�niejszy wniosek wypływaj�cy z tego badania - stałe przyjmowanie
antyoksydantów jest wa�niejsze ni� ich ilo��. Osobi�cie zalecam dawk� witaminy E w
granicach 400-1200 j.m. dziennie.
Zalecane długotrwałe stosowanie antyoksydantów
Aby uzyska� jak�kolwiek licz�c� si� popraw� w zahamowaniu mia�d�ycy i choroby
układu sercowo-naczyniowego, wymagane jest długotrwałe stosowanie antyoksydantów.
Wa�na jest zmiana stylu �ycia - zdecydowanie i wytrwało�� działa� dla ochrony i
wzmocnienia układu kr��enia.
Witamina E a inne antyoksydanty
Chocia� witamina E sama jest antyoksydantem, jej skuteczno�� znacznie wzrasta,
kiedy działa wspólnie (synergizm) z innymi antyoksydantami. W chorobie serca korzystne
jest wspólne działanie selenu z witamin� E, aby zapobiec kardiomio-patii, z kolei witamina C
podnosi poziom witaminy E we krwi. Zale�no�� t� wyja�niły przedstawione niedawno wyniki
bada� przeprowadzonych przez uczonych z Japonii. Stwierdzono, �e wysokie dawki samej
witaminy E prowadziły do powstania oksydacyjnego rodnika tokoferolu, który przeciwdziałał
korzystnym skutkom przyjmowania witaminy E, ale kiedy stosowano witamin� E i C razem,
witamina C redukowała rodnik tokoferolu z powrotem do witaminy E, sprawiaj�c, �e stawała
si� ona znowu u�yteczna jako antyoksydant.
�ródłem prawie idealnego poł�czenia antyoksydantów dla ochrony serca s� w�ród
zdrowej �ywno�ci pomidory, dojrzewaj�ce w warunkach naturalnych. Zawieraj� one
witaminy C i E oraz karotenoidy, beta-karoten i likopen. Dr Aviram z Centrum Medycznego
Rambam w Izraelu wykazał, �e czysty wyci�g z pomidorów (produkt Lyc-O-Mato™) w
sposób radykalny zwi�ksza oporno�� cholesterolu
LDL na oksydacj�. Podstaw� tej skuteczno�ci jest poł�czenie antyoksydantów
działaj�cych w uzupełniaj�cy si� i wzmacniaj�cy wzajemnie sposób, co zwi�ksza całkowit�
wydolno�� antyoksydacyjn�.
Witamina E i starzenie si
W odniesieniu do starzenia si�, czasopismo „Health" umie�ciło odkrycia zwi�zane z
witamin� E jako jedno z dziesi�ciu czołowych osi�gni�� medycyny w roku 1997: „ W nie
ko�cz�cym si� poszukiwaniu pigułki przeciw starzeniu si�, witamina E wyłoniła si� w roku
1997 jako jeden z głównych kandydatów". Badanie prowadzone przez naukowców z
Uniwersytetu Tuft wykazało, �e pobudzenie przez witamin� E układu odporno�ciowego
zwi�ksza oporno�� na zaka�enia i zapalenie płuc, b�d�ce cz�stymi powikłaniami w starszym
wieku. Stosowanie dawki 200 mg dziennie pozwoliło zwi�kszy� 2-6 razy zdolno�� do
zwalczenia choroby w porównaniu z grup� kontroln�.
Witamina E i zwikszenie zdolno�ci poznawczych
W jednym z ostatnich bada� testowano mo�liwo�ci poznawcze 260 osób w wieku 60-
90 lat, a nast�pnie analizowano ich sposób od�ywiania i porównywano z uzyskanymi
wynikami. Okazało si�, �e najlepsze wyniki testu uzyskały osoby stosuj�ce diet� bogat� w
antyoksydanty. Podobnie korzystny wpływ miała dieta niskotłuszczo-wa, bogata w
w�glowodany. W skrócie - funkcje my�lowe i pami�ciowe były lepsze u tych starych ludzi,
którzy od�ywiali si� prawidłowo niezale�nie od wieku.
Witamina E i choroba Parkinsona
Badanie przeprowadzone w du�ej grupie ludno�ci w Rotterdamie w Holandii
wykazało, �e istnieje zale�no�� mi�dzy przyjmowaniem witaminy E a chorob� Parkinsona. W
badaniu nie próbowano stosowa� witaminy E jako leku w chorobie Parkinsona, ale zdołano
ustali� zale�no�� mi�dzy dawk� przyjmowanej witaminy E a wyst�pieniem choroby
Parkinsona. W konkluzji stwierdzono, �e „wysoka zawarto�� witaminy E w po�ywieniu mo�e
chroni� przed wyst�pieniem choroby Parkinsona".
Witamina E i choroba Alzheimera
Najbardziej zdumiewaj�cym odkryciem roku było stwierdzenie wpływu witaminy E w
chorobie Alzheimera. W najwi�kszym do tej pory narodowym programie badawczym
prze�ledzono post�p choroby 341 pacjentów w zaawansownych stadiach choroby Alzheimera.
Po raz pierwszy znaleziono lek, który opó�niał post�p choroby - witamin� E. W progresji
choroby wyró�nia si� cztery kamienie milowe: pocz�tek powa�nego ot�pienia (demencji),
utrata zdolno�ci wykonywania prostych zada�, konieczno�� umieszczenia chorego w
zakładzie opieki, zgon. Witamina E opó�niała u pacjentów osi�ganie tych etapów około 200
lub wi�cej dni. Oznaczało to zachowanie lepszej sprawno�ci pacjenta w danym okresie przez
blisko 7 miesi�cy. Prawie identyczne wyniki uzyskano dzi�ki zastosowaniu syntetycznego
leku - selegiliny. „Podstaw� stosowania tych leków jest ich działanie hamuj�ce obumieranie
komórek mózgu. W chorobie Alzheimera przy post�puj�cej �mierci komórek mózgowych
powstaj� substancje oksydacyjne i one z kolei s� równie� bardzo toksyczne dla komórek
mózgu. Mamy nadziej�, �e witamina E i selegilina b�d� hamowały ten proces". Dlaczego nie
odkryto tego wcze�niej? Prawdopodobnie dlatego, �e w tym badaniu zastosowano dawk�
2000 j.m. witaminy E, co przekracza zalecan� dawk� dzienn� ponad 60 razy! Naukowcy
prowadz�cy badania wcze�niej nie próbowali zastosowa� tak wysokich dawek, poniewa� nie
rozumieli mechanizmu działania antyoksydantów.
Zamieszczona tabela pomo�e ci oceni�, ile spo�ywasz witaminy E, i wypróbowa�
nowe jej �ródła.
ZAWARTO�� WITAMINY E W WYBRANYCH PRODUKTACH �YWNO�CIOWYCH
(na podstawie ilo�ci alfa-tokoferolu) Produkt �ywno�ciowy Witamina E (porcja 100 g) w j.m.
Oleje i tłuszcze
Majonez 19,32
Margaryna, mi�kka 20,66
Margaryna, twarda 16,0
Masło 3,22
Olej arachidowy 28,13
Olej saflorowy 58,97
Olej słonecznikowy 72,56
Olej sojowy 11,80
Olej z kiełków pszenicy 177,97
Ziarna
Biały ry�, gotowany 0,13
Br�zowy ry�, gotowany 2,01
Chleb, biały 0,21
Chleb, pełne ziarna pszenicy 0,80
Owsianka, bułki, ziarna zbó� 2,02
Płatki kukurydziane, zbo�owe 0,16
Produkt �ywno�ciowy Witamina E (porcja 100 g) wj.m.
Orzechy i nasiona
Masło orzechowe 9,24
Migdały 40,53
Nasiona słonecznika, surowe 73,76
Orzechy nanerczowe 0,28
Orzeszki ziemne, palone 10,73
Mi�so, ryby, jaja, mleko
Befsztyk z rusztu 0,45
Bekon 0,67
Jajka 0,69
Krewetki, mro�one, pieczone 0,89
Kurczaki, pieczone 0,86
Mleko pełne 0,06
Pier� kurza, gotowana, z rusztu 0,55
Ryba łupacz 0,64
W�troba gotowana, z rusztu 0,94
Owoce
Banany, �wie�e 0,33
Jabłka, �wie�e 0,46
Kantalupa, �wie�a 0,21
Truskawki, �wie�e 0,19
Warzywa
Brokuły, �wie�e 0,69
Fasola bosto�ska, sucha 0,21
Groszek zielony 0,82
Szpinak, �wie�y 2,67
Ziemniaki, pieczone 0,05
Najlepsze �ródła pokarmowe witaminy E:
• Fasola suszona
• Jajka
• Kiełki pszenicy
• Kukurydza
• Mleko
• Oleje wytłaczane na zimno
• Orzechy
• Owsianka
• Ry� br�zowy
• Warzywa zielonoli�ciaste, wszystkie Zalecana dawka: 400 - 1200 j.m. dziennie
WITAMINA E ZMNIEJSZA RYZYKO ZAWAŁU SERCA
Badanie po�wi�cone działaniu antyoksydantów w chorobach serca, którym obj�to 2000
pacjentów, przeprowadzono w Szpitalu Klinicznym Uniwersytetu w Cambridge i w Szpitalu
Papworth w Wielkiej Brytanii. Połowa pacjentów otrzymywała wysokie dawki witaminy E
(400-800 j.m.dziennie), połowa - placebo. Po 18 miesi�cach stwierdzono, �e dzi�ki witaminie
E zmniejszyła si� liczba udokumentowanych zawałów serca a� o 75%. To wa�ne badanie
zostało opublikowane 23 marca 1996 roku w czasopi�mie „Lancet".
Dr Morris Brown, naukowiec kieruj�cy badaniem, stwierdza, �e cały zespół był ogromnie
poruszony odkryciem, �e witamina E okazała si� tak skuteczna, jak si� spodziewano. „Teraz
mo�emy z cał� pewno�ci� powiedzie�, �e witamina E chroni przed wyst�pieniem zawału
serca" (podkre�lenie autora).
Na podstawie artykułu Karen Klainer Vitamin E Rednus Heart Attack Risk „The Health Stor�
News" (pa�dziernik 1997).
WITAMINA P (BIOFLAWONOIDY) Gdzie wystpuje witamina P
Pionier bada� nad witaminami, Albert Szent-Gyorgyi, przeprowadzał w roku 1936
do�wiadczenia, �eby dowiedzie� si�, dlaczego witamina C w wyci�gu z cytryn jest bardziej
skuteczna ni� czysty kwas askorbinowy. W białej otoczce owoców cytrusowych wykrył
substancj�, która wywierała dobroczynny wpływ na stan drobnych naczy� krwiono�nych
(kapilarów), a przy tym pozwalała na prawidłowe przechodzenie tlenu, dwutlenku w�gla i
substancji od�ywczych przez �cian� naczy�. Nazwał j� witamin� P, poniewa� działała na
przepuszczalno�� (ang. perme-ability) kapilarów. Pó�niej wykazano jej obecno�� równie� w
mi�kiszu owoców cytrusowych i w wielu warzywach. W miar� kontynuowania bada� stało
si� jasne, �e nie jest to pojedynczy zwi�zek chemiczny, ale zestaw zwi�zków chemicznych o
podobnej budowie. Do chwili obecnej wykryto około 3000 ró�nych substancji od�ywczych,
które zaliczamy do tej rodziny.
W roku 1950 Ameryka�ski Instytut �ywno�ci badał dost�pne materiały i
zadecydował, �e ta grupa zwi�zków chemicznych powinna by� traktowana raczej jako
„czynniki farmakologiczne", a nie witaminy. Instytut definiuje witamin� jako substancj�,
której brak wywołuje charakterystyczny zespół objawów jej niedoboru. St�d zalecenia
Instytutu obejmuj� konieczno�� przyjmowania pewnych substancji niezb�dnych, aby
zapobiec chorobie. Poniewa� nie mo�na było ustali� �adnego zespołu objawów niedoboru
specyficznego dla witaminy P, zadecydowano, �e nie mo�na tych substancji zaliczy� do
witamin, i zaproponowano dla nich nazw� „bioflawonoidy", poniewa� grupa ta składa si� z
licznych substancji. Nazwa „flawonoidy" stanowi skrót. Poniewa� nie istniej� �adne „nie-bio"
flawonoidy, wszystkie bowiem pochodz� z �ywych ro�lin - stałe powtarzanie
„bioflawonoidy" nie jest potrzebne.
