KAZvTNl. Zekeriyya b. Muhammed

r A A ~ KAZVINI, Zekeriyya b. Muhammed

L

(~,;ı ı ~ ~ G.f"3 l Ebu Yahya Cemalüdd!n Zekeriyya

b. Muhammed b. Mahmud el-Kaıvln! (ö. 682/1283)

Ünlü coğrafyacı. _j

Rebiülahir 598'de (Ocak 1202) Kazvin'­de doğdu. Ensari ve E nesi nisbeteriyle de anılmasından soyunun ensardan Enes b. Malik' e dayandığı anlaşılmaktadır. Genç­lik yıllarında tahsil için Dımaşk'a gitti ve orada Muhyiddin İbnü'I -Arabi ile tanıştı (630/1233) . Öğrenim hayatıyla ilgili pek az bilgi bulunmakla birlikte Aşarü'l-bilad ve a]Jbdrü '1- 'i bad adlı eserinin çeşitli yerlerinden ve 'Aca'ibü 'l -ma]J1ıl.]fat'ın müellif nüshasının kenarındaki bir kayıt­tan Musul'da Esirüddin el-Ebheri'nin öğ­rencisi olduğu ve onu hendese ilminde en büyük üstat olarak tanıdığı öğrenilmek­tedir. Halife Müstansır- Billah döneminin (ı 226- ı 242) sonlarına doğru Bağdat'a

gitti ve Hille kadılığına tayin edildi. 652 (1254) yılında da kendisi istemediği hal­deVasıt kadılığına getirildi. Bu görevde iken Bağdat Hülagu tarafından ele geçi­rildi (656/1 258) Kazvini V asıt'ta vefat et­miş (7 Muharrem 682/7 Nisan ı 283) ve ce­nazesi Bağdat'a götürülerek orada top­rağa verilmiştir. Batılılar'ın "Araplar'ın

Plinius'u" dedikleri Kazvini'nin eserlerini kaleme alırken kullandığı malzeme ken­di gözlemlerinden çok o dönemde yaygın olan ve Helenistik çağdan intikal eden bilgilere, ayrıca gezgin ve taeirierden işittiklerine dayanır.

Eserleri. 1. cAcii'ibü'l-mal]lı1lp'it* ve gara'ibü'l-mevcudat. Günümüze ulaşan iki eserinden biri ve daha meşhuru olup İlhanlı veziri, münşl ve tarihçi Ata Melik Cüveyn'i'ye sunulmuştur. Kahire'de tarih­siz bir baskısı yapılan eser Wüstenfeld ta­rafından neşredilmiş (Göttingen 1848), ayrıca Demiri'nin lfayatü'l-J:ıayevan'ı­

nın kenarında (Kahire 1305) ve sonunda (Kahire 1398/1978) basılmıştır. Hermann Ethe eseri Almanca'ya çevirmiştir (Leip­zig ı868) . Eserin Farsça ve Türkçe'ye de çeşitli tercümeleri yapılmıştır. Z. Aşarü '1-bilad ve a]Jbdrü '1-'i bd d. Bir ön söz ve üç mukaddimeden sonra yedi ikiimin ele alındığı bir coğrafya kitabıdır. Aralarında Ebu Hamid ei-Gırnati, İbnü'I-Fakih, Ya­küt ei-Hainevl. ibnü'd-Delai. Ebu Dülef el-Hazreci, Biruni ve Mes'udi'nin eserle­rinin de bulunduğu kırk dolayında kay­naktan istifade edilerek yazıldığı anlaşı-

