k|tl j]bg - hr.parliament.gov.np

@)&&

;+3Lo ;+;bk|ltlglw ;ef

;fj{hlgs n]vf ;ldlt

;fj{hlgs n]vf ;ldlt ;lrjfnol;+xb/af/, sf7df8f}+

kmf]g g+=M $@))@!*, $@))@)^, $@!!&$$

jflif{s k|ltj]bgcf}+

मन्तव्य

सम्माननीय सभामखु महोदय,

सार्वजननक लेखा सनमनतको कायवके्षत्रनभत्र वर्नभन्न ननकायका सार्वजननक लेखा वर्षय सम्बन्धी अध्ययन तथा वर्त्तीय सशुासन सम्बन्धमा देखापरेका बेरुज ुसम्बन्धी वर्षयहरु रहेको कुरा सम्मानीत सदनलाई अर्गत नै छ । सोही व्यर्स्था अनसुार सरकारलाई संघीय संसदप्रनत उत्तरदायी र जर्ाफदेही बनाउन,ु सरकारबाट भए गरेका काम कारबाहीको ननगरानी र मूल्याङ्कन गरी आर्श्यक ननदेशन र्ा राय सल्लाह ददन ुसनमनतको मखु्य कायव रहेको छ । साथै सनमनतको कायवके्षत्रनभत्रका मन्त्रालय, वर्भाग, अन्तगवतका ननकायहरुको नीनत तथा कायवक्रम, स्रोत पररचालन,

व्यर्स्थापन, राविय आय वर्र्रण, सम्पत्तत्त र खचवको त्तस्थनत तथा कायावन्र्यनको मूल्याङ्कन गरी सम्बत्तन्धत ननकायलाई आर्श्यक ननदेशन ददने लगायतका कायवके्षत्र रहेका छन ्।


सनमनतको कायवके्षत्रनभत्रका महालेखापरीक्षकको र्ावषवक प्रनतरे्दनमानथ वर्चारवर्मशव गरी सार्वजननक खचव गने पररपाटीमा यसको ननयनमतता, औत्तचत्यता, नमतव्यवयता, कायवदक्षता र प्रभार्काररता तथा त्यसको कायावन्र्यन गनेतफव र्ात्तछछत प्रगनत हनु सकेको छ र्ा छैन? आनथवक अनशुासन उल्लंघनकतावलाई कानूनको दायरानभत्र ल्याउन सकेको छ र्ा छैन? सशुासन अनभर्ृवि गनेतफव को काम कारबाहीको त्तस्थनत सन्तोषजनक छ र्ा छैन? भने्न वर्षय अध्ययन गरी उत्तल्लत्तखत कायवहरुलाई दक्षतापूर्वक सञ्चालन गराउन अर्लम्बन गनुवपने नीनत र्ा कायवप्रणाली बारे खलुाई सदनमा प्रनतरे्दन पेश गनुव यस सनमनतको कायव के्षत्र नभत्र पदवछ । यस प्रनतरे्दनमा हालसम्म सनमनतद्वारा सम्पाददत कायवहरुलाई यसमा समेवटएको छ ।

सनमनतले राज्यको आय तथा राजस्र्का दर ननधावरण, कर तथा गैर कर राजस्र् असलुी, सार्वजननक सम्पत्तत्तको संरक्षण र सदपुयोग, आर्नधक योजना, बजेट ननधावरण तथा कायवक्रमहरुको कायावन्र्यन सम्र्न्धमा आर्श्यक राय सल्लाह र ननदेशन ददएको छ । यसै गरी राज्यको स्रोत पररचालन तथा व्यर्स्थापनमा समन्यावयक र आर्श्यकताको नसिान्त अनरुुप राज्य कोषको सदपुयोग गने सर्ालमा सझुार्हरु प्रदान गरेको छ।

लामो समयदेत्तख महालेखापरीक्षकको र्ावषवक प्रनतबेदनमा छलफल हनु नसकेको र देशमा बेरुजकुो आकार बढ्दै गरेको अर्स्थामा यस सनमनतले आफ्नो तफव बाट बेरुज ुफछ यौटका लानग अनभयान नै चलाइरहेको छ । यस अर्नधमा ८ र्टा रे्रुज ुफछ यौट उपसनमनत गठन गरी वर्नभन्न मन्त्रालय, संरै्धाननक ननकाय तथा सार्वजननक संस्थाहरुको २०६९/७० देत्तख २०७४/७५ आ.ब. सम्मका महालेखापरीक्षकका प्रनतरे्दनहरुमा उत्तल्लत्तखत बेरुज ुउपर छलफल गरी आर्श्यक ननणवय/ननदेशनहरु ददइएको छ ।

यस अर्नधमा सनमनतले नेपाल वर्द्यतु प्रानधकरणको डेनडकेटेड वफडर तथा टं्रक लाइनको र्क्यौता असलुी सम्र्न्धमा अध्ययन गनव उपसनमनत माफव त कायव अत्तघ बााएको, सरकारले अत्तघ बााएको सेकु्यररटी प्रसे खररद प्रवक्रया, गोकणव ररसोटवको सम्झौता नर्ीकरण, दूरसञ्चार प्रानधकरणको विक्रे्न्सी वर्तरण, दूरसञ्चार सेर्ा प्रदायक कम्पनीहरुले दूरसञ्चार प्रानधकरणलाई वर्नभन्न शीषवकमा बझुाउन ु पने महसलु लामो समयसम्म नबझुाएको सम्र्न्धमा आर्श्यक ननदेशनहरु ददएको नथयो । रै्ज्ञाननक र्न व्यर्स्थापन कायवक्रमका नाममा भइरहेको व्यापक र्न फँडानीका सम्बन्धमा अध्ययन गनव गदठत उपसनमनतले वर्नभन्न त्तजल्लाहरुको स्थलगत अध्ययन, अर्लोकन भ्रमण गरी सनमनत समक्ष आफ्नो प्रनतरे्दन पेश गरेको नथयो भन े सनमनतले रै्ज्ञाननक र्न व्यर्स्थापन सम्र्न्धी कायववर्नध खारेज गरी एवककृत र्ा प्रदेशगत तहमा र्नसम्बन्धी रणनीनतक योजना तजुवमा गरेर सामदुावयक र्न र साझेदारी र्न के्षत्रमा ददगो र्न व्यर्स्थापन कायवयोजना तजुवमा गरी कायावन्र्यन गनव सम्बत्तन्धत मन्त्रालयलाई ननदेशन ददएको नथयो । स्र्ास््य तथा जनसंख्या मन्त्रालयबाट २०७६ चैत्र मवहनामा कोनभड-१९ को महामारी ननयन्त्रणका लानग गररएको स्र्ास््य सामग्री खररद सम्बन्धमा सरोकारर्ालाहरुसँग छलफल गरी खररद कायवका लानग अत्तख्तयारर्ाला पदानधकारीहरु उपर अत्तख्तयारको दरुुपयोग सम्बन्धमा वर्स्ततृ छाननबन गरी दोषीलाई

कानूनबमोत्तजम कारर्ाही गनव ननदेशन ददएको नथयो । यस्तै काठमाडौं-तराई फास्टव ट्रयाकको टनले र निजको ई.वप.नस. पूर्व योग्यता परीक्षण प्रकरणका दईु प्याकेज मध्ये दोस्रो प्याकेजका सम्बन्धमा सार्वजनवक खरदद ऐन,

२०६३ र सार्वजनवक खरदद ननयमार्ली, २०६४ को प्रस्तार्ना अनसुार प्रनतस्पधाव, पारदत्तशवता र नमतव्यवयता सनुनत्तित नभएकोले चाल ुप्रवक्रया रद्द गरी पनु: पूर्व योग्यताका लानग खररद प्रवक्रया शरुु गनव नेपाल सरकारलाई ननदेशन ददएको नथयो ।


सनमनतले गरेका वर्नभन्न ननणवय तथा ननदेशनहरु कायावन्र्यन नभएकोमा र सरकारले उदानसनता देखाएकोमा सनमनतले यसलाई गम्भीर रुपमा नलएको छ । सनमनतको ननणवय कायावन्र्यनका सर्ालमा सरोकारर्ाला ननकायले गरेको वालाससु्ती, सनमनतको काम कारबाही सञ्चालनका लानग आर्श्यक थप दक्ष जनशत्ति र बजेट अभार् तथा बेरुज ुफछ यौटमा देत्तखएको सरोकारर्ाला ननकायको उदानसनता जस्ता समस्याहरु चनुौतीका रुपमा रहेका छन ्। आगामी ददनहरुमा सनमनतको प्रनतरे्दनमा उत्तल्लत्तखत ननदेशन, राय/सझुार् र सोको कायावन्र्यन आनथवक कायववर्नध तथा वर्त्तीय उत्तरदावयत्र् ऐन, २०७६ र सोको ननयमार्ली, २०७७ तथा अन्य सम्र्त्तन्धत ऐन कानून अनरुुप हनुका लानग सम्मानीत सदनबाट कायव अत्तघ बढ्ने कुरामा सनमनत आशार्ादी रहेको छ ।

अन्त्यमा, सनमनतको कायवलाई मागवदशवन गनुवहनुे सम्माननीय सभामखुज्यूप्रनत म हाददवक आभार व्यि गदवछु । साथै सनमनतका हरेक वक्रयाकलापहरुमा सवक्रयतापूर्वक सहभागी भै आ-आफ्नो भनूमका ननर्ावह गनुव हनुे सनमनतका सम्पूणव मा. सदस्यहरुलाई हाददवक धन्यर्ाद ददन चाहन्छु । सनमनतका वर्नभन्न बैठकहरुमा उपत्तस्थत भई नेपाल सरकारका काम कारबाहीका बारेमा जानकारी एरं् सनमनतका ननदेशनहरु कायावन्र्यनमा सहयोग परु् याउन ुहनुे नेपाल सरकारका माननीय मन्त्रीज्यूहरु, संरै्धाननक ननकायका पदानधकारीहरु, नेपाल सरकारका मखु्य सत्तचर्,

सत्तचर् लगायत मन्त्रालय, मातहतका ननकाय तथा सार्वजननक संस्थाका कमवचारीहरुलाई सनमनत र मेरो तफव बाट हाददवक आभार प्रकट गदवछु । सनमनतको काममा समन्र्यात्मक सहयोग परु् याउन ुहनुे संघीय संसद सत्तचर्ालयका महासत्तचर्, सत्तचर्, एरं् प्रनतरे्दन तयारीमा प्रत्यक्ष, अप्रत्यक्ष सहयोग परु् याउन ु हनु े संघीय संसद सत्तचर्ालयका कमवचारी, पत्रकार र वर्नभन्न संघ संस्थाका प्रनतनननधसमेतलाई सनमनतका तफव बाट म हाददवक धन्यर्ाद ददन चाहन्छु । सनमनतका हरेक वक्रयाकलापमा साथ रही कायव गदै यस प्रनतरे्दनलाई यो रुपमा तयार गने सनमनत सत्तचर् लगायत सनमनत सत्तचर्ालयका सम्पूणव कमवचारीलाई म वर्शेष धन्यर्ाद ददन चाहन्छु ।

सम्माननीय सभामखु महोदय, सम्माननीय सभामखु महोदयको अनमुनतले अब म सार्वजननक लेखा सनमनतको र्ावषवक प्रनतरे्दन, २०७७ सम्माननत सदन समक्ष स्र्ीकृनतका लानग पेश गदवछु ।

धन्यर्ाद ।

नमनत : २०७७ चैत्र

............................... माननीय भरतकुमार शाह

सभापनत

सार्वजननक लेखा सनमनत

प्रनतनननध सभा संघीय संसद

ljifo ;"rL

qm=;+= zLif{s k]h g+=

v08– !

1. ;fj{hlgs n]vf ;ldltsf] kl/ro 1

2. ;fj{hlgs n]vf ;ldltsf] sfo{ If]q tyf sfd, st{Jo / clwsf/ 3

v08– @

;fj{hlgs n]vf ;ldltsf] lg0f{o tyf lgb]{zgx?

3. ;ldltsf] a}7s ;+Vof $) b]lv a}7s ;+Vof %@ ;Ddsf lg0f{o tyf

lgb]{zgx?

7-19

v08– #

dxfn]vfk/LIfssf] ljleGg jflif{s k|ltj]bgx?df cf}NofOPsf a]?h'sf ;DjGwdf ePsf

sfd sf/jfxLx?sf] ljj/0fx?

4. ;+3Lo ;+;b\ ;lrjfno 22-23

5. ;jf]{Rr cbfnt 24-25

6. lgjf{rg cfof]u 26-31

7. cy{ dGqfno 32-44

8. u[x dGqfno 45-54

9. /Iff dGqfno 55-64

10. ;+3Lo dfldnf tyf ;fdfGo k|zf;g dGqfno 65-78

11. lzIff, lj1fg tyf k|ljlw dGqfno 79-98

12. pBf]u, jfl0fHo tyf cfk"lt{ dGqfno 99-106

13. dlxnf, afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno 107-111

14. jg tyf jftfj/0f dGqfno 112-139

15. >d, /f]huf/ tyf ;fdflhs ;'/Iff dGqfno 140-160

16. ;~rf/ tyf ;"rgf k|ljlw dGqfno 161-194

v08– $

ljleGg ;dodf u7g ePsf pk;ldltx?sf k|ltj]bgx?

17. j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf ;DaGwdf cWoog ug{ ul7t

pk;ldltåf/f tof/ ul/Psf] cWoog k|ltj]bg, @)&&

197-284

18.

g]kfn ljB't k|flws/0fsf] 8]l8s]6]8 lkm8/ / 6+«s nfOgsf] aSof}tf

;DaGwdf cWoog ug{ ul7t pk;ldltåf/f ul/Psf] cWoog k|ltj]bg,

@)&^

285-304

सार्वजनिक लेखा सनिनि र्ार्षवक प्रनिरे्दि, २०७७

1

v08–! ;fj{hlgs n]vf ;ldltsf] kl/ro

;fj{hlgs n]vf ;ldlt ;+;bsf] Pp6f dxTjk0f{ ljifout ;ldlt xf] . o;sf] ljZj Oltxf;nfO{ x]g]{ xf] eg] ;fj{hlgs n]vf ;ldltsf] u7g a]nfotsf] ;+;bdf ;g\ !*^! df ePsf] lyof] . ;bgdf /x]sf] bnLo pkl:yltsf] k|ltlglwTj x'g] u/L a9Ldf !% ;b:o /xg] pQm ;ldltn] u}//fhgLlts ¿kdf sfd ug]{ ck]Iff ul/Psf] lyof] . /fHosf]ifsf] vr{ ;+;bn] rfx] adf]lhd xf];\ egL To;sf] ;'lglZrttf ug{' / ;/sf/L sf]ifsf] k|efjsf/L / ldtJolotfk"j{s vr{ eP gePsf] hfFr k8\tfn ug{' ;fj{hlgs n]vf ;ldltsf] k|d'v sfo{ xf] . a]nfotdf :yflkt k/Dk/f cg';f/ ;fj{hlgs n]vf ;ldltsf] ;efklt ;+;bdf ljkIfL bnnfO{ lbg] ul/Psf] 5 . g]kfndf ;fj{hlgs n]vf ;ldltsf] Oltxf; @)!^ ;fnb]lv g} ;'?jft ePsf] kfOG5 . @)!^ ;fndf lgjf{lrt k|ltlglw ;efdf ;fj{hlgs n]vf ;ldltsf] Joj:yf lyof] . g]kfn clw/fHosf] ;+ljwfg, @)$& sf] wf/f ^$ df ;fj{hlgs n]vf ;ldltsf] ;+j}wflgs Joj:yf g} ul/Psf] lyof] . xfn g]kfnsf] ;+ljwfgsf] wf/f (& tyf ;+3Lo ;+;b, k|ltlglw ;ef lgodfjnL @)&%, sf] lgod !&@ df !) j6f ljifout ;ldlt /xg] Joj:yf /x]sf] 5 . tL ljifout ;ldltx? dWo] ;fj{hlgs n]vf ;ldlt klg Ps dxTjk"0f{ ;ldlt xf] . ;fj{hlgs n]vf ;ldltdf ;efd'vn] ;efsf] ;xdlt lnO{ dgf]lgt u/]sf a9Ldf @& hgf ;b:ox¿ /xg] Joj:yf 5 . k|wfgdGqL ;ldltsf] kb]g ;b:osf] ¿kdf /xg] / ;ldltsf ;b:ox¿n] cfkm"x?dWo]af6 lgjf{lrt u/]sf] JolQm ;ldltsf] ;efklt x'g] Joj:yf 5 . ;efkltsf] lgjf{rg gePsf] jf g/x]sf] cj:yfdf Ho]i7 ;b:on] a}7ssf] cWoIftf ug]{ Joj:yf /x]sf] / dGqLn] ;efklt x'g jf a}7ssf] cWoIftf ug{ gldNg] Joj:yf 5 . a]nfotsf] k/Dk/fnfO{ cg';/0f ub}{ @)$* ;fnb]lv ;fj{hlgs n]vf ;ldltsf] ;efklt ljkIfL bnnfO{ lbg] ul/Psf] lyof] . t/ ldlt @)^^÷)@÷!! b]lv of] k/Dk/f lg/Gt/ x'g ;s]g tyfkL o;nfO{ lg/Gt/tf lbg'kg]{ cfjZostf 5 . ;ldltsf] a}7s a:g ;Dk"0f{ ;b:o ;+Vofsf] PsfpGg k|ltzt ;b:osf] pkl:ylt cfjZos k5{ . s'g} klg lg0f{o ug{sf nfly pkl:yt ;b:o ;+Vofsf] ax'dt cfjZos k5{ .;/sf/nfO{ ;+3Lo ;+;b k|lt pQ/bfoL / hjfkmb]xL agfpgsf nflu ;/sf/af6 eP u/]sf sfd sf/jfxLsf] cg'udg / d"Nof+sg u/L cfjZos lgb]{zg jf /fo ;Nnfx lbg k|ltlglw ;ef lgodfjnLsf] lgod !&) sf] qm=;+= !) n] u/]sf] Joj:yf cg';f/ o; ;ldltsf] sfo{If]q cGtu{t ;fj{hlgs n]vf / dxfn]vf k/LIfssf] k|ltj]bg tf]lsPsf] 5 . pNn]lvt sfd, st{Jo tyf clwsf/ afx]s lgodfjnLsf] lgod !&%-$_ n] ;fj{hlgs n]vf ;ldltn] ;efdf k]z ul/Psf] dxfn]vf k/LIfssf] jflif{s k|ltj]bgdf plNnlvt a]?h' hfFr u/L dxfn]vf k/LIfsåf/f eP u/]sf sfd sf/jfxL / ;f] ;DaGwdf ;DalGwt lgsfoaf6 x'gkg]{ sfd sf/jfxL sfg"g ;+ut / cf}lrTok"0f{ tj/af6 eP gePsf] ;DaGwdf ;d]t cWoog u/L cfjZos lgb]{zg lbg ;Sg] Joj:yf /x]sf] 5 . o;} lgodsf] pklgod -&_ df o; lgod adf]lhd ;ldltn] a}7sdf k|:t't ug{' kg]{ jflif{s k|ltj]bg jflif{s cg'dfg k]z x'g' cufj} / c? k|ltj]bg h'g;'s} ;dodf k|:t't ug{ ;Sg] Joj:yf /x]sf] 5 . t/ ;efd'vn] pko'Qm ;Dem]df lgod !&@ df gk/]sf ljifox? ;ldltsf] sfo{If]q leq kg]{ u/L tf]Sg ;Sg] Joj:yf /x]sf] 5 . lgodfjnLn] ;fj{hlgs n]vf ;ldltsf] sfo{If]qdf ;fa{hlgs n]vf / dxfn]vfk/LIfssf] jflif{s k|ltj]bg eg]/ tf]s]sf] ;Gbe{df ;fj{hlgs n]vfsf] af/]df b]xfo adf]lhd :ki6 x'g h?/L b]lvG5 .


2

;fj{hlgs vl/b sfg"g cg';f/ ;fj{hlgs lgsfo eGgfn] b]xfosf lgsfo ;Demg' k5{ M–

;+j}wflgs c+u jf lgsfo, cbfnt, g]kfn ;/sf/sf dGqfno, ;lrjfno, cfof]u, ljefu jf ;f] cGtu{tsf cGo h'g;'s} ;/sf/L lgsfo jf sfof{no,

g]kfn ;/sf/sf] k"0f{ jf clwsf+z :jfldTj jf lgoGq0fdf /x]sf] ;+:yfg, sDkgL, a}+s jf ;ldlt jf k|rlnt sfg"g adf]lhd ;fj{hlgs :t/df :yflkt jf g]kfn ;/sf/åf/f ul7t cfof]u, ;+:yfg, k|flws/0f, lgud, k|lti7fg, af]8{, s]Gb|, kl/ifb\ / o:t} k|s[ltsf cGo ;+ul7t ;+:yf,

g]kfn ;/sf/åf/f ;+rflnt jf g]kfn ;/sf/sf] k"0f{ jf clwsf+z cg'bfg k|fKt ljZjljBfno, dxfljBfno, cg';Gwfg s]Gb| / o:t} k|s[ltsf cGo k|fl1s jf z}lIfs ;+:yf,

k|b]z :t/sf sfof{no tyf :yfgLo txx?,

ljsf; ;ldlt P]g, @)!# adf]lhd ul7t ljsf; ;ldlt,

g]kfn ;/sf/sf] C0f jf cg'bfgdf ;~rflnt ;+:yf, /

g]kfn ;/sf/n] g]kfn /fhkqdf ;"rgf k|sfzg u/L ;fj{hlgs lgsfo egL tf]s]sf] cGo ;+:yf .

cfly{s sfo{ljlw tyf ljQLo pQ/bfloTj P]g, @)&^ cg';f/ n]vf eGgfn] sf/f]af/ ePsf]

Joxf]/f b]lvg] u/L k|rlnt sfg'g adf]lhd /flvg] k|f/lDes k|ljli6sf] uf]Zjf/f ef}r/ tyf ;f] cfwf/df tof/ ul/g] clen]v, vftf, lstfa cflb / ;f] sf/f]af/nfO{ k|dfl0ft jf ;Dk'li6 ug]{ k|df0f sfuhft / ;f]sf] cfwf/df tof/ ul/g] ljQLo ljj/0f tyf k|ltj]bg ;Demg' k5{ / ;f] zAbn] ljB'tLo dfWodaf6 /flvPsf] clen]v jf sf/f]jf/nfO{ k|dfl0ft ug]{ ljB'tLo clen]vnfO{ ;d]t hgfpF5 elgPsf] 5 . o;/L ;fj{hlgs n]vfnfO{ zflAbs ?kdf cy{ nufpFbf klg pk/f]Qm adf]lhdsf ;fa{hlgs lgsfox?df ePsf cfly{s sf/f]af/x?sf] Joxf]/f b]lvg] u/L k|rlnt sfg'g adf]lhd /flvg] clen]v, vftf, lstfa cflb / ;f] sf/f]af/nfO{ k|dfl0ft ug]{ cGo sfuhft ;d]tnfO{ ;fj{hlgs n]vf elgg] x'Fbf ;fj{hlgs n]vf ;ldltn] cfly{s sf/f]af/ gx'Fb}sf] ca:yfdf sltko ljifodf x:tIf]k u/]sf] h'g cf/f]k ljutdf nfUb} cfPsf] 5 o; tkm{ Wofg lbP/ cfˆgf] sfo{If]q lgwf{/0f ug{'kg]{ b]lvG5 .

ldlt @)&% >fj0f !& ut] ul7t ;fj{hlgs n]vf ;ldltdf xfn @& hgf dfggLo ;b:ox? /xg' ePsf] 5 . ;ldltsf] j}7snfO{ ;'Jojl:yt, dof{lbt / cg'zfl;t ?kdf ;+rfng ug{ ldlt @)&%÷)$÷@! ut] a;]sf] klxnf] a}7sn] ;ldltsf] cfGtl/s sfo{ljlw kfl/t u/]sf] 5 .

;fj{hlgs n]vf ;ldltsf] sfo{If]q tyf sfd, st{Jo / clwsf/

sfo{ If]q M–

;fj{hlgs n]vf,

dxfn]vfk/LIfssf] jflif{s k|ltj]bg .