Dwana�cie grup flawonoidów
Dla uproszczenia flawonoidy mo�na podzieli� na 12 grup na podstawie ich budowy
chemicznej. S� to antocyjaniny, antocyjanidyny, leukoantocyjaniny, fla-wony, flawonole,
flawonolole, izoflawony, kalkony, dwuhydrokalkony, aurony i ka-techiny. Aby to jeszcze
upro�ci�, trzeba powiedzie�, �e jest to grupa substancji o bardzo zbli�onym działaniu. Ka�da
grupa charakteryzuje si� specyficznym działaniem antyoksydacyjnym, w zale�no�ci od tego,
w jakich ro�linach wyst�puje. Na przykład antocyjaniny wyst�puj� głównie w jagodach i
winogronach, a ich podstawowe działanie to zwalczanie raka przez ochron� komórkowego
DNA przed szkodliwym działaniem wolnych rodników.
• Flawony maj� podobne wła�ciwo�ci jak antocyjaniny, ale wyst�puj� głównie w warzywach
zielonych, jak seler i pietruszka.
• Flawonole mo�na dalej podzieli�- na nast�puj�ce grupy:
Katechiny - wyst�puj� w herbacie.
Kempferol - wyst�puje w cykorii, porach i rzodkiewkach.
Kwercetyna - znajduje si� w skórce jabłek, w brokułach, oliwie, cebuli, pomara�czach,
czerwonym winie i pomidorach.
• Flawonole ł�czy si� z obni�aniem poziomu cholesterolu i zmniejszeniem ryzyka ataku
serca. Cz��� tych zwi�zków ma równie� działanie przeciwnowo-tworowe.
• Flawonony s� to flawonoidy (powtórz to szybko trzy razy), które Szent-Gyorgyi odkrył w
białej otoczce owoców cytrusowych. Najwi�cej wyst�puje w otoczce grejpfrutów, a ich
głównym zadaniem jest zwalczanie zaka�e�.
• Izoflawony ró�ni� si� od pozostałych zwi�zków. Znajduj� si� w produktach
otrzymywanych z soi i wywieraj� wpływ na hormony �e�skie. Hamuj � rozprzestrzenianie
si� estrogenozale�nych nowotworów i mog� łagodzi� objawy menopauzy.
Bioflawonoidy a kolory ro�lin
Nadawanie ro�linom kolorów czerwonego i niebieskiego to wspólna cecha wszystkich
bioflawonoidów (kolory pomara�czowy i �ółty nadaj� karotenoidy). Ponadto wszystkie maj�
w swojej budowie grup� wodorotlenow�. Zgadnij, czemu słu�y ta grupa wodorotlenowa?
Bardzo dobrze! Niszczy rodniki hydroksylowe i inne wolne rodniki. Niektóre flawonoidy s�
tak skuteczne w zatrzymywaniu oksydacji tłuszczów wywoływanej przez nadtlenek wodoru,
�e porównuje sie je do BHT -�rodka konserwuj�cego, dodawanego przez producentów
�ywno�ci do chipsów ziemniaczanych, margaryny i lodów, aby zapobiec przed psuciem si�
zawartych w nich tłuszczów. Ich rola w nadawaniu kolorów ro�linom zwi�zana jest z
zapylaniem przez owady, które s� przyci�gane do kolorowych kwiatów, ale poza tym
zwalczaj� one zarazki i grzyby, które mog� wywoła� zaka�enie ro�liny. Przy spo�ywaniu
ro�lin nie odnosimy wielkich korzy�ci z ich kolorów, ale w rzeczywisto�ci korzystamy z ich
wła�ciwo�ci przeciwbakteryjnych i przeciwgrzybiczych.
Wysoka skuteczno�� piknogenolu
Jedne flawonoidy maj� wi�ksz� sił� działania ni� inne, ale ogólnie skuteczno�� ich
zale�y od wspólnego działania kilku poł�czonych flawonoidów. Dotyczy to pik-nogenolu.
Nie jest to pojedynczy zwi�zek chemiczny, ale poł�czenie około 40 ró�nych bioflawonoidów,
działaj�cych razem, a przy tym w nieco odmienny sposób, co sprawia, �e preparat ten jest tak
skuteczny. W rzeczywisto�ci bioflawonoidy to
„lokomotywy" działania ka�dego leku ro�linnego. Na przykład borówka czarna
zawiera antocyjanidyny zwalczaj�ce zaka�enia. Wyci�g z ostropestu plamistego zawiera
sylimaryn�, stosowan� w chorobach w�troby. Rutyna to flawonoid poł�czony z cukrem,
b�d�cy prawdopodobnie skutecznie działaj�cym składnikiem miłorz�bu dwuklapowego.
Dodatkowe korzystne wła�ciwo�ci
Bioflawonoidy wykazuj� jeszcze inne, uboczne korzystne wła�ciwo�ci, wypływaj�ce z
ich aktywno�ci antyoksydacyjnej. Poza zmniejszaniem liczby wolnych rodników, które w
sobie nosimy, flawonoidy ł�cz� si� równie� w organizmie z metalami, dzi�ki czemu nie
produkuj � wi�kszej ilo�ci rodników. Inne korzystne działanie to stabilizacja kolagenu.
My�lisz mo�e, �e ma to tylko znaczenie dla kobiet po interwencji plastycznej (np.
nastrzykiwaniu warg), ale organizm zu�ywa kolagen przede wszystkim do odbudowy
�ci�gien, chrz�stki i mi��ni całego ciała. Flawonoidy hamuj� równie� działanie pewnych
enzymów bior�cych udział w pobudzaniu replikacji wirusów, powstawaniu za�my, reakcjach
w astmie i alergii. Dodatkowo jeden z produktów ubocznych powstaj�cy w procesie
zwalczania zaka�enia jest podstaw� wytwarzanego koenzymu Co-Q-10, o wielostronnym
korzystnym wpływie na organizm.
BAKTERIA PRZECIWBAKTERYJNA
Jedna z najbardziej fascynuj�cych cech flawonoidów polega na tym, �e wchłaniana jest
jedynie połowa ich zawarto�ci bezpo�rednio do strumienia krwi. Pozostała połowa jest
rozkładana przez bakterie znajduj�ce si� normalnie w przewodzie pokarmowym. Cz���
produktów ubocznych tego procesu to kwasy organiczne, bior�ce udział w zwalczaniu bakterii
patogennych. Tak wi�c dobre bakterie twojego przewodu pokarmowego produkuj� substancje
chemiczne zwalczaj�ce złe bakterie, wywołuj�ce zaka�enia.
Jakich bioflawonoidów potrzebujemy
Wszystkich, oczywi�cie. Dlatego tak wa�na jest dieta składaj�ca si� głównie z
owoców i warzyw. Ale pami�taj tak�e, �e gotowanie mo�e zniszczy� w po�ywieniu wiele
flawonoidów oraz witamin, najlepszym wi�c wyj�ciem jest jedzenie surowych, nie
zmienionych produktów. W wi�kszo�ci preparatów uzupełniaj�cych znajduj� si� 3
flawonoidy: hesperydyna, rutyna i kwercetyna. Ka�dy z nich jest wa�ny, ale równie wa�ne s�
antocyjanidyny i katechiny. Poszukuj takich preparatów uzupełniaj�cych,
które zawieraj� mo�liwie jak najwi�cej ró�norodnych flawonoidów. Niektóre firmy
farmaceutyczne produkuj� preparaty ł�cz�ce flawonoidy z ziołami i witaminami, które maj�
działanie uzupełniaj�ce. Nie podaje si� minimalnego zapotrzebowania na flawonoidy, a z
kolei nie obserwowano �adnych objawów toksycznych przedawkowania tych substancji, wi�c
sprawa dawki pozostaje nadal otwarta. Normalnie osoba, pozostaj�ca na pełnowarto�ciowej,
zbilansowanej diecie, przyjmuje z po�ywieniem około 1000 miligramów flawonoidów
dziennie, wi�c uzupełniaj�ca dawka wynosz�ca 500 miligramów wydaje si� rozs�dna.
6. OSI�GNI�CIE PEŁNI ZDROWIA Holizm
Traktowanie organizmu jako cało�ci, czyli podej�cie holistyczne, to klucz do lepszego
stanu zdrowia. Aby to było mo�liwe, nale�y w pełni zabezpieczy� potrzeby ka�dej komórki
organizmu, tak �eby niczego nie brakowało. Ale teraz nie b�dziemy si� zajmowa� stanem
indywidualnych komórek, ale zdrowiem czło-wiekajako cało�ci. Człowiek nie jest w pemi
zdrowy, je�li jego ciało, umysł i dusza nie s� zdrowe. Je�li to twierdzenie jest prawdziwe,
pełnia zdrowia to rezultat przyj�cia tej wła�nie koncepcji „cało�ci". Dlatego jest spraw�
�yciowo wa�n� zrozumienie optymalnego funkcjonowania „całej" osoby, w celu uwolnienia
si� zarówno od fizycznych, jak te� duchowych schorze�. Oznacza to, �e nie mo�emy
traktowa� organizmu jak maszyny, ale powinni�my uzna� równie� tak wa�ne po-zamaterialne
aspekty istnienia człowieka. Czasami te wła�nie niematerialne, nieuchwytne aspekty tworz�
�rodowisko, w którym człowiek osi�ga pełni� rozwoju. Gł�boko wierz�, �e jednym z
głównych zada� człowieka jest wypełnianie wy�szych zada�, stoj�cych przed ludzko�ci� i
słu�enie duchowej jedno�ci, chocia� elementy cielesne i duchowe s� ze sob� tak �ci�le
powi�zane, �e prawie nie mo�na ich rozdzieli�. Lekarze zaczynaj� rozumie�, �e zdrowie
duchowe mo�e mie� wi�kszy wpływ na zdrowie fizyczne ni� wirusy, poziom cholesterolu,
kanceroge-ny czy inne czynniki chorobotwórcze.
Osoba ludzka traktowana jako cało�� to warunek osi�gni�cia pełnego zdrowia, po
zaspokojeniu wszystkich potrzeb tak rozumianej cało�ci. Wtedy �rodowisko wewn�trzne ciała
i umysłu podlega stabilizacji i znajduje si� w doskonałej równowadze. Jest to równowaga na
wszystkich poziomach, od całego organizmu do ka�dego układu, ka�dego narz�du i ka�dej
komórki i reakcji chemiczych zachodz�cych w ka�dej komórce. To wła�nie ten najni�szy
poziom wywiera na nas najwi�kszy wpływ, bo kiedy komórki nie pracuj� prawidłowo,
narz�dy ciała równie� �le funkcjonuj�. Liczne przyczyny zaburze� na poziomie reakcji
chemicznych s� wynikiem wyborów stylu �ycia, dokonanych przez człowieka. Nawet wybór
mi�dzy pozytywnym a negatywnym podej�ciem do �ycia wytwarza taki typ zmian
chemicznych w mózgu, który wywiera wpływ na cały organizm. Wszystkie skuteczne �rodki
słu��ce leczeniu choroby musz� bra� pod uwag� cał� osob�: umysł, ciało i dusz�.
Przywrócenie zdrowia zaczyna si� od zrozumienia, �e podstaw� do osi�gni�cia tego celu jest
zabezpieczenie organizmu w to, co jest dla niego korzystne.
Co jest dobre dla ciała
Osi�gni�cie pełni zdrowia musi rozpocz�� si� od dostarczenia organizmowi
wszystkiego, co jest konieczne do utrzymania wła�ciwej równowagi i czynno�ci. Oznacza to,
�e musimy zachowa� równowag� mi�dzy aktywno�ci� a odpoczynkiem, gor�cem i zimnem,
tłustym i chudym po�ywieniem, poniewa� ka�da kra�co-wo�� prowadzi do zaburzenia
równowagi i do choroby. Zaburzenie równowagi wywołuje stres, gdy� inne cz��ci organizmu
musz� zast�powa� t� cz���, która przestała pełni� swoj� funkcj�. Stres niewyrównany zabija i
jedynym sposobem zmniejszenia go jest dostarczenie uszkodzonym cz��ciom organizmu
wszystkich potrzebnych substancji od�ywczych, które pomog� wyrówna� istniej�ce
zaburzenia, a nast�pnie podj�� normalne czynno�ci.
