; V

'^L'(/'J,iay.£j^,^

ltCKI1CNE(iUD0 mi

KARTILYANG MAKABAYAN

MgA TAN6NG AT SAGOT UKOL

KAY

ANDRES BONIPAGIO

AT SA

KATAASTAASAiN, KAGALANGGALANG KATIPUNANNG MGA ANAK Ng BAYAN

nu nagturo at nagakay m Bayang Pilipino sa Paghihimagsih

luban sa kapangyarUiang dayo

SINULAT NI

HEKMENEGILDO Cj^UZ(Ikalawang TagapamaUmgot ng Kawanihnn ng Paggawa)

MAYNILA, S. P.

1922

PS -.

is-l'^-':^ A

^ •a1#|

AngmmiUgpapdimbagng KARTILYANG MAKABAYANGito, sa kapahintulutan ng sumulat^ tiy ipinagawa ng "LupongTagaganap" ng ARAW Nl B0NIFACI0, 1922, upang ang sala-

pmg mapagbibilhan (xy igugol sa bantayog (monumento) naitatayo sa pook na pinanganakan kay Andres Bonifacio, Anghilang ng saling ipinalimbag ay 5,000 at ang salaping kailangmg

Ukumin ukol sa nasabing pakay ay humigit kumuUmg sa

tUSOOM.

MaynUa, 16 ng Nobyembre, 1922,

RAMON FERNANDEZ,Pangulo,

EAUSTINO AGUILAR,Kalihim,

GUILLERMO MASANGKAY,Taga-Ingatyaman,

MCA KAGAWAD:

BIENYENIDO K. DOMINGO,1S6 Tayuman, Tondo

IGNAGIO SOL CRUZ,409 Galle Telio, Tondo

PIO AREYALO,1099 Antonio Rivera

DOMINGO PONGE,55 El Dorado, Quiapo

ANDRES GOMEZ,127 P&lomar, Tondo

^

EAUSTO IGNAGIO,2446 Oroquieta, Sta. Cruz

YIGENTE e. YUSON,432 San Anton, Sampaloe

Ang kariilyang ito'y matatagpuan sa mga tindahan ng aklatat sa bahay ng mga kagawad ng lupong inUathala. Ktmg paM-yawan ay maaaring tumungo sa bahay ni G. Guillermo Masang-kay, daang Aharado, blg. 535, Maynila. Maykiwas ang halagakung pakiyawan. Ang mga taga lalawigan ay maaaring httminglna kas£0ia ang halaga.

TUNTUNIN

MukhaAlay 7

Paunawa 9^

I Kong sino si Andres Bonifacio 11

II Ang samahang nagturo at nagakay sa

bayan sa paghihimagsik 14

III Ang palatuntunan ng* "Katipunan'*. . .

.

16

i\ Mga aral ng *'Katipunan" 11)

V Ang pagpapalaganap n§ "Katipunan" .

.

22

VI Blga paraang ginagawa sa pagsapi sa

'*Katipunan" 25

VII Ang mahigpit na pakikibaka ng "Kati-

punan" sa kanyang kabuhayan 29

^III Ang ''Katipunan" at ang bayang ma-ralita 34

IX Ang ''Katipunan'' at ang pagutisig sa

mga "mason'' 37

X Ang Paghihimagsik 40

1X1 Tagumpay at Pahimakas 50

Dekdlogo ni Bonilaeio 62

Mga talang matatagpuan sa aklai naito 63

_A)<C^^'^'^^ A'2^2;:^

A/t>^j f^z^z /y^/

PAUNAWA

Isang araw, bago sumapit ang ika 30 ng Nob-yembre ng taong 1921, na ginawang araw na pa-nfilin mula noon ng ating mga .Kinatawang taga-pagbat^s, lumapit sa akin ang mga anak kongnagsisipagaral sa mga paaralang-bayan at ibina-lita ang ganito: "Bukas—anil4—«wala kamingpasok. Pistd daw, tatay, ni Bonifacio/' Ai sakdpamanghang itinandng sa akin: "^Sino ba iyangsi Bonifcio?"

Wari ako'y natubigan * .

.

Nguni't hindi dapat pagtakhan ang pagka-manghang yaon ng mga batd, sapagka't sa*atingmga paaralang-bayan, ang kabuhayan ni Andr^sBonifacio at ang kasaysayan ngr **Katipunan" ayitinuturo ngr pahalaw lamang sa m&a nagsisipag-aral na ng "septimo grado," na hmdi ipinakiki-lala ang buong kasaysayan ng "Katipunan" at ga-yon din ang' kanyang makabayang palatuntunan atmatataas na aral na ipinunla sa bayan, na siyangnagturo't nagakay sa mga pilipino sa pagg\ih6 n|kalupitan at pangbubusabos at nagtanim sa atingmta puso ng maningas na damdamin n§ Kalayaanat Kasarinlan.

Sa maiikling panguntusap, ay aking ipina-tanto sa m^a anik ko ang buong kabuhayan niAndres Bonifacio at ang sanhi't katwiran kungbakit siya'y ibinubunyi ng ating lahi't Pamaha-laan. Akin ding ipinakiiala sa kanild ang mgraaral ng *'Kaiipunan" ; at isinaysay ang kapakinaba-ngrang natamd ng Bayang Pilipino sa paghihimag-sik na pinamainugutan ng kapisanang yaong iii-.

natag at pinanttiliihan ni Andr^s Bonifaoio.

lt)i kaya isatig pantantailan&an na ang mgaisinaysay kong yaon sa aking mga anak ukol sadakila't maningning na kasaysayan ng ating lahi,ay maipakilala rin naman sa madlang nagsisipag-aral sa ating mga paaralan?

It5 lamang ang iangi kong hangad sa pagsulaing munting aklai na iio.

HERMEKEmLnO CRUZ

Tundo, MaynilaNobyembre, 1922

KUNII 8INO 81 ANDRE8 BONlPAdO

1.—81iio si Andres Bonifacio?—Siya'yisdng tunay na pilipino na ipinanganak noongika 30 ng Nobiyembre ng 1863 sa isang bahayna pawid sa pook na nasa sa harap ng himpilanngaydn ng pero-karil sa daang Azcarraga, Tun-dS, Maynila. Ang kanyang amd'y nagnganga-lang Santiago Bonifacio na ang hanap-rbuhay aysastr6 at ang kanyang ina nama'y Gatalina deGastro. Mga taal na taga Maynila.

2.

—

Naglearoon ba siya n§ mga Kapaiid?—^Apat: sina Giriaeo, Proeopio, Petrona atTroadio. Ang dalaiwang una at itong huli'ygatay na at ang babai ay buhay pa. Ang ba-aeng ito ay siyang nagmg asawa nf nasirang.

bayaning si Teodore) Plata, isA sa mga masik-hay na kasama ni Andr^s Bonifaeio.

3.

—

Ano ang leabiiliayan ni Bonifaoio?—Ang kaniyang mga toagulang ay mga taongdukha kaya't siya nataa'y isang taong mahirap.

4.

—

Ano ang iianyang Napagaraian?—Siya'y nagaral sa paaralan ng gurong si G.Guillermo Osmena, sa pook ng Meisik, Binun-dok, Maynila. Datapwa nang siyd'y tumu-tuntong na sa ika 14 na taon, ay natnatay angkaayang mga magulang at dahil dito'y naputolang kanyiang pagaaral. Siya noo'y maalaimnang bumasa at suimulat ng wikang sarili

(tagalog) at kastila.

5.—Ano ang kanyatig ginawa n§ siya'ymauliia na?—Upang siya'y mabuhay at sampunt kanyang mga kapatid, binatak ang sarilingbuto't siyaY na^bili hg mga lungkod (bastDn)at mfa pamaypay iia papel na ginMawa nlyasa. Ibob Bf kanilahg bahay. Gayon din anggiriittwmng hinap-buhay nf kanyarig !mfa ka-patid. .

'...:'---.-..

12

6.—Ano pa ang kaniyang gina,mpananggawain upang mabuhay?—Nang si Bonilaeio'ynakapagsanay na sa pagsulat, siya'y nasok nautusan sa bahay kalakal ni Pleming, at pagka-raan ng ilang panalion ay ginawa siyang kina-tawan ng nabanggit na bahay-kalakal sa pag-bibili ng sahing, yantok, at iba pa.

7.—Nanatili ba siya sa tungkuling ito?—Hindi. Nang Imnipas ang iiang panahon si-

ya'y naging kawani (personero) sa bahay-kalakal nina Fressell & Go., na iiaialagay sadaang Nueva, blg. 450, Maynila. Ang sina-sahod niya'y mga labingdalawang piso iamangsa isang buan. Patuloy pa rin siya sa paggawamg mga tungkod at pamaypay, na itinitinda ngkanyang mga kapatid.

8.—Anong katangian, bukod sa kanyanghanap-buhay, ang tinataglay ni Bonifaclo?-^-Siya'y mahiliging magsulat sa sariling wikaat may magaudang ayos ang kanyaMg sulat.Dahil dito, nakatutulong sa kabuhayan nilangmagkakapatid ang paggawa ng mgk tatakat paunawa sa mga kayong ipinagbibiH rih>sa atin.

9.

—

Siya ba'y mahiligin sa pagbabasa ngmga aklat?—Oo. Nguni't ang kaniyang kina-hihimaliiigang basahin ay yaong mga aklat nanakapagtuturo ng kabayanihan, tulad ng Ka-saysayan ng himagsikan sa Pransiya, "Las Rui-nas de Palmira,'' "Los Miserables,'' hi VictorHugo, ^'El Judio Errante," Biblia, aiig mga^aklat ni Rizal at iba pa. Siya'y mahiliging to-'too sa pagbabasa. May mga gabing halos dinakakatulog sa pagbabasa.

10.—~8lya ba'y nagkaasawa?—^Oo Angnagmg kabyak ng kanyang pusd'y pinapala-yawan ng Oriang (Gregoria de Jesus) na angsagisag ^'Lakambini," taga Kalookan. Sila'ynagkaroon ng isang ahak na namatay.

13

II.—Ano't idinadakila n§ Bayang Pili-

pino si Andr^s Bonifacio at siya'y ipinalalagayna diPtkiiarig Bayani sa piling ni Riz|il?—Sa-pagkaU siya ang riagtayo at nahalal na pangulojig

'

'Kataastaasan, Kagalanggalang Katipnnanng mga Anak ng Bayan," na pinagkantangan ngBayang Pilipino ng kabayanihan sa pagusig ngkariiyang ikalalaya. 'May-pagasa" ang sagisagniya na *'nangyari "bago siya mamatay.

V'' " ' ; ;,,-

ANG SAMAHANO NAGTURO AT NAGAKAY8A BAYAN SA PAGHIHIMAGSIK

12.—Kaiian ai saan itinayo ang '^Sama-hang Kataastaasan, Kagalanggalang KatipunSnng mga Anak n§ Bayan"?—Noong ika 7 ngHulyo ng 1892, sa bahay aa kiiiatirhan ni

Deodalo Arellano, na nasa daang Azcarraga,bilang 64, Binundok, Maynila.

13.—Ano't itinayo ang Samahang bl-

nanggit?—Ganito ang nangyari: si Rizal aylumunsad sa Maynila ng ika 26 ng Hunio ngTaong 1892. Pagkaraan ng mahigit sa isanglinggo, noong ika 6 ng sumunod na buwan ngHulyo, si Rizal ay ipinatawag ni General Des~pujol, na siyang pinaka-mataas na pinuno ngKastila dito sa atin noori at siya'y ipinapiit

sa Fuerza de Santiago. Ang mga tunay napanginigusap ni Rizal sa nangyari sa kanyangito ay gayari, ayon sa sulat din niya, na iniha-

yag ng kanyang matalik na kaibigan, ang na-sirang si Mariano Ponee: "Noong miyerko-les—ani Rizal sa kanyang talaan—itinanongsa akin (ni General Despujol) kung ako'y nag-pupulmilit na magbalik sa Hongkong. Sina-got ko siya ng oo. Makaraan ang ilang sali-

taan sinabi sa akin na ako raw ay maydalangmga proklama (mga pahayag) na kasama ngaking mga damit at ariarian. Sinagot kosiya ng hindi. Itinanong sa akin kung ka-nino yaong mga unan at banig, isinagot kongsa aking kapatid. Dahil dito, ipinatanto sa

fiking ako'y kanyang ipabibilanggo sa Fuerzade Santiago."

'

Si Rizal nga'y ibinilanggo.

Nang maalaman ito ni Andres Bonitaeio ay

nagalab ang kanyang loob. Pinulong sina La-

dislao Diwa, Yalentin Diaz, Ildetonso Laurel at

si Deodato Arellano sa bahay na binahggit namay bilang 64, daang Azcarraga, at itinatag

nila ang "Katipunan,*' na siyang pamagat sa

daglian ng binanggit na samahan.

15

14.—Ano ang pdkay n§ "Katipunan''?—Pagsainasaiiiahin ang kalooban lig mga pilir

pino sa isang layunin, ^'upang sa pagkakaisangito'y magkalakas na iwasak ang masinsing ta-

bing na nakabubulag sa kaisipah at matukla-san ang tunay na landas ng katwiran at kali-

wanagan'^ ^

15.

—

Ano ang ibig sabihin niyang "ma-tukiasan ang tunay na landas ng katwiran at

kaliwanagan"?—Ang ibig sabihi'y iguho angkapangyarihang makahari ng Espaiia na naka-sasakop sa Pilipinas at ang bayan natin aymagsarih' sa kanyang kapangyarihan.

III

ANQ PALATUNTUNAN NG ''KATIPUNAN»

i6.--May sarili bang palatuntunan aiig«^Hattpunan"? Oo. Naito:

Dakila ang pakay ng "Katipunstii"*'Sa pagkakailangan na ang lahat na nag-

iibig pumasok sa katipunang ito, ay magkaroonng luh6s na pananalig at kaisipan sa mga la-yong tinntungo at mga kaaralang pinaiiral, ayminarapat na ipakilala sa kanila ang mga ba-gay na ito, at ng bukas makalawa'y huwag si-lang magsiai at tuparing maluwag sa kaloobanang kanilang mga tutningkulin."

"Ang kabagayang pinaguusig ng Katipu-nang itd ay lubds na dakila at mahalaga; pa-pag-isahfn ang loob at kaisipdn ng lahat ngtagalog. (Sa salitang "tagalog," katutura'yang lahat nang tumubo sa Sangkapuluang it6;sa makatwid, "bisaya" man, 'iloko" man, "ka-pangpangan" man atb., ay "tagalog'' din.")

"Alang-alang sa mga pagkukurong it6, ]ia-miy payapang naghihintay ng pagwawagi ngdamdaming makabayan ngayon at sa hinaha-rdp, sa pamagitan ng isaiig mahigpit na panu-numpa, upang sa pagkakaisang ito'y magka-lakas na iwasak ang masinsing tabing na na-kabtibulag sa kaisipan at matuklasan ang tu-nay na tandas ng Katwiran at Kaliwanagan."

