CHINCHAYSUYU RUNASHIMI YACHAKUYACADEMIA DE LENGUA KICHWA HUÁNUCO

YACHACHIKUQ: ACOSTA SALAZAR, ALEJANDRO

NAPAYKUNA

JAWKALACHU

IMANAWTAQKAYKANKI

IMAWTAQ KARKAYKANKI ALIM KARKAYKÄ

JAWKALAM

ALIM KAYKÄ

ALICHUKAYKANKI

AW, ALIMKAYKÄ

ALILACHU ALILAM

MA

NA

M A

LIC

HU

K

AY

KÄ

A. ACOSTA SALAZAR

YAMAYLLA

NUQA KÄ ROSAQAM PITAQ KANKI

PAY TAYTÄMI

PAY TURÏMI

PAY MAMÄMI

PAY NANÄMI PAY PANÏMI

PAY WAWQÏMI

PAY TAYTÄMI

PAY MAMÄMI

NUQA KÄPEDRO

PAY YANASÄMI

A. ACOSTA SALAZAR

TINKUN

ANCH

IKAMA

WATA

NKAMA

WARAPAWARANKAMA

CHIKAKAM

A

WARAKAM

A

AYWALÄ

A. ACOSTA SALAZAR

PACHAKUNA

JUNAQ

TU

TA

CH

IKA

PA

QA

S

KILLA WATA

QA

NY

AN

KIL

LA

KA

Y K

ILLA

SH

AM

UQ

KIL

LA

KA

Y W

ATA

SH

AM

UQ

W

ATA

QA

NY

AN

WA

TA

QA

NY

AN

PA

QA

NY

AN

NIN

QANYAN

KANAN WARA

WARAPAWARAN

A. ACOSTA SALAZAR

USYA PACHA

WAYRA PACHA

TAMYA PACHA

WAYTA PACHA

A. ACOSTA SALAZAR

PAWKARKUNA

WAYLLAPI

UQI QUSI

KULLISAÑI

ANQAS

YURAQ

QUYUPUKA

QARWASH

YANA

A. ACOSTA SALAZAR

AYLLU

TAYTA MAMA ( QUSA) ( WARMI )