Przeprowad� nast�puj�c� prób�. Sta� na jednej nodze. Zauwa�, �e stopa, na której
stoisz, staje si� bardziej aktywna, naciskaj�c w ró�ny sposób na podło�e, �eby utrzyma�
równowag�. A teraz wychyl si� do przodu tak daleko, jak potrafisz, �eby si� nie przewróci�.
Czy czujesz napi�cie w stopie i łydce, a mo�e nawet napi�cie uda i biodra? Teraz mo�esz ju�
usi���. Ta noga musiała wyrówna� czynno��, której nie wykonywała druga noga. Musiała
wykonywa� prac�, do której nie była przyzwyczajona ani dostatecznie silna, �eby j �
wykonywa� przez dłu�szy okres, i mo�e nawet odczuwała ból. Aby zmniejszy� dolegliwo��,
musiałe� usun�� napi�cie, da� tej nodze mo�liwo�� relaksu i umo�liwi� prawidłowy dopływ
krwi, �eby wypłuka� nagromadzone toksyny i dostarczy� po�ywienie.
Niezale�nie od rodzaju zaburze� równowagi, przez jakie przechodzimy, zdarzenia
przebiegaj� w podobny sposób. Je�li serce nie bije odpowiednio mocno, naczynia krwiono�ne
próbuj� to wyrówna� i dochodzi do zwy�ki ci�nienia krwi. Je�li jedno oko jest słabsze, drugie
oko próbuje to wyrówna� i podlega wi�kszemu napi�ciu, a� i ono osłabnie. Je�li marzniesz
przez dłu�szy czas, organizm próbuje to zrekompensowa�, przeznaczaj�c cał� swoj� energi�
na ogrzanie ciała, ale układ odporno�ciowy szybko słabnie i ulegasz przezi�bieniu. Je�li nie
udaje ci si� odpoczywa� tyle, ile potrzebujesz, powoduje to powstanie stresu. Ka�de
zaburzenie równowagi wywołuje stres! Mo�esz sobie poradzi� ze stresem, je�li jest to
sytuacja tymczasowa, ale przewlekłe i (lub) długotrwałe zaburzenie równowagi kosztuje nas
naprawd� du�o. Musimy znale�� sposób zmniejszenia stresu, da� przeci��onej cz��ci ciała
szans� na odpoczynek i zapewni� jej wszystko, co jest niezb�dne do wyrównania powstałego
zaburzenia.
A wi�c jakich dobrych rzeczy wymaga organizm? W tej ksi��ce spotkałe� ju� wiele
zalece�, ale ogólnie człowiek wymaga czterech podstawowych rzeczy do osi�gni�cia pełni
zdrowia: wody, po�ywienia, wysiłku fizycznego i odpoczynku. Za chwil� powiemy równie� o
sprawach dotycz�cych duszy i umysłu.
Co jest dobre dla ciała — woda
Woda stanowi około dwóch trzecich masy twojego ciała. Jest to podstawowy składnik
ka�dej komórki z wyj�tkiem ko�ci i jest ona absolutnie niezb�dna do �ycia ka�dej komórki.
Prawie wszystkie czynno�ci twojego organizmu wymagaj� wody. Wytwarzanie energii
wymaga wody. Spalanie tłuszczów tak�e wymaga wody. Do spo�ycia i strawienia pokarmów
równie� potrzebna jest woda. Procesy my�lenia, oddychania, dostarczania krwi do pracy
mi��ni równie� zu�ywaj� wod�. Do wszystkich czynno�ci, jakie wykonuje organizm,
potrzebna jest woda. Mo�na wytrzyma� nawet kilka tygodni bez jedzenia, ale bez wody
jedynie kilka dni. A ponadto jedyn� substancj�, która pomaga w pozbyciu si� nadmiaru
tłuszczu z organizmu, jest tak�e woda. Wypijaj 2 litry wody codziennie przez miesi�c przy
normalnym od�ywianiu si�, a zobaczysz, co stanie si� z twoj� wag�. Mo�e to by�
najłatwiejsza dieta, jak� kiedykolwiek znajdziesz.
Niestety, wi�kszo�� z nas nie traktuje powa�nie zapotrzebowania naszego organizmu
na wod� i nie wypija w ci�gu dnia nawet 8 szklanek wody, której potrzebujemy. Kawa nie
liczy si�, podobnie jak napoje bezalkoholowe, herbata, soki czy piwo. Potrzebujesz czystej
wody, �eby wypłuka� wszystkie zanieczyszczenia pozostawione przez inne płyny. Woda jest
tak�e jednym z naszych podstawowych �ródeł tlenu, który podtrzymuje procesy �yciowe, jak
o tym mówili�my w poprzednich rozdziałach.
Dodatkowym wyzwaniem jest zatrucie wi�kszo�ci dost�pnej dla nas wody. Woda
pochodz�ca z wodoci�gów miejskich to woda odka�ana, tak jak gdyby nie mo�na było jej
oczy�ci� przez filtrowanie. A nawet gdyby tego dokonano, ska�enie, do którego dochodzi w
czasie przepływu wody ze stacji oczyszczania do twojego kranu, zniweczyłoby cał� prac�
(czy widziałe� kiedy�, co znajduje si� w �rodku rur wodoci�gowych w twoim domu?).
Wi�kszo�� wody butelkowanej, która znajduje si� w sprzeda�y, pochodzi z tych samych
miejskich zasobów wody. A woda butelkowana, pochodz�ca ze specjalnych �ródeł, te� mo�e
nie by� czysta. Nie wiadomo bowiem, jakie toksyny znajduj� si� w glebie w pobli�u �ródła i
do jakich zanieczyszcze� mogło doj�� w procesie butelkowania. Jedynym sposobem
zapewnienia sobie czystej wody jest filtrowanie w domu wody za pomoc� filtru wysokiej
jako�ci. Wi�kszo�� filtrów sprzedawanych w sklepach nie wykonuje nic poza usuni�ciem z
wody smaku chloru. Przeprowad� troch� poszukiwa� w celu znalezienia najlepszego systemu
filtracyjnego.
�ywno��
Przy od�ywianiu si� nale�y przestrzega� trojakiego rodzaju równowagi: II równowagi
mi�dzy liczb� spo�ywanych kalorii a liczb� kalorii spalanych, 21 równowagi mi�dzy ilo�ci�
spo�ywanego białka, w�glowodanów i tłuszczów, 3/ równowagi mi�dzy spo�ywanymi
substancjami od�ywczymi, niezb�dnymi dla twojego organizmu. Kiedy spo�ywasz 2500
kalorii dziennie, nie oznacza to wcale, �e otrzymałe� wszystkie niezb�dne substancje
od�ywcze, jakich potrzebujesz, i jest bardzo prawdopodobne, �e zjadasz za du�o tłuszczów,
aby to osi�gn��. Nie b�d� teraz tworzy� nowego poradnika dietetycznego. Jest wiele ksi��ek,
które powiedz� ci, co nale�y je�� i jakie składniki s� zawarte w poszczególnych produktach
�ywno�ciowych. Ujm� to w sposób bardzo prosty. Jedz jak najwi�cej surowych, �wie�ych
produktów., Jedz produkty kolorowe" to bardzo dobra rada. Jedz tak du�o produktów
zielonych, �ółtych, pomara�czowych i czerwonych, jak tylko mo�esz. Unikaj �ywno�ci
przetworzonej. To wła�ciwie wszystko, co powtarzam bez przerwy w tej ksi��ce.
Zastanawiaj�ce, �e je�li spo�ywasz produkty o odpowiedniej zawarto�ci substancji
od�ywczych, zachowujesz w swojej diecie wła�ciw� równowag� mi�dzy produktami
beztłuszczowymi i tłuszczami i rzadko przekraczasz zalecan� liczb� kalorii.
Liczenie kalorii mo�e by� bardzo ci��kim zaj�ciem, chyba �e potrafisz si� do tego
zmusi�. Mo�emy te� przy okazji łatwo si� oszukiwa�, przyjmuj�c, �e kawałek sernika liczy
tyle kalorii co ciasto dro�d�owe. Zamiast takich wykr�tów, spróbuj raczej łatwiejszych
sposobów.
1. Jedz umiarkowanie. Je�li opychasz si� jedzeniem, gwarantuj�, �e to z pewno�ci� za du�o
kalorii. Odchod� od stołu lekko głodny.
2. Jedz regularnie. Głodzenie si� mo�e sprawi�, �e twój organizm zacznie przygotowywa� si�
do głodu i odkłada� tłuszcz.
3. Jedz 4-5 małych posiłków dziennie. Pozwala to przyspieszy� procesy metaboliczne.
4. Postaraj si�, �eby tłuszcz stanowił 30% wszystkich przyj�tych kalorii, a nie 30%
po�ywienia na twoim talerzu! Jeden gram tłuszczu zawiera 9 kalorii. Pozostałe składniki,
zarówno w�glowodany, jak białka, zawieraj�4 kalorie w l gramie. Awi�c tłuszcz powinien
stanowi� około 10-15% wagi po�ywienia na twoim talerzu, wliczaj�c w to tłuszcz zu�yty
do przyrz�dzenia potraw. Zwracaj dokładn� uwag� na ilo�� spo�ywanego tłuszczu w ci�gu
l miesi�ca i nast�pnie wytrwaj przy dobrych nawykach, a nie b�dziesz musiał ci�gle liczy�
kalorii.
Równowaga w odniesieniu do przyjmowanych w pokarmie substancji od�ywczych
była przedmiotem całej ksi��ki, wi�c teraz podam tylko par� niezb�dnych komentarzy.
Ziemia, na której uprawiamy nasz� �ywno��, została ogromnie zniszczona w ci�gu ostatnich
dwóch stuleci i nie uległa odnowie, przez co kupowana obecnie �ywno�� nie zawiera takich
samych substancji od�ywczych, jak nawet 50 lat temu. Ponadto opracowano szereg metod
sztucznego dojrzewania wielu produktów, jak zielone pomidory i pomara�cze spryskiwane
karotenoidami, co sprawia, �e wygl�daj� na dojrzałe, kiedy znajd� si� na półkach
supermarketów. W rzeczywisto�ci nie maj� one tej warto�ci, co owoce dojrzałe, nadaj�ce si�
do jedzenia. Ponadto pozostaje jeszcze problem pestycydów. Tak, musimy si� dobrze
od�ywia� i pozyskiwa� tyle substancji od�ywczych z ró�nych �wie�ych produktów, ile tylko
mo�emy, ale nie ma gwarancji, �e uzyskamy je t� drog�. Dla wi�kszo�ci z nas oznacza to
konieczno�� brania dawek wspomagaj�cych, poniewa� nasza dieta nie mo�e zapewni� nam
wszystkiego, co jest dla nas niezb�dne. Pomy�l o uzupełnianiu witamin jak o taniej polisie
ubezpieczaj�cej nas przed ró�nymi chorobami wywołanymi niedoborami substancji, które s�
dla nas niezb�dne.
Innym jeszcze problemem jest przetworzona �ywno��. Ju� z definicji wynika, �e
została ona pozbawiona substancji od�ywczych. �ywno�� podrabiana, wyprodukowana przez
człowieka, nie jest w stanie dostarczy� tego, czego potrzebuje organizm, �eby utrzyma�
stabilno�� i zdrowie. Nie mo�na tego uzyska� z takiej �ywno�ci. Nie daj si� zwie��. Chocia�
przetworzona �ywno�� wygl�da pi�knie i dobrze smakuje, brakuje jej warto�ci od�ywczych i
cz�sto zawiera substancje toksyczne, które szkodz� i niszcz� twoje �rodowisko wewn�trzne.
Tylko �ywno�� stworzona przez Boga zawiera niezb�dne substancje od�ywcze, enzymy,
bioflawonoidy i ka-rotenoidy konieczne do utrzymania przez organizm zdolno�� do odnowy.
Bez nich organizm ulega przedwcze�nie zniszczeniu. Jest to smutne, ale prawdziwe, �e ludzie
gin� z powodu niewiedzy.
�wiczenia fizyczne
Znamy wszyscy warto�� �wicze� fizycznych, wi�c nie ma potrzeby dokładnie tego
omawia�. Ale wi�kszo�� ludzi nie uprawia �wicze� w ogóle, poniewa� my�li, �e jedyn�
warto�� ma dopiero du�y wysiłek, jak przebieganie co tydzie� trasy maratonu. A w
rzeczywisto�ci zupełnie niewielki wysiłek fizyczny mo�e dokona� wielkiej zmiany w jako�ci
twojego �ycia. Nie musisz biega�; mo�esz spacerowa�. Wła�ciwie spacer jest lepszy dla
zdrowia. Nie musisz tego robi� przez 2 godziny, wystarczy 20-30 minut. Celem jest
przyspieszenie czynno�ci serca trwaj�ce około 20 minut. Nie musisz tego robi� codziennie.
