korunan alanlar protected areas · su kaynaklarının korunması ve temiz su sağlama: Çoğu...

KORUNAN ALANLARPROTECTED AREAS

PLANLAMA-YÖNETİM-İZLEMEPLANNING-MANAGEMENT-MONITORING

Editör:Doç. Dr. Gökhan AYDIN

2

Korunan Alanlar // Protected Areas

3

KORUNAN ALANLAR

(PLANLAMA-YÖNETİM-İZLEME)

PROTECTED AREAS

(PLANNING-MANAGEMENT-MONITORING)

Editör

Doç. Dr. Gökhan Aydın

Kapak Tasarımı

Ece Çalış

Dizgi

Ece Çalış, Murat Çeliker, Murat Kara

ISBN 978-605-87432-0-5

*Bu kitapta yer alan bilgi ve yazıların bilimsel ve hukuksal sorumluluğu ilgili bölüm yazarına aittir.

İÇİNDEKİLER

BÖLÜM I. KORUMA AMAÇLI ALANLAR NASIL TANIMLANMALI?Koruma alanlarının ötesini düşünme: sistematik koruma planlaması ve ekolojik ağların rolü R.D.J. Catchpole

BÖLÜM II. PLANLAMATürkiye’deki Korunan Alanların Yönetim ve Planlaması: Köprülü Kanyon Milli Parkı (2007-2011) Adnan Yılmaztürk

Küre Dağları Milli Parkı Örneğinde Koruma Alanlarında TurizmAndrei Blumer, Duygu Baştanlar

Korunan Alanlarda Rekreasyon Taşıma Kapasitesi: Termessos Milli Parkı ÖrneğiSelçuk Sayan

BÖLÜM III. YÖNETİM VE İZLEMETarım ilaçlarının koruma alanlarında biyolojik çeşitliliğe olan etkileri, mücadele ve denetimlerAhmad Mahdavi

Türkiye’de Biyolojik Materyallerin Toplanması, Kullanılması ve Karşılaşılan SorunlarGökhan Aydın

Böceklerin Korunan Alanların Sürdürülebilirliğinde Biyolojik Gösterge Olarak Kullanılma OlanaklarıGökhan Aydın

BÖLÜM IV. KORUNAN ALANLARIN YEREL HALK İLE YÖNETİMİYerel sürdürülebilir kalkınma yolu olarak biyolojik çeşitlilik eylem planlarıAysegul Çil

Ekosistem Hizmetleri ve Korunan Alanların Sağladığı Faydalar Başak Avcıoğlu Çokçalışkan

Koruma Alanlarını Olumsuz Etkileyen Konvansiyonel Tarıma Karşı Alternatif Tarım Yöntemi: Organik TarımGökhan Aydın

Türkiye’deki Biyolojik Çeşitlilik Koruması: Türkiye’nin Komşu Ülkelere Göre Konumu? Max Kasparek

9

294155

79104113

131

157147

161

CONTENTS

CHAPTER I. HOW TO DEFINE SITES FOR PROTECTION?Thinking beyond protected areas: systematic conservation planning and the role of ecological

networks

R.D.J. Catchpole

CHAPTER II. PLANNING Planning and management of PA in Turkey: Köprülü Kanyon National Park (2007-2011)

Adnan YILMAZTÜRK

Tourism in Protected Areas on the Example of Küre Mountains National Park

Andrei Blumer, Duygu Baştanlar

Recreation Carrying Capacity for Protected Areas: Termessos National Park

Selçuk Sayan

CHAPTER III. MANAGEMENT AND MONITORINGImpacts of the pesticides to PAs’ biodiversity, their management and monitoring

Ahmad Mahdavi

Understanding the Rules for Collection and Use of Biological Materials

Gökhan Aydın

Using Insect as Bio-indicator for Sustainability of Protected Areas

Gökhan Aydın

CHAPTER IV. PUBLIC INVOLVEMENT FOR A BETTER MANAGED PROTECTED AREA Biodiversity action plans as a way towards local sustainable development Aysegul Çil

Ecosystem Services and the Benefits Provided by Protected Areas Başak Avcıoğlu Çokçalışkan

An Alternative Agriculture Method versus Conventional Agriculture That Have Negative Effects on Protected Areas: Organic Agriculture Gökhan Aydın

Biodiversity conservation in Turkey: Where does Turkey stand compared to its neighbours

Max Kasparek

171

187200213

237265273

290

317308

321

6


ÖNSÖZ

İnsanoğlu… Dört milyar yıldır yaşamın var olduğu kainatta ikiyiz bin yıl önce ortaya çıkmasına karşın yaşam için temel olan DENGE’yi alt üst etti. Yeryüzünde kalmayı başarmış sayısız canlının oluşturduğu zincirin tek bir halkasını oluşturan insanın neden olduğu çevre kirliliği, doğal kaynakların tüketilmesi, biyolojik çeşitliliğin azalması, toprak, su, flora ve fauna yıkımı, ozon tabakasının incelmesi, hızlı nüfus artışı ve küresel iklim değişikliği son 100 yılda doğayı tahribinden yalnızca bir kaç örnek. Bazılarının ise geriye dönüşümü mümkün bile değil.

