kültür yayınları dizisi - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/d250901/2014/2014_durranii.pdf ·...

Kültür Yayınları Dizisi

Yayın YönetmeniLokman ÇAĞIRICI Yayın KoordinatörüKenan GÜLTÜRK EditörDoç. Dr. Hür Mahmut YÜCER ÇeviriProf. Dr. Süleyman DERİNProf. Dr. Halil İbrahim KAÇAR Tashih ve RedaksiyonDoç. Dr. Hür Mahmut YÜCEREkrem KIZILTAŞ DüzenleyenBağcılar BelediyesiGümüşhane Eğitim Kültür ve Sağlık VakfıBağcılar Gümüşhaneliler Kültür ve Yard. Derneği TasarımAsitane Organizasyon Dizgi ve Baskı Öncesi HazırlıkM. Fatih AKYÜZLÜ Baskı & Cilt Baskı TarihiŞubat 2014İstanbul

1996

RE

KL ÜL LE TN ÜA RH

VEÜ

YM AÜ RG D

.R

DA EL RI NC EAB

246

1996

RE KL ÜL LE TN ÜA RH VEÜ YM AÜ RG D .R DA EL RI NC EABbildirilerULUSLARARASI GÜMÜŞHÂNEVÎ SEMPOZYUMUDOĞUMUNUN 200. YILI HATIRASINA

DR. ISMAT DURRANİAssistant Professor

Department of Persian,

Islamia University Bahawalpur, Pakistan

Contribution of Sheikh Khalid Baghdadi

to Persian Literature

Khalid bin Ahmad bin Husayin Shahr Zori who is known as Khalid Kurdi or Khalid Baghdadi or Khalid Naqshbandi (1190 or 1193-1242A.H/1776 or 1779-1826) a prom-inent Sheikh of Naqshbandi Mujaddadi and preacher of this order in Iraq, Kurdistan and lands of Ottoman khilafat (Turkey). He is a most popular murid and khalifa of Shah Ab-dullah known as Shah Ghulam Ali Dehlavi (1156-1240A.H/1743-1824). He worked as a bridge between India and Iranian Kurdistan, Syria, Iraq and Ottoman khilafat lands for transmission of Naqshbandiyya Mujjadadiyya order and its teachings. As we know today the chain of most Naqshbandis followers in Tur-key and Iranian Kurdistan contact to Mawla-na Khalid. He was also a religious and literary scholar and wrote some valuable books in Ar-abic, Persian and Kurdi languages. From his Persian works the Farayid alfwayid فراید الفواید, Sharh atwaq alzahb رشح اطواق الذھب, Bughyatul alwajed بغیۃ الواجد (Arabic and Persian letters) and Diwan are considerable.

Here I mention his some Persian works and brief analyses of his Diwan.

1. Diwan e Mawlana Khalid

First It was published by Muhammad Sae-ed during Sultan Abdul Majeed Khan I (1839-1861) reign from Istanbul in Ramadan, 1260 A.H/1844 as mentioned in a qata’-y tarikh at the end of this edition. Second edition of this diwan was printed by Fethi Demir Matbaasi, Istanbul, 1955 in small size of 96 pages. My analyses are based on this edition.

This diwan comprises Arabic, Persian and Kurdish poems by Mawlana Khalid in formate of qasida, masnavi, ghazal, qata’-y tarikh, fard, rubaiyat mukhammas andmolama’ (gilt).

This diwan opens with some qasidas. The first one is in the praise of Maulana Kha-lid’s murshid Shah Ghulam Ali Dehlavi (d.1240/1824) with opening verse as:

دھید ازمن خرب ان شاہ خوبان را بہ پنھانی

کہ عامل زندہ شد بار دگر از ابر نیسانی

(p.2)

Where he says:امین قدس عبداللہ شہ کز التفات او

دھد سنگ سیہ خاصیت لعل بدخشانی

247

1996


(p.4)

(By his attention Shah Abdullah give the quality of red stone of Badakhshan to a black stone.)

When Mawlana Khalid decides gotowards the India (in 1224A.H/1809) and become a murid of Shah Ghulam Ali, some of his frien-ds prevented him not to go India because the India is land of unbelievers.

اگرچہ کافرستان است،باشد از وجود او

بھشت و این سخن نبود خالف نص قرانی.

(p.5)

(Although India is land of Kafirs, but with the existence of Shah Ghulam Ali, that is Para-dise, and this claim is not against Quranic text)

بسی توبیخ کردند اھل توران و خراسانم

بہ دارالکفر رفنت چون پسندی گرمسلامنی؟

(p.6)

(Peoples from Turan and Khurasanrepri-manded me very much. If I am a Muslim why I chose to go home of Kufr?)

بہ دھلی ظلمت کفر است،گفتند و بہ دل گفتم:

بہ ظلمت رو اگر در جستجوی اب حیوانی

(p.6)

(Peoples said me that “Delhi has darkness of kufr” but I said in my heart that if you need elixir you must go to darkness.)

