kontinuiteti iliro-arbëror në arealin e kosovës_jahja_drancolli

8/10/2019 Kontinuiteti Iliro-Arbror N Arealin e Kosovs_Jahja_Drancolli

1/18

Kontinuiteti iliro-arbror n arealin e Kosovs

Thesis Kosova, nr. 1, 2008

29

Kontinuiteti iliro-arbrorn arealin e Kosovs

Jahja Dranolli*

Prmbledhje

N studim shqyrtohet shtja e kontinuitetit iliro-arbror narealin e Kosovs, problem shkencor ky i cili, pr shkaqe tpolitiks ditore, sht instrumentalizuar skajshmrisht deri n

ditt e sotme. Politizimi i historis s lasht t Kosovs z fillme Krizn Lindore, koh kjo kur zun fill t hartoheshinprogramet e agresionit serbomadh pr Ballkanin. Ktoprograme t inspiruar nga historia extrashkencore e veshur memite, legjenda dhe kng popullore, shprehnin aspiratat serbepr t krkuar djepin e tyre n Kosov, Vojvodin, Kroaci,Dalmaci, Bosnje e Hercegovin dhe Mal t Zi. Programet ektilla t mbshtetura n historin e instrumentalizuar, janprkrahur gjithher fuqimisht nga qarqet politike me rastin e

kthesave t mdha historike, q kan prfshir Ballkanin.Fjalt ky: Dardania dhe dardant n antikitet, arbrit dheKosova gjat mesjets, koncepte kto gjeopolitike, etnike,religjioze dhe kulturore, t cilat jan t njohura n burime tkohs t pasuara sipas zhvillimit kronologjik.

Treva e Kosovs ruan dshmi e monumente arkeologjike nga

fillimet e neolitit (6000-2600 p. e. son). Nga kjo koh u ngritnvendbanimet e para, si Tjerrtorja (Prishtin), Glladnica(Graanic), Rakoshi (Istog), Fafosi e Lushta (Mitrovic),Reshtani e Hisari (Suharek), Runiku (Skenderaj) etj. Qysh nperiudhn e bronzit, treva e Kosovs ka qen e banuar nga ilirtdardan; territori i shtrirjes t ksaj treve ishte shum m i gjersesa territori i sotm i Kosovs.

*Prof. dr. Jahja Dranolli, Departamenti i Historis, Fakulteti Filozofik, Universiteti iPrishtins, Republika e Kosovs, [email protected]


2/18

Jahja Dranolli


30

Ilirt kan qen nj nga popullsit m t mdha t Evrops.Pr rndsin e ilirve dhe qytetrimit evropian, studiuesiarbresh i Zars, A. Stipeviq, thekson se do tregim pr

Ballkanin fillon me ilirt.1

Jan br prpjekje nga disa qendraballkanike, sidomos kohve t fundit nga Akademia e ShkencaveSerbe, pr t ngushtuar territorin e banuar nga ilirt2. N ktvazhd shtrohet zhurmshm shtja ilire dhe etnogjeneza eshqiptarve dhe, duke u mbshtetur n politikn e astit,krkohet t prmbyset realiteti historik i ilirve n prgjithsidhe, n veanti, realiteti i njrit ndr fiset m t rndsishme ilire,ai i dardanve. Mirpo, Herodoti (shek. V. p. e. son), n

Historin e tij t njohur na bn me dije se territori i sotm iKosovs ishte pjes prbrse e trojeve ilire.3Polineu bn fjal prorganizimin e Shtetit Dardan nga gjysma e par e shek. III. p. e.Son.2 Po ashtu, hartografia e kohs antike, si p.sh. TabulaPeutingeriana,dhe gjeografi i shquar, Ptolomeu, ofrojn t dhnapr shtrirjen gjeografike t Dardanis, t cilat mund t ndiqenprmes kufijve verior Novi-Pazar-Nish, gjith trevs s Kosovsdhe Maqedonis Veriperndimore me kryeqendr Shkupin.3

Nga fundi i shek. III, sidomos n shek. IV t e. s re,Perandoria Romake hyri n nj periudh krize t gjat. Pasndarjes s saj m 395, Kosova qe prfshir n ProvincnDardania, e cila, sikurse edhe provincat e tjera jugore ilire, hynn prbrjen e Perandoris Romake t Lindjes, n PerandorinBizantine. Gjat ksaj kohe jan vrejtur, n mjaft vendbanimet lashta, dukuri t reja q kan t bjn me gjallrimin epopullsis autoktone dhe me forcimin e karakterit etnik t saj.

N kt koh, edhe Dardania ishte nj nga krahinat ballkanikem pak t romanizuara. Popullsia e saj vendase duket se kishteruajtur m shum se popujt e tjer individualitetin dhe

1A. Stipeviq, do tregim pr Ballkanin fillon me ilirt, Bota e Re, Prishtin,1985, p. 4-5.2Iliri i Albanci,SANU, Odelenje Istorijskih Nauka, knj. 10, Beograd, 1988, p. 3-4, 7-8, 9-

76, 361-367.3 Herodoti Historiarum, libri IX ed. Henr. Rudolph. Dietsch, editio curavit curatamque

emendavit H. Kallenberg, vol.. I-II, editio steretypa. Lipsiae in aedibus B. G.

Teubneri 1926, libri IV, 48.2Polyaen, Strategematon, IV, 12, 1, 3; VII, 42, 44.3 F. Papazoglu, Srednjobalkanska plemena u predrimsko doba, ANU BiH, Djela knj.XXX,

Sarajevo, 1969, p. 143-161.