160

lan eserin önsözünde yeryüzü şekilleri , ik­lim çeşitleri, milletler ve ülkeler hakkın­da çeşitli bilgiler verilmekte, ayrıca her bölgedeki canlı ve cansız varlıkların sahip oldukları özelliklere, ilginç olaylara ve ta­rihi şahsiyetlere dikkat çekilerek yer yer bu şahsiyetlere ait menkıbeler anlatıl­maktadır. Coğrafya kadar kültür tarihi açısından da önem taşıyan eserin birinci mukaddimesinde insanın sosyal bir var­lık olduğu ve sosyalitesini ancak bir top­luluk içinde gerçekleştirebileceği, bunun için de mesleklerin ve iş bölümünün ge­rekliliği üzerinde durulur. ikinci mukad­dirnede yeryüzünün çeşitli coğrafi bölge­lere ve farklı iklimiere ayrılmasının varlık türleri üzerindeki etkileri, üçüncü mukad­dirnede B'irun'i kaynak gösterilerek yer­kürenin ekvatorla nasıl iki yarım küreye ayrıldığı, kuzey ve güney yarım kürelerin iklim açısından arzettikleri özellikler ve meskGn bölgeler hakkında bilgi verilir. Müellif yedi ikiimin coğrafi dağılımını. her birinin saat farklarını, enlem ve boylam açısından konumlarını izah ettikten son­ra bu bölgelerde yer alan başlıca şehirleri alfabetik düzen içinde tanıtır ve bu ara­da tarihleri. ilmi ve kültürel hayatlarıyla ilgili ilginç tesbitlerde bulunur. Eser, Ana­dolu'nun birçok şehir ve kasabası ile Or­ta Asya Türk boyları hakkında geniş bilgi vermesi açısından da önemlidir. Aşarü'I­bilad'ın ayrı ayrı kaleme alınmış iki şekli bulunmaktadır. Bunlardan ilki 661'de ( 1263) telif edilen 'Aca'ibü '1-büldan (Berlin, Staatsbibliothek, nr. 6043), ikin­cisi 67 4 ( 1275) tarihli Aşarü '1-bilad ve al]barü '1- 'ibdd'dır. ilim aleminden asıl itibar gören ve Wüstenfeld tarafından neşredilen edisyon ( Geography 1 Cosmog­raphy, ll: Atharal-bilad, Göttingen 1848) ikincisidir. Daru Sactır'ın baskısı (Beyrut 1380/1960) Wüstenfeld neşrinin tıpkıba­sımı mahiyetindedir. Aşarü'l-bilad, 806 (1403) yılında Abdürreşid b. Salih b. Nuri et-Tabib ei-Baküvl tarafından Tel]].işü 'I­Aşar ve 'aca'ibü'l-meliki'l-]fahhar adıy­la özetlenmiş, Joseph de Guignes, Fars­ça'ya da çevrilmiş olan bu telhisin Fran­sızca bir tercümesini neşretmiştir (No­tices et extrais des manuscrits de la Bibli­

otheque du Roi, Paris 1788, Il, 386-545) . Tel]Jişü '1-Aşar'ı ayrıca Ziyaeddin Bünya­tof tahkikli metin halinde yayımiarnıştır (Moskova 1971 ). Aşarü '1-bilad'ın XVII. yüzyılda Muhammed Murad b. Abdurrah­man tarafından yapılan Farsça tercümesi neşredilmiş (Tahran 1371 hş . ), eserdeki Türkler'le ilgili bazı kısımlarda Ramazan Şeşen tarafından Beyrut 1960 baskısı-

na dayanılarak Türkçe'ye çevrilmiştir (b k. bi bl.).

Zirikli, Kazvlni'ye ljıtatu Mışr adında bir eser daha nisbet etmekteyse de (el­A'lam, lll , 46) diğer kaynaklarda buna rastlanmamaktadır. Müfidü'l-'ulum ve mübidü'l-hümum adlı eserle (Kahire 1310,1323,1331, ı353; Dımaşk l323)onun bir bölümü olan el-Mekarim ve'l-mefa­l;ir (Kah i re 1354) adındaki risale EbG Be­kir ei-Harizmi'ye nisbet edilerek birçok defa yayımlanmışsa da M. Abdülkadir Ata eserin Zekeriyya b. Muhammed ei­Kazvini'ye ait olduğunu ispat etmiş ve dört yazma nüshasına dayanarak ilmi neşrini gerçekleştirmiştir ( Beyrut 1405/ 1985).