Una sa lahat ang pagibig sa bayan

"Dito'y isa sa mga kauna-unahang utos,ang tunay na pag-ibig sa bayang tinubuan atlubos na pagdadamayan ng isa't isa."

Pantaypantay ang iahat

"Maralita, mayaman, mangmang, maru-nong, lahat dito'y magkakapantdy at tunay namagkakapatid."

Ang buhalhal na kaugalian

"Kapagkarakang mapasok dito ang sinoman, tatalikdang pilit ang buhalhal na kauga-lian, at paiilalim sa kapangyarihan ng mgabandl na utos ng Katipunan."

*'Ang gawang lahat na laban sa kamaha-lan at kalinisan, dito'y kinasusiiklaman; kaya't

17

sa bagay na ito'y ipinaiilalim sa masigasig napakikibalita ang kabuhayan ng sino mang nag-iibig makianib sa Katipunang ito."

Hindi tinatanggap ang mga taksil

"Kung ang hangad ng papasok dito'y angtumalastas lamang ng mga kalihiman nito, oang kilalanin ang (mga naririto't ng maipag-bili sa isang da.kot na salapi, huwag magpa-tuloy, sapagka't dito'y bantain lamang ay ta-lastas na ng makapal na nakikiramdam sa ka-niya, at karakarakang nilalapatan ng mabi-sang gamot, na laan sa mga sukaban/'

Ayaw sa mga mabunganga*'Dito'y gawa ang hinahanap at gawa ang

tinitingnan; kaya't hindi dapat pumasok angdi makagagawa, kahi't magaling magsalita."

Hindi kaginhawahan kungdi kahjrapan atmabibigat na tungkuiin

'ipinauunawa rin, na ang mga katungku-lang ginaganap ng lahat ng napapasok sa Ka-tiptinang ito, ay lubhang mabibigat, lalong-lalo na kung gugunitain na di mangyayaringmaiwasan at walang kusang pagkukulang nadi aabutin ng kakilakilabot na kaparusahdn."

"Kung ang hangad ng papasok dito, angsiya'y abuluyan ng ginhawa't malayaw na ka-tahimikan ng katawan, huwag magpatuloy, sa-pagka't mabigat na mga katungkulan ang ma-tatagpuan, gaya ng pagtatangkilik sa mganaaapi at madaluhong na paguusig sa lahat ngkasamaan; sa bagay na it<') ay aabutin angmaligalig na pamumuiiay."

"Di kaila sa kangino pa man ang mga nag-balang kapahamakan sa mga tagalog na na-kaiisip nitong mga banal na kabagayan (athindi man), at mga pahirap na ibinibigay ngnaghaharing kalupitan, kalikuan at kasa-maan."

Ang halaga ng "kuota"

*'Talastas din naman ng lahat ang pagka-kailangan ng salapi, na sa ngayo'y isa sa mgaunang lakds na maaasahan; magbibigay buhaysa lahat; sa bagay na it6, kinakailangan anglubos na pagtupad sa mga pagbabayaran; pisosa pagpasok at sa buwan-buwan ay sikapat.

18

Ang saiapingr ito'y ipinagbibigay alam ng nag-iingat sa tuwing kapanahunan, biikod paya mapagsisiyasat ng vSino man, kailan ma'tibigin. Di niakikilos ang salaping ito, kungli pagkayarian ng karamihan."

ipagtangkllik ang kagalinian

''Ang lahat ng pinagsaysay ay dapat gu-nitain at mahinahong pagbulaybulayin, sa-pagka't di magagandp at di matitiis ng walangtunay na pag-ibig sa tinubuang lupa ang tu-nay na adhikang iiiagtankilik ang Kagalingan."

''At ng lalong mapagtimbdng ng sarilingisip at kabaitan, basahin ang sumusunod na:

iV

MaA ARAL N6 <<KATIPUNAN"

17.—Bukod sa Palatuntunan, may mgasariling aral baga ang ^'Katipunan" sa Ba-yan?—Oo. Tunghan ang mga sumusunod:

Ang dapat nating asalin sa kabuhayan

''Ang kabuhayang hindi ginugugol sa isdngmalaki at banal na kadahilanan, ay kahoy nawalang lilim, k'ang di damong makamandag."

Kaiian nagiging kabaitan ang gawangmagaiing

"Ang gawang magaling na nagbubuhat sapagpipita sa sarili, at hindi sa talagang na-sarig gumawa ng kagalingan, ay di kabaitan."

Ang tunay na kabanalan

*'Ang tunay na kabanalan ay ang pagka-kawanggawa, ang pag-ibig sa kapwa at angisukat ang bawa't kilos, gawa't pangungusapsa talagang Katuwiran."

Ang m§a tao'y magkapantaypantay

''Maitim man at maputi ang kulay ng ba-Idt, lahat ng tao'y magkakapantay; mangya-yaring ang isa'y higtan sa dunong, sa yaman,sa ganda .... nguni't di mahihigtdn sa pag-katao."

Ang may kaioobang dakiia

''Ang may mataas na kalooban ay inuunaang puri sa pagpipita sa sarili: ang may ha-mak na kalooban ay in'uuna ang pagpipita sasarili sa puri."

Dapat magkaroon n§ isang pan§un§ijsap

*'Sa taong may hiya, salita'y panunumpa."

Ang panahon ay ginto

''Huwag mong sasayangin ang panahon;"amg yamang nawala'y mangyayaring magba-lik; nguni't panahong nagdaan na'y di na mulipang magdaraan."

Dapat sumapiling n§ inaapi

"Ipagtangdl mo ang inaapi, at kabakahinang umaapi.''

20

Ang matalino'y mahinahon"Ang taong matalino'y ang may pagiingai

sa bawa't sasabihin, at marunong ipaglihimang dapat ipaglihim."

Ang am^ ay siyang pinaparisan ng mga anak

''Sa daang matinik ng kabuhayan, lalaki

ay siyang patnugot ng asawa't mga anak; kungang umaakay ay t'ungo sa sama, ang patutu-nguhan ng inaakay ay kasamaan din."

Ang katungkulan ng ialaki para sa babai

"Ang babai ay huwag mong tignang isangbagay na libangan lamang, kungdi isang ka-tuwang at karamay sa mga kahirapan nitong

kabuhayan; gamitan mo ng buong pagpipita-

gan ang kaniydng kahinaan, at alalahanin anginang pinagbuhata't nagiwi sa iyong kasang-gulan.''

Ang ayaw mong gawin sa iyo. . . .

'*Ang di mo ibig na gawin sa asawa mo,anak at kapatid, ay huwag mong gagawin sa

asawa, anak at kapatid ng iba."

Ang tunay na kamahaian ng tao

''Ang kamahalan ng tao'y wala sa pag-kahari, wala sa tangos ng ilong at puti ngmukha, wala sa pagkaparing ''kahalili nangDiyos," wala sa mataas na kalagayan sa balatng hipa; wagas at t'anay na mahdl na tao,kahi't laking gubat at waldng nabatid kungdiang sariling wika, yaong may magandang asai,

may isang pangungusap, may dangal at puri;yaong di napaaapi't di nakikiapid, yaong ma-runong magdamddm at marunong lumingapsa bayang tinubuan,"

Ang katumbasan ng buhay na glnugol

''Paglaganap ng mga aral na ito at ma-ningning na sumikat ang araw ng mahal naKalayaan dit(» sa kaabaabtog Sangkapuluan,at sabugan ng matamis niyang liwanag angnangagkaisang magkalahi't magkakapatid ngligayang walang katapusdn, ang mga ginugolna buhay, pagod at mga tiniis na kahirapa'ylabis ng natumbasan."

21

KASULATAN SA PAGSAPI

"Kung lahat ng ito'y matarok na ng nagiibigpumasok at inaakala niyang matutupad ang mgatiitungkuiin, maitatala ang kaniyang ninanasa sakasunod nito:

"Sa BgAko'y si

taong tubo sa bayan nghukuman ng ang katandaan koay taon, ang hanap b'ahay^ang kalagayan at nananahanan sa

daan ngSa aking pagkabatid ng kagalingan ng mga

nilalayon at mga aral, na inilalathala ng KATT-PUNAN NG MGA A. N. B., ninanais ng loob ko angmakianib dito. Sa bagay na ito'y aking ipina-mamanhik ng boong pitagan, na marapating tang-gapin at mapakibilang na isa sa mga anak ng Ka~tipunan: at tuloy nangangakong tutupad at paiila-lim sa mga aral at mga Kautusang sinusunod dito.

. ika ng buwanng ng taong 189 . .

Nakabayad na ng ukol sa pagpasok.

Ang Tagaingat ng Yaman.'*

KASULATAN SA PANUNUNIPAK.\ k:. k.\

N.\ M.\ A.'. N.\ B.\

ByAking ipinahahayag na sa kadahiianan ng

pagkapasok ko sa K.'. K.'. K.\ ng mga A.': N ;': B:';ay naghandog ako ngi isang mahalagang panu-numpa sa ngalan ng Bayang tinubuan, at sa harapng isang kagalanggalang na kapuhmgan nitongKatipunan, na gugugulin ang lahat na maigugugolat lahat ng minamahal ko sa buhay, sa pagtatang-gol ng kaniyang banal na kasarinlan, hanggang saabuting magdiwang, sukdang ikalagot ng hini-nga. Sa bagay na ito, isinusumpa ko ring lubosna tutupad at sus'unod sa kaniyang Patnugutanat mga Kautusan.

Sa katunayan nito, aking itinala ang akingpangalan ng tunay na dugong tumatakas sa akingmga ugat sa pahayag na ito.

ikaaraw ng buwan ng ng taong 189. .

.

*'Tinaglay ko ang pamagat na.'*

ANG PAGPAPALAGANAP Ng ''KATIPUNAN"

18.—Sinosino ang nagpalaganap ng "Ka-iipunan"?—Si Andres Bonifacio at ang kan-yang mga tapat at masisikhay na kasama naparaparang dukha na katnlad niya. Ang pina-kabatikan sa lahat ay si Emilio Jacinto, na ka-lihini ng ' Katipunan."

19.

—

Matuturingan ba natin ieung sinosinoslla?—Oo. Ang unang tinanggap sa "Katipu-nan" ay si Restituto Javier, sa isang bahay sadaang Salinas (ngayo'y Eleano) sa Tundo, natahanan ng isa sa mga nagtatag na si YalentinDiaz. Sumunod si Miguel Araulio, pamangkinng ngayo'y Pangulo ng Kataastaasang Huku-man. Pagkatapos ay sina Aguedo del Rosario,Aurelio Tolentino, Guillermo Masangkay, Ale-jandro Santiago, Brieeio Brigido Pantas, Jo3eTuriano Santiago, Galixto Santiago, Emilio Ja-einto, Nieomedes Garreon, Francisco Garreon,Mariano Garreon at iba pa.

20.

—

Muia ba ng itatag ang "Katipunan"ay nagpatuloy sa pagpapalaganap ang mga na->

n§angatawan?~—Hindi. Nang mga sumunodaa buwan ng pagkakatatag ay di nagpamalasng kanyang pagsuh^ng, pagka't ang nais ni Bo-nifacio ay huwag makapinsala sa pagpapalaga-nap ng 'Liga Filipina," na itinatag ni Rizal atmga litaw na kababayan, karamihan ay mason,bago sumilang ang ^'Katipunan." Bago pa ita-^

tag ito ay may itinatag pang ibang kapisanansina Bonitaeio.

21.

—

Kaiian pinangatawanan ang pagtata-»tag?—Nang mapagkilala ni Andres Bonifaciona nawawaian ng kabuluhan ang pagsisikap ba-gay sa/'Liga." Kaya, naghalal na ang Katipu-rian ng kanyang mga kinatawan sa isang bahaysa daang Oroquieta, nayon ng Santa Cruz, May-

23

nila. At ng sumunod na taong 1894, ay napa-tatag na nga ang mga Balangay at SangguniangBayan.

22.

—

At ano pa ang kaniiang ginawa?—Itinatag na rin ang Tatlong Baytang ng ''Kati-

punan". Naito: "Katipunan'' ang paniagatng unang baytang. Kung nasa pulong angmga kasama sa baytang na ito, ay gumagamitng isang kaputsang itim na may isang trian-gulo na kinalalagyan ng mga titik na "Z,'' "Ll"at ''B," na ang kahulugan ay "Anak ng Bayan."Sila'y may mga hudyat na salita na pinagkaka-kilanlanan. Kapag binigkas ang salitang''Anak" ang isinasagot ng tinatanong ay ''ngBayan." "Revolver," sandata o gulok ang ti~

nataglay ng mga nagsisidah) sa puh)ng ng bay-tang na ito.

*'Kawal" naman ang pamagat ng Ikala-wang Baytang. Lungtian ang kulay ng kaput-sa na ang kahulugan ay pag-asa. Puti angsintas at mga titik ng triangulo. May suot nasintas na lungtian na sa dulo ay may isang"medalla" na may isang ''K" sa gitna at maysinag at sa dakong mababa ay nakakabit angmagkasabat na isang wataw^at at espada. Angmga hudyat o mahal na salita'y ''Gora-Bur-Za,"na ang katutura'y Gomez, Burgos at Zamora,tatlong paring pilipino na ipinabitay ng pama-halaang Kastila ng ika 28 ng Pebrero, 1872,kahima't di tunay ang ibinubuhat na kasalanansa kanila.

Pinamagatang '^Bayani" ang Ikatlong Bay-lang. Kaputsang pula na may listong lung-tian ang isinusuot ng mga kasapi. "Rizal"ang hudyat na salita, bilang pagtutol sa walangkatwirang pakakapabilanggo sa kanya. Iti-

natag ng araw ding iyon (ika 7 ng Hulyo,1892) ang "Katipunan." Ang mga kasapi saikatlong baytang na ito, ay siya lamang naka-tatalos ng mga tunay na adhikain ng ''Katipu-nan,"

9L

23.—Sa papaanong paraan nagkakakilan-lanan ang mga magkakasama sa '^Katipunan"?—May isang paraan. Upang magkakilanlanang mga magkakasapi ay itinatagop ang kanangkamay sa dibdib sa tapat ng puso at kung ga-pos-—noong panahon ng kastila'y ginagapos ngabot-siko ang sino mang hulihin kahi't saanong kasalanan—ay itinitiklop ang mga daliri,

maliban lamang ang hintuturo at ang kaiing-kingan na paraparang inauusli.

24.

—

Slnosino naman ang nagsislbuo ng"Katlpunan"?—Sa bawa't bayan ay may mga''Balaugay," at "Sangguniang Hukuman," nasiyang kapangyarihang nagaayos at humahatolsa mga sigalot at alitan ng magkakapatid saloob ng "Katipunan." Ang mga balangay aynasasakupan ng Kataastaasang Pangululian napangsangkapuhian.

25.

