ko e palani fakaangaanga ‘a ‘aokalani ki hono pule‘i mo ... · ko ‘emau sio ki he kaha‘u...

18-PRO-2113

Ko e Palani Fakaangaanga ‘a ‘Aokalani ki hono Pule‘i mo Fakasi‘isi‘i ‘a e Fakaveve 2018

KO E FAKANOUNOU KI HE FEMAHINO‘AKI KE FAKAHOKO

‘Omai ‘a ho‘o lau mo ho‘o fakakaukau ki he kaha‘u ‘o ‘Aokalani kimu‘a he 8 efiafi 28 ‘o Ma‘asi 2018.

akhaveyoursay.nz

Ko e ngāue ko e Neat Streets ‘oku fakahoko ‘i Ōtara.

2

KO E PALANI FAKAANGAANGA ‘A ‘AOKALANI KI HONO PULE‘I MO FAKASI‘ISI‘I ‘A E FAKAVEVE 2018

Ko e fakaveve pea mo e ngaahi koloa maumau mo li‘aki ko e me‘a ke tau ngāue fakataha ki ai: ‘oku ‘i ai hotau fatongia takitaha ‘i he ngaahi ngāue ke fai

Ko e lahi ‘o e veve mo e koloa maumau mo li‘aki ‘oku tau fakafonu‘aki ‘a e lingi‘anga veve ‘i ‘Aokalani he ta‘u kotoa pe, ko e tone (tonne) ia ‘e 1.6 miliona – ‘a ia ko e tone ia ‘e taha ki he tokotaha nofo ‘Aokalani takitaha. Ko e tone veve kotoa pe ‘oku ‘ave ki he lili‘anga veve ‘oku ‘i ai ‘a e fakamole ki ai. Ko e lahi ‘o e veve ko‘eni ‘e lava ke ofe‘i pe fakatatafe atu ia ke toe faka‘aonga‘i. Ko ia ai ‘e lava ke hoko ‘a e veve ko e ma‘u‘anga mo‘ui mahu‘inga mo ha faingamālie ki ha ma‘u‘anga ngāue, fakatupulekina lahi ia ki he mo‘ui faka‘ekonomika mo e komuniti pea toe matauhi lelei ange ai ‘a hotau ‘ātakai.

1 tone

MihiKo Kaupapa-rua te tikanga,

Ko mahia hōutia te whai,

Ko hangarua te whakamataara,

Ko para kore te taumata whakaaro nui.

Mā wai rā a Papatūānuku e tiaki

mei kore māku,

mei kore māu?

Ke toe fakataumu‘a fo‘ou – ko e palani ia,

Ke toe ngāue‘aki – ko e faka‘amu ia,

Ke toe faka‘aonga‘i – ko hono kalanga‘i ia

Ko e Zero Waste – ko e taumu‘a ia.

Pea ko toe hai ia ‘e tuku ki ai ke ne tauhi mo tokanga‘i ‘a hotau ‘ātakai

‘o kapau ‘oku ‘ikai ko au pe,

pea mo koe foki?

Ko e tohi fakahinohino ni ‘oku lava ke ma‘u atu hono tatau ‘i he lea Maori, Samoa, Tonga, Simplified Chinese, Korea, EasyRead pea mo e lea tuhutuhu ma‘ae kakai Tuli mo e Noa (Sign Language). A‘utonu ki he aucklandcouncil.govt.nz/have-your-say ‘o ma‘u atu ai ha‘o tatau.Na‘e tufaki atu ‘a e tohi fakamatala ni ke ngāue‘aki pe ia ki he ngaahi alea ‘e fai. ‘Oku fakamahino heni ‘e he Kōsilio ‘Aokalani ‘e ‘ikai ke ne tali ha ‘eke totongi huhu‘i ‘o makatu‘unga ‘i ha ngāue na‘e fai ‘o fakafalala ki he ngaahi fakamatala ‘oku ‘oatu heni pe ko ha ngaahi fehaalaaki, to nounou, hala pea ko ha me‘a na‘e li‘aki pe ‘ikai ke fakakau ‘i ai.

3

‘Aokalani: ‘oku tau ‘ilo ‘e lava ke tau toe saiange

Na‘e kamata ‘emau ngāue ke fakasi‘isi‘i ange ‘a e veve mo e koloa maumau mo li‘aki ‘i he 2012 pea talu mei ai kuo mau:

• holoki ‘e veve mei he ngaahi ‘api nofo‘anga tāutaha ‘aki e peseti ‘e 10 - mei he kilo ‘e 160 ‘i he 2012 ki he 144 ‘i he 2017

• holoki mo e fakaveve ‘a e ngaahi ngāue‘anga ‘a e Kōsilio ‘aki ‘a e peseti ‘e 30% mei he 2014

• kamata ‘a hono tānaki e veve ‘i he founga tatau mo hono toe faka‘aonga‘i (recycling) ‘o e veve ‘oku tānaki mei he ngaahi toumu‘a

• fakahoko ‘i he vāhenga ni kotoa ‘a e founga fo‘ou ki hono tānaki ‘o e ngaahi nga‘oto‘ota ‘oku ‘ikai lava ke fakapala (inorganic) ‘a ia ko hono fokotu‘u ia ki loto‘api ‘o ‘ikai ko toumu‘a

• ko hono ‘ahi‘ahi‘i ‘i he ‘api nofo‘anga ‘e 2000 ‘a hono tānaki ‘o e keikeinanga pe toetoenga me‘akai ke tokoni ki hono fa‘u ha founga ke tānaki ‘aki ia ‘i ‘Aokalani kotoa

• kamata‘i ‘a hono fokotu‘u ‘o e ngaahi senitā Community Recycling Centres ke afe‘i atu ki ai e ngaahi koloa ‘e lava ke toe faka‘aonga‘i, ‘o hoko ia ko e ma‘u‘anga ngāue, ako‘i mo fakahinohino‘anga kinautolu pea ke toe feongoongoi ange ai ‘a e nofo ‘a e komiuniti

• vāofi mo e komiuniti ke toe lauiafe ange ‘a e kakai ‘oku nau fakasi‘isi‘i ‘a e veve ‘i honau ‘api takitaha, ‘i honau ngāue‘anga pea mo e feitu‘u ‘oku nau nofo ai.

