3

KALISKI WĘZEŁ WODNY I ZARZĄDZANIE WODAMI

Kalisz, marzec 2005 rok.

4

KALISKI WĘZEŁ WODNY I ZARZĄDZANIE WODAMI

Materiały informacyjno-edukacyjne przygotowane przez Marka Galubę i Marka Pancewicza,

Wydział Środowiska, Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej Urzędu Miejskiego w Kaliszu

Spis treści

1. System zarządzania zasobami wodnymi w Polsce

2. Stan zasobów wodnych 2.1. Opady atmosferyczne i stosunki termiczne 2.2. Wody powierzchniowe 2.2.1. Hydrografia Kaliskiego Węzła Wodnego 2.2.2. Jakość wód rzeki Prosny i jej dopływów 2.2.3. Ocena stanu systemu wodnego rejonu Kalisza 2.2.3.1. Zabezpieczenie przed powodzią 2.2.3.2. Analiza hydrauliczna kaliskiego węzła wodnego 2.3. Wody podziemne 2.3.1. Warunki geomorfologiczne i hydrograficzne. 2.3.2. Budowa geologiczna. 2.3.3. Warunki hydrogeologiczne. 2.3.4. Jakość wód z piętra czwartorzędowego. 2.3.5. Jakość wód z piętra jurajskiego.

5

Wstęp

Syntetyczny opis systemu zarządzania wodami oraz charakterystykę zasobów wodnych w rejonie Kalisza sporządzono w ramach przygotowywanego przez Miasto Kalisz średniookre-sowego planu gospodarki wodą. Plan ten powstaje we współpracy ze specjalistami z partner-skiego miasta Heerhugowaard w Holandii.W rozdziale 1. prezentowanego opracowania syntetycznie opisano administracyjny system gospodarki wodnej obowiązujący w Polsce. W rozdziale 2. scharakteryzowano zasoby wodne w rejonie Kalisza. Rozpoczęto od przytoczenia krótkiego opisu czynników klima- tycznych wpływających na stan środowiska wodnego, a następnie szczegółowo omówiono wody powierzchniowe, zagadnienia ochrony przed powodzią i zasoby wód podziemnych.Mamy nadzieję, że publikacja materiałów będzie pomocna uczniom i studentom oraz innym osobom zainteresowanym stanem środowiska wodnego i gospodarką wodną.

Rozdział 1. System zarządzania zasobami wodnymi w Polsce

Nowe Prawo wodne W polskim systemie prawnym całość zagadnień związanych z korzystaniem z zasobów wodnych oraz racjonalnym ich kształtowaniem i ochroną regulował od dziesiątków lat jeden akt prawny – ustawa Prawo wodne. Prawo to obok Prawa ochrony przyrody ma w Polsce najdłuższą tradycję. W obu zakresach fundamentalne dzieła ustawodawcze uchwalone zostały na początku lat dwudziestych ubiegłego stulecia, a więc bezpośrednio po odrodzeniu się państwa. Określiły one kanon prawnej ochrony podstawowych elementów śro-dowiska. Zwłaszcza ustawa wodna z 1922 roku czerpiąca z koncepcji pruskich i austriackich, ustaliła na trwałe wzorzec systematyzujący prawo wodne. Kolejne ustawy z 1962 i 1974 roku nie odeszły, mimo zmian ustrojowych, od przyjętych w 1922 roku założeń, dotyczących np. korzystania z wód na powszechne, zwykłe i szczególne, uzależniając to ostatnie od uzyska-nia pozwolenia wodnoprawnego. W dniu 18 lipca 2001 roku Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uchwalił nową ustawę Prawo wodne. Wieloletnie dążenie środowisk związanych z gospoda-rowaniem polskimi zasobami wodnymi, aby zreformować tę dziedzinę gospodarki narodowej otrzymały obecnie szansę na pozytywne rozwiązanie. Nowe Prawo wodne nie zapewnia speł-nienia wszystkich pokładanych w nim nadziei. Gospodarowanie zasobami wodnymi i zarzą-dzanie nimi wymaga regulacji bardzo szerokiego spektrum zagadnień – od spraw własności zasobów wodnych, poprzez warunki i zasady korzystania z nich aż do przepisów ustanawiają-cych kary za naruszanie przepisów ustawy. Konstruując przyjęty w ustawie system zarządzania zasobami wodnymi wzięto pod uwagę przede wszystkim obecny, niezadowalający stan zaso-bów wodnych i stopień ich zagospodarowania, wymagający konieczności głębokiego, wład-czego ingerowania państwa w określanie praw do użytkowania i egzekwowania ich ochrony. Naczelną zasadą nowego prawa wodnego, sformułowaną już w pierwszym artykule ustawy jest gospodarowanie wodami zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, uwzględnianą w regulo-waniu warunków korzystania z wód, ochrony tych wód i zarządzania nimi. Zawarte w ustawie rozwiązania prawne, organizacyjne i ekonomiczne, adresowane do właścicieli wód, ich użyt-kowników oraz organów administracji publicznej służyć mają osiągnięciu dobrego stanu eko-logicznego wód tj. zachowania bogatego i zrównoważonego ekosystemu. Szczególne miejsce w ustawie zajmują zagadnienia gospodarowania wodami, które obejmują kształtowanie i ochronę zasobów wodnych wraz z zarządzaniem zasobami wodnymi. Zarządzanie zasobami wodnymi słu-ży zaspokajaniu potrzeb ludności, gospodarki, ochronie wód i środowiska związanego z wodami. W ustawie określono instrumenty zarządzania zasobami wodnymi. Część z nich, takie jak pozwo-lenia wodnoprawne są instrumentami znanymi i stosowanymi od lat. Inne, jak kataster wodny i kontrola gospodarowania wodami wymagają przywrócenia im koniecznej rangi. Jednocześnie ustalono nowe instrumenty zarządzania – plany gospodarki wodnej oraz opłaty i należności w gospodarce wodnej. System zarządzania zasobami wodnymi uwzględnia zasadnicze zasady

6

Dyrektywy 2000/60/EC Parlamentu Europejskiego i Rady Wspólnoty Europejskiej ustalającej ramy działań Wspólnoty w zakresie polityki wodnej (tzw. Ramowa Dyrektywa Wodna). Zgod-nie z tą Dyrektywą dokonany został podział terytorialny Polski na obszary dorzeczy, tj. obszar dorzecza Wisły i obszar dorzecza Odry. Pojęcie obszaru dorzecza zdefiniowane zostało, jako obszar lądu i morza, składający się z jednego lub więcej dorzeczy, razem ze związanymi z nimi wodami podziemnymi oraz morskimi wodami wewnętrznymi i wodami przybrzeżnymi. Szcze-gółowego określenia przebiegu granic pomiędzy obszarem dorzecza Wisły i Odry dokonała Rada Ministrów w akcie wykonawczym do ustawy. W tym rozporządzeniu Rada Ministrów dokonała podziału obszarów dorzeczy na regiony wodne, wyodrębnione na podstawie kryte-rium hydrograficznego na potrzeby zarządzania zasobami wodnymi. Konieczność wyodrębnie-nia regionów wodnych nie wynika już z konkretnych przepisów prawa Unii Europejskiej, lecz jest odpowiedzią na polskie potrzeby i doświadczenia w zakresie zarządzania na obszarach wydzielonych z uwzględnieniem podziału hydrograficznego kraju. Regionalne zarządy gospo-darki wodnej powołano w Gdańsku, Szczecinie, Warszawie, Poznaniu, Wrocławiu, Katowicach i Krakowie. Zdefiniowano pojęcie tzw. „warunków korzystania z wód dorzecza”, które po raz pierwszy mają zintegrować wszystkie zasoby wodne zarówno powierzchniowe, jak i podziem-ne w zakresie ilości i jakości. Nowe prawo wodne nie wprowadziło zmian w zakresie własności wód w porównaniu z regula- cjami obowiązującymi w okresie funkcjonowania poprzedniej ustawy. Zadecydowały o tym stan, ilość i jakość zasobów wodnych, jak i możliwość i potrzeby w zakresie finanso- wania utrzymania wód i urządzeń wodnych. W Polsce na jednego mieszkańca przypada ok. 1600 m3 wody w roku ze średnim odpływem wód, co stawia nas na jednym z ostatnich miejsc w Europie (śr. ok. 4900 m3/a).Również średni odpływ jednostkowy odniesiony do powierzchni kraju i wynoszący 5,5 l/s.km2

jest prawie dwukrotnie niższy od średniej europejskiej wnoszącej 9,6 l/s.km2. Ta sytuacja

jest skutkiem położenia geograficznego Polski i wynikających z niego warunków klimaty- cznych, jak i zaludnienia kraju. Nasze rzeki charakteryzują się dużymi różnicami w prze- pływach maksymalnych i minimalnych. Dysponujemy też stosunkowo niskim stop-niem retencji wody w zbiornikach nie przekraczającym 6% średniego odpływu. Ak-tualnie w Polsce ratuje fakt stosunkowo niskiego, całkowitego poboru wód, który wy-nosi około 310 m3 na mieszkańca rocznie. W przypadku zwiększenia poboru wody w Polsce do poziomu Unii Europejskiej, który wynosi około 600 m3 na mieszkańca rocznie i możliwych w przyszłości zmian klimatycznych w postaci zmniejszonych opadów i zwięk-szonego parowania, sytuacja zaopatrzenia w wodę w kraju może być trudna. Powyższe przy-czyniło się do pozostawienia wód płynących, wód podziemnych i większości wód stojących we władaniu Skarbu Państwa. Zakres własności innej niż Skarb Państwa obejmuje jedynie powierzchniowe wody stojące, nieposiadające dopływu lub odpływu powierzchniowych, oraz wody płynące w rowach, znajdujące się w granicach nieruchomości gruntowej. Podział w zakresie wykonywana uprawnień właścicielskich Skarbu Państwa jest następujący: • Minister właściwy do spraw gospodarki morskiej – w stosunku do wód morza teryto- rialnego oraz morskich wód wewnętrznych wraz z wodami Zatoki Gdańskiej, • Prezes Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej – w stosunku do wód istotnych dla kształtowania zasobów wodnych oraz ochrony przeciwpowodziowej, w szczególności wód podziemnych oraz śródlądowych wód powierzchniowych w potokach górskich, ciekach naturalnych o przepływie średnim z wielolecia przy ujściu równym lub wyższym od 2,0 m/s, jeziorach i sztucznych zbiornikach, przez które przepływają te cieki, granicznych i śródlądowych drogach wodnych • Dyrektor parku narodowego – w stosunku do wód znajdujących się w granicach parku, • Marszałek województwa w stosunku do wód istotnych dla regulacji stosunków wodnych na potrzeby rolnictwa, służących polepszeniu zdolności produkcyjnej gleby i ułatwieniu jej uprawy, oraz w stosunku do pozostałych wód.Znakomita większość zasobów wodnych – z punktu widzenia praw właścicielskich – znajduje się w gestii Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, a ściślej dyrektorów regionalnych