—

Sa papaanong paraan ginagawa angpagkuha ng kasapi?—Sa bawa't pook ay nag-tatayo ng isang wari'y lupon na kung tawaginay "Hasik" na binubuo ng tatlo katao na parangtatlong tungko. Ang "Hasik" na ito ang si-

yang sa inot-inot ay nanghihikayat upang maysumapi sa ''Katipunan." Pagdamidami na ngmga kasangayon ay saka pa lamang itinatayoang "Balangay" na pinamumunuan ng isanglupon na ang mga tunkulin ay tulad din ng saKataastaasang Lupon. Ang mga ''Hasik" nayaon, ay di na ipinagpatuloy ng malapit na angtangkang panahon sa paghihimagsik, pagka'tang mga taong baya'y halos naguunahan nangsila'y mapabilang sa "Katipunan."

VI

m&A PARAANG GiNAGAWA SA PAGSAPI 8A<<KATIPUNAN"

26.^

—

Papaano ang pagsapi?—Sa pagtang-gap ng pakikisapi ay tinularan, bagama't di

lubos, ang ginagawa ng ''Masoneria/' Bawa'tkasapi ay may mahigpit na tungkuling mang-hikayat ng bagong makakasama at sa panana-gutan niya ay inihaharap sa "Balangay" angkanyang nahikayat. Datapwa, bago gawin ito

ay sinusuri munang mabuti ang ugali, pagku-kuro, kalagayan at kabuhayan ng isasapi at ba-ka di kabagang ng mga taong "Katipunan.''Kung mapatunayan na siya'y may tapat na loobay saka pa lamang gagawin ang pagtanggap.

27.^

—

Papaano ang ginagawa sa pagtang-gap?—Ang bagong kasapi'y pinipiringan at

ipinapasok sa isang silid na itiman ang kulayng mga panig at bahagya nang naiilawan, pag-katapus ay inaalisan ng piring. Sa mga panigng silid ay may mga nasusulat na ganito:

**Knng may lakds at tapang, ikaw'y makatutuloy**

*'Kung ang paguusisa ang nagdald sa iyo dito*y umurong ka'*

**Kung di ka marunong pumigil ng iyong masasamang hilig,

umurong ka; kailan man ang pintuan ng May-kapangyari-han at Kagalanggalang Katipunan ng mga Anak ng Baya^ybubuksan dahil sa iyo"

Sa ibabaw ng isang dulang ay may isangbungo, isang ''revoIver" at isang gulok. Mayisang papel na kinasusulatan ng mga sumusu-nod na tanong:

I~~"An6 ang kalagayan nitong Katagalugan ng unang panahon?(Sa salitang Katagalugan ay kasama na ang Kabisayaan,Kailokohan at lahat na ng Kapilipinuhan.)

n—"An6 ang kalagayan sa ngayon?

III—"Ano ang magiglng kalagayan sa darating na panahon?

26

28.—At anoano ang isinasagot sa mga ta-

nong na lyan ng iblg sumapi?—Ang kasagutan,

humigit kumulang ng sino nuuig ibig sumapi,

ay ganito

:

Ukol 8a uuang tanong: Na, nang diima-ting dito sa atin ang mga Kastila ng ika 16ng Marzo ng taong 1521, ang mga piiipinongnaninirahan sa mga baybayin ay may pagka-alam na sa maayos na kabuhayan at pamama-yan. Noon nga, tayong mga pilipino ay maykalayaan na sa pamamayan; may mga kanyon;maalam na tayong magsuot ng mga damit nasutla; nakikipagunawaan na tayo sa panga-ngalakal sa mga karatig na bayan sa Asia.Tayo'y maysariling pananampalataya o reli-

hiyon, may sariling titik o sulat, na anopa'tlumalasap tayo ng kalayaan at kasarinlan.

Ukol sa ikalawang tanong: Na ang mgafraile na kung tawagin ay mga "kahalili" raw.sila ng "Diyos", ay pawang kabalbalanang itinuro sa mga pilipino. Hindi tayo ti-

nuruan ng tunay na Karunungan sa buhay atpamamayan, sapagka't kung tayo'y mangatutoay hindi nila mauulol at sa ganya'y di nilamahuhuthot ang ating kayamanan. Ang iti-

nuro sa atin ng mga "t'raile" ay ang malingpananampalataya na nakikilala sa pagdaraosng sunodsunod na mga pista na kinahuhuki-gan ng ating salapi at kayamanan sa kapaki-nabangan ng mga "fraile" at Kombento. Angmga *'fraile" ay siyang mahigpit na kalabanng ikatatalino at ikabibihasa ng pilipino (ta-galog kung isulat ng mga Katipunan) na sakatunaya'y ayaw sila na tayo'y mangatuto ngwikang kastila. Anopa't lahat na ng karaingansa panglulupig, panggagahasa, mga kasag-waan, pagtingin sa pilipino na parang ibd sapagkatao kaysa mga Kastila na ginagawa ngmga "fraile" ay siyang isinasaysay sa ikala-wang tanong na ito. Sa kahulihuliha'y idi-

nadaing din naman ang malabis na pagkilingng pamahalaang kastila sa mfa *'frayle," pag-sunod sa kanilang mga bilin laban sa bayan,paniniwala sa mg-a sumbong ng mga yaon,kahima't lisya sa piatwid, at pagtanggi na angmga pilipino ay bigyan ng kalayaan sa pama-mayan, at sa paggawa ng ikahilusog sa du-nong, sa buhay at sa pangangalakal.

27

Ukol sa ikatlong tanong: Na ang madlangkasamaang binanggit sa mga naunang tanongay malulunasan; ang mga lupang malalawakna inangkin ng mga kombento sa ating mganinuno ay mapapasauli sa bayan; ang mgamamamaslang ay maibnbulid sa bangin ngkamatayan; ang mga paring kababayang sinaGomez, Burgos at Zamora ay maipaghihigantiat ang kalayaan at kasarinlan ng Bayang Pili-pino ay matatamo sa hinaharap kung ang mgakasapi ay maypagasa, tiyaga, tapang at pag-kakaisa sa pagsunod sa mga aral at pasya ng"Katipunan/'

29.—Kung makasagot na ba n§ ganyan aytinatanggaip na?—Hindi pa rin. Ang kapatidiia '^abalasik" ay siyang nagsasabi sa sinusu-bukan na lubhang dakila ang hakbang na yaonsa kanyang buhay. Ipinaaalaala na siya'y maa-aring umurong kung walang taglay na tapang,upang huwag masayang ang kanyang buhay.Kung ang sumasapi ay magpumilit din sa pag-anib sa "Katipunan," ay saka siya ihaharap,na may piring din, sa mga kapatid na nangag-kakatipon nang siya'y tanggapin. Ang tapangat kabuoan ng kanyang loob ay sinusubok sailang paraan. Minsa'y bigyan ng gulok atiutos na tagain ang kalaban na pumapaslang samga kalahi; naiyan ang sabihin na saklolohanang kapatid na makukulong ng apoy, na, saj)agsasalita ng gayon, ay talagang nagsusunogng mga papel upang maramdaman ang init ngningas ng sinusubukan. Kung hindi magpa-kitang takot, aalisan na ng piring at palalag-dain sa kasulatan ng panunumpang inilathalasa unahan, na ang pinakatinta ay dugong kinu-kuha ng isang patalim sa kanyang kaliwangbisig.

30.

—

Anong wika ang ginagamit ng mgakasapi sa "Katipunan"?—Ang tagalog; nguni'tang kahulugan ng ilang titik ng abakadang kas-tila ay iniba sa kanilang pagsulat ng mga kasu-latan at gayondin sa paglagda ng kanilang mgasagisag. Ang titik na ''a" ay ginawang *'z",

ang **c'' at ''q'' ay ginawang ''k'\ amg 'T' ay''n'\ ang 'T' at ''IV' ay *'j'' ang ''m^' ay *V',

28

ang "n" ay ^'ll", ang *'o" ay "q'^ at ang ^Vay *'x''. Ang f, j, v, x at z ng abakadangkastila ay itinakwil pagka't hindi kailangan.Sa maliwanag na ulat ay ganit6 ang Abakadd(aIfabeto) ng ''Katipilnan" kung itutulad saabakada ng wikang Kastila.

Abakada Abakadang kasdla ng **Katipunan**

A . . .. ZB .. : BG KD . . ........... DEG .. . . ..... . . ... ... . GH HI . . . ... NK KLL J

M ... VN .. . LL

..

P ..... ... . P. . K

11 RS ST . TU XW WY Y

VII

ANG MAHIGPIT NA PAKIKIBAKA Nfi "KATI-PUNAN" 8A KANYANG KABUHAYAN

31.—Tlnanggap ba n§ lah;8ft na Pllipino

ang m§a Palatuniunan, Aral at Gawaln n§"Katipunan"?—Hindi. Gaya ng sinabi na,

ang ''Katipunan" ay itinatag noong ika 7 ngHulyo ng 1892. Sa buong taong sumunod,1893 ay hindi pa lumalaganap, sanhi sa mara-ming kadahilanan.

32.

—

^NIaarl bang Isaysay?—Oo. Angkaunaiinahan ay ang kabaguhan ng layunin at

paraaii ng samahan, gaya ng nakita na natin,

ay may kahirapang ilaganap sa bala na kuhdipipiliin muna bago hikayatin. Tangi sa rito,

si Bonifacio na rin ang kusang nagpauntol-untol sa pamanhik ng mga kababayang nagsisi-

buo no6n ng "Liga Pilipina,'* na lahat halos aymga pilipinong litaw, nakakakaya't may pinag-aralan, na nagsisiasang sa pamamagitan ng''Ligang" yaon, ay makukuha ng bayang pili-

pino ' sa loob ng kapayapaan" ang pagsugpo sa

masasama't hidwang pamamalakad dito sa atin

ng pamahalaang kastila at ng mga ''fraile."

Ganito ang pangunang layon ng '*Liga Filipina"

na itinatag nina Rizal at mga kapatid niyang"masdn*' at iba pa. Si Bonifacio man ay na-ging kasapi rin doon.

33.

—

Dl ba't ang <<Katlpunan" ay humu-wad sa '^Masoneria" n§ pamamaraang glnaga-mlt nito sa pagtanggap n§ kasaiil at gayondlnsa llang kuro n§ kaniyang adhlkain?—Oo nanga. Subali't ang kapatiran ng mga *'mas6n,''

ay kasalungat ni Bonifacio ukol sa paraan nakinakailangang gamitin upang maghari dito saPilipinas ang Katwiran at Kalayaan at masugpoang kalupitan at kasaniaang inaasal ng mga**fraile'* at ng Pamahalaang Kastila sa pilipino.

Ang **Masoneria" at ang **Katipilnan" ay nag-kakaisd sa kanilang hangad na pagtubds sa

30

Bayaiig Pilipiiio. Datapwa, aiig iiiia y ibiginakiiha aiig katubusaiig yaon sa loob iig kapayapaaii sa [^amamamagitan iig pagpapalagana[)iig kaniyang magaganda't makataong simulain;samantalang ang nais at hangad ng huli'y angpaghihimagsik, yayamang napagkita na rin la-mang na ang mga naghahari noon dito sa atin~--ang pamahalaang Kastila't raga "fraile''—ayhindi makuha sa samo, pakiusap at pangangat-wiran, bagkiis ang itinutugon sa ginawi ng mga"masong" sina Rizal, Del Pilar, Lopez Jaena,Regidor, Gortez at iba't iba pa ay ang sila'y ipa-lagay na "kaaway ng Espaiia at ng Dios," atmarami sa kanila at sa kanilang mga kabigang napabilanggo, napatapon sa malalayongbayan at pinapagdusa sa mga bilangguan. ka-hima't walang nagawang kasalanan.

34.—Sa makatwid ang m§a "mason" atang mga mayamang pilipino'y hindi liaayon ng"Katipunan"?—Hindi, kundi bagkus pang ka-salungat. Nang lumalaganap na ang "Katipu-nan" ang mga "mason" at ang kanilang raga'iogia," ay paraparang nagsikilos upang sug-puin ang paglago ng "Katipunan" at ang ma-balasik na pagpapalaganap ni Andres Bonifa-eio, di sa dahilang sila'y kampi sa pamahalaangkastila at sa mga "fraile," kundi sapagka't kai-lan man ang mga "mason," ay "ayaw- ipaghi-ganti sa pagbubuhos ng dugo ang mga kaapi-hang tinatamo." Ang "Katipunan" nama'yang ibig ay "ngipin sa ngipin," at ayaw gantihiniig tinapay ang bato, kundi bato rin. Kaya na-ma't isa sa mga aral ng "Katipunan" ay, naha-hawig doon sa "ang di mo ibig na gawin sa iyo,

ay huwag mong gawin sa iyong kapwa."

35.

—

Maaari bang isaysay ang ilang pang-yayari ukoi diyan?—Oo. Nguni't bago bang-gitin ang ilang pangyayari ay kailangan mu-nang sabihin na, sa loob ng "Masoneria," ayonsa kaniyang palatuntunan, ay di tinatanggapang mga manggagawang hamak, na ang kabu-haya'y "isang kahig, isang tuka"

;pagka't

31

upaiig maging 'masoii, isa sa mga panguiia-hing kailangan ay ang ikaw'y may sapat na ki-

nikita upang buhayin ang iyong asawa't mgaanak at may kaunting halagang nalalabis, naisasagot sa mga pangangailangan ng kapatiranat maiambag sa sinomang kapatid na nasa saisang kagipitan. Dahil dito, ay sukat ng ma-taho na ang mga 'inason" ay mga taong naka-kakaya at ang mga katipnnan ay yaong mgataong hindi matatanggap sa ''Masoneria/' namga anak pawis, mga dukha't maralita. Sa-pagka't noo'y mayayaman at mahihirap na pi-

lipino'y paraparang inaapi at pinahihirapan ngpamahalaang kastila't ng mga ''fraile" kungkaya't lahat ay nagtataglay ng isang layunin:maputol lamang ang kaapihan. Nagkakaibanga lamang sila sa kaparaanang ginagamit saikapagtatagumpay ng kanilang layon.

36.

—

Ano ang ginawa ng mga ^^mason"kay Bonifacio at sa "Katlpunan"?—Dapat mu-nang sabihin na si Bonifacio ay "mason" din.

