Krystyna SkarżynskaSWPS i PAN

Warszawa

Dwa rodzaje zaufania i ich rola w kapitale społecznym

Punkty wyjścia Zaufanie, czyli zgeneralizowane oczekiwanie raczej

pozytywnych, niż negatywnych ludzkich motywów i intencji - jako niezwykle istotny element kapitału ludzkiego i społecznego (jednostek i społeczności) - czyli zmienna warta uwagi;

Niski poziom zaufania do ludzi, charakteryzujący niezmiennie polskie społeczeństwo a jednocześnie wysoka wartość bliskich relacji w rodzinie, z przyjaciółmi (to, co Schwartz (2001) określa jako „benevolence”, a Boski (19995, 1999 - „humanizmem”). Skąd bierze się owa rozbieżność i jakie są jej konsekwencje społeczne?

Wyniki badań nad zaufaniem interpersonalnym

Na poziomie grup i społeczności: Istotny korelat spójności i solidarności grupowej (DeVine, 1972; Verba,

1975) Istotny predyktor produktywności, innowacyjności, poziomu

ekonomicznego (Fukuyama, 1997, Grondona, 2003; Inglehart, 1997, 2003, Yamagishi, Yamagishi, 1994); także na poziomie jednostek (Ratajczak, 1983, Koseła, 1993, Lifton, 1993, Skarżyńska, 2002);

Zarówno przyczyna, jak i efekt wysokiego poziomu aktywności obywatelskiej (Coleman, 1988; Putnam, 1993, 1995; Uslaner, 1998; Brehm i Rahn, 1997; Radkiewicz, Skarżyńska, 2006 - także na poziomie jednostek);

Silne korelacje pozytywne z wartościami indywidualistycznymi (Schwartz, 2002), postmaterializmem i akceptacją demokracji (Inglehart, 2003), negatywnie - z materializmem (Rahn, Brehm, 1998); także na poziomie jednostkowym silnie negatywnie koreluje z autorytaryzmem i materializmem (Skarżyńska, 2005; Skarżynska, Kulesza, 2005);

Wyniki badań nad zaufaniem interpersonalnymNa poziomie jednostki: Silny związek z wewnętrznym poczuciem kontroli (Rotter, 1980), poczuciem

skuteczności (Skarżyńska, 2002), twórczością (Ratajczak, 1983; Skarżyńska, 2002), z orientacjami społecznymi (Grzelak, 2005), zdrowiem psychicznymi i fizycznym (Herman, 1998; Martin, 2000; Yamagishi, Yamagishi, 1994);

Silny korelat akceptacji zmian i demokratyzacji (Koseła, 1993; Marody, 1996; Skarżyńska, 2005); negatywnie koreluje z poczuciem krzywdy (Lifton, 1993; Herman, 1998; Baryła, Wojciszke, 2000);

Silny predyktor (przy kontroli zmiennych demograficznych) zadowolenia z życia (Skarżyńska, 2002)

Iistotna bariera dla podejmowania niemoralnych zachowań: ludzie bardziej ufni mniej oszukują, rzadziej kłamą i kradną, a także sami rzadziej padają ofiarą przestępców (Rotter, 1980);

Heurystyka w ocenie sytuacji międzynarodowych (Bartels, 1995; Brewer, Steenbergen, 2002; Skarżyńska, Golec de Zavala, 2006; Skarżyńska, Chmielewski, 2006) (na przykład: predyktor poparcia dla użycia siły oraz militarnego wsparcia sojusznika, predyktor poziomu nadziei wobec procesu akcesji do UE, czy oceny relacji UE-USA);

Jak wygląda poziom zaufania interpersonalnego w Polsce

3,443,8

4,294,294,334,44,41

4,794,834,955,085,12

5,345,715,725,81

6,256,34

6,536,81

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Greece

POLAND

Hungary

Slovenia

Portugal

Czech Rep.

Italy

Israel

Spain

Belgium

Germany

Luxembourg

Great Britain

Netherlands

Switzerland

Ireland

Sweden

Finland

Norway

Denmark

Dlaczego poziom zaufania do ludzi jest u nas tak niski?

Czy to efekt doświadczeń (zawiedzenia zaufania) czy raczej efekt pewnego światopoglądu, zakorzenionego kulturowo? Może nasza zgeneralizowana nieufność jest efektem zakorzenienia wśród bliskich, którzy dostarczają realnego wsparcia, może ufamy swoim a nie ufamy - innym, obcym? My - to przede wszystkim bliscy (rodzina i przyjaciele), por. dane Gutowskiej -Hamer (2006): prawie 84 % ogólnopolskiej próby uważą, że MY - to NAJBLIŻSI; kolejna pod względem liczebności kategoria przynależności - MY - POLACY - wymieniona przez 4,3%, a MY-LUDZIE - przez 3,8%). Jesteśmy bardziej kolektywistyczni niż uniwersalistyczni (por. Schwartz i in., 2003).

Pytania empiryczne

1. Czy dadzą się empirycznie wyróżnić dwa rodzaje zaufania: do ludzi (TiP, czyli Trust in People) i do bliskich (TiF, czyli Trust in Familiars) i czy w jakim stopniu są one związane ze sobą?