Yüz seksen bin yıl boyunca göç eden insanoğlu son 20 bin yıldır yerleşik yaşama geçti. Avcılık, son 10 bin yıldan beri süre gelen ve tarihi bir dönüm noktası olan tarımın keşfi ile çoğu insan tarafından hobi haline geldi. Bu büyük devrim sayesinde medeniyetler kuruldu ve binlerce yıldır süren yiyecek telaşı son buldu. Emek ve zahmet harcanan çiftçilik, bir gelenek gibi nesilden nesile aktarıldı ve hala dünyanın en yaygın iş kolu. Bunca zamandır kas gücüne güvenen insanoğlu bir asırdan biraz daha öncesinde doğadaki enerjiyi kullanmanın da bir yolunu buldu. Güneş enerjisini 100 milyon yıldan uzun bir süre önce kendi bünyesinde hapseden milyonlarca bitki; kömür, gaz ve hepsinden önemlisi petrolün oluşumuna hizmet etti. Bu enerji insanoğlunun tarladaki işini kolaylaştırdı. Ancak bu süreç doğaya, son 50 yıllık bir süre içerisinde insanlığın tüm geçmişinden olduğundan çok daha fazla zarar verdi. Son 60 yılda dünya nüfusu neredeyse üçe katlandı. 2 milyardan fazla insan şehirlere taşındı. Küçük balıkçı kasabaları muazzam gökdelenlerin inşa edildiği birer metropole dönüştürüldü. Doğal kaynaklarla çalışan makineler sayesinde tarlada insanın işi kolaylaştı. Yalnızca 1 litrelik petrol 100 kişinin 24 saatte harcadığı enerjiyi üretiyordu. Tarım artık petrolün egemenliğinde ve yaşam artık petrole bağlı. İnsanoğlu tüm savunmasızlığına karşın hiçbir canlının yeltenmediği bir şekilde doğal yaşamın her köşesini parselleyerek dünyanın çehresi tamamen değiştirdi. Dünyada her şey birbirine bağlı olduğunu unutan insan, yaptığı tek ürünlü tarım ve aşırı sentetik pestisit ve gübre kullanımı sonucu zararlı dediği organizmaların populasyonunun artmasına ve doğal dengenin bozulmasına neden oldu. Tarım nedeni ile nehirler kurudu ve zehirlendi. Zararlı organizmaların beslendiği kötü ürün ve kıtlık kullanılan sentetik pestisitler ve gübreler sayesinde geçici bir süre için unutuldu. İnsanlar yeşil devrim denilen bu süreç içerisinde birim alandan daha fazla verim almaya başlasalar da, aslında havaya, toprağa, bitkilere, hayvanlara, sulak alanlara zehirli atıklar bıraktılar ve doğayı daha da mahvettiler. Sonrasında hastalık ve zararlılara dayanıklı, bol mahsül veren, farklı iklimlere adapte olmuş tohumlar ortaya çıkardılar ve son 100 yılda çiftçilerin binlerce yıldır yarattığı tüm ürün çeşitliliğinin dörtte üçü yok oldu. Artık laboratuvarlarda üretilen tohumlardan elde edilen ürünler sıklıkla kullanılıyor ve her geçen gün bitki çeşitliliği azalıyor. Toprağa atılan her sentetik pestisit ve gübre doğal dengeyi biraz daha bozuyor, bazı canlıların artışını, bazılarının azalışını ve hatta yok oluşuna neden oluyor.

Artan insan nüfusu et tüketimi artışını da beraberinde getirdi. Hazır yemle beslenen ve hayatları boyunca mera yüzü görmemiş hayvanlar etleri için tüketildiler. Öyle ki üretilen tahılın çoğu hayvan yemi ya da biyo-yakıt olarak kullanıldı. Kaynakların sınırlı olduğunu unutan insanoğlu, canlı türlerini de tehdit etti ve iklim değişikliği bu tehdidi daha da arttırdı. Ekilebilir toprakların %40’ı uzun vadeli hasar gördü. Her yıl 13 milyon hektar orman yok oldu. Son 15 yılın ortalama sıcaklıkları bu zamana kadar kaydedilen en yüksek sıcaklıklar oldu. Kıta buzulu 40 yıl öncesine oranla %40 inceldi. Kuzey kutup bölgesindeki buzul 30 yıl içinde yüzey genişliğinin %30’unu kaybetti. Bu şekilde devam ederse 2050 yılında dünya üzerindeki canlı türlerinin dörtte birinin yani yaklaşık 500 bin türün yok olabileceği bilim insanları tarafından tahmin edilmekte.

