မငးေသ

1

ေမ ၂၀၁၅ / အတြ(၁) အမတ (၂)

လကေဘးရးယား

မငးေသ

ဤစာတမးငယသည လကေဘးရးယားႏငငအေၾကာငးက ေရးသားထားေသာ စာတမးငယတစေစာငျဖစပါသည။ စာတမးတြင လကေဘးရးယားႏငင၏ အာဏာရငလကေအာကမ လြတေျမာကေရး ၾကးပမးမႈအျဖစအပကကလညး ေလလာတငျပထားသညကေတြ႕ရသည။ လကေဘးရးယားႏငင အေၾကာငးက သေဘာအကဥးမ ေရးသား ျပစထားသည စာတမးငယျဖစသညဟ မတခကျပပါသည။

အယဒတာ

မငးေသ

1

ေမ ၂၀၁၅ / အတြ(၁) အမတ (၂)

လကေဘးရးယား

မငးေသ

ဤစာတမးငယသည လကေဘးရးယားႏငငအေၾကာငးက ေရးသားထားေသာ စာတမးငယတစေစာငျဖစပါသည။ စာတမးတြင လကေဘးရးယားႏငင၏ အာဏာရငလကေအာကမ လြတေျမာကေရး ၾကးပမးမႈအျဖစအပကကလညး ေလလာတငျပထားသညကေတြ႕ရသည။ လကေဘးရးယားႏငင အေၾကာငးက သေဘာအကဥးမ ေရးသား ျပစထားသည စာတမးငယျဖစသညဟ မတခကျပပါသည။

အယဒတာ

မငးေသ

1

ေမ ၂၀၁၅ / အတြ(၁) အမတ (၂)

လကေဘးရးယား

မငးေသ

ဤစာတမးငယသည လကေဘးရးယားႏငငအေၾကာငးက ေရးသားထားေသာ စာတမးငယတစေစာငျဖစပါသည။ စာတမးတြင လကေဘးရးယားႏငင၏ အာဏာရငလကေအာကမ လြတေျမာကေရး ၾကးပမးမႈအျဖစအပကကလညး ေလလာတငျပထားသညကေတြ႕ရသည။ လကေဘးရးယားႏငင အေၾကာငးက သေဘာအကဥးမ ေရးသား ျပစထားသည စာတမးငယျဖစသညဟ မတခကျပပါသည။

အယဒတာ

မငးေသ

2

လကေဘးရးယား (Liberia)

တညေနရာ (Location)

လကေဘးရးယားသည အေနာကအာဖရကတကတြင တညရ၍

ဆာဟာရေဒသ (သကႏ ာရေဒသ)၏ တစစတတစပငး နယေျမ

ျဖစသည။ ေျမာကအတႏ တသမဒၵရာႏင ထစပေနျပး နယန

မတထစပႏငင (၃) ႏငငရသည။ အမနးခငးႏငငမားမာ -

- ဆရာလယြန

- ဂန ႏင

- အငဗရက႔(စ) ႏငငမားျဖစသည။

လကေဘးရးယား၏ ဧရယာသည စတရနးမင (၄၃,၀၀၀) မငရသည။

သယဇာတ (Natural resources)

လကေဘးရးယားတြင သ၊ သတရငး၊ သစ၊ စနႏင ေရႊ စသည သယဇာတမားထြကရသည။

သမငး

၁၈၄၇ လကေဘးရးယား လြတလပေရးရရ၊ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြ (အေမရကလကေဘးရးယမး ဥပေဒ ဟ လသမား - Americo-Liberian Rule)

၁၉၇၁ William Tolbert (Junior) သမၼတျဖစလာ၁၉၈၀ Tolbert က လပၾက၍ Samuel K. Doe အာဏာသမး၁၉၉၀ NPFL သပနအဖြ႕ဝင ဂၽြနဆငက Samuel K. Doe က ထနးခပ၁၉၉၀ - ၁၉၉၇ သပနမားႏင အာဏာရအစးရ ျပညတြငးစစျဖစပြားေသာ ကာလ၊ ECOWAS က ျငမးခမး

ေရး သေဘာတညမႈမားရရေအာင ကညေဆာငရြက၊ လကနကဖကသမး၍ ျငမးခမးေရးလကမတထးရန ၾကးစား…..