‘Oku ha mai ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi liliu kuo hoko ka ‘oku kei lahi pe foki mo e ngaahi me‘a ke fai ha ngāue ki ai:

• ko e veve mei he ngaahi ‘api ‘oku tānaki ‘i he toumu‘a, ‘oku holo ki he peseta pe ‘e 14 ‘o e fakakātoa e veve, ka ko e veve mei he ngaahi pisinisi ‘oku faka‘au ia ke toe lahi ange

• na‘e hiki hake ‘a e lahi ‘o e veve na‘e ‘ave ki he ngaahi lingi‘anga veve ‘aki ‘a e peseta ‘e 40 mei he 2010 ki he 2016 ‘o tupu ia mei he lahi ‘o e langa pea mo e ngaahi fale na‘e holoki foki ‘o makatu‘unga he langa fo‘ou ke fakalato ‘a e fiema‘u ‘a e kakai ‘o ‘Aokalani

• ‘oku toe fakautuutu ange foki mo e lahi ‘o e veve pelesitiki mo e veve ‘oku lava ‘o fakapala (organic waste) kuo ‘osi ‘ave ki he ngaahi lingi‘anga veve

• pea ‘oku lahi mo e ngaahi me‘a ‘oku ne fakafaingata‘a‘ia‘i ‘o hangē ko e ‘ikai lava ke totongi e kakai ke nau tokanga ma‘u pe ‘o fakasi‘isi‘i ‘a e veve kae‘uma‘ā foki ‘a e faka‘au p eke toe tokolahi ange ‘a Nu‘usila.

Ko e faingamalie foki eni ke ‘omai ha‘o lau pea mo ho‘o fakakaukau ki he palani kuo mau fokotu‘u ke fakalele‘aki ‘e ngāue ki he veve. Te mau fakakau kotoa e ngaahi fokotu‘u te mou ‘omai pea ‘e fa‘u ia ‘aki ha palani faka‘osi ki Sune 2018.

4


Ko ‘emau sio ki he kaha‘uKo e faka‘amu ‘a Aokalani ke ‘Ikai ha Veve (Zero Waste) he 2040, tokanga‘i e kakai mo e ‘ātakai pea ke liliu ‘a e veve ko ha ma‘u‘anga koloa.

Ko e Zero Waste ko hono ngāue‘aki ‘a e naunau ‘oku tau ma‘u ki hono mahu‘inga mo e ‘aonga ma‘olunga taha pea ke ‘oua na‘a toe ‘ave ha veve ki he tānaki‘anga veve pe ko e tutu‘anga veve. Pea ko e me‘a koia ‘oku pehe ko e veve, ke toe faka‘uhinga‘i ia ko e ma‘u‘anga koloa mahu‘inga ke toe lava ‘o faka‘aonga‘i.

Pea ko hono ngāue‘i ‘e pehe ni leva:

• ko hono fakasi‘isi‘i ‘o e veve ‘e fakakau leva ia ki hono fuofua fakakaukau‘i pe fa‘u (design), ngaohi, fakatau atu pea mo e fili mo e fiema‘u koloa ‘a e kakai fakatau

• ko e ngaahi naunau ke ngāue‘aki ia ‘i ha founga ‘oku ne fakatolonga ai ‘a e mahu‘inga ‘o e koloa, fakasi‘isi‘i ‘ene uesia ‘o e ‘ātakai pea ke fakatolonga foki mo ‘etau ma‘u‘anga mo‘ui fakaenatula

• ko hono fakakaukau‘i mo hono ngaohi ‘o ha koloa, ‘oku tonu ke fai‘aki ia ‘a hono fakasi‘isi‘i ‘aupito ‘a e maumau pe ko e veve ‘e ala ma‘u mei ai, ‘o tauhi ke ‘oua na‘a toe liliu ke lahi ange eni mei ai

• ko e ngaahi naunau ke fai‘aki ‘a e ngāue ke lava ‘o toe faka‘aonga‘i ‘i hano fakataumu‘a fo‘ou mo toe faka‘aonga‘i ange ‘a e veve mo e maumau ki ha koloa kehe.

Ke napangapanga malie ‘a e taumu‘a ‘o e Zero Waste pea mo e ngaahi kaveinga ngāue ‘a e Te Ao Maori pea mo e kaitiakitanga.

Ko e Zero Waste ko e taumu‘a ngāue ‘oku sio ki he kaha‘u mama‘o atu ka ‘oku lahi e ngaahi me‘a ia ke fai he lolotonga ni.