7

zarządów gospodarki wodnej. Ustawa powierzyła dyrektorom regionalnych zarządów gospoda- rki wodnej kompetencje do ustanawiania obwodów rybackich dla wszystkich wód stano- wiących własność Skarbu Państwa. Dzięki temu przy ustanawianiu obwodów uwzględnia- ne są granice dorzeczy i zlewni.Utrzymanie wód stanowi obowiązek ich właścicieli. Obowiązki właścicieli wód odnoszą się w jednakowym stopniu do wszystkich właścicieli. Do wszystkich właścicieli odnosi się również prawo uzyskania partycypacji w kosztach utrzymania wód lub urządzeń wodnych. Obowiązek partycypacji w kosztach utrzymania wód i urządzeń wodnych dotyczy zakładów, które w jaki-kolwiek sposób przyczyniają się do ich wzrostu.Nowe Prawo wodne, wdrażając w polskim systemie prawnym postanowienia Ramowej Dyrekty-wy Wodnej 2000/60/WE, przyjętej 22 grudnia 2000 roku, musiało nie tylko określić zadania mery-toryczne związane z zarządzaniem zasobami wodnymi na obszarach dorzeczy, ale także wskazać w tych zagadnieniach organy administracji publicznej. Przepisy regulują szczegółowo struk-turę organów administracji publicznej w odniesieniu do administracji wyspecjalizowanej w zagadnieniach gospodarowania wodami. W poszczególnych przepisach ustawy określających sprawy wymagające dokonania władczego, administracyjnego rozstrzygnięcia, wskazany jest zawsze organ kompetencyjny do załatwienia sprawy. Prawo wodne wykorzystując istniejące struktury organów administracji rządowej niezespolonej, jakimi są dyrektorzy regionalnych zarządów gospodarki wodnej, tworzy dwustopniową administrację rządową w dziedzinie zarzą-dzania zasobami wodnymi: urząd prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej oraz urzędy dyrektorów regionalnych zarządów gospodarki wodnej, wraz ze stosownym aparatem admini-stracyjnym.Najważniejsze zadania Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, będącego centralnym organem administracji rządowej, generalnie dotyczy tych zagadnień, które należy prowadzić dla obszaru całego kraju, bądź dla obszaru dorzeczy. Dotyczy to zadań w zakresie planowania w gospodarowaniu wodami, a także związanych z rolą organu centralnego – np. nadzór nad działalnością dyrektorów regionalnych zarządów gospodarki wodnej, reprezentowania Skarbu Państwa.Odpowiedzialność za realizację polityki państwa w sprawach gospodarowania wodami w regionach wodnych spoczywa na dyrektorach regionalnych zarządów gospodarki wod-nej, będących organami administracji rządowej niezespolonej. Zadania dyrektorów re-gionalnych zarządów gospodarki wodnej można podzielić na trzy grupy: związane z pla-nowaniem w gospodarowaniu wodami, związane z gospodarowaniem mieniem Skarbu Państwa – wykonywane w imieniu Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej oraz zadania związane z wykonywaniem kompetencji organu administracji rządowej nie-zespolonej – bardzo istotnych nowych kompetencji, takich jak wykonywanie kontroli w gospodarowaniu wodami, uzgadnianie projektów miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz projektów decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania przestrzennego w odniesieniu do przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środo- wisko. Powyższe ma służyć przede wszystkim zapewnienie właściwej i koniecznej koordy-nacji działalności mających wpływ na stan zasobów wodnych oraz ochronę ludności i mienia przed powodzią i suszą. Dyrektorom regionalnych zarządów gospodarki wodnej nadano rów-nież uprawnienia do wydawania rozporządzeń mających charakter aktów prawa miejscowego np. w zakresie ochrony zasobów wodnych czy planowania w gospodarowaniu wodami. Rozpo-rządzenia te podlegają wszystkim unormowaniom dotyczącym stosowania prawa miejscowego i są źródłem prawa dla objętych nimi obszarów (np. tereny stref ochronnych ujęcia wody, czy całego obszaru regionu wodnego).Prawo wodne wprowadziło do systemu zarządzania zasobami wodnymi dwa rodzaje organu opiniodawczo-doradczych. Pierwszym z nich jest Krajowa Rada Gospodarki Wodnej organ opi-niodawczo-doradczy Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej w odniesieniu do zagad-nień mających zasięg ogólnokrajowy. Dotyczą one spraw gospodarowania wodami, ochrony przed powodzią i suszą, opiniowania planów gospodarki wodnej, programów inwestycyjnych, projektów aktów prawnych regulujących sprawy gospodarki wodnej. Rady są organami opi-niodawczo-doradczymi dyrektorów regionalnych zarządów gospodarki wodnej. Do zakresu

8

działania rady regionu wodnego należy wyrażanie opinii w sprawach gospodarowania wodami w regionie wodnym, a w szczególności:• projektów warunków korzystania z wód regionu wodnego,• projektów planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy,• projektów inwestycji związanych z gospodarowaniem wodami w regionie wodnym,• gminnych, powiatowych i wojewódzkich planów gospodarki odpadami.

Instrumenty zarządzania zasobami wodnymi to:• plany gospodarki wodnej,• pozwolenia wodnoprawne,• opłaty i należności w gospodarce wodnej,• kontrole gospodarowania wodami.

Planowanie w gospodarce wodnej ma służyć programowaniu i koordynowaniu działań w celu poprawy stanu zasobów wodnych, możliwości korzystania z wód, ochrony przeciwpowodziowej i suszy oraz zmniejszenia zanieczyszczenia tych zasobów. W systemie planowania szczególnie wyróżniono plany gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy, jako ten rodzaj dokumentu, w którym dokonać się powinno najpełniejsze wdrożenie postanowień Ramowej Dyrektywy Wodnej. Plany określają cele i zadania w gospodarowaniu wodami, sposoby określania tych celów, harmonogramy realizacji zadań, konieczne nakłady i źródła finansowania. Plany gospo-darowania wodami na obszarach dorzeczy opracowywane są przez Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej i zatwierdzono przez Radę Ministrów. Dotyczy to również planów ochrony przeciwpowodziowej oraz przeciwdziałania skutkom suszy na obszarze państwa. Projekty wymienionych planów Prezes Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej jest zobowiązany opracować najpóźniej do końca 2006 roku, na podstawie opraco-wanych w tym samym terminie przez dyrektorów regionalnych zarządów gospodarki wodnej analiz stanów zasobów wodnych w regionach wodnych, analiz ekonomicznych gospodarowania wodami, wykazów wód powierzchniowych i podziemnych wykorzystywanych do zaopatrzenia ludności w wodę do spożycia, do celów rekreacji, do bytowania organizmów wodnych, wód wrażliwych na zanieczyszczanie związkami azotu. Opracowane przez Prezesa Krajowego Za-rządu Gospodarki Wodnej plany stanowią podstawę do opracowania warunków korzystania z wód regionów wodnych oraz zlewni, które służyć będą realizacji zasady gospodarowania wo-dami w dorzeczach. Warunki opracowane będą po zatwierdzeniu przez radę Ministrów planu gospodarowania wodami dla obszaru dorzecza. Warunki te będą nie tylko jednym z rodzajów dokumentów planistycznych, ale także będą miały rangę aktu prawa miejscowego. Ustalane będą przez dyrektora regionalnego zarządu gospodarki wodnej po uzgodnieniu z prezesem krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej. Dla tych obszarów, dla których jest określenie szcze-gólnych zasad ochrony zasobów wodnych będą sporządzane warunki korzystania z wód zlewni. Nie jest to obowiązek obligatoryjny. Decyzja o ich sporządzeniu będzie podejmowana w miarę potrzeby.Nowe prawo wodne utrzymało pozwolenia wodnoprawne, jako dokumenty o randze decyzji administracyjnej, wydawanej na czas określony, nadającej podmiotowi prawo do szcze- gólnego korzystania z wód i wykonywania urządzeń wodnych. Ponadto do wyko- nywania innych czynności i wykonywania innych budowli i robót, które mają zna- czenie w gospodarowaniu wodami lub korzystaniu z wód.Pozwolenie wodnoprawne wymagane jest na:• szczególne korzystanie z wód w zakresie: poboru i odprowadzania wód podziemnych i powierzchniowych, wprowadzania ścieków do wód powierzchniowych i do ziemi, przerzuty wody, piętrzenie wód powierzchniowych i podziemnych oraz ich retencjo- nowanie, korzystanie z wód dla celów energetycznych, prowadzenia przez wody sieci wodociągowej, energetycznej, gazowej, telekomunikacyjnej i mostów,• regulację wód oraz zmianę ukształtowania terenu na gruntach przyległych do wód, wyko- nywanie urządzeń wodnych, rolnicze wykorzystnie ścieków, odwodnienie obiektów budowlanych i wykopów budowlanych oraz zakładów górniczych, wprowadzanie

9

do urządzeń kanalizacyjnych ścieków zawierających substancje szczególnie szkodliwe. Pozwolenie wodnoprawne na szczególne korzystanie z wód jest jednocześnie pozwoleniem na wykonanie urządzeń wodnych służących do tego celu.Pozwolenie wodnoprawne nie może naruszać ustaleń warunków korzystania z wód regionu wodnego lub warunków korzystania z wód zlewni, ustaleń miejscowego planu zagospodarowa-nia przestrzennego oraz decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, wymogu ochrony zdrowia ludzi, środowiska i dóbr kultury.

Instrumenty ekonomiczne służące gospodarowaniu wodami stanowią:• należności za korzystanie ze śródlądowych dróg wodnych oraz urządzeń wodnych stano- wiących własność Skarbu Państwa, usytuowanych na śródlądowych wodach powie- rzchniowych,• opłaty za użytkowanie obwodów rybackich,• opłaty za użytkowanie gruntów pod wodami stanowiącymi własność Skarbu Państwa, zwią- zane z energetyką wodną wydobywaniem kamienia, piasku i żwiru lub wycinaniem roślin z wody, wykonywaniem infrastruktury transportowej, przemysłowej, komunalnej i rolnej oraz działalnością rekreacyjną.Należności i opłaty wymienione wyżej stanowią dochody środka specjalnego Prezesa Krajowe-go Zarządu Gospodarki Wodnej i są przeznaczone na; utrzymanie katastru wodnego, opracowa-nie planów gospodarowania wodami i odbudowę ekosystemów wodnych zdegradowanych.

Kataster wodny jest systemem informacyjnym o gospodarowaniu wodami, jako jeden z in-strumentów służy zarządzaniu wodami, w którym gromadzone są i aktualizowane informacje o stanie i użytkowaniu zasobów wodnych. Kataster zastąpił księgi wodne w zakresie danych dotyczących pozwoleń wodnoprawnych. Jest on również źródłem danych dotyczących sieci hydrograficznej oraz posterunków hydrologicznych i meteorologicznych. Prowadzony jest dla obszaru państwa z uwzględnieniem podziału na obszary dorzeczy i regiony wodne. Prezes Kra-jowego Zarządu Gospodarki Wodnej prowadzi kataster wodny dla obszaru państwa a kataster wodny dla regionów wodnych dyrektorzy regionalnych zarządów gospodarki wodnej.

Kontrola gospodarowania wodamiPod rządami starego prawa wodnego kontrola gospodarki wodnej wykonywana była w ogra-niczonym zakresie, głównie przez Inspekcję Ochrony Środowiska pod kątem zgodności prowadzenia gospodarki wodno-ściekowej w zakładach z ustawą i warunkami określonymi w pozwoleniach wodnoprawnych. Nowe prawo wodne poważnie rozszerzyło zakres kontroli i zwiększyło ilość jednostek upoważnionych do ich przeprowadzania. Do przeprowadzania kontroli upoważnieni są: Prezes Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej i dyrektorzy regionalnych zarządów gospodarki wodnej w zakresie• stanu realizacji planów i programów dotyczących gospodarki wodnej, ustalonych na podsta- wie ustawy, do realizacji których zobowiązane są wszystkie zakłady korzystające z wód,• zasad korzystania z wód oraz przestrzegania warunków określonych w decyzjach wydanych na podstawie ustawy,• utrzymania wód oraz urządzeń wodnych, w tym wałów przeciwpowodziowych, zbiorników wodnych i urządzeń piętrzących,• przestrzegania obowiązków i ograniczeń przez właścicieli nieruchomości położonych nad wodami,• stanu zabezpieczenia przed powodzią,• ustawiania i utrzymywania stałych urządzeń pomiarowych na brzegach i wodach,• usuwania szkód związanych z ruchem zakładu górniczego; inspektor sanitarny w zakresie • stanu jakości wody przeznaczonej do zaopatrzenia ludności oraz wody w kąpieliskach; inspektor ochrony środowiska w zakresie• ochrony wód przed zanieczyszczeniem i jakości wód powierzchniowych.

10

Rozszerzając zakres kontroli ustawodawca wyszedł z założenia, że potrzeba ochrony zasobów wodnych wymaga obecnie znacznego wysiłku z wielu stron. W interesie obecnych i przyszłych pokoleń jest systematyczne kontrolowanie przestrzegania prawa i stosowania środków przymusu.

Wykonujący prawa właścicielskie w stosunku do wód publicznych, znajdujących się w rejonie Kalisza.Zgodnie z treścią art. 11 ust. 1 Prawa wodnego prawa właścicielskie w stosunku do wód pu-blicznych stanowiących własność Skarbu Państwa wykonują: • w stosunku do wszystkich wód podziemnych i rzeki Prosny – Dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Poznaniu (w imieniu Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, obecnie funkcję tą wypełnia Minister Środowiska), • w stosunku do wszystkich dopływów rzeki Prosny Marszałek Województwa Wielkopolskiego w Poznaniu (w jego imieniu Dyrektor Wielkopolskiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych w Poznaniu). Kalisz leży w obszarze zarządzanym przez Dyrektora Rejonowego Oddziału WZMiUW w Ostrowie Wielkopolskim.Rowy melioracyjne i odwadniające, niebędące w rozumieniu ustawy urządzeniami wodnymi, a nie wodami, stanowią własność właściciela gruntu, na którym się znajdują. Wody w rowach stanowią własność właściciela gruntu.

11

Rozdział 2. Stan zasobów wodnych

2.1. Opady atmosferyczne i stosunki termiczne

Okres 1985-2004 należał do suchszych na obszarze Wysoczyzny Kaliskiej. Średnia roczna wyso--kość opadów, która wahała się od 319mm w 1989r. do 636mm w 1985r. i wynosiła 485mm, jest o 10-12% niższa w porównaniu z okresmi (na ogół dłuższymi i starszymi), dla których dane są dostępne w literaturze. Na tle kraju jest to również region suchy, ponieważ dodatko- wo warunki lokalne nie przyczyniają się do wzrostu zawartości pary wodnej w powietrzu. War-to więc zauważyć, że w dekadzie 1981-1990 roczna suma opadu w Kaliszu, wynosząca 479 mm była tylko o 1-2 mm wyższa od zanotowanej w Poznaniu i Terespolu, zaś w dekadzie 1991-2000 – 505 mm była wyraźnie najniższą w kraju.

Najwyższe średnie miesięczne sumy przypadają na lipiec – ponad 75mm, zaś najniższymi su-mami odznaczają się miesiące zimowe: styczeń – 21 i luty – 23 mm. Bardzo charakterystyczną jest czasowa i przestrzenna zmienność tego elementu. Sumy opadów były mocno zróżnicowa-ne zarówno w poszczególnych latach, jak i dla tego samego miesiąca – od kilku milimetrów w okresie zimowym do ponad 100 w okresie letnim.