Gezegenimizde yaşayan her canlının farklı bir rolü ve özel bir işlevi vardır. Doğada gereksiz ya da zararlı yoktur. Terazi sürekli dengededir.

Düzenlenen bu kitap, korunan alanların planlanması, yönetimi ve izlenmesi temel konularını kapsamaktadır. Süleyman Demirel Üniversitesi, Atabey Meslek Yüksekokulu’nda 2011 yılında düzenlenen “Doğa İçin Korunan Alanlar: Türkiye ile Avrupa Birliği Ülkeleri Arasında Bilgi Transferi ve Öğrenme Ağı” isimli I. Uluslararası Çalıştay’da sunulan ve sonrasında ulusal ve uluslararası düzeyde doğaya gönül veren bilim insanları ve çalışanlarının katkılarıyla zenginleştirilen kitabın doğayı tanıyan ve böylelikle seven her insana fayda sağlaması dileklerimle. 21 Ekim 2011, Isparta.

Gökhan AYDIN (Editör)

147

Ekosistem Hizmetleri ve Korunan Alanların Sağladığı Faydalar

Başak Avcıoğlu Çokçalışkan

WWF-Türkiye

Ekosistem hizmetleri, insanların doğrudan veya dolaylı olarak ekosistem fonksiyonlarından bir başka deyişle doğal varlıkların (toprak, su ve yaşayan organizmalar) insanlar için dönüştürdükleri ürünlerden elde ettikleri faydalardır (Constanza 1997, Cork vd 2001, Sarukhán ve Whyte 2005). Doğadan ucuz olarak elde edilmesi ve yerine geçebilecek insan üretimli alternatiflerinin kısıtlı olması nedeniyle insan yaşamında önemi büyüktür (Sarukhán ve Whyte 2005). Küresel ölçekte farklı ekosistem tipleri ve sağladıkları hizmetler Uluslararası Doğa Koruma Örgütü (IUCN) tarafından Çizelge 1.’de gösterilmiştir (Anonymous 2004). İnsanların, dolaylı veya doğrudan faydalanma biçimine göre ekosistem hizmetleri 4 başlık altında toplanır (Sarukhán ve Whyte 2005):

1. Tedarik hizmetleri; su, gıda, lif, genetik kaynaklar ve biyo-kimyasal kaynaklar.

2. Düzenleyici hizmetler; hava ve iklim kalitesini düzenleme, erozyon, hastalık, zararlılar, sel ve doğal afet kontrolü, tozlaşma, su temizleme.

3. Kültürel hizmetler; dini, manevi ve estetik değerler, turizm, rekreasyon.

4. Destekleyici hizmetler; besin, karbon döngüsü gibi.

Çizelge 1. Temel ekosistem tipleri ve hizmetleri (Anonymous 2004)

Ekosistemler üzerinde, insan kullanımlarından dolayı oluşan tahribatlar sonucu sağladıkları hizmetlerin azalmasıyla, insanların karşı karşıya kaldığı sorunlar da 1970’lerde artmaya başlamıştır. Ekosistemlerde yaşanan bozulmalarla orantılı olarak fonksiyonları azaldığında; balıkçılık, tozlaşma, toprağın sabitlenmesi, taşkın kontrolü gibi çevresel hizmetlerin de azalacağı belirtilmiştir (Mooney ve Ehrlich 1997). Ekosistem fonksiyonları ve insan

148


refahı arasındaki bağlantı ile ekosistem hizmetleri üzerine yapılmış en önemli çalışma Binyıl Ekosistem Değerlendirmesidir. Bu değerlendirme küresel ölçekte ekosistemlerin ve hizmetlerinin durumunu yansıtmasının yanısıra, bu konunun bilim insanları ve politikacıların gündemine taşınmasında da önemli katkısı olmuştur. Lant vd. (2008), Binyıl Ekosistem Değerlendirmesi raporunun en önemli bulgusunu, pazar değeri olan hizmetlerin pazar değeri olmayanlardan veya doğal sermayeden edinilen hizmetlerden daha iyi durumda olduğunu göstermesi olarak belirtmiştir. Dolayısıyla tedarik hizmetlerinden tarım, hayvancılık, çiftlik balıkçılığı gibi kültüre alınan ürünler artarken, doğrudan doğadan yakalanan balık, genetik kaynaklar ve yabani bitkiler gibi ürünler azalmaktadır. Benzer şekilde, doğrudan doğal ekosistemlerin sağladığı düzenleyici ve destekleyici hizmetlerde de düşüş yaşanmaktadır (Lant 2008).