Siya'y "segundo vigilante" sa "Logia Taliba,"na ang "Yenerable," ay ang binaril ng mga kas-tilang si Luis Eneino Yillarreal at ilan sa kasa-mahan ni Bonifacio sa ''Katipunan" ay mga ka-mukha rin niyang "mason." Isang araw ayipinatawag si Bonifacio ng mga namunnuio sakanyang 'iogia" at siya'y hinihikayat na itigil

ang ''Katipunan," pagka't ang katwiran ng mgahumihikayat sa kanya'y ang kawalan ng mgabaril, kanyon, sandata at salapi na totoongkinakailangan sa paghihimagsik na gagawin ng''Katipunan," na kung mapipilan ay siyang la-long kasawian ng bayang pilipino. Pagkata-pos na marinig n^ ama ng "Katipunan" anggayong mga pangangatwiran, ay di umimik ka-muntik man, kinuha ang kanyang sambalilo atsabay ang pagsasalitang "Diyan na kayo, purokayo wikang kastila." Isang araw' nama'ynagsadya si Bonifacio sa bahay ng nasirang si

Antonio Luna upang ipatalasta's dito ang gaga-wing paghihimagsik ng "Katipunan." Pagka-tapos na mapakinggan ni Luna ang mga pangu-

32

ngusap ni Bonifacio, ay nagsabi: "^Ano angating ilalaban, itong ating mga. . .? Kung si

Napoleon ay naging Napoleon, ay sapagka't bu-kod sa siya'y may pusong matapang, ay may-talino pa, at, bukod sa lahat ng iya'y niay sala-pi." Nang ipinakilala naman ni Bonifacio kayFrancisco Roxas, isa rin sa mga ipinabaril ngpamahalaang kastila, ang hinahangad ng "Ka-tipunan," ay sinabi ni Roxas na siya'y ayaw ma-kinig ng mga kabalbalan at kaululan.

37.

—

Si Rizal ba'y leasangayon sa pagliihi-magsile na ginawa ng "Katipunan"?—Hindi.Sa kaniyang mga aklat, tula at sulat, ay napag-kildlalang ang adhiltang katubusan ng Pilipi-nas, ay ibig niyang makamtan sa pamamagitanng karunungan at kadakilaang asal muna ngkanyang mga kalahi, bago isipin ang ibang pa-raan. Isang araw ng buwan ng Mayo na '1896ay sinugo ni Bonifacio si Dr. Pio Valenzuela(ito lamang ang kasaping may titulo sa **Kati-punan") na makipanayam kay Rizal sa piilag-tapunan dito sa Dapitan, Mindanaw, upangipatalastas sa kanya ang nais ng "Katipunan"na maghimagsik nang maiwasak ang kapangya-rihan ng Espana dito sa Pilipinas. Si Rizal aysumalungat sa ganyang nais. Kinabukasa'ydalidaling lumulan sa bapor ang sugo ng amang ''Katipunan," at umuwi sa Maynila, baga-ma't may tangkang manatili pa ng mga ilangaraw doon. Nang malaman ni Bonifacio angikinaaayaw ni Rizal sa paghihimagsik ay sinabiang ganito: "<^At saang aklat nabasa ni Rizalna bago maghimagsik ay kailangang magka-roon muna ng sandata at salapi?"

38.

—

Ang ibig bang sabihin niya'y leaiabanni Rizal at ng m§a ^'mason" si Bonifacio at ang"Katipunan"?—Malayo. Si Rizal at halos angmarami sa mga **mason" ay mga taong maytaglay na kakayahan sa isip, ay nagsisipaniwalana bago gawin ang isang napakalaking gawain,katulad ng paghihimagsik ay kailangan munaang mga baril, sandata at salapi upang magta-

33

gumpay, tangi sa iyang magbuhos ng dugo saikasusugpo ng mga pangaapi ay talagang nahi-hidwa sa mga aral ng ''Masoneria" sa kanyangmga kampon. Datapwa, ang mga dukha,manggagawa, mga maralita, na mga hamakna taong bayan, dito sa atin at saan pa man, aykapag niyakap ang isang gawain at napagkila-lang kailangang gawin sa ikasusunod ng isangdakiiang layunin, ay di na nagtutumigil ng pag-iisip at karaiiaraka'y ginagampanan sa pama-magitan ng salitang "iBahala na!". Ang ''ba-hala'V nang ito, ay makikita natin na siyangnagligtas sa bayang pilipino ng mga panahongya6n at naghatid sa atin sa tagumpay. At iyanding mga salitang iyan ang nagligtds sa ibangmga bayan sa kuko ng mga manglulupig nahari't mahadlikang umiinis sa mga anak-pawisat dukha.

VIII

ANG "KATIPUNAN" AT ANG BAYANGMARALITA

39.—Ano ang ginawa ni Bonifacio sa ha-rap ng pagsaiun§at ni Rizal at ng iba pa sa pag-hihimagsik?—Sa halip na umurong, ay bagkusnagpakasiglang lalo sa pagtatag ng mga bala-ngay at sanggunian ng "Katipunan." Buongtaon ng 1895 at ang mga unang buwan ng ta-

ong sumunod, 1896, ay kanyang naitatag sa

buong Maynila at mga lalawigang karatig angraaraming sanga o balangay. Kung ano anglaki ng kaayawan sa paghihimagsik ng mga pi-

lipinong litaw at nakakakaya't mayayaman aysiya namang higpit ng pagyakap ng mga mara-lita sa layunin ng "Katipunan." Ang mgamanggagawa, ang raga tagabukid at ang ragadukha, ay paraparang nagsisiluha kung sila'y

pinalihwanagan ng mga adhikain at aral ng"Katipunan" at naguunahan sa pagsapi.

40.

—

8a papaano napatatag ang Pamu-nuan ng Katipunan?—Sa kapulungang idinaos

ng mga kinatawan ng mga balangay noong 1

ng Enero ng 1896, ay nagapahalal sa Kataas-taasang Panguluhan ng "Katipunan" ang mgasumusunod: Kataastaasang Pangulo, AndresBonifacio; Kalihim, Emilio Jaeinto; Taga-ingat-yaman, Yieente Molina; Tagausig, PioValenzuela; mga kawani: Pantaleon Torres,Hermenegildo Reyes, Francisco Garreon, JoseTrinidad, Balbino Elorentino at Aguedo del

Rosario.

ii.—At ang mga Balan^ay at Sanggu-nian?—Napatatag na sa maraming pook ngMaynila at mga bayang karatig. Ang mga pa-ngalang taglay ay yaong mga pangalan o bagayna maykinaalam sa ating lahi at sa kalayaangninanasa. Naito ang ilan: "Dapitan" (bayangpinagtapunan kay Rizal) ; "Laong-Laan" at

''Dimas-Alang (mga lagda ni Rizal sa kaniyang

35

mga isinulat sa mga pahayagan) ; "Katagalu-gan," "Katotohanan," "Kabuhayan," Silanga-nan," "Pagtibayin," "Kailangan," "Bagong-Silang," "Di-Magpapatantan," "Di-Tutugu-tan," "Pinanginginigan" at iba't iba pa.

42.

—

Anong mga kaparaanan ang ginamitsa pagpapalaganap ng ^^Katipunan"?—Angmga paliikipagpulong ng lihim sa mga pookpook, suloksulok at bahay-bahay. Tangi sarito, ay ang mga sulat at limbag na gawa niBonifacio, ni Emilio Jacinto at ng iba pa, iia

walang lagda. Nagkaroon din ang "Katipii-nan" ng sariling palimbagan at doo'y inilimbagang dalawang bilang lamang ng pahayagangtagalog na pinamagatang "Kalayaan," na ini-

lathala ng ika 1 ng Enero ng 1896. Isang1000 ang sipi ng imang bilang at 2000 angikalawa.

43.

—

^Saan kinuha ang salaping ibinili saPalimbagan?—Isang araw ang kapatid ni Bo-niiaeio na nagngangalang Troadio ay galing saAustralia na may kasamang dalawang kababa-yang taga-Kapis na nagngangalang FranciscoGastillo at Gamilo Iban. Ang dalawang ito'ytumama sa "loteria" ng ilang libong piso.Nang mabalitaan ito ni Bonifacio sa pamama-gitan ng kanyang binanggit na kapatid ay hini-kayat sa "Katipunan" ang dalawang yaon, nanagkaloob naman pagkatapos ng halagang apatna raang pisong ibinili ng palimbagan ng ma-song si Antonio Salazar na mayari ng "Bazardel Gisne," na ipinabaril din ng mga kastila, atsa kanila rin galing ang salaping ibinili ng mgatitik sa palimbagan ni Isabelo de los Reyes, naipinuno sa mga titik ng binanggit na palimba-gan.

44.

—

Sangayon sa mga isinaysayi ay wa-lang salapi ang <<Katipunan" at sahol sai m§akagamitan sa kanyang layon, kung gayon ano'tiumaganap?—Ang mga kalupitan at paghamakna rin sa mga pilipino, ng mga nakasasakop saatin noon, ang nagpasiglA sa mga taongbayanupang sumapi sa ''Katipunan." Bukod sa rito.

36

si BohifaciOj ay talagang may sapat na talino sapaglikha ng mga paraan na sukat maleahilmyatsa tao. Ipinasya niya na sa tuwing magpupu-lohg ang mga ''balangay", ay buklatin ahg ka-saysayang batbat ng hirap ng Pilipinas at sa ga-nito'y paalalahanan ang mga liiapatid sa kaa-baan ng katayuan ng lupang sarili. Tuwingdarating ang ika 28 ng Pebrero, ay nagdaraosng mga lihim na lamayan na patungkol sa tat-

long paring pilipinong sina Gomez, Burgos at

Eamora na ipinabitay ng pamahalaang kastila

sa sulsol ng mga 'Traile.'' Anopa't ang mgabagay na ganito, ang mga paguusig kina Rizalat mga kasamahan, na paraparang liabag samatwid, ay siyang lagi nang ipinagugunitaupang magalab ang loob ng mga kasapi. Ba-kit ang toto6 ay talagang inis na't tigib na tigib

ang pusong matiisin ng mga pilipino sa mad-lang kaapihang ginagawa sa kanila ng mgamaykapangyarihan noon.

45.

—

Ang mga babai ba'y tinatanggap sa"Katipunan"?—Hindi kabilang ang mga babai.Subali't ilan sa kanila, lalunglaluna ang mgaasaasawa ng mga nasa katipunan, ang nabigyanng tungkuling magagaan. Si G. Perfecta Si-

meon, sa halimbawa, ay ginawang taga-ingat-yaman sa **Balangay Maluningning," na napa-tatag sa nayon ng San Nieolas, Maynila.

IX

ANG >'KAT1PUNAN" AT ANG PAGUUSIG SAMeA MASON

46.—Inusig ba ng mga kastila't fraile angmga mason daliil sa "Katlpunan"?—Oo. Ano-man aiig mangyaring pagtutol ng mga pilipino

sa mga kahidwaang inaasal ng mga nakasasa-kop sa atin sa mga panahong yaon ay sa mga"mason" ibinibintang at ang mga ito ang pi-

nagdadadakip at pinarurusahan.

47.^

—

At sa anong dahil?—Kailangan angkaunting paliwanag. Sinabi na natin na angmga "mason" ay di kasangayon sa paghihimag-sik na nilalayon ng mga Katipunan. Alam nanatin na, iba ang ''Masoneria" sa ''Katipunan,"at ang "Liga Filipina" nama'y walang kinaalamsa dalawang nauna. Bawa't isa ay may kani-kaniyang uri, palatuntunan at adhikain. Su-bali't hindi maikakait na ang ''Masoneria" atang kaniyang mga kampon ay silang nagsabogsa mga kalahi ng mga kurong dakila ukol saikatutubos; sila, ang mga mason, ang masasa-bing nagturo ng pagbibigkis ng kalooban samga pilipino. upang humarap at makipaglabansa loob ng kapayapaan sa mga liiakapangyari-hang lumulupig sa Lahi; ang mga kasapi sa''Masoneria," ay silang nagpakilala sa pania-halaan sa Espana ng mga masasamang palakadna pinaiiral dito, na siyang ikinalulugmok ngbayan sa karukhaan, kaapihan at kabusabusan."Ibig namin—ang hiling sa Espaiia ng mgamason—na ang aming baya'y maging karapat-dapat, maging malaya't maginhawa, na sa ka-niyang panganorin ay tumanglaw ang maning-ning na araw ng katarungan at kabihasnaii.Ibig namin na dito'y maghari ang pagpapantay-pantay, ang tunay na kalayaan ng mamamayansa harap ng mga mapagimbot, na nangabubu-hay sa pagsugpu sa karapatan ng bayan na dini-dilig ang; kanilang kaginhawahan ng luha ngbayang nagdaralita.^'

38

48.—Ang mga kahilingan bang iyan aynapagkilala ng mga taong bayan?—Hindi la-

mang nakilala kungdi nararamdaman nila sasarili. Ang mga pagsusumikap na yaon ngmga mason ay siyang ikinamulat ng bayan sakanyang aping kalagayan. Ito'y nalalaman ngpamahalaang kastila at lalong iiatataho ng mga•'eura" sa bayan-bayan, pag:ka't sa bayang pi-

namumugaran ng isang "logia" o ng mga "ma-Bon," ang "eura" at ang mga kastila ay di lub-hang nakapamamayani sa kanilang mga masa-samang gawa, sapagka't nahahadlangan sila ngpagkakaisa ng mga taong bayan sa pagtutol la-

ban sa mga masasama nilang palakad. Napa-pansin din ng mga ''fraile" na ang pasok ngsalapi sa simbahan ay imiuunti, sanhi sa kaga-gawan ng mga mason na nagtuturo sa bayangiwanan ang patay sa loob ng simbahan at hu-wag magbayad ng anoman. Itinuturo rin na-man nila na huwag bilhin ang mga kalmen, angmga kuwintas, ang mga kandila, ang mga is-

tampa, ang mga bula, ang mga novena, na ki-

nakalakal ng kombento.

49.

—

Kailan pa inusig ang mga mason?—Ang masikhay na paguusig sa kanila, ay masa-sabing nagsimula noong taong 1892 at sumid-hi ng mapatatag na ang *'Katipunan" at si Bo-uifacio'y walang humpay sa pagpapalaganapng kanyang samahan. Paano'y alam ng pama-halaang kastila't ng mga "fraile" na si Bonifa~eio'y *'mason," bukod sa ang layunin at mgaipinupunla ng **Katipunan," ay huwad sa "Ma-soneria." Kaya, lahat ng kilos nina Bonifacioat mga kasamahan ay sa mga **mason" ibina-bagsak, bakit ang ama naman ng ''Katipunan,"sa nasa niyang magkasamasama ang lahat, salilim ng watawat ng samahang kaniyang pina-mumunuan, ay di lamang hindi nagpapasinu-ngaling sa gayong akala kundi bagkiis pang pi-

nagtitibay. Ang mga **mason," ng mga pana-hong yaon, ay sila ang lumalagay na tagatagu-yod ng kalayaan nf bayan at sila'y pinagpipi-taganan ng maraming kababayan, lalonglalo na

39

aiig mga ''masoiig" sina Rizal, Del Pilar, LopezJaena. at iba pa, na may mga pagtatanggol naginawa ukol sa kalayaan ng Pilipinas at lagi

nang ipiiiagsasanggalang ang kaapihang tini-

tiis ng kanilang kababayan.