၁၉၉၇ ကလသမဂၢအကအညျဖင ေရြးေကာကပြကငးပ၊ ခား(စ)ေတလာ အႏငရ၍ သမၼတျဖစလာ၂၀၀၂ ခား(စ)ေတလာက အေရးေပၚအေျခအေန ေၾကျငာ၊ အမနးခငးႏငငမားရ သပနမားႏင

စစပြမားျဖစပြား၂၀၀၃

ခား(စ)ေတလာက စစရာဇဝတေကာငအျဖစ စြခကတင၊ ဩဂတတြင ျပညႏငဒဏေပး၊ကလသမဂၢအကအညျဖင ျငမးခမးေရးလပငနးစဥမား အေကာငအထညေဖာ၊ေအာကတဘာတြင Gyude Bryant သမၼတျဖစလာ

မငးေသ

3

ပထမကမာၻစစႏင ဒတယကမာၻစစအတြငးကာလမား

၁၉၄၂ တြင လကေဘးရးယားသည အေမရကနႏင ကာကြယေရးပဋညာဥစာခပ ခပဆသည။ စာခပတြင

လကေဘးရးယား၏ မဟာမတမားက သဘာဝရာဘာကနၾကမးေထာကပေပးရန သေဘာတညခသည။ ကမာၻ

စစအတြငး ရာဘာသည မဟာဗဟာ ကနစညတစချဖစခသည။ အေမရကနအပါအဝင ၎၏ မဟာမတမား

က ရာဘာကနၾကမးမား ပပးေပးရန လကေဘးရးယားက တာဝနယခသည။ ထ႔အျပင အေမရကနအတြက

ေထာကပ႔ေရးလမးေၾကာငးအသးျပရနႏင စစဘကသြားလာေရးလမးေၾကာငးမားလြယကေစရန ျဖတသနးခြင

ျပခရသည။ စစအေျခစကစခနးမား တညေဆာက၍ အာဖရကတကပြမားက အေမရကနမား အသာစးရ

ေအာင ကညေပးခရသည။ လကေဘးရးယားသည ပငလယကမးရးတနးရႏငငျဖစသညအတြက ေရလမး

အားသာခကမားက အျခားေသာ အလယအာဖရကႏငငမားထက ပမရရခသည။ စာခပပါ

ကာကြယေရးဧရယာမားတြင အေမရကနက စစသးေလယာဥကြငးမားတညေဆာကရနလညး သေဘာတည

ခရသည။

ဒတယကမာၻစစျပးဆးခနတြင လကေဘးရးယားတြင အေမရကနတပသား ၅၀၀၀ ခန႔ ထားရခသည။ ထတပ

သားမားက လကေဘးရးယားရ အေျခခအေဆာကအအမားတညေဆာကေရးတြင အကအညေပးရန

ရညရြယ၍ ထားရခသည။ အေၾကာငးမာ စစေၾကာင ပကစးသြားေသာ အေျခခအေဆာကအအမားက ႏငငဖြ႕

ျဖးတးတကေရး၊ ႏငငတညေဆာကေရးအတြက အားျဖညေပးရန ဟယဆရသည။ ဒတယကမာၻစစအျပး

အေမရကလကေဘးရးယမ မားသည လကေဘးရးယား စးပြားေရးဖြ႕ျဖးတးတကေရးက အေၾကာငးျပ၍ စးပြား

ေရးအကးအျမတမားႏင ႏငငျခားရငးႏးျမပႏမႈမားက လကဝါးၾကးအပၾကးစးခသည။

Cold War (စစေအးကာလ)

ဒတယကမာၻစစအျပး စစေအးကာလအတြငး အေမရကနက အာဖရကတြင ဆဗယကဩဇာလႊမးမးမႈကခခႏငရန မဝါဒမားခမတခသည။ လကေဘးရးယား သမၼတ Tubman က အဆပါ မဝါဒက သေဘာတညခသည။ ထမဝါဒက အေကာငအထညေဖာရန လကေဘးရးယားသည အေမရကနထမ ၁၉၄၆ မ ၁၉၆၀ ခႏစအတြငး အေမရကနေဒၚလာ သနး ၅၀၀ ရရခသည။ ၁၉၆၂ မ ၁၉၈၀ အတြငး လကေဘးရးယားကအေမရကနက ေဒၚလာ သနး ၂၈၀ ေထာကပခသည။

၁၉၇၀ ခႏစ၊ သမၼတ Tolbert တကလာ၍ အေရ႕အပစျဖစေသာ ဆဗယကယနယ၊ တရတ၊ ကးဘား စသညကြနျမနစႏငငမားႏင သတမနဆကဆေရးလမးမား ခငးခသည။ ထမစ၍ လကေဘးရးယားသည ျပညတြငးစစအတြငးသ႔ တစစတစစ ဝငေရာကလာခသည။