Spacer 3 razy w tygodniu przyniesie ci wielk� nagrod�.
Jakie jest jego działanie? Wysiłek sprawia, �e serce pracuje wi�cej i wzmacnia si�.
Zwi�ksza si� dopływ krwi do takich miejsc, które ju� zapomniały, jak krew wygl�da. Krew
wypłukuje toksyny z mi��ni, których przez jaki� czas zupełnie nie u�ywałe�. Chłonka (limfa)
zaczyna kr��y� w naczyniach limfatycznych, oczyszczaj�c je i usprawniaj�c ich czynno��. A
przede wszystkim wysiłek zwi�ksza ilo�� wdychanego tlenu, który kr��y we krwi. Wytwarza
to dodatni metabolizm tlenowy, który zwalcza wolne rodniki i pozwala na unikni�cie
negatywnego metabolizmu azotowego, sprzyjaj�cego powstawaniu wolnych rodników.
W celu uzyskania korzy�ci tlenowych nie musisz wykonywa� �wicze� aerobiku. Inne
�wiczenia nie oznaczaj� metabolizmu beztlenowego. Badania naukowe wykazuj�, �e
umiarkowane �wiczenia z obci��eniem w poł�czeniu z odpowiedni� diet� mog� wzmocni�
serce, zwolni� czynno�� serca, obni�y� ci�nienie krwi, powi�kszy� pojemno�� oddechow� i
przyczyni� si� do utraty masy ciała. Wła�ciwy rytm �wicze� z obci��eniem (co nie oznacza,
�e b�dziesz robił pi�ciominutowe przerwy mi�dzy �wiczeniami) 2-3 razy w tygodniu pozwoli
na spalenie wi�kszej liczby kalorii w ci�gu tygodnia, ni� bieganie przez pół godziny 4 razy w
tygodniu. Przyczyna jest prosta: kiedy przerywasz bieganie, mi��nie przestaj� ��da�
dodatkowego po�ywienia, ale kiedy wykonujesz 5 �wicze� nogami (wyciskanie), te same
mi��nie prosz� o �ywno�� przez nast�pne 2-3 dni, poniewa� musz� si� odbudowa� i twój
metabolizm wzrasta. Jeden z moich asystentów zapewniał, �e potrafi straci� 2,5 kg masy ciała
w ci�gu tygodnia, dodaj�c jedynie 3 podnoszenia do swoich rutynowych �wicze�
poniedziałkowych.
Podstaw� tego rozumowania nie jest zalecanie rodzaju wykonywanych �wicze�, ale
doradzenie ci, �eby� robił cokolwiek. Graj w tenisa. Spaceruj dookoła poczty. Zajmij si�
r�baniem drzewa. Ja na przykład lubi� gra� w golfa. Po prostu zacznij robi� cokolwiek!
Najlepszym �wiczeniem fizycznym jest to, które b�dziesz wykonywał, poniewa� je lubisz i
wiesz, �e to ,jest dobre". To nawet nie musi wygl�da� jak �wiczenia fizyczne, dopóki
towarzyszy mu stały wzrost aktywno�ci trwaj�cy 20-30 minut 3 razy w tygodniu. Zdziwisz
si�, jak wielka zmiana nast�pi w twoim samopoczuciu.
Odpoczynek
Ostatnim czynnikiem słu��cym zdrowiu jest odpoczynek, którego wymagasz po
wysiłku fizycznym. Odpoczynek to czas, w którym organizm odbudowuje to, co zostało
zu�yte w ci�gu dnia. Jest to równie� czas, w którym twój mózg porz�dkuje wszystkie zebrane
w ci�gu dnia informacje i odkłada je jak pliki w komputerze do wykorzystania w przyszło�ci.
Bez odpoczynku ciało jest osłabione, a umysł zdezorientowany. W ko�cu oddech ulega
spłyceniu, serce podlega wi�kszemu napi�ciu i dochodzi do odwrócenia metabolizmu, w
którym zaczynaj� si� mno�y� wolne rodniki.
Narodowa Fundacja Snu twierdzi, �e Amerykanie s� „�ałosnymi ignorantami" co do
potrzebnej im ilo�ci snu. Ci�gle słyszymy opowie�ci, �e Winston Churchill spał jedynie 4
godziny na dob�, a Margaret Thatcher tylko pi��. S�dzimy, �e powinni�my by� zdolni do tego
samego. Ale nie słyszymy cz�sto o Albercie Einsteinie, który spał 10 godzin na dob�. Czy
osi�gn�ł mniej szy sukces? 98% ludzi uwa�a, �e sen jest tak samo wa�ny dla zdrowia, jak
od�ywianie i wysiłek fizyczny, ale 64% �pi wi�cej ni� 8 godzin na dob�, a połowa z nich -
mniej ni� 6 godzin. A wi�c co nie pozwala nam zasn��? Poszukujemy lekarstwa na raka?
Chcemy rozwi�za� problem �wiatowego głodu? A co mo�na powiedzie� na temat telewizji i
Internetu?
Wydaje si�, �e nie potrafimy ich wył�czy�. Musimy jeszcze raz zobaczy� pó�no w
nocy powtórk� Gwiezdnych w�drówek (Star Trek) lub prze�ledzi� jeszcze jedno poł�czenie
komputerowe. I nagle jest ju� godzina 2:00 w nocy, a przecie� musimy wsta� o 6:00 rano. I
wtedy dziwimy si�, dlaczego działanie naszej melatoniny si� nie sprawdza. Jest to
niekorzystne w odniesieniu do starszych ludzi, którzy cierpi� na bezsenno��, ale obecnie to
kilkunastolatkowie i ludzie dwudziestoletni szkodz� sobie w ten sposób najbardziej.
Wysypianie si� nie jest grzechem. Jest bardzo prawdopodobne, �e człowiek dobrze
wyspany mo�e pracowa� bardziej wydajnie w czasie swoich aktywnych godzin. Wielkim
niebezpiecze�stwem dla wszystkich jest jazda samochodem tych wszystkich niewyspanych
ludzi. Kierowcy, którzy zasn�li w czasie jazdy za kierownic�, powoduj� mnóstwo wypadków
rocznie, w których gin� tysi�ce ludzi, a dziesi�tki tysi�cy odnosi ró�ne uszkodzenia ciała.
Wi�c pozwól sobie na sen; �ycie, które przez to uratujesz, mo�e by� twoim własnym.
Co jest dobre dla duszy
Poza stresami fizycznymi spotykaj� nas tak�e stresy emocjonalne. Problemy
emocjonalne wywieraj� znaczny wpływ na organizm, podobnie, jak stresy fizyczne, a nawet
jeszcze wi�kszy! Zwró� uwag�, �e ci��ar emocjonalnego stresu ponosi organizm. Dlaczego
tak jest?
Człowiek nie jest po prostu maszyn�. Nie jest fizycznym mechanizmem. Jest
oczywiste, �e istnieje w nim strefa duchowa, czego od wieków dowodziły wierzenia religijne,
a medycyna uznała wraz z post�pem psychologii (psychologia oznacza dosłownie „badanie
duszy"). Ta pozacielesna strefa człowieka to umysł (stanowi�cy transcendencj� mózgu, jak
demonstrował sir John Eccles), uczucia, wola, pami�� i pragnienia. �adnej z tych funkcji nie
mo�na przypisa� konkretnemu narz�dowi, a jednak to one wła�nie czyni� nas w pełni
człowiekiem.
Emocje słu�� po�rednictwu mi�dzy ciałem a całkowicie niematerialn� sfer� istnienia
człowieka (jego umysłem i wol�). Jako takie, emocje stanowi� odpowied� jednocze�nie
fizjologiczn� i w formie przyjmowanych postaw. Chocia� s�dzimy, �e emocje dziej� si�
jedynie w naszym umy�le, odczuwamy je tak�e w naszym ciele. Kiedy odczuwamy strach,
przyspiesza si� t�tno i dochodzi do prawdziwego wyrzutu adrenaliny. Kiedy ogarnia nas
gniew, napinaj� si� mi��nie szyi i twarzy i odczuwamy ogromny dopływ energii, która
powinna by� uwolniona. Smutek odczuwamy raczej w obr�bie tułowia, jak gdyby nasze serce
stało si� ci��sze. Staro�ytni Izraelici uwa�ali jelita za o�rodek emocji.
Pami�taj, �e emocje to przypływy energii. S� to odpowiedzi energetyczne naszego
ciała, wymagaj�ce fizycznego uwolnienia. Niestety, ujawnianie emocji jest przez wielu
społecznie nie do przyj�cia, a inni po prostu obawiaj� si�, co mogłoby si� sta�, gdyby ujawnili
swoje uczucia. Niezale�nie od przyczyny, wielu z nas trzyma swoje emocje na wodzy, co
oznacza, �e zatrzymujemy równie� zwi�zan� z nimi energi�. Tłumimy swoje emocje, zamiast
je wyra�a� i uzewn�trznia�. Cała ta energia uwi�ziona w naszym ciele zaczyna poszukiwa�
drogi uwolnienia w ka�dy mo�liwy sposób wewn�trz naszego ciała. Czynniki
psychosomatyczne s� powszechnie uznan� przyczyn� takich chorób, jak choroba wrzodowa,
zapalenie jelita grubego, zapalenie zatok, napi�cie mi��ni, astma czy zaburzenia seksualne.
Bardziej kra�cowe przypadki obejmuj� nawet histeryczn� utrat� wzroku lub pora�enie.
Energia jest czym� realnym i musi na co� oddziaływa�. Poniewa� uwolnienie emocji na
zewn�trz wymaga mniej energii, ni� zatrzymanie jej w organizmie, musimy znale�� mo�liwe
do przyj�cia i bezpieczne sposoby wyra�ania naszych uczu�. Jest to najlepsza rzecz, jak�
mo�emy zrobi� dla naszego zdrowia.
Nie jest to tylko opinia; jest to ju� uznany fakt medyczny. Dr Dean Ornish
opublikował niedawno ksi��k� zatytułowan�Love and Survival: The Scientific Basis for the
Healing Power oflntimacy (Miło�� i prze�ycie. Naukowe podstawy uzdrawiaj�cej siły
uczucia) (HarperCollins, 1998). Cytuje w niej liczne badania wykazuj�ce, �e zdrowie
emocjonalne i wi�zi z innymi lud�mi odgrywaj� wi�ksz� rol� w utrzymaniu i dochodzeniu do
fizycznego zdrowia ni� jakakolwiek interwencja lekarska. Twierdzi: „Nie znam �adnego
innego czynnika w medycynie - czy b�dzie to dieta, rzucenie palenia, czynniki genetyczne,
leki czy zabiegi chirurgiczne - który miałby wi�kszy wpływ na jako�� naszego �ycia, cz�sto��
zachorowa� czy przedwczesn� �mier� z ró�nych przyczyn". Dr Ornish jest znany jako lekarz
chorych na serce, których leczy, stosuj�c zaj�cia w cotygodniowych grupach wsparcia i
zalecaj�c zmian� trybu �ycia. Mo�esz przeczyta� jego ksi��k�, �eby zapozna� si� ze
szczegółami, a poni�ej zamieszczani zestawienie wyników kilku opisanych przez niego
bada�:
• Zdrowi m��czy�ni, którzy dali twierdz�ce odpowiedzi na pytanie w ankiecie „moja �ona
mnie nie kocha", byli obci��eni 3 razy wi�kszym ryzykiem zachorowania na chorob�
wrzodow� w ci�gu nast�pnych 5 lat.
• 95% studentów, wyra�aj�cych negatywn� opini� o swoich rodzicach, miało w �rednim
wieku rozpoznan� powa�n� chorob�.
• Osoby �yj�ce w izolacji społecznej zagro�one s� 2-3 razy wi�kszym ryzykiem
przedwczesnej �mierci z ró�nych przyczyn w porównaniu z tymi, które utrzymuj� silne
wi�zi społeczne.
• 50% nie�onatych m��czyzn umiera w ci�gu 5 lat po operacji udro�nienia zablokowanej
t�tnicy. Jest to trzykrotnie wi�ksza liczba w porównaniu z grup� m��czyzn �onatych w tej
grupie.