3/18



31

vetdijen etnike. Nuk duhet prjashtuar, pra, mundsia qdardant, t cilt i shptuan romanizimit, t ken mbijetuarmigracionet sllave dhe t ken dal n Mesjet me emrin alban

(arbr).4

T ksaj kohe jan edhe mbishkrimet e Dardanis, qtregojn pr nj form t qndress s popullsis kundrsundimit romak. Burimet e ruajtura t ksaj periudhe flasin prafro 20 qytete t njohura n provincat jugore t Iliris. N mesine tyre prmenden edhe qendrat e Dardanis, si Shkupi eUlpiana. Shkupi, n trajt origjinale ilire, u ruajt gjat gjithshekujve t historis son. Prandaj, shum linguist t shquarshpjegojn, sipas trajts Shkupi, etimologjin e etnonimit

Shkypetar dhe prej kndej emrin e vendit Shkypeni. Trajtfonetike ilire-shqipe zhvilluan edhe emrat e qyteteve t tjera tDardanis, sip.sh. Nishi(Naissus), Bina (Arribantium), Lipiani(Ulpiana), Sharri(Scardus) etj. Nga kto t dhna onomastike, sidhe nga fondi i m s 200 fjalve t ruajtura nga leksiku bimor,del q Dardania ishte nj nga vatrat e formimit t shqiptarvedhe t gjuhs shqipe. Prandaj, prania shum e lasht e iliro-shqiptarve n Dardani bri q shum studiues ti shpjegojn

takimet intensive t shqipes s ktyre anve me gjuh t tjera tmome t Ballkanit.Territori i sotm i Kosovs, duke u ngjitur n Mesjet, sht

ballafaquar me ekspansione sllave, avare dhe bullgare nBallkan (shek. VI-IX). Burimet e kohs tregojn pr inkursionete tyre deri n afrsi t Durrsit dhe Selanikut. U plakitn edheqendrat m t mdha t Dardanis. N veprn De aedificis thistorianit t shquar Prokopi (?-565) del se perandori Justinian

(527-565) rindrtoi 61 kshtjella e qytete dhe ngriti 8 kshtjellat reja.Duke u nisur prej antikitetit t von n mesjetn e hershme,

qytetet e Dardanis mbetn edhe m tej qendra t njohura tjets ekonomike dhe ndrlidhse n transmetimin e kultursmateriale e shpirtrore t lashtsis ilire n mesjetn arbrore.Pati edhe qytete ku jeta e tyre perndoi gjat shek. VI-VII.Elemente kulturore arbrore t mesjets s hershme, si vegla

4 E vrteta mbi Kosovn dhe Shqiptart n Jugosllavi , Akademia e Shkencave e RPS tShqipris, Tiran 1990, p. 21-45.


4/18

Jahja Dranolli


32

pune, arm, en balte e ndonj stoli, edhe pse ende t kufizuara,ndeshim edhe n hapsirat e Kosovs. Ktu jan gjeturgjithashtu fibulat karakteristike t kulturs s Komanit. Nga kjo

del se dardant hyn n mesjet me nj zhvillim t prparuarekomomik e shoqror. Qytetet arbrore t mesjets s hershmekishin t prbashkt me ato t antikitetit t von edhefizionomin qytetare. Inkursionet kalimtare e shkatrruese tsllavve nuk kan ln asnj gjurm n kulturn materiale eshpirtrore t popullsis autoktone. Q ktej, ndonj vendosje tnj shkalle t gjer nuk ka pasur n Kosov.

N historin e Kosovs, mesjeta e hershme sht nj nga

periudhat m t rndsishme, sepse me t sht i lidhurformimi i popullit shqiptar, i gjuhs dhe i kulturs s tij. Ajosht periudha m pak e ndriuar nga burimet e shkruara.Prandaj, duhet domosdo t konsultohen edhe burimetarkeologjike e gjuhsore. Pastaj, n burimet tregimtare t ksajkohe, edhe emrtimi i Dardanis zuri t prmendet shumrrall.5 Emrtimi Dardania, si koncept administrativ egjeografik, qarkullon n dokumentet e kohs deri n shek. XI.

Emrtimi Kosova, zuri fill t prdorej pas Betejs s Kosovs(1389). Emrtimin n fjal, n dokumentet zyrtare raguzane, endeshim edhe n vitin 1405. sht fjala pr boschi deChossoua diku n rrethet e Vuiternit6. Emrtimin Kosova endeshim edhe te humanisti novobrdas, Martin Segoni (shek.XV). Krahas emrtimit Kosova, Segoni prdor, sipas modshumaniste, edhe emrtimin Dardaniadhe Mizia.7Riaktualizimii emrtimit Dardania pr Kosovn sht nj form shprehse

edhe pr humanistt e tjer arbror dhe t huaj, t ciltprdorin n shkrimet e tyre terma t njohur t antikitetit.Dshmit historike, arkeologjike e linguistike provojn me t

drejt se Kosova nuk mund t konsiderohet djep i formimit tshtetit serb, si theksohet nga ndonj historian jo serioz, sepse

5 Vizantinski izvori za istoriju narodna Jugoslavije, tom. I, Beograd, 1955, p. 54-58, 60-61,124, 195, 196, 211; V. Popovi, Grki natpis iz Cariinog Grada i pitanje ubikacijePrve Justinjane,Glas SANU, Odeljenje istorijskih nauka, knj. 7, Beograd, 1990, p.

78-87.6Zbornik K. Jireeka,I, SAN, Beograd, 1959, p. 419-420.7A. Pertusi, Martino Segono di Novo Brdo vescovo di Dulcigno, Un umanista serba-dalmata

dell tardo Quattrocento, Vita e opera,Roma, 1981, p. 109.