3

sfd, st{Jo / clwsf/ M–

k|ltlglw ;ef lgodfjnL @)&% sf] lgod !&% df Joj:yf ul/P cg';f/ ;fj{hlgs n]vf ;ldltsf] sfd, st{Jo / clwsf/ lgDgfg';f/ /x]sf] 5 M–

dGqfno, ljefu / cGtu{tsf lgsfosf] ;fj{hlgs n]vf;Fu ;DalGw gLlt tyf sfo{qmd, ;|f]t kl/rfng, Joj:yfkg / c¿ o:t} lqmofsnfksf] d"NofÍg u/L ;DalGwt lgsfonfO{ cfjZos lgb]{zg lbg] / ;d'lrt l6Kk0fL, l;kmfl/; / lgb]{zg ;lxtsf] jflif{s k|ltj]bg a}7sdf k]z ug]{,

dGqfno, ljefu / cGtu{tsf lgsfosf] /fh:j / Joo ;DaGwL cg'dfgsf] hfFr u/L jflif{s cg'dfg tof/ ug]{ tl/sf, jflif{s cg'dfgdf lglxt gLltsf] ;§f ckgfpg ;lsg] j}slNks gLlt / jflif{s cg'dfgdf /x]sf] /sddf s]–slt lskmfot ug{ ;lsG5 eGg] ;DaGwdf ;DalGwt lgsfonfO{ cfjZos lgb]{zg lbg] / cfkm\gf] /fo ;lxtsf] jflif{s k|ltj]bg a}7sdf k]z ug]{,

dGqLn] ;/sf/sf] tkm{af6 a}7sdf ;fj{hlgs n]vf;Fu ;DalGwt ljifodf ;do–;dodf lbPsf cfZjf;gnfO{ k"/f ug{ g]kfn ;/sf/åf/f s]–s:tf sbd p7fOPsf 5g\ ;f] ;DaGwdf cWoog u/L ;DalGwt lgsfonfO{ cfjZos lgb]{zg lbg] / a}7sdf k|ltj]bg k]z ug]{,

;fj{hlgs n]vf / dxfn]vfk/LIfssf] jflif{s k|ltj]bg;Fu ;DalGwt ;/sf/L lgsfosf] ;fj{hlgs ;DklQsf] lxgfldgf eP, gePsf] cWoog, cg'udg / d"NofÍg u/L cfjZos lgb]{zg lbg] / a}7sdf k|ltj]bg k]z ug]{,

;efåf/f k|Tofof]lht clwsf/ cGtu{t agfOPsf] lgod ;+ljwfg, ;DalGwt P]g, k|rlnt sfg"g adf]lhd ag]sf] 5 jf 5}g / ;/sf/åf/f k|rlnt P]g, lgod cg'?k sfd eP u/]sf] 5 jf 5}g eGg] ljifodf d"NofÍg u/L ;DalGwt lgsfonfO{ cfjZos lgb]{zg lbg],

;/sf/åf/f ;do–;dodf u7g x'g] 5fglag cfof]u, ;ldlt / hfFra'em cfof]u, ;ldltåf/f k|:t't k|ltj]bg sfof{Gjogsf] cg'udg u/L ;DalGwt lgsfonfO{ cfjZos /fo, ;Nnfx / lgb]{zg lbg],

dGqfno, ljefu / cGo lgsfoaf6 ;Dkfbg ePsf sfdsf] cg'udg tyf d"NofÍg u/L ;f] ;DaGwdf cfjZos lgb]{zg lbg],

a}7sn] ;'Dk]sf] cGo sfd ug]{,

;ldltsf] l;kmfl/;df ;efd'vaf6 cg'df]lbt ah]6 / sfo{qmdsf] cwLgdf /xL cfkm\gf] sfo{qmd ;~rfng ug]{,

;fj{hlgs n]vf ;ldltn] cfkm\gf] sfo{ ;Dkfbg ubf{ ;DalGwt dGqfno tyf ljefu, cfof]u / lgsfosf k|ltlglw / cfjZos k/] tt\–tt\ ljifosf ljz]if1x?;Fu ;d]t 5nkmn ug{ ;Sg],

;fj{hlgs n]vf / dxfn]vfkl/Ifssf] jflif{s k|ltj]bgdfly 5nkmn ;DalGwt lhDd]jf/L ;'–Jojl:yt 9Ën] axg ug]{ ;Gbe{df cfjZos sfo{ljlw sfo{of]hgf / sfo{tflnsf agfO{ nfu" ug{ ;Sg],

;fj{hlgs n]vf ;ldltn] ;efdf k]z ul/Psf] dxfn]vfk/LIfssf] jflif{s k|ltj]bgdf plNnlvt a]?h'sf] hfFr u/L dxfn]vf k/LIfsåf/f eP u/]sf sfd sf/afxL / ;f] ;DaGwdf ;DalGwt


4

lgsfoaf6 x'g' kg]{ sfd sf/afxL sfg"g ;Ët / cf}lrTok"0f{ tj/af6 eP gePsf] ;DaGwdf ;d]t cWoog u/L cfjZos lgb]{zg lbg ;Sg],

;ldltsf] sfo{ ;Dkfbgsf] l;nl;nfdf ;ldltsf ;b:on] ;efd'vsf] k"j{ :jLs[tL lnO{ cfjZos :yfgsf] e|d0f ug{ ;Sg]5g\ . o:tf] :jLs[lt dfu ubf{ e|d0f ug{'kg]{ sf/0f :ki6 v'nfO{Psf] x'g'kg]{,

;ldltn] a}7sdf k|:t't ug{'kg]{ jflif{s k|ltj]bg jflif{s cg'dfg k]z x'g' cufj} / c¿ k|ltj]bg h'g;'s} ;dodf k|:t't ug{ ;Sg]5 .


5

;fj{hlgs n]vf ;ldltdf /xg' ePsf dfggLo ;b:ox?sf] gfdfjnL

-;ldltdf dfggLox?sf] x]/km]/ ePsf] ldltM @)&%÷)$÷@!, @)&%÷)^÷)!, @)&^÷!)÷!&, @)&^÷!)÷@!_

qm=;+= gfd, y/ lhNnf ;Da4 bn

1. df= e/t s'df/ zfx -;efklt_ ?kGb]xL–% g]kfnL sfFu|];

2. df= cdg nfn df]bL df]/Ë–$ g]=s=kf= -dfcf]jfbL s]Gb|_

3. df= s[i0f nfn dxh{g nlntk'/–@ g]=s=kf= -Pdfn]_

4. df= u+uf axfb'/ tfdfª sfe|]knf~rf]s–! g]=s=kf= -dfcf]jfbL s]Gb|_

5. df= rGbf rf}w/L ;nf{xL hgtf ;dfhjfbL kf6L{, g]kfn

6. df= rqmkf0fL vgfn slknj:t'–! g]=s=kf= -dfcf]jfbL s]Gb|_

7. df= t]h' nfn rf}w/L ;Kt/L–$ g]kfnL sfFu|];

8. df= wgaxfb'/ a'9f 8f]Nkf–! g]=s=kf= -Pdfn]_

9. df= wdf{zLnf rfkfufO{ emfkf g]=s=kf= -dfcf]jfbL s]Gb|_

10. df= kfa{tL l8=;L= -rf}w/L_ bfª g]kfnL sfFu|];

11. df= k|lbk ofbj k;f{–! hgtf ;dfhjfbL kf6L{, g]kfn

12. df= kfj{tL s'df/L ljz'Gs] b}n]v g]=s=kf= -Pdfn]_

13. df= k'ikf s'df/L s0f{ sfo:t k;f{ g]=s=kf= -Pdfn]_

14. df= ldgf ;'Ajf ;'g;/L g]kfnL sfFu|];

15. df= ldg]Gb| k|;fb l/hfn df]/Ë–@ g]kfnL sfFu|];

16. df= d}gf s'df/L e08f/L u'NdL g]=s=kf= -Pdfn]_

17. df= df]xg cfrfo{ /;'jf–! g]kfnL sfFu|];

18. df= df]xDdb Ol:tofs /fO{ afFs]–@ hgtf ;dfhjfbL kf6L{, g]kfn

19. df= o1 axfb'/ af]u6L c5fd–@ g]=s=kf= -Pdfn]_

20. df= /3'lj/ dxf;]7 wg'iff–$ g]=s=kf= -Pdfn]_

21. df= /fh]Gb| s'df/ s]=;L= sf7df8f}+–!) g]kfnL sfFu|];

22. df= ljgf b]jL a'9fyf]sL s~rgk'/ g]=s=kf= -Pdfn]_

23. df= lj/f]w vltj8f dsjfgk'/–@ g]=s=kf= -Pdfn]_

24. df= ljzfn e§/fO{ vf]6fË–! g]=s=kf= -Pdfn]_

25. df= z/t l;+x e08f/L dxf]Q/L–@ hgtf ;dfhjfbL kf6L{, g]kfn

26. df= ;"o{ k|;fb kf7s afUn'Ë–! g]=s=kf= -Pdfn]_


6

;ldlt ;lrjfno

k|ltlglw ;ef lgodfjnL, @)&% sf] lgod !*( df ;ldltsf] ;lrjfno ;DaGwL Joj:yf /x]sf] 5. ;+3Lo ;+;b ;lrjfno cGtu{t ;ldltsf] ;lrjfno /xg] 5 . dxf;lrjn] cfkm" dftxtsf] jl/i7 clws[tnfO{ ;ldltsf] ;lrj eO{ sfd ug{ tf]Sg ;Sg] Joj:yf 5 . ;ldlt ;lrjn] kb]g ;lrjsf] ?kdf /xL sfd ug]{5 . ;ldltsf] ;lrjn] ;ldltsf sfo{ ;Dkfbgdf ;xof]u k'¥ofpg ;DalGwt dGqfno, ljefu jf lgsfo;Fu cfjZos hfgsf/L dfUg ;Sg]5g\. o; ;ldlt ;lrjfnodf sfo{/t sd{rf/Lx? b]xfo adf]lhd /x]sf 5g\ M–

qm=;+= gfd, y/ kb

!= 8f= /f]hgfy kf08] ;ldlt ;lrj

@= >L ladnf l3ld/] pk;lrj #= >L k|lbks'df/ g]kfn pk;lrj

$= >L ;/:jtL d/x§f zfvf clws[t

%= >L /ljg clwsf/L gfoa ;'Aaf

^= >L /fdk|;fb ;fksf]6f gfoa ;'Aaf

&= >L PgL nfjtL sfof{no ;xof]uL -s/f/_

*= >L Zofds'df/L 3tL{ sfof{no ;xof]uL -s/f/_

d'b|0f tyf k|sfzg zfvf tkm{sf sd{rf/Lx? != >L afa'/fhf dxh{g d'b|0f clws[t

@= >L /f]ag k|hfklt d'b|0f clws[t #= >L ulDe/dfg l;+x l;lgo/ k|]; 6]lSgl;og

$= >L /fh]Gb|k|;fb nfld5fg] l;lgo/ k|]; 6]lSgl;og

%= >L k|]daxfb'/ rGb l;lgo/ k|]; 6]lSgl;og

^= >L s[i0fsnf kf}8]n k|]; 6]lSgl;og

&= >L lagf]b Gof}kfg] k|]; 6]lSgl;og

*= >L ladnf a'9f k|]; 6]lSgl;og

(= >L dbg lu/L sfof{no ;xof]uL


7

v08–@

;ldltsf] lg0f{o tyf lgb]{zgx? -ldlt @)&^ k'; ! ut]b]lv @)&& r}q @) ut];Dd_

;ldltsf] a}7snfO{ ;'Jojl:yt, dof{lbt / cg'zfl;t ?kdf ;~rfng ug{ ldlt @)&%÷)$÷@! ut] kfl/t ;ldltsf] cfGtl/s sfo{ljlw, @)&%

1= ;ldltsf] a}7ssf] sfo{;"rL ;fdfGotof cl3Nnf] a}7sdf g} to ul/g]5 . ;f]adf]lhd to x'g g;s]df ;lrjn] ;efklt;+u k/fdz{ u/L sfo{;"rL to ug]{5 / ;f]sf] hfgsf/L sDtLdf !-Ps_ lbg cufj} P;\=Pd=P;\= jf cGo s'[g} tl/sfaf6 ;b:ox?nfO{ lbOg]5 .

2= ;ldltsf] ;efkltsf] Wofgfsif{0f ug{sf] lgldQ ;b:on] xft p7fpg' kg]{5 / ;efkltn] lghsf] gfd qmdzM af]nfPkl5 jf O;f/f u/]kl5 Ps k6sdf Ps hgfn] dfq af]Ng' kg]{5 . s'g} Ps ;b:o af]ln/x]sf] ;dodf aLr}df csf]{ ;b:on] af]Ng / Ps cfk;df s'/f ug{ kfOg]5}g .

3= ;b:on] ;ldltsf] a}7sdf af]Nbf ;efkltnfO{ ;Daf]wg u/]/ dfq af]Ng' kg]{5 . ;ldltsf] 5nkmnsf] qmddf s'g} ;b:on] JoQm u/]sf] ljifoj:t'nfO{ csf]{ ;b:on] ;f] s'/fdf ;xdlt JoQm ug{] afx]s k'gM ;f]xL ljifo gbf]xf]/\ofpg]tkm{ Wofg lbg' kg]{5 . a}7sdf af]Nbf s;}nfO{ JolQmut cfIf]k nufpg, clzi6, clZnn, ckdfghgs jf s'g} cfklQhgs zAb af]Ng x'Fb}g . ;b:on] af]Ng kfpg] clwsf/nfO{ a}7ssf] sfo{df jfwf kfg]{ dg;fon] b'?kof]u ug{ kfOg] 5}g .

4= a}7ssf] cjlwe/ df]afOn :jLr ckm jf ;fOn]G; jf efOa|]6 df]8df /fVg' kg]{5 .

5= a}7sdf 5nkmnsf nflu k"j{lgwf{l/t ljifo jf s'g} ;b:oaf6 k|:t't ul/Psf] ljifo jf ;ldltnfO{ s'g} ;|f]taf6 k|fKt ljifo a}7sdf 5nkmnsf] ljifo x'g ;Sg]5 .

6= a}7ssf] 5nkmnsf] ljifo ;ldltsf] s'g} ;b:osf] lghL :jfy{ jf ;+nUgtf ufFl;Psf] ePdf To:tf] ljifosf] 5nkmndf ;DalGwt ;b:o ;xefuL gx'g] / 5nkmndf To:tf] ;b:osf] pkl:ylt cfjZos 5 eGg] nfu]df ;ldlt jf ;ldltsf] ;efkltn] To:tf] ;b:onfO{ 5nkmndf ;xefuL u/fpg ;Sg]5 .

7= a}7ssf lg0f{ox? ;s];Dd ;j{;Ddltaf6 ul/g]5 / To;/L ;j{;Ddltaf6 x'g g;s]df k|ltlglw ;ef lgodfjnL adf]lhd ul/g]5 .

8= ;ldltn] cfkm\gf] sfo{ ;'Jojl:yt, l56f]5l/tf] / k|efjsf/L ?kdf ;DkGg ug{ sfo{If]q / sfof{jlw tf]sL cfjZostf cg';f/ pk;ldlt u7g ug{ ;Sg]5 / o;/L ul7t pk;ldltx?n] tf]lsPsf] ;dodf ;f] sfo{ ;DkGg u/L ;ldltdf k|ltj]bg k]z ug'{ kg]{5 .


8

9= pk;ldltdf ;xdlt e} cfPsf ljifox?df pQm pk;ldltdf /x]sf ;b:ox?n] k'gM ;f]xL ljifodf ;ldltsf] 5nkmndf ;xefuL x'g ;Sg]5 .

10= k|To]s ;b:on] ;ldltsf] sfo{If]qleqsf ljifoj:t';+u ;DalGwt cfkm";+u ePsf cWoog ;fdu|Lx? ;b:ox?sf aLr cfbfgk|bfg ug]{ Joj:yf ldnfOg]5 .

11= ;efkltn] a}7snfO{ ;Daf]wg ul//x]sf] ;dodf s'g} klg ;b:on] :yfg 5f]8\g' xF'b}g / ;efkltn] af]n]sf] s'/f Wofgk"j{s ;'Gg' kg]{5 . ;ldltsf] a}7s ;dfkg ge} s'g} klg ;b:on] a}7s sIf 5f8\g' x'Fb}g / aflx/ hfg' kg]{ eP df ;efkltsf] cg'dlt lnP/ hfg' kg]{5 . a}7s ;~rfngdf ;ldltsf ;a} ;b:ox?n] ;efkltnfO{ ;xof]u ug'{kg]{5 .

12= ;efkltn] a}7snfO{ dof{lbt agfpg ;b:ox?nfO{ cfXjfg ug'{ kg]{5 . cdof{lbt Jojxf/ s'g} ;b:oaf6 ePdf k|ltlglw ;ef lgodfjnL cg';f/ sf/jfxL x'g]5 .

13= ;ldltsf] a}7s a:g tf]lsPsf] lbg / ;dodf ;Dk"0f{ ;b:ox? clgjfo{ ?kdf pkl:yt x'g' kg]{5 . tf]lsPsf] ;dodf PsfpGg k|ltzt ;b:ox?sf] pkl:ylt x'g g;s]df ;f] lbgsf] a}7s ;efkltn] :ylut u/L csf]{ s'g} lbg / ;dodf a}7s a:g] u/L tf]Sg ;Sg]5 .

14= ;ldltsf ;b:ox? ;ldltsf] a}7s rln/x]sf] ;dodf pkTosf aflx/ hfg' k/]df, ljb]z hfg' kg]{ eO{ jf cGo s'g} sf/0fn] ;ldltsf] a}7sdf pkl:yt x'g g;Sg] ePdf ;ldlt ;efklt jf ;lrjfnonfO{ k"j{ hfgsf/L u/fpg' kg]{5 .

15= a}7sdf ;fdfGotof k|]; tyf gful/snfO{ k|j]z lbOg]5 . k|j]z lbg] ;DaGwL clGtd lg0f{o ug]{ clwsf/ ;ldltsf] ;efkltnfO{ x'g]5 .

16= ;ldltdf pkl:yt ljz]if1n] cfkm\gf] tYo Pj+ cfwf/o'Qm wf/0ff lzi6tfk"j{s /fVg' kg]{5 .

17= a}7sdf kfgL, lrof, vfhf / cf}ifwL afx]s cGo kbfy{ u|x0f ug{ kfOg] 5}g .

18= pk;ldltsf] ;+of]hs÷cWoIfnfO{ ;DalGwt pk;ldltsf] sfo{ ;~rfng ubf{ ;efkltnfO{ eP ;/xsf] clwsf/ x'g]5 .

19= ;ldltaf6 vl6g] ljleGg e|d0f 6f]nLsf 6f]nL k|d'vnfO{ e|d0f cjlwe/ ;efkltnfO{ eP ;/xsf] clwsf/ x'g]5 .

20= ;ldltsf] sfo{tflnsf kfngf ug{' ;a} ;b:ox?sf] st{Jo x'g]5 .

21= ;+3Lo ;+;b, k|ltlglw ;ef lgodfjnL, @)&% df pNn]lvt lgodx?sf] kfngf ug'{ ;a} ;b:ox?sf] st{Jo x'g]5 .

22= dfly pNn]lvt lgodx?sf] kfngf ug]{ u/fpg] ;DaGwdf ;efkltsf] lg0f{o clGtd x'g]5 .

23= ;ldltn] cfjZostfg';f/ o; sfo{ljlwdf cfjZos kl/dfh{g / ;+zf]wg ug{ ;Sg]5 .


9

;ldltsf] ldlt @)&^÷)(÷)& ut]sf] lg0f{ox?M a}7s ;+Vof–$)

1. g]kfnsf ljleGg l;d]G6 pBf]ux?af6 pTkflbt l;d]G6sf] u'0f:t/sf] dfkb08sf] bf];|f]

k'gl/If0f ug]{ u/L g]kfn u'0f:t/ kl/ifb\n] ljutsf] dfkb08eGbf km/s / sdhf]/ x'g]u/L

kfl/t u/]sf IR (Insoluble residue) sf] xsdf @Ü af6 $Ü / Mgo (Magnesium Oxide) sf]

xsdf %Ü af6 ^Ü tyf ;]l6Ë ;do $% ldg]6af6 #) ldg]6df sd ul/Psf] cj:yfdf o;n]

g]kfn h:tf] e'sDksf] hf]lvd /x]sf] d'n'sf k"jf{wf/ lgdf{0fnfO{ yk sdhf]/ agfpg] /

hf]lvd a9fpg] ePsf]n] g]kfn u'0f:t/ klxnf] k'gl/If0f @)%%÷)@÷)% nfO{ nfu" ug{ / ;f]xL

cg';f/ ;DjlGwt lgsfox?nfO{ kl/kq ug{ pBf]u dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

2. g]kfn u'0f:t/ tyf gfktf}n ljefaf6 r=g+= !(#, ldlt @)&^÷)$÷@& dfkm{t g]kfn u'0f:t/

kl/ifb\sf] a}7sn] OPC l;d]G6sf] g]=u'=@)$( sf] bf];|f] k'gl/Ifs ePsf] hfgsf/L / pQm

kl/dflh{t g]=u'=@)$( df OPC l;d]G6 cGtu{t ljleGg Grading

-##, $# / %#_ nufot s/ k|fjwfg ;dfj]z ePsf] s'/fnfO{ @)&^÷)&÷#) leq

sfof{Gjog ug{ u/fpg egL kl/ifb\sf] lg0f{o dlGqkl/ifb\af6 :jLs[lt gePsf] / g]kfn

/fhkqdf ;d]t k|sflzt gePsf] cj:yfdf cglws[t ?kdf nfu" ug{ kqfrf/ ug]{ u/fpg]

pk/ 5fgljg u/L cfjZos sfg"gL sf/jfxL ug{ / ;ldltnfO{ hfgsf/L u/fpg pBf]u

dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

3. uf]s0f{ l/;f]6{sf] ;Demf}tf gljs/0f, b/jf/dfu{ l:yt hUufdf ejg lgdf{0f ug]{ ;DjGwdf

ePsf] ;Demf}tf af/] g]kfn 6«i6sf] sfof{no;Fu ljj/0f tyf sfuhft dfu ug]{ / g]kfn

;/sf/n] :yfkgf ug{ nfu]sf ;]So'l/6L k|]; ;DaGwdf xfn;Dd eP u/]sf] sfd sf/jfxL af/]

k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof{no / ;~rf/ tyf ;"rgf k|ljlw dGqfno;Fu ljj/0f /

sfuhftx? dfu ug]{

;ldltsf] ldlt @)&^÷)(÷@! ut]sf] lg0f{ox?M a}7s ;+Vof–$!

!= g]kfn ;/sf/n] cufl8 a9fPsf] ;'/If0f d'b|0f :yfkgf ;DaGwL ljifodf lj1x?;Fu 5nkmn ul/of] .

@= ;'/If0f d'b|0f ;DaGwL cfjZos sfuhkqx? ;DalGwt lgsfox?af6 lemsfO{ yk cWoog tyf cg';Gwfg ug]{ lg0f{o ul/of] .

;ldltsf] ldlt @)&^÷!)÷!^ ut]sf] lg0f{ox?M a}7s ;+Vof–$@

!= uf]s0f{ l/;f]6{sf] gjLs/0f ;Demf}tf / b/af/dfu{l:yt hUufdf ejg lgdf{0f nufot g]kfn 6«i6sf] ;DklQ ;+/If0f / ;b'kof]u ;DaGwdf ldlt @)&^÷!)÷!^ ut] a;]sf] ;ldltsf] a}7sdf p7]sf ljifox?af/] kof{Kt u[xsfo{ u/L ;a't k|df0f;lxt yk 5nkmn ug{ k|wfgdGqL tyf


10

dlGqkl/ifb\sf] sfof{no / g]kfn 6«i6sf kbflwsf/Lx?nfO{ csf]{ a}7sdf cfdGq0f ug]{ / ;f] ljifodf yk cWoog u/L k'gM 5nkmn ug]{ lg0f{o ul/of],

@= g]kfn b"/;~rf/ k|flws/0faf6 lk|mSj]G;L ljt/0f / Pg;]naf6 nfes/ c;'nL ;DaGwdf ;DalGwt lgsfosf kbflwsf/Lx?nfO{ ;ldltdf cfdGq0f u/L 5nkmn ug]{ lg0f{o ul/of] .

#= ;fj{hlgs n]vf ;ldltsf] jflif{s k|ltj]bg, @)&^ k|ltlglw ;efdf k]z ug{ :jLs[lt k|bfg ug]{ lg0f{o ul/of] .

;ldltsf] ldlt @)&^÷!)÷!( ut]sf] lg0f{ox?M a}7s ;+Vof– $#

!= b"/;+rf/ ;DaGwL gLlt @)&# df lk|mSj]G;Lsf ;DaGwdf ()) d]ufxh{ 2G / 3G, !*)) d]ufxh{ 2G / 4G sf nflu tyf @!)) d]ufxh{ 3G sf nflu pkof]uL dflgPsf], t/ 5G sf nflu xfn ;Dd s'g} Joj:yf gul/Psf], &))÷@#))÷@^)) d]ufxh{sf lk|mSj]G;Lx¿ pkof]u x'g] pks/0f ahf/df pkof]udf Nofpg / o;sf] pkof]u ug{ xfn;Dd s'g} of]hgf gePsf], lk|mSj]G;L ljqmL e};s]kl5 ;/sf/nfO{ cfjZos kbf{ / ;'/Iff÷;fdflhs sfo{df k|of]u ug]{ s'g} Joj:yf gePsf] cj:yfdf lk|mSj]G;L ljt/0f tyf ;]jf ;+rfng ;DaGwdf of] If]qdf tLj| ¿kdf e}/x]sf] k|ljlwsf] gjk|jt{gnfO{ lj:t[t ¿kdf cWoog u/]/ gLlt, P]g÷sfg'g / sfo{ljlwdf cfjZos k'g/fjnf]sg u/L nfu' ug{ lgb]{zg lbg] .

@= lk|mSj]G;L ljt/0f ubf{ ;fj{hlgs n]vf ;ldltn] v'nf k|ltikwf{af6 lnnfd a9fa9 ug{ lgb]{zg lbPsf]df o;sf nflu ljleGg d]uf xh{sf lk|mSj]G;Lx¿sf] lnnfd a9fa9 ug]{ vfsf (Road

Map) tof/ ug{ lgb]{zg lbg] . klxn]g} pknAw u/fOPsf] lk|mSj]G;Ldf gofF k|ljlw k|of]u u/L yk ;'ljwf k|of]u ubf{ k|ltikwf{ x'g] jftfj/0f to ug{ lgb]{zg lbg] .