These some couplets show how Mawlana Khalid was desirous to visit Delhi and become a murid of Shah Ghulam Ali.

In this section we found some na’at of Haz-rat Muhammad (Pease be upon him). When Mawlana Khalid was in his way to Madina, he expresses his anxiousness in a tarji’band (strop-he poem) starting with:

ساربانا رحم کن بر ارزو مندان زار

وعدہ شد نزدیک و نبود بعد ازین جایی قرار

(p.11)In the history of Persian poetry lot of Persi-

an Poets paid homage to Hazrat Muhammad (Pease be upon him) through salam format of poetry. Mawlana Khalid has kept this tradition too and composed a salam with his highzeal and gratitude. This is an 8 lines poem and in every line poet use the word of asslamالسالم. The

248

1996


opening verse of this salam is:

السالم ای چھرہ ات شمع شبستان وجود

السالم ای قامتت رسو بھارستان جود

(p.12)

All na’ts of Mawlana Khalid shows us his great love, affection and high esteem to Hazrat Muhammad (Pease be upon him).

In his way to Delhi he crossed the Mashhad (Iran) and visited the tomb of Hazrat Imam Raza and versified a qasida in praise of his tomb. This qasida is profound poetry with sele-ction of sound words. qasida starts inquiringly:

این بارگاہ کیست کہ از عرش برتر است؟

و ز نور گنبدش ھمہ عامل منور است

(p.7)

The reply is also in impressive composition of words which shows his great veneration to him:

این بارگاہ قافلہ ساالر اولیا ست

این خوابگاہ نور دو چشم پیمرب است

این جای حرضتیست کہ از رشق تا بہ غرب

از قاف تا بہ قاف جہان سایہ گسرت است

این روضہ رضا ست کہ فرزند کاظم است

).pسیراب نو گلی ز گلستان جعفر است(8۔7

The poetry of Mawlana Khalid had versa-tility in its themes. His poetry is profound and magnanimously extensive. Mysticismis clearly prominent in his poetry. He has talked about discernment metaphorically. For instance:

جز تو رسمایہ جان نیست مرا

بی تو سودای جنان نیست مرا

کی کنم قول کسی در حق تو

گوش جز تو بہ جھان نیست مرا

گر شوم از رس کوی تو جدا

غیر فریاد و فغان نیست مرا

بی وصالت کہ جز مایہ عیش

نیست شادی بہ روان نیست مرا

بہ وفای تو کہ تا روز وفات؟

جزوفا از تو گامن نیست مرا

(p.38)

He was inspired in his poetry by Mawlana Jalaluddin Rumi, Sa’adi Shirazi, Khwaju Kir-mani, Hafiz Shirazi, Jami, Mahmud Shabastari and Mohtashim Kashani.

The important traditions that are the true soul of ghazal and that were initiated by Sheikh Sa’adi inghazal, the same traditions have been promoted by the subsequent followers. Con-sequently, the genera of ghazal became mul-tidimensional. After this, Khwaju and Salman Sawaji also added to it the immortality of the world, extensive way of life, licentiousness and frenzy. In its journey up toSa’adi Sherazi, these themes became the sole foundations of the tra-dition of ghazal. So, Mawlana Khalid could not negate the traditions of Hafiz.

Khawaju can be considered as the prede-cessor of Hafiz. Hafiz was much inspired by Khawaju, who brought newness by including profundity and passion. On the basis of the same amalgamation of profundity and passion, Hafiz himself says:

استاد غزل سعدی ست پیش ھمہ کس اما

دارد سخن حافظ طرز و روش خواجو

While Mawlana Khalid says:

249

1996


گرچہ سخنت خالد خالی ز بالغت نیست

لیکن نبود او را ذوق غزل خواجو

(p.70)

The second verses of some ghazals of Khawaju and Hafiz are in Arabic language. In emulating theme, Mawlana Khalid also has followed these poetic ancients in some of his ghazals. like:

االای جامہ عنرب از غمت چاک

ترحم قد دنت للموت مرضاک

بہ فرقم پای استغنا نھادی

بلندم ساختی اللہ اعالک

ز خاک اراللہ سا فردا برویم

ترانی ھکذا حیران سیامک

بہ سوگند و عھودت دل نبند م

فان الرب باالخالق رباک

بہ فردوسم مخوان زاھد کہ بی او

لدی اھل السھی ما طاب طو باک

(p.63)

The influential traces of Hafiz can be seen hither and thither in his poetry. Hafiz has a fa-mous ghazal opening with:

یوسف گم گشتہ باز اید بہ کنعان غم مخور

کلبہ احزان شود روزی گلستان غم مخور

Mawlana Khalid reflects this theme in his ghazal:

مژدہ ای یعقوب دل کان یوسف کنعان رسید

محنت بی منتھای ھجر بہ پایان رسید

(p.45)

Mawlana Khalid also wrote ghazals that were based on the ghazals of Hafiz. There is ghazal by Hafiz:

دارم از زلف سیاھش گلہ چندان کہ مپرس

کہ چنان زو شدہ ام بی رس و سامان کہ مپرس

Mawlana Khalid wrote:

بازم افتادہ بدل داغ نگاری کہ مپرس

اللہ زاریست پر از اللہ عذاری کہ مپرس

(p.55)

In the same way, there is a reflection of Mo-htashem Kashani کاشانی in the poetry of محتشم Mawlana Khalid.