12

Najwyższe zmierzone sumy opadu miesięczne (ponad 100mm) i dobowe (ponad 40 mm).

Zakres wahań oraz współczynnik nieregularności opadu dla poszczególnych miesięcy i roku ilustruje poniższa tabela, gdzie łatwo zauważyć, że najmniejszą zmiennością, bo tylko dwukrot-ną odznacza się suma roczna, zaś największą – ponad 20-krotną – sumy lutego i sierpnia.

Zakres wahań (A) i współczynnik nieregularności opadu (C) w miesiącach i roku.

Oprócz różnorodnych sum, wartości ekstremalnych i zmienności, dodatkową charakterysty-ką stosunków pluwiometrycznych jest liczba dni z opadem. W omawianym okresie nie było miesiąca, w którym nie wystąpiłby jakikolwiek opad. Podczas analizy dobowe opady śladowe, z sumą < 0,05 mm nie były brane pod uwagę. Należy jednak pamiętać o ich istnieniu, zwłasz-cza, że takie niskie sumy dają na ogół opady mżawki, niekiedy śniegu, co jest zjawiskiem występującym stosunkowo często. Średnia roczna liczba dni z opadem w kolejnych latach jest dość wyrównana i wynosi 156, wahając się od 133 w 1989r. do 182 w 2001r. Duże różnice widać dopiero, gdy porównuje się wartość wskaźnika dla danego miesiąca.

13

Latem przy zachmurzeniu konwekcyjnym opady przelotne nie występują tak często jak jed-nostajne i przelotne opady zimowe – są to bardziej obfite. W chłodnej porze roku bywały mie-siące, kiedy nie mierzono wogóle sum dobowych przekraczających 5,0 mm. Liczba dni z opa-dem większym od 10 mm waha się od 5 do 16 w roku. Na przestrzeni ostatnich 20 lat jedynie w lutym nigdy nie było takich wysokich sum. Sumy dobowe powyżej 20,0 mm są spotykane sporadycznie. Prawdopodobieństwo wystąpienia dobowego opadu w standardowych przedzia-łach wysokości podano w poniższej tabeli.

Prawdopodobieństwo [%] wystąpienia dobowych sum opadu o określonej wysokości dla po-szczególnych miesięcy i roku.

W badanym okresie na ziemi kaliskiej zdecydowanie przeważały deszcze; udział opadów śnie-gu niewiele przekracza 23%. Jak wyżej wspomniano, nie były brane pod uwagę dni z tzw. opadem śladowym 0,0 mm, co jest często spotykaną wysokością w przypadku śniegu. Nie ma też możliwości dokonania porównania sum opadów pochodzących ze śniegu i deszczu, gdyż dla obydwu rodzajów prowadzi się wspólny pomiar. Opady śniegu występują od listopada do marca (najwięcej w grudniu i lutym), rzadko w paź-dzierniku, kwietniu czy maju. Średnio w roku notuje się 36 dni ze śniegiem: od 14 w 1989r. do 61 w 1985r. W okolicach Kalisza pokrywa śnieżna utrzymuje się od 14 w 2000r. do 73 (1986r. i 1987r.) dni w roku. Pojawia się w listopadzie i zanika w marcu, rzadziej w kwietniu, a przeciętna liczba dni z pokrywą wynosi od 11 dni w lutym, 10 w styczniu, 9 w grudniu do 5 w marcu. Poniżej zostały przedstawione średnie daty zaniku i pojawienia się, oraz długość okresu bez pokrywy.

Daty pojawienia się i zaniku pokrywy śnieżnej oraz długość okresu bez pokrywy.

Największą wysokość pokrywy śnieżnej – 30 cm zmierzono w styczniu 1987 r. Niewiele mniej, bo 28 cm zmierzono w lutym tego roku. Na omawianym obszarze dominują niewielkie wyso-kości: 4-5 cm, rzadko dochodzą do 12-14 cm, natomiast tzw. ślad pokrywy jest obserwowany bardzo często. Średnie temperatury roczne dla Kalisza wahały się od 6,9°C w 1987r. do 10,0°C w 2000r., co dla okresu 1986 – 2000 dało wartość 8,7°C. Najchłodniejszym miesiącem jest styczeń, którego średnia temperatura wynosi -0,6°C i waha się od -10,7 w 1987r. do 2,6 w 1988 i 1994r. W prze-biegu rocznym temperatura osiąga maksimum w lipcu – średnio 18,8°C (od 16,3°C w 1996r. do 22,4°C w 1994r.); niewiele niższa jest w sierpniu. Podobnie układają się średnie wartości

14

maksymalnej i minimalnej temperatury powietrza. Absolutne dobowe wartości ekstremalne notowano 10 sierpnia 1992r. – 38°C i -28,5°C 14 stycznia 1987r., co daje absolutną amplitudę przekraczającą 66°C.

W badanym 15-leciu przymrozki (rozumiane jako dni z temperaturą minimalną <0°C) kończyły się zwykle w kwietniu, rzadziej w marcu (z wyjątkiem roku 1995 – 3 maja), a rozpoczynały średnio 27 października. Długość okresu bezprzymrozkowego wynosiła 193 dni. Najdłuższy trwał 225 dni, a najkrótszy 169 dni. Średnie wskaźniki zostały przedstawione w tabeli. Okres wegetacyjny, czyli okres ze średnią temperaturą > 5°C, w rejonie kaliskim trwa średnio 228 dni, wahając się od 204 dni w 1997r. do 273 dni w 1990r.Daty ostatniego i pierwszego przymrozku w poszczególnych latach oraz długość okresu bez-przymrozkowego.

Średnią liczbę dni charakterystycznych pod względem termicznym przedstawiono dla poszcze--gólnych miesięcy w poniższej tabeli, gdzie P – liczbę dni przymrozkowych (z temperaturą mini- malną < 0,0oC), C – liczbę dni ciepłych (z temperaturą średnią > 20,0oC), U – liczbę dni upal-nych (z temperaturą maksymalną > 30,0oC).

Średnia liczba dni przymrozkowych, ciepłych i upalnych.

15

2.2. Wody powierzchniowe

2.2.1. Hydrografia Kaliskiego Węzła Wodnego

Przeglądając stare plany miasta, rekonstrukcje sieci osadniczych, zapoznając się z ukształtowa-niem terenu, układem koryt rzecznych i starorzeczy, przeprowadzonymi pracami związanymi z regulacją rzek i budową stopni wodnych, jak też analizując profile podłużne rzek, w tym szczególnie Prosny, otrzymujemy bardzo ciekawy obraz tzw. Kaliskiego Węzła Wodnego. Two-rzy go Prosna ze swym głównym nurtem przepływającym przez centrum miasta, Kanał Rypin-kowski, Kanał Bernardyński – spełniający rolę kanału ulgi dla miasta, a także dopływy Prosny – Pokrzywnica i Swędrnia uchodzące do niej od strony prawej oraz lewostronne małe dopływy - Piwonka i Krępica. Z uwagi na dużą ilość koryt rzecznych i mostów przez nie przerzuconych Kalisz w literaturze dziewiętnasto- i dwudziestowiecznej często nazywany był Wenecją Północy. Należy zwrócić uwagę, że historyczna część Kalisza leży w przewężeniu rzeki Prosny, pomię-dzy wysoczyznami: Winiar, Tyńca, Chmielnika i Majkowa na prawym brzegu, zaś Piwonic, Zagorzynka, Rypinka i Korczaka na lewym brzegu.Największa rzeka Kalisza, Prosna, jest najbardziej zasobnym w wodę lewostronnym dopływem Warty. Wypływa spod miejscowości Wolęcin na Wyżynie Woźnicko-Wieluńskiej na wysokości około 272 m npm. Przepływa południkowo z południa na północ. Całkowita jej długość wynosi 216,8 km, z czego 139,9 km przypada na województwo wielkopolskie. Odcinek przyźródłowy Prosny przynależy do województwa opolskiego, a pewne odcinki środkowego biegu do woje-wództwa łódzkiego. Powierzchnia zlewni wynosi 4 924,7 km2, z czego około 75% przypada na województwo wielkopolskie. W pobliżu miejscowości Modlica położonej na wysokości 70,0 m npm. Prosna uchodzi do Warty. Średni spadek całej rzeki osiąga wartość 0,7 0/00. W źródłowej części zlewni, gdzie Prosna ma charakter rzeki podgórskiej, spadki są największe i osiągają 10 0/00. W części środkowej dochodzą do 8 0/00, a w dolnej części zlewni, poniżej Kalisza zaledwie 0,5 0/00. Charakterystyczną cechą zlewni Prosny jest całkowity brak jezior i innych naturalnych zbiorni-ków wodnych. Istniejące zbiorniki wód stojących są pochodzenia sztucznego, powstałe w wy- niku piętrzenia rzek. Wszystkie rzeki rozpatrywanego obszaru charakteryzują się śnieżno--deszczowym reżimem zasilania, z jednym maksimum i minimum w ciągu roku. Po osiągnię-ciu maksimum, związanego z roztopami, przypadającego najczęściej na luty i marzec, stany i przepływy w nich wyraźnie się zmieniają. Przepływy charakteryzują się szybkim przejściem od kulminacji do stanów niżówkowych, które na ogół rozpoczynają się w czerwcu i utrzymują się do końca roku hydrologicznego. W okresie zimowym w wyniku występowania ujemnych temperatur powietrza występują również niżówki, niekiedy głębokie i długotrwałe. Ponad po-łowę roku zajmują na Prośnie stany niskie, a 89 % stany niskie i średnie. Amplitudy wahań stanów wody oscylują wokół wartości 3,0 m. Obszar zlewni Prosny znajduje się w strefie najniż-szych odpływów w Polsce Średnia wartość spływu jednostkowego dla Prosny w Kaliszu wynosi 4,1 dm3/s*km2 (średnia europejska wynosi 9,6 dm3/s*km2). Wartości ekstremalne odpływów wynoszą: 50,4 i 0,48 dm3/s*km2. Niskie wartości odpływów wynikają z niedoboru opadów oraz małej zdolności retencyjnej zlewni. W warunkach przeciętnych stany i przepływy wyższe od średniorocznych występują od grudnia do kwietnia włącznie. Przepływy charakterystyczne na Prośnie w punkcie pomiarowo-kontrolnym Kalisz – Piwonice przedstawiają się następująco:

- przepływ NNQ + 1,37 m3/s (najniższa wartość obserwowana) - przepływ SNQ = 3,18 m3/s (średnia wartość z najniższych)- przepływ SSQ = 11,5 m3/s (średnia wartość w roku)- przepływ SWQ = 65,1 m3/s (średnia wartość z najwyższych)- przepływ WWQ = 127 m3/s (najwyższa wartość obserwowana)

Pokrzywnica jest prawostronnym dopływem Prosny uchodzącym do niej na osiedlu Winiary tuż powyżej mostu kolejowego. Całkowita długość rzeki wynosi 36,1 km. Jej źródła znajdują

16

się w miejscowości Dzięcioły gm. Brzeziny. Obszar zlewni Pokrzywnicy wynosi 476,1 km2. Te-ren zlewni jest równinny o średniej wysokości 120 – 130 m npm i całkowicie pozbawiony natu-ralnych zbiorników wodnych. W latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia w miejscowości Szałe bezpośrednio przylegającej do granic Kalisza pobudowano zbiornik zaporowy Pokrzyw-nica o powierzchni 154 ha, pojemności V = 4,35 mln m3 ( w tym rezerwy powodziowej Vp = 1,9 mln m3), długości Lzal = 2,7 km i średniej głębokości h = 2,8 m. Bliska odległość od centrum miasta spowodowała, że zbiornik stał się zapleczem wypoczynku indywidualnego dla jego mieszkańców. Akwen otaczają pola i łąki. Z północnego zachodu przylega do niego niewielki kompleks leśny – Las Winiarski. Po południowej stronie zbiornika położona jest wieś Szałe z luźną zabudową letniskową i mieszkalną oraz znacznym obszarem ogrodów działkowych.Przepływy charakterystyczne Pokrzywnicy w przekroju Kalisza kształtują się następująco:

- przepływ NNQ = 0,042 m3/s (najniższa wartość obserwowana)- przepływ SNQ = 0,26 m3/s (średnia wartość z najniższych)- przepływ SSQ = 2,03 m3/s (średnia wartość w roku)- przepływ SWQ = 15,0 m3/s (średnia wartość z najwyższych)- przepływ WWQ = 28,0 m3/s (najwyższa wartość obserwowana).