Ekosistem hizmetleri, doğal süreçlerin ve ekosistemlerin bozulmadan yönetilmesi ve korunması amacıyla ilan edilmiş olan korunan alanlarda en yüksek düzeydedir. IUCN’in Dünya Korunan Alanlar Komisyonu (WCPA) tarafından yapılan tanıma göre korunan alan, “ekosistem hizmetleri ve kültürel değerlerle birlikte doğanın uzun dönemli korunmasını sağlayan, yasal veya diğer etkin araçlarca tanınmış, ayrılmış ve yönetilen, sınırları net olarak tanımlanmış bir coğrafi alandır”. Korunan alanların tanımından da anlaşıldığı üzere, ekosistem hizmetlerinin korunması ve sürdürülmesi için bu alanların önemi büyüktür.

Korunan Alanlardaki Ekosistem Hizmetlerinden Elde Edilen Faydalar

Ekosistem hizmetlerinin çoğu biyolojik çeşitlilikle ilişkilidir, dolayısıyla biyolojik çeşitliliğin veya ekosistem hizmetlerinin korunması dolaylı olarak birbirlerinin korunmasına destek olmaktadır (Egoh 2007, Chan 2006). Korunan alanlar biyolojik çeşitliliği korumaya yönelik ayrılan alanlar olsa da, aralarındaki bu bağdan dolayı insanlar için pek çok hizmet ve fayda sağlamaktadır. Bu faydalar, besin gibi doğrudan insanlar tarafından kullanılan faydalar olduğu gibi ekonomik olarak ülke mali sistemine dolaylı katkı veren faydalardır. Üstelik bu faydalar, korunan alanların daha doğru ve etkin bir şekilde yönetilmesiyle de katlanarak artmaktadır. Stolton ve Dudley (2010), korunan alanlardan sağlanan faydaların ekonomik olarak ölçülmesinde farklı yöntemler olsa da, korunan alanlardan elde edilen gelirin, yönetime harcanan miktardan çok daha fazla olduğunu belirtmektedir. Doğa Koruma Örgütü (The Nature Conservancy) tarafından Meksika’da yapılan bir araştırmaya göre, hükümetin korunan alanlara yönelik her bir dolarlık yatırımının karşılığı 52 dolar olarak geri dönüş sağlamaktadır.

Egoh (2007) ekosistem hizmetlerinin korunmasından elde edilen faydaları şu şekilde özetlemektedir:

1. Ekosistem hizmeti ödemeleri (payment for ecosystem services – PES), öncelikli alanların korunması için bir kazanç sağlar

2. Hizmetlerin doğrudan faydalanıcılarla bağlantılı olması, koruma planlarının daha kolay uygulanmasına imkan verir

3. Hizmetlerin korunması hedeflenerek çoğu biyolojik çeşitlilik unsuru da korunmuş olur.

149

Korunan alanlardaki ekosistem hizmetlerinin korunmasıyla elde edilen faydalar şu şekilde özetlenebilir:

İklim değişikliğinin etkilerinin azaltılması: Korunan alanlar, iklim değişikliğiyle küresel mücadelede azaltım ve uyum stratejilerinde önemli role sahiptir. Sera gazı emisyonlarını azaltarak iklim değişikliğinin etkilerini azaltmaya katkısı bulunmaktadır ve ana ekosistem hizmetlerinin devamlılığını sağlayarak iklim değişikliği etkileriyle mücadelede yardımcı olurlar. Korunan alanlar, pek çok bölgede doğal kalmış geniş habitatları bulundurmaktadır. Yaşamsal ekosistem hizmetlerini korumak ve ekosistemlerin iklim değişikliğine direncini artırmak amacıyla peyzaj düzeyinde geniş alanları korumak ve bu alanlar arasında bağlantı kurulmasını sağlamaktadır (Dudley et al. 2010).

Su kaynaklarının korunması ve temiz su sağlama: Çoğu korunan alan içinde insanların doğrudan su temin ettiği nehir, göl ve yer altı su kaynakları olan farklı sulak alan ekosistemlerini barındırmaktadır. Yanısıra sulak alanlar, barındırdıkları tortu, toprak ve bitkiler sayesinde suyu, içinde bulunan kirleticilerden arındırarak temizlemektedir (Anonymous 2010).

Taşkın denetimi: Akarsu havzalarında bulunan ormanlar, turbalıklar ve sulak çayırlar, üst havzalardaki kar erimesi ve yağmur akışını yavaşlatarak, ani ve yok edici etkisi olan taşkınları önlemektedir (Anonymous 2010). Akarsu havzalarındaki bu ekosistemlerin korunan alanlar içinde koruma altına alınması, bu hizmetin sürekliliğini sağlamaktadır.