FETU

KU P

E ‘A

VE

‘O E

VEV

EKO

HO

NO

AFE

‘I AT

U ‘O

E V

EVE

MEI

HE

LIN

GI‘A

NG

A V

EVE

KO H

ON

O F

AKA

POTO

POTO

‘I ‘O

E N

AU

NA

U K

E FA

I‘AKI

E N

GA

UE

HOLOKI HIFO

TO E NGĀUE‘AKI

TO E FAKA‘ONGA‘I

TO E TĀNAKI MAI

FETUKU PE ‘AVE

FAKA‘AUHA

Ngaahi pini veve ‘i ha toumu‘a ‘o e ngaahi vāhenga.

5

Ko e palani fo‘ou‘I hono teuteu‘i ‘o e palani ko‘eni, na‘a mau vakai‘i ai ‘a e me‘a ‘e 3 ke fai ha fili mei ai:

1. hoko atu he founga lolotonga ‘o nofo taha ‘a e tokanga ki he peseti ‘e 20% ‘o e veve ‘e faingofua ange ke lava ‘o fakasi‘isi‘i ia ‘e he Kōsilio

2. hoko atu he founga lolotonga pea fakakau mai ‘a e veve ‘oku tokanga‘i ‘e he ngaahi pisisini ‘a ia ko e peseta ia ‘e 80%

3. fai ha fakamole ke ngāue‘aki ‘a e me‘angāue fo‘ou faka‘auha veve (incinerators) ke fai‘aki e ngāue.

‘Oku mau fokotu‘u atu ke tali ‘a e kaveinga hono 2 koe‘uhi:

• ‘e ‘ikai lava ‘e he founga 1 ke tau a‘usia ai ‘a e fiema‘u fakalao ke tau fakasi‘isi‘i ange ‘a e veve ‘o makatu‘unga foki ia he lahi ange ‘a e tupu ‘a ‘Aokalani

• ko e founga hono 3 ‘e fiema‘u ha pa‘anga ki ai ‘o ope atu ia ‘i he ‘etau ‘esitimeti pea ‘oku ‘ikai ke poupoua heni ‘a e Zero Waste, ko ‘etau taumu‘a ngāue.

Te mau feinga‘i ke a‘usia ‘a e ngaahi me‘a ‘e 3 ke fakasi‘isi‘i*:

‘A e veve mo e koloa li‘aki kotoa pe

‘i he 2027

30%Veve mei he ngaahi

‘api nofo‘anga taautaha ‘i he 2021

30%Veve ‘o e ngaahi ngāue‘anga ‘a e

Kōsilio

‘i he 2024 pea mo ha

tāketi fo‘ou ki he veve ‘a e ngāue‘anga ‘i he ta‘u 2021. 60%

*fakahoa ia mo e 2012.

Ko e ngaahi fale nofo‘anga ‘oku langa ‘i Flat Bush.

6


Ko e ako ‘a e fanau ki hono ta‘ofi pe fakangata ‘a e fakaveve ‘i he Waitakere Learning Centre.

7

Ko hono ‘uhinga eni kiate koe

Te mau hoko atu ‘i hono feinga‘i ‘a e peseti ‘e 20% koia ‘oku ‘amautolu mo lolotonga tokanga‘i pea ke fakalahi ‘emau feinga ke holoki hifo ‘a e peseti ‘e 80% ‘a ia ko e veve ia ‘oku tokanga‘i ‘e he ngaahi pisinisi.

Ko e ngaahi ngāue ‘oku fai ‘e he Kōsilio Aokalani‘E kei hoko atu ‘a e ngaahi fatongia ‘o hangē ko hono tanaki e veve mei he toumu‘a ‘o e ngaahi ‘api nofo‘anga pea mo e ngaahi liliu ke toe fakasi‘isi‘i ange ai ‘a e veve ‘oku ‘ave ki he li‘anga veve.

Ko e ngaahi ngāue ‘oku mau lototonga fai pea fokotu‘u atu ke mau fai ‘oku mau ai ‘a e*:

Ko e ha Tu‘o fiha ‘A feTānaki ‘o e veve pe

koloa ke toe faka‘aonga‘i (Recycling)

Fakauike-ua Lolotonga fakahoko ia

Tānaki ‘o e veve pe koloa ‘oku ‘ikai lava ke fakapala

Fakata‘u Lolotonga fakahoko ia

Totongi ‘aki hono lahi ‘o e tangai veve ‘oku fakaheka toumu‘a

Fakauike ka ‘e iku pe ‘o fakauike-ua

‘E fakalahi eni ke kau ai ‘a e kotoa ‘o e vāhenga mei heni

ki he 2020Ke ngāue‘aki ‘a e pini

ve‘eteka (wheelie bins) ‘i he ngaahi ‘api ‘i kolo

pea ke fa‘o pini pe tangai veve ‘a e ngaahi veve ‘i

he kau nofo ‘uta.

Fakauike ka ‘e iku pe ‘o fakauike-ua

‘E fakalahi eni ke kau ai ‘a e kotoa ‘o e vāhenga mei heni

ki he 2020

Kamata‘i ‘a hono tānaki mei he toumu‘a ‘o e ngaahi ‘api kolo ‘a e keikeinganga mo e

toenga me‘akai

Fakauike Ke kamata‘i ia mei he 2018 ki he 2021.

Ko e ha ‘oku ngāue‘aki ai ‘a e founga totongi ki he tangai veve ‘oku fakaheka ‘i toumu‘a?‘I he lolotonga ni ko e meimei vaeua ‘o e kakai ‘o ‘Aokalani ‘oku nau totongi e tānaki veve ‘aki ‘a e tukuhau mavahe ki he ngāue ni. Ko e toenga ‘oku nau totongi ‘o fakatatau ki he lahi ‘o e veve ‘oku fakaheka ‘i toumu‘a pe ko e pay-as-you-throw.