5/18



33

ky shtet nuk lindi dhe nuk qndroi ktu pr shumicn e kohss ekzistencs s vet, por n treva t tjera me popullsi serbe, siajo e Rashs. Si veprohej zakonisht n mesjet, qendra e ktij

shteti lvizi nga nj territor n tjetrin. Ai vetm pr nj periudhkohe, dhe veanrisht n gjysmn e par t shek. XIV, briepiqendr Kosovn. Kjo koh prkon me ndrtimet aporindrtimet e kishave dhe t manastireve nga mbretrit eRashs n kt trev, si p.sh. ai i Deanit, Shenjtorve Mihal eGabriel, i Pejs, i Banjsks e Graanics, me qllim q tintensifikohej m tepr kolonizimi serb dhe t sigurohej kthimi ipopullsis arbrore n popullsi ortodokse serbe, si rrug pr

asimilimin etno-kulturor t saj. Shembulli q paraqet treva eKosovs, ku pr nj koh u vendos qendra politike e kishtare eshtetit nemanjid, dhe ku ekzistoi nj ndryshim etnik midisklass sunduese, aparatit shtetror- ushtarak e kishtar serb dhepopullsis autoktone arbrore, si konstaton me t drejtstudiuesi, S. Pollo, nuk sht as i pari e as i vetmi rast nhistorin e mesjets s Evrops. Mirpo, t barazosh ktsegment mbi kt struktur t ardhur n nj koh t caktuar

historike, me popullsin autoktone, si veprojn studiuesitserb, do t thot ta shuash, p.sh., tokn austro-gjermane dhe tgjitha ato territore t Kroacis e Sllovenis, apo Ballkanin e tr(gjat shekujve t sundimit osman), ku vetm klasa sunduese,monumentet sakrale, borgjezia e qyteteve, ishin prkatsishtgjermane apo turke.

N mesjet, arbrit shfaqen si nj popullsi e vjetr e krishterme nj kultur m tepr qytetare, e cila qndronte m afr

grekve dhe romanve sesa sllavve t ardhur rishtas. Prvjetrsin e krishterimit ilir-arbror dshmojn disa mbetje tterminologjis s vjetr latine n gjuhn shqipe dhe toponime tshumta t prejardhura prej emrave t shenjtve. Sipas dshmiveq dalin nga dokumentet mesjetare, do shqiptar mbante dyemra: i pari, ishte nj emr i krishter (rrallher roman osekombtar), kurse i dyti ishte shpesh emri i farefisit ose i fshatit(m rrall emrtimi i nj tipari vetjak).

sht e njohur q gjat mesjets s hershme (VI-XI), trojetshqiptare ishin nn juridiksionin kishtar t papatit, ndrkaq naspektin administrativ-juridik, ato qen t lidhura mePerandorin Bizantine. Prfundimisht, me ndarjen e kishs, n


6/18

Jahja Dranolli


34

vitin 1054, n Kishn Perndimore me seli n Rom dhe nKishn Lindore me seli n Kostandinopoj, nj pjes e trojeveshqiptare mbeti nn ndikimin e kishs katolike, domethn t

qytetrimit Perndimor, ndrsa pjesa tjetr mbeti nn ndikimine kishs lindore-ortodokse. Meq shteti serb kishte prqafuarfuqimisht jo vetm ritin bizantin, por edhe ligjet e tij tmishruara me ortodoksin serbomadhe, ai bri presion tprhershm pr ti konvertuar n ritin ortodoks serb, jo vetmmbi besimtart katolik, por edhe mbi besimtart ortodoks tritit bizantin. Pr konvertimin e shqiptarve bhet fjal edhe nnenet e Kodit t Dushanit. Kt dukuri, si dhe kthimin e kishave

katolike n serbo-ortodokse, e pohon edhe vet perandoriDushan n nj letr pendimiq mbante datn e vitit 1354 prpapn Inocent VI.8Me kt politik, mbretrit serb, Dushanisidomos, synonin, n thelb, ti zhduknin barrierat kulturore efetare, q i veonin dhe i dallonin shqiptart si t till. Pra, kjopolitik shpinte drejt nj asimilimi etno-kulturor. Pasojat e ksajpolitike t dhunshme duken, me nj qartsi t veant, n tdhnat antroponomike, q shihen m s miri nga krisobulat e

mbretrve nemanjid dhuruar manastirit t Deanit, Banjsks,Graanics, Shenjtorve Mihal e Gabriel n Prizren.Nj politik e ktill u kundrshtua jo vetm nga zyra e

papatit, por edhe nga sunduesit arbror, sidomos nga princritBallshaj, t cilt, pasi zotruan Pejn, qendrn e kishs serbe ngamesi i shek. XIV, bn prpjekje ti kryesonin s pari kuvendetkishtare n Pej (1375, 1385), n mnyr q pastaj tndrmerrnin hapa vendimtar n dbimin e patriarkut nga

selia.9

Nj prpjekje e ktill u b realitet pas vitit 1380, kurkisha serbe u shprngul prej Kosovs n Zhi t Rashs, prejnga, m par, ishte transferuar ktu.10

Dihet mirfilli q serbt e prqafuan krishterimin shum von,diku nga fundi i shek. IX pas Krishtit. Pasi e kemi t njohur ktterm t nisms s krishterimit serb, term q nuk shtkundrshtuar deri m sot prej asnj studiuesi serioz, si dhe

8C. Jireek, Geschichte der Serben, Gotha, 1911, p. 408.9P. Bogdani, Kosova n shtetin feudal shqiptar t Balshajve, in E vrteta mbi Kosovn...,op.cit. p. 114.

10ibid., p. 118.