• Po operacji na otwartym sercu osoby nie uczestnicz�ce w normalnym aktywnym �yciu
społecznym były 4 razy bardziej nara�one na zgon w ci�gu nast�pnych 6 miesi�cy. Ryzyko
�mierci ludzi nie czerpi�cych pociechy z religii było 3 razy wi�ksze w tej grupie.
Zagro�enie �mierci� osób bez wi�zi społecznych i bez pociechy religijnej było 7 razy
wi�ksze.
• Kobiety z kra�cowo zaawansowan� postaci� raka piersi zakwalifikowano do zaj�� w grupie
wsparcia przez jeden rok, podczas gdy grupa kontrolna nie uczestniczyła w zaj�ciach. Pod
koniec 5 lat stwierdzono, �e prze�ycie kobiet z grupy wsparcia było przeci�tnie 2 razy
dłu�sze w porównaniu z grup� kontroln�, przy czym niektóre z nich jeszcze �yły.
Wszystkie kobiety z grupy kontrolnej zmarły.
Dr Ornish komentuje, �e gdyby jaka� firma farmaceutyczna opracowała lek daj�cy
podobne wyniki, wówczas media ogarn�łoby szale�stwo i ka�dy lekarz w kraju
przepisywałby tony tego lekarstwa. Ale kiedy ostami raz słyszałe�, �eby lekarz zapisywał
regularne dawki miło�ci i uczucia?
Aby utrzyma� zdrowie, musimy nauczy� si� karmi� nasz� dusz� i dostarcza� jej
wszystkiego, co jest niezb�dne dla zachowania równowagi. Nikt nie mo�e �y� bez uczu�, a
nawet je�liby potrafił, �ycie jego niewiele byłoby warte. Ale mo�emy nauczy� si� dzieli�
naszymi uczuciami z innymi i równowa�y� emocje negatywne pozytywnymi.
Poni�ej podaj� kilka prostych sugestii:
Nie marnuj czasu na martwienie si . Wyznacz sobie około godziny tygodniowo na
skoncentrowane martwienie si�. A pó�niej ciesz si� �yciem w ci�gu pozostałej cz��ci
tygodnia. Zmartwienie jest bezproduktywne, wywołuje stres emocjonalny i jest jednym z
najbardziej egoistycznych zachowa�, jakie istniej�. Wi�kszo�� spraw, o które si� martwisz,
nigdy si� nie zdarzy, a na reszt� nie masz wpływu. Je�li jest co�, na co mo�esz poradzi�, to
przesta� si� martwi� i id� to zrobi�.
Pielgnuj przyja� z lud�mi, którzy s� dla ciebie wsparciem i podnosz� ci na
duchu. I ty mo�esz zrobi� dla nich to samo. Spotykanie si� z lud�mi umo�liwiaj� organizacje
społeczne, biznesowe, charytatywne, w których wszyscy pracuj� dla osi�gni�cia jednego celu.
Jednak najlepszy rodzaj wsparcia daje grupa ludzi, z któr� mo�na podzieli� swoje uczucia i
do�wiadczenia bez l�ku, �e kto� nas b�dzie os�dzał. Wi�zi powstałe w takich grupach i nabyte
do�wiadczenie wyposa�y nas w przejrzysto�� post�powania i wyznaczy granice konieczne we
wszystkich naszych wzajemnych stosunkach z lud�mi.
Ka�dego dnia powiniene� otrzyma� i da� dziesi� znacz�cych dotkni�.
W XVII wieku wykonano do�wiadczenie, które miało zako�czenie. Chciano si�
przekona�, jakim j�zykiem b�d� posługiwa� si� dzieci, je�li pozbawi sieje wpływu ich
opiekunów. Dzieci pozostawiono w łó�eczkach, bez �adnego fizycznego kontaktu, nawet
podczas karmienia. �adne z dzieci nie do�yło do wieku, w którym mogłoby zacz�� mówi�.
Dotyk jest wa�ny. Najwi�kszym narz�dem twojego ciała nie jest w�troba, ale skóra, która jest
narz�dem zmysłu dotyku. Dotyk pozwala nam odczu�, �e jeste�my zwi�zani z lud�mi i �e
jeste�my kochani.
Stwierdzono, �e krytyczna liczba dotkni�� niezb�dnych, �eby�my si� czuli dobrze,
wynosi dziesi��. Nie oznacza to dziesi�ciu ludzi, którzy potr�c� ci� w windzie;
jest to dziesi�� dotkni�� znacz�cych. U�ciski, pocałunki, przytulenie si� s� oczywi�cie
znacz�ce i je�li otrzymasz ich dziesi��, to wspaniale. Inne dotkni�cia te� s� wa�ne: poklepanie
po plecach, u�cisk ramienia, pogłaskanie po włosach lub twarzy, nawet kuksaniec. Wszystkie
mówi� ci, �e jeste� doceniany, co� wart, jeste� cenny. U�ciski r�ki wła�ciwie si� nie licz�,
poniewa� stały si� zwykł� formalno�ci�, ale mo�na temu nada� wi�ksze znaczenie przez
dotkni�cie r�k� czyjego� ramienia lub u�ci�ni�cie czyjej� r�ki swymi dwiema r�kami.
A co si� stanie, je�li nie otrzymujesz tych dziesi�ciu dotkni�� w ci�gu dnia?
Najlepszym sposobem otrzymania ich jest - dawanie ich. Kiedy dotykasz innych,
przekazujesz im informacj�, �e i oni mog� dotkn�� ciebie. Przekazujesz im, �e cenisz ich, a
oni odpowiedz� ci w ten sam sposób. To, co dajesz, otrzymasz z powrotem.
A poza tym nigdy nie wiadomo, jaki to b�dzie miało wpływ na drugiego człowieka.
Jeden z nauczycieli mówił w klasie na temat znaczenia gestu dotyku i w czasie wykładu
przypadkowo dotkn�ł policzka młodej kobiety siedz�cej w pierwszym rz�dzie, która
natychmiast wybuchn�ła płaczem. Kiedy wykładowca przeprosił j� i zapytał o powód takiej
gwałtownej reakcji, studentka wyja�niła, �e dotkn�ł jej twarzy w miejscu, gdzie od urodzenia
miała du�e, purpurowe znami� naczyniowe. Powiedziała: „Nikt nigdy mnie tam nie dotykał".
Przez całe �ycie nie zaznała gestu akceptacji - zwykłego dotkni�cia tego znamienia. Zawsze
s�dziła, �e jest ono wstr�tne i �ałosne, i nikt jej nigdy nie zaakceptuje. Nauczyciel dał jej
troch� czasu na zrozumienie tego, co si� stało, a pó�niej, po uzyskaniu jej zgody, zach�cił cał�
klas�, ka�dego po kolei, �eby podeszli i dotkn�li jej twarzy. Jej �ycie uległo na zawsze
zmianie przez zwykły dotyk.
Słuchaj muzyki. Muzyka karmi nasz� dusz�. Dochodzi do takich zak�tków twojej
istoty, do których nie dociera �wiadomo��. Pozwala na odpowied� emocjonaln� nie
skierowan� na konkretny problem �yciowy i mo�esz j� odczuwa� bez uczucia zagro�enia, �e
musisz rozwi�zywa� jakie� problemy. Muzyka mówi ci, �e problemy, które napotykasz, nie
dotycz� tylko ciebie, ale s� wspólne dla całej ludzko�ci. Nie ma znaczenia, jaki rodzaj muzyki
ci odpowiada. Tym, co naprawd� si� liczy, jest fakt, �e muzyka przemawia do ciebie i
potrafisz dzi�ki niej dotrze� do swojego wn�trza, chocia� prawdopodobnie nie potrafiłby�
wyrazi� tego słowami. Je�li naprawd� niewiele wiesz o muzyce, zajmie ci troch� czasu
zrozumienie j�zyka, którym do ciebie przemawia, ale jest to warte wysiłku. Je�li słuchanie
muzyki niewiele ci daje, spróbuj muzyki innego rodzaju. Pewien rodzaj muzyki jest
przeznaczony po prostu do wyra�ania niepokoju nastolatków. Wspaniale, je�li mo�esz si�
poczu� gniewnym nastolatkiem. Ale jest jeszcze muzyka przeznaczona do odpr��enia i
medytacji. Jest tak�e pot��ny dramatyzm dzieł operowych. Słuchaj takiej muzyki, która ci�
porusza.
Poddaj si masa�owi. Chocia� mo�na go uwa�a� za terapi� fizyczn�, czyni on cuda z
emocjami. Rodzi uczucie spokoju i odpr��enia i uwalnia napi�cie emocjonalne nagromadzone
w mi��niach. Cz�sto nasze zmartwienia i stresy zalegaj� w nas jak spl�tane w�zły. Ko�czy si�
to nagromadzeniem energii w mi��niach szyi i ramion, co wytwarza napi�cie i usztywnienie i
odcina prawidłowy dopływ krwi i bod�ców nerwowych. Nie zdajemy sobie nawet z tego
sprawy, gdy cierpimy na silny ból głowy, którego nie jeste�my w stanie pokona�, a czasami
tak�e na dr�twienie dłoni i przedramion. W tym czasie w naszych mi��niach gromadz� si�
substancje toksyczne. Dobry terapeuta - masa�ysta (nie kto� do rozcierania skóry) uwolni to
napi�cie z mi��ni i zwi�zanych z nimi punktów, których istnienia nigdy by�my nie
podejrzewali. Musz� przyzna�, �e po takim masa�u mo�esz wyj�� jak pobity, ale nast�pnego
dnia b�dziesz si� czuł �wietnie. PS: Je�li powiedz� ci, �e masz pó�niej wypi� du�o wody,
trzeba to zrobi�. Je�li nie wypłuczesz toksyn, które zostały uwolnione, mo�esz si�
rozchorowa�.
�miej si - gło�no, długo i mocno. Poszukujemy równowagi. Im gorzej si� czujesz,
tym bardziej potrzebujesz dobrego �miechu. Pobudza on dopływ tlenu, potrz�sa twoj�
w�trob�, wyzwala endorfiny w mózgu, uwalnia napi�cie. Poza tym wszystkim, kiedy
zaczynasz si� �mia�, zaczynasz nabiera� do �ycia dystansu i mo�e nawet nauczysz si� �mia� z
siebie. Je�li potrzebujesz czego�, �eby si� �mia�, pomog� ci wypo�yczalnie wideokaset.
Popro� o komedie filmowe. Bracia Mara, Mel Brooks i Jeny Lewis mog� okaza� si� jeszcze
bardziej zabawni, ni� ich zapami�tałe� z kina. Cary Grant te� grał w niezłych filmach,
jakArszenik i stare koronki. Innym �ródłem �miechu jest „Reader's Digest" z rubryk�
zatytułowan� „miech jest najlepszym lekarstwem". Jednym z moich ulubionych �ródeł
humoru s� o�wiadczenia na temat wypadków w raportch przekazywanych do towarzystw
ubezpieczeniowych:
• Facet zajmował cał� drog�. Musiałem zbacza� wiele razy, zanim w ko�cu go stukn�łem.
• Jad�c bocznym pasem drogi, spojrzałem na moj� te�ciow� i przeleciałem przez nasyp.
• Budka telefoniczna zbli�ała si� bardzo szybko. Próbowałem zjecha� z drogi prowadz�cej do
niej, ale budka uderzyła w przód mojego samochodu.
• Pieszy nie miał poj�cia, w któr� stron� ma i��, wi�c go przejechałem.
Jest równie� wiele ogłosze�, które nie mówi� całkiem wyra�nie, o co chodzi:
• Zapraszamy na towarzystkie spotkanie z lodami we wtorek o godzinie 19:00. Wszystkie
panie daj�ce mleko proszone s� o wczesne przybycie.
• Kółko Literackie Pa� spotka si� we �rod�, pani Lacey za�piewa „Połó� mnie do mojego
łó�eczka" z udziałem pastora.
• W t� sobot�, z okazji Wielkanocy, poprosimy pani� Daley o wyst�pienie i zło�enie jajka na
ołtarzu.
We wczesnych latach pracy lekarskiej do moich obowi�zków szpitalnych nale�ała kontrola
historii chorób i kart chorych w ramach prac Komitetu Dokumentacji Medycznej. Oto troch�
wyj�tków z tych dokumentów, zbieranych przez lata, które doprowadzały mnie do �miechu.
R�cz�, �e i ciebie roz�miesz�!