JORGE MARÍA

ULLQU WARMI WARMI ULLQUCHURIN CHURIN WAWA WAWA

PEDRO ROSA JULIA JOSÉ

PANI NANA TURI

WAWQI

A. ACOSTA SALAZAR

LUMCHUY MASHA

CELIA PEDRO ROSA LUIS

IVÁN NILDA SILVIA RAUL TAYTÄPA

TAYTÄPA PANINPA PANINPAWARMI WAWAN ULLQU WAWAN

MAMÄPATURINPAWARMI CHURIN

MAMÄPATURINPAULLQU CHURIN

CELIA PEDRO ROSA LUIS

IVÁN NILDA SILVIA RAUL

TURÏPA PANÏPAWARMIN QUSAN QUSÄPA PANINPA

QUSANMAMÄPA TAYTÄPATURIN PANIN

TAYTÄPAPANINPAQUSANMAMÄPA

TURINPAWARMIN

PEDRO ROSA

TURÏPA TURÏPA PANÏPA PANÏPAULLQU WARMI WARMI ULLQUCHURIN CHURIN WAWAN CHURIN

A. ACOSTA SALAZAR

PAULA JORGE MARÍA JUANCHURÏPA

WAWÄPAWARMINPA

QUSANPAMAMAN

TAYTANWILKA AWILU AWILA

IVÁN SILVIA

WILKA

A. ACOSTA SALAZAR

PAULA PEDRO ROSA JUAN

WARMÏPA QUSÄPA MAMAN TAYTAN

A. ACOSTA SALAZAR

YU

PA

NA

KU

NA

1 JUK

2 ISHKAY

3 KIMSA

4 CHUSKU

5 PICHQA

6 SUQTA

7 QANCHIS

8 PUSAQ

9 ISQUN

10CHUNKA

11CHUNKA JUKNIYUQ

12CHUNKA

ISHKAYNIYUQ

13CHUNKA KIMSAYUQ

14CHUNKA CHUSKUYUQ

15CHUNKA PICHQAYUQ

16CHUNKA SUQTAYUQ

17CHUNKA

QANCHISNIYUQ

18CHUNKA PUSAQNIYUQ

19CHUNKA ISQUNNIYUQ

20ISHKAY CHUNKA

30 KIMSA CHUNKA

40 CHUSKU CHUNKA

50 PICHQA CHUNKA

60 SUQTA CHUNKA

70 QANCHIS CHUNKA

80 PUSAQ CHUNKA

90 ISQUN CHUNKA

100

JUK PACHAK

110

JUK PACHAK CHUNKAYUQ

111

JUK PACHAK CHUNKA JUKNIYUQ

112

JUK PACHAK CHUNKA ISHKAYUQ

113

JUK PACHAK CHUNKA KIMSAYUQ

120

JUK PACHAK ISHKAY CHUNKAYUQ

130

JUK PACHAK KIMSA CHUNKAYUQ

140

JUK PACHAK CHUSKU CHUNKAYUQ

200

ISHKAY PACHAK

300

KIMSA PACHAK

400

CHUSKU PACHAK

500

PICHQA PACXHAK

600

SUQTA PACHAK

700 QANCHIS PACHAK

800 PUSAQ PACHAK

900 ISQUN PACHAK

991 ISQUN PACHAK ISQUN CHUNKA JUKNIYUQ

992 ISQUN PACHAK ISQUN CHUNKA ISHKAYNIYUQ

993 ISQUN PACHAK ISQUN CHUNKA KIMSAYUQ

999 ISQUN PACHAK ISQUN CHUNKA ISQUNNIYUQ

1000

JUK WARANQA

1001

JUK WARANQA JUKNIYUQ

1002

JUK WARANQA ISHKAYNIYUQ

1003

JUK WARANQA KIMSAYUQ

1010

JUK WARANQA CHUNKAYUQ

1011

JUK WARANQA CHUNKA JUKNIYUQ

1012

JUK WARANQA CHUNKA ISHKAYNIYUQ

1013

JUK WARANQA CHUNKA KINSAYUQ

1020

JUK WARANQA ISHKAY CHUNKAYUQ

1030

JUK WARANQA KIMSA CHUNKAYUQ

1040

JUK WARANQA CHUSKU CHUNKAYUQ

1100

JUK WARANQA JUK PACHAKNIYUQ

1101

JUK WARANQA JUK PACHAK JUKNIYUQ

1102 JUK WARANQA JUK PACHAK ISHKAYNIYUQ

1103 JUK WARANQA JUK PACHAK KIMSAYUQ