50.^

—

Hindi ba itinigil ang paguusig nayaon sa m§a mason?—Nang taong 1893 at ngniga unang buwan ng taong 1894, ay napatigil

ang mga paguusig sa kanila. Palibiiasa'y nai-|)atapon na si Rizal sa Dapitan—na sa ganangmga kastila't fraile'y siyang pinakapuno ng ki-lusan ng mga '*mason"—at naparusahan naang mga inaakalang kinaalam sa pagtutol naginampanan ng mga pinaguusig na gaya ninaDoroteo Gortes, Jose Basa, Ambrosio Salvador.Mariano Apaeible at marami pang taganas namga ''mason," ang mga kalaban ng kalayaanng bayan ay napatahimik. Dahil dito'y mulina namang nagsikilos ang mga mason at binu-hay na muli ang kauilang mga pagpupulongtungo rin sa ikagagaling ng sariling bayan.

51.

—

Nagtagal b?. ang gayong katahimi-kan?—Hindi. Nang taong 1895 ay muli nanaman silang pinagusig. Ang kilusan sa pag-hihimagsik ng ''Katipunan" na noo'y lumaga-nap na sa mga taong bayan, lalonglaluna samga lalawigang tagalog, ay sa mga mason na-man ipinagbintang. Sila na naman ang hinu-li, pinahirapan at ipinagbibilanggo. Ang mga"convento" ay nagsikilos, ang mga pinunongkastila ay paraparang nagsusumikap sa pagbi-bintang na ang mga 'iogia," ay walang linala-yon kundi ang paghiwalay ng Pilipinas sa Es-l)ana. Ang bunga ng lahat ng ito ay ang pag-sisiyasat sa mga bahay bahay ng mga mason,ang pagpapabilanggo, pagpapatapon sa malala-yong bayan sa mga magiting na kampon ng'Masoneria." Dahil dito, marami rin sa mgamason na noong una'y di kasangayon ni Boni-facio sa paghihimagsik, ang tumulong na tuloysa pagpapalaganap ng *'Katipunan."

ANG PAGHlHimAGSIK

52.—Ano ang ginawa n§ "Katlpunan" sa

harap ng mga nangyayaring yaon?—Inihandana ang paghihimagsik. Si Bonifacio at angilan niyang matatalik na liawani ang madalasmagsilabas sa mga bundok na nakalilibid sa

Maynila at kanilang pinagaaralan ang tumpakna paraan sa pagsalai^ay dito at ang magaga-wang kuta ng kawal ng ''Katipunan" sa paki-

kilamas.

53.

—

Kailan nahuli ang mga kasapi sa"Katlpunan"?^—Niyong ika 13 ng Agosto ng1896 sa San Piro Makati. Baga man mga ka-sapi sa ''Katipunan" ang nangahuli, ay mga"mason" din, daw, alinsunod sa sulat ng ''eura"

sa tinurang bayan na si Agustin Fernandez sa

pinuno ng Kastila rito sa Maynila na si Luengo.Nguni't bago pa mangyari ito, ang teniente ngGuardia Givil na si Manuel Sityar, niyong ika 5ng buwan ng Hulyo ng taon ding yaon, 1896,ay sumulat na sa mga pinuno niya, sa Maynila,at ibinabalita na siya'y may natuklasang iniha-

handang paghihimagsik laban sa pamahalaanna ang manga sanga ay nasa San Juan del Mon-te, San Felipe Nery, Pandakan, Marikina at

Montalban. Ibinabalita rin na may mga ilang

libo ang magsisipaghimagsik na nagsipanumpasa pamamagitan ng sarili nilang dugo na ini-

lagda sa kasulatan nang sa gayo'y magtumibaysa pakikibaka hanggang sa matamo ang kasa-rinlan ng Pilipinas.

54.

—

Umabot ba sa leaalaman ni Bonifacioang ganyang m§a ibinaiita?—Oo. Simula panang itinatag ang '^Katipunan", ay nakahikayatna nang ilang kababayang nagsisipaglingkod sa

mga kawanihan ng pamahalaang kastila at ga-yon din ang ilan sa nagsisipaglingkod sa bahayng mga pinuno at sa mga ''convento.'' Nangmga araw na yaon, ay nakapaglagay na ang

41

^'Katipunaii" ng kaniyang mga tiktik sa loobng pamahalaan na naghahatid kay Bonifacio ngmga balitang kailangan nito. Kaya, ng mala-man niyang natuklasan na ang ''Katipuiian" ngTnay kapangyarihan, ay pinulong ang lahat ngmga pangulo sa mga balangay at mga kasapi sapook ng Kankong, Kaloolain, niyong ika 17 ngAgosto ng 1896. Ang pulong ay sinimulan ngika 8 ng umaga at natapos ng magtatakipsilimna. Mainit at mahigpit ang kanilang pagta-talo. May mga ayaw munang gawin ang pag-hihimagsik sa kawalan ng mga sandataH barilna ilalaban, nguni't marami ang may ibig atayaw nang magsiuwi sa kanikanilang bahay.Sa waiias ay pinagtibay din at bilang saksi ngpinagkasunduan. lahat ay nagsidukot at kinuhaang kanikanilang mga ''eedula personal" at pi-nagpupunit, tandang hindi na sila babalik sakanii\:anilang bahay. Pagkatapos ay nagpang-katpangliat na.

55.

—

Ano pa ang kanilang pinagtibay?^—Na salakayin ang Maynila ng ika 30 ng buwangbinanggit. Datapwa, ng matuklasan ni P. Ma-riano Gil, ''eura" sa simbahan ng Tundo, angmga liasulatan ng ''Katipunan" at pati ng ba-tong pinaglilimbagan ng "reeibo" nito, dahilsa sumbong ng isang nangangalang TeodoroPatiiio, na nakuha sa pagawaan ng pahayagang''Diario de Manila," ng ika 19 ng buwang dingyaon, ang mga sundalo't *'guardia civil" aynagsipagsiyasat sa mga palipaligid ng labas ngMaynila, kaya't ng ika.23 ng buwauR ito aynangyari an.er unang laEmiiairTTgTnga iyon sakaw^nl rig ''Katij)unan" sa Balintawak. Sini-nuilan na ang panghuhuli at pagpa{»ahirap samga nai)agbintangan,

56.

—

Ano ang inilalaban n§ mga kasapi sa^*Katlpunan"?— Ilang itak, bukaweng tinuli-

san, palasan, mga ''reroher" na kinuha ng mgaKatipuhan sa Maestranza, dalawa o tatlong ba-ril na naagaw sa mga sundalo ng pamahalaangkastila.

42

57.—Nagpatuloy ba sa ganito?—Oo.

Ngurii't itinatag na ni Bonilaeio ang kanyangpamahalaan sa "Pasong Tamo", Kalookan, at

pagkatapos sa bundok ng ''Balara", Marikina.Mula doon ay siya'y naguutos sa tulong ng kan-yang mga kagawad. Ang pamahalaan ng "Ka-tipunan," ay di na sa samahs^ng ito lamang kun-di binigyan na ng uring pangbansa. Ganito:Presidente, Andres Bonifacio; Ministro de Es-tado, Emilio Jacinto; Ministro de Guerra, Teo-doro Plata; Ministro de Gobernaeion, Aguedodel Rosario; Ministro de Graeia y JusticiaBrieeio Pantas; Ministro de Haeienda, EnriquePaeheeo; Seeretario General, Daniel Tria Tiro-na at Tesorero General, SiIverio Baltazar (Ka-pitan sa bayan ng Kalookan)

.

58.—Ang pamahalaan bang iyan ang na-matnugot ng paghihimagsik?—Oo. Datapwa,ang nais ni Bonifacio, bagaman si Rizal ay di

nila kaayon, ay siya'y gawing pangulong pang-dangal at siya'y magawang sanggunian, bagayitong di nangyari. Nang si Rizal ay dumatingsa Maynila noong ika 5 ng Agosto ng 1896 nagaling sa Dapitan na pinagtapunan sa kanya,ay tinangka nina Bonifacio, Emilio Jacinto atibang kasamahan na siya'y itanan. Si Emilio.laeinto ay nagsuot marinero at nagsadya salaneha ''Garidad" na kinalululanan ni Rizal sapaglunsad sa bapor "Espana." Kunwa'y nag-lilinis, at sa isang pagkakataon ay ibinulong saating bayani: "Kung kayo po'y ibibilanggo, ayililigtas namin kayo. Kami'y nahahanda."Palibhasa'y umaasa si Rizal sa kalinisan i\g kan-yang budhi sa matapat na pakikisama niya sapamahalaan noon, sumagot ng gayari: "Sala-mat. Huwag ninyong gawin iya sa akin. Ba-yaan ninyo't nalalaman ko ang aking g^igawin."Dahil dito, ang nais na yaon nina Bonifacio aydi nga nangyari at sa gayo'y napilitang mag-kasya na sa sarisarili nilang pamamatnugot ng*'Katipunan." ,

43

59.

—

May mga patatuntunan ba ang pag-hihimagsik?—lilaii laiBaiig, yaoiig lubhaDg ki-

nakailangau sa mga unaug pagkilos. Piuasi-

yahau uila ua aug uiagbabalita n^ pagsalakaysa Mayuila. ay hihip ug mga 'iambuli" uuila sa

mga buudok ua kiuaroroouau ug niga kawaLAug liudyatau upaug uiagkaidlaulau aug uiag-kakapatid ay aug salitaug ''Balaugay'' ua dapatsagutiu ng ''Marikit." Nang ika 27 ug Agosto,1806 ay lumipat si Bouifacio at aiig kanyangmga kasauiahau sa pook ug ''Balakbak/' uayonng ''Hagdaugbato," at sa isaug kaiualig, ay ka~uiyaug isiuulat at ipiuadala sa mga kiuauuku'lau aug sumusuuod ua pahayag:

''M§a maginoong namiminuno, kasapi at mgakapatid:

"Sa inyong lahat i()inatuturigk()I ang i)a-

hayag na ito. 'l'otoong kinakaihingan na salaU)ng madaling panahon ay putlin natin angwalang pangaUmg panghilupig na ginagawa8a mga anak ng hayan, na ngayo'y nagtitiis ngmabihigat na parusa at pahirap sa mga hihmg-gnan, na, sa dahilang ito'y ?nangyaring ipa-tanto ninyo sa lahat ng mga kapatid na sa arawng Sabado, ika 29 ng kasalukuyan, ay pu])u-lok ang paghihinuigsik na pinagkasniniuan na-tin, kaya't kinakailangang sal)aysabay na ku-mih)s ang mga bayau-bayan at sahaysabay nasalakayin ang Maynihi. Ang sino pamang hu-madlang sa banal na adhikang ito ng bayanay ipalalagay na taksil at kalaban, maliban nanga lamang kung .may sakit na rlinaramdam

ang katawa'y maysaia, at sihi'y paguusiginalinsunod sa palatuntnnang ating pinaiiral.—B'andok ng Kalayaan, ika 28 ng Agosto ng1 89(5 -ANl )HES BONT FACrO/'

60.

—

Sinunod ba ng bayan ang pahayagna iyan?—Lahat ug uakabalid ay nagsisiitiod.

Kinabukasao nga ng gabi, (29) ay riagkaroon. na ng labanan sa buong paligid ng Maynila.Nang ika 30 ng buang ito ay nagkaroon lui ngmahigpit na labanan sa Balintawak, sa SanJuan del Monte at sa iba pang pook. Si Koni-facio ay nagpakita ng di karaniwang katapa-

44

ngaii at gayoii din ang kanyang mga kasama-han. Nasnpil nila at naagawan iig ilang baril

ang mga himpilan ng guardia civil. Kayanoon din ay ipinasya ni General Blaneo, kataas-taasang puno ng Kastila dito sa Pilipinas, naipalagay na pook ng digmaan ang mga lala-

wigang Maynila, Bulakan, Kapampangan, Nue-va Ecija, Tarlak, Laguna, Batangan at Kabite,

at iriiutos na bantayang mahigpit ang mga ma-mamayan. .

; ^

61.—Ano pa ang ginawa ng pamahalaang

kastila sa harap ng m§a pangyayaring yaon?

—

Pinagdadakip ang lahat ng kilalang mason o

mga kamaganak at kaibigan nila at kinulong sa

Bilibid, sa Fuerza de Santiago at sa iba pangsukat kapiitan, gaya ng silong ng mga kuta

(muralla) na nakakakulong sa k)ob ng Maynila

(Intramuros) . Ang mga mayayamang katuladng mga Yangko (ama) ; Roxas, Zamora, Bau-tista at iba't iba pa'y pinaghuhuli at piniit sabilangguan, at gayon din ang mga pilipinongnapapatangi sa dunong at sa kabuhayan. Angmga kasapi sa "Katipunan," ay pinagdadakipdin at pinahirapan sa loob ng bilangguan. Pa-libhasa'y nakilala na ang kaparaanang ginaga-wa sa pagsapi,—-dahil sa pagkatuklas ng bi-

nanggit na ''eura" sa Tundong si P. MarianoGil,—lahat ng mga manggagawa sa mga paga-waan, ang mga lalaking lumalakad sa mga lan-sangan sa Maynila at sa mga bayang katagalu-gan, ay isa isang nilililisan ng manggas ng barong mga "guardia civil" at "veterana" at tini-

tignan kung may piklat na gurlis at ibinibilang-go. May mga ilan na nagkasugat o tinubuankaya ng galis sa bisig, kahit na di sa lugal nakinukudlitan sa pagkuha ng dugo na inilalagdasa kasulatan ng panunumpa ng mga kasapi sa"Katipunan," ang ibinilango, pinahirapan atpinagbabaril sa Bagumbayan (Luneta) at saloob ng mga bilanguan.

45.

62.—Ang mga mayayama't m§a maruru-nong na pilipinoay di lamang ang hindi kasapi

sa '^Katipunan" kundi kasalungat pa mandinnito, ^bakit sila pinagdadakip at pinabarii angllan?—Si Bonifacio rin at ang "Katipunan'"

ang masasabing may kagagawan ng gayongpanghuhuli. Nang malaman ni Bonifacio naang mga mayaman at mga litaw na pilipino, ay

ayaw sa paghihimagsik, siya'y umisip ng isang

paraan na ang mga ito'y mapadamay sa pag-uusig sa mga taga "Katipunan". Una, ay nanglalong masugatan ang puso ng mga taong ba-yan kung makitang pati ng mga mayayaman'tmga litaw na kababayan ay pinipiit at pinag-babaril, at, ikalawa't higit sa una'y nang sagayon ay lalong lumagablab ang apoy ng pag-hihimagsik. Anopa't sa kanyang pagkatunayna manghihimagsik, ang ibig ni Bonifacio aymagkahalohalo na ang balat sa tinalupan.Kaya, nang mairaos na ang pulong na nagpa-siya ng pagsalakay sa Maynila, ay iniutos ni

Bonifacio kina Emilio Jacinto at Guillermo Ma-sangkay na isabog sa ilang pook ng Maynilaang mga kasulatan na sadyang inihanda ni Bo-nifacio at nang mga alagad niya, na nagpapaki-lalang ang mga nangakalagda ay mga kinaalamat kasapi sa "Katipunan," bagaman ang totoo,

ay hindi, at ang mga kasulatang yao'y ginawalamang at hinuwaran ang lagda ng ilang mgalitaw na mayayaman at marurunong na pilipinonang sa gayo'y mapasubo o isubo sila sa ginam-panang paghihimagsik ng bayang maralita, saikabubuti ng lahat.