7/18



35

shekullin XIII, term ky q simbolizon pushtetin serb mbi trevn eKosovs, nuk sht vshtir tu vihet nj kufi kronologjikndrtimeve sakrale katolike e ortodokse t Kosovs, ku vetvetiu

mund t ndahen n ato paraserbe dhe n ato serbe gjat shek. XIII-XIV. Megjithat, edhe ndrtimet sakrale t shek. XIII-XIV nukmund t firmosen vetm si ndrtime sakrale serbe, sepse, po nkt koh, u ngritn shum kisha, kuvende e katedrale katolike, sip.sh. n Janjev, Novobrd, Mitrovic, Prizren, Prishtin, Trep,Vuitrn etj., t cilat u rrnuan trsisht gjat shekujve tsundimit serb, osman, si dhe midis dy luftrave botrore. Gjurmt tyre ruhen edhe sot n disa grmadha e dokumente t ruajtura

t kohs. Po ashtu, sht e njohur q mbreti Milutin financoirindrtimin e kishs katedrale kushtuar Zojs Prene n Prizrendhe manastirin Graanica, t njohura si ndrtime paraserbe, tngritura diku rreth shek. IV-XI, t cilat, sipas burimeve relevante,konsiderohen si ndrtime sakrale katolike. N fillim t shek. XIII undrtua Kisha e Apostujve n Pej. N t vrtet, kjo kish, q sotgjendet n kuadr t kompleksit t kishave t Patrikans s Pejs,si dy t parat, sht rikonstruktim i nj ndrtimi t vjetr, t cilit iu

dha forma e ndonj kishe t kohs.Kisha e manastirit t Deanit, q sht ndrtuar gjatsundimit t mbretrve nemanjid Stefan Deani dhe Dushan(1327-1335),11 sht vepra m e madhe q ruan elemente ngandrtimtaria e ardhur nga bregdeti. N arkitraun e portalitjugor t narteksit gjendej dhe nj mbishkrim i gdhendur iarkitektit shqiptar dom Vita Cui. Po ashtu, sht ruajtur edhe edhna se dom Vita ndrtoi me 30 gur skalits Manastirin e

Deanit. Ajo q trheq m tepr vmendjen sht fakti se tgjitha ofiinat e gurskalitsve jan t njohura, si p.sh. ajo eTivarit, e Ulqinit, e Kotorrit e Korulls. Ndrkaq, njri ndrgurskalitsit e prmendur qe Miho (Mikel) Tivarasi, skulptorzulmmadh i shekullit XIV, autor i klaustrit s KuvenditFraneskan n Raguz.12

11. Bokovi, Travaux de consolidation, de censervation et de restauration accomplis

au monastre de la Patrijarija Pe, extrait duStarinar, tome VIII-IX; 1933-1934, p.162-165.12J. Dranolli, Miho (Mikel) Tivarasi, skulptor me fam i shek. XIV, Fjala, nr.1920,

Prishtin, 1985, p. 15.


8/18

Jahja Dranolli


36

Gjat shekujve t Mesjets, pr shkaqe t faktorit t jashtmpolitik, emrtimi etniko-gjeografik Arbanon nuk prfshintegjithher t gjitha trojet arbrore, pra nuk prfshinte as

territorin e sotm t Kosovs. Edhe pse gjat gjith mesjetsekzistonin formacionet politike arbrore, emrtimi Arbanon ushfaq n dokumente t kohs aty nga mesi i shek. XI. Mirpo,mund t thuhet se prhapja e emrtimitArbanonedhe pas ksajperiudhe, nuk sht kushtzuar ekskluzivisht nga shtrirja epopullsis arbrore kompakte, por n t shumtn e rasteve, siishte zakon gjat mesjets, ishte i varur edhe nga faktori politik.Nse prcillen shfaqjet e emrtimeve Dardani dhe Arbri gjat

mesjets s hershme, sht interesante t konstatohet seemrtimi Arbri e zvendson emrtimin Dardani edhe npjesn e territorit t sotm t Kosovs.

Me formimin e shtetit t Arbrit n kaprcyellin e shek. XII,shum troje etnike shqiptare mbetn jasht kufijve shtetror.Jasht ktyre kufijve mbetn edhe pjesa m e madhe e viseve tDardanis. Mirpo, duke kaluar npr shekuj t mesjets,emrtime gjeografike t kushtzuara nga hapsira etnike

kompakte, si Arbri ose Epiri, i ndeshim bukur shpesh edhejasht kufijve t tyre administrativ. T tilla njoftime ndeshimtek Abati i Dioklesnga gjysma e dyt e shek. XII, q njofton seRasha ose Serbia sht shtrir deri n Arbri (kupto treva eLlapit t sotm)13. Si pjes t Arbris, Kosovn e ndeshim tekronisti francez i shek. XIV Filip de Mezier, i cili dshmon seBeteja e Kosovs u zhvillua n pjesn e Arbris.14 Mendimepaksa identike lexojm n vllimet e Analeve t Forlit(Itali), nga

shek. XV. Edhe sipas udhprshkruesit francez t shek. XV, B.de la Broquiere, pjesa drmuese e Kosovs prfshihet n kuadrt konceptit Arbri.15 Njoftime t ktilla ndeshim edhe ndokumentacionin austriak, italian e osman t shek. XVI-XVIII,si p.sh. njoftimet Prishtina ndodhet n Arbri, Prizreni,

13 Letopis Popa Dukljanina, SKA, knj. LXVII, ed. F. ii, Beograd, 1928, p. 307; N.Banaevi, LetopisPopa Dukljanina, Beograd, 1971, p. 217.

14Bibloteka Kombtare e Parisit, Fonds franais, N. 22, 542, fol. 366; Cfr. M. Dini, Dva

savremenika o Boju na Kosovu, in GlasSKA, CLXXXII/92, Beograd, 1940, p. 135.15 J. Dranolli, Beteja e Kosovs n dritn e burimeve raguzane, in GjurmimeAlbanologjike(ser. e shk. historike), Prishtin, 1991/21, p. 46; Le voyage dOutre-mer deBertrandon de la Broquiere(1433), ed, Ch, Schefer, Paris, 1892, p. 214.


9/18



37

kryeqytet i Arbris, Peja e Shkupi prfshihen n Arbri.Pjetr Bogdani cilsohej argjipeshkv i Arbris etj.16 Gjatluftrave austro-osmane, pjesa m e madhe e popullsis s

Kosovs dhe e Rrafshit t Dukagjinit ishte n ann e ushtrisaustriake. S ktejmi, n muajin nntor 1689, kur forcataustriake hyn n Prishtin, u pritn nga 5000 kryengritsshqiptar, ndrsa n Prizren nga 6000 kryengrits t tjershqiptar. Ktu komandanti i forcave austriake gjeneraliPikolomini zhvilloi bisedime me krert e kryengritsve, meargjipeshkvin e Shkupit, Pjetr Bogdani.