Rekreasyon ve turizm: Korunan alanlarda, sahip olduğu statüye bağlı olarak turizm ve rekreasyonel etkinlikler planlı bir şekilde yapılabilmektedir. Turizm ve rekreasyondan elde edilen gelir, korunan alanın yönetimi için kullanılırken, yöre halkı için de alternatif geçim kaynağı sunmakta ve kırsal kalkınmayı desteklemektedir. Gelir kaynağı olmasının yanısıra, korunan alanlarda gerçekleştirilen rekreasyon ve turizm etkinliklerinin insanlara manevi faydaları da vardır.

Sağlık: Biyolojik çeşitlilik açısından zengin alanları barındıran korunan alanlarda, pek çok hastalık için ilaç üretiminde kullanılan tıbbi ve aromatik bitki ile hayvanlar bulunur. İlaç sanayine ek olarak pek çok tür, yöre halkı tarafından da tıbbi amaçlı tüketilmektedir.

Tozlaşma: Çoğu tahıl ve meyve gibi besin ürünlerinin tozlaşması böcekler sayesinde olmaktadır. Korunan alanlardaki bitki örtüsü, böcek çeşitliliği açısından zengin ortamlardır. Buradaki böcekler korunan alanlar içindeki bitkileri tozlaştırdığı gibi, çevresinde bulunan otlakların bitki üretimini destekler ve tarım arazilerinin ürün vermesine fayda sağlamaktadır.

Kıyı koruma: Kasırga, hortum, fırtına kabarması ve deprem sonrasında Hint Okyanusu (Anonymous 2010) ile Japonya’da meydana gelen tsunami kıyı yerleşimlerine büyük zarar vermiş ve pek çok insan yaşamını kaybetmiştir. Kıyılarda bulunan mangrov, tuzcul bataklıklar, lagünler gibi sulak alanlar (Anonymous 2010) ile kıyı ormanları, kıyılarda oluşan doğal afetlerin yıkıcı etkisini azaltmaktadır. Dolayısıyla bu ekosistemlerin korunması amacıyla kıyılarda oluşturulan korunan alanların, insan yaşamını doğrudan koruyucu etkisi bulunmaktadır.

Besin sağlama: Korunan alanların içinde ve çevresinde yaşayan pek çok insan bulunmaktadır.

150


Özellikle Türkiye gibi gelişmekte olan ve çoğu az gelişmiş ülkede insanlar; besin, yapacak ve yakacak odun üretimi gibi odun ve odun dışı orman ürünlerini doğal ekosistemlerden sağlamaktadır. Türkiye’de korunan alanlarda odun üretimi olmasa bile mantar ve çeşitli bitkiler besin amacıyla korunan alanlardan toplanmaktadır.

Manevi ve kültürel değerler: Çoğu korunan alanda, insanlar için manevi ve kültürel değeri olan doğal alanlar ile yapıtlar bulunmaktadır. Örneğin bazı uygarlıklar için kutsal sayılan şelaleler, çoğu orman alanında bulunan ve insanların girmeye çekindiği belalı ormanlar, kutsal dağlar korunan alanlar içinde muhafaza edilmekte ve yöre insanının manevi ve kültürel değerlerinin korumanmasında fayda sağlamaktadır.

Balıkçılık için kuluçka ve yavru yetişme yerleri: Körfez, mangrov ve lagünler gibi kıyısal sulak alanlar, balık türlerinin önemli kuluçka ve yavru yetişme yerleridir (Anonymous 2010). Kıyı sulak alanlarının yanısıra, deniz koruma alanları da balık stoğu açısından önemli alanlardır ve çevrelerindeki denizlere göre balık yoğunluğu fazladır (Stolton and Dudley 2010). Özellikle deniz koruma alanları içinde ilan edilen balıkçılığa kapalı alanlar, balık stoklarının artmasında önemli fayda sağlamaktadır (Tongson ve Dygico).

Biyolojik çeşitliliğin korunması: Hangi ekosistem tipini içerirse içersin, korunan alanlar türler ile genetik çeşitlilik açısından zengin ve ekolojik süreçlerin korunduğu önemli alanlardır. Geçmişte korunan alanlar görsel peyzaj ve tarihi değerler açısından veya tek bir türün korunması için ilan edilmiş olsa da Dudley’e (2010) göre, geliştirilen yeni yöntemler sayesinde korunan alanların seçimindeki yaklaşımlar değişmiştir. Korunan alanlar biyolojik çeşitliliğin korunmasının yanısıra, evrimsel süreçler ve geleceğe yönelik doğal alan restorasyonunda önemli faydalar sağlamaktadır (Stolton and Dudley 2010).