1104 JUK WARANQA JUK PACHAK CHUSKUYUQ

1109 JUK WARANQA JUK PACHAK ISQUNNIYUQ

1110 JUK WARANQA JUK PACHAK CHUNKAYUQ

1111 JUK WARANQA JUK PACHAK CHUNKA JUKNIYUQ

1112 JUK WARANQA JUK PACHAK CHUNKA ISHKAYNIYUQ

1113 JUK WARANQA JUK PACHAK CHUNKA KIMSAYUQ

1120 JUK WARANQA JUK PACHAK ISHKAY CHUNKAYUQ

1130 JUK WARANQA JUK PACHAK KIMSA CHUNKAYUQ

1200 JUK WARANQA ISHKAY PACHAKNIYUQ

1300 JUK WARANQA KIMSA PACHAKNIYUQ

1400 JUK WARANQA CHUSKU PACHAKNIYUQ

1500 JUK WARANQA PICHQA PACHAKNIYUQ

2000 ISHKAY WARANQA

3000 KIMSA WARANQA

10 000 CHUNKA WARANQA

100 000 PACHAK WARANQA

900 000 ISQUN PACHAK WARANQA

1 000 000

JUK JUNU WARANQA

ITI QIWA

UKUSH UMA UPUY

FONEMAS VOCÁLICOS

/ I / /U/

/E/ - Q- /O/

/A/

ITI, IMA, ISMU IQI, QIWA, QIPI, QIMAY

UKUSH, UMA, UPUY UQI, UQU, QUYU, QUY

AMA, ANQAS, ANKASH

/CH/ CHAWPI, MICHIY, CHUCHUY, CHAKWAN /CH/ CHAWA, CHIMPIY, CHUKRU, KACHUY /J/ JAKA, JAKU, JIRAY, MAJAY, JURQUY,/K/ KAWAY, KIMSA, KUYAY, APAKUY

/L/ LUYCHU, LAQWAY, LICHKA, JALQA, MILWA/LL/ LLANU, LLAKIY, LLULLAKUY, MAYLLAY, /M/ MANKA, MIKUY, MUKAY, AMUY, UMA /N/ NINA, UNAY, NUQA, ANKAY, YANA

/Ñ/ ÑAWI, PUÑUY, PIÑAKUY, QUÑU/P/ PUKA, PAQAS, PINQAKUY, APTAY/Q/ QAPIY, QUPIY, QIWA, AQU, PUQUY, RIMAQ /R/ RAPRA, RIMAY, RURAY, ARUY /S/ SAQRA, SUWAQ, QUSA, QASAY

/SH/ SHANSHA, UKUSH, MISHI, SHARKUY, SHAMUY /T/ TUPSHA, TAMYA, TIYAY, KUTIMUY, ATIPAY /W/ WAWA, WIQI, WAMRA, AWAY, NUQAWAN/Y/ YANTA, YUPI, KAYA, YAKU, MAYAY, YUPAY

JAKA

CHAKWAN

MISHI

MANKA

FONEMAS CONSONÁNTICOS

PARTES DEL CUERPO

KAQPA JUTINKUNA(los nombres, número)

ALLQUKUCHIRUNA

WARMIPUKUTAYLLANTUKUYAY

KUNA

JUKNAYLLAJUKNAYLLA ACHKAACHKA

ALLQUKUNAKUCHIKUNARUNAKUNA

WARMIKUNAPUKUTAYKUNALLANTUKUNAKUYAYKUNA

+

CHINA

ALLQUKUCHI

JAKAKUNAUKUSH

KUNTURASHNUMISHI

ATAQKUNA

CHINA ALLQUCHINA KUCHI

CHINA JAKAKUNACHINA UKUSH

CHINA KUNTURCHUNA ASHNUCHINA MISHI

CHINA ATUQKUNA

+ =

KAQPA JUTINKUNA (chinakaq)

URQU

ALLQUKUNA

KUCHIJAKA

UKUSKUNAATUQMISHI

URQU ALLQUKUNAURQU KUCHIURQU JAKA

URQU UKUSKUNAURQU ATUQURQU MISHI

+ =

KAQPA JUTINKUNA (urqukaq)

WARMIJIPASHÑUSTA

CHAKWANCHAKWAS

PANINANA

LUMCHUYUSUSI

KAQPA JUTINKUNA (warmikunaq)

KAQPA JUTINKUNA (ullqukunaq)

ULLQU / QARIWAYNAQUSATURI

AWKINAWKISWAWQIMASHA

IMANUY KAQKUNA(adjetivos)