‘Oku mau fokotu‘utu‘u ke liliu kotoa ‘o ngāue‘aki ‘a e totongi ‘o fakatatau ki he lahi ‘o e veve ‘oku fakaheka. ‘E mahino lelei ai ‘a e lahi ‘o e pa‘anga ‘oku ke totongi ‘o fakatatau ki he lahi ‘o ho‘o veve. ‘Oku ha mai ko e founga eni ‘oku ne fakasi‘isi‘i ange ai ‘a e veve mei he ngaahi ‘api ‘oku uta ‘o ‘ave ki he li‘anga veve. Pea ‘oku nau toki tuku mai ki toumu‘a ‘a e tangai pe ko e pini ‘i ha‘ane fonu ‘o ‘ikai ke tuku mai pe he uike kotoa.

Ko e me‘akai maumau mo e keikeinanga ‘oku ‘i ai ‘a hono ‘aonga Meimei ko e vaheua ‘o e mamafa ‘o e veve mei he ‘api takitaha, ‘oku tupu ia mei he me‘akai maumau.

‘Oku ne fakatupu ‘a e ngaahi kasa fakatu‘utāmaki ki he ‘ātakai (greenhouse gases) ‘i he li‘anga veve, pea ‘oku mau tui ‘oku ‘i ai e founga lelei ange – pea ‘e kamata‘i ‘a hono hono tānaki e me‘akai maumau mo e keikeinanga ‘i he ngaahi feitu‘u lotokolo ‘o Aokalani. ‘E lava ke ma‘u mei he me‘akau maumau ha ngaahi me‘a ‘oku ‘aonga ‘o hangē ko hono ngaohi e komiposi (compost) pe ko ha ma‘u‘anga ivi ke faka‘aonga‘i. Te mau toe poupou‘i foki hono feinga‘i ke fakasi‘isi‘i ‘a e me‘akai maumau ‘i ‘api pea ke lava ‘o takitaha ngaohi ha komiposi ‘i ‘api na.

‘I he ‘ene faka‘au ke lava hono to‘o atu fakauike ‘o e konga lahi ‘o e me‘akai maumau (pea mo toe nanamu lahi ange foki) mei he pini veve ‘e lava leva ke holo hifo ‘o tānaki fakauike-ua.

Ke toe faka‘aonga‘i ha koloa kuo ‘osi ngāue‘akiKuo ‘osi fokotu‘u ha Community Recycling Centres ‘e 5 ‘i ‘Aokalani. ‘E lava ke ke tuku hake ki ai ha‘o koloa ‘oku ‘ikai kei feima‘u pea mo vakai‘i na‘a ‘oku ‘i ai ha me‘a ‘e ma‘u atu mei ai. ‘Oku lolotonga fai e ngāue ke fakalahi mai ke a‘u ‘o 12 ‘a e ngaahi senitā pehe ni ‘i he 2024. Kuo ‘osi ha mai ‘a e ola lelei mei he ngāue ni ‘i hono afe‘i ke toe faka‘aonga‘i ‘a e peseti ‘e 70 ‘o e kotoa e ngaahi koloa na‘e tānaki mai mei he li‘anga veve. ‘Oku lava foki ke ma‘u e ngaahi ngāue ma‘ae ni‘ihi heni.

Ko e ‘Otu Motu he Kulifa Hauraki‘Oku mau fakahoko e ngāue ki he veve ‘i he motu ko Waiheke, Aotea Great Barrier, Rakino mo Kawau foki. ‘I hono fakatatau mo fonualahi, ‘oku lahi ange foki ‘a e fakamole ‘i hono tānaki ‘o e veve pea uta mei he motu ‘o faka‘auha pe toe faka‘aonga‘i koe‘uhi ko honau tu‘u‘anga. ‘Oku tapuni‘i ‘a e fakamole ki heni mei he tukuhau ‘oku tānaki fakalukufua pea ‘oku fakaangaanga eni ke holo mo fakasi‘isi‘i ‘a hono totongi tāpuni.

‘Oku mau ngāue fakataha mo e ngaahi komiuniti ‘o e ‘otu motu ni ke fokotu‘u e palani ngāue ‘oku ‘iloa ko e Tikapa Moana Hauraki Gulf Islands Waste Plan ke fakahoko ‘aki ‘a hono pule‘i ‘o e veve pea ke lava tānaki mo faka‘auha pe faka‘aonga‘i pe eni ‘i he ngaahi motu takitaha.

*Mo e ngaahi liliu ke taau mo e ngaahi feitu‘u takitaha.

8


Helensville CRCWhangaparaoa CRC

Devonport CRC

Waiuku CRC

Waitākere CRC

Fakahinohino:Senitā ke tānaki ki ai ‘a e ngaahi naunau ke toe faka‘aonga‘i Community Recycling Centre (CRC)

‘Imisi ta: Doug Cole

9

Ko e veve pe koloa li‘aki ‘a e ngaahi pisinisi

Ko hono fakasi‘isi‘i ‘o e peseti ‘e 80% ‘o e veve mo e koloa li‘aki ‘a e ngaahi pisinisiKo e lahi taha ‘o e veve ‘a ‘Aokalani ‘oku tupu ia mei he ngaahi pisinisi pea ‘oku tānaki mo fetuku ia ‘e he ngaahi kautaha tānaki veve taautaha.

‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi halanga ngāue pisinisi kehekehe ‘e 3 ‘oku mau loto ke toe fakasi‘isi‘i ange ai ‘a e fakaveve:

• ko e ngaahi ngāue langa pea mo e hae fale• ko e veve ‘oku fakatupu pea lava pe ke fakapala• veve mo e koloa pelesitiki

Ko ‘emau taumu‘a ke mau vāofi mo e ngaahi pisinisi pea mo e Pule‘anga (central government) foki ke ‘oua ‘e ‘ave ‘a e naunau pehē ni ki he lingi‘anga veve, kae vakai‘i pe ‘oku lava ke toe faka‘aonga‘i ‘o muimui ki he fakakaukau‘i ma‘u pe ke hoko ‘a e veve ko ha koloa ke fai‘aki ha ngāue.

Ko e lahi fau ‘a e langaKo e lahi taha ‘o e veve ‘oku ‘ave ki he lingi‘anga veve, ‘oku ha‘u ia mei he ngaahi kautaha langa pea mo e haefale (demolition). Kapau ‘e fakakaukau‘i fakalelei ‘e he ngaahi kautaha langa, ‘e lava ke afe‘i atu ‘a hono fetuku ‘o e ukamea, papa mo e papa‘aofi fale ke toe faka‘aonga‘i kae ‘oua ‘e ‘ave ‘o laku.

Kuo mau ‘osi ‘ahi‘ahi‘i e fakakaukau ko‘eni ‘i he ‘emau ngaahi langa pea ‘oku mau faka‘amu ke lava ha‘a mau lelei mo e ngaahi kautaha langa ke nau fa‘ifa‘itaki ki ai. ‘Oku ‘i ai mo homau fatongia ke faka‘ai‘ai ‘a hono toe faka‘aonga‘i e ngaahi naunau langa kuo ‘osi tānaki mo e naunau mei he haefale, ‘aki ‘a hono lava ke ‘ilo ‘akinautolu te nau fie fakatau e koloa koia pea mo tokoni‘i ke malava hono tānaki mo toe fakatau atu.

I he ta‘u kotoa pe, ‘oku a‘u ‘o tone ‘e 1 ‘a hono lahi e veve ‘a e tokotaha ‘Aokalani takitaha ‘oku fetuku ki he lingi‘anga veve. Kilo ‘e 144 mei he tokotaha kotoa pe ‘oku fou mai ia mei he veve ‘oku tānaki mei he toumu‘a. Ko e toenga ‘o e veve, ‘oku fakatupu ia mo tokanga‘i ‘e he ngaahi pisinisi.

20%veve mei he ngaahi ‘api

nofo‘anga taautaha

80%ko e veve pe koloa li‘aki ‘a e

ngaahi pisinisi

10


Ko e veve ‘oku lava ke fakapala‘I he lingi‘anga veve, ko e fa‘ahinga veve eni ‘oku lahi taha ‘e ne fakatupu ‘a e kasa ‘oku ne ‘uli‘i ‘a e ‘ātakai. Lolotonga ‘a hono tānaki ‘o e me‘akai maumau mo e keikeinanga mei toumu‘a he ngaahi ‘aho ni, ‘oku ‘i ai ‘a e faingamālie ke fai ha fengāue‘aki mo e ngaahi pisinisi ‘oku nau ngaohi mo fakatupu ‘a e lahi ‘o e me‘akai maumau mo e keikeinanga, ke vakai‘i ha founga kehe ange mei hono ‘ave ‘a e me‘akai maumau ki he lingi‘anga veve. Pea ‘oku mau faka‘amu ke fai ha ngāue mo e ngaahi supamāketi, falekai pea mo e pisinisi tauhi ngoue matala‘i‘akau ke fakasi‘isi‘i ‘a e ‘ave ‘enau veve ki he lingi‘anga veve.

PelesitikiKo e peseti ‘e 12% ‘o e veve ‘i he lingi‘anga veve ko e pelesitiki, ‘i hono fua mamafa. Neongo ‘oku toe lava ‘o faka‘aonga‘i e pelesitiki e ni‘ihi, ‘oku ‘i ai ‘a e pelesitiki ia ‘e ‘ikai lava. ‘Oku mau fiema‘u ke ‘ilo ‘a e kalasi kehekehe ‘o e pelesitiki ‘oku ‘ave ki he lingi‘anga veve koe‘uhi ke fakangatangata ‘a hono ngāue‘aki pe ko hono fakakaukau‘i ha founga ke toe faka‘aonga‘i ‘aki.

Ko e ngaahi veve mo e koloa maumau ‘oku ‘ave ki he lingi‘anga veve (2016)?*

Ko e makamaka – 26%Veve ‘oku ala fakapalangia – 23%Pelesitiki – 15%Papa – 12%Pepa – 10%Koloa tupenu – 5%Ukamea – 4%Napikeni ma‘ae fanau valevale mo e fakamāhina ‘a e kakai fefine – 2%Ulapa – 2%Sio‘ata – 1%

* ‘Oku ‘ikai ke kau heni ‘a e veve makehe ange pe ko e “special wastes” neongo ‘oku ‘ikai ke kakato mo ma‘u ha fakafuofua ki hono lahi.