• Pacjentka odczuwała ból w klatce piersiowej, kiedy le�ała na lewym boku przez ponad rok.
• Na drugi dzie� kolano było lepsze, a na trzeci zupełnie znikło.
• Nie miała �adnego napi�cia mi��ni ani gwałtownych dreszczy, ale jej m�� stwierdza, �e była
bardzo gor�ca w łó�ku ostatniej nocy.
• Pacjentka była w stanie depresji, od kiedy zacz�ła przychodzi� do mnie na wizyty w roku
1993.
• Pacjentka jest smutna i bez przerwy płacze. Wydaje si� tak�e, �e ma depresj�.
• Stan przy wypisie: �yje, ale bez zezwolenia.
• Przy przyj�ciu stan ogólny dobry; zniedoł��niały m��czyzna lat 69, sprawny umysłowo, ale
z zanikami pami�ci.
• Pacjent odmówił autopsji.
• Pacjent zmarł na podłodze bez powikła�.
• Pacjent zostawił swoje białe krwinki w innym szpitalu.
• Po�lizgn�ła si� na lodzie i wyra�nie jej nogi poszły w ró�nych kierunkach na pocz�tku
grudnia.
• Pacjent odczuł gwałtowny brak powietrza z obrazem ostrego obrz�ku płuc w domu, kiedy
odbywał stosunek, który stopniowo pogorszył si� w pogotowiu.
• Pacjent miał na �niadanie wafle, a na obiad brak apetytu.
• Mi�dzy nami mówi�c, chyba mogliby�my sprawi�, �eby ta pani zaszła w ci���.
• Jest dr�twa od palców stóp do dołu.
• Od czasu do czasu, stałe, niecz�ste bóle głowy.
• Kiedy zemdlała, jej oczy potoczyły si� po pokoju.
• Badanie per rectum wykazało prawidłowe rozmiary tarczycy.
• Stwierdziła, �e miała zaparcia przez znaczn� cz��� swojego �ycia, a� do roku 1995, kiedy
otrzymała rozwód.
• Pacjent mieszka w domu z matk�, ojcem i małym �ółwiem, który obecnie jest zapisany do
dziennego �łobka trzy razy w tygodniu.
• Krwawienie rozpocz�ło si� w okolicy odbytu i trwało cał� drog� do Los Angeles.
• Badanie narz�dów płciowych było zupełnie negatywne za wyj�tkiem prawej stopy.
• Pacjent musiał mie� resekcj� jelita. Jednak, zamiast tego, podj�ł prac� maklera giełdowego.
• Skóra: troch� blada, ale obecna.
• Badanie miednicy zostanie wykonane pó�niej na podłodze.
• Przyj�ty przez pomyłk�.
• Pacjenta skonsultowano z dr Blank, która wyczuła, �e powini�my usi��� na brzuchu i ja si�
zgadzam.
• Pacjent ma dwoje kilkunastoletnich dzieci, ale poza tym �adnych odchyle� od normy.
• Dr Blank obserwuje jego prostat�.
Musisz sobie uprzytomni�, �e b�dziesz tak nieszcz��liwy, jak bardzo chcesz nim by�.
�ycie jest trudne. Ci, którzy s�dz�, �e �ycie powinno by� łatwe, ko�cz� j�cz�c i narzekaj�c,
�e zostali w szczególny sposób unieszcz��liwieni, jak gdyby nikt poza nimi nie wiedział, co
to s� kłopoty. Kiedy zaakceptujesz fakt, �e �ycie jest trudne, jeste� ju� na drodze prowadz�cej
do przyj�cia odpowiedzialno�ci za własne �ycie. Najgorsza rzecz, jak� mo�esz zrobi�, to
zacz�� my�le� o sobie, �e jeste� ofiar�. Trudno�ci, jakie napotykasz w �yciu, s�, jakie s�, ani
wi�ksze, ani mniejsze. Do ciebie nale�y decyzja, czy b�dziesz z tego powodu nieszcz��liwy,
czy te� nie. Bólu nie da si� unikn��, ale nieszcz��cie jest spraw� wyboru.
Tim Hansel złamał kr�gosłup w wypadku w czasie wspinaczki górskiej. Po wielu
latach leczenia �ył z ci�głym bólem, i szukał pomocy u kolejnych lekarzy. Udał si� wreszcie
do specjalisty uwa�anego za najlepszego. Opisał to spotkanie w ksi��ce You Gotta Keep
Dancin' (Nadal musisz ta�czy�).
„Chciałby� wiedzie�, jakie leczenie mógłbym ci zaproponowa�?" „Tak".
„Nie mog� �adnego".
Byłem zaskoczony, ale mimo to sposób, w jaki to powiedział, nie zrobił na mnie
negatywnego wra�enia.
„Co według pana powinienem zrobi�?"
„Synu, posłuchaj mnie uwa�nie. Szkoda ju� si� dokonała. Najgorsze jest za tob�.
B�dziesz musiał �y� z bólem, ale nie jest to zbyt wielka cena za �ycie. Moja rada jest taka -
�yj, korzystaj�c z pełni i bogactwa �ycia tak, jak to jest mo�liwe... zaci�nij z�by, wytrzymaj i
�yj do stu lat..."
„Czy to znaczy, �e piłka jest po mojej stronie boiska? �e od tej pory wszystko zale�y
ode mnie?"
„Całkowicie. Wybór jest twój".
Od tej chwili Tim Hansel zdał sobie spraw�, �e to on panuje nad swoim zdrowiem i
�yciem, a nie lekarze czy ból. Cokolwiek ma si� z nim sta�, to b�dzie jego wybór.
Ty tak�e mo�esz dokona� wyboru. Mo�esz czu� si� nieszcz��liwy albo mo�esz
cieszy� si� �yciem, nawet je�li jest ono trudne. Mo�esz by� samotny albo mo�esz nawi�zywa�
przyja�nie. Mo�esz j�cze�, �e nikt o ciebie nie dba, albo mo�esz otrzymywa� przyjazne
dotkni�cia. Mo�esz narzeka�, skar�y� si�, pokrzykiwa� i kpi� z innych, albo mo�esz si�
�mia�. Wybór jest twój. Mo�esz by� tak nieszcz��liwy, jak bardzo chcesz nim by�, albo
mo�esz zacisn�� z�by, wytrzyma� i �y� do setki.
Co jest dobre dla ducha
Najlepsza definicja duchowo�ci to poszukiwanie stanu, w którym pozostaje si� w
zgodzie ze wszystkim. Człowiek stworzony na obraz Boga (Ducha) jest duchem
przebywaj�cym w ciele, posiadaj�cym dusz�. I to absolutna jedno�� tych trzech wymiarów
tworzy z nas człowieka. Ciało ł�czy nas ze �wiatem fizycznym, od którego si� uczymy i który
przekształcamy w celu zaspokojenia naszych potrzeb. Dusza ł�czy nasz� fizyczno�� ze
�wiatem pozamaterialnym, działaj�c jako po�rednik mi�dzy ciałem i umysłem. Duch jest t�
cz��ci� nas, która wykracza poza wszystko, co jest fizyczne i emocjonalne, co pozostanie
nie�miertelne. Zawsze jest co� poza, jest jeszcze co� wi�cej. Duch ł�czy nas z ideałami,
warto�ciami, cnotami, społecze�stwem i z Bogiem.
Dopóki człowiek funkcjonuje, jego umysł i wola zwi�zane s� z duchem. W tych
działaniach wykraczamy poza siebie. Poprzez umysł zdobywamy wiedz� i do pewnego
stopnia stajemy si� tym, co wiemy, poszerzaj�c w tym procesie swoj� osobowo��. Dzi�ki
woli wybieramy miło��, przekraczaj�c granice , ja" i staj�c si� „my". Poszukiwanie przez nas
wiedzy i ch�� otworzenia si� na innych dzieje si� w naszej duchowo�ci, �yjemy wtedy
duchowo. Kiedy przestajemy poszukiwa� i wykracza� poza siebie, ulegamy ograniczeniom i
nasz duch obumiera.
Jest tylko jedna dobra rzecz, której wymaga duch, �eby zachowa� równowag�. Jest to
jedna jedyna rzecz niezb�dna dla ducha. Prawda. I z kolei wola oddziałuje na to, co umysł
postrzega jako Prawd�, aby osi�gn�� wła�ciwy cel - Dobro. Kiedy umysł jest nastawiony na
fałsz, podlega obsesji, zaczyna usprawiedliwia�, zniekształca� rzeczywisto�� i odsuwa
wszystko, co mo�e prowadzi� ku Prawdzie. Kiedy umysł schodzi w ten sposób z prawidłowej
drogi, wola mo�e wybra� mniejsze Dobro, nawet je�li osi�galne jest wi�ksze Dobro (jak
wybór mi�dzy cudzołóstwem a wierno�ci�). W pewnych przypadkach wola wybiera
zachowania szkodliwe, prowadz�ce do samozniszczenia, poniewa� w umy�le dochodzi do
zniekształcenia poj�cia Prawdy, jak w przypadku uzale�nie�. Fałszywe wierzenia mog�
zniszczy� nasz własny obraz, nasze zwi�zki z lud�mi, nasz� karier� i zdrowie. Tylko w
poszukiwaniu Prawdy osi�gamy sukces i rozwój. Dopiero kiedy wybierzemy prawdziwe
Dobro, zaczynaj � prawidłowo oddziaływa� nasze powi�zania z lud�mi, a nawet z samym
sob�. Tylko wtedy duch człowieka mo�e by� prawidłowo powi�zany ze wszystkimi
sprawami, to znaczy człowiek pozostaje w zgodzie ze wszystkim i działa wła�ciwie.
Utrzymujemy równowag� uznaj�c, �e jest moc wi�ksza od naszej, która nas stworzyła.
Rzeczywi�cie, jak o�wiadcza Bóg, jeste�my „w zadziwiaj�cy i cudowny sposób stworzeni". A
dalej musimy nauczy� si�, �e nie jeste�my Bogiem. To On jest niesko�czenie dobry,
wszystkowiedz�cy i wszechmocny. A my posiadamy troch� dobra, troch� wiedzy i mocy, ale
sp�dzamy wi�kszo�� naszego �ycia na walce ze skutkami szkód, które wyrz�dzili�my sobie i
innym na skutek niewiedzy lub niezdolno�ci do samokontroli. Je�li tak wła�nie jest, to
nast�pnym naszym krokiem powinno by� poszukiwanie pomocy. Nie jeste�my w stanie sami
odnale�� Prawdy ani działa� opieraj�c si� na niej, �eby naprawi� nasze stosunki z lud�mi.
Potrzebujemy o�wiecenia, potrzebujemy przewodnika i pomocy, �eby�my mogli si� zmieni�.
Dopóki nie rozpoczniemy tego procesu przemiany, �eby ukształtowa� nasze my�li i czyny,
opieraj�c si� na Prawdzie, nie osi�gniemy stanu równowagi.
Zauwa�, �e jest to proces, a nie produkt. Nigdy nie osi�gniesz całej Prawdy, zawsze
pozostanie cel dalszych poszukiwa�, nigdy nie osi�gniesz doskonało�ci. By� uduchowionym
nie oznacza doskonało�ci. Po prostu musisz by� stale w drodze, która prowadzi do perfekcji.
Wymaga to woli charakteru, �eby poszukiwania były uczciwe, a przemiana prawdziwa.
Szukaj, a znajdziesz!
Co to ma wspólnego ze zdrowiem? Fałszywe wierzenia prowadz� do złych wyborów.
Te z kolei niszcz� nasze stosunki ze wszystkimi dookoła nas, ł�cznie z nami samymi. I wtedy
musimy �y� ze skutkami tych wszystkich wyborów w at-mosfrze emocjonalnego stresu, winy
i wstydu. To wpływa bezpo�rednio na nasz stan emocjonalny, co prowadzi do chemicznych
zmian w mózgu i całym ciele, a w efekcie do fizycznej choroby. Istnieje bezpo�redni zwi�zek
poł�czenie mi�dzy zdrowiem duchowym a fizycznym, zwi�zek podkre�lany przez dr�
Ornisha, który z codziennych medytacji uczynił wa�n� cz��� programu leczenia.