Swędrnia jest prawostronnym dopływem Prosny uchodzącym do Kanału Bernardyńskiego w Parku Miejskim. Całkowita długość rzeki wynosi 47,6 km, a powierzchnia zlewni 544,0 km2. Jej źródła znajdują się na podmokłych łąkach w miejscowości Lipicz w województwie Łódz-kim. Przeważająca część zlewni leży na Wysoczyźnie Tureckiej. Dolna jej część na Wysoczyź-nie Kaliskiej. Na część zlewni powyżej Kalisza utworzono obszar chronionego krajobrazu „Do-lina Rzeki Swędrni”. Pomiędzy miejscowością Nędzerzew i mostem drogowym w ciągu ulicy Łódzkiej w Kaliszu rzeka płynie urokliwą, szeroką doliną o wysokich skarpach, z ostatnimi już w Wielkopolsce meandrami rzecznymi.Przepływy charakterystyczne Swędrni w przekroju Kalisza przedstawiają się następująco:

- przepływ NNQ = 0,11 m3/s - przepływ SNQ = 0,25 m3/s - przepływ SSQ = 1,92 m3/s - przepływ SWQ = 14,7 m3/s- przepływ WWQ = 46,9 m3/s

W 2004 roku przekazano do eksploatacji zbiornik wodny „Murowaniec”. Zbiornik zlokalizo-wany jest w miejscowości Murowaniec gm. Koźminek, powiat kaliski. Zapora ziemna znajduje się w km 17 + 000 Swędrni. Całkowita powierzchnia zbiornika wynosi 98 ha w tym lustra wody 79,5 ha. Pojemność akwenu V = 1,47 mln m3 w tym rezerwa powodziowa Vp = 1,13 mln m3. Długość zbiornika wynosi Lzal = 2,3 km, szerokość od 50 do 600 m, a maksymalna głębokość h = 3,5 m. Piwonka jest lewostronnym dopływem Prosny o całkowitej długości 6,49 km i powierzchni zlewni 14,14 km2. Zlewnia rzeki jest całkowicie antropogeniczna, zmieniona wskutek działal-ności człowieka, pozbawiona terenów zalesionych. Ciek charakteryzuje się dużymi spadkami koryta kształtującymi się od 1,9 do 14,9 0/00. Odgrywa ważną rolę w odwodnieniu najbardziej wysuniętych na południowy zachód i południe osiedli Kalisza.

Krępica jest lewostronnym dopływem Prosny o całkowitej długości 7,3 km i powierzchni zlew-ni 17,5 km2. Podobnie jak zlewnia Piwonki, zlewnia tego cieku została całkowicie zmieniona wskutek działalności człowieka. Górną i środkową zlewnię stanowią grunty orne z niewielkimi połaciami łąk. Dolny odcinek to powierzchnie zabudowane budownictwem jednorodzinnym i wysokim. Rzeka stanowi odbiornik wód deszczowych spływających z terenów zabudowa-nych.

17

Badania stanu zanieczyszczenia rzek przepływających przez Kalisz wykonywane są w ramach monitoringu krajowego przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu De-legaturę w Kaliszu. Do końca 2001 roku wszystkie rzeki wykazywały charakter pozaklasowy, tzn. jakość prowadzonych przez nie wód nie odpowiadała normom żadnej z klas czystości, za-równo ze względu na zanieczyszczenia fizykochemiczne jak i biologiczne. Po przekazaniu do eksploatacji oczyszczalni ścieków dla Kalisza i Nowych Skalmierzyc, oczyszczalni dla Ostrowa Wielkopolskiego i gmin przyległych oraz w związku z prowadzoną systematycznie rozbudową kanalizacji sanitarnych w tych miejscowościach stan czystości rzek systematycznie się popra-wia. Przekroczenia dopuszczalnych norm dotyczą już tylko niektórych wskaźników głównie biogennych, wnoszonych ze źródeł przestrzennych położonych powyżej Kalisza. Najbardziej zanieczyszczone wody prowadzi mała Krępica, do której spływają ścieki typu rolniczego z so-łectwa Dobrzec i wsi Biskupice. Po wybudowaniu kolektora sanitarnego zbierającego ścieki z tego rejonu stan czystości wód tej rzeki ulegnie zdecydowanej poprawie. Rzeka Prosna i jej dopływy w rejonie Kalisza wielokrotnie zmieniały koryta, powodując zmia-ny lokalizacji miasta. W IX-X wieku na wyspie u podnóża Rypinka powstał warowny gród książęcy. Około 1230 r. po przejściu kilku powodzi, główne koryto Prosny zostaje przesunięte bardziej na wschód. Następuje zamulenie starego koryta, a gród traci swoje naturalne walory obronne. Po zdobyciu i zniszczeniu grodu przez księcia śląskiego Henryka Brodatego w 1233 r. miasto zostaje przeniesione na dwie piaszczyste wyspy, okolone stosunkowo głębokimi ra-mionami Prosny. Jej środkowe, dziś nieistniejące, koryto przepływające przez centrum miasta służyło do odbioru ścieków. Trwałe zmiany w ukształtowaniu obecnego układu rzek spowo-dowała działalność człowieka. Bardzo duży wpływ miały działania zmieniające układ poziomy koryt. Dostosowując przebieg kanałów do potrzeb intensywnie rozwijającego się miasta, w la-tach 1842 – 1843, wg planów Teodora Urbańskiego, wyprostowano (zgodnie z ówczesną modą) Kanał Rypinkowski, jak też wykonano nowe połączenie Prosny ze starym korytem Swędrni, w postaci przekopu pomiędzy parkiem i stadionem. Dzięki temu powstał Kanał Bernardyński. W tym samym okresie ostatecznie poodcinano pośrednie połączenia Swędrni z Prosną. W 1873 r. wyprostowano w parku kanał, doprowadzający wodę do Babinki. Rozpoczęto budowę wałów przeciwpowodziowych, doprowadzając do zaniku starorzeczy, szczególnie na lewym brzegu. Wybudowanie na początku dwudziestego wieku nasypu i mostu kolejowego spowodowało skrócenie Pokrzywnicy i odsunięcie jej ujścia do Prosny o ok. 1 km w górę rzeki. Ostatnia zmiana to lata czterdzieste ubiegłego stulecia, kiedy to zasypano płynący przez centrum miasta Kanału Babinka. Także w tym czasie, rękami jeńców alianckich, wyprostowano Prosnę w rejo-nie ulicy Browarnej i Kanał Rypinkowski obok ul. Kredytowej. Zmianie ulegał również układ pionowy koryt, spowodowany budową urządzeń piętrzących. Już na początku XIX w, istniała na Prośnie, obok klasztoru Franciszkanów, budowla piętrząca wodę dla potrzeb pracujących tam młynów wodnych. W 1875 r. pobudowano tam jaz o czterech zasuwach płaskich. W 1843 r. na wlocie do Kanału Bernardyńskiego wybudowano kamienny jaz stały tzw. przewał, do którego dobudowano później jaz kozłowy. Od 1975 r. 50 m poniżej przewału, który rozebrano, pobudowany został jaz klapowy. Także w 1843 r. na wlocie do Ka-nały Rypinkowskiego wybudowano upust 6-stawidłowy, zamieniony następnie na jaz 5–przę-słowy. Miał jedno zamknięcie ruchome i cztery w postaci belek zakładanych. Od przebudowy w 1945 r. wszystkie zamknięcia są ruchome.Spiętrzenie wody przez jazy spowodowało powolne odkładanie się rumowiska w powstałym powyżej zbiorniku wodnym. Następowało stopniowe wynoszenia dna rzeki. Zamulenie dopro-wadziło do wyeliminowania możliwości pływania po Prośnie łodziami o większym zanurzeniu niż kajaki. Zamarło życie na ośmiu przystaniach. Rzeka zatraciła atrakcyjność wypoczynkową dla mieszkańców Kalisza. Od 2003 roku prowadzone są prace związane z odmuleniem 3 km od-cinka Prosna od Teatru Miejskiego do mostu kolejowego. Pozwoli to na zwiększenie retencji korytowej rzeki – aspekt przeciwpowodziowy – i wzrost jej atrakcyjności turystycznej.

Podstawowym zadaniem kanałów i budowli Kaliskiego Węzła Wodnego jest zapewnienie mia-stu bezpieczeństwa przy przejściu fal powodziowych, w szczególności tzw. wody stuletniej (woda o prawdopodobieństwie pojawienia się raz na sto lat), o przepływie 219 m3/s. Długość

18

Prosny w KWW określa się na około 7,9 km od mostu drogowego w Piwonicach w km 70,0 do wysokości ulicy Bażanciej w km 63,0. Największą ilość wody może przeprowadzić Kanał Ber-nardyński około 48% przepływu. Kanał Rypinkowski może przyjąć 27% przepływającej wody a główne koryto Prosny pozostałe 25 %. Powódź letnia, która miała miejsce w lipcu 1997 roku o przepływie 102 m3/s spowodowała zalanie głownie gruntów rolnych w południowych i pół-nocnych osiedla miasta. Ucierpiały też tereny przemysłowe na osiedlu Piskorzewie. Podtopio-nych zostało kilkanaście gospodarstw położonych na terenach zalewowych. Powódź ta wyka-zała, że miasto nie jest zabezpieczone przed następstwami wód o przepływach zbliżonych do pojawiających się raz na 10 lat.Przepływająca przez miasto rzeka i jej kanały usytuowane są na terenach silnie zurbanizowa-nych i w zasadzie nie ma możliwości rozbudowy koryt do takich parametrów, aby zapewnić bezkolizyjny przepływ. Brak jest również terenów pod budowę nowego koryta ulgi. W tej sytuacji podjęto inne działania zmierzające do zabezpieczenia miasta przed powodzią. W 1999 roku rozpoczęto, obliczone na kilkanaście lat prace związane z renowacją istniejących i budową nowych obwałowań Prosny i jej dopływów. Wykonano już podwyższenie obwałowania Prosny na osiedlach Ogrody i Piskorzewie. Obwałowano przyujściowy odcinek Krępicy i Swędrni. Trwa budowa obwałowania prawostronnego Prosny na osiedlu Rajsków. W fazie przygotowań do realizacji znajduje się inwestycja polegająca na modernizacji lewostronnego obwałowania Prosny na osiedlu Zawodzie. W 2003 i 2004 roku prowadzono odmulanie głównego koryta Prosny i wejść do kanałów Bernardyńskiego i Rypinkowskiego, w celu zwiększenia ich retencji korytowej. Wyznaczane są tereny zalewowe dla okresowego magazynowania wysokich wód powodziowych.Kluczowym zadaniem dla ochrony miasta przed powodzią jest budowa dużego zbiornika wodnego powyżej miasta, powodującego przechwycenie fali powodziowej i takie limitowa-nie przepływu, aby nie powodował szkód na terenie miasta. Staraniem samorządowych władz województwa wielkopolskiego, Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Poznaniu oraz władz miasta Kalisza rozpoczęto wykup gruntu pod budowę zbiornika w Wielowsi Klasztornej o pojemności 48,8 mln m3 i maksymalnej powierzchni zalewu 1704 ha. Zapora czołowa zloka-lizowana będzie 23 km od granic miasta. Planowany maksymalny zrzut wody ze zbiornika nie przekroczy 85 m3/s. W przekroju Kalisza, po przyjęciu wód kilku dopływów, Prosna powinna prowadzić przepływ około 120 m3/s.O Kaliszu można mówić, że jest to miasto związane z wodą. Kanały, mosty, których jest prawie 40, drzewa kłaniające się wodzie, lustrzane odbicia budowli znajdujących się nad wodą – ze wspaniałym odbiciem kolumnady Teatru Miejskiego. Szczególnie malownicze, pełne uroku krajobrazy tworzą rozgałęzienia rzeki na terenie Parku. Malowniczość wzbogacana jest przez strugę parkową i szerokie ujście Swędrni do Kanału Bernardyńskiego. Jedyny w swoim rodza-ju, niepowtarzalny pejzaż chętnie utrwalany był dawniej i jest obecnie przez grafików, malarzy i fotografów. Liczba mostów i bliskie sąsiedztwo domów historycznej części miasta, nasuwa skojarzenia z Wenecją, co zostało zaznaczone w dziełach literackich.