Mohtashem Kashani says:

باز ما را جان بہ استقبال جانان می رود

تن بہ جا می ماند و دل ھمرہ جانان می رود

Mawlana Khalid says:

جان با ستقبال جانان می رود

تشنہ سوی آب حیوان می رود

(p.45)

Mawlana Khalid was also inspired by Ab-dulrehman Jami a great Naqshbandi poet of his time. In Mawlana Khalid divan there is a gha-zal with Jami’s makhamas (fivesome):

گر چہ در صورت ذرات جھان جلوہ گری

گاہ در حور منایندہ و گہ در برشی

لیک چون ذات تو اززنگ حدوث است بری

نہ برش خوامنت ای دوست، نہ حور ونہ پری

‘‘این ہمہ بر تو حجاب است، تو چیزی دیگری’’

(p.84)

In his poetry, the panegyric verses for Khawjgan.e. Naqashbandiya can be seen as en-titled:‹‹‹‹ در بیان سلسلہ خواجگان نقشبندیہ قدس اللہ ارسارھم

(p.92-95)

250

1996


In this poem he praises his sheikh as:

بہ پیر ما کہ ھست اندر زمانش

ھدایت حرص اندر آستانش

نشد جز بندگی آرامگاھش

ازان شد نام عبداللہ شاھش

(p.95)

In the poetry of Mawlana Khalid, along with the profundity, the artistic qualities are also manifestated with their exquisiteness that has adornment his poetry. For instance, just take the example of gilt.

ای بہ قد رسو، بہ عارض ھمچو ب د ر]بدر[

کردہ زلفت افتابی را نھان بر ش ب]شب[

مردہ را لعلت حیات جاودانی می دھد

کی ازین معجز زند دم م س ی ح ]مسیح[

زخم دل را از تو می خواھم بہ تازی مرھمی

اعطنی من فیک لطفا ق ب ل ت]قبلت[

گر نقاب از روی برداری کہ خواھد فرق کرد

مہ بر امد ظاھرا بنمود یارم ر خ ]رخ[

ماہ کنعان حبس در زندان و خالد ماہ من

صد چو او دارد اسیر چاہ ز ن خ ]زنخ[

(p.74)

The example of alliteration:

غم بر دمل نشست چو گردون زداغ ھجر

ای چشمہ سار چشم تو ھم رس چنار شو

(p.71)

Here is another example:

کاکلت را مشک چین گفتم خطا گفتم خطا

نسبت خورشید با رویت عبث کردم عبث

(p.42 )

The example of etymology:

پس از مظھر بجز وی در ضمیر کس نشد مضمر

کامالتی کہ ظاھر گشت بر قیوم ربانی

(p.5)

We can also find the examples of involution and evolution in Mawlana Khalid poetry. Just look:

نام نامی او بہ بیت اخیر

ھمچو در در صدف مکان دارد

(p.49)

Mawlana Khalid was always in journey. Like all poets he recalls his birth place when he is away from it:

خون شد دمل نسیم صباح غمگسار شو

بر دشت شھر زور دمی رھگذار شو

(p.71)

2. Maktubat

There is a Collection of Mawlana Khalid’s Arabic and Persian letters. The Arabic portion of these letters has been published under the title of بغيةالواجد ىف مكتوبات املوىل خالد compiled by his nephew Muhammad As’ad Sahebzada, publis-hed in Damascus, 1324 A.H۔His Persian letters published in the first volume of Yad-i Mardan (edited by Addulkarim Muddarris, Havlar, Er-bil, 2011, pp.117-261.A different manuscript of these Persian letters are published as a fac-simile in a volume entitled Majmau’sh-shumus al-asrar ar-rabbaniyya مجموعہ الشموش االرسار ربانیہ in Istanbul recently (no date, pp. 1-172).

3. Sharh atwaq ul zahab رشح اطواق الذھب

This is a Persian commentary on atwaq ul-zahabاطوا ق الذھب written by Jar Allah Zamakhs-hari(467-538A.H) زمخرشیجاراللہ

251

1996


4. Farayid al-fawayid فراید الفواید

This is a Persian commentary on hadis of Jibril describing the principles of faith.

Here I want to mention some Persian sour-ces available about life, works and poetry of Mawlana Khalid:

1.Naqshi az Mawlana Khalid Naqshbandi apayrawan –e tariqat –e o

نقشی از موالنا خالد نقشبندی و پیروان طریقت او

Translated and edited by Mahindukht

Mo’tamadi, Tehran, 1368 shamsi.