11

‘Oku mau fiema‘u ha ngaahi fatu mo fokotu‘u fakakaukau ‘oku lelei angeKapau te tau malava e ngaahi liliu ‘oku fiema‘u ki hono pule‘i ‘o e veve mo e koloa maumau, ‘oku fiema‘u ke toe lahi ange ‘a e ngaahi ngāue ke fai ‘i he me‘a koia ‘oku malava ‘e he Kōsilio ke fai he lolotonga ni. ‘Oku fiema‘u ha ngaahi tu‘utu‘uni fakalukufua ma‘ae fonua ke ne tataki e ngaahi liliu ke fai.

Ko e konga ‘o e ngaahi ngāue te mau fai, ko e kole ki he Pule‘anga (central government) ke tau ngāue‘aki ‘a e ngaahi mafai ‘oku ‘i he malumalu ‘o e lao Waste Minimisation Act.

Pea ‘oku mau sio taafataha ki he:

1 Ko e pa‘anga mei he Pule‘anga ke fai‘aki ngāue ki he veve

Ke totongi ha $10 ki he tone kotoa pe ‘oku ‘ave ki he lingi‘anga veve. Ngāue‘aki ‘a e pa‘anga ni ki hono feinga‘i ke fakasi‘isi‘i ‘a e fakaveve. Ka ko e pa‘anga ni foki na‘e fuofua fokotu‘u ia ‘i he 2008 pea ‘oku tonu ke toe vakai‘i fakalelei he ‘oku mau tui ‘oku fu‘u si‘isi‘i fau ke lava lelei ai ‘a hono fakahoko e fatongia ni. Te mau ngāue mo e ngaahi va‘a ngāue ‘oku nau fai ‘a hono toe faka‘aonga‘i e koloa maumau mo e veve kae‘uma‘a foki e ngaahi Kōsilio kehe ke fakalahi ange ‘a e pa‘anga mei he Pule‘anga pea ke fakalelei‘i ‘a e fokotu‘utu‘u ‘oku nau fakalele‘aki e tufotufa ni.

2 Ko hono tauhi faka-setuata ‘o ha koloa

‘Oku mau poupou‘i ‘a hono fakamalohi‘i ‘o e tauhi faka-setuata ‘a e veve ‘oku fakatupu ‘e he ngaahi koloa takitaha ‘o hangē ko e leta pe va‘e me‘alele, me‘angāue ‘elekitolonika (tv, telefoni to‘oto‘o, komipiuta) pea mo e tangai pelesitiki. Ko e tauhi faka-setuata ko e femahino‘aki ‘a kinautolu ‘oku nau ngaohi mo fakatau atu ‘a e koloa pehe ni pea pehe

foki mo kinautolu ‘oku nau ngāue‘aki, ke nau pule‘i lelei ‘a e me‘a ke fai ‘i he a‘usia ‘o e iku‘anga mo e ‘osinga hono ngāue‘aki ‘o e ngaahi me‘angāue ni – ‘o hangē ko hono tokanga‘i ‘a hono kofukofu, fakasi‘isi‘i pea mo toe faka‘aonga‘i ha kongokonga ‘o e koloa ni ‘oku kei ‘i ai hano ‘aonga.

‘Oku mau faka‘amu ke lava ‘o fua pe totongi hono fakafoki e nge‘esi ‘utu‘anga inu (beverage containers). He kapau ‘e lava ke totongi ‘a hono fakafoki e nge‘esi hina inu ‘e toe lahi ange ai ‘a hono toe faka‘aonga‘i, fakasi‘isi‘i e fakaveve‘aki pea holo ange ai ‘a e fakamole ki he totongi tukuhau fakakolo. ‘Oku fiema‘u ke fa‘u ha lao kae toki lava ‘o fakahoko ‘a e founga faka-setuata pea koia ai te mau taukave‘i fakataha mo e ngaahi kōsilio ‘oku mau fepoupouaki ki he Pule‘anga ke fai leva.

‘I hono fakamā‘opo‘opo lelei ‘o e fua ‘o e nge‘esi hina inu na‘e ha ai ‘oku liunga 3 ki he 6 ‘a e ola lelei mei ai ‘i hono fakahoa mo e fakamole ‘i ha‘a ne fakahoko:

• ko e peseti ‘e 83% ‘o e kakai ‘o Nu‘usila ni ‘oku poupou‘i ke fai ha fua nge‘esi hina mo e kapa inu

• ‘oku fe‘unga mo e $20.9m ‘i he ta‘u ‘a e pa‘anga ‘e lava ke to‘o mei he ngaahi fakamole ‘a e ngaahi Kōsilio he fonua ni kotoa ‘i hono tānaki mo toe faka‘aonga‘i e veve mo e koloa maumau

• pea ko e ma‘ama‘a ange ia ‘aki ‘a e $645m ia he ta‘u‘e 10

• ko hono lahi hono toe faka‘aonga‘i ‘o e ngaahi nge‘esi ‘utu‘anga inu ‘e kamata‘aki ia ‘a e peseti ‘e 45% ka ‘e toe hiki hake ‘o a‘u ki he peseti e 82%

WasteMinz, December 2017. Cost-Benefit Analysis of a Container Deposit Scheme: Summary Report and FAQs.

12


Ngāue fakataha

Kuo mau ‘osi fokotu‘u ha founga ngāue vaofi mo lelei ‘i Aokalani hono kotoa ‘o kau ai ‘a e ngaahi hoa ngāue pea mo e ngaahi founga ngāue fo‘ou ma‘ae komiuniti. Ko e ngaahi founga ‘oku ngāue‘aki ‘e he komiuniti ke fakasi‘isi‘i ange ai ‘a e fakaveve, ‘oku matu‘aki tu‘ukimu‘a ‘aupito ia ‘i mamani kotoa.