Korunan Alanların Sağladığı Faydaların Değerlendirilmesi

Ekosistemlerin ve insanlar için sağladıkları hizmetlerin durumunu ortaya koyan Binyıl Ekosistem Değerlendirmesi beraberinde; hizmetlerin ölçülmesi, modellenmesi, haritalanması ve değişim konularında araştırmalara ihtiyaç olduğunu da ortaya koymuştur (Fisher 2009). Korunan alanların barındırdığı doğal değerler ve ekosistemlerin sağladığı hizmetlerin faydalarının değerlendirilmesi amacıyla, Dünya Doğayı Koruma Vakfı (WWF) tarafından Korunan Alan Faydalarının Değerlendirme Aracı (PA-BAT) geliştirilmiştir. PA-BAT, korunan alan yöneticilerinin ve bu alanlardan sorumlu kuruluşlarının, korunan alanların sağladığı faydaların ölçülmesi ve bu konuda bilgi üretilmesi ihtiyaçlarına yönelik olarak geliştirilmiştir. Yöntem ilk olarak, korunan alanlar ile fakirliğin azaltılması arasındaki bağlantının değerlendirilmesi amacıyla geliştirilmiştir. Ancak daha sonrasında, alan uygulamalarında daha kapsamlı bir yaklaşıma ihtiyaç olduğunun görülmesiyle kapsamı genişletilmiştir. PA-BAT yöntemi, korunan alanlar için geliştirilmiş bir yöntem olsa da, orman alanlarının yönetimi ve tarımsal peyzaj alanlarından veya rekreasyon amacıyla ayrılan alanlardan elde edilen faydaları değerlendirmede de kullanılabilir (Stolton and Dudley 2009). Türkiye’de ve dünyada korunan alanlar üzerinde tahribatlar ve kullanıma yönelik baskılar giderek artmaktadır. Stolton ve Dudley’e (2009) göre, koruma sayesinde korunan alanlardan elde edilen faydalar, koruma için önemli gerekçeler olacaktır.

151

PA-BAT yöntemi, bireysel olarak korunan alanların sağladığı faydaları değerlendirmektedir:

• Yöntem, korunan alan yöneticilerinin ilgi gruplarıyla birlikte, korunan alan için önemli olan değer ve sağladığı faydaların değerlendirilmesini sağlar,

• Yöntem, korunan alanlar içinde izin verilen etkinliklerin faydalarını değerlendirir,

• Genel bir değerlendirme yöntemidir, izleme amacına yönelik değildir,

• Korunan alan içindeki mevcut bilgi, kaynak ve kapasite yeterli ise detaylı izleme ve analiz amacıyla önemli alanların belirlenmesine yardımcı olur,

• Yöntem, alanda bilgi var ise değer ve faydanın ekonomik olarak kayıt altına alınması fırsatı verir. Ancak, ekonomik değerlendirme yöntemi değildir,

• Yöntem, korunan alanlar arasında bir puanlama ve önceliklendirme amacıyla geliştirilmediğinden, bu amaçla kullanılmamalıdır.

PA-BAT, korunan alanlarda yaşayan yöre halkı, alan yöneticileri, alanlar hakkında bilgi sahibi uzmanlar ile sivil toplum kuruluşlarının (STK) birarada, karşılıklı değerlendirmesiyle uygulanmaktadır. Değerlendirmeye alınan korunan alanda izin verilen etkinliklerin, yöre halkına, bölge insanına ve ulusal ile uluslararası düzeyde sağladığı faydaların yanısıra, varsa bu faydalardan elde edilen ekonomik gelirlerin değerlendirmesi yapılır.

PA-BAT Küre Dağları Milli Parkı Uygulaması ve Sonuçları

PA-BAT’ın ilk alan uygulaması Küre Dağları Milli Parkı’nda, WWF’in Yaşayan bir Dünya için Korunan Alanlar Programı ile Çevre ve Orman Bakanlığı, UNDP-Türkiye ve WWF-Türkiye işbirliğinde yürütülen “Orman Koruma Alanları Yönetiminin Güçlendirilmesi Projesi” kapsamında yapılmıştır. Küre Dağları Milli Parkı’nın, Bartın ve Kastamonu İl sınırlarında birer günlük çalıştaylarla, yöre halkı, üniversitelerden uzmanlar, alan yöneticileri ile STK temsilcilerinin katılımıyla, PA-BAT’ı geliştiren uzmanlar ile WWF-Türkiye ve Çevre ve Orman Bakanlığı personeli tarafından 26-27 Mart 2009 tarihlerinde uygulanmıştır. Yöntemin uygulanması 3 grup halinde yapılmıştır:

Grup 1. Küre Dağları Milli Parkı’nın Bartın İli kısmında yaşayan yöre halkı ve sivil toplum kuruluşu üyeleri

Grup 2. Bartın ve Kastamonu İllerinde çalışan akademisyenler ve milli park yöneticileri

Grup 3. Kastamonu İli kısmında yaşayan yöre halkı ve sivil toplum kuruluşu üyeleri

PA-BAT, korunan alanlarda genel olarak bulunan 24 faydanın değerlendirmesiyle yapılır. Ancak her korunan alan için tüm faydalar bulunmayabilir. Korunan alan içinde hangi faydaların değerlendirileceğine, uygulama öncesinde alanı iyi bilen uzmanlar biraraya gelerek karar vermelidir. Küre Dağları Milli Parkı’nda yapılan ön değerlendirme sonucunda, milli park içinde ve tampon bölgesinde olmak üzere aşağıdaki faydaların değerlendirilmesine karar verilmiştir.