63.

—

lyan ba'y inihayag ni Bonifacio salahat ng mga kasapi?—Ang ginawa niyangtpanghuhuwad sa mga lagdang binanggit ayhindi inihayag, nguni't talagang ipinababasa samga kasapi sa "Katipunan" at ng sa gayo'ylalong lumakas ang loob ng kaniyang mga ala-gad. Katunayan nito, iian sa mga nahuli angsa hirap sa mga pasakit ay nagturo ng nagturo

46

m ikuig taong lita\\% bagama't ang ilan sa mgaisiiiigaw ay sa gawa iia lamaiig ng higpit iig

mga parusa.

04^^At ano ba ang mga parusang igina-

gawad sa mga hinuhuli?—Mahaba't ma'y kahi-

rapang isaisahin. Nguni't ang liaraniwan ayfuig huwag pakanin ng maghamaghapon

;{)ahiin

sa tahimpakan; palakarin sa raunggo, ibitin ngpatiwarik at bigiang ibagsak; paluin ng pala-

sau ng patihaya; duruin ng aspile ang kuko;iiiisiu sa mga bartolina mi maghamagliapongnakatayo; ilubog sa balon at makasandali'yhanguin at iba't iba pa. Sa katapustapusan ayl)ariHo.

05.

—

Sino sino ang mga pinagbabarii?—Hindi maaaring isiwalat. Marami. Sa mgakasapi sa ''Katipunan" ay di na kailangan sabi-hin pa. Nguni't ang mga unang ipinabaril ngpamahalaang kastila sa Luneta noong ika 4 ngSeptiembre ng 1896, ika 5 at % ng hapon, aysina: Saneho Valenzuela, Eugenio Silvestre,Modesto Sarmieuto at Ramou Peralta. AngmSa luasong binaril sa Maynila ay ito: Jose Ri-zak Domingo Franco, Numeriano Adriano, Moi-ses Sahador, Luis E. Yillareal, Eaustino Villa-ruel, Ramon l^adilla, Jose Dizon at Antonio Za-lazar. Sa mga lalawigan naman ang mga ma-song binaril o pinatay (marami ang sa hirapng mga parusa ay namamatay) sa gayon o ga-nitong kadahilanan ay ang sumusunod: RosalioSilos, sa Miudanao: Lauro Dimayuga, sa Bata-ngan: Domingo Geeilio, Giriaeo Snrile, Teodo-rieo I^Hgonera. Pantaleon Belmonte, QuintinThiio. Mamerto Natividad, at Mareos Yentus saNueva Eeija: Eraneiseo Taiiedo at Proeopio Hi-lario sa Tarlak: Leon Hernandez sa Kamarines;at ang ilan sa mga binaril sa Kabite ay sina Vic-toriano Lueiano, Maximo Inoeeneio. FelicianoGabueo, Eugenio Cabezas, Hugo Perez, MaximoGregorio, Jose I^allana, Severino Lapidario atAltonso Oeampo.

66.—llang panahon nagtagal ang paghi-himagsik?—Mula ng ika 29 Agosto ng 1896hanggang noong pumasok sa Maynila ang huk-bo ng mga amerikano noong ika 13 ng Agostong 1898, bagaman ng lagdaan ang "Paeto deBiak-na-bato'' noong ika 4 ng Agosto ng 1897,ay nahinto ang labanan na inulit uli ng Mayo ngtaong sumunod, 1898, ng nagbalik dito si Agui-naldo na buhat sa Hongkong. Dapat din sabi-hin na naririto na ang mga amerikano sa May-nila, ay nakikipaglaban pa ang i^awal ng paghi-himagsik sa ilang bayan na hindi pa nahuhulogsa kamay ng mga pilipino at sa katunaya'y angilan ay nagsisuko o napasuli:o nang naririto nasa Maynila ang hukbo ng amerikano.

67.

—

Kailan dumaiing sa Pilipinas angmga Amerikano?—Noon ngang unang araw ngMayo ng 1898. Nagbubukang liwayway ngnagsipasok sa look ng Maynila ang mga sasak-yang-dagat na pangdima ng Estados Unidos atkapagkaraka'y nilusob ang mga sasakyang da-gat na pangdigma ng mga kastila at mga ilangsandali lamang ay napipilan at napalubog itongmga huli. Sa look ng Maynila ay namalagiang mga sasakyang dagat na nagwagi hanggangnoong ika 13 ng Agosto ng 1898 na nilusob nghukbong amerikano ang Maynila at sa kanilaisinuko ang bayang ito ng mga maykapangya-rihang kastila ng araw ding yaon.

68.—At ang hukbo ng ^'Katipunan," ayano ang ginawa ng araw na yaon?—Dapat mu-nang sabihin na hindi na hukbo ng "Katipunan"ang maitataw^ag sa mga kawal na yaong nag-sipaghimagsik, sa dahilan noon ika 24 ng Mayong 1898, nang si Emilio Agirinaldo, ay mag-balik sa Kabite na galing sa Hongkong (ika 15ng Mayo, 1898), ay itinanghal niya ang kasa-rinlan ng Pilipinas, na siya ang pinaka Dietador,kundi hukbo ng Pamahalaang Pilipinong Nag-hihiinagsik. Noong ika 12 ng Hunyo ng 1898,ay inihayag at itinanghal naman sa Kawit anguri ng Pamahalaang sarili ng Sangkapuluang

48

l?ilipirias al susog dito'y ilinatag ang Pamaha-iaang Pilipinong Naghihiinagsik, na ang Pa-ngulo ay si Emilio Agninaldo. Ang mga kawalnga nito, ay nangakarating at nagsihimpil hang-gang sa mga nayon ng Maynila, gaya ng Gaga-langin, (Jervantes, Sampalok, Santa Mesa, Pakoat Ermita, kasabay halos ng hukbong amerikanona nagsipasok ng ika 13 ng Agosto ng 1898.

69,

—

Ano pa ang nangyari?—Ang hukbong Estados Unidos, ay nasa Maynila at Kabite(kabayanan) at ang hukbong pilipino nama'ysiya ngang sumasakop sa mga bayanbayanat nakikipaglaban pa sa hukbo ng mga kastilarl oon sa ilang bayang nasa kamay pa ng mgaito. Nang ika 15 ng Septiembre ng 1898, ayidinaos sa simbahan ng Barasoain, Malolos, angunang Kapulungang Bayan na binubuo ng 85kinatawan ng mga lalawigan ng Sangkapuluangl^ilipinas. Nang ika 29 ng Nobyembre ng taonding ito ay pinagtibay ng kapulungang sinabiang Panguluhang-batas (Gonstitueion) na pa-iiralin sa Pilipinas at ng 21 ng Enero ng 1899,ay inihayag na't pinairal ang binanggit na Pa-nguluhang-batas at tuloy itinanghal ang Repii-bliea Pilipina sa simbahan ng Barasoain, Ma-lolos,

70

—

Bakit namayani sa Pilipinas anghuiebo n§ Estados Unidos?—Ganito ang nang-yari: Nang ika 20 ng Disyembre ng 1898 aypinagkasunduan ng Espana at Estados Unidosang paghinto ng kanilang digmaan, na nagmu-la ng buwan ng Abril ng 1898. Ang linagda-ang yao'y pinagtibay ng Senado ng EstadosUnidos ng ika 6 ng Pebrero ng 1899. Sa ka-sunduang ito'y ipinagkaloob ng Espana saEstados Unidos ang Sangkapuluang Pilipinas.

Nang ika 4 ng Enero ng 1899, ay iniutos ngPangulong MeKinley ng Estados Unidos sa kay(ieneral Otis na siyang namiminuno sa hukbongamerikano sa Pilipinas na ipakilala sa mga pili-

pino ang kapangyarihan ng Estados Unidosdito. Ang Pamahalaang pilipino ay tumutol at

ayaw kilanlin ang nasabing kapangyarihan at

49

karakaraka'y iiiihanda ang mga kawal sa paki-kibaka. Lahat n^ kalwiran ng isang bayangnatutongm^ghimagsik ay ginamit. Nang ka-gabihan hg ika 4 ng Pebrero ng 1899, isa sa

mga pinuno ng hukbong pilipino ang ibig bu~magtas sa tulay ng San Juan del Monte, nguai'tsiya'y binaril ng nakabantay doon na isang sun-dalong araerikano. Dito na nagsimula ang pa-kikibaka ng hukbong amerikano laban sa huk-bong pilipino na nagtagal ng ilang taon, hang-gang sa napipilan ng lakas ng malaki at maya-mang Estados Unidos ang kamuraan kt kahina-an ng Republiea Filipina.

71.

—

Kailan lamang nagslauko ang iahatng ating leawai?—-Baga ma't si Emilio Agui-naldo ay nadakip ng ika 23 ng Marzo ng 1901,sina general Lukban, sa Samar, at si Malvar,sa Batangan, ay nagsilaban pa at nagsisuko nalamang na kasama ang kanilang mga kawalhg talagang supil na supil na ng kalaban atwala ng makain. Ang una*y sumuko ng Pebre-ro ng 1902 at ang ikalawa ay ng Hunyo ngtinuran ding taon.

XI

TAGUMPAY AT PAHIMAKAS

72.—Samakatwid ang panghihimagsik ng''Katipunan" n§ Agosto ng 1896, ay siyang pi-nanggalingan ng Hukbo n§ Pilipino at siyangginamit sa pagtatatag ng Republiea Pilipna?

—

Oo. At salamat sa paghihimagsik na yaon aytaas ang noo hg bayan natin sa paghingi n^kalayaan at kasarinlan. Anopa't ang isang ba-yang natntong itiaghimagsik dahil sa kanyangkasarinlan ay karapatdapat na mabuhay ngmalaya.

73.- Lahat ba'y kumikilala sa kadakiiaanng ginawa ni Bonifacio at ng '^Katipunan" ukoisa 6aya,n?—Nang ihga nnang araw ay hindi,

lalunglahma ang mga pusakal niyang kalabanna mga ''Mle." Sa pahayagan ng mga ito naang pamagat ay "Libertas" ay sinabing kungipagtatayo, raw ng monumento si Andres Bo-fa:ci6 ay mapanganganlang ''monumento al eri-

men/' at ang mga heswita nama'y ipinalalagayna ang ama ng ''Katipunan" ay isang **crimi-

nal" sa kasaysayan ng PiUpinas na itinuturonila sa mga bata sa Ateneo de Manila. Ito'y

tinutulan ng mga pahayagang pilipino at ngilang mga litaw na kababayan.

74.

—

Ano ang ginawang parangal n§ ba-yan kay Boniraoio at sa "Kaitipunan"?—Mulang taong 1901 sa isang pook nitong Maynila,sa daang Alvarado, ay nagdadaos taon-taon ngparangal na alaala sa ama ng ''Katipunan."Untiunti ay lumalaki ang ginagawang yaon at

lumalaganap sa ibang mga pook ng Tundo.Nang ika 3 ng Septiembre ng 1911, sa balak ngmga pahayagang tunay na makabayan na ''El

Renaeimiento" at "Muling Pagsilang" at sa

pagaambagambagan ng mga taong bayan, ayitinayo ang bantayog sa Balintawak, na bilangalaala sa mga bayani ng panghihimagsik ng1896. Ang Legislalura Pilipina naman, sa ba-

51

lak ng Kapulungang Bayan, ay naglaan na ngsalaping igugugol sa isang bantayog sa nayonng Kalookan na kahahangganan ng daang*'Avenida Rizal,'' bilang alaala at pagbubunying bayan kay Andres Bonifacio, At noong ika

30 ng Nobyembre ng 1920, ang Senador LopeK. Santos, ay nagharap sa Senado ng isang

mungkahing kautusan na itinatakdaang arawna pangilin ang ika 30 ng Nobyembre, bilang

alaala sa araw na iyan na kapanganakan ni x\n-

dr6s Bonifacio. Pinagtibay naman ng Legisla-

tura Pilipina at ang bilang ng batas ay 2946.Kaya, mula noong ika 30 ng Nobyembre ngtaong 1921, ay ginagawa ng pangilin ang arawna ito sa taon-taon. Sa gayo'y napagtibay nang mga tunay na Kinatawang-bayang nagsisi-buo ng Senado at ng Gamara de Representantes;ang mahalagang utang ng Sangbayanang Pili-

pinas kay Andres Bonifacio at sa ''Kataastaasan,Kagalanggalang Katipunan ng mga Anak ngBayan," na pinagmulan ng tagumpay ng mini-mithing Kasarinlan sa puso ng lahat.

75.—Kailan namatay si Bonifacio at anoang ikinamatay?—Ang mga tan6ng na iyan aymahabang salaysayin. Gayon man, ay pag-aralan nating ipatanto ang ilang bagay ukol sa

pagkapatay sa kanyd. Sa dahilang hindi nag-kakaisa noong mga unang buan ng taong 1897,ang mga pinuno ng Paghihimagsik, na nasa sa

Kabite, na sina Bonifacio, Aguinaldo at iba paukol sa mga kaparaanan ng kanilang ginagam-panan, ay nagkaroon ng mga hinanakitan sa

loob ang isa't isa. Ang hinanakitang yao'y isi-

naysay ni Bonifacio na rin sa dalawa niyangsulat kay Emilio Jacinto, na ginawa sa Naikukol sa ika 16 ng Abril ang isa at ang isa na-ma'y ukol sa ika 24 ng buan ding ito ng taong1 897 na yari sa Limbon. Anopa't sa ikalawangsulat ay sinasabing siya'y mayhinala ria sina

Aguinaldo at ang mga kapangkat nito'y ibig

*1suko ang buong Revolucion."

52

'lsang balitang ^akasusiika—ang wika niBonifacio sa sulat niyang ito kay E. Jacinto—ay ang kataksilan ng mga namiminuno sa''Magdalo." Sila'y napasakop sa kapatawaran(indulto) p kumampi sa mga kastila, Ang ti-

nurang mga puno ay sina: Daniel Tirona, Mi-nistro dc la Guerra^ Jose del Rosario, Ministrodel Interior; Jose (?) dailles, Teniente gene-ral, at ang iba pang mga taga Tansa at pating "eura" roon, na mga alipuris ni KapitangEmilio." ;

Naiig 1896, ay may dalawang parigkat salalawigang Kabite na nagsisipamatmigot sapaghihimagsik doon. "Magdalo" ang pama-gat ng isa na pinangunguhihan ni BaldomeroAguinaldo ( k^patid ni Kapitang EmiUo), at

ang isa nama'y pinamagatang -'Magdiwang/'na pinangunguluhan naman ni Mariario Alva-rez. Ang nasasakupan ng ima'y ang mga ba-yang Kawit, Imus, Bakood, Perez Da^marihas,Silang, Mendez Nufiez at Amadeo, at ang nau-iikol naman sa huli'y ang iba pang mga bayanng tinurang kilawigan.