#= ;fj{hlgs n]vf ;ldltsf] @)&#÷#÷@* sf] lg0f{on] g]kfn b"/;+rf/ k|flws/0f dfkm{t k|ltikwf{Tds ¿kdf lnnfd a9fa9 u/L /]l8of] lk|mSj]G;L ljt/0f ug]{ Joj:yf ldnfpg lgb]{zg lbPsf] b]lvG5 . ;f]lx cg';f/ g]kfn b"/;+rf/ k|flws/0fn] lnnfd a9fa9 u/L lk|mSj]G;L ljt/0f ug]{ k|lqmof cl3 a9fpg] ;Gbe{df sDkgL 5gf]6 u/L lk|mSj]G;L ljt/0f ug{ afFsL /x]sf] b]lvG5 . Pg;]n k|f= ln=n] bfo/ u/]sf] l/6 lgj]bgdf ;af]{Rr cbfntaf6 @)&^÷%÷( df ePsf] cfb]z adf]lhd cfos/ P]g @)%* sf] bkmf !!)s adf]lhd aSof}tf s/ ls:tfaGbLdf ltg]{ u/L ldlt @)&^÷(÷!% ut] klxnf] ls:tf jfktsf] /sd ?= rf/ c/a krf; s/f]8 ;lxt lgj]bg lbPsf]df 7"nf s/bftf sfof{noaf6 ldlt @)&^÷(÷!% sf] kqfrf/af6 e'QmfgL tflnsf dfu ePsf] / ;f] adf]lhd Pg;]n k|f=ln= n] ls:tfaGbLdf a'emfpg] k"FhLut nfes/ /sd / s/ ltg]{ a'emfpg] ldlt Pj+ cfos/ P]g @)%*sf] bkmf !!)s sf] Joj:yf ;d]t k|i6 ¿kdf v'nfO{ g]kfn b"/ ;+rf/ k|flws/0fnfO{ @)&^÷!)÷!^df kqfrf/ u/]af6 ls:tfaGbLdf ltg{ kfpg] Pg;]n= k|f=ln=sf] dfubfjLnfO{ 7"nf s/bftf sfof{non] :jLsf/ u/]sf] b]lvG5, g]kfn b"/;+rf/ k|flws/0fn] @)&%÷(÷$ df ())÷!*))÷@!)) d]uf xh{sf] lk|mSj]G;L lnnfd ;DaGwL ;"rgf sfof{Gjog gug{ gu/fpg


11

l;hL 6]lnsDo"lgs]zgn] bfo/ u/]sf] ldlt @)&^÷(÷^ ut]sf] l/6 lgj]bg pk/ ;jf]{Rr cbfntsf] ;+o'Qm Ohnf;n] ldlt @)&%÷!)÷# df cGtl/d cfb]z vf/]h u/]kl5 g]kfn b"/;+rf/ k|flws/0fn] lnnfd k|lqmof cl3 a9fPsf] b]lvG5, To;}u/L g]kfn b"/;+rf/ k|flws/0fn] @)&^÷(÷@ df ug{ nfu]sf] lnnfd a9fa9 sfo{ /f]Sg l;hL sDo"lgs]zgn] @)&^÷*÷@^ df bfo/ u/]sf] l/6 lgj]bg ;jf]{Rr cbfntn] lnnfd sfo{ /f]Sg plrt gb]vL vf/]h u/]sf] / lnnfd a9fa9df a9L saf]n ug]{ Pg;]n k|f=ln= nfO{ Successful Bidder 3f]if0ff u/]sf] b]lvG5 . k"FhLut nfes/sf] bfloTj / c;'n pk/ ;DaGwL ljifo cfos/ P]g @)%* cg'?k sf/afxL ul/g] ljifo ePsf] ;Gbe{df 7"nf s/bftf sfof{non] ;f] ;DaGwdf cfjZos sf/jfxL ul//x]sf] / Pg;]n k|f=ln=n] klxnf] ls:tf a'emfO{ rfn' cf=j= leq afFsL ls:tf a'emfpg] u/L e'QmfgL of]hgf ;d]t hf/L e} ;s]sf] cj:yfdf b"/ ;+rf/ P]g @)%# adf]lhd afFsL aSof}tfdf l;ldt /xg' kg]{ g]kfn b"/;+rf/ k|flws/0fn] k"FhLut nfe s/nfO{ cfwf/ agfO{ lk|mSj]G;L lnnfd k|lqmofnfO{ tfls{s lgisif{df gk'of{O{ nfdf] ;do;Dd clg0f{osf] aGbL agL /f]sL /fVg' / /fHosf] /fhZj c;'nLdf k|lts'n k|efj kfg{' dgfl;a dfGg ;lsg] b]lvPg, o; l:yltdf ;DalGwt s/ bftf Pg;]n k|f=ln=n] a'emfPsf] e'QmfgL of]hgf adf]lhd k"FhLut nfes/sf] c;'nL ;flwsf/ lgsfoaf6 oyf;dodf g} x'g] x'Fbf @)&^÷(÷@ sf] lnnfd a9fa9 k|lqmof cg'?k Pg;]n k|f=ln=nfO{ lk|mSj]G;L k|bfg ug{ u/fpg s'g} afwf cj/f]w b]lv+b}g, nfdf] ;do;Dd of] k|lqmofnfO{ yftL /fVbf /fHon] kfpg'kg]{ /fhZj gkfPsf] / cbfntsf] cfb]zsf] ;d]t kfngf geO{ g]kfn b"/;+rf/ k|flws/0fnfO{ ck'/0fLo Iflt ePsf] ;Gbe{nfO{ ;d]t ljrf/ u/L tbg'¿k nfe s/ ;DaGwdf sfg'g cg';f/ ltl//x]sf] Plsg x'g] g} x'Fbf lnnfd a9fa9af6 5flgPsf Pg;]n k|f=ln= tyf g]kfn 6]lnsdnfO{ lk|mSj]G;L ljt/0fsf] k|lqmof ;DkGg u/L ;ldltnfO{ k|ltj]bg ug{ lgb]{zg lbg] .

$= ;ldltsf] a}7ssf 5nkmnsf qmddf Pg;]n k|f= ln= / g]kfn 6]lnsd afx]ssf cGo b"/;+rf/ ;]jf k|bfos sDkgLx?n] g]kfn b"/;+rf/ k|flws/0fnfO{ ljleGg zLif{sdf ltg{' kg]{ z'Ns b:t'/ nfdf] ;dob]lv glt/]sf]df rfn' cf= j= leq c;'n ug{ lgb]{zg lbg] / b"/;+rf/ ;]jf k|bfg gu/L lk|mSj]G;L cf]u6]/ /fHonfO{ 7"nf] gf]S;fg k'¥ofPsf] cj:yfdf tL lk|mSj]G;Lx¿ k|ltikwf{Tds ¿kdf pkof]udf Nofpg cfjZos Joj:yf ug{ lgb]{zg lbg] .

;ldltsf] ldlt @)&^÷!!÷)* ut]sf] lg0f{ox?M

a}7s ;+Vof– $$

1. ;/sf/n] :yfkgf ug{ nfu]sf] ;]So"l/6L k|];sf] ;Demf}tf, To;sf] nflu nfUg] nfut, k|lt:kwf{sf cfwf/x?sf] ;DaGwdf ;~rf/ tyf ;"rgf k|ljlw dGqfnosf ;lrj / ;'/If0f d'b|0f s]Gb|sf sfo{sf/L lgb]{zs;Fu hfgsf/L lnOof] .

2. ;/sf/n] ;~rf/ tyf ;"rgf k|ljlw dGqfnodfkm{t ;]So"l/6L k|]; :yfkgfsf] sfo{ ug{ nfu]sf] cj:yfdf ;fj{hlgs n]vf ;ldltn] To; ljifodf cWoog ul//x]sf]n] xfnnfO{ pQm sfo{sf] yk k|lqmof cl3 ga9fpgsf] nflu kqfrf/ ug]{ lg0f{o ul/of] .

3. g]kfn ljB't k|flws/0fsf] 8]l8s]6]8 lkm8/ / 6«+s nfOgsf] aSof}tf c;'nL ;DaGwdf cWoog ug{ ul7t cWoog pk;ldltsf] Dofb yk u/L cfufdL a}7sdf k|ltj]bg k]z ug{ lgb]{zg lbg] lg0f{o ul/of] .


12

;ldltsf] ldlt @)&^÷!!÷#) ut]sf] lg0f{ox?M a}7s ;+Vof– $%

1. ldlt @)&^÷)$÷)% df ul7t g]kfn ljB't k|flws/0fsf] 8]l8s]6]8 lkm8/ / 6«+s nfOgsf] aSof}tf c;'nL ;DaGwL cWoog pk;ldltn] tof/ kf/]sf] k|ltj]bg k]z ul/of] / ;f] ;DaGwdf cfufdL a}7sdf 5nkmn ug]{ lg0f{o ul/of],

2. g]kfn ;/sf/n]] ;]So"l/6L k|]; :yfkgfsf nflu ;/sf/ / ;/sf/ -G to G_ dfkm{t cl3 a9fPsf] vl/b sfo{ /2 u/L cfjZos eP v'nf k|lt:kwf{ u/fO{ vl/b k|lqmof cufl8 a9fpg lgb]{zg lbg],

3. g]kfndf ;]So"l/6L k|]; :yfkgfsf ;DaGwdf tTsfnLg ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlw dGqLaf6 clVtof/sf] b'?kof]u ePsf] egL ;~rf/ dfWoddf cl8of] 6]k k|zf/0f ePsf] / ;DalGwt dGqLn] /fhLgfdf lbPsf] cj:yfdf cfjZos 5fglag k|lqmof cl3 a9fpg clVtof/ b'?kof]u cg';Gwfg cfof]unfO{ lgb]{zg lbg],

4. ;/sf/n] cl3 a9fPsf] ;]So'l/6L k|]; :yfkgf sfo{sf nflu nfut cg'dfg, kl/of]hgf k|:tfj d"Nof+sg nufotsf sfo{df ;+nUg kbflwsf/Lx?sf ;DaGwdf sfuhft dfu u/L yk cWoog / 5nkmn ug]{,

5. ;/sf/ / ;/sf/ -G to G_ k|lqmofaf6 j:t' tyf ;]jf vl/b ubf{ ckgfpg' kg]{ gLlt / k|lqmofsf] ;DaGwdf ;DalGwt dGqfno÷lgsfosf kbflwsf/L, ;fj{hlgs vl/b cg'udg sfof{nosf kbflwsf/L nufot ;DalGwt ;/f]sf/jfnfx?;Fu 5nkmn ug]{ .

6. a]?h' ;DjGwL 5nkmn ug{ ul7t pk;ldltx?df dfggLo ;b:ox?sf] gfd x]/km]/ u/L tf]lsPsf] lhDd]jf/LnfO{ ;ldltn] cg'df]bg u¥of] .

;ldltsf] ldlt @)&&÷)#÷)% ut]sf] lg0f{ox?M a}7s ;+Vof– $^

1. g]kfndf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf] ;DjGwdf jg tyf jftfj/0f dGqfnosf ;lrj;Fu 5nkmn u/L j}1flgs jgsf] xfnsf] cj:yf, jg km8fgL tLj| x'g'sf] sf/0f, o;sf] k|efj / c;/af/] 5nkmn ul/of] .

2. j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf] ;DjGwdf lj:t[t cWoog u/L ;ldltdf k|ltj]bg k]z ug{ dfggLo k|lbk ofbjsf] ;+of]hsTjdf tLg-#_ ;b:oLo 5fgljg pk;ldlt u7g ul/of] .

dfggLo k|lbk ofbj – ;+of]hs dfggLo k|]daxfb'/ cfn ] – ;b:o dfggLo ldgf ;'Aaf – ;b:o

sfo{If]q / zt{x?M

-s_ /fli6«o jgdf nfu" ePsf] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf sf/0f jg kmF8fgL eO/x]sf] ;DaGwdf :ynut cWoog ug]{,

-v_ dxfn]vfk/LIfssf] %^cf}+ jflif{s k|ltj]bg, @)&% df pNn]v ePadf]lhd j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdaf6 ! va{ /fhZj p7\g] nIo /x]sf]df @ ca{ dfq p7]sf], nIoeGbf


13

a9L ?v s6fg u/]sf] sf/0f Jofks jg kmF8fgL eO{ jftfj/0fdf gsf/fTds k|efj ;d]t k/]sf] cj:yfdf g]kfndf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd ;~rfng ePkZrft\ xfn;Dd ePsf pknAwL, ;/f]sf/jfnf gful/sx?nfO{ k'u]sf] kmfObf÷a]kmfObf, cfufdL of]hgf / o;sf] jt{dfg cj:yfsf] ;DaGwdf cWoog ug]{,

-u_ ;f] ;DaGwdf ;/f]sf/jfnfx?;Fu 5nkmn / cfjZos sfuhft lemsfO{ cWoog ug]{, -3_ ;fj{hlgs n]vf ;ldltsf] cfGtl/s sfo{ljlw cg';f/ sfdsf/jfxL ug]{, -ª_ pk;ldltn] sfo{ k|f/De u/]sf] ldltb]lv Ps dlxgf -#) lbg_ leq ;ldltdf k|ltj]bg

k]z ug]{ .

;ldltsf] ldlt @)&&÷)#÷)* ut]sf] lg0f{ox?M a}7s ;+Vof– $&

!= sf]le8–!( sf] dxfdf/L lgoGq0fsf nflu :jf:Yo ;fdu|L vl/b k|lqmofdf ePsf] elgPsf] clgoldttf, ;fj{hlgs vl/b P]g, lgodfjnLsf] pNn+3g, w]/} lg0f{ox? Ps} lbgdf ePsf] ljifo, cglws[t JolQm jftf{ ;ldltdf /x]sf] ;DaGwdf ;fj{hlgs n]vf ;ldltn] cWoog / 5fglag ul//x]sf] cj:yfdf k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\ sfof{nosf ;lrj, :jf:Yo tyf hg;+Vof dGqfnosf ;lrj tyf :jf:Yo ;]jf ljefusf dxflgb]{zs;Fu 5nkmn u/L hfgsf/L lnOof],

@= ;ldltdf dfggLo ;b:ox?n] p7fpg' ePsf] k|Zgx?sf] ;DaGwdf cfufdL a}7sdf vl/b k|lqmof;Fu ;+nUg ;DalGwt kbflwsf/Lx?nfO{ cfdGq0f u/L 5nkmn ug]{ lg0f{o ul/of] .

;ldltsf] ldlt @)&&÷)#÷#) ut]sf] lg0f{ox?M a}7s ;+Vof– $*

!= sf]le8–!( sf] dxfdf/L lgoGq0fsf nflu :jf:Yo tyf hg;+Vof dGqfnon] @)&^ r}q dlxgfdf cl3 a9fPsf] :jf:Yo ;fdu|L vl/b k|lqmofsf ;DaGwdf :jf:Yo tyf hg;+Vof dGqfnosf tTsfnLg ;lrj, :jf:Yo ;]jf ljefusf tTsfnLg dxflgb]{zs / :jf:Yo tyf hg;+Vof dGqfnosf hg:jf:Yo lj1 tyf :jf:Yo tyf hg;+Vof dGqLsf ;Nnfxsf/;Fu hfgsf/L lnOof] .

@= ;ldltsf] cfufdL a}7sdf :jf:Yo tyf hg;+Vof dGqLnfO{ cfdGq0f u/L yk 5nkmn u/]/ lgisif{df k'Ug] lg0f{o eof] .

;ldltsf] ldlt @)&&÷)^÷)* ut]sf] lg0f{ox?M

a}7s ;+Vof– $(

!= j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf ;DaGwdf cWoog ug{ ul7t pk;ldltåf/f tof/ ul/Psf] cWoog k|ltj]bg, @)&& ;ldltdf k]z ul/of] .


14

@= ;fj{hlgs n]vf ;ldltn] g]kfn jfo' ;]jf lgudsf] jfO8 a8L P ##)–@)) ljdfg vl/b / ;]So'l/6L k|];sf] vl/bsf ;DaGwdf u/]sf] lg0f{ox? sfof{Gjogsf nflu clVtof/ b'?kof]u cg';Gwfg cfof]udf k7fOPsf]df xfn;Dd klg tL lg0f{ox? sfof{Gjog ;DaGwdf s'g} hfgsf/Lx? k|fKt gePsf]n] clVtof/ b'?kof]u cg';Gwfg cfof]u;Fu lg0f{o sfof{Gjogsf] k|ultsf] cj:yf af/] hfgsf/L dfu ug]{ lg0f{o ul/of] .

#= ldlt @)&&÷)@÷@* ut] g]kfn ;/sf/, dlGqkl/ifb\åf/f j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf ;DjGwdf ul7t pRr:t/Lo ;ldltåf/f ldlt @)&&÷)%÷@& ut] k]z ul/Psf] k|ltj]bg dfu u/L cWoog ug]{ lg0f{o ul/of] .

;ldltsf] ldlt @)&&÷)(÷)@ ut]sf] lg0f{ox?M

a}7s ;+Vof– %)

1. j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd ;DaGwdf cWoog ug{ ul7t cWoog pk;ldltn] ldlt @)&& c;f]h * ut] ;ldltdf k]z u/]sf] k|ltj]bg pk/ 5nkmn ul/of] .

2. 5nkmnkl5 ;ldltn] ljleGg lgsfox?nfO{ lgDgfg';f/sf] lgb]{zgx? lbg] lg0f{o eof]M s= tTsfnLg jg tyf e"–;+/If0f dGqfnoaf6 ldlt @)&!.&.@& sf] ;lrj:t/Lo lg0f{oaf6

j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! Nffu" ul/Fb} cfPsf] b]lvPsf] x'Fbf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! lj:yfkg u/L /fli6«o jg gLlt, @)&% / jg P]g, @)&^ sf] p2]Zo cg'?k jg If]qsf] cfly{s, ;fdflhs / jftfj/0fLo kIf ;d]t ljrf/ u/L ;xeflutfd"ns ?kdf lbuf] jg Joj:yfkg ug{ cfjZos kg]{ ;"rsx? ;lxtsf] /fli6 «o dfkb08 th'{df u/L nfu" ug{, j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgfx? tTsfn vf/]h u/L Plss[t jf k|b]zut txdf jg;DaGwL /0fgLlts of]hgf th'{df u/]/ dfq ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jg If]qdf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf th'{df ug{ / To;nfO{ sfof{Gjog u/L jg Joj:yfkg ug{ g]kfn ;/sf/nfO{ lgb]{zg lbg]] .

v= jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)&^ sf] bkmf #) adf]lhd 3f]if0ff ul/Psf] r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qdf jftfj/0f ;+/If0f lgodfjnL, @)&& sf] lgod #$ cg';f/ s'g} klg jg:klt sf6\g, 9fNg, x6fpg, pv]Ng, km]g{ tyf jg:kltnfO{ xflg gf]S;fgL k'¥ofpg gkfOg] Joj:yf ul/Psf], g]kfn ;/sf/ dlGqkl/ifb\af6 ldlt @)&@.!.@% df r'/] If]qdf !( l8u|L;Ddsf] le/fnf] jgaf6 9nfk8f, d/]sf], dg{ nfu]sf], /f]u nfu]sf], afËfl6Ëf / a'9f ?vx?af6 dfq sf7 bfp/f ;+sng ug{ kfOg] / sf7 bfp/f ;+sng ug]{ k|of]hgsf nflu r'/] If]qsf] jgdf af6f] agfpg gkfO{g] lg0f{o ePsf] / g]kfn ;/sf/ dlGqkl/ifb\af6 :jLs[t r'/] t/fO{ dw]z ;+/If0f tyf Joj:yfkg u'?of]hgf, @)&$ df !( l8u|LeGbf a9L le/fnf] jgdf ;+/If0fd'vL jg Joj:yfkg dfq ug{ kfOg] Joj:yf u/]sf] cj:yfdf oLIf]qdf nfu" ul/Psf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd /4 u/L lbuf] jg Joj:yfkg sfo{of]hgfx? th'{df u/L sfof{Gjog ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

u= j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf cGtu{t xfn;Dd s6fg u/L cJojl:yt / c;'/lIft cj:yfdf /x]sf / 3f6u4L u/]sf ;fn nufotsf sf7x?sf] :ki6 nut ;lxt tTsfn ;'/lIft cj:yfdf /fvL pQm sf7 bfp/f g]kfn ;/sf/n] ;fj{hlgs vl/b P]g, @)^# / ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ cg';f/ O{–kf]6{n agfO{ ljB'tLo af]nkq -O{–6]08/_ sf


15

dfWodaf6 lnnfd a9fa9 u/L laqmL ug{, o;/L laqmL ubf{ d"No clej[l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf !@s cg';f/ k|fKt sf7sf] d"No clej[l4 s/ cGt/;/sf/L ljQ Joj:yfkg P]g, @)&$ sf] bkmf ^ adf]lhd g]kfn ;/sf/, k|b]z ;/sf/ / :yfgLo txdf afF8kmfF8 u/L sf7 laqmLaf6 k|fKt /sd dWo] :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g, @)&$ sf] bkmf ^@v adf]lhd !) k|ltzt /sd jg k}bfjf/ z'Nssf] ?kdf ;DalGwt :yfgLo txsf] ;l~rt sf]ifdf hDdf u/L afFsL /sd ;DalGwt jg pkef]Qmf ;d"xsf] a}+s vftfdf hDdf ug{ nufO{ pQm /sd jg P]g, @)&^ sf] bkmf @@ df tf]lsPsf zLif{sx?df dfq vr{ ug{ / jg P]g, @)&^ sf] bkmf ## cg';f/ pkef]Qmf ;d"xsf] Pp6f dfq sf]if /xg] Joj:yf ul/Psf]df b'O{ jf ;f] eGbf a9L sf]if v8f u/L /sd b'?kof]u u/]sf] b]lvPsf]n] pkef]Qmf ;d"xx?n] ;a} /sd tTsfn Pp6f dfq sf]ifdf /fvL Joj:yfkg ug{ u/fpgsf ;fy} j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd nfu" gePsf ;fd'bflos / ;fem]bf/L jgsf jg k}bfjf/ laqmL ljt/0f v'nf ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg]

3= j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd nfu" ul/Psf ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xdf pkef]Qmf ;d"xsf ;fwf/0f ;b:ox? / kbflwsf/Lx?sf] lst]{ b:tvt ug]{, gSsnL jg pkef]Qmf 3/w'/L v8f ug]{ / Pp6} 3/nfO{ Ps eGbf w]/} jg pkef]Qmf ;d"xdf ;b:o agfO{ j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd cGtu{t ?v s6fg ug{sf nflu lst]{ sfuhft tof/ ug]{, ;fd'bflos jgsf] jg k}bfjf/ ;+sng tyf laqmL ljt/0f lgb]{lzsf, @)&! sf] bkmf !$-@_ ljkl/t ljrf}lnof / sf7 Jofj;foLx?af6 C0fsf ?kdf pRr Jofhb/ lng] lbg]u/L ;|f]t gv'n]sf] /sd, lnP lbPsf] gb]lvg] /sd, u}/ a}+lsË sf/f]jf/sf] /sd / ca}w /sd ?v s6fgdf nufgL u/L pkef]Qmf ;d"xnfO{ lg/Gt/ ?kdf C0fdf 8'afO{ xfgL gf]S;fgL u/]sf]] b]lvPsf]n] o:tf sfo{x?df ;+nUg /xL clVtof/sf] b'?kof]u u/L e|i6frf/df ;+nUg /x]sf s}nfnL, s~rgk'/ / l;Gw'nL lhNnfx?df j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf nfu" u/]sf ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jg pkef]Qmf ;d"xsf kbflwsf/Lx?, k|b]zsf jg sfof{nosf kbflwsf/L, l8lehgn jg sfof{nosf sd{rf/Lx? tyf sfo{of]hgf agfpg] k/fdz{bftfx? / sf7 s6fgdf ;+nUg JolQmx?sf] klxrfg / yk 5fglag u/L sfg'gL sf/afxL ug{ clVtof/ b'?kof]u cg';Gwfg cfof]unfO{ lgb]{zg lbg] .

ª ‘jg ;+/If0f If]q’ df kg]{ ;fd'bflos jgsf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgfx? tTsfn vf/]h u/L lbuf] jg Joj:yfkg sfo{of]hgf th'{df u/L sfof{Gjog ug{ / s}nfnLsf] a;Gtf jg ;+/If0f If]q, s~rgk'/sf] nfnemf8L–df]xgf jg ;+/If0f If]q, z'SnfkmfF6f /fli6«o lgs'~hsf] dWojtL{ If]q / 88]Nw'/fsf] dxfef/t If]qnfO{ Ps cfk;df hf]8\g] u/L jg P]g, @)&^ sf] bkmf !% adf]lhd jg ;+/If0f If]q 3f]if0ff u/L pQm jgx?nfO{ ;+/If0fd'vL ;fd'bflos jgsf] ?kdf Joj:yfkg ug{ u/fpg g]kfn ;/sf/nfO{ lgb]{zg lbg] .

r= jftfj/0f ;+/If0f If]q 3f]if0ff ul/Psf] r'/] / t/fO{sf] jgdf j}1flgs jg Joj:yfkg ug]{ egL sf7 s6fg / ;+sng ug]{ gfddf e"–Ifo x'g]u/L htftt} af6f] / 7"nf tyf rf}8f clUg/]vfx? lgdf{0f u/L Jofks e"–Ifo u/fO{ jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)&^ sf] bkmf #) / jftfj/0f ;+/If0f lgodfjnL, @)&& sf] lgod #$ ljkl/tsf] sfo{ u/]sf] b]lvg cfPsf]n] o; sfo{df ;+nUgl8lehgn jg clws[t, ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf kbflwsf/Lx?, j}1flgs jg sfo{of]hgf agfpg] k/fdz{bftf / jg s6fgsf] 7]Ssf lng] 7]s]bf/x?sf] klxrfg u/L jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)&^ sf] bkmf #%-#_ adf]lhd sf/jfxL ug{ g]kfn ;/sf/nfO{ lgb]{zg lbg] .