152


• Biyolojik çeşitliliğe katkı

• Korunan alan yönetiminde iş olanakları yaratılması

• Avlanma

• Besin kaynakları ve yabani bitkiler

• Geleneksel tarım

• Otlatma ve ot üretimi

• Ticari olmayan su kullanımı

• Kültürel ve tarihi değerler

• Kutsal doğal alanlar ve peyzajlar

• Yabanıl ve benzeri simgesel değerler

• Tıbbi bitkilerin toplanması

• Rekreasyon ve turizm

• Bilgi üretimi

• Formal ve formal olmayan eğitim

• Genetik malzemeler

• İklim değişikliği azaltım

• Toprağın tutulması

• Taşkın önleme

• Su kalite ve miktarının artırılması

• Tozlaşma ve bal üretimi

• Odun dışı orman ürünleri

• Ormancılık, odun üretimi

Küre Dağları Milli Parkı’nda, geniş katılımla uygulanan değerlendirmede yöre ve bölge halkı ile ulusal ve uluslararası düzeyde, milli parkın ekosistemlerinden elde edilen faydalar belirlenmiştir (Tablo 1 ve 2). İnsanların elde ettiği faydalar, ekonomik kazançlar açısından da ele alınmıştır ve insanlara ekonomik fayda sağlayan değerler de belirlenmiştir (Tablo 3 ve 4). Biyolojik çeşitlilik açısından son derece zengin olan milli parkın, insanlara sağladığı faydalar açısından da önemli olduğu yapılan değerlendirme sonucunda ortaya çıkmıştır (Stolton and Higgins 2009). Değerlendirmede Küre Dağları Milli Parkı içinde insanlar

153

açısından en çok değerli olan faydaların, doğal ekosistemlerin ticari olmayan kullanımlar için su sağlaması ile mevcut suyun kalite ve miktarının artırılması olduğu belirlenmiştir (Tablo 1). Tampon bölge içinde ise yabani bitkisel besinler, otlatma ve ot toplama, odun üretimi, ekosistemlerin insanlara sağladığı önemli faydalardır. Milli park içinde ve dışında elde edilen faydaların ekonomik kazanca dönüşümü değerlendirildiğinde, en yüksek ekonomik gelir rekreasyon ve turizm, toprak sabitlemesi ve taşkın önleme hizmetlerinden elde edilmektedir. Tampon bölgede ise geleneksel tarım ve odun üretimi, ekonomik gelir sağlayan değer ve hizmetlerdir.

Tablo 1. Küre Dağları Milli Parkı içindeki doğal ekosistemlerin insanlara sağladığı faydalar

Tablo 2. Küre Dağları Milli Parkı’nın tampon bölgesindeki doğal ekosistemlerin insanlara sağladığı faydalar

154


Tablo 3. Küre Dağları Milli Parkı içinde doğal ekosistemlerin insanlara sağladığı ekonomik faydalar

Tablo 4. Küre Dağları Milli Parkı’nın tampon bölgesinde doğal ekosistemlerin insanlara sağladığı

ekonomik faydalar

Sonuç

Korunan alanlar küresel ölçekte yeryüzünün %13,9’unu, Türkiye’de ise yaklaşık %5’ini kaplamaktadır. Bu kadar az bir yüzölçümünü kaplamasına rağmen, korunan alanlar içinde var olan doğal ekosistemler insan yaşamı için vazgeçilmez faydalar sunmaktadır. Binyıl Ekosistem Değerlendirmesi’ne göre, dünya üzerindeki doğal ekosistemler hızla tahrip olmakta ve sağladıkları ekosistem hizmetleri de azalmaktadır. Ekosistemlerin insanlar için sağladığı hizmet ve faydaların devamlılığı, mevcut korunan alanların etkin bir şekilde yönetimi ile biyolojik çeşitliliğin, ekolojik süreçlerin, genetik kaynakların zengin olduğu ve doğal ekosistemlerin bozulmadan sürdürüldüğü alanlarda, yeni korunan alanların ilan edilmesine bağlıdır. Türkiye’de son yıllarda ekonomik faydalar ön plana çıkmış ve korunan alanları maden, enerji, turizm gibi yatırımlara açacak uygulamalar artış göstermiştir. Bu

155

yatırımlar, kısa sürede ekonomik faydalar getirse de, doğal ekosistemlerin korunmasıyla elde edilecek hizmetlerin ve daha yüksek ekonomik kazançların yok olmasına neden olmaktadır. PA-BAT gibi yöntemler, korunan alanların yönetiminden sorumlu kurumlara ve karar vericilere, bu alanlardan elde edilen faydaların öneminin gösterilmesinde ve etkin koruma sağlanmasında katkıda bulunacaktır.