Nang makapasok na ang hukbo ng mgakastila sa maraming bayan n§ Kabite, mula ngmapatay ang bayaning si Evangelista sa Sapote,ng ika 17 ng Pebrero ng 1897, ang pangkat na''Magdalo" ay umurong sa San Francisco deMalabon at iimanib sa pangkat na "Magdi-W'ang/' At upang magkaroon ng pagkakaisam pamamatniigot ng paghihimagsik doon,hoong ika 12 ng Marzo ng 1897, ay nagdaosng isang pulong silang mga riagsisibuo ng da-lawang pangkat upang itatag ang isang Pama-halaang Tagapamatnugot ng Paghihimagsik sa''cas.a-hacieuaa" sa Tejeros. Ang nangulo aysi Aridres Bonifacio i^a rin. Bago idaos ang ha-lalai> ng mga magsisibuo ng tinurang-Pamaha-laan, ay ipinatalastas ni Bonifacip na, anomanang kalabasan, ay kaniyang igagalang. Gina-wa ang halalan at ang kinalabasan ay ito: Emi-lio Aguinaldo, Pangulo; Mariano Trias, Ikala-weng- pangulo; Pangulong hukbo, Artemio Ri-eaHe; Taga-Pamatmigot ng Digma, Eniiliano

5^3

Riego de Dios; at si Boiiilaeio ay Direetor del

Departameiito del Interior. vSi Bonifacid ayliiridi tiimutol sa kinalabasan ng halalan; ngu-ni't si Daniel Tirona^ ay tumutol sa pakaka-halal kay BonifaGio; at ipinalagay na "dapatihalal si Jose del Rosario sa tungkoi na pinag-lagyan kay B()iiifacio," pagka't ang taong kan-yaiig ipinalalagay ay 'ialoiig maykaya kay sa

napahalal, sa timgkuling hahawakan." Dito,

umano, nagpakita ng hinanakit at poot si Boni-facio. Nagliaroon ng mga kasulatan ng pag-tutol sa halalahg binanggit sa una. May mgatutol iia linagdaan nina Andres BonifaciD, Pro-oopio Bonifacio, Mariano Trias, Pio del Pilar,

Artemid Riearte at Severino de las Alas.

Makalipas araw, ay naapula rin ang tutulan at

ang isa't isa sa mga nalialal at sampu ng mgapinuuoug sakop ng Pamahalaang yaon, ay para-paran|^ nagsisumpa ng kanikanilang tungkol.Sa sama ng loob, ang ginawa ni Bonifacio at ngdalawa niyang kapatid na sina Proeopio at Gi-

riaed ay nilisan ang Kabite at pumatungo sa

mga bundok ng San Mateo. Sila'y hinabol ngmga kawal ni Aguinaldo. Napatay ang kapa-tid niyang si Giriaeo. Si Andres Bonifacio aynagkaroon ng tatlong sugat at siya'y binihagng mga humabol sa kanila i)Hti ng isa niyangkapatid. Dinala sila sa Naik at pagkatapos saMarigundong. Tatlo uaman aug nasugatan sa

nagsihaboL

76.

—

At ano ang ginawa sa kaniia? Sa'Bundok Buntis" sila inihantong. Isang "Hu-kom ng Digma" ang itinatag upang ang magka-patid ay mahatulan sa ibinubuhat na kasalanangmnano silang dalawa'y nagtatayo ng isanglakas na isasalungat sa Paghihimagsik at nag-sisiiwa^ sa Pamahalaan ng Paghihimagsik.Ang tiiiurang hukom, ay pinangunguluhan ngbinitay na si General Noriel at ang iba pangnagsisibuo, ay sina Glemente J. Zulueta; PedroLipana, Juez Instruetor; Santos Noeon, Fiscal;

at mga saksi ay siria Agapito Bonzon at PedroSisdn. Ang tagapagtanggol ni Andr^s Boriifa-

54

eio ay si Teodoro Gonzalez, na naging kalihimniya. Ang naging liatol ng Hukuman ay ipa-dala silang maglmpatid sa pook ng Look, Bata-ngan, upang doon sila mamalagi. Datapwa,dahil, umanoy sa matinding pagsalakay ng huk-bo ng mga kastila at sa mahigpit na kahilinganng marami na di kaayon ni Bonifacio, ang mag-kapatid, ay binaril sa ^'Bundok Buntis,'' noongika *40 ng Mayo ng 1897,'' isang araw bagomapasok ng hukbong Kastila ang Marigondong.

Malaking pagdaramdam ang naghari salahat ng mabalitaan ang naging wakas ng bu-hay ng Ama ng ''Katipunan." Gayon man, ayhindi rin nagkapangkatpangkat ang mga kawalng Paghihimagsik at ang lahat ay kumilala samga nahalal na piilunong nagsisipkmatnugot ngPaghihimagsik sa ilalim ng kataastaasang pa-ngungulo ni Emilio Aguinaldo. May mga ibapang balita ukol sa nangyaring iyan kay Boni-facio, Datapwa, sa ganang atin, ay maaringbuuin ang mga pangyayaring yaon ukol sa pag-kamatay niya, sa ganito:

Na, sina Bonifacio at mga kapatid ay hindikaayon nina Aguinaldo at mga kapangkat nitoat ang gayo'y pinagmulan ng samaan ng loobng isa't isa;

Na, ang samaan ng loob na yaon, ay tumi-mo sa puso ni Bonifacio, pagkaraan ng hala-lang ginawa ng mga Tagapamatnugot ng Pag-hihimagsik;

Na, si Bonifacio ay humiwalay sa Pama-halaang yaon, at ayaw kilanlin at sila'y luma-ban sa humabol sa kanila;

Na, siya'y hinatulan ng isAng sadyang Hu-kuman ukol sa mga panahong yaon, at siya*tang kanyang kapatld, ay binaril sanhi sa mgakadahilanang nabanggit na; at

Bagaman nangyari ang mga malulungkotna bagay na yaon, ang Pamahalaang Tagapag-himagsik na binanggit, ay kinilala ng mga pina-mamahalaan at ng madlang kampon; at ang

55

Paghihimagsik na siyaiig paiigunahing iayon ni

Bonifacio, ay naganap nga.77.

—

Ano ang paiapalagay hinggil sa pa-kakapatay kay Bonifacio?—-Hindi nagkakaisaang lahat sa kanilang Imro at palagay uliol sapagkapatay na yaon sa Ama ng ating Paghihi-magsik. Nagkakasalungatan at nagkakaiba.May nagsasabing tumpak at may nagsasabinghindi. Si Jose Glemente Zuhieta ang siyang,umano, nagsabi, na "Kailangan sa ikapagtata-gumpay ng Paghihimagsik ang pagkapatay kayBonifacio, ng mga panahong yaon" ; at ang ki-

lalang mananalaysay na si Epifanio de los San-los, sa kanyang isinulat ukol Imy Bonifacio, napinagkunan ng ilang mahalagang salaysay ngmunting aklat na ito, ay wari'y nagpapakilalang pagsang-ayon sa kurong yaon ni Zuhieta;subali't si Mabini, ang Dakilang Lumpo, ay ka-salungat. Anito sa kanyang talaang ukol saPaghihimagsik:

''Sino mang sumuri—ang wika ni Mabini—ay walang matatagpuang bahagya mangkatwiran na sukat magpagaan sa inasal nayaon ni Aguinaldo (kay Bonifacio). Si Aii-dr6s Bonifacio—ang patuloy—ay di maipahi-lagay na may mababang kakayahan at dunongsa sinoman sa mga napahalal sa puloiig nayaon, (halalan ng ika 12 ng Marzn, 1897)bagkiis pa ng^ng nagpakita ng kataliTuihan atkakayahang d! karaniwan sa kanyang pakaka-pagtatag ng "Katipunan/' Lahat ng: mgamanghahalal ay paraparang mga kaibigan niG. Emilio Aguinaldo at ni G. Mariano Trias nanangagkakaisa, samantalang si Bonitaeio aypinagaah'nlanganan, bagama't nagpakilala ngisang malinis na kaugalian, dahil lamailg sasiya'y hindi tagd Kabite; iyau. ang sanhi ngkanyang hinanakit. Ganoon pa man, angpaghihinanakit na ito ni Bonifacio ay di niyaipinakilala sa anomang marahas na pagtiitol,at sa katunaya'y ng makita niyang sinoma'ydi nagsusumakit sa ikapagkakasundo nila, aynagkasya na lamang sa pagalis sa lalawiganng Kabite upang tumungo sa San Mateo nakasama ang kanyang mga kapatid. Kungaalagatain na si G. Aguinaldong nahalal napinuno, ay siyang kaunaunahang dapat mana-got sa di paggalang at pagsunod sa Pangulo

56

iig "Katipuhan" na kanyang kihasasapian

;

kiing gtigunitain na ang pagkakasundo nila aysiyang tumpak na lunas sa mahigpiit at mase-lang katayuan ng Paghihimagsik^ ang sanhing pagkakapatay (kay Bonifacio), ay di ma-aring ipalagay kundi isang hahgarin luhhattg'hakasisirang puri doon: sa ano't iiaano mah'ang gayong kapaslangan ay siy^iitg kaiiuna-unahang tagumpay ng pagiimhot laban sa*tunay na pagibig sa bayan. .

."

Sa pagaalaalaiig baka hindi uariiin naisaliri

sa wikang sarili ang tmiay na kahulUgan lig

mga pangungusap ni Mabini, ay sipiin natingbuongbuo ang kaliyang sulat sa wikang kastila/na anya'y:

"La eritiea no eneuentra justiheacidii nisiquiera ateiiuante para esta eondueta delSr. Aguinaldo. Andres Bonifaci6 no <4'a me-hos instruido que cUalquiera de ios eh^gidosen la reunidn hieheiohada, y habia demostradosagaeidad no eomun organizando el Katipunan.Todos los eleetores eran amigos do Don EmilioAguinaldo y J)on Mariano Trias qne estabanunidos, mientras que Bonitaeio era mirado eondesconhanza:, a pesar de haher demostradoun earaeter nitegro, solamente porque no erade la provincia; asi se explica sii resenti-miento. Sin embargo esto no se manifest6por ningun aeto dc violen,ta opoHici6n, pues,viendo que nadie trabajaha por la reeoneilia-(non, se eontento eon salir de la provinciapara San Mateo en eompahia de sus hermanos.Guando se eonsidera que el Sr. Aguinaldo^ jefeelegido, habia sido el primer responsable deinsubordinaeion al jefe del Katipunan a queperteneeia eohio miembro; euando se relle-X i ona q*ue 1a reconc i 1 ia(m 6n i'ra 1a iin i ca s o lu-

eion apropiada al (^stado eritieo de la revolu-eion, el m6vil del asesinato no puede atribuirsesino a sentimientos que altamente deshonrana a<iu(3l: de todos modos semejante erimen

. eonstituye b1 primer triunto de la ambieionpersonal eontra el verdadero patrioti^smo. .

."

Sa harap naman ng matipuno at may ka~tulisltng mga ptogungusap na iyan ni Mabini,ay naitd ang ilang katotohanan. Sa sariling

taletbLh n| a'sawk ni Bonifacio, na ang sagi-skg ay ''LakamBini," na ipinadala kay Emilio

laeiiito, ay sinasabing si Goronel Agapito Bon-son, ay siyang sa boong pitagan ay umanyayasa kanyang asawa, "upang magawa ang paki-kipagkasundo,-' anyaya ito na tinanggiiian niBonifacio. Si Antonino Guevara naman, isasa mga kaayon ni Bonifacio, sa isang sulatkay Emilio Jacinto buliat sa Laguna, ika 3 ngMayo, 1897, ay nagsasabing sina Goronel In-tong at iba pang puno ay nagsadya sa baliay ni

Bonifacio, upang hikayatin ito na mili ng ba-yang ibig niyang karoroonan ng sa gayo'yiiuwag silang magkahiwahiwalay. Hindi' ti-

nanggap ang gayong anyaya at payo, at sumagotng ganito:

"Patatawarin ninyo kundi ko matanggapang inyong anyaya sa akin. Di na ako manu-numbalik kailan man, pagka't hindi ko na ma-titiis ang mga ginaw^ sa akin. Una'y pinag-dadamutan kami sa kakanin. at ^ano angaking gagawin sa mga balo't nangaulila, angmga anak at mga asawa, na nangatira daliil

sa labanan sa Malabon at Nobedeta? Inaakalako—ang patuloy—na k'ung sa inyo mangyayariang mga bagay na ito at buo ang inyong mgapuso, kayo mang iyan, ay aabutin din ng yamotat hinawa. Ikalawa: naririnig ko rian na akoraw ay isang taong walang kabuluhan dito salalawigan ng Kabite at sa gayo'y dapat akonghuwag kilalanin. Sa ganito ng^, ang marapatay lisanin ko ito, yayamang di niawawalan ngmaaawa sa akin sa mga lalawigan ng Maynila,Bulakan at Nueba Esiha."' Ang sagot ng mgakausap ay, 'Kung gayon, ay kami'y magsisiuwina pagka't ang rnga tao nami'y hindi pa nag-sisikain.'

".

Katotohanan din naman na, kung napipi-lan ang paghiliimagsik sa lalawigan ng Kabite,ay nakaganti naman sa pagsalakay na ginawasa raga kaaway sa Batangan, Laguna, Bizal, Bu-laiian, Bataaii, Nueba P^siha, Kapangpangan,Tarlak, Pangasinan, at iba pa. Ito'y nangyaripagkatapos naug mapatay si Bonifacio. Samakatwid.a ng pagkakaisa ay di nasira ng ga-yong napakalinigkot na pagl\:itiL sa buhay ngAma ng Paghihimagsik. Parapara pang na-ngagkaroon ug ibayong tapang, ayon sa mganagawang pagpapagupo sa hukbo ng mga Kas-

58

tila, iia natatala sa Kasaysayaii, hanggaiig sa

napilitang kilanlin ng pamahalaang kastila angpamahalaan ng Paghihimagsik sa tinatawag nakasnnduan sa ''Biak-na-Bato."

Gaya ng sinabi na, mahabang salaysayin

ang buong pangyayari hinggil sa pagkamataykay Andres Bonifacio. Nguni't sa ano't paanoman, ay minsan pang napatunayan na ang mgadakilang bayani ng isang bayan o ng isang ad-hikang matayog na pangpatubos, katulad ni

Andres Bonifacio, ay karaniwang namamataysa "hindi talaga ng Dios." At napatunayandin naman ang pagibig sa Tinubuan ng mga ka-wal ng ''Katipunan" at gayon din ng bayan sa

pagsunod sa 'iisang pamamanihala," bagama'tkinitlan ng buhay ang nagsikap, nagmunakalaat nagsimula ng Paghihimagsik, at iyang kali-

nisan ng adhika ng mga taong bayan sa pakiki-baka dahil sa ikalalaya ng lupang sarili, aynapatampok hanggang sa naihatid sa tagumpayang Bayan.