BİBLİYOGRAFYA :

Zekeriyya b. Muhammed ei-Kazvini, Aşarü'l­bilad, Beyrut, ts. (nşr. Daru Sadır): İbnü'I-Fuvati. Tell)fşu Mecma'i 'l-adab(nşr. Mustafa Cevad ). Dımaşk 1963, IV/2, s. 725; Safed!, el-Vafi, XIV, 206; İbn Tağriberdi. el-Menhelü 'ş-şafi, V, 365; Ali Paşa Mübarek, el-ljttatü't-Tevfil!:ty­ye, Kahire 1306, X, 83; Serkis, Mu'cem, ll, 1507-1508; Brockelmann. GAL, ı, 481; Suppl., 1, 882-883; Zirikll, el-A'lam (Fethullah). lll, 46; Azzavi, et-Ta'rif bi'l·mü'errii].Tn fi 'ahdi'l-Mogol ve't-Türkman, Bağdad 1376/1957, 1, 114-116; Sarton, lntroduction, ll/2, s. 868-870; S. Maq­bul Ahmad. "al-Qazwini", DSB,XI, 230-233; Ramazan Şeşen, Islam Coğrafyaetianna Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara 1985, s. 144-152; M. Kowalska. " The Sources of al-Qaz­wini's Athar al-Bilad", FO, VIII (ı 967). s. 41-48; Streck, "Kazvlnl", İA, VI, 528-532; T. Lewic­ki, "al-~zwini", EJ2 (ing.). IV, 865-867.

li! CEVAT İzGi

r KAZZAz ı

{jljAII )

Ebu Abdiilah Muhammed b. Ca'fer b. Ahmed ei-Kazzaz

ei-Kayrevan! et-Temim! en-Nahvi (ö . 412/1021)

L Arap dili alimi, edip ve şair.

_j

321 (933) veya 322 yılında Kayrevan'da doğdu. Kazzaz ei-Kayrevani ve Kazzaz en­Nahvi diye tanınır. Öğrencisi ibn Reşi~'in onu hiçbir eserinde"Kazzaz" (ipekçi) la­kabıyla anmaması, ayrıca diğer kaynak­larda ipekçilikle meşgul olduğunun kay­ctedilmemesi bu kelimenin "Kuzzaz" (ku­sursuz, nazik, kibar) olabileceğini düşün­dürmektedir.

Kazzaz, Kayrevan'da EbG Muhammed Hasan b. Muhammed ed-Deravini, Ebü'I­Kasım ibnü'l-Vezzan İbrahim b. Osman el­Kayrevani ve Ebu Muhammed Abdülaziz b. EbG Sehl ei-Huşeni gibi alimlerden lu-

gat. na hiv ve aruz dersleri aldı. Genç yaş­ta gittiği Mısır'da Fatımi halifelerinden Muiz-Lidlnillah ve Aziz-Billah'ın hizme­tinde bulundu. Lugata ve nahve dair bazı kitaplarını bu sırada kaleme alan Kazzaz halitelerin takdirini kazandı. Bir rivaye­te göre Halife Aziz-Billah'ın ölümünden (386/996) sonra Kayrevan'a gitmiş (Ab­duh Abdü lazlz Kalkile, s. 66); diğer bir ri­vayete göre ise halifenin vefatından önce hacca gitmek üzere Mısır'dan ayrılmış, hac dönüşü Irak'ta Hasan b. Bişr el-Amidl başta olmak üzere dil ve edebiyat alim­leriyle görüştükten sonra Kayrevan'a dönmüştür (Münci el-Ka'bl, s. 33) Kaz­zaz, hayatının son yıllarında Zirt haneda­nından Muiz b. Badls'in ihsanlarına nail oldu ve Kayrevan'da vefat etti. Nahiv, lugat ve edebiyatta "Kayrevan'ın şeyhi" olarak anılan Kazzaz'ın çeşitli kitapları ile biyografisine yer verilen kaynaklar vası­tasıyla günümüze ulaşan şiirlerinden, bu alanda üstün bir yeteneğe sahip olduğu anlaşılmaktadır.