‘E fiema‘u ke tau fai e me‘a tatau ki he peseti ‘e 80% koia ‘oku fakatupu mo pule‘i ‘e he ngaahi pisinisi. Koia ai ‘e faka‘au ke toe mahu‘inga ange ‘aupito ke fai ha ngāue fakatauhoa mo e ngaahi sekitoa pisinisi koia.

Pea ‘e fiema‘u ke toe fakaloloto ange ‘a e tauhi va pea mo e ngaahi pisinisi ‘oku nau fakatupu ‘a e fakaveve, kinautolu ‘oku nau tānaki mo toe faka‘aonga‘i ‘a e veve, mana whenua, mataawaka, ngaahi ‘apiako, komiuniti mo e ngaahi sino‘i ngāue kehekehe. ‘E tokoni eni ke lava ia hono fakahoko ‘a e palani ngāue.

“Ko hono fakangata‘i ‘o e fakaveve pe ko e Zero Waste ko e me‘a ‘oku pipihi. Ko ho‘o pihia pe ai, te ne kouna‘i koe he me‘a kotoa pe ‘o kau ai ‘a e koloa te ke fakatau, me‘akai ‘oku ke ma‘u pea mo e ngaahi me‘a kehekehe te ke fai he mo‘ui faka‘aho.”

– Ko e kau tu‘ukimu‘a ‘i hono tu‘uaki ‘o e Fakangata ‘o e Fakaveve

Te mau fakapa‘anga ha ngaahi fakakaukau fo‘ou mo ‘aonga, ‘o lava ke fakasi‘isi‘i ange ai ‘a e fakaveve, mei he ‘emau pa‘anga ‘oku ui ko e Waste Minimisation and Innovation Fund. Pea ‘oku lava ke ma‘u atu ia ‘e ha pisinisi, kulupu mei he komiuniti, ‘apiako mo e iwi Maori mo e ngaahi kautaha Maori kehekehe.

‘Iloa ‘i mamani kotoaKo ‘Aokalani na‘a ne ma‘u e pale ‘uluaki ‘i he fe‘auhi ‘iloa ko e C40 Cities4ZeroWaste Award. Ko e ngaahi pale C40 ‘oku foaki ia ki he ngaahi ngāue ma‘ongo‘onga mo fo‘ou taha ‘oku fai ‘e ha kolo ‘i mamani ke feau e ngaahi ha‘aha‘a ‘o e feliuliuaki ‘o e ‘ea (Climate Change). Pea na‘e mahino ‘aupito ‘a hono ma‘u ‘e he Kōsilio ‘Aokalani ‘a e pale ‘o hono Fakangata ‘o e Fakaveve (Zero Waste) ‘aki ‘a e mahino ‘o e feinga ke liliu mei he ngāue‘aki ‘o e lingi‘anga veve, fengāue‘aki lelei mo e komiuniti ke a‘usia ‘a e ngaahi taumu‘a ‘o e Zero Waste.

Ko e Fakafofonga 'o e Kosilio 'Aokalani, Alf Filipaina mo e pale na'e foaki ma'ae Cities4ZeroWaste 'i he foaki pale 'a e C40 'i he 2017.

Ko e 'a'ahi atu ki he fale tānaki'anga 'o e veve 'oku 'ikai lava ke fakapalangia.

13

Ngaahi me‘a fakapa‘anga

Ko e lahi ‘o e fakamole he lolotonga ni ‘oku ‘i he $113 miliona he ta‘u ‘i hono tokanga‘i mo pule‘i ‘a e veve ‘o kau ai ‘a hono tānaki, toe faka‘aonga‘i, tānaki ‘o e veve ‘oku ‘ikai lava ke fakapala, mo e veve ‘oku ta‘efakalao ‘a hono hua‘i. Pea ko e $5-8 miliona ‘i he ta‘u ‘oku fakamole ia ki hono tauhi mo tokanga‘i e ngaahi lingi‘anga veve motu‘a.

‘E meimei nofo pe ‘i he fika ko‘eni ‘a e lahi ‘o e pa‘anga kuo vahe‘i ‘e he Kōsilio ke fai‘ake e ngaahi ngāue ni ‘i he ta‘u ‘e 10 ha hoko. Ko ‘ene lava ‘o fakahoko e ngaahi liliu ‘oku fiema‘u ke fai ‘o hoko ia ko e founga angamaheni, ‘e toki fakahū mai e ngaahi ngāue fo‘ou ke fai kae kei nofo pe ‘a e fakamole ‘i he sino‘i pa‘anga kuo ‘osi vahe‘i. ‘E lava ke toe fakalahi mai e ngaahi ngāue ke fai ke fakasi‘isi‘i‘aki ‘a hono fakatupu ‘o e fakaveve ‘a e ngaahi pisinisi.

‘Oku mau fokotu‘u ke fakapa‘anga ‘a hono tānaki ‘o e keikeinanga mei toumu‘a ‘aki ha tukuhau makehe ma‘ae ngaahi ‘api ‘oku nau nofo ‘i kolo. ‘E kau eni he ngaahi fakataha ke fai ha femahino‘aki ai ‘i hono fa‘u ‘o e Patiseti fakata‘u 10 ‘a ia ‘oku fai fakataha eni mo e feinga femahino‘aki fekau‘aki mo e veve.