16

5= s}nfnL / s~rgk'/ lhNnfdf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf nfu" u/]sf ;fd'bflos jgx? / ;fem]bf/L jgx?df lgwf{l/t s6fg Kn6 eGbf aflx/ uO{ cTolws ?vx? s6fg u/]sf] b]lvPsf]n] pQm sfo{df ;+nUg ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jgsf cWoIfx?, ?v s6fgdf ;+nUg JolQmx? / s6fg cg'udg gu/L jf j]jf:tf u/L jg ljgfzdf ;3fpg] l8lehgn jg clws[tx? / k|b]z jg lgb]{zs pk/ 5fglag u/L jg P]g, @)&^ sf] bkmf $( adf]lhdsf] s;'/ u/]sf] cfwf/df pQm P]gsf] bkmf %) adf]lhdsf] ;hfo x'g]u/L sfg'gL sf/jfxL ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnnfO{ lgb]{zg lbg] .

h= r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qdf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd cGtu{t ?v s6fg / lgdf{0fhGo vlgh kbfy{sf] ca}w bf]xgsf sf/0f r'/] If]qsf] ;+/If0fdf uDeL/ r'gf}lt ;[hgf ePsf] b]lvPsf]n] r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qdf k|efjsf/L ;+/If0fsf sbdx? rfNgsf nflu /fi6«klt r'/] t/fO{ dw]z ;+/If0f ljsf; ;ldltnfO{ lgb]{zg lbg] .

em= j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf th'{df ubf{ kmnkm"n tyf aLp lbg g;Sg] u'0f:t/xLg dfp÷aLp /fVg] u/L sfo{of]hgf th'{df u/]sf], jftfj/0fLo b[li6sf]0fn] hf]lvdk"0f{ If]qx?df s6fg Kn6 lgwf{/0f u/]sf] / sf7 Jofj;foL;Fu ldn]dtf] u/L jgsf] jflif{s j[l4b/eGbf a9L / s6fg ug{ ldNg] eGbf a9L ?v s6fg ug]{ Joj:yf ;dfj]z u/]sf] sf/0f jg If]qdf ck'/0fLo Iflt x'g uPsf]n] o;/L q'6Lk"0f{ sfo{of]hgf agfPsf] ljifodf cg'udg gu/L k/fdz{bftfnfO{ /sd e'QmfgL ug]{ l8lehgn jg clws[t, t/fO{ e"–kl/lw kl/of]hgfsf k|d'v, /]8 sfof{Gjog s]Gb|sf k|d'v, sfo{of]hgf l;kmfl/; ug]{ jg k|fljlws sd{rf/L, q'6Lk"0f{ sfo{of]hgf :jLs[t ug]{ l8lehgn jg clws[t, ;fd'bflos jg;DaGwL sfo{ljlwx?sf] kfngf gu/L sfo{of]hgf th'{df ug]{ k/fdz{bftf ;+:yf tyf JolQmx?, sfo{of]hgf :jLs[ltsf nflu cg'/f]w ug]{ ;fd'bflos jgsf kbflwsf/Lx?, sfo{ljlwx?df plNnlvt ;do;Ldf / k|lqmofx?sf] kfngf gu/L cj}w s6fg cfb]z k|bfg ug]{ l8lehgn jg clws[t, q'6Lk"0f{ sfo{of]hgf / cj}w s6fg cfb]z k|of]u u/L ?v s6fg ug]{ 7]s]bf/x? / ?v s6fg If]qx?sf] cg'udg gug]{ jf cg'udg u/]klg jg ljgfz /f]Sg s'g} kxn gug]{ k|b]z jg lgb]{zsx?nfO{ yk 5fglag u/L sfg'gL sf/afxL ug{ g]kfn ;/sf/nfO{ lgb]{zg lbg] .

`= unt sfo{of]hgf th'{df u/L jg ljgfzdf ;3fpg] k/fdz{bftfx?sf] klxrfg u/L sfnf] ;"rLdf /fvL sfo{of]hgf th'{df ug]{ sfo{ ug{df /f]s nufpg / k/fdz{bftfx?sf] pkof]u ;DaGwdf cfjZos gLltut / sfg'gL Joj:yf ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

6= j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd nfu" u/]sf l;Gw'nL, s}nfnL / s~rgk'/ lhNnfdf xfn sfo{/t l8lehgn jg clws[tx?, k|b]z jg lgb]{zsx?, k|b]zsf] pBf]u, ko{6g, jg tyf jftfj/0f dGqfnosf clwsf/Lx? / ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf] kbflwsf/Lsf ?kdf /x]sf lgjf{lrt hgk|ltlglwx? nufot ;a} lhDd]jf/ JolQmx? pk/ ;DklQ z'4Ls/0f -dgL nfpG8l/Ë_ lgjf/0f P]g, @)^$ adf]lhd klxrfg / ;DklQ 5fglag u/L cfjZos sfg'gL sf/afxL ug{ g]kfn ;/sf/nfO{ lgb]{zg lbg] .

7= t/fO{sf ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jg tyf rSnf jgx?af6 ?v s6fg u/L sf7 ;+sng ug]{ sfo{of]hgf th'{df ubf{ 5gf}6 s6fg ljlw (Selection system) cjnDjg ug]{u/L lbuf] jg Joj:yfkg sfo{of]hgf th{'df u/L sfof{Gjog ug{, r'/] If]q afx]s cGoqsf ljleGg ef}uf]lns If]qx?df !( l8u|L;Ddsf] le/fnf] pTkfbgd"ns s'g} jgdf Shelter-Wood System nfu" ug]{ ePdf pQm jgsf] gd"gf k/LIf0f u/L k|fs[lts k'g?Tkfbg eO{ ;f]sf] ;+/If0f x'g]


17

;'lglZrt ePdf dfq k'g?Tkfbg x'g ;Sg] c? o:t} lsl;dsf Kn6df ;DefJo e"–IfonfO{ Go"gLs/0f ug]{u/L jg k}bfjf/ pTkfbsTj j[l4sf] p2]Zo /fvL 5gf}6 s6fg ljlwcGtu{tsf] pko'Qm jg ;Da4{g k|0ffnL (Silviculture System) sf] cfwf/df pQm k|0ffnL nfu" ug{{, /fli6«o k|fyldstf k|fKt kl/of]hgfsf nflu :jLsl[t k|fKt u/]sf] lglZrt\ jg If]qdf ;/k6 s6fg ul/P jfkt jftfj/0f ;+/If0f lgodfjnL, @)&& / :jLs[t jftfj/0fLo k|efj d"Nof+sg k|ltj]bg Pj+ jftfj/0fLo Joj:yfkg of]hgf adf]lhd Ifltk"lt{sf] ?kdf j[Iff/f]k0f u/L jg x'sf{pg] Joj:yf ug{ / IfoLs/0f ePsf jg If]qx?df j[Iff/f]k0f / ;+/If0fd'vL sfd u/L x'sf{Psf] dfgj lgld{t jgdf dfq pQm jg ;Da4{g k|0ffnL (Silviculture System)

cjnDjg ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] . 8= g]kfndf /x]sf] jgsf] k|sf/ / k|s[lt cg';f/ kmfu'g÷r}qb]lv h]7÷c;f/;Dd kfn'jf knfpg],

d'gf knfpg], ?v la?jfdf kmnkm"n nfUg] / r/fr'?ËLn] aRrf x'sf{pg] ;do x'g] ePsf]df jg lgodfjnL / jg ;DaGwL ljleGg sfo{ljlwx?df h]7 d;fGt;Dd jg k|j]z u/L ?v s6fg ug{ cg'dlt lbg] Joj:yf ePsf]df o;nfO{ ;'wf/ u/L sflQs d;fGtb]lv d+l;/ d;fGt;Dddf s6fg cfb]z k|bfg ug]{ / df3 d;fGt;Dddf ?v s6fg u/L 3f6u4L u/L ;Sg] lsl;dsf] sfg'gL Joj:yf ug{ g]kfn ;/sf/nfO{ lgb]{zg lbg] .

9= ;fd'bflos jg tyf ;fem]bf/L jgaf6 sf7 laqmL ubf{ cjnDagug'{kg]{ k|s[of kf/bzL{ geO{ Joj;flos k|of]hgsf nflu ;:tf] d"Nodf sf7 laqmL ug]{, d"No clej[l4 s/ 5nL ug]{ / sf7 Jofj;foLn] dx+uf] ahf/ d"No sfod u/L sf7 laqmL ug]{ k|j[lQ b]lvPsf] / :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g, @)&$ sf] bkmf ^@v df ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;ldltn] jg k}bfjf/ laqmL tyf pkof]u;DaGwL cfkm\gf] jflif{s sfo{of]hgf agfO{ :yfgLo txaf6 :jLs[t u/fpg' kg]{ Joj:yf ePklg ;f] gu/fPsf] b]lvPsf]n] ca cfOGbf lbuf] jg Joj:yfkg u/L ;+slnt sf7 bfp/f laqmL tyf pkof]u ug'{k"j{ pkef]Qmf ;d"xn] ;f]sf] laqmL / ;b'kof]u ;DaGwL jflif{s of]hgf agfO{ ;DalGwt :yfgLo txsf] ;efdf k]z u/L :jLs[t eP cg';f/ dfq sf7sf] laqmL ljt/0f tyf ;b'kof]u ug]{ Joj:yf ug{ u/fpg jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

0f= ;fd'bflos jg, ;fem]bf/L jg / ;/sf/L rSnf jgx?df s6fg ePsf sf7x?sf] 7"nf] kl/df0f df}Hbft /xL gf]S;fg x'g] cj:yf b]lvPsf] / ljleGg axfgfdf gofF sf7 s6fg u/L gofF k'/fgf] sf7 ld;fO{ Jofks clgoldttf eO/x]sf] b]lvPsf]n] k'/fgf] / df}Hbft sf7 af]nkq cfJxfg u/L laqmL ljt/0f u/]/ dfq yk sf7 ;+sngsf nflu s6fg cfb]z k|bfg ug]{ Joj:yf ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

t= ;fd'bflos jgx?df j}1flgs jgsf gfddf ?v s6fg ug{ cfw'lgs r]g;Mx?sf] b'?kof]u u/L jg ljgfz u/]sf] b]lvPsf]n] ;DalGwt :yfgLo tx / l8lehg jg sfof{nosf] ;+o'Qm cg'dltkq glnO{ s;}n] klg ?v s6fg ug]{ cfw'lgs r]g;Mx? vl/b ug{, /fVg / ?v s6fgsf nflu k|of]u ug{ gkfpg] Joj:yf ug{ u/fpg jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

y= ;fd'bflos jg, ;fem]bf/L jg / ;/sf/L jgaf6 ;j{;fwf/0fsf] 3/sfhsf nflu egL lhNnf jg k}bfjf/ cfk"lt{ ;ldltnfO{ 5'6\ofPsf] @% k|ltzt sf7 jiff}{b]lv laqmL ljt/0f gu/L ;8LunL /x]sf] / pQm cfk"lt{ ;ldlt k|efjxLg b]lvPsf]n] lhNnf jg k}bfjf/ cfk"lt{ ;ldlt vf/]h u/L ;DalGwt :yfgLo txdf g} sf7 laqmL ljt/0f cg'udg ;ldlt u7g u/L ;j{;fwf/0f hgtfsf] sf7dflysf] kx'Fr ;'lglZrt ug]{u/L sfg'gL Joj:yf u/L sfof{Gjogdf Nofpg jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .


18

b= jg k}bfjf/df hLjg lge{/ /x]sf ljkGg, Psn dlxnf, cflbjf;L hghflt, blnt cflb ;d'bfonfO{ jg k}bfjf/dflysf] kx'Fraf6 jl~rt ul/Psf] b]lvPsf] / o;af6 jg k}bfjf/df cfwfl/t n3' pBdx? ;d]t k|efljt ePsf] b]lvPsf]n] pgLx?sf] kx'FrnfO{ k|fyldstf k|bfg ug]{ Joj:yf ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

w= ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jgsf] ;fwf/0f ;ef cfof]hgf ug]{ ;dodf ljleGg c;DalGwt kIfx?n] cglws[t ;d"x÷JolQm kl/rfng u/L zlQmsf] b'?kof]u ug]{, Ps 3/w'/L PseGbf a9L jg pkef]Qmf ;d"xsf] ;b:o eO{ ljs[lt ;[hgf ug]{, e8\lsnf] ?kdf r'gfj k|rf/ u/L ;fwf/0f ;ef sAhf ug]{, lst]{ sfuh v8f ug]{ / ;fdflhs c;'/Iff k}bf ug]{ u/]sf] b]lvPsf]n] pkef]Qmf ;d"xn] ;DalGwt ;'/Iff lgsfo / :yfgLo tx;Fu ;dGjo u/]/ dfq ;fwf/0f ;efx? cfof]hgf ug{, sfo{;ldltsf] sfo{cjlw ;lsPsf ;a} jg pkef]Qmf ;d"xsf tTsfn ;fwf/0f ug{, Ps 3/w'/L Pp6f dfq jg pkef]Qmf ;d"xdf ;b:o x'g / s'g} klg kIfaf6 ;fwf/0f ;ef sAhf x'gaf6 /f]Sg] k|aGw u/L ;xeflutfd"ns ?kdf lg0f{o x'g] jftfj/0fsf] ;[hgf ug{ u/fpg jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

g= jg ;DaGwL e/kbf]{ Plss[t ;"rgf Joj:yfkg k|0ffnLsf] Joj:yf ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

k= jg P]g, @)&^ / jg lgodfjnL, @)%! Pj+ jg ;DaGwL ljleGg lgb]{lzsf / sfo{ljlwx?df ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jgsf sfo{of]hgf th'{df ubf{ jg sfof{non] k|fljlws ;xof]u pknAw u/fpg' kg]{ Joj:yf ul/Psf]df ;f] Joj:yfnfO{ k|efjsf/L ?kdf sfof{Gjog ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

;ldltsf] ldlt @)&&÷)(÷)# ut]sf] lg0f{ox?M a}7s ;+Vof– %!

!= sf]le8–!( sf] dxfdf/L lgoGq0f tyf /f]syfdsf] nflu :jf:Yo tyf hg;+Vof dGqfnon] vl/b u/]sf] :jf:Yo ;fdu|Lsf] ;DaGwdf dfggLo :jf:Yo tyf hg;++Vof dGqL efg'eQm 9sfn;+u 5nkmn u/L hfgsf/L lnOof] .

@= :jf:Yo tyf hg;+Vof dGqfnon] sf]le8–!( sf] /f]syfd tyf lgoGq0fsf nflu ldlt @)&^÷!)÷@( df uf]/vfkqdf ;"rgf k|sflzt u/L l56f] ljlwaf6 cTofjZos :jf:Yo ;fdu|L vl/b ug{ cl3 a9fPsf] k|lqmof lgod;+ut b]lvPsf] t/ ;f]xL k|s[ltsf ;fdu|L vl/b ug{ ldlt @)&&÷!@÷!@ df k|lqmof cl3 a9fpFbf ljz]if kl/l:ylt hgfO{ gf]an sf]/f]gf /f]syfd tyf lgoGq0f pRr:t/Lo ;dGjo ;ldltsf] ldlt @)&^÷!@÷!! sf] lg0f{onfO{ cfwf/ dfgL ah]6 tyf nfutsf] cg'dfg tof/ gu/L ;fj{hlgs vl/b P]g / ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL ljkl/t clVtof/ k|fKt clwsf/Lx?n] cfkm"df lglxt clwsf/ k|of]u gu/L cGo JolQmx?nfO{ vl/b sfo{df ;+nUg u/fO{ clVtof/sf] b'?kof]u u/]sf], vl/b u/]sf :jf:Yo ;fdu|Lsf] d"No klxn] vl/b u/]sf] eGbf a9L kg]{ u/L ;Demf}tf u/]sf], ;do cufj} ;Demf}tf /2 u/]tfklg pQm sDkgLsf ;fdu|L pkof]udf lj/f]wfefif b]lvPsf] / ;fj{hlgs vl/b cg'udg sfof{nosf] ldlt @)&&÷)$÷)& sf] k|ltj]bgaf6 ;d]t vl/b k|lqmofdf P]g / lgodfjnLsf] k"0f{ kfngf gePsf] lgZsif{ b]lvPsf]n] vl/b sfo{sf nflu clVtof/jfnf kbflwsf/Lx? pk/ clVtof/sf] b'?kof]u ;DaGwdf lj:t[t


19

5fglag u/L bf]ifLnfO{ sfg'gadf]lhd sf/jfxL u/L ;ldltnfO{ hfgsf/L lbg clVtof/ b'?kof]u cg';Gwfg cfof]unfO{ lgb]{zg lbg] lg0f{o ul/of] .

;ldltsf] ldlt @)&&÷!@÷!( ut]sf] lg0f{ox?M

a}7s ;+Vof– %@

१. सार्वजनिक खरिद अिगुिि कार्ावलर्ले खरिद ऐि २०६४ को दफा ६५ (१) को खण्ड (ख) ले ई.र्ि.नस. खरिद र्र्निका लानग निदेशिका, कार्वर्र्नि ि प्रार्र्निक िागवदिवि जािी गिुवििे, सोही दफाको खण्ड (ग) अिसुाि िूर्व र्ोग्र्िा सम्बन्िी कागजाि (Pre-Qualification (PQ)

documents) को ििूिा िर्ाि गिुवििे व्र्र्स्था गिेकोिा हालसम्ि निदेशिका र्ा कार्वर्र्नि र्ा िागवदिवि िबिाएको अर्स्थािा न्रू्ििि िीिर्टा फिव र्ा कम्ििीहरु िूर्व र्ोग्र्िा ििीक्षणबाट बोलित्र िथा प्रस्िार्को चिणिा प्रनिस्ििी हिु ेसनुिशिििा गिी िूर्व र्ोग्र्िा, बोलित्र र्ा प्रस्िार् आव्हाि सम्बन्िी उिर्कु्त निदेशिका, कार्वर्र्नि र्ा िािदण्ड िर्ाि गिी उिलब्ि गिाउि सार्वजनिक खरिद अिगुिि कार्ावलर्लाई निदेिि ददि े।

२. काठिाडौं-ििाई Fast track को टिले ि निज (Expressway) को ई.र्ि.नस. Contract Pre-

Qualification (PQ) प्रकिणका दईु प्र्ाकेज िध्रे् दोस्रो प्र्ाकेजका सम्बन्ििा सार्वजनिक खरिद ऐि, २०६३ ि सार्वजनिक खरिद निर्िार्ली, २०६४ को प्रस्िार्िा अिसुाि प्रनिष्ििाव, िािदशिविा ि नििव्र्र्र्िा सनुिशिि हिु े गिी खरिद प्रर्िर्ा

सञ्चालि िभएकोले बोलित्रिा प्रनिष्ििाव निषिे गिेको देशखिँदा िूर्व र्ोग्र्िाको लानग

अशि बढाइएको प्र्ाकेज KTFT/ICB/PQ/TUNNEL/076/077-2 (ICB No.:

KTFT/ICB/PQ/TUNNEL/076/077-2) को खरिद प्रर्िर्ा िद्द गिी ििु: निर्िािसुाि िूर्व र्ोग्र्िाका लानग खरिद प्रर्िर्ा अशि बढाउि ििेाल सिकािलाई निदेिि ददि े।


20

v08–#

dxfn]vf k/LIfssf] ljleGg jflif{s k|ltj]bgx?df cf}NofOPsf a]?h'sf ;DjGwdf ePsf sfd sf/jfxLx?sf] ljj/0fx?

a]?h' 5nkmn pk;ldlt / dfggLo ;b:ox?sf] gfdfjnL

-pk;ldlt u7g ldltM @)&%÷)(÷!*_

qm=;+= dGqfno÷lgsfo÷;lrjfno dfggLo ;b:ox?sf] gfd

1

k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof{no

df= wdf{zLnf rfkfufO{+ ;+of]hs

df= df]xg cfrfo{ ;b:o

df= d}gf s'df/L e08f/L ;b:o

;~rf/ tyf ;"rgf k|ljlw dGqfno

sfg"g, Gofo tyf ;+;bLo dfldnf dGqfno

/fi6«kltsf] sfof{no

2

cy{ dGqfno df= /fh]Gb| s'df/ s]=;L= ;+of]hs

df= cdgnfn df]bL ;b:o

df= rGbf rf}w/L ;b:o

;+:s[lt, ko{6g tyf gful/s p8\8og dGqfno

k//fi6« dGqfno

;+3Lo ;+;b\ ;lrjfno

3

s[lif tyf kz'k+IfL ljsf; dGqfno

df= rqmkf0fL vgfn ;+of]hs df= dLgf ;'Aaf ;b:o

df= ljzfn e§/fO{ ;b:o

pBf]u, jfl0fHo tyf cfk"lt{ dGqfno

o'jf tyf v]ns'b dGqfno

nf]s;]jf cfof]u

Gofo kl/ifb

4

u[x dGqfno

df= lj/f]w vltj8f ;+of]hs

df= t]h'nfn rf}w/L ;b:o

df= /3'jL/ dxf;]7 ;b:o

dlxnf afnaflnsf tyf Ho]i7 gful/s dGqfno

/Iff dGqfno

clVtof/ b'?kof]u cg';Gwfg cfof]u

5

;jf]{Rr cbfnt df= kfj{tL s'df/L ljz'Gs] ;+of]hs

df= wgaxfb'/ a'9f ;b:o ef}lts k"jf{wf/ tyf oftfoft dGqfno


21

e"ld;'wf/, ;xsf/L tyf ul/aL lgjf/0f dGqfno df= df]xDdb OlZtofs /fO{ ;b:o

pk/fi6«kltsf] sfof{no

6

/fli6«o of]hgf cfof]u

df= kfj{tf l8=;L rf}w/L ;+of]hs

df= ljgf b]jL a'9fyf]sL ;b:o

df= ;"o{ k|;fb kf7s ;b:o

lzIff, lj1fg tyf k|ljlw dGqfno

jg tyf jftfj/0f dGqfno

;+3Lo dfldnf tyf ;fdfGo k|zf;g dGqfno

dxfn]vf k/LIfssf] sfof{no

7

lgjf{rg cfof]u df= s[i0f nfn dxh{g ;+of]hs df= u+uf axfb'/ tfdfË ;b:o

df= o1axfb'/ af]u6L ;b:o

:jf:Yo tyf hg;+Vof dGqfno

>d, /f]huf/ tyf ;fdflhs ;'/Iff dGqfno

dxfGofoflwjQmfsf] sfof{no

8

;x/L ljsf; dGqfno df= ldg]Gb k|;fb l/hfn ;+of]hs

df= k|lbk ofbj ;b:o

df= k''ikf s'df/L s0f{ sfo:t ;b:o

df= z/tl;+x e08f/L ;b:o

/fli6«o ;ts{tf s]Gb|

/fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u

pmhf{, hn;|f]t tyf l;+rfO{ dGqfno


22

प्रनिनिनि सभा सार्वजनिक लेखा सनिनि

बेरुज ुछलफल उपसनिनि

संघीय संसद सचिर्ालय िहालेखापरीक्षकको ५६औ ंर्ार्षवक प्रनिरे्दि २०७४/७५ उपर निनि २०७७/३/९ िा भएको छलफलका निर्वयहरु

क्र .सं.

बेरुजकुो

दफा बेरुजकुो संचक्षप्त र्र्र्रर् सनिनिको निर्वय

1. 1 प्रोत्साहि भत्ता : आनथवक कायवर्र्नि नियिार्ली, २०६४ को नियि १२३ िा कुि ै पनि कायावलयले थप सरु्र्िा र्रृ्ि गरी आनथवक दार्यत्र् पिे निर्वय गदाव अथव िन्त्रालयको पूर्व सहिनि िनलई रु ३ करोड ६९ लाख १७ हजार प्रोत्साहि भत्ता नलएको ।

सचिर्ालय संिालि िथा व्यर्स्थापि सनिनिको ८२ औ ंबैठकको निर्वयको बुुँदा िं २ बिोचजि निनि २०७४/१०/०८ देचख २०७५ असार िसान्त्िसम्ि सचिर्ालयिा कायवरि किविारीहरुलाई िहासचिर्स्िरीय निर्वय अिसुार प्रदाि गररएको प्रोत्साहाि भत्ता सिथविको लानग अथव िन्त्रालयिा लेखी पठाउि े भ् ेव्यहोरा अिसुार खिव लेखी पठाएकोिा लेखापरीक्षर्बाट बेरुज ु औल्याइएको र्र्षयिा अथव िन्त्रालयको निनि २०७५/१२/१० को परबाट सार्वजनिक लेखा सनिनििा छलफल भई सो सनिनिको निदेशि पश्चाि ्निष्कषविा पगु्ि ििानसर् हिु ेव्यहोरा प्राप्त भएकोिा र्र्गििा सोही प्रकृनिको प्रोत्साहि भत्ता सम्बन्त्ििा सार्वजनिक लेखा सनिनिबाट िीनिगि सहनिि सर्हि अििुोदि भएको देचखएको र प्रस्ििु बेरुज ु सम्बन्त्ििा २०७४/१०/०८ अचघको सोही आ.ब. को प्रोत्साहाि भत्तािा अथव िन्त्रालयको सहिनि रहेको देचखिकुा साथै त्यसकै निरन्त्िरिा भएकोले सो आ.ब. को बाुँकी अर्निभर भत्ता उपलब्ि गराएको नियि संगि ि ै देचखएको


23

क्र .सं.