SHAQSHASHAQSHAJATUNJATUNMURUMURU

ALLI ALLI ARUQARUQ

SUMAQSUMAQPUTKAPUTKASUMAQSUMAQYANAYANAKIMSAKIMSA

WALLPAWALLPARUMIRUMI

JAKAKUNAJAKAKUNA WARMI WARMI

ULLQUULLQUKUYAYKUYAY

MAYUKUNAMAYUKUNAYARPAYYARPAY

PUKUTAYPUKUTAYWARMIKUNAWARMIKUNA

SAHQSHA WALLPASAHQSHA WALLPAJATUN RUMIJATUN RUMI

MURU JAKAKUNAMURU JAKAKUNA ALLI WARMIALLI WARMIARUQ ULLQUARUQ ULLQU

SUMAQ KUYAYSUMAQ KUYAYPUTKA MAYUKUNAPUTKA MAYUKUNA

SUMAQ YARPAYSUMAQ YARPAYYANA PUKUTAYYANA PUKUTAY

KIMSA WARMIKUNAKIMSA WARMIKUNA

+ =

IMANUY KAQ JUTI IMANUY KANMAN

RUNAKAQ RIMAYKUNA

AYKAAYKA YUPAYYUPAY

RUNAKAQRUNAKAQ KASTILLANUKASTILLANU

ACHKAACHKA

1 aq.1 aq.

NUQANCHNUQANCHII

(todos) (todos) nosotros/asnosotros/as

NUQAKUNNUQAKUNAA

(sólo) (sólo) nosotros/asnosotros/as

2 aq.2 aq. QAMKUNAQAMKUNA Ustedes, Ustedes, vosotros/asvosotros/as

3 aq.3 aq. PAYKUNAPAYKUNA Ellas, ellosEllas, ellos

JUKNAYLLJUKNAYLLAA

1 aq.1 aq. NUQANUQA YoYo

2 aq.2 aq. QAMQAM Tú, usted, vosTú, usted, vos

3 aq.3 aq. PAYPAY Ella, élElla, él

RURAKAQKUNA (verbos)

RURAKAY JUTIRURAKAY JUTI(infinitivo)(infinitivo)

RURAKAYKAQRURAKAYKAQ(gerundio)(gerundio)

RURAKASHQARURAKASHQA(part. pasivo)(part. pasivo)

RURAQ RURAQ (part. (part. activo)activo)

MIKUYMIKUYKUKAYKUKAYPURIYPURIYARUYARUY

ISHPAYISHPAYUPUYUPUYTAKIYTAKIY

MIKURMIKURKUYARKUYARPURIRPURIRARURARUR

ISHPARISHPARUPURUPURTAKIRTAKIR

MIKUSHQAMIKUSHQAKUYASHQAKUYASHQAPURISHQAPURISHQAARUSHQAARUSHQA

ISHPASHQAISHPASHQAUPUSHQAUPUSHQATAKISHQATAKISHQA

MIKUQMIKUQKUYAQKUYAQPURIQPURIQARUQARUQ

ISHPAQISHPAQUPUQUPUQTAKIQ TAKIQ

KANAN PACHA (Presente simple)

AYKAAYKA YUPAYYUPAY RUNAKAQRUNAKAQ RURAKAYKAQRURAKAYKAQ

ACHKAACHKA

1 aq.1 aq.NUQANCHINUQANCHI PURI + NCHIPURI + NCHI

NUQAKUNANUQAKUNA PURI + PAKÜPURI + PAKÜ

2 aq.2 aq. QAMKUNAQAMKUNA PURI + PÄKU + NKIPURI + PÄKU + NKI

3 aq.3 aq. PAYKUNAPAYKUNA PURI + PÄKU + NPURI + PÄKU + N

JUKNAYLLAJUKNAYLLA

1 aq.1 aq. NUQANUQA PURÏPURÏ

2 aq.2 aq. QAMQAM PURI + NKIPURI + NKI

3 aq.3 aq. PAYPAY PURI + NPURI + N

KANAN RURAKAYKAQ PACHA(Presente continuo o

progresivo)