မငးေသ

4

ပထမ လကေဘးရးယား ျပညတြငးစစ (၁၉၈၉- ၁၉၉၆)

၁၉၈၀ ေနာကပငး ဒးအစးရအာဏာသမးျပးကာလမားတြင လကေဘးရးယား၏ စးပြားေရး အေျခအေနကဆငးခသည။ ထ႔အတ ဒးအစးရက ဆန႔ကငသည အပစမားလညး မားသထက မားလာခသည။ ဒးသညျပညတြငးဆန႔ကငဘကအပစမားက အျမတမးဖႏပခသည။ ဒးသည သ၏ ဆန႔ကငဘကအပစမားျဖစသညဂငအႏင မနႏအပစမားက ဖႏပမႈပမ ျပငးထနခသည။

ခား(စ)ေတလာႏင NPFL (၁၉၈၀ - ၁၉၈၉)

ခား(စ)ေတလာက ၁၉၄၈ ခႏစတြင ေမြးဖြားခသည။ ဂလာလမးမခငႏင အေမရကလကေဘးရးယမးဖခငတ႔မ ေမြးဖြားသည။ ေတလာသည အေမရကနႏငင မနဆာခးဆကျပညနယ၊ ဝကဟမရ Bentley College ၌၁၉၇၂ မ ၁၉၇၇ ခႏစအထ (၆) ႏစၾကာ ပညာသငၾကားချပး စးပြားေရးဘြ႕က ရရခသည။ ၁၉၈၀ “ဒးအစးရ”အာဏာသမးျပးကာလေနာကပငး ၁၉၈၃ ခႏစတြင လကေဘးရးယားအစးရက ဝရမးထတ၍ အစးရ၏သတမနေရးရာရနပေငြမား အလြသးစားလပသညဟ စြပစြခရျပး ၁၉၈၄ တြင မနဆာခးဆက၌ေထာငကခသည။ ၁၉၈၅ တြင ေထာငမ လြတေျမာကချပး လစဗားသ႔ ေရာကရခသည။ ထ႔ေနာက ဂငအႏငမနႏမးႏြယစမားက စစညးျပး National Patriotic Front of Liberia (NPFL) ဆသည သပနတပဖြ႕ကဖြ႕စညးခသည။

NPFL

NPFL ၏ ေခါငးေဆာင ဂၽြနဆငသည ဒးအစးရက အာဏာသမးမႈ ျပခသည။ ၁၉၉၇ ခႏစေရာကမ NPFL မခား(စ)ေတလာသည သမၼတအျဖစက ေရာကရခသည။

ဒတယ လကေဘးရးယား ျပညတြငးစစ (၁၉၉၇ - ၂၀၀၃)

၁၉၉၇ ေရြးေကာကပြတြင ခား(စ)ေတလာသည ၇၅.၃၃ %ျဖင သမၼတျဖစလာခသည။ ယနတပါတ၏ေခါငးေဆာင အယလင ဂၽြနဆငဆာလ(ဖ)သည စစေပါငးမ၏ ၉.၅၈ % သာရရခသည။ ေတလာ၏ NationalPatriotic Party သညအထကလႊတေတာ၏ ေနရာ ၂၆ ေနရာတြင ၂၁ ေနရာ အထရရချပး၊ ေအာကလႊတေတာ၏ ၆၄ ေနရာတြင ၄၉ ေနရာရရခသည။ ၁၉၉၇ ေရြးေကာကပြသည လြတလပ၍ မတေသာ ေရြးေကာကပြျဖစသညဟ သတမတခၾကေသာလညး သမၼတ ခား(စ)ေတာလာသည ၎၏ အာဏာစကက ျဖန႔ကကႏငသမ ျဖန႔ကက၍ အာဏာရငရာထးက ကငသးခသည။ ခား(စ)ေတလာ သမၼတျဖစလာေသာအခါ ေတလာကဆန႔ကငသည အစးရအရမားသည ရာထးမားမ ႏတထြက၍ သပနအဖြ႕မားထေထာငကာ ျပညတြငးလကနကကငအဖြ႕မားအျဖစ ေတလာအစးရႏင စစပြမား ဆငႏႊခသည။ အဆပါ အစးရအရာရေဟာငးမားဖြ႕စညးထားသည သပနတပမားသညလညး မမတ႔လပပငခြငႏင အာဏာရရမႈက ေတလာက လကဝါးၾကးအပျခငးေၾကာငျဖစသည။ ထသပနတပမားရေခါငးေဆာငမားက စစေခါငးေဆာငမားဟ သတမတသည။အစးရႏင သပနတ႔သည မမ အကးစးပြားရရမႈက လယရငးျဖစပြားသည စစပြမားပင ျဖစသည။