बेरुजकुो


हुुँदा उचल्लचखि रु ३ करोड ६९ लाख १७ हजार बेरुज ु लगि हटाउि े र आगािी ददििा अथव िन्त्रालयको पूर्व सहिनि नलएर प्रोत्साहि भत्ता उपलब्ि गराउि ेव्यर्स्था गिे ।

2. 2 खररद : रू. २० लाखभन्त्दा बढीको लागि अििुाि भएको खररद कायव बोलपरको िाध्यिबाट गिुवपिे रु. २ करोड ९७ लाखको िालसािाि खररद िथा ििवि कायव गरेको ।

सचिर्ालयका नियनिि काि कारर्ाहीिा नियिािसुार ि ैबोलपर िाफव ि ्प्रनिस्पिाव गराई खररद गिे गरेको देचखएको र आकचस्िक रुपिा पूर्व अििुाि गिव िसर्कि ेकायवका लानग ित्काल कायव सम्प् गिव नसिै खररद गरेको देचखएकोले उचल्लचखि रु २ करोड ९७ लाख बेरुज ुनियनिि गिे र आगािी ददििा िालसािाि खररद िथा ििवि कायव गदाव नियनिि िथा आकचस्िक कायवको हकिा सार्वजनिक खररद नियिार्ली, २०६४ बिोचजि प्रनिस्पिाव हिु ेगरी खररद कायव गिव गराउि निदेशि ददि े।


24


बेरुज ुछलफल उपनसनिनि

सर्ोच्ि अदालि

िहालेखापरीक्षकको ५६औ ंर्ार्षवक प्रनिरे्दि, २०७४/७५ उपर भएको छलफलको निनि २०७७/३/१५ का निर्वयहरु

क्र.सं. बेरुजकुो


१ १ दरबन्त्दी र पदपूनिवM सर्ोच्ि अदालि सिेि ३ िहका अदालििा न्त्यायािीश िथा अन्त्य किविारीसर्हि र्र्नभ् िहका ५ हजार ३५६ दरबन्त्दी रहेकोिा ३ हजार ८६८ पूनिव भई १४८८ ररक्त रहेको ।

ररक्त रहेका दरबन्त्दीलाई सियिै पदपूिी गरी अदालिको कािकारर्ाहीलाई व्यर्चस्थि गिव निदेशि ददि े।

२ २ िदु्दाको र्र्र्रर् : यस र्षव सर्ोच्ि अदालििा गि र्षवको चजम्िेर्ारी

सिेि िदु्दा, ररट, प्रनिर्देि लगायि १२ र्कनसिका ३२ हजार ७१७ िदु्दा िध्ये १२ हजार ४१९ फछ यौट भई २० हजार २९८ िदु्दा फछ यौट गिव बाुँकी रहेको ।

िीि िहका अदालििा िदु्दा फछ्यौट गि े सियसीिा िोकी योजिा अिसुार सियिै िदु्दा फछ यौट सम्प् गिव निदेशि ददि े।

३ ३ सर्ारी सरु्र्िा: सर्ोच्ि अदालिका न्त्यायािीशहरुको सेर्ा सिव र सरु्र्िा सम्बचन्त्ि ऐि, २०६४ िा प्रिािन्त्यायािीशलाई उपलब्ि गराएको सर्ारीसािि सरु्र्िा निजको कायवकाल सिाप्त भएपनछ ७ ददि िार पाउि े व्यर्स्था भएपनि अर्काश प्राप्त एक

िेपाल सरकार िचन्त्रपररषद्को निनि २०७७/३/२ को निर्वयले सर्ोच्ि अदालिका पूर्व प्रिािन्त्यायानिसहरुलाई आफ्िो जीर्िकालसम्ि सर्ारी सािि उपलब्ि गराउि े निर्वय भएकोले उल्लेचखि बेरुज ु हटाउि े र आगािी ददििा सेर्ा सरु्र्िा सम्र्न्त्ििा कािूििा व्यर्स्था गिव निदेशि


25



प्रिािन्त्यायािीशले प्रयोग गरेको रु. १ करोड २९ लाख ६० हजार िूल्यको सर्ारीसािि र्फिाव िगरेको ।

ददि े।

४ ४ खिव शीषवक : आनथवक कायवर्र्नि नियिार्ली, २०६४ िा जिु शीषवकिा बजेट स्र्ीकृि भएको हो त्यही शीषवकिा िार खिव गिे व्यर्स्था छ िर अदालिले यस र्षव १० पदानिकारी र १७ किविारीलाई िलब खिव शीषवकर्ाट रै्देचशक भ्रिर्को लानग पेश्की रु. १ करोड ५ लाख १६ हजार फछ यौट िभएको ।

पेश्की रकि रु. १ करोड ५ लाख १६ हजार सियिै फछ्यौट गिव निदेशि ददि,े अब आइन्त्दा स्र्ीकृि बजेट शीषवकबाट िार खिव लेख्न र स्रोि सनुिचश्चििा गरेर िार र्र्देश भ्रिर् लगायिका कायव गिव गराउि निदेशि ददि े।


26

प्रनिनिनि सभा सार्वजनिक लेखा सनिनि बेरुज ुछलफल उपसनिनि

निर्ाविि आयोग िहालेखापरीक्षकको ५६औ ंर्ार्षवक प्रनिर्देि, २०७४/७५ उपर भएको छलफलको निनि २०७७/३/४ का निर्वयहरु



!= १ रै्देचशक सहायिा : यएुिनडपीको सहयोगिा संिानलि कायवक्रिको रु. ४ करोड ३१ लाख १६ हजार लेखापरीक्षर् िगराएको ।

यएुिनडपीको सहयोगिा संिानलि कायवक्रिको र्र्त्तीय र्र्र्रर् उपलब्ि गराई लेखापरीक्षर्का लानग पेश गिव र लेखापरीक्षर् र्र्र्रर् सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

@= २ निर्ाविि खिवको चस्थनि : स्थािीय िह, प्रनिनिनि सभा िथा प्रदेश सभा, रार्िय सभा र रािपनि िथा उपरािपनि निर्ाविि खिवको चस्थनि ।

केही गिुव िपिे ।

#= ३ सरु्र्िा : संरै्िानिक निकायका पदानिकारीहरुको पाररश्रनिक, सेर्ाको शिव र सरु्र्िा सम्र्न्त्िी ऐि, २०५३ को दफा ३(२) बिोचजि पदानिकारीहरुलाई ददि े थप सरु्र्िा सम्बन्त्ििा िेपाल सरकारबाट नििावरर् गरी राजपरिा सूििा प्रकाशि गरेर लागू गिुव पिेिा आयोगले आफै नििावरर् गरी रु. २३ करोड ७० लाख ४० हजार सरु्र्िा भकु्तािी ददएको ।

आइन्त्दा संरै्िानिक निकायका पदानिकारीहरुको पाररश्रनिक, सेर्ाको शिव र सरु्र्िा सम्र्न्त्िी ऐि, २०५३ को दफा ३(२) बिोचजि िेपाल सरकारबाट नििावरर् गरी राजपरिा सूििा प्रकाचशि गरेर िार नियिािसुार पाउि ेसरु्र्िा उपलब्ि गराउि निदेशि ददि े|


27



$= ४ बीिााः प्रनिस्पिाव बेगर नबिा भकु्तािी गरेको रु. २ करोड ७ लाख ८५ हजार बाट प्रनिष्पिाव िगदाव रु. १ करोड २७ लाख ६३ हजार थप व्ययभार परेको ।

आइन्त्दा बीिा भकु्तािी गदाव प्रनिष्पिाव सनुिचश्चि हिु े गरी व्यर्स्था गिव निदेशि ददि े।

%= ५ ििदािा पररियपर छपाई : रु. ९.९९ िा काडव छाप्ि कायावदेश ददएकोिा कम्पिीको बोलपरिा रु. १४ कायि गररददि अिरुोि गरेकोिा रु. १३.५० िा छपाएको र पनछ प्रनिनिनि सभा िथा प्रदेश सभा सदस्य निर्ाविििा पनि रु. १३.५० िै छपाई गिव ददएको ।

अब आइन्त्दा बोलपर िाफव ि ्प्रनिष्पिाव सनुिचश्चि गराएर िार खररद प्रर्क्रया संिालि गिव निदेशि ददि े।

^= ६ ििदािा चशक्षा कायवक्रि : स्थािीय निर्ाविििा भन्त्दा १०% थप गरी प्रनिनिनि सभा र प्रदेश सभा निर्ाविििा सािग्री छपाई गरेको, ब्याग टोपी र र्टसटव को रु १०७०, १९२, ५०० बाट र्रृ्ि गरी रु. १२५०, २२५, र ६२५ िा खररद गरेको िूल्य र्रृ्ि भएको कारर् र प्रिार् िनलएको ।

दररेट नििावरर्को आिार सर्हि खररद कायवको िीि िर्हिानभर छािर्र्ि गरी सनिनििा प्रनिर्ेदि पेश गिव निदेशि ददि ेर आगािी ददििा खररद गदाव प्रनिस्पिावका आिारिा र िूल्य नििावरर् गदाव सार्वजनिक खररद ऐि नियिार्ली अिसुार गिव निदेशि ददि।े

&= ७ हेनलकोप्टर िाटवर खिव : सेिाले िोर्कददएको दरिा रु. ४ करोड १४ लाख १३ हजार िाटवर खिव लेखेको नििव्ययी िभएको ।

अब आइन्त्दा अिगुििका लानग हेनलकोप्टर िाटवर गदाव िूल्यिा प्रनिस्पिाव गराई अिगुिि नििव्ययी बिाउि निदेशि ददि।े

*= ८ ििदािा चशक्षा सािग्री छपाई : अदालिले आदेश ददएको २०७४/७/१ र २०७४/७/८ पनछ पनि ििपर छुटै्ट छाप्ि ुपिेिा निरन्त्िर छपाई गरी २०७४/७/१२ िा िार निर्वय गरेको पाइयो यसबाट रु ११ करोड ७२ लाखको सािग्री खिव

ििपर छपाई सम्र्न्त्ििा गररएको निर्वय, पिु: छपाई गदावको निर्वय लगायि सम्र्चन्त्िि कागजािहरु चिकाई सनिनििा छलफल गि े। आगािी ददििा ििपर छपाईलाई नििव्ययी बिाउि निदेशि ददि े।


28



लेखेको, सो सािग्री काि िलागी पिु: छपाई गदाव रु ७ करोड ५४ लाख ४९ हजारको पिुाः छपाई गरेको र सो पनि सिय अभार् देखाई उपयोगिा िआएको ।

(= ९ निर्ाविि सािग्री खररद एर्ि िौज्दाि : रु. ९६ लाख ६९ हजारको िौज्दाि रहेको खररदको िलुिािा ३४.८२ देचख ३९.६७ प्रनिशि िौज्दाि रहेको ।

निर्ावििका लानग र्किकेो सािग्री आर्श्यकिाभन्त्दा बढी देचखएकोले अब आइन्त्दा नििव्यर्यिा अपिाई सािग्री खररद गिव निदेशि ददि े।

!)= १० ििदािा चशक्षा सािग्री खररद : स्र्ीकृि पररिार्भन्त्दा ४९ लाख ९६ हजार थाि बढी खररद गरी रु. ५ करोड ९ लाख १७ हजार खिव लेखेको ।

अब आइन्त्दा आर्श्यकिा भन्त्दा बढी सािग्री खररद िगिव निदेशि ददि।े

!!= ११ र्प्रन्त्टर िेचशि खररद : आयोगले प्रनिस्पिाव बेगर र्प्रन्त्टर िेनसि नसिै खररद गरी रु. २४ करोड ५३ लाख ९ हजार खिव गरेको ।

सार्वजनिक खररद ऐि र नियिार्ली बार्हर गएर प्रनिस्पिाव बेगर खररद गि ेसम्र्चन्त्िि पदानिकारीलाई सिेि गराई आगािी ददििा प्रनिस्पिाव सनुिचश्चि हिु ेगरी खररद गि ेव्यर्स्था निलाउि निदेशि ददि े।

११.१ आयोगले र्प्रन्त्टर िेनसि सार्वजनिक खररद नियिार्ली २०६४ बिोचजि प्रनिस्पिाव िगरी नसिै खररद गरेको ।

खररद कायवलाई प्रनिस्पिावत्िक बिाउि र प्रनिस्पिाव गराउि सम्भर् िहिु ेखररद कायविा िार सोिै बजारबाट खररद गिव निदेशि ददि े।

११.२ आयोगले िीव्र गनि क्षििाको िेनसि खररद गरे पनि प्रनिनिनि सभा सदस्य िथा प्रदेश सभा सदस्य निर्ाविि िफव को ििपर छपाइ कायव जिक चशक्षा सािाग्री केन्त्र नलनिटेडर्ाट गराएको ।

खररद गररएको िेनसि उपयोगिा ल्याई ििपर छपाई नििव्ययी बिाउि निदेशि ददि े।

!@= १२ सर्ारी सािि खररद : आर्श्यकिाको पर्हिाि िगरी सर्ारी सािि सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े।


29



खररद गररएकोले निर्ाविि सम्प् भएपनछ ४० थाि सर्ारी सािि अन्त्य निकायलाई र्र्िरर् गररएकोले आर्श्यकिाको पर्हिाि गरी खररद गिुवपिे ।

िखु्य निर्ाविि अनिकृिको कायावलय र निर्ाविि अनिकृिको कायावलयहरू !#= १३ निदेचशकाको पालिा :

१३.१ स्थािीय िह निर्ाविि (आनथवक) निदेचशका, २०७३ प्रनिनिनि सभा िथा प्रदेश सभा निर्ाविि निदेचशका, २०७४ ले िोकेको सीिा िघाई ११३ निर्ाविि अनिकृिको कायावलयहरुले रु. ३ करोड ३४ लाख ६७ हजार बढी खिव गरेको ।

स्थािीय िह निर्ाविि (आनथवक) निदेचशका, २०७३ प्रनिनिनि सभा िथा प्रदेश सभा निर्ाविि निदेचशका, २०७४ ले िोकेको सीिा िघाई खिव लेख्न ेनिर्ाविि अनिकृिहरुलाई सिेि गराउिे, अब आइन्त्दा निदेचशकाको पूर्व रुपिा पालिा गिव निदेशि ददि ेर बेरुज ुलगि हटाउि े।

१३.२ स्थािीय िह निर्ाविि (आनथवक) निदेचशका, २०७३ अिसुार खाजा खािा भत्ता र प्रोत्साहि भत्ता पाउि े किविारीले दैनिक भत्ता िपाउि े व्यर्स्था गरेको िथा प्रनिनिनि सभा िथा प्रदेश सभा निर्ाविि निदेचशका आनथवक, २०७४ ििगर्िाििा संलग्ि किविारीलाई दैनिक भत्ता ददि ेव्यर्स्था िरहेकािा दोहोरो सरु्र्िा र्ापि ददएको रु. १४ लाख ३६ हजार असलु गिुवपिे ।

स्थािीय िह निर्ाविि (आनथवक) निदेचशका, २०७३ प्रनिनिनि सभा िथा प्रदेश सभा निर्ाविि निदेचशका, २०७४ को पालिा िगरी दोहोरो सरु्र्िा नलएकोिा सम्र्चन्त्ििहरुबाट उक्त रकि रु. १४ लाख ३६ हजार असलु गिव निदेशि ददि े।

१३.३ स्थािीय िह निर्ाविि (आनथवक) निदेचशका, २०७३ को बुुँदा िं. १९ र प्रनिनिनि सभा िथा प्रदेश सभा निर्ाविि (आनथवक) निदेचशका २०७४ को बुुँदा िं २६ को २ ले िोकेको िम्सव

अब आइन्त्दा स्थािीय िह निर्ाविि (आनथवक) निदेचशका, २०७३ र प्रनिनिनि सभा िथा प्रदेश सभा निर्ाविि निदेचशका, २०७४ को पररनि नभर रही िोर्कएको िम्सवका आिारिा खिव गिव, र्र्चशष्ट पररचस्थनि उत्प् भएिा


30



र्र्पररि रु. ६९ लाख २६ हजार बढी खिव गरेको । आिार र प्रिार् सिेि पेश गिव निदेशि ददि ेर बेरुज ुलगि हटाउि े। १३.४ स्थािीय िह निर्ाविि (आनथवक) निदेचशका, २०७३ र प्रनिनिनि

सभा िथा प्रदेश सभा निर्ाविि (आनथवक) निदेचशका, २०७४ दरैु् निदेचशकािा किविारीलाई दोहोरो सरु्र्िा िपाउि ेउल्लेख भएपनि निर्ाविि अनिकृिको कायावलयहरुले रु. १८ लाख ६३ हजार दोहोरो सरु्र्िा ददएकोले असलु गिुवपिे ।

स्थािीय िह निर्ाविि (आनथवक) निदेचशका, २०७३, प्रनिनिनि सभा िथा प्रदेश सभा निर्ाविि (आनथवक) निदेचशका, २०७४ को पालिा िगरी दोहोरो सरु्र्िा नलएकोिा सम्र्चन्त्ििहरुबाट उक्त रकि रु. १८ लाख ६३ हजार असलु गिव निदेशि ददि े।

१३.५ प्रनिनिनि सभा िथा प्रदेश सभा निर्ाविि (आनथवक) निदेचशका, २०७४ िा सिािपुानिक िफव को ििगर्िा सम्प् भएको १५ ददिसम्ि िार भत्ता पाउि े व्यर्स्था भएकोिा केही निर्ाविि अनिकृिको कायावलयहरुले त्यो भन्त्दा बढी ददिको भत्ता ददएकोले रु. ६ लाख ३२ हजार सम्बचन्त्िि किविारीबाट असलु गिुवपिे ।

िोर्कएको भन्त्दा बढी ददिको भकु्तािी गररएको निर्ाविि भत्ता रु. ६ लाख ३२ हजार असलुउपर गिव निदेशि ददि े।

१३.६ रु. १ करोड ५ लाख ९८ हजार ििगर्िा भत्ता खिविा प्रनिनिनि सभा िथा प्रदेश सभा निर्ाविि (आनथवक) निदेचशका, २०७४ पालिा िभएकोले बढी भकु्तािी भएको रकि आयोगले यर्कि गरी कारर्ाही िथा यर्कि गिवपिे ।

प्रनिनिनि सभा िथा प्रदेश सभा निर्ाविि (आनथवक) निदेचशका, २०७४ अिरुुप प्रिखु ििगर्िा अनिकारी प्रत्यक्ष संलग्ि भएको नसफ्टको रु. २ हजार ५ सय र अप्रत्यक्ष संलग्ि भएको नसफ्टको रु. ५ सयको दरले भकु्तािी भए िभएको छािर्र्ि गरी बढी भकु्तािी भएको रकि सम्र्चन्त्ििबाट असलुउपर गिव निदेशि ददि े।

१३.७ प्रनिनिनि सभा िथा प्रदेश सभा निर्ाविि (आनथवक) निदेचशका, २०७४ र्र्पररि दैनिक भत्ता रु. २० लाख ४३ हजार बढी खिव गरेकाले सो रकि सम्बचन्त्िि निर्ाविि अनिकृि र्ा लेखा

प्रनिनिनि सभा िथा प्रदेश सभा निर्ाविि (आनथवक) निदेचशका, २०७४ र्र्पररि हिु ेगरी खिव लेखेकको रु. २० लाख ४३ हजार असलुउपर गि ेर सम्र्चन्त्िि निर्ाविि अनिकृि िथा लेखा प्रिखुलाई सिेि


31



प्रिखुलाई चजम्िेर्ार बिाई सम्बचन्त्िि किविारीबाट असलु गिुवपिे ।

गराउि े।

!$= १४ कर कट्टी: आयकर ऐि, २०५८ बिोचजि ििगर्िा भत्ता भकु्तािी गदाव कर कट्टी िगरेकोले रु. १५ लाख ५८ हजार चजम्िेर्ार पदानिकारीर्ाट असलु गिुवपिे

कर कट्टी िगरेको रु. १५ लाख ५८ हजार असलुउपर गिव निदेशि ददि े।

!%= १५ बढी खिव : रु. ३४ लाख ९९ हजार संलग्ि नबल भरपाईभन्त्दा बढी खिव भएको देचखएकोले सो रकि असलु गिुवपिे ।

नबल भरपाईभन्त्दा बढी खिव लेखेको रकि रु. ३४ लाख ९९ हजार असलुउपर गिव निदेशि ददि े।


32



अथव िन्त्रालय िहालेखापरीक्षकको ५६औ ंर्ार्षवक प्रनिरे्दि, २०७४/७५ उपर भएको छलफलको निनि २०७७/६/१२ का निर्वयहरु

क्र.सं. बेरुजकुो दफा बेरुजकुो संचक्षप्त र्र्र्रर् सनिनिको निर्वय

सिर्ष्टगि आनथवक चस्थनि

१

१

सिग्र आनथवक अर्स्था– िरुास्फीनि दर िथा राजस्र् र्रृ्ि लक्ष्यअिसुार भए िापनि िौिौँ योजिाअिसुार आनथवक र्रृ्िदर ७.२ प्रनिशि पयुावउि े लक्ष्य रहेकोिा यस र्षव ६.३० प्रनिशििार रहेको; िाल ुखिव र पुुँजीगि खिव कुल गाहवस््य उत्पादिको २२ र १०.१२ प्रनिशि परु् याउि ेलक्ष्य रहेकोिा िाल ुखिव नियन्त्रर् र पुुँजीगि खिव र्रृ्ि हिु िसकेका कारर् क्रिशाः २४.५७ र ७.८० प्रनिशि रहेको ; रै्देचशक अिदुाि र ऋर् अपेक्षा अिरुुप पररिालि हिु िसकेको कारर् कुल गाहवस््य उत्पादिको ३.७६ र ६.८५ प्रनिशि रहिपुिेिा क्रिशाः १.४१ र २.८० प्रनिशि िार रहेको; सिग्रिा बजेट घाटालाई कुल गाहवस््य उत्पादिको ७ प्रनिशिनभर राख्न ेलक्ष्य भए पनि ८.९४ प्रनिशि रहेको; सिग्रिािा अथविन्त्रका केही सूिकहरु सकारात्िक िदेचखएको, आयाि नियन्त्रर्, नियावि प्रर्िवि, सरकारी खिव व्यर्स्थापि, उपभोग बिि लगािी र्र्स्िार गिव सरकारी िथा निजी के्षरसिेिबाट सिन्त्र्यात्िक रुपिा प्रयास हिु ुपिे ।

सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े।

२ २ िौदरक िीनिको कायावन्त्र्यि- िरलिा िथा व्याजदर व्यर्स्थापि


33


२.१ बैंर्कङ्ग प्रर्ालीको निक्षपे िथा कजाव - २०७३।७४ िा कुल निक्षेप १२.६ प्रनिशिले बढेकोिा कुल कजाव १८.१ प्रनिशिले बढेको; आनथवक र्षव २०७४।७५ िा पनि कुल निक्षेप १९.४ प्रनिशिले बढ्दा कुल कजाव २२.० प्रनिशिले बढेको; आनथवक र्षव २०७४।७५ िा क्षरेगि कजाव नबस्िार हेदाव कृर्ष कजाव ५०.८ प्रनिशिले बढेको; यो र्रृ्िदर गि र्षवको १४.३ प्रनिशिको िलुिािा साढे िीि गरु्ा भन्त्दा बढी भएको र अनिकांश क्षरेका कजाव नबस्िार दर पनि निक्षेपको र्रृ्िदरभन्त्दा िेरै िानथ रहेको ।

बैंर्कङ्ग प्रर्ालीको निक्षेप र कजाव सन्त्िलुििा राख्न ेगरी आर्श्यक िीनिहरु सिुार गिे ।

२.२ र्र्त्तीय प्रर्ालीिा िगद /िरलिा नियन्त्रर् - २०७२/७३ िा रु २ खबव ४९ अबव र २०७३/७४ िा रु ३ खबव ८९ अबव पगेुको; आनथवक र्षव २०७४/७५ यस्िो प्रर्ाह रु १ खबव भन्त्दा बर्ढले घटेर रु २ खबव ८३ अबविा रहेको ; यसबाट िेपालको िरलिा व्यर्स्थापि, र्र्त्तीय अर्स्था र अन्त्ििोगत्र्ा िौदरक चस्थनििा र्र्देशी िरुाले निर्ावयक प्रभार् पािे देचखएकोले यी ि्यिा ध्याि ददई िरलिा प्रशोिि एरं् प्रर्ाहसम्बन्त्िी िीनि नििावरर् गिुवपिे ।

सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े|

२.३ पिुकव जाव आपूनिव- िेपाल राि बैङ्कबाट प्राप्त गरेको ि्याङ्क अिसुार प्रत्येक र्षव िागको िलुिािा पिुकव जावको आपूनिव क्रिशाः घट्दै गएको; बैङ्कले २०७२।७३ िा कुल िागको ९६.९ प्रनिशि आपूनिव गरेकोिा पिुकव जाव आपूनिवको यस्िो अंश क्रिशाः घटेर २०७३।७४ िा ७६.५ प्रनिशि र २०७४।७५ िा ३४.३ प्रनिशि िार रहेको; उत्पादिशील क्षेरलाई उकास्ि, नियावि प्रर्िवि गिव, भकूम्पपीनडिलाई राहि प्रदाि गिव र हरेक र्षव िि ् िि ् कनसलो हुुँदै गएको िरलिा न्त्यूििाको सिस्या सिािाि गिव िेपाल राि बैङ्कले पिुकव जाव प्रर्ाह व्यापकरुपले र्र्स्िार गिव आर्श्यक रहेको ।

सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े|

२.४ कजाव र निक्षपे र्र्िको व्याजदर अन्त्िर - िौदरक िीनि २०७५।७६ ले अनिर्ायव िगद अिपुाि र रै्िानिक िरलिा अिपुाि घटाएपनि र्ाचर्ज्य बैङ्कहरुको कजाव र निक्षेपबीिको

िेपाल राि बैङ्क र अथव िन्त्रालयको सिन्त्र्यिा र्र्त्तीय संस्थाको प्रभार्कारी अिगुिि गिव निदेशि


34


भाररि औसि ब्याजदर फरकिा अपेचक्षि सिुार िदेचखएको; यस्िो फरक २०७५ आसार िसान्त्िको ५.९८ प्रनिशिबाट ०.२८ प्रनिशि नबन्त्दलेु घटेर २०७५ िंनसरिा ५.७० प्रनिशि कायि रहेको; िथार्प बैङ्कहरुले आफ्िा निक्षेपकिावहरुलाई ददि ेब्याजदरभन्त्दा व्यर्सायीलाई ददएको ब्याजदर भाररि औसि ५.७० प्रनिशि बढी हिु ुन्त्यायोचिि िभएकोले र्र्त्तीय संस्थाको प्रभार्कारी अिगुिििा िेपाल राि बैङ्क र अथव िन्त्रालयले सिन्त्र्यकारी भनूिकाबाट कायव अगानड बढाउिपुिे |

ददि े ।

राजश्व िीनि िथा िागवदशवि

३ ३ श्रोिको प्रक्षपेर्

३.१ करारोपर्िा जर्टलिा - अन्त्िर निकाय र अन्त्िरदेशीय सूििा आदाि–प्रदाि, दोहोरो कर िचुक्तको सम्िौिा, बहरुार्िय कम्पिीहरुको र्र्स्िारसुँगै र्र्द्यिुीय व्यापार, िूल्य हस्िान्त्िरर्, आयको खण्डीकरर्, करािार क्षेरलगायिका र्र्षयले अन्त्िरावर्िय कर र करारोपर्िा जर्टलिा देचखएको |

अन्त्िर निकाय र अन्त्िरदेशीय सूििा आदाि–प्रदाि, दोहोरो कर िचुक्तको सम्िौिा, बहरुार्िय कम्पिीहरुको र्र्स्िारसुँगै र्र्द्यिुीय व्यापार, िूल्य हस्िान्त्िरर्, आयको खण्डीकरर्, करािार क्षेरलगायिका र्र्षयले अन्त्िरावर्िय कर र करारोपर्िा पैदा गरेको जर्टलिा हटाउि कर िीनििा आर्श्यक सिुार गिव निदेशि ददि े|

३.२ कर सहभानगिा अन्त्िर: िूल्य अनभर्ृर्ि करिा कर अन्त्िर अत्यानिक रहेकोिा िाल ुर्षवको बजेटले कर िीनि अन्त्िरलाई घटाउि कर छुटको दायरा घटाई केही सम्बोिि गरेको िर पनि दायरा र्र्स्िार र कर पररपालिािा उल्लेख्य सिुार िहुुँदा कर सहभानगिाको अन्त्िर उपर अिै सिुार हिु िसकेको।

करको दायरा र्र्स्िार र कर पररपालिािा प्रभार्काररिा ल्याउि आर्श्यक िीनिगि र व्यर्स्थापकीय सिुार गिव निदेशि ददि े।

३.३ राजश्व प्रक्षपेर्को आिार: राजस्र् प्रके्षपर्को आिार कुल गाहवस््य उत्पादिसुँग प्रत्यक्ष िलुकुको यथाथव राजश्व चस्थनि चिरर् हिु े गरी कुल


35


स्थार्पि गि े गररएको; र्र्श्वका र्र्कनसि देशले कुल गाहवस््य उत्पादिको २० प्रनिशिको हाराहारीिा राजस्र् सङ्कलि गदाव आन्त्िररक स्रोिको आिार िजर्िु बिाएका छि ्भि ेिेपालको परररे्शिा राजस्र् सङ्कलि कुल गाहवस््य उत्पादिको २४ प्रनिशिको हाराहारीिा रहेको; कुल गाहवस््य उत्पादिको आिार र्षव सिसािर्यक बिाउि िसकी सि ्२००० को ि्याङ्कलाई आिार नलि ुपरेकोले िर्ीििि व्यार्सार्यक एरं् उपभोग्य कायवहरु कुल गाहवस््य उत्पादिको दायरािा िआएकोले यसबाट रार्िय लेखाका सबै िरर्हरु सिेट्ि िसकेको; यसरी गर्िा भएको कुल गाहवस््य उत्पादिसुँग राजस्र् प्रके्षपर् र असलुीको आुँकडा िलुिा गदाव भएका निष्कषवहरुले िलुकुको यथाथव अर्स्था चिरर् हिु अिै बाुँकी रहेको ।

गाहवस््य उत्पादिको आिार र्षव सिसािर्यक बिाउि; िर्र्ििि व्यसार्यक एरं् उपभोग्य कायवहरु कूल गाहवस््य उत्पादिको दायरा ल्याउि र राजश्व प्रके्षपर् िथा असलुी व्यर्चस्थि गिव निदेशि ददि े।

३.४ राजश्व असलुी : िाल र्स्िकुो भन्त्सार िहसलु असलुी यथाथव कारोबारिा आिाररि बिाउि र बजारिा नबक्री र्र्िरर् हिु ेसािग्रीको यथाथव बीजक जारी गरी व्यर्साय गिव निजी क्षेरलाई उत्प्ररेरि हिु ेर्ािार्रर् ियार गरेर राजस्र् प्रशासिले जोचखििा आिाररि अिगुिि प्रर्ाली पूर्व रुपले कायावन्त्र्यि गिव िसकेको; कर पररपालिा अनभर्ृर्ि गरी राजस्र् सङ्कलिका सबै क्षेरिा स्र्यं कर प्रर्ाली लागू गरी ि्याङ्किा आिाररि राजस्र् प्रके्षपर् प्रर्ालीबाट राजस्र् असलुीिा प्रभार्काररिा ल्याउिपुि े ।

जोचखििा आिाररि अिगुिि प्रर्ाली पूर्व रुपले कायावन्त्र्यि गिव र कर पररपालिा अनभर्ृर्ि गरी राजस्र् सङ्कलिका सबै क्षरेिा स्र्यं कर प्रर्ाली लागू गरी ि्याङ्किा आिाररि राजस्र् प्रके्षपर् प्रर्ालीबाट राजस्र् असलुीिा प्रभार्काररिा ल्याउि निदेशि ददि े।

३.५ राजश्व प्रक्षपेर्को आिार : िलुकु संघीय शासि प्रर्ालीिा रुपान्त्िरर् भएपनछ प्रदेश िथा स्थािीय िहबाट िागररकलाई प¥ुयाउिपुिे सेर्ा प्रर्ाहको स्िर बढाउि ठुलो स्रोि खिव गिुव परेको परररे्शिा गैरकर राजस्र्िा पिुरार्लोकि गरी राजस्र् प्रक्षेपर् र असलुी प्रभार्कारी हिु िसकेको अर्स्था र्र्द्यिाि रहेको; राजस्र् प्रक्षेपर् गदाव र्र्गिका राजस्र् असलुीको आिारिा निचश्चि बढोत्तरी गि े प्रर्क्रयािा सिुार गरी सिर्ष्टगि आनथवक पररसूिकहरु कुल गाहवस््य उत्पादि, उपयोग, रार्िय आय, अथविन्त्रका िर्ीि क्षरेहरु,



36


िरुा स्फीनि र सरकारको कर िीनिलाई सिेि आिार नलिपुिे; संघको अनिररक्त प्रदेश र स्थािीय िहबाट गररिे राजस्र् प्रके्षपर्लाई सिेि यथाथविािा आिाररि बिाउि निचश्चि आिार िय हिु ेगरी राजस्र् िीनि र राजस्र् प्रशासिको दक्षिािा सिुार गिुवपिे |

४ ४ राजश्व िीनि : संघीय संरििा अिरुुप संघ र प्रदेश, आनथवक िथा योजिा िन्त्रालयसम्ि राजस्र् प्रशासिका किविारीको उपचस्थनि रहि े संरििा ियार भए पनि िीि ै िहको राजस्र् पररिालििा प्रभार्काररिा ल्याउि ेगरी िीनिगि व्यर्स्था हिु अिै बाुँकी रहेको :

संघीय संरििा अिरुुप िीि ै िहको राजस्र् पररिालििा प्रभार्काररिा ल्याउि े गरी िीनिगि व्यर्स्था गिव निदेशि ददि े।

४.१ राजश्व अनभलेख : कायवसम्पादििा सहजिा र एकरुपिा ल्याई राजस्र् ि्याङ्क संरक्षर् गिे उद्दशे्यले राजस्र्सुँग सम्बि र्र्द्यिुीय सूििा प्रर्ालीलाई आन्त्िररक राजस्र् र्र्भाग, भन्त्सार र्र्भाग र राजस्र् अिसुन्त्िाि र्र्भागलगायि अन्त्य सरोकारर्ाला निकायबीि आबििा गि े कायव पूर्व रुपिा हिु िसकेको; कम्पिी रचजिार कायावलय, सहकारी र्र्भाग, गैरसकारी संस्था दिाव निकाय र अन्त्य उद्योग, पेशा, व्यर्साय दिाव गि ेनिकायहरुसुँग सिन्त्र्य गरी िलुकुिा हिु े सिग्र व्यापार, पेशा, व्यर्सायको अनभलेख ियार िगरेको |

राजस्र्सुँग सम्बि र्र्द्यिुीय सूििा प्रर्ालीलाई आन्त्िररक राजस्र् र्र्भाग, भन्त्सार र्र्भाग र राजस्र् अिसुन्त्िाि र्र्भागलगायि अन्त्य सरोकारर्ाला निकायबीि पूर्व रुपिा आबििा गिव; कम्पिी रचजिार कायावलय, सहकारी र्र्भाग, गैरसकारी संस्था दिाव निकाय र अन्त्य उद्योग, पेशा, व्यर्साय दिाव गि ेनिकायहरुसुँग सिन्त्र्य गरी िलुकुिा हिु े सिग्र व्यापार, पेशा, व्यर्सायको अनभलेख ियार गिव निदेशि ददि े|

४.२ िूल्य अनभर्रृ्ि करको र्हस्सा : िूल्य अनभर्ृर्ि करलाई आन्त्िररक स्रोिको िेरुदण्डको रुपिा नलि ेिीनि भए पनि कायावन्त्र्यि अर्स्था र्र्श्लषेर् गदाव दईु निहाई अंश आयाििा आिाररि रहेको; आन्त्िररक रुपिा सङ्कलि गि ेिूल्य अनभर्ृर्ि करको र्हस्सा र यसको प्रभार् देचखि ेगरी राजस्र् प्रक्षेपर् एरं् असलुी हिु िसकेको ।

आन्त्िररक रुपिा सङ्कलि गि े िूल्य अनभर्ृर्ि करको र्हस्सा र यसको प्रभार् देचखिे गरी राजस्र् प्रके्षपर् एरं् असलुी गिव निदेशि ददि े|


37


४.३ बैदेचशक व्यापारिा आिाररि कर : र्र्श्विा र्र्कनसि उदारीकरर् िथा व्यापार सहजीकरर् िीनिले रै्देचशक व्यापारिा आिाररि कर घटाउुँदै गए पनि हाम्रो िलुकुका लानग यसको योगदाि घटाउि िसकेको; र्र्श्व भन्त्सार संगठिले िजुविा गरेको हािोिाइज्ड कोड, सो कोड अिसुार नलि ेिहसलु दरिा र्र्नभ् रष्टव्य र पटके निर्वय गरी कर छुट ददि े पररपाटीिा अिै सिुार हिु बाुँकी रहेको र यसको असर राजस्र् प्रके्षपर् र असलुी दबैुिा परेको ।

र्र्श्व भन्त्सार संगठिले िजुविा गरेको हािोिाइज्ड कोड, सो कोड अिसुार नलि े िहसलु दरिा र्र्नभ् रष्टव्य र पटके निर्वय गरी कर छुट ददि ेपररपाटीलाई सिुार गरी राजस्र् प्रके्षपर् र असलुी प्रभार्कारी बिाउि निदेशि ददि े।

४.४ न्त्यूि र्र्जकीकरर् : - न्त्यूि बीजकीकरर् भएका र्स्िहुरु खररद गि े कायवको लानग बजेट व्यर्स्था गररए िापनि खररदको कायव हिु िसकेको; त्यस्िै आन्त्िररक राजस्र् र्र्भागिफव सो सम्बन्त्िी कायवर्र्नि ियार भए िापनि स्र्ीकृि हिु िसकेको, यस र्षव न्त्यूि बीजकीकरर्का र्स्ि ुखररद गिव रु.१ करोड बजेट व्यर्स्था भए पनि न्त्यूि बीजकीकरर् भएका कुि ै सािाि खररद िभएको, यसबाट न्त्यूि बीजकीकरर् रोक्ि े िीनिगि प्रनिबििाको पालिा भएको िदेचखएको |

न्त्यूि बीजकीकरर् रोक्ि े िीनिगि प्रनिबििाको पूर्वपालिा गिव निदेशि ददि े।

५ ५ राजश्व असलुी : आनथवक आिारको िेरुदण्डको रुपिा रहेको आयकर र िूल्य अनभर्रृ्ि कर लक्ष्यको िलुिािा कररब ९५ प्रनिशििार असलुी भएको; िूल्य अनभर्ृर्ि कर के्रनडट २०७४।७५ को अन्त्त्यिा रु.३५ अबव ७१ करोड रहेको; जिु यथाथविा आजवि भइसकेको राजस्र् िभै दार्यत्र् िार रहेको; सरकारले अनग्रि रुपिा प्राप्त भएका यस्िा रकिलाई दार्यत्र्िा देखाउिे िगरेको जसले गदाव राज्यको यथाथव र्हसाब अनग्रि प्राप्त िदेचखि ेहुुँदा राजस्र्लाई दार्यत्र्िा लेखाङ्कि गि ेव्यर्स्था हिुपुि े।

सिुार् बिोचजि गि े।

६ ६ राजश्व छुट

६.१ र्र्शेष ऐि नियि र्ा सूचिि आदेशअन्त्िगविको राजस्र् छुट, दिपक्षीय र्ा र्हपुचक्षय ऋर्/अिदुाि, सहायिा सम्िौिा अन्त्िगविको राजस्र् छुट िथा सािाचजक सेर्ा



38


क्षेरलगायिलाई राजस्र् छुट ददइि े व्यर्स्था गरेको; िोर्कएको छुट सरु्र्िा िोर्कएको शिवअिसुार सदपुयोग भएको सनुिचश्चि हिु े आिार िरहेकोले यस क्षेरिा प्रभार्कारी अिगुिि गिव संयन्त्रको व्यर्स्था गिू वपिे ।

६.२ सरकारले आय–व्यय र्र्र्रर्को अनभ् अङ्गको रुपिा राजस्र् छुटको र्र्र्रर् बजेट र्क्तव्यसुँग ै पेस गि ेअन्त्िरावर्िय असल अभ्यास रहेको; राजस्र् छुटको उक्त र्र्र्रर्िा भन्त्सार, िूल्य अनभर्ृर्ि कर र अन्त्िाःशलु्क छुट ददएको कारर्, सो छुटले राजस्र्िा हिु गएको किीको रकिगि अनभलेख ियार गिुवपिेिा िन्त्रालयले छुटको अनभलेखका लानग सफ्टर्येर ियार गरेको भए पनि छुटको रकिगि र्र्र्रर् उपलब्ि हिु िसकेको; लेखापरीक्षर्को क्रििा भन्त्सार र्र्भागको आनसकुडा, आन्त्िररक राजस्र् र्र्भागको ि्याङ्कलगायिबाट सङ्कनलि सूििाअिसुार यो र्षव रु.४१ अबव २४ करोड राजस्र् छुट ददएको देचखएको; यस्िो र्र्र्रर् बजेटसुँग ैसंघीय संसदिा पेस गिुवपिे ।


६.३ कुल गाहवस््य उत्पादिको एक निहाई अंश कृर्ष के्षरले ओगटेकोले कृर्ष उत्पादिलाई टेर्ा प¥ुयाउि कृर्ष र्र्कास िन्त्रालयिाफव ि यो र्षव रु.८ अबव ७६ करोड र रासायनिक िलिा रु.४ अबव ५९ करोडसिेि कृषकलाई रु.१३ अबव ३५ करोड अिदुाि उपलब्ि गराएको; कृर्षजन्त्य पदाथविा आत्िनिभवर बिाउि यसप्रकारको अिदुाि ददइरहेको अर्स्थािा आयाििा पनि कृर्ष िथा पशजुन्त्य उत्पादि लगायििा रु.२ अबव ४३ करोड भन्त्सार िहसलु छुट ददएको; आन्त्िररक उत्पादि र्रृ्ििा प्रोत्साहि प¥ुयाउि अिदुाि ददए पनि कृर्ष िथा पशजुन्त्य सािग्रीको आयाििा सिेि राजस्र् छुट ददएको, छुट रकिलाई लागििा सिारे्श िगरेकोले सािग्रीको िूल्य नििावरर् र स्र्देशी उत्पादििा पिे प्रभार्बारे अध्ययि गिुवपिे ।

कृर्षजन्त्य पदाथविा आत्िनिभवर बिाउि ददएको अिदुाििा राजस्र् छुट ददएको; छुट रकिलाई लागििा सिारे्श िगरेको अर्स्थािा सािग्रीको िूल्य नििावरर् र स्र्देशी उत्पादििा पिे प्रभार् िूल्यांकि गरी अिदुाि, छुट िथा िूल्य नििावरर्लाई व्यर्चस्थि गराउि निदेशि ददि े।

६.४ रै्देचशक सहायिािा सञ्चालि हिु ेआयोजिािा नििावर् कायवका लानग सम्िौिािा व्यर्स्था सिुार् बिोचजि गि े।


39


भएबिोचजि आयाि गि े नििावर् सािग्रीिा िेपाल सरकारको निर्वयबाट भन्त्सार िहसलु, कर, शलु्क छुट ददि ेव्यर्स्था अिसुार यो र्षव रु.६७ करोड ७८ लाख छुट ददएको; यस्िा सरु्र्िािा आयाि हिु ेसािग्रीिा लाग्ि ेराजस्र् छुट रकिको अनभलेख र राजस्र् छुट ददएको रकि आयोजिाको लगािी र उत्पाददि र्स्िकुो लागििा पनि सिारे्श गि ेिगरेको; छुटिा आयािीि सािाि सम्बचन्त्िि आयोजिािा ि ै उपयोग भएको अिगुिि हिुपुि े।

६.५ रै्देचशक सहायिािा सञ्चानलि आयोजिाले सम्िौिािा व्यर्स्था भएबिोचजि भन्त्सारिा लगि राखी सर्ारीसािि उपकरर्हरु पैठारी गि े व्यर्स्था रहेको; यो र्षव लगििा रु.१५ करोड ५६ लाख राजस्र् छुट ददई पैठारी भएको; यस्िा सर्ारीसािि िथा उपकरर् प्रयोजि सिाप्त भएपनछ र्फिाव लैजािपुि ेर्ा भन्त्सार िहसलु नििुवपिेिा भन्त्सार र्र्भाग, सम्बचन्त्िि कायावलय र्ा आयोजिाले लगि िराखेको; जसबाट राजस्र् छुटका िालर्स्ि ु िोर्कएको अर्नि पश्चाि ् पनि प्रयोग भैरहि े चस्थनि रहेको; राजस्र् छुटको र्र्षयिा भएको सिुारलाई निरन्त्िरिा ददुँदै आनथवक ऐिको रष्टव्य र पटके निर्वयबाट ददइि े छुटलाई क्रिशाः घटाउुँदै लैजािकुो अनिररक्त छुटको अनभलेख व्यर्चस्थि गरेर पारदचशविा प्रर्िवि सिेि गराउिपुि े ।

राजस्र् छुटको र्र्षयिा भएको सिुारलाई निरन्त्िरिा ददुँदै आनथवक ऐिको रष्टव्य र पटके निर्वयबाट ददइि ेछुटलाई निरुत्सार्हि गदै अनिररक्त छुटको अनभलेखलाई व्यर्चस्थि र पारदशी बिाउि निदेशि ददि े।

७ ७ चििी आयाि एरं् राजश्व छुट:

७.१ अन्त्िरावर्िय बजारिा २०७४।७५ िा चििीको भाउ घटेको अर्स्थािा चििीको आयाि बढ्दै गएको र देशनभरका चििी उद्योगको संरक्षर् गिव चििीको पैठारी िहसलु बढाउि २०७४।९।११ िा उद्योग व्यर्सायी र अथव िन्त्रालयबीि सहिनि भएको; िर ित्काल औपिाररक निर्वय िगरी २०७५।१।४ िा िार चििीको भन्त्सार िहसलु १५ प्रनिशिबाट ३० प्रनिशि र्रृ्ि गरेको; सो अर्नििा चििीको पैठारी अत्यनिकरुपिा र्रृ्ि

चििी आयाि एरं् राजश्व छुटका लानग सरकारले उद्योगी व्यर्सायीसुँग सिय सियिा गरेको सहिनि र प्रनिर्ििा िथा सार्वजनिक लेखा सनिनिले ददएको निदेशिलाई पालिा गिव निदेशि ददि े।


40


भएको देचखएको; उपलब्ि आनसकुडा प्रर्ालीको ि्याङ्कअिसुार २०७४।७५ िा २ लाख ३४ हजार िेर्िक टि चििी आयाि भएको देचखन्त्छ । जिु गि र्षवको पररिार् ७१ हजार िेर्िक टिभन्त्दा ३.३ गरु्ा बढी रहेको; र्ार्षवक कररब २ लाख ३० हजार िेर्िक टि चििीको खपि रहेकोिा कररब १ लाख ७५ हजार िेर्िक टि चििी स्र्देशिा उत्पादि हिु े गरेको उद्योग, र्ाचर्ज्य िथा आपूनिव िन्त्रालयको अध्ययि प्रनिर्देििा उल्लेख रहेको, उक्त ि्याङ्कबाट िलुकुको यथाथव आर्श्यकिाभन्त्दा बढी चििी आयाि गरी िौज्दाि राखेको अर्स्था रहेको; सरकारले उद्योगी व्यर्सायीसुँग सहिनि गरेअिरुुप ित्काल भन्त्सार िहसलु नििावरर् िगरी ४ िर्हिा र्ढलाइ गरेको कारर् सो सियिािार रु.३ अबव ५७ करोड ८० लाख िूल्यको ७९ हजार ४४ िेर्िक टि चििी आयाि हुुँदा र्रृ्ि गररएको िहसलु दर ३० प्रनिशिलाई आिार नलुँदासिेि रु.५३ करोड ६६ लाख ९५ हजार भन्त्सार राजस्र्िा प्रभार् परेको देचखएको; िीनिगि सहिनि र्ा निर्वय गरेको र्र्षय ित्काल कायावन्त्र्यििा िल्याउुँदा यस्िो प्रभार् परेकोले यसिपवm यथोचिि ध्याि प¥ुयाउिपुिे ।

७.२ अन्त्िरावर्िय बजारिा चििीको िूल्य सस्िो हुुँदै गैरहेकोले पैठारीकिावले गि र्षव प्रनि र्कलोग्राि रु.४० देचख रु.५१ सम्ििा चििी पैठारी गरेको देचखएको; भन्त्सार िहसलु र िूल्य अनभर्ृर्ि कर सिारे्श गदाव सिेि आयािीि चििीको लागि प्रनि के.जी. रु.५२ देचख रु.५६ सम्ि पिे देचखयो । सरकारले चििीको खरुा िूल्य प्रनि के.जी. रु.६५ देचख रु.७० सम्ि नििावरर् गरेको पररप्रके्ष्यिा आयानिि चििीको नबक्री बढी िाफायकु्त देचखएको िर िोर्कएको िूल्यिा चििी नबक्री गदाव उद्योगलाई िोक्साि पिे जिाई िूल्य बढाउि उद्योगहरुले पहल गरेको अर्स्था रहेको; स्र्देशी उद्योगलाई संरक्षर् गिव सरकारले २०७५।५।३१ देचख चििी आयाििा पररिार्ात्िक बन्त्देज लगाएको िर



41


पर्हले ि ै आयाि गरी िौज्दाििा रहेको चििी बजारिा नबक्री भैरहेको; अन्त्िरावर्िय बजारिा चििीको उत्पादि लागि र िूल्य घटेको अर्स्थािा सिेि सोको फाइदा िपेाली उपभोक्ताले पाउि सक्ि े िदेचखएको; िेपालका चििी उद्योगहरुले अथविन्त्रिा गरेको योगदाि र उत्पादि लागि घट्ि िसक्िकुो कारर्बारे अध्ययि भएको सिेि िदेचखएको र यस सम्बन्त्ििा अध्ययिको जरुरी देचखएको ।