2.2.2. Jakość wód rzeki Prosny i jej dopływów

Zlewnia rzeki Prosny obejmuje południowo-wschodnią część województwa wielkopolskiego oraz niewielkie przygraniczne fragmenty województw opolskiego i łódzkiego. Należy do do-rzecza II rzędu Warty. Według regionalizacji fizyczno-geograficznej polski J. Kondrackiego zlewnia Prosny, poza krótkim odcinkiem źródłowym wypływającym z pasa wyżyn, leży w ma-kroregionie Niziny Południowowielkopolskiej.Prosna na obszarze województwa wielkopolskiego jest jednym z ważniejszych lewostronnych dopływów Warty. Ma przebieg południkowy, tj. płynie z południa na północ. Jej całkowita długość wynosi 216,8 km, odwadnia obszar o powierzchni 4924,7 km2. Przyjmuje szereg znacz-niejszych dopływów, do których należą: lewostronne - Niesób, Ołobok, Ciemna, Ner; prawo-stronne – Łużyca, Pokrzywnica, Swędrnia. Stan czystości tych dopływów ma znaczący wpływ

19

na jakość wód Prosny. Prosna prowadzi wody zanieczyszczone ściekami Kępna (poprzez rzekę Niesób), Wieruszowa, Grabowa nad Prosną, Ostrowa Wielkopolskiego (poprzez rzekę Ołobok), Kalisza, Gołuchowa (poprzez rzekę Ciemną), Pleszewa (poprzez rzekę Ner). Miasto Kalisz, realizując program porządkowania gospodarki ściekowej na swoim terenie, w roku 2003 zlikwidowało kolejne 2 wyloty ścieków, którymi kierowano do Prosny i jej dopły-wów ścieki bez oczyszczania. Na koniec 2003 roku pozostało 15 wylotów kanalizacji miejskiej (z 31 istniejących w roku 1993), którymi nieoczyszczone ścieki komunalne i przemysłowe kie-rowane są do wód powierzchniowych. Duże znaczenie dla czystości wód Prosny mają także zanieczyszczenia obszarowe, związane z rolniczym charakterem zlewni.Badania jakości wód Prosny w roku 2003 prowadzono, tak jak w latach ubiegłych, w 9 prze-krojach. Dwa z nich – Giżyce i Ruda Komorska należą do sieci EUROWATERNET.W omawianym roku badawczym wody Prosny na całej długości określono jako nieodpowiada-jące normom. W większości przekrojów pozaklasowe było zanieczyszczenie bakteriologiczne (miano Coli) i nie odpowiadała normom żadnej z klas wartość stężenia azotu azotynowego.W przekroju badawczym górnego odcinka rzeki w Podbolesławcu, wody Prosny nie odpowiada-ły normom ze względu na zanieczyszczenie fizykochemiczne. Przekroczenia dopuszczalnych stężeń odnotowano dla stężeń fosforu ogólnego i manganu. Wskaźnik zanieczyszczenia hydro-biologicznego i bakteriologicznego oraz stężenia azotu azotynowego kwalifikowały wody do III klasy. Wśród pozostałych wskaźników dominowała I klasa.W przekroju Mirków jakość Prosny – po przejęciu wód Niesobu – uległa pogorszeniu. Dopusz-czalne normy przekraczały trzy wskaźniki: azot azotynowy, mangan i miano Coli.W zakresie III klasy znalazł się indeks saprobowości peryfitonu i stężenie fosforu ogólnego. Stężenia pozostałych wskaźników osiągały maksymalnie poziom II klasy.Punkt pomiarowo-kontrolny w Giżycach zakwalifikowano w 2003 roku do sieci EUROWA-TERNET. Zakres badań został zwiększony w stosunku do monitoringu regionalnego o kilka wskaźników: rtęć, chlorofil „a”, pestycydy, polichlorowane bifenyle, węglowodory aromatycz-ne. W 2003 roku jakość Prosny w tym przekroju, podobnie jak w Mirkowie, nie odpowiadała nor-mie żadnej z klas, ze względu na stężenia azotu azotynowego i zawartość bakterii Coli typu ka-łowego. Przekroczenia dopuszczalnych norm odnotowano również w przypadku manganu, ale to zanieczyszczenie ma raczej charakter geogeniczny. Zawartość pozostałych metali, detergen-tów i fenoli mieściła się w I klasie. Również stężenia wskaźników wymienionych w programie EUROWATERNET nie wpływały na wypadkową klasę czystości.W kolejnym przekroju, w Wielowsi, wody Prosny były najczystsze spośród wszystkich bada-nych. Jedynym wskaźnikiem, którego stężenia przekraczały dopuszczalne normy był mangan. W zakresie III klasy odnotowano stężenia azotu azotynowego, fosforu ogólnego oraz wartość indeksu saprobowości peryfitonu i miano Coli.Wynika stąd, że na odcinku od Giżyc do Wielowsi nie było dopływu znaczących ilości zanie-czyszczeń i rzeka wykazywała zdolności do samooczyszczania się.W przekroju Żydów jakość Prosny - po przejęciu wód Ołoboku - uległa pogorszeniu. Do warto-ści pozaklasowych wzrosły stężenia azotu azotynowego i fosforu ogólnego. Również pozaklaso-wa była wartość miana Coli. W zakresie III klasy mieścił się indeks saprobowości peryfitonu. Natomiast wśród pozostałych wskaźników fizykochemicznych dominowała I klasa.W Prośnie poniżej Kalisza i wylotu z oczyszczalni ścieków dla miasta, w przekroju Popówek zaobserwowano tendencję poprawy jakości wód rzeki. Dopuszczalne normy przekraczały tyl-ko dwa wskaźniki: azot azotynowy i miano Coli. Wskaźniki kwalifikowane do III klasy były również nieliczne – fosforany, fosfor ogólny, mangan i indeks saprobowości peryfitonu. Domi-nowały wskaźniki w I klasie.Przekrój Bogusław to punkt pomiarowo-kontrolny na Prośnie zlokalizowany poniżej ujścia wód Ciemnej i Giszki. W punkcie tym przekroczenia dopuszczalnych norm odnotowano w przy-padku trzech wskaźników: azotu azotynowego, fosforu ogólnego i miana Coli. Wysokie – w za- kresie III klasy było stężenie manganu i wartość indeksu saprobowości peryfitonu. Obciążenie wód pozostałymi formami azotu i fosforu było niewielkie i osiągało maksymalnie poziom II

20

klasy.W Kwileniu (punkt poniżej ujścia Neru), tak jak w Bogusławiu, wody Prosny nie odpowiadały normom ze względu na zanieczyszczenie fizykochemiczne (azot azotynowy i fosfor ogólny) oraz bakteriologiczne. Wartość indeksu saprobowości peryfitonu odpowiadała wodom silnie zanieczyszczonym (III klasa). Obciążenie materią organiczną i pozostałymi związkami azoto-wymi i fosforowymi było niewielkie (I – II klasa).W przekroju Ruda Komorska zlokalizowanym przed ujściem Prosny do Warty, stan czystości rzeki oceniono jako nie odpowiadający normom ze względu na zanieczyszczenie fizykoche-miczne (fosfor ogólny) i bakteriologiczne (miano Coli). Rzeka niosła dość duże ilości zawiesiny i azotu azotynowego (III klasa). W zakresie III klasy znalazł się także indeks saprobowości sestonu. Pozostałe wskaźniki osiągały maksymalnie wartości z zakresu II klasy.Na całej długości Prosny panowały bardzo dobre warunki tlenowe, obciążenie wód materią organiczną łatwo rozkładalną było niewielkie – BZT5, ChZT-Mn i ChZT-Cr osiągały mak-symalnie II klasę. Zanieczyszczeniami, które dominowały i wpływały na dyskwalifikację wód były: azot azotynowy, fosfor ogólny i miano Coli typu fekalnego. Należy jednak zauważyć, że w 2003 roku zanieczyszczenia te nie osiągały poziomu pozaklasowego we wszystkich badanych punktach. Do wyjątków należał przekrój w Wielowsi, gdzie wszystkie wymienione wskaźniki odpowiadały III klasie czystości wód i przekrój w Podbolesławcu, w którym III klasie odpowia-dały stężenia azotu azotynowego i wartość miana Coli.Porównując stan czystości Prosny w roku 2003 ze stanem czystości w roku 2002 należy stwier-dzić, że jakość wód Prosny na odcinku od Podbolesławca do Giżyc była w obu okresach badaw-czych podobna. Począwszy od Wielowsi do ujścia do Warty zaobserwowano poprawę jakości wód Prosny.W przekroju Wielowieś, gdzie odnotowano najlepszą jakość wód Prosny, jedynie stężenie man-ganu było pozaklasowe. Zanieczyszczenie manganem, które wystąpiło w tym miejscu nie mia-ło charakteru antropogenicznego, a wskaźniki zanieczyszczenia charakterystyczne dla wpływu gospodarki człowieka osiągały maksymalnie poziom III klasy.Najbardziej korzystne zmiany w jakości wód rzeki zaobserwowano w Żydowie i Rudzie Ko-morskiej. W pierwszym z wymienionych przekrojów w 2002 roku wartości 7 wskaźników nie odpowiadały normom, a w 2003 roku wartości 3 wskaźników były pozaklasowe. W Rudzie Komorskiej w 2002 roku wartości 5 wskaźników nie odpowiadały normom, a w 2003 roku tylko 2 wskaźniki dyskwalifikowały rzekę.Te korzystne zmiany w jakości wód Prosny wiąże się głównie z kompleksowym rozwiązywa-niem gospodarki wodno-ściekowej i dobrą pracą oczyszczalni ścieków dla dwóch największych miast południowej Wielkopolski - Kalisza i Ostrowa Wielkopolskiego.W 2003 roku badane były ważniejsze dopływy Prosny (tzn. o większej powierzchni zlew-ni albo będące odbiornikami znaczących ilości ścieków) tylko w punktach zlokalizowanych w odcinkach ujściowych: • Niesób – w Kuźnicy Skakawskiej, • Ołobok – w Ołoboku, • Pokrzywnica – w Kaliszu – Piwonicach, • Swędrnia – w Kaliszu przy ul. Łódzkiej, • Ner – w Rokutowie.

Niesób – lewobrzeżny dopływ Prosny zwany jest także Samicą. Rzeka ma długość 25,7 km, powierzchnia zlewni wynosi 261,2 km2. Jest to ciek płynący z kierunku zachodniego na wschód przez gminy: Wieruszów, Baranów, Kępno i Bralin.Zlewnia Niesobu położona prawie w całości na Wysoczyźnie Wieruszowskiej, jest zlewnią typowo rolniczą. Na stan czystości Niesobu wpływają zanieczyszczenia obszarowe związane z rolniczym użytkowaniem zlewni oraz wyloty ścieków z oczyszczalni dla Bralina, Kępna i części Baranowa. W przekroju Kuźnica Skakawska dopuszczalne normy były przekroczone przez stężenia azotu azotynowego, fosforanów i fosforu ogólnego. W zakresie pozaklasowym znalazła się także ilość tlenu rozpuszczonego (bardzo niska) i bakterii Coli typu kałowego. W III klasie mieściły się

21

wartości indeksu saprobowości peryfitonu i BZT5, stężenia azotu amonowego i manganu. Nie stwierdzono podwyższonych stężeń metali ciężkich, fenoli i detergentów.Ładunki zanieczyszczeń uległy zmniejszeniu w porównaniu z rokiem poprzednim tj. 2002, ale wynikało to przede wszystkim z blisko pięciokrotnego zmniejszenia wartości średniego przepływu – od 2,5 m3/s w 2002 roku do 0,538 m3/s. Przez dużą część roku odnotowywano bar-dzo niskie stany wód Niesobu, które uniemożliwiały comiesięczne wykonywanie pomiarów przepływu.

Ołobok to lewostronny dopływ Prosny. Uchodzi do niej w jej środkowym biegu. Rzeka ma długość 36,5 km, a powierzchnia zlewni wynosi 447,9 km2. Geograficznie zlewnia usytuowana jest w obrębie Wysoczyzny Kaliskiej. Ołobok jest odbiornikiem ścieków komunalnych z Rasz-kowa i Ostrowa Wielkopolskiego. Na stan czystości tego cieku wpływ mają także zanieczysz-czenia, których pochodzenie wynika z rolniczego charakteru zlewni.Jakość rzeki w przekroju Ołobok nie odpowiadała dopuszczalnym normom, ze względu na za-nieczyszczenie fizykochemiczne (azot azotynowy, fosforany, fosfor ogólny) i bakteriologiczne. O znacznym zanieczyszczeniu wód (III klasa) świadczyła wartość indeksu saprobowości pery-fitonu, przewodnictwa elektrolitycznego, BZT5, stężenia potasu, azotu amonowego. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że ilość wskaźników, dla których stężenia osiągały ponadnor-matywne wielkości zmniejszyła się o połowę w porównaniu z rokiem 2002. Również w 2003 roku wyraźnemu zmniejszeniu uległy średnie wartości stężeń BZT5, azotu amonowego, azotu ogólnego, fosforanów i fosforu ogólnego. Zmiany te można ocenić jako znaczące i wiązać z do-brymi efektami działania oczyszczalni ścieków dla Ostrowa Wielkopolskiego.W Ołoboku, tak jak w Niesobie, dały o sobie znać warunki klimatyczne. Średni przepływ w 2002 roku wynosił 2,18 m3/s, a w 2003 roku tylko 0,8 m3/s.