2.Sabk shanasi ash’ar –e farsi –e mawlana Khalid Naqshbandi

سبك شنايس اشعار فاريس موالنا خالد نقشبندي

a Ph.d thesis written by Parvin Kakai, Kur-distan University, Iran.

3.Entry of “Khalid Naqshbandi” by Shah-baz Mohseni and Fatima Rahimi in Encyc-lopedia of the World of Islam, Tehran,2010, vol.14, pp.713-716.

252

1996


DOÇ. DR. ISMAT DURRANİFarsça Bölümü,

Islam Üniversitesi, Bahawalpur, Pakistan

Şeyh Halid El-Bağdadi’nin Fars Edebiyatına Katkıları

Halid b. Ahmed b. Hüseyin Şehrezori ki kendisi Halid-i Kürdî ve Halid-i Bağdadî ola-rak da bilinir (h.1190 veya 1193-1242/m. 1776 veya 1779-1826) meşhur bir Nakşî-Müceddidî şeyhi olup Irak’da, Kürtler arasında ve Osmanlı topraklarında bu tarikatı yaymıştır. Şah Gulam Ali Dehlevi’nin (1156-1240 A.H/1743-1824) en meşhur müridi ve halifesidir. Mevlana Ha-lid-i Bağdadî, Hindistan, İran Kürdistanı, Su-riye ve Irak arasında Nakşi-Müceddidîliğin yayılmasında bir köprü vazifesi ifa etmiştir. Bildiğimiz gibi bugün Türkiye ve İran Kür-distanı’ndaki Nakşilerin çoğunun silsilesi ona dayanır. Şeyh olmanın yanında Halid-i Bağda-dî ayrıca seçkin bir din ve edebiyat alimi olup kendisi Arapça, Farsça ve Kürte olarak çok kıymetli eserler vermiştir. Onun Farsça eserle-ri arasında Ferayid al-fewayid فراید الفواید, Şerh-i atwâq az-zahab رشح اطواق الذھب, Buğyatü’l-wâcid -onun Arapça ve Farsça mektupların) بغیۃ الواجد

dan oluşur) ve Divan’ı bu kabilden ele alınabilir.Burada onun bazı farsça eserlerini ve Di-

van’ındaki bazı beyitlerin kısa bir şerhini ver-mek istiyorum.

Halid-i Bağdadî Divanı

Bu eser ilk olarak Sultan I. Abdülmecid za-manında İstanbul’da 1260A.H/1844 Muham-med Said tarafından basılmıştır. İkinci baskısı ise Fethi Demir Matbaası’nda İstanbul, 1955’de 96 sayfa küçük boy olarak basılmıştır ki benim kullandığın nüsha da budur. Divan’da Arapça, Farsça ve Kürtçe şiirler, kaside, mesnevi, gazel, tarih düşürme kayıtları, ferd, muhammes ruba-iler ve mülemmalar (gilt) mevcuttur.1

Divan kasideler ile başlar ve ilk kaside onun şeyhi Şah Gulam Ali Dehlevi’yi (v. 1240/1824)övmektedir ki ilk beyti şöyledir:

دھید ازمن خرب ان شاہ خوبان را بہ پنھانی(s.2) کہ عامل زندہ شد بار دگر از ابر نیسانی2

1- Abdülcabbar Kavak, Divan- ı Mevlana Halidi Bağdadi (Tam Metin) Ensar yay. Konya 2009. 2- “Güzellerin şahına benden gizlice şu haberi verin ki dünya, Nisan bulutu(nun yağmuru)ndan dolayı yeniden canlandı” Makaledeki Farsça beyitlerin Türkçe çevirileri Abdülcabbar Kavak’a aittir.

253

1996


Burada o şöyle söyler:

امین قدس عبداللہ شہ کز التفات او

(s.4) دھد سنگ سیہ خاصیت لعل بدخشانی3

Şeyh Abdullah, Bedahşan’ın La’l taşlarının niteliğini siyah taşa verdi.

Halid-i Bağdadî 1224/1809 yılında Şah Gulam Ali’ye mürid olmak için Hindistan’a gitmeye karar verdiğinde bazı arkadaşları ona engel olmaya çalıştılar ve Hindistan’ın bir kü-für diyarı olduğunu söylediler. Buna karşılık da Mevlana Halid şu cevabı verir:

اگرچہ کافرستان است،باشد از وجود او

(s.5) بھشت و این سخن نبود خالف نص قرانی.4

Her ne kadar Hindistan küfür diyarı olsa da Onun varlığı sebebi ile orası cennet olmuştur ve bu sözler de Kur’an nassına aykırı değildir.

بسی توبیخ کردند اھل توران و خراسانم

(s.6) بہ دارالکفر رفنت چون پسندی گرمسلامنی؟5

Turan ve Horasan halkı beni çok ayıpladılar ve eğer ben bir Müslüman isem niçin küfür di-yarına gittiğimi sordular.