७.३ सरकारले चििीको िूल्यिा चस्थरिा कायि गिव साल्ट टे«नडङ नलनिटेडलाई चििी आयाि गिव भन्त्सार िहसलु छुट ददएको; सोबिोचजि यो र्षव सो संस्थाले ३७ हजार ५०८ िेर्िक टि चििी रु.२ अबव २८ करोड ६९ लाखिा आयाि गदाव िूल्य अनभर्ृर्ि करसिेि रु.३८ करोड ७६ लाख राजस्र् छुट ददएको छ । आनसकुडा प्रर्ालीबाट प्राप्त ि्याङ्क अध्ययि गदाव अन्त्य पैठारीकिावले प्रनि के.जी. रु.४० देचख रु.५१ सम्ििा चििी पैठारी गरेकोिा सो संस्थाले प्रनि के.जी. रु.६० िा पैठारी गरेको देचखएको; अन्त्य पैठारीकिावले ३० प्रनिशि भन्त्सार िहसलु निरेर पैठारी गदाव भन्त्दा साल्ट टे«नडङ नलनिटेडले १ प्रनिशि भन्त्सार िहसलु निरेर पैठारी गरेको चििी िहंगो हिु े देचखएको; भन्त्सार र िू.अ.करसिेि सो संस्थाले पैठारी गरेको चििी प्रनि के.जी. रु.६९ पिे देचखन्त्छ । जब र्क सरकारले नििावरर् गरेको नबक्री िूल्य सोभन्त्दा कि देचखएको; अन्त्य पैठारीकिावको नबक्री िूल्यिा िाफासिेि सिारे्श रहेको, यसरी बजार िूल्यलाई चस्थर गि े उद्देश्यले ददएको छुटिा खररद हुुँदाको लागिभन्त्दा खलुा बजारिा पैठारीकिावले आयाि गरेको चििी सस्िो हिु ेअर्स्थाले उक्त राजस्र् छुट रु.३८ करोड ७६ लाख औचित्यपूर्व देचखएि ।

सरकारले चििीको िूल्यिा चस्थरिा कायि गिव साल्ट टे«नडङ नलनिटेडलाई चििी आयाि गिव भन्त्सार िहसलु छुट ददएको औचित्यपूर्व िदेचखएकोले उद्योग, र्ाचर्ज्य िथा आपूनिव िन्त्रालयसुँगको सिन्त्र्यिा यसको अध्ययि गरी भन्त्सार िहशलु छुटलाई व्यर्चस्थि गि े।

८

८ साफ्टा छुट : साफ्टाको सरु्र्िा उपयोग गरी २०७४।७५ िा र्र्नभ् व्यर्सायीहरुले

सािाि पैठारी गदाव रु.२ अबव ८० करोड ५७ लाख भन्त्सार िहसलु, सोको अन्त्िाःशलु्क अन्त्िराविय एरं् क्षरेीय सिूहसुँग िलुकुले गरेको सहिनि एरं् सम्िौिाबाट आयाि नियावििा अनिकिि


42


िथा िूल्य अनभर्ृर्ि कर रु.३५ करोड ८१ लाखसिेि रु.३ अबव १७ करोड २१ लाख राजस्र् छुट भएको िर साफ्टा छुट नलएर सरकारले हालसम्ि कुि ै पनि िालर्स्ि ुनिकासी गरी फाइदा नलि सकेको छैि । फलस्र्रुप अन्त्िरावर्िय एरं् क्षरेीय सिूहसुँग िलुकुले गरेको सहिनि एरं् सम्िौिाबाट आयाि नियावििा नलि ेिहसलु दरहरुिा अिै कि हिुसक्ि े र सोबाट राजस्र् असलुीिा किी हिु े अर्स्था छ । साफ्टा छुटबाट फाइदा नलि उपयकु्त रर्िीनि ियार गिुवपदवछ । र्र्कास नििावर् िथा सेर्ा प्रर्ाहको लानग प्रत्येक र्षव राजस्र् र्रृ्ि हिुपुिे र्र्षयिा सािञ्जस्यिा ल्याउि िीनिगि रुपिा सिुार एरं् पिुरार्लोकि हिुपुि े।

लाभ नलि उपयकु्त रर्िीनि ियार गरी र्र्कास नििावर् िथा सेर्ा प्रर्ाहको लानग प्रत्येक र्षव राजस्र् र्रृ्ििा सािञ्जस्यिा ल्याउि िीनिगि रुपिा सिुार एरं् पिुरार्लोकि गिव निदेशि ददि े।

९ ९ राजश्व बक्यौिा असलुी : बक्यौिा अंकिा र्रृ्ि र असलुी न्त्यूििा

९.१ सार्वजनिक संस्थाि, सनिनि, बोडव र स्थािीय निकायिा गरेको ऋर् लगािीको भाखा िाघेको साुँर्ा रु.४५ अबव ७१ करोड १९ लाख र ब्याज रु.४७ अबव ६५ करोड ८२ लाखसिेि रु.९३ अबव ३७ करोड १ लाख राजस्र् बक्यौिा रहेको; सोिध्ये र्ीरगन्त्ज चििी कारखािाको रु.५९ करोड, हररनसर्ि इुँटा िथा टायल कारखािाको रु.२६ करोड,

र्हिाल नसिेन्त्टको रु.४८ करोड, ओररयन्त्ट म्याग्िेसाइटको रु.१ अबव ४६ करोड, हेटौंडा कपडाको रु.७९ करोड, बटुर्ल िागो कारखािाको रु.१ अबव २८ करोड, गोरखकाली रबर उद्योगको रु.१ अबव ४० करोड, जिकपरु िरुोट कारखािाको रु.२ अबव १९ करोड, जटु र्र्कास संस्थािको रु.११ करोड, घरेल ुचशल्पकलाको रु.२६ करोड, ६ िाि िािल कम्पिीको रु.८५ करोड, यािायाि संस्थािको रु.१ अबव २४ करोड र सािा यािायािको रु.२ अबव १२ करोडसिेि रु.१३ अबव ३ करोड रहेको छ ।

सार्वजनिक संस्थाि, सनिनि, बोडव र स्थािीय निकायिा गरेको ऋर् लगािीको भाखा िाघेको, बक्यौिा अंकिा र्रृ्ि र असलुीको प्रनिशििा न्त्यूििा रहेकोले यसलाई कडाईका साथ नियन्त्रर् गिव र असलुी कायवलाई प्रभार्कारी रुपिा कायावन्त्र्यि गिव निदेशि ददि े।

९.२ काठिाडौँ िहािगरपानलकासुँग रु.८९ करोड, पोखरा िहािगरपानलकासुँग रु.३७ करोड,

भरिपरु िहािगरपानलकासुँग रु.२८ करोड, हेटौंडा उप–िहािगरपानलकासुँग रु.१४ सञ्चालििा िरहेका, रहेर पनि घाटािा रहेका सार्वजनिक संस्थाि, सनिनि, स्थािीय िह लगायिसुँग


43


करोड, उदयपरु नसिेन्त्ट कारखािासुँग रु.३ अबव १६ करोड, िेपाल िागररक उड्डयि प्रानिकरर्सुँग रु.४ अबव ५९ करोड, िेपाल दूरसञ्चार प्रानिकरर्सुँग रु.२ अबव ९ करोड,

िेपाल र्र्द्यिु प्रानिकरर्सुँग रु.४९ अबव ९५ करोड, खािेपािी संस्थािसुँग रु.५ अबव ५० करोड, काठिाडौँ खािेपािी व्यर्स्था बोडवसुँग रु.३ अबव ४८ करोड, सािा र्कसाि र्र्कास बैङ्कसुँग रु.१ अबव ३४ करोडसिेि रु.७१ अबव ७९ करोड भाखा िाघेको साुँर्ा ब्याज रहेको; कनिपय संस्थाहरुले िाफा आजवि गरररहेको अर्स्थािा पनि भाखा िाघेको ऋर्को साुँर्ा ब्याज िनिरेको; सञ्चालििा िरहेका, रहेर पनि घाटािा रहेका सार्वजनिक संस्थाि, सनिनि, स्थािीय िहलगायिसुँग नलि बाुँकी रहेको अबौं रकि असलुीका लानग सरकारले अनभयािकै रुपिा कदि िालेर र्हसाब राफसाफ गिुवपिे ।

नलि बाुँकी रहेको अबौं रकि असलुीका लानग अनभयािका रुपिा कदि िालेर र्हसाब राफसाफ गरी सनिनिलाई जािकारी ददि निदेशि ददि े।


44



अथव िन्त्रालय िहालेखापरीक्षकको ५१औ ंर्ार्षवक प्रनिरे्दिको बेरुज ुदफा ४४ का सम्र्न्त्ििा भएको छलफलको निनि २०७७/६/१२ को निर्वय


१

४४

पूुँजीगि लाभकर : एक िेनडङ्ग कम्पिीले कर िचुक्त योजिा गरी शेयर खररद नबक्री बाट पूुँजीगि लाभकर कि निरेकोले छािर्र्ि गरी असलु गिुवपिे ।

सार्वजनिक लेखा सनिनिको २०७६/५/८ को निर्वय र प्रनिनिसभाबाट २०७६/११/६ िा स्र्ीकृि प्रनिर्ेदििा उचल्लचखि निदेशि/निर्वय कायावन्त्र्यि िगरी यसको प्रनिकूल हिु े गरी कर असलुी गिव २०७७/३/३० िा कर नििावरर् गरेको िथा सोही आिार बिाई २०७७/३/३१ िा िहालेखापरीक्षकको कायावलयले बेरुज ु सम्परीक्षर् गरेको देचखएकोले उक्त कर नििावरर्को निर्वय खारेज गरी सनिनिको निदेशि कायावन्त्र्यि गिव र सनिनिलाई त्यसको प्रनिर्देि गिव निदेशि ददि े।


45



गहृ िन्त्रालय िहालेखापरीक्षकको ५६औ ंर्ार्षवक प्रनिरे्दि, २०७४/७५ उपर भएको छलफलका निनि २०७७/३/२४ का निर्वयहरु



१ १

िीनि िथा कायवक्रि – गहृ प्रशासि सिुार कायवयोजिा, २०७४ िा उल्लेख भए अिसुार सिुार गिुवपदवछ ।

गहृ प्रशासि सिुार कायवयोजिा, २०७४ िथा र्र्चशष्ट व्यचक्तहरुको सरुक्षा व्यर्स्थापि कायवर्र्नि लागू गिव निदेशि ददि े।

२ २ कािूि िजुविा – गहृ प्रशासि सम्बन्त्िी आर्श्यक ऐि नियि सियिै ियार गिुवपदवछ ।


३ ३ केन्त्रीय आनथवक र्र्र्रर् – िन्त्रालयले ियार गरेको केन्त्रीय आनथवक र्र्र्रर्ले िहालेखा नियन्त्रक कायावलयले ियार गरेको र्र्र्रर्भन्त्दा शरुु

बजेट रु.१८ करोड ६२ लाख ७४ हजार बढी र खिव ३७ करोड ८९ लाख ४८ हजार घटी देखाएको छ । कारोबारको यथाथव अर्स्था दशावउि ेगरी आनथवक र्र्र्रर् ियार गिुवपदवछ ।

कारोबारको यथाथव अर्स्था दशावउि े गरी आनथवक र्र्र्रर् ियार गिव निदेशि ददि े।

४ ४ शाचन्त्ि सरुक्षा खिव – प्रत्येक र्षव सरुाकीलाई भकु्तािी खिव बढ्दै गएकोिा र्रृ्िको आिार पारदशी छैि । खिव सम्बन्त्िी कायवर्र्निसिेि ियार गरेको देचखएि । ित्कालीि शाचन्त्ि सरुक्षाको पररचस्थनििा गररएको निर्वय पररर्निवि अर्स्थािा पिुरार्लोकि गिुवपदवछ ।

खिव सम्र्न्त्िी कायवर्र्नि िय गरी सिुार् बिोचजि खिविा नििव्यर्यिा र पारदचशविा कायि गिव निदेशि ददि े।


46



५ ५ आनथवक सहायिा : यो र्षव िचन्त्रपररषद्को निर्वयबाट प्रनि व्यचक्त रु. ५० हजारदेचख रु.२५ लाखसम्िका दरले २ हजार २३० जिालाई आनथवक सहायिा र्र्िरर् गरेको छ ।

५.१ िन्त्रालयले २०७४।७५ िा ३१ करोड ८० लाख २७ हजार आनथवक सहायिा प्रदाि गरेको छ । कायवर्र्निको पालिा साथै उपिार खिव परु्ष्ट हिु ेगरी सहायिा प्रदाि गिुवपदवछ ।

अब आइन्त्दा कायवर्र्निको पूर्व पालिा गदै उपिार खिव परु्ष्ट हिु ेगरी आनथवक सहायिालाई कािूि सम्िि र पारदशी बिाउि निदेशि ददि े।

५.२ कायवर्र्नि र्र्पररि रु.२५ लाखसम्ि आनथवक सहायिा र्र्िरर् गरेको देचखन्त्छ । यसरी ३० व्यचक्तलाई रु.३ करोड ३३ लाख र्र्िरर् गरेको छ । िापदण्डनभर रहि ेगरी आनथवक सहायिा र्र्िरर् गिुवपदवछ ।

अब आइन्त्दा कायवर्र्निको पूर्व पालिा गरी िापदण्ड नभर रहेर िार आनथवक सहायिा र्र्िरर् गिव निदेशि ददि े।

६ ६ व्यचक्तगि सरुक्षाकिी – सर्ोच्ि अदालिले २०६८।८।२२ िा कािूििा व्यर्स्था गरेर िार र्र्चशष्ट व्यचक्तलाई सरु्र्िा उपलब्ि गराउि ेआदेश ददएको छ । व्यचक्तगि काििा सिेि लगाउि ेकायव रोक्िपुिे व्यर्स्था "गहृ प्रशासि सिुार िागवचिर, २०७४" िा उल्लेख छ । िापदण्डभन्त्दा र्र्परीि उपलब्ि गराएको सरुक्षाकिी र्फिाव गिुवपदवछ ।

सिुाब बिोचजि गिव निदेशि ददि े।

कारागार व्यर्स्थापि र्र्भाग

७ & सिुार योजिा – स्र्ास््य िन्त्रालयबाट औषनि उपलब्ि भएको छैि । कायवर्र्निको अभार्िा खलु्ला कारागार व्यर्स्थाअिसुार कैदीलाई

सिुाब बिोचजि गिव निदेशि ददि े।


47



र्र्कास नििावर्का काििा संलग्ि गराएको छैि । गहृ प्रशासि सिुार कायवयोजिा, २०७४ अिसुार कारागार व्यर्स्थापििा सिुार गिुवपदवछ ।

८ ८ भौनिक सिुार – कारागारको भौनिक र व्यर्स्थापकीय पक्ष सिुार कायवदलको प्रनिर्ेदि, २०६८ को नसफाररस कायावन्त्र्यि गिव र्र्भागले कायव योजिा ियार गरेको छैि । नििावर् िथा सिुारका कायव सम्प् गरी कारागार व्यर्स्थापि प्रभार्कारी बिाउि ु पदवछ ।

कारागारको भौनिक र व्यर्स्थापकीय पक्ष सिुार कायवदलको प्रनिर्ेदि, २०६८ लाई िध्यिजर गदै कारागारको भौनिक नििावर् र सिुारका कायव सियिै सम्प् गरी कारागार व्यर्स्थापि प्रभार्कारी बिाउि निदेशि ददि े।

९ ९ कारागार क्षििा – ११ हजार ७०० सम्ि क्षििा रहेको ७४ कारागारिा १९ हजारभन्त्दा बढी कैदी रहेको अर्स्था छ । कैलाली र बाुँके कारागारिा क्षििाभन्त्दा ३०० प्रनिशि बढी हिुे गरी कैदी राखेको देचखन्त्छ ।कारागार क्षििाका आिारिा बन्त्दी राख्नपुदवछ ।

सिुार् बिोचजि गिव निदेशि ददि े।

अध्यागिि र्र्भाग

१० १० प्रर्ाली सिुार – गहृ प्रशासि सिुार कायवयोजिाले प्रर्र्नियकु्त अनभलेख प्रर्ाली राख्न ेउद्देश्य नलएपनि सीिा नियन्त्रर् प्रर्ालीको स्थापिा, स्िाटव काडवको व्यर्स्था िथा इनिग्रसेि िोबाइल एचप्लकेसि ियार गरेको छैि । अध्यागिि र्र्भाग र िािहिका कायावलयको कायव र्ािार्रर्िा सिुार गि ेकायवयोजिा कायावन्त्र्यि गिुवपदवछ ।

सिुारका लानग िानलएको कािहरुलाई निरन्त्िरिा ददई अनभलेखहरुलाई अद्यार्निक बिाउि र िािहिका कायावलयहरुको कायव र्ािार्रर्िा सिुार गि ेकायवयोजिा कायावन्त्र्यि गिव निदेशि ददि े।

११ ११ नभसा चस्टकर – र्र्भागले यो र्षव ५ लाख ६७ हजार ४७६ थाि नभसा १५ ददिनभर नभसा चस्टकरको अध्यार्निक अनभलेख सनिनििा पेश गिव


48



चस्टकर चजन्त्सी खािाबाट खिव जिाएको छ िर कूटिैनिक नियोगलाई उपलब्ि गराएको नभसा चस्टकरको अनभलेख अद्यार्निक गरेको छैि । अनभलेख अद्यार्निक गरी राजस्र् यर्कि हिु े गरी आय लेखाङ्कििा सिुार गिुवपदवछ ।

र राजस्र् यर्कि हिु ेगरी आय लेखांकििा सिुार गिव निदेशि ददि े।

१२ १२ कारबाही िथा निष्काशि – अध्यागिि कािूि पालिा िगिे र नभसाको म्याद थप िगरी िेपालिा बस्ि े र्र्देशी िागररकको यथाथव अनभलेख ियार गरी ि्याङ्क प्रर्ाली व्यर्चस्थि गिुवपदवछ ।

अध्यागिि कािूिको पालिा िगिे र नभसाको म्याद थप िगरी िेपालिा बस्ि े र्र्देशी िागररकलाई गररएको कारर्ाही िथा निष्काशिको यथाथव र्र्र्रर् आउि ेगरी ि्यांक प्रर्ाली व्यर्चस्थि गिव निदेशि ददि े।

रार्िय पररियपर व्यर्स्थापि केन्त्र

१३ १३ पररियपर र्र्िरर् –र्ार्षवक कायवक्रि, २०७४ बिोचजि केन्त्रले १२ चजल्लािा रार्िय पररियपर र्र्िरर् गि ेलक्ष्य बिोचजि हालसम्ि रु. ६० करोड ७५ लाख ७५ हजार खिव भएको छ । लक्ष्यअिरुुप पररियपर र्र्िरर् गिव िसक्दा लागिसिेि बढ्ि े देचखन्त्छ । र्ार्षवक लक्ष्य अिसुार कायव सम्प् गिुवपदवछ ।

र्ार्षवक लक्ष्य अिसुार कायव सम्प् गिव निदेशि ददि े।

िपेाल प्रहरी

१४ १४ कायवक्रि कायावन्त्र्यि – अपराि अिसुन्त्िाि प्रर्र्नििा आिाररि, साइबर अपराि नियन्त्रर्का लानग कािूिी व्यर्स्था, आिनुिक उिार सािग्री व्यर्स्था, सी.सी.टी.भी. िाल ु हालििा राख्न े लगायिका कायव सम्प् गरेको पाइएि । सिुार योजिा कायावन्त्र्यिका लानग आर्श्यक बजेट व्यर्स्था गरी प्रहरी सेर्ालाई प्रभार्कारी बिाउिपुदवछ ।

अपराि अिसुन्त्िाि प्रर्र्नििा आिाररि बिाई साइबर अपराि नियन्त्रर्का लानग कािूिी व्यर्स्था, आिनुिक उिार सािग्री व्यर्स्था, सी.सी.टी.भी. िाल ु हालििा राख्न े लगायि आर्श्यक सिुारका लानग योजिा िथा बजेट िय गरी प्रहरी सेर्ालाई प्रभार्कारी बिाउि निदेशि ददि े।


49



१५ १५ िािर् स्रोि व्यर्स्थापि – िेपाल प्रहरीको कुल दरबन्त्दी ७५ हजार ८१० दरबन्त्दी स्र्ीकृि भएको छ । आनथवक र्षवको अन्त्ििा ४ हजार ८६० पद ररक्त रहेको देचखन्त्छ । प्रहरी सेर्ािा आकषवर् गिव सक्ि ेगरी जिशचक्त व्यर्स्थापि योजिा ियार गिुवपदवछ ।

स्र्ीकृि दरबन्त्दी बिोचजि सियिा ि ैपदपूनिवको व्यर्स्था निलाई सेर्ा पलायिबाट रोक्ि प्रहरी सेर्ालाई आकषवक बिाउि े गरी जिशचक्त व्यर्स्थापि योजिा ियार गरी लागू गिव निदेशि ददि े।

१६ १६ अपराि अिसुन्त्िाि – सिग्ररुपिा संगदठि िथा आनथवक अपराि २९.५८, सािाचजक अपराि ४०.८९, िर्हला िथा बालबानलका सम्बन्त्िी ३३.४५ प्रनिशिले बढेको पाइयो । अपरानिक र्क्रयाकलाप बढ्िकुा कारर् पत्ता लगाई बढ्दो अपरािलाई रोकथाि गरी शाचन्त्ि सवु्यर्स्था कायि गिव आर्श्यक कायवक्रिहरु िजुविा गिुवका साथै दिाव भएका िदु्दाहरु सियिै फछ यौट गिुवपदवछ ।


१७ िार्फक व्यर्स्थापि – उपत्यकाको िार्फक व्यर्स्थापिको लानग थप िार्फक बत्ती, सडक बत्ती, अण्डरपास, फ्लाई ओभर, अकासेपलु आर्श्यक रहेको औलँ्याए िापनि त्यस्िा संरििा नििावर्को प्रर्क्रया अगानड बढाएको पाइएि । सडक, क्रनसङ र पार्कव ङस्थलको व्यर्स्थापि, सर्ारी सािि दिाव एरं् सञ्चालि अििुनि, सर्ारी नियन्त्रर् गिे निकाय बीि सिन्त्र्यको अभार् देचखएको छ । सिन्त्र्य गरी एकीकृि िार्फक व्यर्स्थापि योजिा लागू गिुवपदवछ ।

सडक र्र्भाग, यािायाि व्यर्स्था र्र्भाग, िहािगरपानलका, प्रदेश सरकार र उपत्यका िार्फक प्रहरीको आपसी सिन्त्र्यिा एकीकृि िार्फक व्यर्स्थापि योजिा लागू गिव निदेशि ददि े।

१८ १८ िार्फक बत्ती –िहािगरीय िार्फक िहाशाखाले काठिाडौँ उपत्यकानभर सडक र्र्भाग, यािायाि व्यर्स्था र्र्भाग, िहािगरपानलका, प्रदेश


50



थप ३२ स्थाििा िार्फक बत्ती र थप ९ स्थाििा पैदलयारी बत्ती व्यर्स्था गिुवपिे औलँ्याएकोिा कायावन्त्र्यि गरेको पाइएि । सडक र्र्भागसुँग सिन्त्र्य गरी िार्फक बत्ती र पैदलयारी बचत्त व्यर्स्था गरी िार्फक व्यर्स्थापि सिुार गिुवपदवछ ।

सरकार र उपत्यका िार्फक प्रहरीको आपसी सिन्त्र्यिा िार्फक बत्ती र पैदलयारी बचत्त व्यर्स्था गरी िार्फक व्यर्स्थापि सिुार गिव निदेशि ददि े।

१९ सडक सरुक्षा – र्ार्षवक औसि ८ प्रनिशिका दरले दघुवटिािा र्दृि भएको देचखयो । सर्ारी सािि र सडकको जीर्व अर्स्था, सर्ारीसाििको िाप, पूर्ाविारबेगर सडक अििुनि ददि,ु, यारकुो िाप,

िालक अििुनिपरिा नियििको किीका कारर्ले दघुवटिा बढेको अर्स्था छ । सम्बचन्त्िि निकायबाट सडक ििवि, सडक बत्ती, िार्फक चिन्त्ह, सडक स्िाटव चिह्न, प्रदूषर् परीक्षर् िेनसि लगायिको व्यर्स्थापि गरी दघुवटिा न्त्यूिीकरर् गिुवपदवछ ।


२० नििावर् स्थल – नििावर् व्यर्सायीलाई २०७५।३।२९ िा रु.४० लाख ६७ हजार िोनबलाइजेसि पेस्की भकु्तािी भएकोिा नििावर् स्थाि उपलब्ि िगराएकोले कायावरम्भ भएको छैि । नििावर् स्थल यर्कि िगरी सम्िौिा गिुव र पेस्की उपलब्ि गराउि ु उचिि देचखएि । नििावर्स्थल उपलब्ि गराई सम्िौिाअिसुारको कायव सम्प् हिुपुदवछ ।

नििावर् स्थल यर्कि िगरी सम्िौिा गि े र पेस्की उपलब्ि गराउि ेपदानिकारीलाई सिेि गराई सम्िौिाअिसुारको कायव सम्प् गिव गराउि निदेशि ददि े।