မငးေသ

5

လကေဘးရးယားအမးသမးမား / Women of Liberia (2002)

၂၀၀၂ ခႏစတြင ျပညတြငးစစဒဏေၾကာင ထခကနစနာရေသာ လကေဘးရးယားျပညသမားထမ အမးသမးတစစသည ျငမးခမးေရးလႈပရားမႈတစရပက လပေဆာငခသည။ အဆပါ အမးသမးမားသည ျပညတြငးစစဒဏေၾကာင ငတမြတေခါငးပါးေသာ ျပညသမား၊ စစဒဏေၾကာင ဒကၡတျဖစသြားေသာ ျပညသမားႏငေသဆးသြားၾကသည ျပညသမားအျပင အမးသမးမားအေပၚ အဓမၼျပကငမႈမားစသည အေထြေထြထခကနာကငမႈမားေၾကာင ျငမးခမးေရးလႈပရားမႈတစရပက ဆငႏႊျခငးျဖစသည။

ထအမးသမးမားသည ျငမးခမးေရးလႈပရားမႈက ဥးတညလပေဆာငျခငးျဖစသည။ ႏငငေရးႏင ျငမးခမးေရးက မေရာေထြးေစရန အထးသတထားၾကသည။ လကေဘးရးယားအမးသမးမားက ဥးေဆာငျပး ျပညတြငးျငမးခမးေရး၊ အမးသားျပနလညရငၾကားေစေရးႏင လကနကဖကသမးေရး စသည အေရးကစၥမားကဥးတညလပေဆာငရန အစးရႏင စစသပနအဖြ႕မားက အၾကမးမဖကေသာနညးျဖင ဖအားေပးခၾကသည။

အမးသမးမား၏ ျငမးခမးေရးလႈပရားမႈတြင ခရစယာနအမးသမးမားႏင မဆလငအမးသမးမား၏ေပါငးစညးအငအားက ျပသခသည။ ထ႔အျပင ဘာသာေရးျဖင အစးရက ဖအားေပးခသည။ အစးရႏငစစသပနမား ျငမးခမးေရးသေဘာတညခကမား လပေဆာငရန လကေဘးရးယားအမးသမးတစရပလးလငမႈဆငရာျငငးဆနမႈမားကပင ျဖစေပၚလာေအာင လပေဆာငခသည။ လကေဘးရးယားအမးသမးမားသည ျငမးခမးေရးတညေဆာကရာတြင အၾကမးမဖကေသာ နညးနာေပါငးစက အသးျပ၍ လထဖအားတစရပျဖစေအာင လပေဆာငခၾကသည။

ျငမးခမးေရးလႈပရားမႈ အစမာ အမးသမးေခါငးေဆာင Leymah Gbowee ဥးေဆာင၍ ငါးေစးတြင အမးသမးမားစေဝးကာ သမၼတေတလာ အာရစကလာေအာင လပေဆာငသည ဆႏၵျပမႈမးျဖင စတငခသည။ ထမအစျပ၍ လကေဘးရးယားအမးသမးမား၏ ျငမးခမးေရးလထလႈပရားမႈက လပေဆာငႏငခသည။

နဂး

၂၀၀၃ ခႏစတြင ခား(စ)ေတလာက ႏငငေရးခလႈခြငေပး၍ သမၼတရာထးမ ျဖတခႏငခသည။ ႏငငတကာအဖြ႕အစညးမား၏ အကအညျဖင အသြငကးေျပာငးေရးအစးရတစရပက ထေထာငေပးချပး အဆပါေအာငျမငမႈသည လကေဘးရးယားအမးသမးမား၏ ေအာငပြျဖစခသည။ ၁၄ ႏစၾကာ ျဖစပြားခေသာျပညတြငးစစက အမးသမးမား၏ ဥးေဆာငလႈပရားမႈျဖင ခပျငမးေစချပး ႏငင၏ ပထမဆးအမးသမး သမၼတက ေရြးေကာကႏငခသည။ အဆပါ အမးသမးသမၼတမာ - အယလငဂၽြနဆငဆာလ(ဖ) ျဖစသည။