2. Czy predyktory obu tych rodzajów zaufania są podobne, czy różne?

3. Czy oba te rodzaje zaufania mają podobne czy różne związki ze społecznym kapitałem jednostki (skłonnością do kooperacji oraz aktywnością obywatelską)?

4. Czy oba te rodzaje zaufania mają podobna czy różne związki z deklarowaną ważnością rządów demokratycznych?

Hipotezy

1. Oba rodzaje zaufania są ze sobą słabo skorelowane ;2. Zaufanie zgeneralizowane jest silniej uwarunkowane

przekonaniami społecznymi jednostki na temat świata i natury ludzkiej; zaufanie do bliskich - bardziej jest pochodną indywidualnych doświadczeń niż szerszych przekonań jednostki;

3. Zaufanie zgeneralizowane powinno bardziej niż zaufanie do bliskich wiązać się z aktywnością obywatelską;

4. Zaufanie zgeneralizowane powinno bardziej niż zaufanie do bliskich wiązać się z przywiązywaniem większego znaczenia do rządów demokratycznych;

Źródło danych

Sondaż przygotowany przez zespół pod kierunkiem J. Grzelaka, zrealizowany przez CBOS w grudniu 2004, reprezentatywna ogólnopolska (n = 861); pytania autorstwa Skarżyńskiej (zaufanie, poczucie więzi), Grzelaka (kooperacja i aktywność), Wojciszke (przekonania antagonistyczne).

Miary – zaufanie do ludzi

Zaufanie do ludzi: skala złożona z 6 pozycji (Alpha Cronbacha = 0,80): W kontaktach z nieznajomymi lepiej być ostrożnym W tych wrogich czasach powinno się być bardzo czujnym, ponieważ

ktoś może nas oszukać Społeczeństwo rozpadnie się, kiedy siła policji przestanie

równoważyć przestępczość Nie powinno się ufać innych ludziom, dopóki się ich nie pozna Większość ludzi skłamie, jeżeli będzie mogła dzięki temu coś zyskać Jeżeli ktoś prawi Ci komplementy, to oznacza, żę czegoś od Ciebie

chce Jeżeli będziesz współpracował z ludźmi - wykorzystają Cię Kiedy nadarzy się okazja, by coś zyskać, ludzie są nieuczciwi

Miary: zaufanie do bliskich i osobiste doświadczenia

Zaufanie do bliskich: skala 4-itemowa; Alpha = 0,69; Czy, ogólnie rzecz biorąc, ma Pan(i), czy też nie ma Pan(i)

zaufania do: a/najbliższej rodziny (rodziców, dzieci, małżonka) b/dalszej rodziny c/sąsiadów d/osób, z którymi Pan(i) na codzień pracuje

Osobiste doświadczenia: Bilans relacji z ludźmi: różnica między tym, ile dobrego inni

ludzie zrobili dla mnie a tym, ile złego mi zrobili (od 0 - nic do 7 bardzo dużo);

Miary: poczucie wsparcia i silnych

więzi 6 stopniowa Skala Więzi (autorstwa Skarżyńskiej,

2002): Alpha = 0, 76; Mam wokół siebie wiele bliskich mi osób Zwykle pozostaje sam ze swoimi problemami W ważnych sprawach mogę liczyć na pomoc

przyjaciół Niewiele wiem o ludziach, którzy mnie otaczają Dużo czasu spędzam ze znajomymi i przyjaciółmi Często czuje się samotna(y)

Miary: przekonania o świecie

10 pozycyjna Skala Antagonistycznych Relacji Społecznych (autorstwa B. Wojciszke): Alpha = 0,74.

W życiu już tak jest, że kiedy ktoś zyskuje, to ktoś inny na tym traci

Ludzie, którzy wiele robią dla siebie samych, często robią też wiele dobrego dla innych

Jeżeli ktoś się bogaci, to ktoś inny biednieje Łatwiej urządzić się w życiu, gdy zna się słabe strony innych

  Rywalizacja - jako podstawa działania w świecie: Kontakty człowieka z innymi opierają się na walce i

rywalizacji.

Miary: pomiar społecznej kooperacji

Skala 4-itemowa; Alpha Cronbacha = 0,79; Czy zna Pan(i) jakąś osobę spoza swojej rodziny, której

gotów/gotowa był(a) by Pan(i): a/ pożyczyć jakaś rzecz, która ma dla Pana(i) dużą

wartość (np. samochód, biżuteria rodzinna, itp) b/ aktywnie pomagać w zostaniu radnym, poslem, itp. c/ pomagać w dobrowolnej i bezpłatnej pracy dla

środowiska, osiedla, wsi, czy maista, albo na rzecz potrzebujących

d/ wspólnie prowadzić działalność gospodarczą (być wspólnikiem)

Miary: aktywności prospołeczne Liczba aktywności w obrębie lokalnej

społeczności, podjętych w ostatnim roku (wskazanej z listy 10 takich aktywności), np:

1/załatwienie czegoś dla sąsiadów (zakupów, w przychodni, czy na poczcie)