Yetiştirdiği öğrenciler ve yazdığı eser­lerle Kazzaz, Zlr1ler dönemindeki Kayre­van edebi ekolünde yönlendirici bir rol oynamıştır. Çoğu Arap edebiyatında ta­nınmış olan İbn Reşl~ el-Kayrevanl, İbn Şeref el-Kayrevanl, İbnü'r-Reblb diye bi­linen Hasan b. Muhammed et-Temlml, Mekkl b. Ebu Tali b, Abdurrahman b. Ab­dullah el-Mutarriz, İbnü'l-Ber. İbrahim b. Sadaka el-Gırnatl ve Ebu Amr et-Tey­yari onun öğrencileri arasında yer alır.

Eserleri. 1. l)arfı'irü 'ş-şi'r (Ma yecüzü li 'ş-şa'ir {l'z-zarüre). Vezin, kafiye ve diğer bazı zaruretler sebebiyle şairlerin kural dışı kullanım ve tasarrufianna dair olan eseri, Münci el-Ka'bl (Tunus 197 1). Mu­hammed ZağlQI Sellam ve Muhammed Mustafa Heddare ile ( iskenderiye 1973)

Ramazan Abdüttewab ve Selahaddin el­Hadi (Kah i re 141211992) neşretmiştir. 2.

el-1\.şerfıt fi'l-luga. Yaklaşık on veya da­ha fazla anlamı olan kelimelerin derlen­diği bir sözlüktür. Müellif bu kitabında

Gulamu Sa'leb'in aynı konudaki eserini örnek almıştır. İlk defa Sayda'da (Lübnan) basılan eseri ( 1344 ı Hatim Salih ed-Da­min, Md lem-yünşer min Kitabi'I-'Aşe­rat li'l-Kazzfız el-Kayrevfıni adlı çalış­masıyla tamamlamıştır (Bağdad 1988) .

Kitabı ayrıca Yahya Abdürrauf Cebr de neşretmiştir (Amman 1404/1984). 3. el­lfulfı ve'ş -şiyfıt (Kitab fihi ?ikru şey'in mine'l-J:ıula). İnsan vücudunun ve organ­larının renk. boy, şekil, güzellik, çirkinlik ve kusur gibi özelliklerine dair olan eserin başındaki ifadelerden köle tacirlerinin işi­ni kolaylaştırmak için kaleme alındığı an­laşılmaktadır (nşr. Tahir en-Na'san ve Ah­med Kadri Kilan!, Sayda 134111922) . 4. el­Müşelleş. Arapça'da bir hareke farkıyla üç değişik kelime oluşturan kalıplarla ilgili bir sözlüktür. Kutrub'un Müşelle­şfıt'ından sonra bu alanda zamanımıza ulaşan ikinci eser olup önemli bir tarihi belge niteliğindedir. Baştan üçte bir ka­darı eksik doksan altı varaklık bir nüsha­sı Meşhed Asitan-ı Kuds Kütüphanesi'n­dedir ( nr. 2 754 ı. Salah el-Fertusl eserin müselles fiillerle ilgili son bölümünü ya­yımlamıştır(bk. bibl.). s. el-Cami' (fi'l­luga). Kazzaz'ın en tanınmış eseri olup Halife Aziz- Billah'ın emriyle yazılmıştır. Muhammed b. Ahmed ei-Ezherl'nin Teh­?,ibü '1-luga'sına benzediği kaydedilen ki­tap İbn Manzur. F1ruzabadl, Zebldl başta olmak üzere birçok Iugat ve na hiv alimi­nin eserlerine kaynak olmuştur (Sezgin, vıı ı . 250). 6. el-lfuruf. Kazzaz. 1000varak hacminde olduğu rivayet edilen Arap­ça edatlara dair bu eserini de 361 (972)

yılında Aziz- Billah 'ın isteğiyle kaleme almıştır (ibnü'l-Kıftl, inbahü'r-ruvat, lll , 86)

Kazzaz'ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: İ'rfıbü 'd-Dürey­diyye ve şerl).uhfı (ibn Düreyd'in mem­dud ve maksur isim lere dairel-Makşüre adlı kasidesinin şerh ve tahlilidi rJ, el­Mi'fıt (el-'Aşerat'ın benzeri bir çalışma­dır). el-Mu'teriz, el-Müfteri]f, et-Ta'riz