Droga do osi�gni�cia duchowego zdrowia nie jest �adnym sekretem. Wymaga
modlitwy, medytacji i czasu po�wi�conego na nauk� i refleksj�. W skrócie - wymaga
dyscypliny. Odpowiedzi nie znajdziemy w sobie, jak twierdzi wielu. Potrzebujemy wiedzy
tych, którzy ju� przebyli t� drog� przed nami i osi�gn�li m�dro��. Wi�c trzeba si� zmusi� do
czytania. Nie zrozumiemy tego, co czytamy, je�li nie po�wi�cimy czasu na kontemplacj� w
nadziei, �e przyniesie nam Prawd�, musimy wi�c si� nakłoni� do kontemplacji. W trakcie
medytacji Prawda przekona nas, jak mamy si� zmieni�, �eby w niej �y�. Ale w celu
posługiwania si� Prawd�, aby prawdziwie wybra� Dobro, w sposób rozpaczliwy
potrzebujemy pomocy. Wi�c szukamy jej; modlimy si�. „I zostanie ci dana". To wspaniałe!
Wymaga to tak�e słu�enia innym, poniewa� tak naprawd� nie wiemy, kim jeste�my,
póki nie wyjdziemy poza siebie i nie nauczymy si� dawa�. Jest to cel duchowo�ci: udziela�
si� i rozwija�, wi�cej by�, ni� zwykli�my kiedykolwiek do tej pory. Ale najpierw wymaga to
woli przyj�cia odpowiedzialno�ci za nasze �ycie i decyzji zmiany. Musimy chcie� przemy�le�
ponownie nasze �ycie i przemy�le� je w inny sposób, tak, �eby�my mogli zmieni� kierunek
naszej przyszło�ci. Odnosi si� to w równym stopniu do naszego zdrowia duchowego, jak
emocjonalnego i fizycznego. Konfrontacja z Prawd� wymaga przemy�lenia drogi, któr�
chcemy dalej pod��a�. Mo�emy wybra� drog� prowadz�c� do choroby i �mierci albo drog�,
która wiedzie do Prawdy, a w ko�cu do zdrowia i �ycia.
Osi�gni�cie zdrowia, a nast�pnie utrzymanie go, to zadanie na całe �ycie. Nie ma
szybkiego sposobu, prostego leku i �adnego cudownego rozwi�zania. Pami�taj, wszystkie
antyoksydanty całego �wiata nie pomog� ci, je�li twój duch rozdzierany jest przez fałszywe
pogl�dy, a dusza dławiona przez samotno��. Te siły s� mocniejsze i bardziej ogarniaj�ce ni�
niebezpieczne wolne rodniki i tak samo �miertelnie gro�ne. Dlatego, je�li przeczytałe� t�
ksi��k� i nie zrobiłe� nic, �eby poprawi� swój stan antyoksydacyjny, jak mo�na ci pomóc
odnale�� �ycie? Musimy podj�� odpowiedzialno�� za nasze ciało, za nasz� dusz� i nasz�
duchowo��.
Jeste� cało�ci�, nie jedynie zbiorem cz��ci. Traktuj siebie jak cało��, a osi�gniesz
zdrowie. Tragedia stresu oksydacyjnego polega na tym, �e niszczy cały nasz organizm i
niszczy nasz�jedno��. Tragedi� złych wyborów jest zło skierowane przeciw naszym duszom i
duchowo�ci. T� drog� wkracza �mier�, poniewa� dotyczy ona całego człowieka.
Moim pragnieniem jest twój wszechstronny post�p. Szukaj m�dro�ci, tej rzadkiej
mo�liwo�ci odnalezienia Prawdy i �ycia w jej �wietle. Poszukuj miło�ci, tej niezwykłej
mo�liwo�ci akceptowania i bycia akceptowanym. I uwierz, �e siła, �ywotno��, młodzie�czo��
i długowieczno�� mog� by� twoim udziałem dzi�ki zaopatrzeniu ciała w to, czego potrzebuje,
aby pokona� plag� starzenia si�.
Upływu czasu nie da si� unikn��, ale mo�na unikn�� chorób, które niesie ze sob�!
Wybierz �ycie, a ono stanie si� twoje. I mo�esz osi�gn�� jego pełni�.
WYKAZ TERMINÓW adaptacja antyoksydacyjna - przystosowanie si� organizmu w celu wyrównania
zwi�kszonego stresu oksydacyjnego w komórkach, tkankach lub narz�dach.
adaptogen - substancja wytwarzaj�ca odporno�� na stres przez wzmocnienie układu
odporno�ciowego, układu nerwowego i (lub) układu wydzielania wewn�trznego i powoduj�ca
odpowiednie przystosowanie organizmu. Wyst�puje najcz��ciej w ro�linach. Normalizuje
czynno�ci organizmu i po zako�czeniu swego działania ulega eliminacji lub staje si�
składnikiem organizmu, nie daj�c objawów niepo��danych. Adaptogeny s� zawarte m. in. w
takich ro�linach, jak: czosnek, korze� �e�-szenia, je�ówka purpurowa, miłorz�b
(dwuklapowy), gorzknik kanadyjski.
alergen - substancja powoduj�ca reakcj� alergiczn� organizmu.
alergia - nieprawidłowa reakcja układu odporno�ciowego na normalnie nieszkodliw�
substancj�; mo�e dotyczy� ka�dej tkanki organizmu.
alkaloid - jeden z du�ej grupy zwi�zków organicznych zasadowych, zawieraj�cych azot,
wyst�puj�cych w ro�linach; najcz��ciej ma bardzo gorzki smak i wykazuje silne działanie
farmakologiczne.
aminokwasy - podstawowe składniki budulcowe białek (a. endogenne, czyli wytwarzane
przez komórki lub dostarczane w po�ywieniu jako składniki niezb�dne dla organizmu).
anoksja - brak tlenu w komórce, tkance lub narz�dzie.
antybiotyk - substancja chemiczna wytwarzana przez mikroorganizm, maj�ca wła�ciwo��
niszczenia lub hamowania wzrostu bakterii lub innych mikroorganizmów.
antygen - substancja, która po wnikni�ciu do organizmu mo�e wywoła� powstanie
przeciwciała.
antyoksydant (przeciwutleniacz) - substancja zapobiegaj�ca uszkodzeniu komórki przez
wolne rodniki albo oksydacj�; zwi�zek chemiczny, witamina lub enzym, który blokuje lub
hamuje szkodliwe działanie reakcji utleniania i wolnych rodników. Przykłady
antyoksydantów: witaminy A, C i E, pierwiastki selen i german, enzymy kata-laza, dysmutaza
ponadtlenkowa (SOD), koenzym Q-10 i niektóre aminokwasy.
bariera krew-mózg - bariera utworzona przez �ci�le poł�czone komórki naczy� włosowatych
mózgu, która nie pozwala na przedostawanie si� niektórych substancji ze strumienia krwi do
tkanki mózgowej.
beta-karoten - barwnik wyst�puj�cy w mleku, niektórych �ółtych i ciemnozielonych
warzywach, jak brokuły, szpinak i marchew, oraz w owocach, jak melony, brzoskwinie i
morele. Organizm przekształca beta-karoten w prowitamin� A, z której tworzy witamin� A,
niezb�dn� do prawidłowego widzenia, zachowania prawidłowego stanu tkanek, sprawnego
układu odporno�ciowego i rozwoju ko�ci.
białka (proteiny) - zwi�zki organiczne, składaj�ce si� z aminokwasów, działaj�ce jako
enzymy, elementy budulcowe komórek i hormony. Białka bior� udział w wielu czynno�ciach
całego organizmu, ł�cznie z transportem tlenu, prac� mi��ni i transportem elektronów. S� to
zwi�zki zawieraj�ce azot, powstałe w wyniku ró�nych poł�cze� aminokwasów. S�
podstawowymi składnikami wszystkich tkanek zwierz�cych i ro�linnych. Substancje czynne
biologicznie, jak hormony i enzymy, składaj� si� z białek. Organizm wytwarza specyficzne
białka, od których zale�y wzrost, procesy naprawcze i inne czynno�ci, z aminokwasów, które
s� uzyskiwane z białek zawartych w po�ywieniu albo wytwarzane z innych aminokwasów.
bioflawonoid - ka�dy z biologicznie czynnych flawonoidów (grupa substancji wyst�puj�cych
powszechnie w kwiatach, li�ciach i owocach). Grupa ta bywa okre�lana jako witamina P.
biotransformacja detoksykacyjna - proces biochemiczny, w którym zachodzi zmniejszenie
toksyczno�ci danej substancji.
błona komórkowa - ci�gły trójwymiarowy zespół cz�steczek białek i tłuszczów. Tworz�
powierzchni� komórki, ułatwiaj�c reakcje metaboliczne i wytwarzaj�c składniki
czynno�ciowe w komórce.
chemioterapia - leczenie zaka�e� i nowotworów za pomoc� leków syntetycznych.
chłonka (limfa) - kr���cy w organizmie jasny płyn, pochodz�cy z surowicy krwi, zbieraj�cy
si� z tkanek; przepływa przez naczynia chłonne (limfatyczne) i powraca do kr��enia ogólnego
krwi. Podstawow� funkcj� chłonki jest od�ywianie tkanek i przekazywanie produktów
przemiany materii do krwi.
cholesterol - substancja rozpuszczalna w tłuszczach, wytwarzana przez wszystkie kr�gowce.
Stanowi niezb�dny składnik błon komórkowych, ułatwia transport i przyswajanie kwasów
tłuszczowych.
choroba autoimmunizacyjna - choroba wywołana nieprawidłow� reakcj� układu
odporno�ciowego na własne tkanki organizmu i ich atakowaniem. Prowadzi to do zmian
chorobowych i zaburzenia czynno�ci. Przykłady takich chorób: cukrzyca, stwardnienie
rozsiane, reumatoidalne zapalenie stawów i uogólniony tocze� rumieniowaty.
cukrzyca (łac. diabetes mellitus) - choroba przewlekła, w której organizm nie jest zdolny do
prawidłowego zu�ytkowania w�glowodanów albo z powodu braku hormonu insuliny (typ I
cukrzycy), albo poniewa� nie jest w stanie wykorzysta� insuliny (typ II cukrzycy).
demencja (otpienie) - zaburzenia funkcji poznawczych mózgu wywołane przyczynami
organicznymi.
detoksykacja (odtruwanie) - zmniejszenie wła�ciwo�ci toksycznych nagromadzonych w
organizmie ró�nych truj�cych substancji.
DHEA - dehydroepiandrosteron, naturalny hormon wytwarzany przez nadnercza. Jest to
główny prekursor androgenów u kobiet.
DNA (kwas deoksyrybonukleinowy) - substancja wyst�puj�ca w j�drze komórkowym, która
zawiera wzór genetyczny komórki okre�laj�cy form� �yciow�, jak� przyjmie dana komórka.
endorfina -jedna z licznych substancji hormonopodobnych, wyst�puj�ca głównie w mózgu.
Podstawow� czynno�ci� endorfin jest znoszenie czucia bólu, co nast�puje w wyniku
poł�czenia si� endorfin z receptorami opioidowymi w mózgu.
enzym -jedno ze specyficznych białek, które inicjuje lub przyspiesza reakcje chemiczne
zachodz�ce w organizmie.
fagocyt - komórka zdobi� do pochłoni�cia bakterii lub innych obcych cz�stek, które po
pochłoni�ciu ulegaj� zniszczeniu przy udziale aktywnych cz�steczek utleniaj�cych.
ginsenozydy - substancje czynne (11 głównych, 19 mniej aktywnych) wyst�puj�ce tylko w
korzeniu �e�-szenia, które decyduj� o jego wła�ciwo�ciach korzystnych dla zdrowia.
glikogen - polisacharyd, główna rezerwa w�glowodanów w organizmie.
glukoza - najpowszechniej wyst�puj�cy w organizmach w�glowodan (w postaci cukru
prostego) i główne �ródło energii u człowieka.
hipoksja - zmniejszona zawarto�� tlenu w tkankach wywołana przez niedokrwienie lub
niedokrwisto��.
homeostaza - procesy utrzymuj�ce stan równowagi w �ywym organizmie.
hormon -jedna z licznych niezb�dnych substancji wytwarzanych przez gruczoły wydzielania
wewn�trznego, reguluj�cych wielorakie czynno�ci organizmu.
immunologia - dział medyczny, nauka o odporno�ci zajmuj�ca si� czynno�ci� układu
odporno�ciowego.
immunoterapia - leczenie przez pobudzanie lub wzmacnianie odpowiedzi immu-
nologiczneych.
in vitro - (łac.) w warunkach laboratoryjnych (w szkle). in vivo - (łac.) w �ywym organizmie.
kancerogen - substancja wywołuj�ca nie kontrolowan� transformacj� komórek i w jej wyniku
nowotwór zło�liwy.
kapilary - patrz: włosowate naczynia krwiono�ne.
koenzym - cz�steczka współpracuj�ca z enzymem w celu wykonania przez niego
przewidzianej funkcji w organizmie. Koenzymy s� konieczne do wykorzystania witamin i
składników mineralnych.
ksenobiotyki - substancje obce dla organizmu, nie wyst�puj�ce normalnie w �ywym ustroju;
stwarzaj� zagro�enia toksyczne.
lek przeciwhistaminowy - substancja, która uniemo�liwia działanie histaminy przez
poł�czenie si� z receptorami histaminy w ró�nych tkankach organizmu.
limfa - patrz: chłonka.
limfocyt - krwinka biała, wyst�puj�ca w chłonce, krwi i innych wyspecjalizowanych
tkankach, jak szpik kostny i migdałki podniebiennie. Limfocyty dziel� si� na limfocyty B i
limfocyty T. Istniej� równie� limfocyty nie-B i nie-T, nie nale��ce ani do układu B, ani do
układu T. Limfocyty stanowi� podstawowy składnik układu odporno�ciowego. Limfocyty B
s� odpowiedzialne przede wszystkim za produkcj� przeciwciał, limfocyty T bior� udział w
po�redniej obronie przeciwko atakuj�cym mikroogranizmom.
lipidy - patrz: tłuszcze.
lipoproteina - cz�steczka białka poł�czona z cz�steczk� tłuszczu. Lipoproteiny słu�� do
transportu tłuszczów w chłonce i krwi.