2/udział w sprzątaniu okolicy 3/pomoc w urządzaniu terenu do zabaw i/lub

odpoczynku 4/zwrócenie się o coś razem z innymi do

administracji, władz gminy

Miary: aktywność obywatelska

zinstytucjonalizowana Liczba organizacji (stowarzyszeń, związków, fundacji, klubów, ruchów

społecznych), w której respondent uczestnicy a aktywnie w nich działa - wskazana z listy 30 organizacji, np:

związki sportowe organizacje kobiece związki zawodowe towarzystwa naukowe i zawodowe organizacje młodzieżowe organizacje emerytów, rencistów samorządy partie polityczne

organizacje religijne

Deklarowana znaczenie rządów demokratycznych: Czy zgadza się Pan(i) ze stwierdzeniem, że dla ludzi takich jak

Pan(i) nie ma w gruncie rzeczy znaczenia, czy rządy są demokratyczne, czy niedemokratyczne? (Skala 4-stopniowa);

Zaufanie do ludzi i zaufanie do bliskich:

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

0-1 >1-2 >2-3 >3-4 >4-5 >5

Zaufanie do ludzi Zaufanie do bliskich

M=2.9Sd=0.8N=861

M=4.7Sd=0.9N=843

Wyniki

Związki między dwoma rodzajami zaufania:

korelacja Pearsona: r = 0,14; p < 0,01; (n = 821)

korelacja cząstkowa (przy kontroli płci, wieku i wykształcenia): r = 0,09; p < 0,01;

Hierarchiczna analiza regresji – zaufanie do ludzi

Doświadczenia osobiste: BILANS RELACJI WIARA W LUDZI

PŁEĆ

WIEK

WYKSZTAŁCENIE

Przekonania: ANTAGONISTYCZNY ŚWIAT

R2=.15

.20**

-.09*

-.16**

-.19**

DOCHÓD

Doświadczenia osobiste: WIĘZI SPOŁECZNE

Przekonania: ŚWIAT JAKO WALKA

Zmiana R2

.06 .03 .06

.16** .12**

.18** .13**

Hierachiczna analiza regresji 2: Zaufanie do bliskich

Doświadczenia osobiste: BILANS RELACJI ZAUFANIE DO

BLISKICH

PŁEĆ

WIEK

WYKSZTAŁCENIE

Przekonania: ANTAGONISTYCZNY ŚWIAT

R2=.16

-.09*

DOCHÓD

Doświadczenia osobiste: WIĘZI SPOŁECZNE

Przekonania: ŚWIAT JAKO WALKA

Zmiana R2

.08 .08

.22** .22**

.17** .17**

.15**

.00

.11** .11**

.17** .13** .13**

Rodzaje zaufania a kapitał społeczny Dependent Variable: SOCIAL COOPERATION PROSOCIAL ACTIVITIES

Predictors Βeta t R2

change Βeta t R2

change

Gender Age Education Income TRUST in FAMILIARS TRUST in PEOPLE

-.19 .20

.25

-5.0** 5.1**

6.9**

.14

.06

.10

.14

2.4*

3.6**

.03

.02

Dependent Variable: CIVIC INVOLVEMENT

Predictors B Wald Exp(B) Cox & Snell

R2 change

Gender Age Education Income TRUST in FAMILIARS TRUST in PEOPLE

.15

.10

23.1**

5.7**

1.16

1.11

.06

.01

Rodzaje zaufania a ważność rządów demokratycznych

________________________________________________

Zmienne zależne Beta t Zmiana R2

________________________________________________

Gender -

Age -

Wykształcenie 0,18 6,15** 0,14

Zaufanie do bliskich - -

Zaufanie do ludzi 0,09 5,60* 0,02

________________________________________________

** p < 0,001 * p < 0,02

Podsumowanie Zaufanie do ludzi w ogóle jest w Polsce niskie, zaufanie do bliskich -

wysokie; Zaufanie do ludzi w ogóle z zaufanie do bliskich wydają się być względnie

niezależnymi postawami Zaufanie do ludzi jest zakorzenione w ogólnych społecznych

przekonaniach na temat świata i relacji społecznych; zaufanie do bliskich jest nie związane z tymi przekonaniami;

Zaufanie do bliskich jest silniej niż zgeneralizowane zaufanie powiązane z interpersonalnymi doświadczeniami osobistymi (bilansem pozytywnych i negatywnych doświadczeń i z poczuciem wsparcia);

Tylko zaufanie do bliskich wiaże się z badanymi przez nas elementami kapitału społecznego: z deklarowana społeczną kooperatywnością, lokalną aktywnością prospołeczną oraz z instytucjonalizowaną aktywnością obywatelską;

Tylko zaufanie do ludzi w ogóle wiążę się pozytywnie z uznaniem wagi demokratycznych rządów;

Dyskusja – dlaczego nie ufamy ludziom

1. Kulturowy kolektywizm?

2. Autorytarna struktura osobowości?

3. Materializm?

Dlaczego familiaryzm (czyli kapitał

społeczny oparty na bliskich) nie

jest prodemokratyczny?