Cesitli kebikec örnekleri

KEBIKEC

ve't-taşril)., Şerl).u Risfıleti'l-belfıga, Mfı

ul]i;?:e 'ale'l-Mütenebbi (mine'l-la/:ıni ve'l-galat), Ebyfıt(ü'l-)me'fıni ii şi'ri'l­Mütenebbi, Me'fıni'ş-şi'r, Şerl).u Risfı­leti'ş-Şeyl] Ebi Ca'fer el-1\.devi, Ede­bü's-sultfın ve't-te'eddüb lehu, Gari­bü'l-Bul]fıri, el-Me'fılim, eq -l)fıd ve'z ­za' , el-Kelimfıtü '1-müşfıkiletü 'ş-şuver. Münci ei-Ka'bl hakkında el-Kazzfız el­Kayrevfıni: ljayatühu ve fı§fıruh adıy­la bir kitap yayımiarnıştır (Tunus 1968).

BİBLİYOGRAFYA :

Kazzaz, Ma yecüzü li'ş-şa'ir fi'z-zarüre (nşr.

Ramazan Abdüttewab- Selahaddin el-Hadi). Ka­hire 1412/1992, neşredenlerin girişi, s. 15-28; a.mlf., ei-'Aşerat {i'l-luga (nşr. Yahya AbdurraGf Cebr) . Arnman 1404/1984, neşredenin girişi, s. 6-13; İbn Reşi~ ei-Kayrevani, el-'Umde (nşr. M. Muhyiddin Abdü lhamid). Kahire 1374/1955, I, 72,107,131,155,174, 183; ll, 78, 85,186-188, 245; a.mlf .. Ünmü?ecü'z-zaman{f şu'ara'i'l­Kayrevan (nşr. Muhammed el -ArGsl el-Matvi ­Beşir el-BekkGş). Tunus 1406/1986, s. 365-369; İbn Hayr, Fehrese, Bağdad, ts. (Mektebetü'l-mü­senna). s. 362-363; Yaküt, Mu'cemü'l-üdeba', XVIII, 105-109; ibnü'I-Kıftl. İnbahü'r-ruvat, III, 84-87; a.mlf .. el-Mu/:ıammedün mine'ş-şu'ara' (nşr. Riyad Abdülhamid Murad). Beyrut 1408/ 1988, s. 261-262; ibnü'I-Ebbar, et-Tekmile(nş[ A. Bel - M. Ben Cheneb). Cezayir 1920, s. 163; ibn Hallikan. Ve{eyat, IV, 374-376; Brockel­mann. GAL Suppl., I, 539; Sezgin, GAS, VIII, 62, 250; Münci ei-Ka'bl, ei-Kazzaz el-/fayrevani: f:layatühü ve aşar u h, Tunus 1968; C. Zeyd an, Adab, ll , 312; Ömer Ferruh, Tarfl:.ıu '1-edeb, IV, 351 -354, 37 4; Abd u h Abdülaziz Kalkile, el-Bela­tu '1-edebf li'I-Mu'iz b. Bil.dis, Riyad 1403/1983, s. 65-75; Ahmed Hasan Ferhat. Mekki b. Ebi Talib ve Te{sirü'I-Kur'an , Arnman 1404/1984, s. 56-57; Salah ei-Fertüsl. "Evra~ min Kitabi'l­Müşelleş", ei-Mevrid, Xll /3, Bağdad 1983, s. 301-316; Ch. Bouyahia, "al-J5:azzaz", EJ2(ing.), IV, 867.

li! MUSTAFA KıLlÇLI

ı KAZzAz HASAN ÇELEBİ

-,

L

ı

L

ı

(bk. HASAN ÇELEBİ, Kazzaz).

KEBAİR

(bk. KEBIRE).

KEBIKEC

El yazması kitapları güvelerden korumak için

üzerlerine yazılan

_)

-,

_)

-,

L ve tılsımlı olduğuna inanılan kelime. _)

Kitapların genellikle ilk sayfasına "ke­blkec", "ya keblkec", "ya hafiz ya keblkec" gibi ibarelerle yazılan kelimenin, Sürya­nlce'de haşeratı yok etmekle görevli bir meleğin veya kitap kurtları şeyhinin adı

161