:بہ دھلی ظلمت کفر است،گفتند و بہ دل گفتم

(s.6) بہ ظلمت رو اگر در جستجوی اب حیوانی6

İnsanlar bana, Delhi’de küfrün zulmeti var dediler. Ben de onlara kalbimden şöyle dedim: Eğer canlılık iksirini istiyorsanız karanlıklara doğru gitmelisiniz.

Bu ve benzeri beyitler Halid-i Bağdadi’nin Delhi’ye gitme ve Şah Gulam Ali’ye mürid olma konusunda ne kadar azimli olduğunu gösterir.

Bu bölümde ayrıca Hz. Peygamber’e (s.a.v) yazılmış bir na’t da mevcuttur. O Medine yol-larında iken Hz. Peygamber’e olan özlemini bir terciibend ile şöyle açıklar:

ساربانا رحم کن بر ارزو مندان زار

(s.11) وعدہ شد نزدیک و نبود بعد ازین جایی قرار7Fars şairleri Hazret-i Muhammed’e (s.a.v)

selam formatında tarih boyunca pek çok sevgi ve bağlılıklarını göstermişlerdir.

Halid-i Bağdadî de bu geleneği canlı tutmuş ve şükranlarını, sevgisini ifade eden bir selam kaleme almıştır. 8 satırlık bu şiirin her satırında o selam redifini kullanmıştır ki şiir şöyle başlar:

السالم ای چھرہ ات شمع شبستان وجود

(s.12) السالم ای قامتت رسو بھارستان جود8Bütün naatlar Halid-i Bağdadi’nin Hz. Pey-

gamber’e (s.a.v) büyük sevgisini muhabbetini ve saygısını gösterir.

3- “(O) kudsî (alemin) mutemedi Abdullah Şahtır. Ki onun iltifatından dolayı Siyah taş bile “Bedehşan” da çıkan yakutun (değer ve ) özelliklerini gösterebilir.”4- “(Delhi) her ne kadar küfür ülkesi ise de fakat onun (Şah Abdullah) orada bulunmasından dolayı Cennet gibidir. Bu söz(üm) Kur’ân âyetine de aykırı değildir.”5- “Turanlılar ve Horasanlılar; eğer müslümansan Küfür diyarına gitmeyi nasıl benimsedin diye beni çok kınadılar”6- “Onlar Dehli’de küfür karanlığı var dediler. Ben de içimden, Şayet hayat suyunu arıyorsan karanlığa gitmelisin, dedim”7- “Ey deveci! Zayıf (olan bu) aşıklara acı. Vade yaklaştı (ve) bundan sonra artık sabrın da yeri olmaz.”8- “Selam olsun sana ey çehren varlık sarayının aydınlatıcısı, Yine selam olsun sana ey boyun, cömertlik mevsiminin selvisi (gibi olan ).”

254

1996


Delhi’ye giderken Mevlana Halid Hazreti İmam Rıza’yı ziyaret etmiş ve kabrinde onu öven bir kaside irad etmiştir. Çok derin mana-lar ifade eden bu kaside şu sorular ile başlar:

این بارگاہ کیست کہ از عرش برتر است؟ (s.7) و ز نور گنبدش ھمہ عامل منور است9

Kendi sorusunun cevabını da ona olan bü-yük saygısını gösterecek şekilde şöyle verir:

این بارگاہ قافلہ ساالر اولیا ست

این خوابگاہ نور دو چشم پیمرب است

این جای حرضتیست کہ از رشق تا بہ غرب

از قاف تا بہ قاف جہان سایہ گسرت است

این روضہ رضا ست کہ فرزند کاظم است(s.87) سیراب نو گلی ز گلستان جعفر است10

Mevlana Halid’in şiirleri pek çok konuları ihtiva eder, çok derin manaları içinde barın-dırır. Şiirlerinde öne çıkan tarafı tasavvuf ve maneviyattır. Feraset hakkında mecâzi olarak şöyle der:

جز تو رسمایہ جان نیست مرا

بی تو سودای جنان نیست مرا

کی کنم قول کسی در حق تو

گوش جز تو بہ جھان نیست مرا

گر شوم از رس کوی تو جدا

غیر فریاد و فغان نیست مرا

بی وصالت کہ جز مایہ عیش

نیست شادی بہ روان نیست مرا

بہ وفای تو کہ تا روز وفات؟ (s.38) جزوفا از تو گامن نیست مرا11

Halid-i Bağdadî şiirlerinde Mevlana, Sadi, Şirazi, HaceKirmanî, Hâfız Şirazî, Cami, Mah-mud Şebüsterî ve MuhtasımKaşanî’nin tesirle-ri görülür.