Pokrzywnica to prawy dopływ Prosny o długości 36, 1 km (według podziału hydrograficz-nego zwany jest Trojanówką). Dopływem prawym Pokrzywnicy jest Trojanówka z Gruszczyc, która łączy się z ciekiem głównym pod Trojanowem, tj. tuż przed zbiornikiem zaporowym „Po-krzywnica” (zwanym zwyczajowo „Szałe” – nazwa pochodzi od wsi, w której został zlokalizo-wany). Pokrzywnica odwadnia obszar o powierzchni 476,1 km2. Obszar zlewni prawie w całości obejmuje tereny gmin: Brzeziny i Szczytniki oraz częściowo Godziesze Wielkie i Opatówek, a jedynie wąski pas na wschodzie wraz z częścią Trojanówki należy do województwa łódz-kiego. Pod względem użytkowania terenu zlewnia ma charakter typowo rolniczy, przeważają w niej użytki rolne. Przedostające się ze spływami powierzchniowymi pozostałości ponawo-zowe czy też środki ochrony roślin przyczyniają się do obniżenia jakości wód. Spośród punk-towych źródeł zanieczyszczeń duży wpływ na jakość wód w tej zlewni mają zrzuty ścieków z oczyszczalni gminnych. Do Pokrzywnicy kierowane są ścieki oczyszczane przez dwie oczysz-czalnie gminne zlokalizowane w Brzezinach i Saczynie dla Godziesz Wielkich. Do jej dopły-wu Trojanówki ścieki odprowadzane są z oczyszczalni ścieków dla Opatówka i z oczyszczalni w Popowie dla Szczytnik.Przekrój w Kaliszu - Piwonicach jest zlokalizowany w ujściowym odcinku Pokrzywnicy, poni-żej zbiornika zaporowego. Należy od 2003 roku do sieci EUROWATERNET. Rzeka zosta-ła zdyskwalifikowana przez ponadnormatywne stężenia fosforu ogólnego. Obciążenie innymi biogenami było dość wysokie – azot azotynowy i fosforany – w III klasie. W III klasie mieściły się także stężenia manganu. Natomiast pod względem zanieczyszczenia bakteriologicznego (miano Coli) i hydrobiologicznego (chlorofil „a”, indeks saprobowości sestonu) wody rzeki odpowiadały II klasie.W porównaniu do roku 2002 jakość ujściowego odcinka Pokrzywnicy poprawiła się. W roku 2003 o dyskwalifikacji cieku decydował 1 wskaźnik fizykochemiczny, a w 2002 roku poza-klasowe były 2 wskaźniki. Również wskaźnik zanieczyszczenia bakteriologicznego osiągnął lepszą klasę (miano Coli w 2002 r. – III klasa, a w roku 2003 – II klasa). Ujście Pokrzywnicy do Prosny to jedyny z monitorowanych w 2003 roku odcinków dopływów Prosny, w którym wartości miana Coli nie osiągały wartości pozaklasowych. Pokrzywnica to również najczystszy dopływ Prosny spośród wszystkich badanych odcinków ujściowych pozo-

22

stałych dopływów.Ze względu na lokalizację zbiornika retencyjnego powyżej punktu pomiarowego, odcinek uj-ściowy Pokrzywnicy nie jest tak bardzo podatny na zmiany klimatyczne (brak opadów). Średni przepływ w 2002 roku wyniósł 2,18 m3/s, a w 2003 roku 1,753 m3/s. Zmiana była więc niewiel-ka.

Swędrnia stanowi prawobrzeżny dopływ Prosny. Uchodzi do Kanału Bernardyńskiego – pra-wego koryta Prosny - w 67 km jej biegu, w obrębie miasta Kalisza. Całkowita długość cieku wynosi 47,6 km, a powierzchnia zlewni 544 km2. Źródłowy ciek Swędrni to rów odwadniający zmeliorowane, podmokłe i zatorfione łąki koło Lipicz w województwie łódzkim. Przeważają-ca część zlewni leży na obszarze województwa wielkopolskiego, na Wysoczyźnie Tureckiej. Znaczną część powierzchni stanowią lasy i grunty orne. Na jakość wód w zlewni Swędrni wpły-wają zanieczyszczenia rolnicze oraz ścieki komunalne odprowadzane do wód powierzchnio-wych z gminnych oczyszczalni z terenu całej zlewni.Rzeka w przekroju Kalisz – ul. Łódzka była dyskwalifikowana przez ponadnormatywne obcią-żenie azotem azotynowym, związkami fosforu (fosforany i fosfor ogólny), manganem i bak-teriami Coli. Stężenia innych form azotu – azotu azotanowego, amonowego i ogólnego były nieco mniejsze – w zakresie III klasy. Pozostałe wskaźniki fizykochemiczne oraz wskaźniki saprobowości osiągały wartości charakterystyczne dla wód słabo zanieczyszczonych. W roku 2003 stan czystości ujściowego odcinka Swędrni, w porównaniu do roku 2002 pogorszył się. W poprzednim roku badawczym tj. 2002 o wypadkowej klasie czystości nie odpowiadającej normom zadecydowały 2 wskaźniki, a w omawianym roku badań aż 5 wskaźników osiągnęło wartości poza klasą.

Ner jest rzeką IV rzędu, lewobrzeżnym dopływem Prosny, który wpada do rzeki głównej na wysokości 39,6 km. Powierzchnia elementarna zlewni Neru wynosi 75,2 km2. Większość ob-szaru obejmującego zlewnię to teren wykorzystywany rolniczo. Największy wpływ na stan czy-stości Neru ma miasto Pleszew, z którego ścieki po przejściu przez oczyszczalnię odprowadza-ne są do rzeki.Jakość wód Neru badana w przyujściowym odcinku rzeki w przekroju Rokutów nie odpowia-dała normie żadnej z klas ze względu na zanieczyszczenie fizykochemiczne i bakteriologiczne. Dopuszczalne normy były przekroczone przez stężenia potasu, związków azotu i fosforu oraz ilość bakterii Coli. W zakresie III klasy mieściła się wartość przewodnictwa elektrolitycznego i BZT5. Nie odnotowano zwiększonych zawartości metali ciężkich.W porównaniu z poprzednim rokiem badań, stan czystości Neru pogorszył się. W 2002 roku o dyskwalifikacji rzeki zadecydowały 4 wskaźniki. W roku 2003 na pozaklasowość rzeki wpły-nęło 8 wskaźników. Wzrosło obciążenie wód potasem i związkami azotu.

23

24

Ładunki zanieczyszczeń

Ładunki zanieczyszczeń niesione przez wody Prosny w Rudzie Komorskiej

Ładunki zanieczyszczeń wnoszonych do Prosny przez jej dopływy badane co roku zestawiono w tabeli. Przepływy zostały wyliczone na podstawie krzywych przepływu (Ołobok i Pokrzywni-ca) i pomiarów (Niesób). Dla Swędrni, ze względu na zniszczenie wodowskazu na niskie stany nie było możliwe dokonywanie odczytów. Natomiast dla Neru ilość pomiarów, na podstawie których można byłoby obliczyć wiarygodny przepływ była zbyt mała (bardzo niski stan wód).

Ładunki wnoszone do Prosny przez jej dopływy

25

26

Punkty pomiarowo-kontrolne wód powierzchniowych badanych w 2003 roku

27

2.2.3. Ocena stanu systemu wodnego rejonu Kalisza

2.2.3.1. Zabezpieczenie przed powodzią

Stan obecny

Obecnie miasto Kalisz chronione jest następującymi odcinkami wałów przeciwpowodziowych wzdłuż Prosny i jej dopływów:1. Rzeka Prosna - obwałowanie lewostronne od ulicy Wydarte (osiedle Ogrody) do ulicy Wygon (osiedle Stare Miasto) na łącznej długości 4,75 km, obwałowanie prawostronne od mostu w ciągu ulicy Stan- czukowskiego (osiedle Piskorzewie) do ulicy Wiankowej (osiedle Rajsków) na długości 5,1 km, (w tym Wał Matejki wzmocniony ścianką Larssena), prawostronny wał wzdłuż rzeki Prosny powyżej mostu w ciągu ulicy Księżnej Jolanty do miejscowości Borek (gm. Godziesze Wiel- kie) o łącznej długości 6,2 km. Wał ten chroni studnie infiltracyjnego ujęcia wody dla Kalisza przed zalaniem wodami powodziowymi. 2. Kanał Rypinkowski: - obwałowanie obustronne na całej długości, tj.1,2 km.3.Kanał Bernardyński: obwałowanie lewostronne od mostu w miejscowości Warszówka do wlotu z rzeki Prosny, tj.4,5 km, obwałowanie prawostronne od granicy miasta przy miejscowości Warszówka do wlotu z rzeki Prosny, tj. 4,1 km.4. Rzeka Pokrzywnica: - wał przeciwpowodziowy lewostronny w ciągu ulicy Pokrzywnickiej na długości 2,0 km (wykorzystywany dla ruchu samochodowego na trasie Kalisz- Opatówek).5. Rzeka Swędrnia: - wał przeciwpowodziowy obustronny od ujścia do Kanału Bernardyńskiego do ulicy Sportowej o długości 0,4 km.Łączna długość wałów przeciwpowodziowych wynosi 29,1 km, z czego:- w utrzymaniu Wielkopolskiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych w Poznaniu 3,5 km (ul. Pokrzywnicka - 2,0 km, prawostronny wał rzeki Prosny - 1,5 km, od rozwidlenia z Kana- łem Bernardyńskim do ulicy Pontonowej w dzielnicy Rajsków), - w utrzymaniu Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o.o. wał o długości 6,2 km (od mostu drogowego w ciągu ulicy Księżnej Jolanty do miejscowości Borek), - pozostałe odcinki wałów znajdują się na gruntach stanowiących własność Skabu Państwa i nie podlegają komunalizacji, oraz na gruntach prywatnych.Istniejące wały przeciwpowodziowe, poza następującymi odcinkami: 2 km na ulicy Pokrzywnic-kiej, 6,2 km prawostronnego wału wzdłuż ujęć wody dla Kalisza w dzielnicy Piwonice, 0,4 km wzdłuż rzeki Swędrni, 1,7 km lewostronnego wału wzdłuż rzeki Prosny na osiedlu Ogrody, 0,8 km zmodernizowanego Wału Matejki oraz 1,8 km nowego wału Rajsków - wymagają moderni-zacji i przebudowy, tak aby spełniały odpowiednie wymogi techniczne (rzędna wody stuletniej + 1,0 m dla wałów ziemnych oraz + 0,6 m dla wałów wzmocnionych ścianką Larssena).Zdecydowana większość odcinków wałów przeciwpowodziowych wybudowana została przed 1945 rokiem i nie spełnia obowiązujących wymogów technicznych (brak odpowiedniego prze-wyższenia, brak rowów przywałowych i pompowni odwadniających zawale, zbyt duża przesią-kliwość gruntu, z którego zostały wykonane), stąd pilna potrzeba modernizacji oraz uzupełnień w zakresie budowli hydrotechnicznych.

W zależności od rozmiarów powodzi w strefie zagrożenia znajdują się ulice: 1. Na osiedlu Rajsków - Ciesielska, Pionierska, Próżna, Grobla, Łęgowa, Wał Jagielloński, Sportowa - częściowo. Zagrożenie zalaniem mogą stworzyć wody występujące z koryta Swędrni. 2. Na osiedlu Zawodzie - Wał Piastowski, Zapiecek, Bolesława Pobożnego, Zawodzie, Henryka Brodatego, Stare Miasto, Czarna Droga.

28

3. Na osiedlu Piskorzewie - Złota (częściowo), Wodna, Przybrzeżna, Bażancia. Zagrożenie zalaniem wodami występującymi z nieobwałowanego odcinka Prosny, jak również wo- dami cofającymi się z rejonu Warszówki. 4. Na osiedlu Piwonice- cały obszar z lewej strony Prosny, od koryta rzeki do skarpy, sta- nowiący obecnie polder zalewowy. Polder zalewowy po prawej stronie Prosny został zlikwidowany po wybudowaniu ujęć wody dla miasta. 5. Obszar nad Pokrzywnicą poniżej zapory - międzywale częściowo zabudowane.

Kaliski węzeł wodnyRzeka Prosna i jej kanały powyżej jazów piętrzących nadal są silnie zamulone. Odmulono od-cinek rzeki od mostu w ciągu ulicy Szlak Bursztynowy do wysokości ul. Wygon. Średnie za-mulenie wynosi 0,5m, miejscami przekracza nawet 1,0 m. Zamulone zostały również kanały poniżej jazów. W wyniku zamulenia wydatnie zmniejszyła się retencja korytowa rzeki, Węzeł wodny z trudem przepuszcza przepływy z prawdopodobieństwem 5% (woda pojawiająca się z częstotliwością raz na 5 lat).

Piwonka, KrępicaPo corocznej konserwacji w dobrym stanie technicznym są wody płynące – cieki IV rzędu i urządzenia melioracji wodnych szczegółowych, które mają istotne znaczenie dla odwodnienia poszczególnych dzielnic Kalisza. Są to następujące cieki: Piwonka, Krępica, rowy melioracyjne w dzielnicach: Rajsków, Chmielnik, Winiary, Zawodzie, Szczypiorno.

Miasto Kalisz zostało uznane za najbardziej zagrożone zalaniem wodami powodzio-wymi w województwie wielkopolskim (ustalenia seminarium odbytego w Urzędzie Woje-wódzkim w Poznaniu w dniu 9 grudnia 1999 roku).

Potrzeby modernizacji i przebudowyMiasto Kalisz według aktualnych wymogów technicznych powinno być zabezpieczone na prze-pływ Q 1% tj. na tzw. wodę stuletnią. Wymogu tego nie spełniają istniejące - niemodernizowa-ne odcinki wałów przeciwpowodziowych, jak również przekroje porzeczne rzek i kanałów.Całkowite zabezpieczenie przeciwpowodziowe miasta na wodę miarodajną 1% będzie zapew-nione po: zakończeniu modernizacji istniejących i wybudowaniu brakujących odcinków wałów przeciwpowodziowych, dokończeniu odmulania kanałów kaliskiego węzła wodnego i wybudo-waniu zadania o kluczowym znaczeniu dla ochrony przeciwpowodziowej miasta tj. zbiornika wodnego na Prośnie w Wielowsi Klasztornej.