łagodny - termin odnosz�cy si� do komórek nowotworowych, które rozwijaj� si� w
nieprawidłowym miejscu, ale nie maj� charakteru naciekaj�cego ani zło�liwego.
metabolit - Substancja powstała w wyniku procesu metabolicznego.
metabolizm (przemiana materii) - procesy fizyczne i chemiczne konieczne do utrzymania
�ycia, ł�cznie z wytwarzaniem energii, syntez� wa�nych substancji biologicznych i rozpadem
ró�nych zwi�zków.
metabolizm tlenowy (aerobowy) - �ycie i rozwój organizmu jedynie w obecno�ci tlenu
atmosferycznego.
metal ci�ki - pierwiastki: arsen, kadm, ołów i rt��.
mia�d�yca ttnic - najcz�stsza posta� stwardnienia t�tnic, polegaj�ca na odkładaniu si�
złogów tłuszczowych w wewn�trznej warstwie t�tnic.
niedobory odporno�ciowe - wszelkie stany niewydolno�ci układu odporno�ciowego. Mog�
mie� charakter wrodzony lub nabyty, odwracamy lub stały. Niedobór odporno�ciowy sprawia,
�e organizm jest bardziej podatny na wszelkiego rodzaju choroby, zwłaszcza choroby
zaka�ne.
niedokrwienie - zmniejszenie ilo�ci krwi w tkance, w narz�dzie lub tylko w ich cz��ci
wskutek przerwania lub wstrzymania dopływu krwi do nich.
niezbdne kwasy tłuszczowe - kwasy tłuszczowe, które nie mog� by� wytworzone przez
organizm i musz� by� dostarczone z po�ywieniem.
odporno�� - niewra�liwo�� organizmu na chorobotwórcze działanie mikroorganizmów. W
uproszczeniu odporno�� oznacza stan bez choroby.
odtruwanie - patrz: detoksykacja.
oksydacja (utlenienie) - odebranie elektronu od atomu lub cz�steczki; reakcja chemiczna, w
której tlen reaguje z inn� substancj�, powoduj�c jej transformacj� chemiczn�. Wiele reakcji
oksydacyjnych powoduje uszkodzenia.
oksydant (utleniacz) - zwi�zek, który d��y do oksydacji (utlenienia) innych cz�steczek przez
odebranie im elektronów.
otpienie - patrz: demencja.
peroksydacja lipidów - przył�czenie tlenu do tłuszczów (najcz��ciej w obr�bie błon
komórkowych), co powoduje powstanie poł�cze� krzy�owych i uszkodzenie cz�steczek
tłuszczów.
peroksydacja - narastaj�cy oksydacyjny rozpad kwasów tłuszczowych w obr�bie błon
komórkowych.
peroksydacyjne poł�czenia krzy�owe - nieprawidłowe wi�zania chemiczne mi�dzy
atomami wewn�trz lub pomi�dzy cz�steczkami w wyniku peroksydacji lipidów.
polisacharydy - patrz: w�glowodany zło�one.
pompa błony komórkowej - enzymy przenosz�ce cz�steczki przez błon� komórkow�, co
zapewnia ich zró�nicowan� dystrybucj� i utrzymuje przedziały czynno�ciowe w komórce.
proteiny - patrz: białka.
prostaglandyny - substancje hormonopodobne, zmniejszaj�ce stan zapalny i ból, pomagaj�ce
regulowa� ci�nienie krwi, proces krzepni�cia krwi, reakcje alergiczne
oraz czynno�� serca, nerek i układu pokarmowego. S� to działaj�ce miejscowo hormony i
mediatory wytworzone w procesie peroksydacji lipidów.
przeciwciało - cz�steczka białka wytworzona przez układ odporno�ciowy w celu
wychwycenia i unieszkodliwienia specyficznego zarazka lub innego ciała obcego atakuj�cego
organizm.
przeciwutleniacz - patrz: antyoksydant. przemiana materii - patrz: metabolizm. sacharydy
- patrz: w�glowodany.
stres oksydacyjny - ka�de działanie zwi�kszaj�ce sił� oksydacji w �ywym układzie lub
zmniejszaj�ce obron� antyoksydacyjn�.
stwardnienie ttnic - zaburzenie układu kr��enia charakteryzuj�ce si� stwardnieniem i
zesztywnieniem �ciany t�tnic, prowadz�ce do zakłóce� w kr��eniu krwi.
substancja fitochemiczna - jedna z wielu substancji wyst�puj�cych w owocach i warzywach,
maj�ca ró�ne wła�ciwo�ci korzystne dla zdrowia. Niektóre substancje fitochemiczne mog�
chroni� przed powstaniem raka i innych chorób zwyrodnieniowych.
substancja lipotropowa - Ka�da z licznych substancji, które pomagaj� zapobiega�
gromadzeniu si� nieprawidłowych ilo�ci tłuszczu w w�trobie, reguluj� poziom cukru we krwi
i wspomagaj� przemian� tłuszczów i w�glowodanów. Do substancji lipotropowych zalicza si�
cholin�, inozytol, metionin� i L-karnityn�.
substancja od�ywcza - po�ywienie lub produkt �ywno�ciowy albo substancja uzupełniaj�ca
diet� przeznaczone lub u�ywane do specyficznych celów klinicznych i (lub) leczniczych.
supresja immunologiczna - zmniejszenie zdolno�ci do odpowiedzi immunologicznej.
synergizm -współdziałanie dwóch lub wi�kszej liczby substancji, w którym działanie
poł�czone jest wi�ksze ni� suma oddziaływa� indywidualnych tych substancji.
tłuszcze (lipidy) - substancje nierozpuszczalne w wodzie, gromadzone łatwo w organizmie i
wa�ne jako �ródło energii i składnik budulcowy komórki.
tłuszcze nasycone - s� to tłuszcze wyst�puj�ce najcz��ciej w stanie stałym w temperaturze
pokojowej; wpływaj� na zwi�kszenie poziomu cholesterolu we krwi.
toksyczno�� - wła�ciwo�ci truj�ce. Reakcje toksyczne w organizmie uszkadzaj�ce czynno��
organizmu i (lub) komórki ciała.
toksyna - trucizna uszkadzaj�ca zdrowie i czynno�� organizmu. układ immunologiczny -
patrz: układ odporno�ciowy.
układ odporno�ciowy - układ zło�ony z narz�dów i naczy� chłonnych oraz limfocytów i
innych komórek bior�cych udział w odpowiedzi immunologicznej. Głównym zadaniem tego
układu jest identyfikacja i eliminowanie obcych substancji, takich jak bakterie
chorobotwórcze, które wtargn�ły do organizmu. W prawidłowym funkcjonowaniu układu
odporno�ciowego odgrywaj� wa�n� rol�: w�troba, �ledziona, grasica, szpik kostny i układ
limfatyczny.
układ wewn�trzwydzielniczy (układ wydzielania wewntrznego) - układ gruczołów bez
przewodów (gruczoły wydzielania wewn�trznego), obejmuj�cy tarczyc�, grasic�, przysadk�
mózgow�, nadnercza, trzustk�, jajniki i j�dra, których wydzieliny s� uwalniane bezpo�rednio
do strumienia krwi i maj� decyduj�cy wpływ na czynno�ci fizjologiczne.
układ wydzielania wewntrznego - patrz: układ wewn�trzwydzielniczy. utleniacz - patrz:
oksydant. utlenienie - patrz: oksydacja.
uwodorowanie - proces chemiczny stosowany w celu nadania płynnym olejom postaci stałej,
polegaj�cy na bombardowaniu cz�steczek oleju atomami wodoru. Proces ten niszczy
od�ywcz� warto�� oleju i powoduje powstanie przej�ciowych kwasów tłuszczowych o
zmienionych cz�steczkach, które nie wy st�puj � w przyrodzie i mog� by� szkodliwe dla
zdrowia człowieka.
wglowodany (sacharydy) - liczne substancje organiczne, prawie wszystkie pochodzenia
ro�linnego, składaj�ce si� z w�gla, wodoru i tlenu, które w po�ywieniu stanowi� główne
�ródło energii.
wglowodany zło�one (polisacharydy) - w�glowodany wielocz�steczkowe, zbudowane z
wielu cz�steczek cukrów prostych, które dzi�ki swojej budowie powoli uwalniaj� cukier do
krwi w organizmie; s� równie� �ródłem błonnika.
wzły chłonne (wzły limfatyczne) - narz�dy poło�one wzdłu� naczy� chłonnych, które
działaj� jak filtry, wychwytuj�c i usuwaj�c obce cz�steczki. W w�złach chłonnych znajduj�
si� limfocyty, komórki układu odporno�ciowego, które maj� zdolno�� wyszukiwania i
niszczenia specyficznych czynników obcych.
wirus - czynnik chorobotwórczy, zaliczany do najmniejszych drobnoustrojów lub cz�steczek
zło�onych, które mog� wzrasta� i mno�y� si� w �ywych komórkach ro�lin, zwierz�t lub ludzi.
witamina - nazwa ogólna około 15 substancji organicznych, które s� niezb�dne w
niewielkich ilo�ciach do �ycia i zdrowia. Wi�kszo�� witamin nie mo�e by� wytworzona przez
organizm i musi by� dostarczona z po�ywieniem.
włosowate naczynia krwiono�ne (kapilary) - najdrobniejsze naczynia krwiono�ne, których
�ciana ma zazwyczaj grubo�� jednej komórki, co pozwala na wymian�
substancji od�ywczych i produktów przemiany materii mi�dzy strumieniem krwi a
komórkami organizmu.
wolne rodniki - atomy lub grupy atomów o du�ej reaktywno�ci wywołanej obecno�ci� na
zewn�trznej orbicie co najmniej jednego pojedynczego (niesparowa-nego) elektronu.
Poniewa� bardzo łatwo ł�cz� si� z innymi zwi�zkami, wolne rodniki mog� atakowa� komórki
i powodowa� wielkie szkody w organizmie. Uszkodzenie przez wolne rodniki le�y u podło�a
prawie wszystkich najcz�stszych chorób przewlekłych i jest uwa�ane za główny czynnik
powoduj�cy starzenie si�. Wolne rodniki powstaj� m.in. w podgrzewanych tłuszczach i
olejach oraz jako wynik promieniowania atmosferycznego i ska�enia �rodowiska. Wolne
rodniki s� zwalczane przez antyoksydanty.
wymiatacz wolnych rodników - cz�steczka zdolna do reagowania i neutralizowania wolnego
rodnika; w tym procesie cz�sto sama ulega oksydacji; substancja, która usuwa lub niszczy
wolne rodniki.
zapalenie - nast�puj�ce po sobie reakcje zaburzenia homeostazy wywołane przez zmienione
tkanki w odpowiedzi na uszkodzenie; prowadz� najcz��ciej do usuni�cia lub zniszczenia