Gazellerin gerçek ruhunu oluşturan önem-li gelenekler Şeyh Sadi tarafından başlatılmış ve bunlar daha sonra gelen şairler tarafından devam ettirtilmiştir. Böylece Gazel formu çok yönlü bir şiir birimi halini almıştır. Bundan sonra Kawaci, Selman Sevaci gazellere dünya-nın sonsuzluğunu, yaşamın güzelliğini, ahlaki liberalliği ve hazcılığı da ilave etmişlerdir. Sadi Şirazî’ye kadar bu konular gazellerin temel ko-nuları olmuştur. Halid-i Bağdadî de Hafız’ın bu geleneklerini inkar etmemiştir.

Khawajubu konuda Hafız’ın öncüsü sayılır. Zira Hafız ondan çok etkilenmiş ve ondan il-ham almıştır. Khawaju gazellere yenilik, tutku ve derinlik kazandırmıştır. Aynı derinliği ve ar-zuları taklid ederek Hafız da şöyle der:

استاد غزل سعدی ست پیش ھمہ کس امادارد سخن حافظ طرز و روش خواجو12

9- “Arştan daha yüksek ve kubbesinin ışığından bütün dünyanın aydınlandığı bu otağ kimindir?”10- “Burası, velîler kervanının başkanının otağıdır. Burası peygamberin iki gözünün nuru(mesabesinde olan torunu)nun yattığı yerdir. Burası öyle bir zatın makamıdır ki o, duğudan batıya bütün dünya üzerine kaftan kafa(bir uçtan diğer uca)gölge salandır Burası (Musa) Kazım’ın oğlu Rıza’nın bahçesidir ki o, Cafer(-i Sadık)ın gül bahçesinin parlak yeni bir gülüdür.”11- “Senden başka ruhumun sermayesi yoktur. Sen olmadan cennetlerin sevdası da bende olamaz. Senin hakkında (kötü düşünen) birisinin sözünü nasıl dinlerim. Senden başka (bu) cihanda (hiçbir şeyim) yok (ki) Şayet senin beldenden ayrı düşersem, feryad-u figandan başka (yapacak bir işim) olmaz (Eğer) yaşamın mayasını oluşturan visalin olmazsa, benim ruhumda sevinç (ve mutluluk da) olmaz Senin vefakarlığına yemin olsun ki, ölünceye kadar sana karşı vefadan başka (bir davranış) benden beklenemez.”12- “Gazel’in üstadı (Şeyh) Sa’dî’dir fakat Hafız’ın sözleri de Hacû’nun şiir tarzına benzer (muhakkak)”

255

1996


Halid-i Bağdadî de şöyle demiştir:گرچہ سخنت خالد خالی ز بالغت نیست

(s.70) لیکن نبود او را ذوق غزل خواجو13

Hâce ve Hâfız bazı gazellerinde beyitlerinin ikinci mısralarını Farsça değil de Arapça olarak kaleme almışlardır. Halid-i Bağdadî de bu eski geleneği bazı gazellerinde kullanmıştır ki aşağı-daki buna bir örnektir.

االای جامہ عنرب از غمت چاک

ترحم قد دنت للموت مرضاک

بہ فرقم پای استغنا نھادی

بلندم ساختی اللہ اعالک

ز خاک اراللہ سا فردا برویم

ترانی ھکذا حیران سیامک

بہ سوگند و عھودت دل نبند م

فان الرب باالخالق رباک

بہ فردوسم مخوان زاھد کہ بی او

(s.63) لدی اھل السھی ما طاب طو باک14

Hafız’ın etkilerine Halid-i Bağdadî’nin şi-irlerinde rastlanmaktadır. Mesela, Hafız’ın şu meşhur gazeli, Halid-i Bağdadî’yi etkilemiştir.

یوسف گم گشتہ باز اید بہ کنعان غم مخور

کلبہ احزان شود روزی گلستان غم مخور15

Halid-i Bağdadi yukarıdaki beyti şu şekilde gazelinde yansıtır.

مژدہ ای یعقوب دل کان یوسف کنعان رسید

(s.45) محنت بی منتھای ھجر بہ پایان رسید16

Halid-i Bağdadî ayrıca Hâfız’ın gazellerin-den esinlenerek gazeller yazmışlardır. Mesela Hâfız’ın şu beytine bir bakalım:

دارم از زلف سیاھش گلہ چندان کہ مپرس

کہ چنان زو شدہ ام بی رس و سامان کہ مپرس17

Halid-i Bağdadî de şöyle yazmıştır:

بازم افتادہ بدل داغ نگاری کہ مپرس

(s.55) اللہ زاریست پر از اللہ عذاری کہ مپرس18

13- “Halid! Her ne kadar senin sözlerin belağattan halî değildir Yine de Hacû’nun şiirlerinin tadını vermemektedir.”14- “Ey sabır elbisesi senin aşkından parçalanmış olan sevgili!Bizlere acı, (zira) senin hastalarının ölümü yakındır Nazlandığından dolayı ayağını başımın üstüne koydun (ve bu şekilde) beni yücelttin. Allah da seni(n makamını) yüceltsin Şayet yarın lale(nin yaptığı) gibi topraktan (yeniden) bitersem, Beni yine böyle yüzüne hayran (bir vaziyette) göreceksin Senin yemin ve sözlerine gönül bağlamam. Çünkü (bilirim ki) Rabbü’lalemin seni verdiğin sözde durmamak hasletiyle terbiye etmiştir Ey zahid(liğiyle bilinen zat)! Beni (sakın) onsuz cennete çağırma; Çünkü akıl sahipleri nezdinde senin bu müjden iyi karşılanmaz”15- “Kaybolan Yusuf bir gün Ken’an’a geri döner üzülme! Hüzünlerin gül bahçesine döner bir gün üzülme!”16- “Müjde, ey Yakûb (gibi kederli olan) gönül! Ken’anlı Yûsuf vardı(ya işte onun ) Ayrılışından doğan sonsuz mihnetin de sonu geldi”17- “Senin siyah zülüflerinden o denli etkilenmişim ki sorma! Ben o zülüflerinden dolayı derbeder olmuşum ki sorma! ”18- “Gönlüme bir güzelin hasret acısı yine düşmüştür ki sorma. (Gönlüm) al yanaklı bir sevgili ile dolu bir lale bahçesidir ki sorma”

256

1996


Aynı şekilde Muhteşem Kâşanî şöyle der: .محتشم کاشانی

باز ما را جان بہ استقبال جانان می رود

تن بہ جا می ماند و دل ھمرہ جانان می رود19

Halid-i Bağdadi de şöyle der:جان با ستقبال جانان می رود

(s.45) تشنہ سوی آب حیوان می رود20Halid-i Bağdadî ayrıca Abdurrahman

Camî’den etkilenmiştir. Zira o zamanının en büyük Nakşi şairlerindendir. Müellifimizin Divan’ında Cami’nin bir gazeline muhammes yapılmıştır.

گر چہ در صورت ذرات جھان جلوہ گری

گاہ در حور منایندہ و گہ در برشی

لیک چون ذات تو اززنگ حدوث است بری

نہ برش خوامنت ای دوست، نہ حور ونہ پری

(s.84) این ہمہ بر تو حجاب است، تو چیزی دیگری’’21’’Şiirlerinde Halid-i Bağdadi Nakşi Silsilesi

saygı ile anılmış ve övülmüşlerdir. سلسلہ بیان در (s.92-95) خواجگان نقشبندیہ قدس اللہ ارسارھم ››››

Ayrıca o şeyhini de şöyle över: بہ پیر ما کہ ھست اندر زمانش

ھدایت حرص اندر آستانش

نشد جز بندگی آرامگاھش(s.95) ازان شد نام عبداللہ شاھش22

Halid-i Bağdadî’nin şiirleri derin bir mana zenginliği yanında sanat açısından da son de-rece zengindir, o şiirlerini her tür sanat ile süs-lemiştir. Mesela şu şiirindeki mülemmalara bir bakalım:

]ای بہ قد رسو، بہ عارض ھمچو ب د ر]بدر

]کردہ زلفت افتابی را نھان بر ش ب]شب

مردہ را لعلت حیات جاودانی می دھد

]کی ازین معجز زند دم م س ی ح ]مسیح

زخم دل را از تو می خواھم بہ تازی مرھمی

]اعطنی من فیک لطفا ق ب ل ت]قبلت

گر نقاب از روی برداری کہ خواھد فرق کرد

]مہ بر امد ظاھرا بنمود یارم ر خ ]رخ

ماہ کنعان حبس در زندان و خالد ماہ من(s.74) صد چو او دارد اسیر چاہ ز ن خ ]زنخ[23

19- “Can yine cânânı karşılamaya gider Beden yerinde dururken gönül sevgiliye yoldaşlık eder”20- “Susamış bir kişinin hayat suyuna doğru gittiği gibi, Can da sevgiliyi karşılamaya gidiyor”21- “Sen her ne kadar cihanın tüm zerrelerinde görünsen, Bazen hûri(lerde), bazen de insan(larda) tecelli etsen de Fakat madem ki senin zatın hadislik pasından münezzehtir, (o halde) ey dost! Ben sana ne beşer, ne hûrî ne de peri derim Bunların hepsi senin için perdedirler. Sen ise (bunlardan) başka bir şeysin”22- “Yaşadığı çağda hidayet (ve irşadın) sadece kendi dergahına münhasır olan Pirimiz(Abdullah Dehlevî) hürmetine; Ubudiyet dışında bir makamda rahat edemedi. Ondan dolayıdır ki adı Şah Abdullah oldu”23- “Ey boyu selviye ve yanakları da dolunaya benzeyen sevgili! Senin zülüflerin bir güneşi gecede gizlemiştir Dudakların ölüye ebedi hayat bahşederken, Hz. İsa(as) böyle bir mucizeden nasıl bahseder? Gönül yarası için (senden) Arapça olarak bir merhem istiyorum. Lütfen ağzından bana bir bûse ver Şayet peçeyi (sevgilinin) yüzünden indirirsen kimse anlayamaz; (acaba) bulutların arasından ay mı çıktı? Yahut sevgilim mi yüzünü açtı? Ken’an(-ı aydınlatan) ay zindana hapsoldu.(Fakat) Halid! Benim ayım, Yüz tane onun gibileri çenesindeki kuyuda esir olarak tutmaktadır”