AYKAAYKA YUPAYYUPAY RUNAKAQRUNAKAQ RURAKAYKAQRURAKAYKAQ

ACHKAACHKA

1 aq.1 aq.NUQANCHINUQANCHI PURIR+KAY+ KA+NCIPURIR+KAY+ KA+NCI

NUQAKUNANUQAKUNA PURIR+KAY+KÄPURIR+KAY+KÄ

2 aq.2 aq. QAMKUNAQAMKUNA PURIR+KAY+ KA+NKIPURIR+KAY+ KA+NKI

3 aq.3 aq. PAYKUNAPAYKUNA PURIR+KAY+KA+NPURIR+KAY+KA+N

JUKNAYLLAJUKNAYLLA

1 aq.1 aq. NUQANUQA PURIY+KÄPURIY+KÄ

2 aq.2 aq. QAMQAM PURIY+KA+NKIPURIY+KA+NKI

3 aq.3 aq. PAYPAY PURIY+KA+NPURIY+KA+N

QANYAN PACHA

AYKAAYKA YUPAYYUPAY RUNAKAQRUNAKAQ RURAKAYKAQRURAKAYKAQ

ACHKAACHKA

1 aq.1 aq.NUQANCHINUQANCHI PURI+RQA+NCHIPURI+RQA+NCHI

NUQAKUNANUQAKUNA PURI+PÄKU+RQÄPURI+PÄKU+RQÄ

2 aq.2 aq. QAMKUNAQAMKUNA PURI+PÄKU+RQA+NKIPURI+PÄKU+RQA+NKI

3 aq.3 aq. PAYKUNAPAYKUNA PURI+PÄKU+RQA+NPURI+PÄKU+RQA+N

JUKNAYLLJUKNAYLLAA

1 aq.1 aq. NUQANUQA PURI+RQÄPURI+RQÄ

2 aq.2 aq. QAMQAM PURI+RQA+NKIPURI+RQA+NKI

3 aq.3 aq. PAYPAY PURI+RQA+NPURI+RQA+N

QANYAN RURAKAYKAQ PACHA

AYKAAYKA YUPAYYUPAY RUNAKAQRUNAKAQ RURAKAYKAQRURAKAYKAQ

ACHKAACHKA

1 aq.1 aq.NUQANCHINUQANCHI PURIR+KAY+KA+RQA+NCHIPURIR+KAY+KA+RQA+NCHI

NUQAKUNANUQAKUNA PURIR+KAY+KA+RQÄPURIR+KAY+KA+RQÄ

2 aq.2 aq. QAMKUNAQAMKUNA PURIR+KAY+KA+RQA+NKIPURIR+KAY+KA+RQA+NKI

3 aq.3 aq. PAYKUNAPAYKUNA PURIR+KAY+KA+RQA+NPURIR+KAY+KA+RQA+N

JUKNAYLLAJUKNAYLLA

1 aq.1 aq. NUQANUQA PURIY+KA+RQÄPURIY+KA+RQÄ

2 aq.2 aq. QAMQAM PURIY+KA+RQA+NKIPURIY+KA+RQA+NKI

3 aq.3 aq. PAYPAY PURIY+KA+RQA+NPURIY+KA+RQA+N

SHAMUQ PACHA (Wara pacha)