W świetle opracowanej przez Biuro Studiów i projektów Budownictwa Wodnego „HYDRO-PROJEKT” w Poznaniu koncepcji zabezpieczenia Kalisza przed powodzią przebudowy, mo-dernizacji i budowy nowych umocnień wymagają:1. Rzeka Swędrnia: - regulacja koryta na odcinku 3,0 km, - budowa obwałowań o długości 6,0 km, (obwałowanie obustronne).2. Rzeka Prosna na osiedlu Ogrody i Piskorzewie: - budowa lewostronnego obwałowania od mostu w ciągu ul. Stańczykowskiego do połączenia z Wałem Bernardyńskim o długości 1,9 km, 3. Kanał Bernardyński na całej długości - modernizacja i uzupełnienie obustronnych obwałowań na długości 14,4 km,4. Rzeka Prosna na osiedlu Zawodzie - modernizacja obwałowań na długości 2,2 km.

Realizacja zadań zabezpieczenia przeciwpowodziowego Kalisza - plan dzia-łań na 2004 rok. Stan techniczny urządzeń piętrzących wody.

29

Rzeka ProsnaW 2004 roku kontynuowano prace związane z budową nowego i modernizacją istniejącego (Wał Matejki – wzmocnienie korpusu i podwyższenie rzędnej), prawostronnego obwałowania rzeki Prosny na osiedlu Rajsków wraz z udrażnianiem koryta rzeki na odcinku od km 68,8 do km 69,9 ( od Teatru Miejskiego do mostu kolejowego). Kontrola stanu technicznego jazów: Franciszkańskiego, Bernardyńskiego i Rypinkowskiego, przeprowadzona w lipcu 2003 roku przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej Ośrodek Technicznej Kontroli Zapór w Warszawie wykazała dobry stan techniczny budowli. Zaleciła opracowanie instrukcji eksploatacji jazów Rypinkowskiego i Bernardyńskiego z uwzględnie-niem zasad gospodarowania wodą w kaliskim węźle wodnym.

Swędrnia i PokrzywnicaZ uwagi na ograniczone środki finansowe na utrzymanie rzek i urządzeń wodnych będących w dyspozycji Wielkopolskiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych w Poznaniu w 2004 roku nie prowadzono żadnych planowanych prac konserwacyjnych na miejskich odcinkach Swędrni i Pokrzywnicy.

Zbiornik wodny „Pokrzywnica”Wielofunkcyjny zbiornik wodny „Pokrzywnica” w miejscowości Szałe w zakresie bezpieczeń-stwa stanu technicznego jest pod stałą kontrolą Wydziału Inżynierii Kształtowania Środowiska i Geodezji Akademii Rolniczej we Wrocławiu. Badania stanu technicznego zapory, podłoża, urządzeń przeciwfiltracyjnych, urządzeń drenażowych i urządzenia spustowego przeprowadzo-ne w 2003 roku i przedstawione w opracowaniu z grudnia tegoż roku wykazały, że stan tech-niczny wymienionych urządzeń nie budzi zastrzeżeń. W latach eksploatacji zbiornika nastąpiło zamulenie części cofkowej czaszy. Nie ma to jednak istotnego znaczenia dla utrzymania reten-cji powodziowej wynoszącej 1,9 mln m3.

Krępica, PiwonkaW roku 2005 będą również kontynuowane prace związane z utrzymaniem Piwonki, Krępicy i rowów, które pełnią istotną rolę w odprowadzaniu nadmiaru wód, w szczególności opado-wych, z terenu Miasta o łącznej długości 18 km.

Zbiornik wodny na Prośnie „Wielowieś Klasztorna”Budowa zbiornika wodnego Wielowieś Klasztorna jest inwestycją ujętą w kontrakcie woje-wódzkim zawartym pomiędzy Radą Ministrów a Samorządem Województwa Wielkopolskiego. Bezpośrednim beneficjentem inwestycji jest Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopol-skiego. Do realizacji przyjęto zbiornik o pojemności 48,8 mln m3 przy maksymalnej rzędnej piętrzenia i 67,5 mln m3 przy forsowanej rzędnej piętrzenia. Powierzchnia zalewu przy max. rzędnej piętrzenia wyniesie 1704 ha. Średnia głębokość osiągnie wartość 2,86 m a długość 11,2 km. Maksymalny zrzut wody ze zbiornika nie powinien przekroczyć 85,0 m3/s. W do-kumentacji technicznej zbiornika założono, że po doliczeniu przepływów dopływów Prosny, w tym trzech jej największych: Ołoboku, Pokrzywnicy i Swędrni, przepływ w granicach Kalisza powinien kształtować się w granicach 120,0 m3/s. Aktualnie w ramach realizowanego kontraktu są wykonywane prace przygotowawcze, polegające na prowadzeniu wykupów gruntów pod bezpośrednią budowę zbiornika. Dotychczas zdołano wykupić od rolników indywidualnych 511 ha gruntów rolnych. Do wykupu pozostało jeszcze 1000 ha. Występujące trudności z pozy-skaniem terenu w sposób zasadniczy uniemożliwiają przystąpienie do jego realizacji. Część rol-ników w sposób zdecydowany jest przeciwna budowie zbiornika i nie chce nawet podejmować rozmów o wykupie bądź wymianie gruntów, w wyniku czego nie można dokładnie określić terminu rozpoczęcia prac budowlanych. Na realizację zbiornika w roku 2004 przyznano z rezerwy celowej budżetu państwa (przezna-czonej na kontynuację „Programu dla Odry 2006”) kwotę 1.248.000 zł, w ramach której będą prowadzone wykupy gruntów.

30

Należy również podkreślić, że ze względu na niewystarczające uzbrojenie w kanalizację desz-czową wszystkie osiedla Kalisza są zagrożone zalaniem wodami opadowymi w czasie gwałtow-nych opadów deszczu (tzw. powódź techniczna).

Zbiornik wodny „Murowaniec”W odległości 17 km od ujścia Swędrni do Prosny zlokalizowana jest zapora przekazanego do eksploatacji latem 2004 roku wielofunkcyjnego zbiornika wodnego „Murowaniec” (miejsco-wość Murowaniec, gmina Koźminek, powiat kaliski). Całkowita powierzchnia zbiornika wyno-si 98 ha w tym powierzchni zalewu 79,5 ha. Jego pojemność wynosi 1,47 mln m3, w tym rezerwy powodziowej 1,13 mln m3.Ocena wpływu zbiornika w zakresie spłaszczania fali powodziowej przechodzącej przez Kalisz zostanie dokonana przy wystąpieniu wysokich stanów wód w zlewni Prosny.

2.2.3.2. Analiza hydrauliczna kaliskiego węzła wodnego

Kaliski Węzeł Wodny tworzą: główne koryto Prosny oraz dwa kanały: Bernardyński i Rypin-kowski. Na każdym z tych koryt znajdują się jazy piętrzące, utrzymujące stały poziom wody. Długość Prosny w KWW wynosi około 7,0 km – od mostu w ciągu ulicy ks. Jolanty w km 70 rzeki do mostu przed miejscowością Warszówka w km 63. W km 68 + 180 ma początek Kanał Bernardyński. Jest to kanał ulgi, którego główną rolą jest przeprowadzenie przez miasto wód wezbraniowych. Kanał ma długość 7,5 km. Jego ujście do Prosny znajduje się poniżej Ko-ścielnej Wsi w 58 km rzeki. Kanał na przeważającej długości jest uregulowany. Szerokość dna waha się od 16 do 22 m. W górnym biegu jest obustronnie obwałowany. W odległości 70 m od wlotu kanału znajduje się jaz Bernardyński dwuklapowy o długości 16 + 16 m. Maksymalne piętrzenie wody powyżej jazu wynosi 2,5 m. Początek Kanału Rypinkowskiego znajduje się w 65 + 950 km rzeki a jego ujście w km 64 + 700. Długość kanału wynosi 1,2 km. Płynie on przez historyczną część miasta. Kanał na całej długości jest uregulowany. Szerokość jego dna wynosi 12 – 13 m i jedynie rozszerza się do 18 m przy jego spływie do głównego koryta Prosny. Kanał zamyka jaz Rypinkowski zlokalizowany około 50 m od jego początku. Jest to jaz zasuwowy o łącznym świetle 20,0 m. Uzyskiwana wysokość piętrzenia wynosi 2,50 m.Trzeci z kaliskich jazów Kazimierzowski zlokalizowany jest w km 65 + 300 rzeki. Jest to rów-nież jaz zasuwowy o całkowitym świetle 15,2 m. Wysokość piętrzenia wody jest identyczna, jak na wyżej wymienionych jazach i wynosi 2,5 m. Z lewej strony jazu zlokalizowana jest mała elektrownia wodna o łącznym przełyku zainstalowanym 3,85 m3/s (turbina 24 kW o przełyku 1,35 m3/s i 40 kW o przełyku 2,50 m3/s). Według wskazań wodowskazu IMGW w Poznaniu, znajdującym się bezpośrednio powyżej mostu drogowego na osiedlu Piwonice, przepływu charakterystyczne Prosny przedstawiają się następująco:WQ1% = 219,00 m3/sWQ10% = 130,00 m3/sSSQ = 11,50 m3/sSNQ = 3,02 m3/sHydrogramy przepływów Prosny przez Kalisz korygowane są o wartości przepływów jej do-pływów tj. Pokrzywnicy jako sterowane przepływy ze zbiornika „Pokrzywnica” w m. Szałe, przepływy Swędrni uchodzącej do Kanału Bernardyńskiego oraz dwóch mniejszych dopły-wów: Piwonki i Krępicy. Należy podkreślić, że w pracy zbiornika „Pokrzywnica” założono asynhronizację faz odpływu Pokrzywnicy w stosunku do faz przepływu Prosny. Wpływa to na zmniejszenie amplitudy przepływu wód przez centrum miasta.

Podział przepływów wód przez KWW przedstawia się następująco:Przy SSQ Dopływ do KWW z dodaniem przepływu Pokrzywnicy wynosi 13,34 m3/s, z tego 40% objętości spływa do Kanału Bernardyńskiego tj. 5,34 m3/s, 35% tj. 8,0 m3/s przepływa głównym korytem

31

Prosny a pozostałe 25% tj. 3,4 m3/s Kanałem Rypinkowskim.Przy WQ10%Dopływ do KWW wynosi 151 m3/s. Z tego 53% przeprowadzanych jest Kanałem Bernardyń-skim. Jest to przepływ rzędu 80,0 m3/s, który po przyjęciu Swędrni wzrasta do 99,0 m3/s. 29,0 m3/s przepływa głównym korytem Prosny a pozostałe 42 m3/s kierowane jest do Kanału Rypin-kowskiego.Przy WQ1%Wielkość dopływu do KWW wynosi 254 m3/s z tego do Kanału Bernardyńskiego kierowane jest 122 m3/s, do Kanału Rypinkowskiego 68 m3/s, a do głównego koryta 64 m3/s.

Z dotychczasowych wieloletnich obserwacji wynika, że woda o p = 10% przepływa dość swo-bodnie przez KWW powodując jedynie podtopienia pól uprawnych i łąk oraz pojedynczych budynków mieszkalnych położonych w południowych i północnych osiedlach miasta.Woda o p = 1%, która jest przepływem miarodajnym dla Kalisza powoduje już bardzo duże szkody. Wszystkie niżej położone osiedla wraz z historycznym centrum są zalane lub pod-topione. Miasto powinno być zabezpieczone przed skutkami przepływów o p<10%. Należy zaznaczyć, że Kalisz pozbawiony jest możliwości wybudowania jeszcze jednego kanału ulgi. W centrum miasta można poczynić jedynie prace poprawiające stan techniczny i stan bezpieczeń-stwa wałów przeciwpowodziowych oraz zwiększających retencję koryt poprzez ich odmulenie – brak natomiast jest możliwości zmiany ich geometrii. Z tego względu główne prace mające na celu wykonanie obiektów chroniących miasto przed powodzią należy wykonać na południe od jego granic. Tam właśnie powinny być zlokalizowane poldery zalewowe i duży zbiornik wodny.

2.3. Wody podziemne

2.3.1. Warunki geomorfologiczne i hydrograficzne.

Według morfologicznego podziału B. Krygowskiego Kalisz położony jest w południowo--wschodniej części Wysoczyzny Kaliskiej zwanej Równiną Kaliską. Miasto przecięte jest sto-sunkowo szeroką doliną Prosny przepływającą z kierunku południowego na północ. W centrum rzeka rozwidla się na trzy kanały, które wraz z dopływami tworzą rozgałęziony węzeł wodny. Wysoczyzna Kaliska stanowi jednostkę urozmaiconą o deniwelacjach od 5 do 20 m. Rzędne tej zdenudowanej już znacznie w peryglacjale formy wahają się od 120 do około 165 m npm.