257

1996


Aliteration (Aynı sesin tekrarlaması) sana-tına örnek:

غم بر دمل نشست چو گردون زداغ ھجر(s.71) ای چشمہ سار چشم تو ھم رس چنار شو24

Bu konuda başka bir örnek:کاکلت را مشک چین گفتم خطا گفتم خطا

(s.42) نسبت خورشید با رویت عبث کردم عبث25Etimoloji sanatına bir örnek:

پس از مظھر بجز وی در ضمیر کس نشد مضمر(s.5) کامالتی کہ ظاھر گشت بر قیوم ربانی26

Ayrıca onun şiirlerinde şu sanatlar da görü-lebilir, mesela şu beyte bir bakalım:

نام نامی او بہ بیت اخیر(s.49) ھمچو در در صدف مکان دارد27

Halid-i Bağdadî daima seyahat eden bir sûfi idi ve bu sebeple vatan özlemini diğer şairler gibi şöyle ifade eder:

خون شد دمل نسیم صباح غمگسار شو(s.71) بر دشت شھر زور دمی رھگذار شو28

2. MektubatHalid-i Bağdadi’ nin mektupları Arapça ve

Farsça olarak derlenmiştir. Arapça olan kısmı adı altında yeğeni بغيةالواجد ىف مكتوبات املوىل خالدMuhammad Es’ad Sahibzâde tarafından der-lenmiş ve 1324 tarihinde Şam’da neşredilmiştir. Onun Farsça mektupları ise Yad-i Mardanadlı

eserin ilk cildinde basılmıştır. (ed.Addulkarim Muddarris, Havlar, Erbil, 2011, s.117-261.) bu Farsça mektupların farklı bir versiyonu tıpkı basım olarak Majmau’sh-shumus al-asrar ar-rabbaniyya مجموعہ الشموش االرسار ربانیہ adlı eser içinde yakın zaman önce İstanbul’da basılmış-tır. (tarihsiz, ss. 1-172).

3. Şerhu etvaku’zeheb رشح اطواق الذھب

Bu eser Carullah Zemahşerî’nin (467-538A.H) الذھب ق adlı eserine Farsça olarak اطوا yazılmış bir şerhdir.

4. Farayidü’l-fevayid فراید الفواید

Bu eser Cibril hadisi temelinde imanın esaslarını ele alan bir hadis şerhidir.

Şimdi de Halid-i Bağdadî’nin hayatı, eser-lerini ve şiirlerini ele alan bazı Farsça kaynak-ları zikretmek istiyorum.

1. Naqshi az Halid-i Bağdadi Naqshbandi ve payrawan-i tariqat –û نقشبندی و از موالنا خالد نقشی

او Mahindukht Mo’tmadi tarafından پیروان طریقت tercüme ve tahkik edilmiştir: Tehran, 1368s hamsi.

2. Sabk shanasi ash’ar –e farsi –e Halid-i Bağdadî Naqshbandi خالد موالنا فاريس اشعار شنايس سبك

Parvin Kakai tarafından yazılmış doktora نقشبنديtezi, Kurdistan University, Iran.

3. Shahbaz Mohseni ve Fatima Rahimi, “Khalid Naqshbandi”, Encyclopedia of the World of Islam, Tehran, 2010, c.14, s.713-716.

24- “Ayrılığın ızdırabından Kudrun (dağı kadar büyük bir) keder gönlüme çöktü. (Ve sen ey) gözümün çeşmesi, sen de Serçınar (yaylasındaki coşkun akan sular gibi) ol”25- “Senin kakülün için Çin miski(ne benziyor) dedim. Fakat yanlış söyledim yanlış. Yüzünü de boş yere güneşe benzettim boş yere”26- “İmam-ı Rabbani’ye zahir olan kemalatlar, Mazhar(-ı can-ı canan)” dan sonra (Abdullah Şah) tan başka kimsenin kalbine yerleşmemiştir.”27- “Onun yüce ismi, kasidenin son beytinde bulunmaktadır. Tıpkı incinin sedef(in kabuğun)da bulunduğu gibi”28- “(Ey) saba rüzgarı! Gönlüm kanla doldu.(Benimle) kederleri paylaşan ol. (Ve) bir an için Şehrizor ovasından geç (en ol)”

kültür yayınları dizisi - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/d250901/2014/2014_durranii.pdf ·...

Documents