AYKAAYKA YUPAYYUPAY RUNAKAQRUNAKAQ RURAKAYKAQRURAKAYKAQ

ACHKAACHKA

1 aq.1 aq.NUQANCHINUQANCHI PURI+SHUNPURI+SHUN

NUQAKUNANUQAKUNA PURI+PÄKU+SHAQPURI+PÄKU+SHAQ

2 aq.2 aq. QAMKUNAQAMKUNA PURI+PÄKU+NKIPURI+PÄKU+NKI

3 aq.3 aq. PAYKUNAPAYKUNA PURI+PÄKU+NQAPURI+PÄKU+NQA

JUKNAYLLAJUKNAYLLA

1 aq.1 aq. NUQANUQA PURI+SHAQPURI+SHAQ

2 aq.2 aq. QAMQAM PURI+NKIPURI+NKI

3 aq.3 aq. PAYPAY PURI+NQAPURI+NQA

SHAMUQ RURAKAYKAQ PACHA

AYKAAYKA YUPAYYUPAY RUNAKAQRUNAKAQ RURAKAYKAQRURAKAYKAQ

ACHKAACHKA

1 aq.1 aq.NUQANCHINUQANCHI PURIR+KAY+KÄ+SHUNPURIR+KAY+KÄ+SHUN

NUQAKUNANUQAKUNA PURIR+KAY+KÄ+SHAQPURIR+KAY+KÄ+SHAQ

2 aq.2 aq. QAMKUNAQAMKUNA PURIR+KAY+KA+NKIPURIR+KAY+KA+NKI

3 aq.3 aq. PAYKUNAPAYKUNA PURIR+KAY+KA+NQAPURIR+KAY+KA+NQA

JUKNAYLLAJUKNAYLLA

1 aq.1 aq. NUQANUQA PURIY+KÄ+SHAQPURIY+KÄ+SHAQ

2 aq.2 aq. QAMQAM PURIY+KA+NKIPURIY+KA+NKI

3 aq.3 aq. PAYPAY PURIY+KA+NQAPURIY+KA+NQA

KANMAN PACHA

AYKAAYKA YUPAYYUPAY RUNAKAQRUNAKAQ RURAKAYKAQRURAKAYKAQ

ACHKAACHKA

1 aq.1 aq.NUQANCHINUQANCHI PURI+NCHI+MANPURI+NCHI+MAN

NUQAKUNANUQAKUNA PURI+PÄKU+MANPURI+PÄKU+MAN

2 aq.2 aq. QAMKUNAQAMKUNA PURI+PÄKU+NKI+MANPURI+PÄKU+NKI+MAN

3 aq.3 aq. PAYKUNAPAYKUNA PURI+PÄKU+N+MANPURI+PÄKU+N+MAN

JUKNAYLLAJUKNAYLLA

1 aq.1 aq. NUQANUQA PURÏ+MANPURÏ+MAN

2 aq.2 aq. QAMQAM PURI+NKI+MANPURI+NKI+MAN

3 aq.3 aq. PAYPAY PURI+N+MANPURI+N+MAN

KANMAN RURAKAYKAQ PACHA

AYKAAYKA YUPAYYUPAY RUNAKAQRUNAKAQ RURAKAYKAQRURAKAYKAQ

ACHKAACHKA

1 aq.1 aq.NUQANCHINUQANCHI PURIR+KAY+KA+NCHI+MANPURIR+KAY+KA+NCHI+MAN

NUQAKUNANUQAKUNA PURIR+KAY+KÄ+MANPURIR+KAY+KÄ+MAN

2 aq.2 aq. QAMKUNAQAMKUNA PURIR+KAY+KA+NKI+MANPURIR+KAY+KA+NKI+MAN

3 aq.3 aq. PAYKUNAPAYKUNA PURIR+KAY+KA+N+MANPURIR+KAY+KA+N+MAN

JUKNAYLLJUKNAYLLAA

1 aq.1 aq. NUQANUQA PURIY+KÄ+MANPURIY+KÄ+MAN

2 aq.2 aq. QAMQAM PURIY+KA+NKI+MANPURIY+KA+NKI+MAN

3 aq.3 aq. PAYPAY PURIY+KA+N+MANPURIY+KA+N+MAN

DEMOSTRATIVOS

DemostrativoDemostrativo CastellanoCastellano Ubicación del objetivo Ubicación del objetivo demostradodemostrado

KayKay(kuna)(kuna)

Este, esta, estos, estasEste, esta, estos, estas Cerca del emisorCerca del emisor

Chay Chay (kuna)(kuna)

Ese, eso, esa, esos, esasEse, eso, esa, esos, esas Cerca del receptorCerca del receptor

Taqay Taqay (kuna)(kuna)

Aquel, aquella, Aquel, aquella, aquellos/asaquellos/as

Lejos de ambos Lejos de ambos interlocutoresinterlocutores