Teşekkürler

Küre Dağları Milli Parkı’nda PA-BAT uygulaması 2009 yılında WWF’in “Yaşayan bir Dünya için Korunan Alanlar Programı” ile Çevre ve Orman Bakanlığı, UNDP Türkiye ve WWF-Türkiye işbirliğinde yürütülen GEF destekli “PIMS 1988: Türkiye’nin Ulusal Korunan Alanlar Sisteminde Orman Koruma Alanları Alt Sisteminin Kapsam Ve Yönetim Etkinliğininin Arttırılması Projesi” kapsamında, WWF International ve WWF-Türkiye uzmanlığıyla uygulanmıştır. Yazar, yöntemi geliştiren ve Küre Dağları Milli Parkı’nda uygulayan uzmanlardan Sue Stolton ve Liza Higgins ile çalıştaya katılım sağlayarak değerlendirmeyi sağlayan yöre halkına, akademisyenlere, sivil toplum kuruluşlarına ve uygulamaya destek veren Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü personeline teşekkür eder.

156


KAYNAKLAR

Anonymous, 2004. How Much an Ecosystem Worth: Assessing the Economic Value of Conservation. IUCN, TNC, World Bank.

Anonymous, 2010. Wetland Ecosystem Services Factsheets. RAMSAR Convention Secreteriat, Gland, Switzerland.Chan, K.M.A., M.R.Shaw, D.R. Cameron, E.C.Underwood, G.C. Daily, 2006. Conservation Planning for Ecosystem Services. PLoS Biology, V. 4, I. 11, pp 138-152.

Cork, S., D. Shelton, C. Binning, R. Parry, 2001. A Framework For Applying The Concept of Ecosystem Services to Natural Resource Management in Australia. Third Australian Stream Management Conference, pp. 157-162, Rutherford.

Costanza, R. 1997. The value of the world’s ecosystem services and natural capital. Nature, vol 387, pp. 253-260.Dudley, N., Stolton, S., 2009. The Protected Areas Benefit Assessment Tool. WWF, Switzerland.

Dudley, N. (2010). Nature Conservation: Living Space for Biodiversity. Stolton, S. and Dudley, N. (ed). Arguments for Protected Areas: Multiple Benefits for Conservation and Use. WWF, Earthscan, London.

Dudley, N., Stolton, S., Belokurov, A., Krueger, L., Lopoukhine, N., Mackinnon, K., Sandwith, T., Sekhran, N. (editor), 2010. Natural Solutions: Protected Areas Helping People Cope With Climate Change. IUCN-WCPA, TNC, UNDP, WCS, The World Bank and WWF, Gland, Switzerland, Wahington DC, and New York, USA.

Egoh, B., M. Rouget, B.Reyers, A. Knight, R. Cowling, A. Vanjaarsveld, A. Welz, 2007. Integrating ecosystem services into conservation assessments: A review. Ecological Economics, 63, 714–721.

Fisher, B., Turner, R. K., Morling, P., 2009.Defining and classifying ecosystem services for decision making. Ecological economics, 68, pp. 643-653.

Lant, C. L., Ruhl, J. B., Kraft, S. E., 2008. Tragedy of Ecosystem Services. Bioscience, Vol. 58, No. 10, pp. 969- 974.Mooney, H. A., Ehrlich, P. R., 1997. Ecosystem Services: A Fragmentary History, In: Nature’s Services – Societial Dependence on Natural Ecosystems. Daily, G. E (eds), Island Press, pp. 11-19, Washington, DC.

Sarukhán, J and Whyte, A. (editor), 2005. Ecosystems and Human Well-being: Synthesis. Millenium Ecosystem Assessment. Island Press, Washington, DC.

Stolton, S. And Higgins, L. 2009. Protected Areas Benefit Assessment Tool: Küre Mountains National Park. Unprinted Report, WWF.

Stolton, S. and Dudley, N. (editor), 2010. Arguments for Protected Areas: Multiple Benefits for Conservation and Use. WWF, Earthscan, London.

Tongson, E., Dygico, M., 2010. Managing and Monitoring Success: The Story of Tubbataha Reefs, Philippines. Stolton, S. and Dudley, N. (editor). Arguments for Protected Areas: Multiple Benefits for Conservation and Use. WWF, Earthscan, London.

korunan alanlar protected areas · su kaynaklarının korunması ve temiz su sağlama: Çoğu...

Documents