N mnyr ekuivalente me konceptin Kosova pjes e

Arbris apo e Shqipris, dokumentacioni i kohs dshmonedhe pr Kosovn n kuadrin e konceptit Epir. T tilla jannjoftimet: Hasi, jo shum larg Prizrenit, provinc n Epir,Pikolomini erdhi n Prishtin q me epirott ti kryentenegociatat e filluara m par, Peja, n Epir (Ipek liegt inEpirus), Prizreni n Epir, Shkupi n Epir etj.17 Prvekoncepteve Kosova si pjes e Arbris dhe e Epirit, Kosovn ndokumente t llojllojshme e ndeshim si nj koncept m t gjer,

si p. sh., lajmet pr Betejn e Par e t Dyt t Kosovs (1389,1448), korrespondencat e kancelaris raguzane nga viti 1474,lajmet q arrinin prej Kosovs n Firence gjat Lufts austro-osmane 1683-1699.18

Ajo q trheq m tepr vmendjen rreth shtjes s shtrirjess konceptit Arbri n territorin e Kosovs s sotme, sht faktiq, fill pas shembjes s Perandoris Serbe me vdekjen eDushanit (1355), u mkmbn formacione politike t pavarura,

si Principata e Shkodrs, Principata e Durrsit, Despotati iArts, Despotati i Beratit etj. Si sht e njohur, ky proces merndsi t madhe historike u ndrpre nga pushtimi osman, i ciliu derdh n trojet shqiptare n vitet e fundit t shek XIV. Gjattr ksaj periudhe, territori i Kosovs, u b, pothuajse n trsi,

16J. Dranolli, The Albanian population of Kosova and other areas of former Jugoslavia duringthe XV th XVII th centuries, Tirana, 1996, p. 63 69.

17J. Dranolli,Popullsia shqiptare e Kosovs dhe e trojeve t tjera n ish-Jugosllavi gjat

shek. XV XVII, in Gjurmime Albanologjike (ser. e shk. Historike), Prishtin,1992/22, p. 73.18Ibid., p. 73 74; S. Gavrilovi, Izvori o Srbima u Ugarskoj od kraja XVII i poetkom XVIII

veka, knj. II. Beograd, 1990, 47-51.


10/18

Jahja Dranolli


38

pjes prbrse e zotrimeve arbrore t familjeve Ballshaj,Kastrioti e Dukagjini. Atbot, popullsia e Kosovs u b subjekti historis s vet dhe nj faktor me pesh n zhvillimin historik

t Ballkanit Perndimor, ku takoheshin dy etni: ajo arbrore dhesllave jugore. Faktori politik-shtetror shqiptar i dha rastpopullsis t Kosovs t afirmonte m tej gjuhn, kulturn dhereligjionin.

Pranin e popullats arbrore si faktor m rndsi n Kosove vrteton edhe pjesmarrja e gjer e tyre n betejat e mdha qu zhvilluan kundr ushtrive osmane n vitin 1389 dhe 1448.Sipas burimeve historike, Beteja e Par e Kosovs nuk ishte

vetm nj ndeshje luftarake midis pushtuesve osman dheushtrive t shtetit serb, q atbot pjesrisht e sundonteKosovn, por nj betej e madhe e forcave t koalicionit tfeudalve ballkanas. Burimet q i referohen ksaj betejedshmojn se n ann e koalicionit, prve princ Lazarit,sundimtar i Rashs, banit t Kroacis, mbretit t Bosnjs, mornpjes edhe princrit arbror, si Gjon Kastrioti, Theodori IIMuzaka (ra n betej), Dhimitr Jonima, Gjergj Balsha. Epilogu i

betejs s Kosovs qe disfata e ushtris krishtere dhe vdekja edy prijsve. Sulltan Murati u vra pas betejs nga dora e MiloshKopiliqit, kurse princ Lazari, pasi u zu rob, u ekzekutua. Kyrikonstruktim i ngjarjes, i br n vija t trasha, dshmohet ngaburimet e ruajtura relevante t kohs, gj q sht pranuar edhenga t gjith historiant serioz t bots. Mirpo, ruhet edheteza serbe rreth Betejs s Kosovs (1389) q z fill nga shekulli ikaluar, e cila, e prkrahur me kmbngulsi nga shkenca dhe

publicistika e dits, e nxjerr at nga realiteti historik dhe e v nrrafshin mitologjik e legjendar, duke shfrytzuar mungesn edokumenteve zyrtare. Duke instrumentalizuar argumentetshkencore, del se gjoja n Fush-Kosov me 1389, luftuankundr osmanve vetm serbt. Pikpamje t ktilla ukundrshtuan edhe nga disa historian t mdhenj serb sip.sh., medievistiM. Dini,i cili rreth ksaj ngjarjeje konstatontese N t kaluarn ton t gjithmbarshme ndoshta nuk ka

ngjarje pr t ciln do t ishin t nevojshme burimet, pr tubr dallimi ndrmjet elementeve legjendare dhe reale.Ndrkaq, historiani I. Ruvarac, prfaqsues i shkolls kritikeserbe t shekullit XIX, duke br fjal pr princ Lazarin,


11/18



39

theksonte se, prrallat dhe prrallzat popullore, q u thurnshum koh pas Betejs s Kosovs jan vetm tregime timagjinuara mir, ndaj ai dyshon n vrtetsin e tyre dhe v

n dukje se autori i sotm i historis nuk mund ti prdor atotregime.19Shembujt e msiprm flasin bindshm q miti prKosovn, i cili lindi shum koh pas Betejs s Kosovs dhe pogjallron edhe n ditt e sotme, nuk ka asnj vlerhistoriografike, me gjith vlerat letrare e artistike,.