Ko e ngaahi liliu ke fai ki he veve mei he ngaahi ‘api nofo‘anga ‘i kolo

Ngaahi ngāue ke fai ‘i he kaha‘u 2020/21

Faka‘avaliki ki he ‘api takitaha

$264

Ko e ngaahi ‘api ‘oku lelei mo fakapotopoto‘i

ange ‘enau to‘onga

$225

Tānaki veve (‘o fakatatau ki he lahi ‘o e veve ‘e uta ke ‘ave) Ko e tukuhau‘i ‘o e veve mei he me‘akai maumau mo e keikeinanga (Tukuhau‘i mavahe pe ia*)Ko e ngaahi ngāue tu‘uma‘u pe angamaheni ‘o kau ai ‘a e ngaahi me‘a ‘oku lava ke toe faka‘aonga‘i (recycling) pea mo e veve ‘oku ‘ikai lava ke fakapalangia

Ngaahi ngāue ‘o e lolotonga ni 2017/18

Papakura, North Shore, Waitakere

$237

Auckland mo Manukau

$219

Totongi veve (‘o fakatatau ki he lahi ‘o e veve ‘e uta ke ‘ave) Ko e tukuhau‘i ‘o e veve mei he me‘akai maumau mo e keikeinanga (Tukuhau‘i mavahe pe ia*)Ko e ngaahi ngāue tu‘uma‘u pe angamaheni ‘o kau ai ‘a e ngaahi me‘a ‘oku lava ke toe faka‘aonga‘i (recycling) pea mo e veve ‘oku ‘ikai lava ke fakapalangia

Veve ‘oku tānaki (Totongi ia mei he tukuhau fakakolo) Ko e ngaahi ngāue tu‘uma‘u pe angamaheni ‘o kau ai ‘a e ngaahi me‘a ‘oku lava ke toe faka‘aonga‘i (recycling) pea mo e veve ‘oku ‘ikai lava ke fakapalangia

Tānaki veve (Totongi ‘o fakatatau i he lahi ‘o e veve oku fakaheka ke ‘ave) Ko e ngaahi ngāue tu‘uma‘u pe angamaheni ‘o kau ai ‘a e ngaahi me‘a ‘oku lava ke toe faka‘aonga‘i (recycling) pea mo e veve ‘oku ‘ikai lava ke fakapalangia

* Ko e tukuhau tu‘upau ko‘eni ‘e toki fakahoko pe ia he ngaahi feitu‘u ‘e fakahoko ai ‘a e ngāue ni ‘o kamata ‘i Papakura ‘i he 2018.

14


Ko e ngaahi ola eni ‘oku mau fiema‘u ke a‘usia ‘i he 2024

• Ke kei a‘usia lelei ‘a e ngaahi faka‘amu ‘a e Zero Waste ke fakangata ‘a e fakaveve ‘i he 2040, pea mo a‘usia foki mo e ngaahi faka‘amu ki he 2027 – ‘a ia ko e holoki ‘aki ‘a e peseti ‘e 30% ‘a e veve ‘oku ‘ave ki he lingi‘anga veve ‘i hono fakatatau mo e 2012.

• ‘Oku ngāue‘aki ‘e he ngaahi ‘api kotoa pe ‘a e ngaahi naunau mo e fale‘i ki hono fakasi‘isi‘i ‘enau fakaveve pea ke ma‘ama‘a ange ai ‘a hono uta mo ‘ave.

• Ke toe fakalahi mo fakalelei‘i ange ‘a hono totongi ke fakasi‘isi‘i ‘a e fakaveve ‘o hangē ko e pa‘anga tokoni mei he Pule‘anga (waste levy) ke founga angamaheni‘aki ‘a hono toe faka‘aonga‘i ‘e veve ‘o ‘oua ‘e ‘ave ki he lingi‘anga.

• ‘Oku ‘osi fokotu‘u e founga ki hono tauhi faka-setuata ‘o e ngaahi koloa ngaohi ni‘ihi ‘o hangē ko e koloa inu, leta me‘a lele mo e naunau koloa ‘elekitolonika.

• Ke kau mai ‘a e komiuniti, ngaahi pisinisi, mana whenua mo e mataawaka ki hono fakakaukau‘i ke fakasi‘isi‘i ‘a e veve ‘o Aokalani.

• Kou ‘osi fokotu‘u ‘i he komiuniti ‘i Aokalani ha ngaahi senitā ‘e 12 ke tānaki ki ai e koloa ke toe faka‘onga‘i ‘o poupouaki ai ‘a e feinga ke fakasi‘isi‘i ange ai ‘a e fakaveve.

• ‘Oku ta sipinga ‘a e Kōsilio ‘aki ‘a hono ‘ilo‘i lelei ange e ngaahi me‘a ‘oku ne fakatupu ‘a e fakaveve ‘i homau ngāue‘anga pea mo hono fakasi‘isi‘i ‘a e veve ‘oku ‘ave ki he lingi‘anga veve.

Ko e fanau ako ‘oku nau filifili e ngaahi me‘a he veve ke toe faka‘aonga‘i ‘i he Waitākere Learning Centre.

‘Imisi: H

ayley Moller

15

Auckland Council (2018). Consultation summary - Draft Auckland Waste Management and Minimisation Plan 2018 - TonganISBN 978-1-98-855532-4 (Print)ISBN 978-1-98-855533-1 (PDF)

ko e palani fakaangaanga ‘a ‘aokalani ki hono pule‘i mo ... · ko ‘emau sio ki he kaha‘u...

Documents