Samantala'y pabayaan na natin ang Is-

torya—na di maaaring magbulaan at pabula-anan—na maalam maggawad ng marahas naparusa sa sinomang sa kanya'y magkulang, angsiyang magpasya sa pagkamatay na iyan ngDakilang Dukha ng ating Lahi.

78.

—

May nn§a suiai bang naiwan si Boni-facio?—Mayroon. Mga pahayag ukol sa pag-hihimagsik, '*Ang dapat mabatid ng mga Ta-galog," "Ang Pagibig sa Tinubuang bayan,"(tula) at iba pa. Nguni't ang lalong pinaka-mahalaga, bukod sa palatuntunan at mga aral

ng ''Katipunan," at ang *'Katungkulang gaga-win ng mga Anag ng Bayan," ay ang ''HulingPaalam" hi Rizal, na kanyang isinatagalog sagitna ng pagdadagundong ng Paghihimagsik,m. siyang inaawit ng ating mga kawal ng sila'y

liakikipaglaban sa Kastila.

59

Naito aiig pahimakas ni Rizal na isina-lagalog iiiya:

PAHIIIIAKAS Nl DR. 40SE RIZALPinipintuho kong Bayan ay paalam,

lupang iniirog ng sikat ng araw,mutiang mahalaga sa dagat Silangan,kalualhatiang sa ami'y pumanaw.

Masayang sa iyo'y aking idurlulotang lanta kong buhay na lubhang malungkot;maging maringal man at labis alindogsa kagalingan mo ay akin ding liantlog.

Sa pakikidigma at pamimiyapisang alay ng ibay ang buhay n'a kipkip,walang agam-agam, maluag sa dibdib.matamis sa puso at di ikahapis.

Saan man mautas ay di kailangan,eipres 6 laurel, lirio ma'y patunganpakikipaghamok, at ang bibitayan,yaon ay gayon din k'ang hiling ng Bayan.

Ako y mamatay, ngayong namamalasna sa silanganan ay namamanaagyaong maligayang araw na sisikatsa likod ng luksang nagtabing na ulap.

Ang kulay na pula kung kinakailanganna maitim sa iyong liway~way,dugo ko'y isabog at siyang ikinangng kislap ng iyong maningning na ilaw.

Ang aking adhika sapul magkaisipng kasalukuyang bata pang maliit,ay ang tanghaling ka at minsan masilipsa dagat Silangan hiyas na marikit.

Natuyo ang luhang sa mata'y nunukal,taas na ang noo't walang kapootan,walang bakds kunot ng kapighatiangabahid man dungis niyong kahihiyan.

Sa kabuhayang ko ang laging gnnitamaningas na aking ninanasa-nasaay guminhawa ka ang hiyaw ng* diwapag hingang papanaw ngayong biglang-bigla.

Ikaw'y guminhawa laking kagandahangako'y malugmok, at ikaw ay matanghal,hininga'y malagot, mabuhay ka lamangbangkay ko'y masilong sa iyong Kalangitan.

Kung sa Hbingang ko'y tumubong mamalassa malagong dahio mahinhing bulaklak,m manga labi mo'y mangyaring ilapat,

sa kaluluwa ko hallk ay igawad.

* 60

At sa aking noo nawa'y iparamdam,sa lamig ng lupa ng aking libingan,nng init ng iyong pag hingang dalisayat simoy ng iyong pag giliw na tunay.

Bayaang ang buwan sa aki'y ititigang liwanag niyang lamlam at tahimik,liwayway bayaang sa aki'y ihatidmagalaw na sinag at hanging hagibis.

Kung sakasakaling bumabang htimantongsa cruz ko'y dumapo kahi't isang ibondoon ay bayan humuning hinahonat dalitin niya payapang pananon.

Bayaan ang ningas ng sikat ng arawula'y pasingawin noong kainitan,magbalik sa langit ng boong dalisaykalakip ng aking pagdaing na hiyaw.

Bayaang sino man sa katotonp: giliwtangisang maagang sa buhay pagkitil:kung tungkol sa akin ay may manalanginidalangin Bayan yaring pagka himbing.

Idalanging lahat yaong nangamatay,nangagtiis hirap na walang kapantay;mga ina naming walang kapalaranna inahihibik ay kapighatian.

Ang mga bao't pinapangulila,ang mga bilangong nagsisipag dusa:dalanginin namang kanilang makitaang kalayaan mong, ikagiginhawa.

At kung ang madilim na gabing mapanglaway lumaganap na doon sa libingan'ttanging mga patay ane: nangag- lalamay,huwag bagabagin ang katahimikan.

Ang kanyarig hiwaga'y huwaer gambalain:kaipala'y maringig doon ang taginting,:ttinog ng gitara't salterio'y mag saliw,ako, Bayan, yao't kita'y aawitin.

Kung ang libingan ko'y limot na ng lahat .

at wala ng: kruz a.t batong mabakas,bayang linag-in ng taong masipag,hipa'y asarolin at kanyang ikalat.

At mga buto ko ay bago matunawmaowi sa wala at kusang maparam,alabdk ng iyong latag ay bayaangsiya ang bab'alang doo'y makipisan.

Kung magka gayon na'y aalintanahinna ako sa limot iyong ihabilinpagka't himpapawid at ang panganorinmga lansangan mo'y aking lilibutin.

61 .

Matining na tunog ako sa dingig mo,ilaw, mg-a kulay, masamyong pabange'),ang ugong at awit, pag hibik sa iyo,

pag asang dalisay ng pananalig ko.

Bayang iniirog, sakit niyaring hirap,Katagalugang kong pinakaliliyag,dingin mo ang aking pagpapahimakas:diya'y iiwan ko sa iyo arig lahat.

Ako'y patutungo sa walang busabos,walang umiinis at verdugong hayop:pananalig doo'y di nakasasalot,si Bathala lamang doo'y haring hibos.

Paalam, magulang at mga kapatidkapilas ng aking kaluluwa't dibdibmga kaibigan bata pang maliitsa aking tahanan di na masisilip.

Pag pasalamatan at napahinga rin,

paalam estrangerang kasuyo ko't aliw,paalam sa inyo mga ginigiliw:^mamatay ay siyang pagkagupiling!

IKATUNGKULANG GAGAWIN Nd MdA

ANAK m BAYAN{Dekdlogong sinulat ni Andres Bonifacio)

I

Ibigin mo angr Dios ng" boong- puso.

nPakatanrtaang" lag-l na ang- tunay na pagibig sa l)ios Yi

ay siya rin^ pag-ibig sa Tinubuan, at iyan din ang- pag-ibig

sa kapwa.

III

Itanim sa iyong- puso na.. ang- tunay na kalialag-ahan

ng: puri't kag-inhawalian ay ang- ikaw'y mamatay tiabil sa

ikalilig-tas ng- Inang--Bayan.

IV

Lahat ng' iyong- mabuting- iiangael ay maKwawagri kapagr

ikaw'y may liinabon, tiyag-a, katwiran at pag--asa sa iyong

inaasal at g-inagawa.

Pagiiig-atan mo, kapara ng- pag-iing-at sa sariling- puri,

ang- mg-a pasya at adhikain ng- K. K. K.

VI

Katung-kulan ng- lahat na, ang- nabibing-it sa malaking-

kapahanmkan sa pagtupad ng- kanyang- tungkulin ay ilig-tas

sukdang- ikapariwata ng- sariling- buhay at kayamanan.

VII

Ang kaugalian natin sa ating- sarili at sa pag-tupad ng-

ating- tung-kol ay slyang- kukunang- halimbawa ng- atingr

kapwa.

VIII

Bahag-inan mo ng- iyong" makakayanan ang sino mang-

mahirap at kapus-palad.

IX

Ang- sipag- sa pag-g-awa na iyong ikabubuhay ay siyang

tunay na sanhi ng- pagibig-, pag-mamahal sa sarili, sa iyong-

asawa't mga anak, sa iyong- kapatid at mg-a kababayan.

Parusahan angr sinomang- masamang- lao't taksil at

purihin ang mabubuting gawa. Dapat mong* paniwalaan

na ang: tinutunto ng- K. K. K. ay mg-a biyaya nt Dios; na

anopa't ang mg-a ninasa ng- Inang-Bayan, ay mg-a nasain

din ng- Dios.

{Salin ng imsa sa -uHkang kastila)

Y^m^^^^mmm^^mmm^^^^^^^m>^^^^^^^^

MaA TALANG MATATAGPUAN SA AKLATNA ITO

1521,—Ika 26 ng lllarzo, kaunaunahang pagdatalsa Pilipinas ng mga kastila.

1863.

—

Ika 30 ng Nobyembre, kapanganakan kayAndres Bonifacio.

1872-—Ika 2S ng Pebrero, pagbitay kina Gomez,Burgos at Zamora.

1892.—Ika 26 ng Hunyo, paglunsad ni Rizal saMaynila.

1892.

—

Ika 7 ng Hulyo, pagkakapabilanggo kay Ri-zal ni General Despujol, sa Fuerza deSantiago.

1892.

—

Ika 7 ng Hulyo, pagkakatatag ng "Katipu-nan."

1896.—Ika 1 ng Enero, pagkakahalal sa mga mag-sisibuo ng Panguluhan ng *'Katipunan."

1896.—Ika 1 ng Enero, unang labas ng pahayaganng "Katipunan" na ang pamagat ay "Ka-layaan."

1896.—Buwan ng Mayo, sinugo ni Bonifacio si Dr.Valen7.uela kay Rizal.

1896.—Ika 5 ng Hulyo, sulat ng pinuno ng sibil nasi Sityar sa mga pinunong kastila sa May^nila.

1896.—Ika 5 ng Agosto, paglunsad ni Rizal sa May-nila buhat sa Dapitan.

1896.—Ika 5 ng Agosto, tinangka ng mga ''Katipu-nan" na iligtas si Rizal.

1896.—Ika 13 ng Agosto, sulat ng "eura" sa Sam-piro kay Luengo.

1896.

—

Ika 17 nfi Agosto, pulong na idinaos ng*'Katipunan" sa "Kankong."

1896.

—

Ika 19 nfi Agosto, pagkatuklas ng "Katipu-nan" ni P. Mariano Gil.

1896.—Ika 27 ng Agosto, paglipat nina Bonifaoiosa Balakbak.

64

1806.—Ika 28 ng Agosto, pagkalagda iig pahayag sapaghihimagsik.

1896.—Ika 29 ng Agosto, pasyang pagsinmla ngpaghihimagsik, na iniuutos sa pahayag ni

Bonifacio.

18S6.—Ika 29 ng Agosto, pagkakalabanang mahig-pit ng mga /'Katipunan'"' at kawal ng kas-tila sa Balintawak at iba pa.

1896.

—

Ika 30 ng Agosto, araw na ipinasyang pag-salakay sa Maynila.

1896.

—

Ika 30 nfi Agosto, ipinasya ni General Blan-co. na gawing pook ng digmaan ang mgalalawigang Maynila, Bulakan at iba pa.

1896.—Ika 4 ng Septiembre, kaunaunahang mgaipinabaril ng mga kastila.

1897.—Ika 17 ng Pebrero, pagkakapasok ng mgakastila sa Sapote.

1897.—Ika 17 ng Pebrero, pagkapatay kay Evange-lista.

1897.

—

Ika 12 n§ IMapzo, halalan sa '*casa-hacienda''

sa Tejeros, Kabite.

1897.—Ika 24 ng Abril, sulat ni Bonifacio kay Emi-lio Jacinto.

1897,—Ika 3 ng Mayo, sulat kay Emilio Jacinto ni

Antonino Guevara.

1897.

—

Ika 10 nfl IMayo, pagkabaril kay Bonilaeio at

sa kanyang kapatid na si Proeopio.

1897.

—

Ika 4 ng Agosto, Kasunduan sa Biak-na-Bato.

1898.—Abri), pagsimula ng digmaan ng Espana at

Estados Unidos.

1898.—^lka 1 ng Mayo, pagkakapalubog ng mgapangdigmang dagat ng mga amerikano sa

mga pangdigma ng mga kastila.

1898.—Ika 15 ng Mayo, paglunsad ni Aguinaldo saMaynila, buhat sa Hongkong.

1898«

—

Ika 24 n§ INayo, pagtanghal ng paghimagsikat pagiging Dietador ni Aguinaldo.

65

i898.^-lka 12 Tig Hiinyo, pagkakMtangluil iig 'uri rig

Pamahalaang' sarili.

1898.-—Tka 13 ng Agosto, pagsiiko ng Maynila sa

mga amerikano.

18S8.--Tka 15 ng Septiembre, pagkakaraos ngiinang kapulungarig-bayan ng pamalia-laang sariii sa Malolos.

1898.—Tka 29 ng Nobyombre, pagkakapagtibay ngpangulong-batas (Gonstitueionu

1898.—Iko 20 ng Ilisyembre, paghinto ng digmaanng Espana at Estados T'^nidos.

1899.—Ika 4 ng Enero, pagkakapagutos ng T^angu-

long MeKanley na ipakilala sa mga pili-

pino ang kapangyarihan ng Kstados Tni-

dos.

1899.—-Tka 21 n§ Enero, pagkakatanghal ng Repu-bliea Pilipina sa Malolos.

1899.—Tka 4 n§ Pebrero, simula ng labanan ng mgaamerikano at pilipino.

1899.— Tka 6 ng Pebrero, pagkakapagtibay ng Se-nado ng Estados ITnidos sa kasunduan ngbayang ito at ng Espana ukol sa Pilipinas.

1901.

—

Ika 23 n§ Marzo, pagkakadakip kay EmilioAguinaldo.

1901.- Abril, simula ng hayagang pagpai^arangalkay Bonifacio sa daang Alvarado.

1 902.— Pebrei'o, pagsiiko ni (leneral T.iikban.

1902.—-Hunyo, pagsuko ni General Malvar.

191t#^

—

Ika 3 n§ Septiembre, pagtatayo ng bantayogsa mga Bayani ng 96.

1920.— Ika 30 ng Nobyembi'e, paghaharap ni S<uui-

dor Lope K. Santos, ng bill 'ukol sa kaara-

wan ni Bonitaeio na ngay(Vy batas na blg.

2946.

1921.-—Tka 30 ng Nobyembre, simula ng pagigingaraw na i^angilin, alangalang kay- T^oni-

facio.

Ang- "Kartilyang- Makabayang" lt6,

ay grlnawa sa pailmbagran ni

Juan FajaMo, daangr AvenldaRlzal 040, Santa Cruz, Mayttlla

SinlmulAn ang pag-gawa n^ Ika

19 ni Nobyembre nt 1022, at

natapos ang pagUmDag' nang ika

27 nt tlnurang: buwdn at ta6n.

Rlmed by PreseryaikHi

1997

Rlmed bv Presewallon

1997

M.en ang sliil na h

.^ sadyang balat >^

Paraparang sadyang ^

, papelI

/'«'\ **•-:'

4,,,^^*

B 681,075

. c q 5

UNIVERSITY OF MIGHIGAN

3 901S 03682 2826

X^(: ,

-^'

.l^i(med by Preservalion

/1 ^ ' u

*--^