Nj tjetr shtje historike, q bie ndesh me realitetinhistorik, i cili imponohet zhurmshm nga qarqet politike eshkencore serbe, sht prdorimi i konceptit Metohi pr

pjesn jug-perndimore t Kosovs s sotme. N dritn engjarjeve t sotme na bhet e qart q riaktualizimi i emrtimitMetohi, sht n funksion t politiks. sht interesante ttheksohet se ky kuptim artificial pa ndonj mbshtetje historikemerr n letrat q shtypn sot me qllime propagandistikekuptim edhe m t gjer sesa u fiksua nga prfaqsuesit eshkolls garashaniane. M konkretisht, emrtimi Metohija, qtash z vend edhe n jetn zyrtare t qarqeve serbe, si nj kujtim

gjeografik, i destinohet nj pjese t territorit t sotm tKosovs, prkatsisht territorit midis Pejs dhe Prizrenit, dukeprfshir ktu edhe qytet n fjal. N t vrtet, nterminologjin e leksikut mesjetar t burimit t kishsortodokse, termi metohi, metehnuk prmban, sipasdokumenteve mesjetare sllave, latine dhe greke, atributin e njkuptimi gjeografik, por gjithher del, n dokumente t koh, sinj term q ka kuptimin e nj prone kishtare (metohion apo terra

monasterio) apo pron fshati, shtpie, vreshti, pemishte etj. Poashtu edhe n dokumentet osmane t shek. XV-XX, nuk ndeshetasnj e dhn pr kuptimin gjeografik t termit metohija.sht me interes t theksohet ktu se far toponimesh u gjetnn Kosov n fund t shek. XII deri n fillim t shek. XIII, parase t vendosej administrata e Mbretris s Nemanjidve, porkto t dhna t dors s par, i ndeshim, ve tjerash, edhe nbiografit e Shn Savs dhe t Stefanit t Kurorzuar, q i

19 I. Ruvarac, O knezu Lazaru, in Boj na Kosovu, starija i novija saznanja, KnjievneNovine, Beograd 1992, p. 154-162; J. Dranolli, Beteja e Kosovs..., art. cit. p. 41.


12/18

Jahja Dranolli


40

kushtohen babait t tyre, Stefan Nemanjs. N biografin e tparit hasim kt t dhn: Mori nga bregdeti vendin Zeta meqytete, nga Rabani (Arbria-J.D.) t dy Pultet, nga toka greke,

ndrkaq mori Patkovn (territori i Gjakovs s sotme-J.D.),Kostrcn dhe Drshkovinn (fshatra n territorin e Pejs-J.D.),Podrimn, Sitnicn, Llapin dhe Lipjanin [...].20 Ndrkaq, nbiografin e t dytit hasim n kt t dhn: Mori [...] territorine Prizrenit dhe t dy Pologt n tersi [...].21 Si shihet ngadokumentet n fjal, edhe pse n to prmenden gati t gjithapjest e rajonit t Pejs, t Gjakovs dhe t Prizrenit t sotm,atbot fare nuk ka ekzistuar emrtimi a nocioni gjeografik

Metohija. Toponimi n fjal nuk prmendet as n Kartn eHilandarit t prpiluar n vitet 1200-1202, si dhe n krisobula,hagjiografi, tipikt, biografi t kohs s nemanjidve dhe m pas.sht pr t vn re se edhe n prmbledhjet m prfaqsueset dokumenteve serbe t hartuara dhe t prmbledhura ngamedievistt serb, St.Novakoviq dhe Lj.Stojanoviq, emrtimimetohija ndesht shum shpesh, por gjithher n kuptimin enj prone kishtare dhe asnjher si kuptim gjeografik, q do t

kishte kuptimin e territorit t Pejs, Gjakovs dhe Prizrenit.22

Gjat tr kohs s sundimit nemanjid (shek. XIII-XIV) dhe mpas, krahas territoreve t Prizrenit, HvosnosdhePatkovs,t cilatu zun ngoj m lart, prmendet edhe territori Altin, i ciliprfshinte arealin midis Deanit dhe Gjakovs.

N ann tjetr, pas zhbrjes s shtetit nemanjid (1355), filluant zgjerohen n kt pjes t Kosovs zotrimet e familjeveprincore Balshaj, Dukagjini e Kastrioti. Me pushtimin e territorit

t sotm t Kosovs nga osmant (1455) dhe me vendosjen eadministrats osmane n kt an, territoret e Pejs dhe tGjakovs zun t quheshin Dukagjin, domethn hyn nkuadrin e Sanxhakut t Dukagjinit, i cili sht shtrir midisAdriatikut dhe Sanxhaqeve t Hercegovins, Vuitrns,

20Stare Srpske Biografije, I, ed. M. Bai, Beograd, 1924, p. 3-4.21Ibid., p. 41.

22 St. Novakovi,Zakonski spomenici srpskih drava srednjega veka, SKA, Peta knjiga,Beograd, 1912, p.12-14, 32, 109, 256, 307, 311, 335, 364, 387, 707, 709, 719-720, 755,763, 770; Lj. Stojanovi,StariSrpski Zapisi i Natpisi,I-VI, Beograd S. Karlovci, 19021926, n m shum vende.


13/18



41

Prizrenit dhe m von Shkodrs.23 Territoret e Pejs dhe tGjakovs ishin pjes e ksaj njsie administrative osmane derin vitin 1783, kur Sanxhaku i Dukagjinit pushoi s ekzistuari.