2.3.2. Budowa geologiczna.

Podłoże rejonu Kalisza budują osady jurajskie, kredowe, trzeciorzędowe i czwartorzędowe. Strop skał jurajskich zalega na różnych głębokościach od około 140 do około 0,5 m w rejonie m. Szałe gm. Opatówek. Ich spągu nie osiągnięto nawet w najgłębszym, wykonanym na tere-nie Kalisza otworze przy ulicy Wrocławskiej – 584 m, a przede wszystkim odwierconym w m . Szałe do głębokości 1230 m (zakończonym w utworach liasu).Jurę dolną w części spągowej tworzą piaskowce, żwiry, zlepieńce, mułowce i iłowce szare, sza-ro-zielone przechodzące wyżej w iłowce i mułowce.Jurę środkową w dolnej części stanowią piaski i piaskowce żelaziste tzw. warstwy kościeliskie. Wyżej zalegają osady iłów, iłowców, mułowców z piaskowcami i syderytami. W górnej części tych utworów wśród kompleksu iłów występują margle oraz wapienie.Jura górna wykształcona została w postaci margli wapieni marglistych. Utwory te mają barwę szarą, jasnoszarą i ciemno-szarą. Osady jurajskie posiadają miąższość do około 500 m.We wschodniej części obszaru tzn. w odległości 10 km od centrum Kalisza powierzchnię mezo-zoiczną tworzą utwory górnokredowe.Kredę górną budują margle i wapienie z piaskowcami i iłowcami o miąższości około 60 m. Na

32

utworach kredowych, jak również bezpośrednio na jurajskich zalegają skały trzeciorzędowe. Utwory trzeciorzędowe na tym obszarze to osady burowęglowe miocenu i ilaste piocenu. Mio-cen jest reprezentowany przeważnie przez piaski drobne, mułki oraz węgle brunatne. Pliocen reprezentowany jest głównie przez pstre lub niebieskie iły.Osady trzeciorzędowe wykazują różną miąższość od około 4,0 m w rejonie wsi Szulec, gm. Opatówek, do 108,0 m przy ulicy Wrocławskiej w Kaliszu.Utwory czwartorzędowe stanowią osady akumulacji lodowcowej i wodnolodowcowej, rzecznej i zastoiskowej od okresu zlodowacenia południowopolskiego po holocen. Miąższość tych utwo-rów jest bardzo zmienna i zależna od ukształtowania powierzchni podłoża podczwartorzędo-wego i współczesnej morfologii terenu. Najpełniej profil osadów czwartorzędowych występuje w dolinie Prosny. W rejonie osiedla Winiary przebiega w kierunku południkowym obniżenie stropu iłów plioceńskich wypełnione plejstoceńskimi utworami piaszczystymi.

2.3.3. Warunki hydrogeologiczne.

W rejonie Kalisza występują cztery piętra wodonośne: • czwartorzędowe, • trzeciorzędowe, • kredowe, • jurajskie.Duża zmienność w zaleganiu warstw oraz zróżnicowaniu osadów sprawia, że czwartorzędowe i trzeciorzędowe piętro wodonośne nie wykazuje w omawianym rejonie większego rozprze-strzenienia.Piętro wód czwartorzędowych ograniczone jest w zasadzie do doliny Prosny, bowiem na przy-legających do niej obszarach wysoczyznowych występują lokalnie w małych odosobnionych formach niewielkie ilości wody (osiedla Winiary i Chmielnik). Dolinę Prosny, o charakterze poligenetycznym, rozcinają czwartorzędowe i trzeciorzędowe utwory izolujące, co powoduje powstawanie warunków wzmożonej więzi hydraulicznej pomię-dzy wodami gruntowymi (systemu dolinnego) i wodami wgłębnymi w poziomie górnojuraj-skim. W warunkach znacznego zdepresjonowania poziomu wodonośnego wytworzyła się duża różnica ciśnień pomiędzy wodami w utworach czwartorzędowych i wgłębnymi, co powoduje migrację wód systemu dolinnego do poziomów wgłębnych.Dolina Prosny w rejonie Kalisza jest strefą intensywnego przesączania się wód powierzchnio-wych, czwartorzędowych i trzeciorzędowych do zbiornika jurajskiego, a rejon Kalisza strefą intensywnej eksploatacji jury kaliskiej (na szczęście o tendencji malejącej). Parametry filtra-cyjne warstw poziomu są zróżnicowane tak, jak ich wykształcenie litologiczne i miąższości. Współczynnik filtracji waha się najczęściej w przedziale 0,3 – 2,0 m/h, przewodność 2,0 – 20 m2/h maks. do 30 m2/h. Zasilanie poziomu następuje głównie przez efektywną infiltrację opa-dów atmosferycznych na tarasach wysokich, drenaż poziomów głębiej zalegających w obrębie tarasów niskich i wód powierzchniowych przy eksploatacji brzegowych ujęć infiltracyjnych (osiedle Lis). Wielkość infiltracji efektywnej do poziomu gruntowego doliny Prosny w rejonie Lisa wynosi 12,6 m3/h*km2.Występowanie wód w utworach trzeciorzędowych jest związane z osadami piasków, przeważnie drobnoziarnistych miocenu. Współczynnik filtracji warstw wodonośnych waha się w przedziale 1,5 * 10-5 – 9,0 * 10-5, przewodność 2,0 – 9,0 m2/h. Zasilanie poziomu zachodzi na drodze prze-sączania się wód poprzez nadległy kompleks iłów poznańskich z poziomów czwartorzędowych. Poziom mioceński kontaktuje się z niżej ległymi utworami wodonośnymi mezozoiku. Przepły-wy pionowe zachodzą poprzez rozległe okna hydrogeologiczne. W rejonie Kalisza poziom mio-ceński eksploatowany jest tylko przez kilka studzien i nie przedstawia on większego znaczenia praktycznego. O wiele korzystniej pod względem zasobności przedstawiają się mezozoiczne: kredowe i jurajskie piętra wodonośne. Na wodach w utworach jurajskich bazują zarówno uję-cia komunalne i przemysłowe. Największe zawodnienie tych utworów występuje do głęboko-ści 120 – 250 m; tylko w części zachodniej głębiej nawet do 584 m przy ulicy Wrocławskiej. Występowanie wód warunkuje struktura geologiczna i tektoniczna monokliny przedsudeckiej

33

i synklinorium mogileńsko – łódzkiego.Poziom górno jurajski tworzą poszczelinione wapienie i margle okstardu i kimerydu oraz wa-pienie piaszczyste i piaskowce keloweju. Utwory te zalegają zwykle pod nadkładem utworów trzeciorzędowych i czwartorzędowych. Parametry hydrogeologiczne tych utworów zależne są również wyraźnie od poszczelinienia i głębokości występowania, miąższości ujmowanej strefy aktywnej (spękanych skał). Parametry hydrogeologiczne poziomu według próbnych pompowań wykonanych w rejonie Kalisza przedstawiają się następująco: współczynnik filtracji 2,6 * 10-6

do 2,5 * 10-4 m/s; przewodność 2,0 – 15,0 m2/h; wydajność jednostkowa 0,05 – 14,7 m3/h*m.

Poziom ten jest zasilany w obrębie wysoczyzn poprzez przesączanie i przepływy w oknach hy-drogeologicznych z nadkładu poziomów w osadach kenozoicznych i przepływy z poziomu kre-dowego, drenowanego w dolinie Prosny. Poziom ten jest intensywnie eksploatowany w rejonie Kalisza, co spowodowało powstanie eliptycznego, rozległego leja depresyjnego o promieniach 16 do 33 km i głębokości w centrum 50 m. W związku z taką sytuacją tworzy się wspólny układ krążenia z poziomem mioceńskim i kredowym na wysoczyźnie morenowej w dolinie Prosny z piętrem czwartorzędowym.

2.3.4. Jakość wód z piętra czwartorzędowego.

Badania wód czwartorzędowych pobranych ze studni miejskich i zakładowych wykazały ich ści-sły związek ze sposobem zagospodarowania terenu zasilania i stopień uzbrojenia w sieć kanali-zacji sanitarnej. Wody te posiadają mętność 2 – 5 mg/dm3, podwyższoną barwę 35-45 mg/dm3

odczyn zasadowy, żelazo około 3,0 mg/dm3, mangan od 0,2 – 0,5 mg/dm3 oraz śladowe ilo-ści: miedzi, ołowiu, cynku i kadmu. Podwyższone wartości stężeń związku zawierających azot (amoniak, azotany) występują na osiedlach, które nie posiadają kanalizacji sanitarnej. Wody te zostały zmienione antropogenicznie. Przyczyną zanieczyszczenia tych wód jest też wzrost miąższości strefy aeracji związany z depresją eksploatacyjną i zmniejszony dopływ wód zwią-zany z suszą hydrologiczną.

2.3.5. Jakość wód z piętra jurajskiego.

Wody piętra jurajskiego w obrębie Kalisza należą do średniotwardych (5,5 – 7,0 mval/dm3) i twardym o odczynie alkalicznym (pH w przedziale 7,0 – 7,6). Charakteryzują się naturalnym zapachem. Są lekko mętne na skutek wytrącania się związków żelaza w ilościach od 0,16 – 1,5 mgFe/dm3, manganu w ilościach 0,02 – 0,3 mgMn/dm3 i amoniaku w ilościach do 0,4 mgNH4/dm3. Pod względem sanitarnym wody te nie budzą zastrzeżeń. Stała jest też ich mineralizacja rzędu 320 – 450 mg/dm3. Są to wody o typie hydrochemicznym wodorowęglanowo-siarcza-nowo-wapniowo-magnezowym. Analizy wykonane przez PWiK w Kaliszu i WIOŚ wykazują zawartość metali ciężkich w ilościach śladowych ( miedź, cynk, ołów, kadm, nikiel). Na skutek intensywnej eksploatacji tych wód na przestrzeni ostatnich czterdziestu lat zaobserwowano zapoczątkowaną ich degradację poprzez dopływ gorszych wód z nadkładu czwartorzędowego. Wyraziło się to w sposób szczególny we wzroście stężeń jonów: SO4

-2, Cl-1, Fe i Mn.

34

Opracowanie przygotowano w Wydziale Środowiska, Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej Urzędu Miejskiego w Kaliszu przez insp. Marka Galubę i Marka Pancewicza, z wykorzysta-niem następujących materiałów:

1. Podstawowe cechy klimatu rejonu kaliskiego. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Poznaniu. Kalisz, styczeń 2005. 2. Tereny wodonośne Kalisza i ich znaczenie dla ochrony ptaków wodno-błotnych. Tomasz Wilżak. OTOP. Materiał przygotowany do projektu Plan Wodny dla Kalisza. 3. Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2003. Inspekcja Ochrony Środowi- ska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu. Biblioteka Mo- nitoringu Środowiska, Poznań 2004. ISBN 83-7217-238-2. 4. Stan czystości zbiorników retencyjnych w Południowej Wielkopolsce na podstawie ba- dań monitoringowych w latach 1997-2003. Inspekcja Ochrony Środowiska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu, Delegatura w Kaliszu. Biblioteka Moni toringu Środowiska, Kalisz 2004. ISBN 83-7217-240-4. 5. Jakość wód powierzchniowych zlewni rzeki Prosny na podstawie badań przeprowadzo- nych w latach 1992-2000. Inspekcja Ochrony Środowiska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu, Delegatura w Kaliszu. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Kalisz 2004. ISBN 83-7217-167-X. 6. Raport z badań w sieci monitoringu regionalnego wód podziemnych w województwie wielkopolskim w latach 2001-2002. Inspekcja Ochrony Środowiska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu. Poznań, grudzień 2002. w Poznaniu w ramach współpracy nad projektem „Watermanagement Poland” realizowanym przez miasto Kalisz. Pismo TE-5023/5/2005 z dnia 13.01.2005 r. 7. Zamierzenia, program i potrzeby inwestycyjne przekazane przez Wielkopolski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych, Rejonowy Oddział w Ostrowie Wielkopolskim, Inspektorat w Kaliszu. Pismo Insp. II-7334-PRIM-24/04 z dn. 13.12.2004 r. 8. Propozycja ochrony starorzecza i terenu przyległego na odcinku 67+500 – 68+000 na prawym brzegu rzeki Prosny. 9. Program ochrony środowiska dla Kalisza – miasta na prawach powiatu, na lata 2004 – 2011. Spółka Arcadis Ekokonrem + WŚRiGK UM, Kalisz, kwiecień 2004. 10. Koncepcja programowo-przestrzenna odpływu wód opadowych do cieku PIWONKA wraz z jego regulacją. HYDROPROJEKT. Poznań, 2003. Nr arch. 2889/2004 11. Regulacja cieku Piwonka na odcinku od ul. Zachodniej do rzeki Prosny. HYDROPROJEKT. Poznań, 2004. Nr arch. 2908/2004. 12. Raport oddziaływania na środowisko dla przedsięwzięcia „Regulacja cieku Piwonka na odcinku od ul. Zachodniej do rzeki Prosny w Kaliszu”, woj. wielkopolskie. Prof. dr hab. Janina Borysiak, Poznań 2004. 13. Odprowadzanie wód deszczowych ze zlewni rz. Krępicy w Kaliszu. Koncepcja Progra- mowo – Przestrzenna. HYDROPROJEKT. Poznań 2003. Nr arch. 2870/03. 14. Raport o stanie obiektów hydrotechnicznych w województwie wielkopolskim, ze szczególnym uwzględnieniem budowli służących ochronie przeciwpowodziowej. Wielkopolski Wojewódzki Inspektor Nadzoru Budowlanego, Poznań, wrzesień 2001.