Ather kuptimi gjeografik u ngushtua vetm n nahijen ePejs, e cila hyri n kuadrin e Sanxhakut t Shkodrs. Meprfshirjen e njsive t reja administrative osmane, prkatsishtvilajeteve, Peja, si qendr e kadiut, hyri n kuadr t Sanxhakutt Prizrenit. N vitin 1874, qyteti n fjal hyri n kuadrin evilajetit t Kosovs.24 sht me rndsi t theksohet se fjalaDukagjin n gjuhn serbokroate ka pasur prej shek. XIX kuptimt dyfisht. N radh t par si emr personi dhe principate,

pastaj si kuptim gjeografik. Ktu sht me rndsi t prmendetfakti se gjuhtari serb V. Karaxhiq, n fjalorin e vet bn dalliminndrmjet emrit personal Dukagjin dhe territorit Dukagjin. Kystudiues prdor pr her t par n fjalorin e vet krahastoponimit Dukagjin, edhe kuptimin gjeografik Metohija, ecila, sipas tij, prfshinte Prizrenin, Pejn, Gjakovn dhemanastirin e Deanit.25 N fillim t shek. XX, studiuesit serb,St.Novakoviq dhe J.Cvijiq dhe disa prkrahs t mvonshm t

studimeve t tyre, duke mos u mbshtetur fare n burimethistorike, ngritn tezn pr ekzistimin e emrit Metohija, qkishte kuptim territori midis Prizrenit e Pejs. Kt tez embshtesim n faktin q termi Metohion, prkatsishtMetohija n gjuhn greke ka kuptimin e prons smanastireve dhe n kt aspekt, shum fshatra t territorit nfjal kan qen pron manastiresh.26 sht e ditur q kishaortodokse zotronte gjat mesjets manastire jo vetm n kt

pjes t territorit t sotm t Kosovs, por edhe n mbarKosovn dhe n Serbi, pastaj n nj pjes t Greqis (Hilandar),

23Turski Spomenici(1348 1520), knj. I, Sv. 1, ed. G. Elezovi, SKA, Beograd, 1940, p. 780-781.

24Dr. L. von Talloczy, Illyrische-Albanische Forschungen, 1, Vindobonae 1916, p. 80, 84, 85,115, 121, 129, 240, 243, 286; Dr. E. Sufflay, karta Albaniae Medievalis, shtojc eprmbledhjes monumentale, Acta et diplomata Res mediae aetatis, Vindobonae, 1913-1918; Tagut-tevarih, II, p. 228 239; K. Ulqini, Prejardhja dhe zhvillimi i toponimitDukagjin, in Konferenca e dyt e studimeve Albanologjike, II, Tiran, 1969, p. 121-127; I.

Boi, O Dukadjinima, in Zbornik Filozofskog Fakulteta u Beogradu, Beograd,1964/VIII-2, p. 385-424.25V. Karadi,Srpski renik (1852), Sabrana delaXI/1, Beograd, 1986, p. 217, 499.26Turski Spomenici, p. 790-792.


14/18

Jahja Dranolli


42

t Bosnjs, M. t Zi etj. Sipas ksaj logjike, studiuesit elartprmendur dhe prshkruesit e tyre sht dashur ti quanint gjitha territoret e mbretris mesjetare nemanjide, ku kishte

metohion apo metohija t kishs ortodokse, me emrin eprbashkt Metohija. Duke marr parasysh t gjitha burimethistorike t njohura, mund t themi me plot gojn se territori iPejs, i Gjakovs dhe Prizreni i sotm nuk ka pasur asnjherderi n vitin 1945, kuptimin gjeografik metohija. Prkundrazi,prej shek. XV e deri n vitin 1945 ruante konceptin gjeografikRrafshi i Dukagjinit, apo shkurt Dukagjin.

Nj faktor me rndsi n ruajtjen e kontinuitetit ilir-arbror,

n Kosov sht edhe zhvillimi i jets shkencore dhe kulturore.sht e njohur se historia e zhvillimit t shkencs, kulturs dhearsimit n Kosov, ruan nj tradit t largt. Ajo tregon se meparaqitjen e civilizimit m t hershm evropian, pra nga ilirt, em von gjat mesjets, n trojet e rrudhura arbrore u zhvilluanj prvoj e madhe e njohjes, q u transmetua brezi pas brez.

Me ngritjen e qyteteve t njohura t Evrops gjat shekujvet antikitetit dhe mesjets, krahas tyre u zhvilluan edhe qytetet

e njohura t Kosovs, t cilat fal begative t mdha natyrore,arritn nj shkall t lart t zhvillimit ekonomik e kulturor.Kto qendra ishin n marrdhnie t drejtprdrejta me qytetet enjohura evropiane, gj q u realizua sidomos prmesraguzanve, venedikasve dhe relatorve t paps, t ardhur nKosov, n nj an, dhe n ann tjetr, arbrve t mrguar apot shkolluar n qendra t mdha t dijs evropiane si, bie fjala,n Bolonj, Padova, Paris, Raguz, Rom e gjetiu. Kta shkollar

ishin barts t ideve progresive e humaniste t kohs. N mesine tyre pati edhe historian, filozof, mjek, letrar, artist dheteolog, q bn emr n Evrop. Nga vargu i ktyre krijuesvevlen t prmendn: Marin Segoni nga Novobrda (shek.XV),urologu Milo nga Prizreni(shek.XIV), Valerian Novobrdasi, GjonVaji nga Novobrda, Gjon Progoni nga Novobrda (shek.XV),Gjon Injacinga Novobrda etj. 27

27Njohja e veprimtaris s ktyre burrave t shquar t shkencs, artit e arsimit, shtmerit e zbulimeve burimore t autorit t ktij studimi npr arkiva italiane dhekroate.


15/18



43

Ajo q trheq m tepr vmendjen sht se shumica eautorve t letrsis s vjetr shqipe t shekujve XVI-XVIIpunuan n viset e Kosovs dhe u prpoqn, ve tjerash, edhe

pr prhapjen e arsimit shqip dhe pr hapjen e shkollaveshqipe. Shkrimtari i dyt q shkroi shqip pas Buzukut, Pal Hasiishte kosovar nga Hasi. N veprat e tij qe frymzuar Pjetr Budim 1599 dhe m von autor t tjer t hershm t Kosovs.Edhe Pjetr Bogdani, Andrea Bogdani, e Lek Bogdani, qvazhduan traditn e shkrimit t shqipes s Buzukut e Budit,ishin nga treva e Rrafshit t Dukagjinit. Pjetr Mazrekunj tjetrdijetar shqiptar, pasi i kreu studimet n Itali, rreth vitit 1665,

erdhi n Janjev, ku iu prvesh msimit n shkolln shqipe tJanjevs.Krijuesit dhe veprimtart shqiptar, t pajisur me dije dhe

kultur evropiane, tok me shkollat e kishat vendore, mbajtnfrymn e qytetrimit autokton. E gjith kjo mundsoi q prania ekulturs dhe qytetrimit evropian t mos e humbaste kontinuitetinedhe pas rnies nn sundimin pesshekullor osman.

Prmbyllje

N kohn e dyndjeve t mdha, nga shek. VI, Sllavt e Jugutkishin kaluar Karpatet dhe Danubin pr tu ngulitur n Jug tlumit n fjal. Ktu, gjat mesjets s hershme lindi shteti iBullgaris (shek. IX) dhe m pastaj shteti i Rashs (shek. XII,Serbija nemanjide). Para ardhjes s sllavve, n GadishullinBallkanik ka jetuar popullata autoktone, pra, Ilirt dhe Trakasit.Pasardhsit e Ilirve, Shqiptart e sotm, kishin ruajtur gjuhn,kulturn dhe religjionin e krishter. Hapsira etnike eshqiptarve gjat mesjets, edhe pse e ngushtuar n krahasimme arealin e paraardhsve t tyre- ilirve, sipas t gjithadokumenteve mesjetare (pra edhe krisobulave serbe),prfshinte prafrsisht territoret e sotme etnike t shqiptarve.Kjo popullat, gjat gjith mesjets u gjend prball qytetrimevePerndimore romane dhe Lindore bizantine, si dhe prballpushtuesve t mvonshm serb (nga shekulli XIII). Megjithat,ajo gjat mesjets arriti ti ruante tiparet etno-kulturore pr thyr si popull i veant n Historin Moderne.


16/18

Jahja Dranolli


44

Burimet dhe literatura

Bogdani, Pranvera. Kosova n shtetin feudal shqiptar t Balshajve,in E vrtetambi Kosovn. Tiran: 1990.

Boi, Ivan. O Dukadjinima, in Zbornik Filozofskog Fakulteta uBeogradu/VIII-2,Beograd:1964.

Bokovi, ure. Travaux de consolidation, de censervation et derestauration accomplis au monastre de la Patrijarija Pe.Extrait du Starinar, tome VIII-IX. 1933-1934.

Dranolli, Jahja. The Albanian population of Kosova and other areas offormerJugoslavia during the XV-th XVII-th centuries. Tirana: 1996.

Dranolli, Jahja. Miho (Mikel) Tivarasi, skulptor me fam i shek.XIV, in Fjala,no.1920, Prishtin:1985.

Dranolli, Jahja. Popullsia shqiptare e Kosovs dhe e trojeve t tjeran ish-Jugosllavi gjat shek. XV XVII, in Gjurmime Albanologjike(ser. e shk. Historike/22), Prishtin:1992

Dranolli, Jahja. Beteja e Kosovs n dritn e burimeve raguzane. inGjurmime Albanologjike(ser. e shk.historike/21). Prishtin: 1991.

E vrteta mbi Kosovn dhe Shqiptart n Jugosllavi. Akademia eShkencave e RPS t Shqipris. Tiran: 1990.

Gavrilovi, Slavko. Izvori o Srbima u Ugarskoj od kraja XVII i poetkom

XVIIIveka,knj. II. Beograd:1990.Herodoti Historiarum libri IX, ed. Henr. Rudolph. Dietsch, editiocuravit curatamque emendavit H. Kallenberg, vol.. I-II, editiosteretypa. Lipsiae in aedibus B. G. Teubneri: 1926.

Iliri i Albanci. SANU. Odelenje Istorijskih Nauka, knj. 10. Beograd: 1988.Jireek, Constantin. Geschichte der Serben. Gotha: 1911.Karadi, Vuk. Srpski renik (1852).Sabrana delaXI/1. Beograd: 1986.Letopis Popa Dukljanina. SKA, knj. LXVII, eds. ii, Ferdo,

Beograd:1928.

Le voyage dOutre-mer de Bertrandon de la Broquiere (1433, Paris: eds.Schefer, Ch.Papazoglu, Fanula. Srednjobalkanska plemena u predrimsko doba. ANU

BiH. Djela knj. XXX, Sarajevo:1969.Pertusi, Augustino. Martino Segono di Novo Brdo vescovo di Dulcigno,

Un umanista serba-dalmata dell tardo Quattrocento, Vita e opera,Roma:1981.

Popovi, Vladislav. Grki natpis iz Cariinog Grada i pitanje ubikacijePrveJustinjane, Glas SANU, Odeljenje istorijskih nauka, knj. 7,

Beograd:1990.Ruvarac, Ilarion. O knezu Lazaru in Boj na Kosovu, starija i novija

saznanja, Knjievne Novine.Beograd: 1992.Turski Spomenici, knj. I, sv. 1, eds. G. Elezovi, Glia, SKA, Beograd:1940.


17/18



45

Ulqini, Kahreman. Prejardhja dhe zhvillimi i toponimit Dukagjin,Konferenca e Dyt e Studimeve Albanologjike, II, Tiran: 1969.

Vizantinski izvori za istoriju narodna Jugoslavije, tom. I, Beograd:1955.Zbornik Konstantina Jireeka.Knj. I, SAN, Beograd:1959.


18/18

Jahja Dranolli


46

kontinuiteti iliro-arbëror në arealin e kosovës_jahja_drancolli

Documents