२१ स्रोि र सेर्ा प्रर्ाह – िेपाल प्रहरीका जर्ािका लानग पयावप्त आर्ास,

िेस, र्पउि ेपािी र शौिालय लगायि भौनिक पूर्ाविारको किी रहेको छ । सर्ारी सािि, राडर गि, भेर्हकल र्फटिेस टेचस्टङ सेन्त्टर, सर्ारी प्रदूषर् प्रचशक्षर् िेनसिको किी रहेको पाइयो । िोर्कएको चजम्िेर्ारीको



51



आर्श्यकिा अिरुुप स्रोिको व्यर्स्था गरी प्रहरी सेर्ाको प्रभार्काररिा र्रृ्ि गिुवपदवछ ।

सशस्त्र प्रहरी बल िपेाल

२२ औद्योनगक िथा राजस्र् सरुक्षा – “औद्योनगक कररडोर, क्षेर र प्रनिष्ठािहरु” को सरुक्षाका लानग सशस्त्र प्रहरी बल औद्योनगक सरुक्षा गर्को व्यर्स्था गररएको छ । भन्त्सार िाका र राजस्र् अिसुन्त्िाििा सशस्त्र प्रहरी बलको रे्शक्याम्प राखी सरुक्षा राचखएको छ । सीिा िाकाहरुिा सघि गस्िी पररिालि गरी िोरी पैठारी नियन्त्रर्िा प्रभार्काररिा ल्याउिपुदवछ ।

सिुारका कायवहरुलाई निरन्त्िरिा ददई सीिा िाकाहरुिा सघि गस्िी पररिालि गरी िोरी पैठारी नियन्त्रर्िा प्रभार्काररिा ल्याउि सियिै कायव सम्प् गिव निदेशि ददि े।

२३ अनभलेख सरुक्षा – केन्त्रीय लेखाको भण्डारिा २०७४।९।४ गिे रानि १M३० बजे आगलागी हुुँदा रु.९ अबव ७४ करोड १९ लाखका कारोबारसम्बन्त्िी प्रिार् कागजाि क्षनि भएको देचखएको छ । छािनबि सनिनिको कम्प्यटुरिा आिाररि लेखा िथा अनभलेख प्रर्ाली लागू गि,े चजन्त्सी व्यर्स्थापि िसु्ि बिाउि ेजस्िा सिुार्सिेिका आिारिा सिुार गरी अनभलेख प्रर्ाली व्यर्चस्थि गिुवपदवछ ।

सिुारका कायवलाई निरन्त्िरिा ददई अनभलेख प्रर्ाली ब्यर्चस्थि गिव निदेशि ददि े।

२४ ठेक्का व्यर्स्था – आनथवक र्षव ०७४।७५ िा स्टेशिरी, िसलन्त्द िथा कायावलय सञ्चालि लगायिका सािाि खररद गिव रु.२२ करोड ३८ लाख ९१ हजार लागि अििुािका १३ खररद ठेक्कािा रु.१५ करोड ८२ लाख ४ हजारिा सािाि आपूनिव गि ेगरी सम्िौिा भएको छ ।

सार्वजनिक खररद ऐि र नियिार्लीको पालिा गरी आइन्त्दा र्ोलपरको िाध्यिबाट िार प्रनिष्पिाव गराइ खररदकायव गिव र सम्िौिाबिोचजि काि िगिे र िगराउिलेाई कारर्ाहीको दायरािा ल्याउि निदेशि ददि े।


52



प्रस्िार्र्ि दर र्र्श्लषेर् गदाव िाग घटी हिु े सािाि न्त्यूि िूल्यिा िथा अनिक िाग हिु ेसािाि उच्ि िूल्यिा उपलब्ि गराउि ेगरी प्रस्िार् गरे पनि न्त्यूि कबोल गरेको र्स्ि ुआपूनिव िगरेको साथै बोलपरिा उल्लेख भएभन्त्दा फरक र्कनसिका सािग्री प्रिनलि बजार िूल्यिा उपलब्ि गराएको देचखन्त्छ । सम्िौिाअिसुार आपूनिव गि ेगरी सिुार गिुवपदवछ ।

२५ पोशाक र्र्िरर् - यो र्षव पोशाक खररदको रु.५ करोड ८६ लाख १५ हजार खररद कायव िहुुँदा र्िज भएको छ । कुल ३७ हजार ११७ सशस्त्र प्रहरी कायवरि रहेकोिा पोशाक िौज्दाि दरर्न्त्दीको िलुिािा न्त्यूि देचखन्त्छ । नियिार्लीिा उल्लेख भए अिसुार पोशाक र्र्िरर् गिुवपदवछ ।


चजल्ला प्रशासि कायावलयहरु

२६ सेर्ा प्रर्ाह - चजल्ला प्रशासि कायावलयले अिलाइि निर्ेदि नलि ेिथा कू्य िेनसििाफव ि टोकि प्रर्ालीको शरुुर्ाि गिुवपिेिा गरेको छैि । सिुार कायवयोजिा कायावन्त्र्यि गराई सेर्ाको प्रभार्काररिा बढाउि ुपदवछ।

सिुारका कायवहरु सबै चजल्लाहरुिा परु् याई सेर्ाको प्रभार्काररिा बढाउि निदेशि ददि े।

२७ राहि र क्षनिपूनिव - राहि र क्षनिपूनिवका लानग निकासा रकि सियिै र्र्िरर् भएको छैि । राहि िथा क्षनिपूनिवका लानग प्राप्त रकि सियिा नबिरर् गरी सेर्ाको प्रभार्काररिा बढाउिपुदवछ ।

राहि र क्षनिवपूनिवलाई प्रभार्कारी बिाउि सियिा ि ैप्राप्त रकि र्र्िरर् गिव र सेर्ालाई प्रभार्कारी बिाउि निदेशि ददि े।

रार्िय र्र्पद् व्यर्स्थापि कोष


53



२८ क्षििा अनभर्रृ्ि – क्षििा र्रृ्िका लानग िन्त्रालयले र्र्पद् जोचखि न्त्यूिीकरर् रार्िय िीनि िजुविा गरी जिसेर्ा ब्यूरो गठि गरेको छ । योजिाअिसुार सञ्चालि केन्त्र स्थापिा गरी भण्डारर्को व्यर्स्था गरेको छैि । साथै संघ, प्रदेश र स्थािीय निकायबाट राहि पिुस्थावपिा र पिुनिविावर् दोहोरो िपिे गरी गिुवपदवछ ।


२९ राहि र्र्िरर् – िन्त्रालयले यो र्षव चजल्ला र्र्पद् व्यर्स्थापि कोषहरुलाई रु.१ अबव ९ करोड २० लाख २८ हजार निकासा गरेको छ । खाद्याि खररदका लानग िगद र्र्िरर् कायव बैर्कङ्ग कारोबारिाफव ि गरी स्रोिको दक्षिापूर्वक उपयोग गरी लचक्षि सिूह लाभाचन्त्र्ि हिु ेव्यर्स्था गिुवपदवछ ।

खाद्याि खररदका लानग िगद र्र्िरर् कायव बैर्कङ्ग कारोबारिाफव ि गरी स्रोिको दक्षिापूर्वक उपयोग गरी लचक्षि सिूह लाभाचन्त्र्ि हिु ेव्यर्स्था गिव निदेशि ददि े।

३० हेनलकोप्टर भाडा – र्र्पद् व्यर्स्थापि कोषको रकि सरुक्षा गोठीिा सहभानगिा जिाउि हेनलकोप्टर प्रयोग गरी रु.८३ लाख ६० हजार भाडा खिव लेखेको छ । असम्बचन्त्िि कायविा प्रयोग भएको हेनलकोप्टर भाडा र्र्पद् राहिको लानग निकासा भएको रकिबाट भकु्तािी गिुव उचिि देचखएि । र्र्पद् व्यर्स्थापि कोषको रकि सम्बचन्त्िि कायविा िार खिव गिुवपदवछ।

हेनलकोप्टर प्रयोग खिव सम्बन्त्िी र्र्स्ििृ र्र्र्रर् १५ ददिनभर सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े। अब आइन्त्दा सम्बचन्त्िि शीषवकबाट िार खिव गिे व्यर्स्था गिव निदेशि ददि े।

३१ कायव सञ्चालि केन्त्र – केन्त्रिा प्राकृनिक र्र्पद्को बेला आर्श्यक पिे राहि िथा उिार सािग्रीहरु भण्डारर्को अद्यार्निक चजन्त्सी अनभलेख िराखेको, चजन्त्सी सािािको प्रकृनि र प्रयोजिअिरुुप र्गीकरर् गरी

प्रदेश सरकार िािहि कायव सञ्चालि केन्त्र व्यर्चस्थि गिव निदेशि ददि े।


54



सोहीअिरुुप आर्श्यक स्थाि व्यर्स्था गरी भण्डारर् िगरेको िथा सािाि र्र्िरर्को लानग िाग फाराि प्रयोग िगरेको अर्स्था छ । किविारी क्षििा र्रृ्ि गरी चजन्त्सी लगि अद्यार्निक गरी संरक्षर्को उचिि व्यर्स्था गिुवपदवछ ।

अन्त्य संस्था (कल्यार् कोष िथा कल्यार्कारी सेर्ा केन्त्र) ३२ व्यार्सार्यक र्क्रयाकलाप – िेपाल प्रहरीको कल्यार् कोष िािहि

सञ्चालििा रहेका ४ पेिोल पम्पिा ४५ प्रहरी, यसैगरी सशस्त्रका ३ पेिोल पम्पिा ४४ सशस्त्र प्रहरी किविारी पररिालि गरेको पाइयो । छुटै्ट अचस्ित्र्सर्हि दिाव भएको संस्थािा कायवरि किविारीको िलब िथा पाररश्रनिक िेपाल सरकारको स्रोिबाट भकु्तािी गिुव उचिि देचखएि । व्यार्सार्यक र्क्रयाकलाप सञ्चालि गिव छुटै्ट व्यर्स्था गरी आन्त्िररक स्रोिबाट खिव व्यर्स्थापि गिुवपदवछ ।

पेिोल पम्प संिालि जस्िा व्यर्सार्यक र्क्रयाकलाप सञ्चालि गिव कल्यार्कारी सेर्ा केन्त्रको आन्त्िररक स्रोिबाट खिव व्यर्स्थापि गिव निदेशि ददि े।


55



रक्षा िन्त्रालय िहालेखापरीक्षकको ५६औ ंर्ार्षवक प्रनिरे्दि, २०७४/७५ उपर भएको छलफलको निनि २०७७/३/२८ का निर्वयहरु

क्र.सं. बेरुजकुो दफा

बेरुजकुो संचक्षप्त र्र्र्रर् सनिनिको निर्वय

१

१

िीनि कायावन्त्र्यि – िेपाल सरकारको िीनि िथा कायवक्रििा िेपालको सिग्र रार्िय र्हि प्रर्िविका लानग रार्िय सरुक्षा िीनि कायावन्त्र्यि गररि ेउल्लेख भएपनि कायावन्त्र्यि देचखएि । िेपाली सेिालाई चजम्िा ददिपुिे सम्पदाहरुको र्र्र्रर् ियार गरेको पाइएि ।

सरोकारर्ाला निकायहरुसुँग सिन्त्र्य गरी रार्िय सरुक्षा िीनिको कायावन्त्र्यि गिव र बजेट र्क्तव्यिा उल्लेचखि कायवहरु प्राथनिकिािा राखी सम्प् गिव निदेशि ददि े।

िपेाली सेिा

सम्भार रथीको कायावलय

२ २ प्रिीिपर - २०५७।५८ देचख २०७३।७४ सम्िको रु. ४ अबव २८ करोड २५ लाखको ८३ प्रिीिपर पेश्की फछ्र्यौट हिु बाुँकी रहेकोले सियिा सािाि प्राप्त िभएको िथा फछ्र्यौटसम्बन्त्िी कारबाही िगरेको अर्स्था देचखन्त्छ ।

नििावररि सियिा िालसािाि प्राप्त भए िभएको यर्कि गरी िालसािाि प्राप्त हिु िसकेका प्रनििपर बैंकसुँगको सिन्त्र्यिा बन्त्द गरी पेश्की फछयौट गरेर ६ िर्हिनभर सनिनिलाई जािकारी गराउि े।

३ ३ सरुक्षा सािग्री खररद - सरुक्षा सािग्रीको लानग िेपाल राि बैङ्किा प्रिीिपर खोल्ि रु.८६ करोड ४३ लाख ५५ हजार पठाएको, आनथवक र्षव सिाप्त

सरुक्षा सािग्रीको खररदिा सार्वजनिक खररद ऐि र नियिार्लीको पूर्व पालिा गरी अनिचर्वि अर्स्थािा रहेको कािलाई ६ िर्हिानभर टुङ्गो


56



भएको ६ िर्हिाभन्त्दा बढी सिय व्यिीि भैसक्दा पनि पेस्की अनिचर्वि अर्स्थािा रहि ुनियिसम्िि देचखुँदैि ।

लगाई सनिनिलाई जािकारी गराउि े।

$= $ र्र्नििय दरिा र्रृ्ि - नभनभआइपी निनडयि हेनलकोप्टरको खररद प्रयोजिका लानग िेपाल राि बैङ्कलाई २०७४।१०।१० िा रु.१ अबव ७० करोडको िेक पठाएकोिा शिप्रनिशि िाचजवि रकि िपगु भएको कारर् कारबाही अचघ िबढाएकोले २०७५।१।२० िा रु.१९ करोड १८ लाख थप गरेको देचखन्त्छ । यो अर्नििा यरुोको र्र्नििय दर रु.११८।०९ बाट र्रृ्ि भै रु.१२८।३१ पगेुकोले सम्िौिा रकि यरुो १ करोड ४३ लाख ३४ हजारको लानग कररर् रु.१४ करोड ६५ लाख थप व्ययभार पिव गएको छ ।

अब आइन्त्दा खररद कायवका सन्त्दभविा आनथवक प्रस्िार् स्र्ीकृनििा र्ढला ससु्िी िगरी थप व्ययभार िपिे व्यर्स्था गिव निदेशि ददि े।

इचन्त्जनियररङ् र्र्भाग

काठिाडौं - िराई / ििेश रिुिागव

%= ५ प्रगनिाः आयोजिाले यो र्षव सडक नििावर्को लानग बोलपर प्रर्क्रयाबाट रु.१३ अबव २६ करोड ४९ लाखको २२ खररद सम्िौिा गरेकोिा रु.३ अबव ५८ करोड ७९ लाख खिव भएको छ । अिाििबाट हिु े नििावर्को लानग आर्श्यक नििावर् उपकरर् िथा सर्ारीसािि भाडािा नलि रु.१ अबव ४४ करोड ४ लाखको ५ खररद सम्िौिा गरेकोिा रु.८५ करोड ९६ लाख खिव गरेको छ । त्यसैगरी नििावर् उपकरर्, सर्ारीसािि, सञ्चार उपकरर्लगायिका सािाि आपूनिवको लानग १४ खररद सम्िौिाको रु.२८

खररद सम्िौिा गरेको िध्ये न्त्यूि बजेट खिव भएको देचखएकोले स्र्ीकृि बजेट िथा कायवक्रि अिरुुप सियिै कायव सम्प् गिव सिय सीिा नििावरर् गरी नियिािसुार खररद प्रर्क्रया संिालि गिव निदेशि ददि े।


57



करोड ३६ लाख, अिािििा रुख काट्िे कायवको लानग रु.४१ करोड ७५ लाख, दश स्थाििा क्याम्प र एक कायावलय भर्ि नििावर्को लानग रु.४७ करोड ७२ लाख र जग्गा खररद पेस्की रु.२ अबवसिेि यस र्षव रु.७ अबव ६२ करोड ५८ लाख भकु्तािी गरेको छ।

^= ६ र्र्स्ििृ पररयोजिा प्रनिरे्दि - र्र्स्ििृ पररयोजिा प्रनिर्देि स्र्ीकृि िभैकि ैरुख कटाि, िआुर्जा र्र्िरर्, िाटो ख् े पिेु, टेर्ा पखावल लगाउि ेलगायिका कायविा रु.१२ अबव ६५ करोड खिव गरेको ।

र्र्स्ििृ पररयोजिा प्रनिर्ेदि स्र्ीकृि भइसकेकोले केही गिुव िपिे र बेरूज ुलगि हटाउि े।

&= ७ खिव र्गीकरर् र्र्परीि खररदाः िेपाल सरकारको खिव शीषवक र्गीकरर् र व्याख्या र्र्पररि आयोजिाले निदेशक सनिनिबाट कायवक्रि स्र्ीकृि गराई सार्वजनिक नििावर् खिव शीषवकिा सर्ारीसािि, भारी िेनसिरी उपकरर् िथा सोको पाटवपजुाव खररदिा रु.२८ करोड ३७ लाख, सञ्चार उपकरर् खररदिा रु.२ करोड ४७ लाख, इचन्त्जनियररङ उपकरर्, र्र्द्यिुीय सािाि, सरुक्षा उपकरर्, कम्प्यटुर िथा र्प्रन्त्टर, फनिविर र्फक्सिरलगायि खररदिा रु.९३ लाख सिेि रु.३१ करोड ७७ लाख खिव गरेको छ ।

अब आइन्त्दा सार्वजनिक नििावर्का लानग र्र्नियोचजि रकि अन्त्य शीषवकिा खिव िगिव निदेशि ददि े र आ.ब. २०७६/२०७७ बाट िालिुफव र पूुँजीगििफव र्र्नभ् शीषवकिा बजेट व्यर्स्थापि गररएकोले उचल्लचखि बेरुज ुलगि हटाउि े।

८ ८ ठेक्का व्यर्स्था र प्रनिस्पिावाः लागि अििुाि र सम्िौिा रकि िलुिा गदाव १४ ठेक्कािा एक प्रनिशि र ३ ठेक्कािा एकदेचख पाुँि प्रनिशिभन्त्दा घटी अन्त्िर रहेको पाइयो । सडक नििावर् सिूहका ठेक्काहरुको बढी लागिका प्याकेजिा बोलपर दाचखला संख्या न्त्यूि रहेको र लागि अििुािकै हाराहारीिा खररद सम्िौिा भएको छ । खररद कायवको प्याकेज िय गदाव

उचल्लचखि ठेक्काहरुको पिुरार्लोकि गरी खररद कायवको प्याकेज िय गदाव पयावप्त प्रनिस्पिाव हिु सक्िे िसक्ि ेसनुिचश्चििा गरी गराई अनिक संख्यािा बोलपर सहभागी हिु ेर्ािार्रर् निलाउि र खररद कायवलाई नििव्ययी बिाउि निदेशि ददि े।


58



पयावप्त प्रनिस्पिाव हिु सक्ि ेिसक्ि ेर्र्षयिा ध्याि ददिपुिे देचखन्त्छ ।

९ ९ नििावर्स्थल र्र्र्ादाः खोकिा प्ररे्श र्र्न्त्ददेुचख डकुुछापसम्ि ६.४ र्क.नि. लम्बाइको क्षेरिा सडक रेखाङ्कि र्र्र्ादको कारर्ले ४८.५ प्रनिशि स्थािीयले िआुब्जा िनलई अर्रोि भएको कारर् नििावर् कायव शरुु हिु सकेको छैि ।

सियिै र्र्र्ाद अन्त्त्य गरी आयोजिालाई निर्ावि सञ्चालि गिव पहल गिव सम्बचन्त्िि निकायलाई निदेशि ददि े।

१० १० रूख कटािाः यो र्षव रुख काट्िको लानग रु.३ करोड ९१ लाख ८९ हजार प्रत्यक्ष खिव भएको भनिएकोिा भकु्तािीको कुल लागि यर्कि गरेको छैि । खिव यर्कि गरी काठ दाउरा नबक्री लागििा सिारे्श गिुवपदवछ । नििावर्को क्रििा कार्टएका रुख नबरुर्ाको सट्टािा बकृ्षारोपर् गरी सक्िपुिे अर्नि र्कटाि िगरेको, चजल्ला र्ि कायावलयले र्ृक्षारोपर् स्थल ििोकेको र सोको लानग बजेट र्र्नियोजि भएको पाइएि ।

र्ृक्षारोपर् सम्प् गिव लाग्ि ेसिय र्कटाि, र्ृक्षारोपर् स्थल नििावरर् लगायिका काि गरी सोका लानग पयावप्त बजेट नबनियोजि गिव र सििदारीपरको कायावन्त्र्यि गरी सियिा ि ैर्ृक्षरोपर् कायव सम्प् गिव निदेशि ददि े।

११ ११ िेनसिरी भाडााः आयोजिाले २ लाख ५७ हजार २५५ घण्टा र्र्नभ् िेनसिरी उपकरर् भाडािा नलि रु.१ अबव ५७ करोड ७८ लाख ११ हजारको लागि अििुाि ियार गरी रु.१ अबव ४४ करोड ४ लाख २० हजारिा ५ ठेक्काबाट नििावर् उपकरर् िथा िेनसिरी सािि भाडािा नलि ेसम्िौिा गरेको छ । भाडािा नलएका सम्पूर्व सािाि पूर्व क्षििािा उपयोग भएको सनुिचश्चि गररिपुछव ।


१२ १२ जग्गाको लगिाः िआुव्जा र्र्िरर्को लानग रु.३ अबव १० करोड ३५ लाख ६५ हजार खिव गरेको छ । िआुर्जा पाउि ेजग्गाििी र िआुर्जा िपाउि े

आयोजिाको िाििा प्राप्त भएका जग्गाको प्रिार्परको अनभलेख अद्यार्निक गरी त्यसको व्याकअप Government Integrated Data


59



जग्गाििीको र्र्र्रर् कम्प्यटुरिा राखे िापनि िी र्र्र्रर्को सरुक्षा र व्याकअपसर्हिको सफ्टर्ेर प्रयोग िगरेको कारर् जग्गाको अनभलेख सरुचक्षि र भरपदो रहेको पाइएि .

Center (GIDC) िा सिेि सरुचक्षि राख्न ेव्यर्स्था निलाउि निदेशि ददि े।

!३ !३ सैनिक िखु्यालय भर्िाः सैनिक िखु्यालय भर्िको लागि अििुाि रु.३ अबव १३ करोड ३६ लाख भएकोिा रु.३ अबव ९ करोड १४ लाखको खररद सम्िौिा भएको छ । उक्त नििावर् कायविा सेरेिोनियल हल, छििा हेनलप्याड, र्र्द्यिु, अचग्ि सरुक्षा, फोहोर प्रशोििलगायिको कायव थप गरी १३.०६ प्रनिशिले हिु े भेररएसिको रु.४० करोड ३८ लाख ३३ हजारसिेि हालसम्ि रु.२ अबव ९३ करोड ६२ लाख खिव भएको छ ।

नििावर् कायव सम्प् भई सैनिक िखु्यालय भर्ििा कायव संिालि भैसकेकोले केही गिुव िपिे ।

र्र्कास नििावर् निदेशिालय

१४ १४ प्रगनि चस्थनिाः निदेशिालयले हालसम्ि २७ सडक आयोजिाको ट्र्याक नििावर् गि ेचजम्िेर्ारी पाएकोिा गिर्षवसम्ि २२ र यो र्षव िैलङु्ग स्यािुरे्सी सडकसिेि २३ आयोजिा सम्प् गरी सडक र्र्भागलाई हस्िान्त्िरर् गरेको छ । आयोजिागि र्र्स्ििृ ड्रइङ नडजाइि ियार िभएको, आर्श्यक बजेट आनथवक र्षवको शरुुिा र्र्नियोजि िगरी पटक पटक थप अचख्ियारी प्रदाि गरेको लगायि र्र्गििा औल्याइएका व्यहोरािा सिुार भएको देचखएि ।

भर्ि, सडक लगायिका पूर्ाविार नििावर्का सम्र्न्त्ििा सम्र्चन्त्िि निकायसुँग सिन्त्र्य गरी आयोजिागि र्र्स्ििृ ड्रइङ नडजाइि ियार गिव, आर्श्यक बजेट आ.ब. को शरुुिै र्र्नियोजि गिे व्यर्स्था निलाउि र सियिै अचख्ियारी प्रदाि गरी र्र्कास नििावर् कायव व्यर्चस्थि बिाउि निदेशि ददि े।

सैनिक सािग्री उत्पादि िथा याचन्त्रक सेर्ा िहानिदेशिालय

१५ १५ प्लाण्ट खररदाः िहानिदेशिालयले पयावप्त बजेटको व्यर्स्था िभई सैनिक सािग्री उत्पादि सम्बन्त्िी प्लाण्ट खररद गिव, प्रिीिपर खोल्ि िेपाल राि

उचल्लचखि कायव हिु िसकेकोिा सो रकि राजस्र् दाचखला गिव र अब आइन्त्दा स्रोि सनुिचश्चि गरेर िार खररद कायव गिव निदेशि


60



बैङ्किा रु.१ अबव ५० करोड पठाएकोिा उक्त रकि िाचजविसर्हि प्रिीिपर खोल्ि अपयावप्त भएको कारर् प्रिीिपर िखलेुको र र्िज पनि िभएको चस्थनि छ ।

ददि े।

िैलङु–स्यािुबेंसी र खलुाल–ुलैफु–नसिकोट सडक नििावर् चस्थनि

१६ १६ योजिा छिौट र लागि अििुाि - सडक नििावर् योजिा छिौट गदाव छिौटका आिार र िापदण्ड पूरा िगरेको िथा पूर्व ियारीका कायव हिु िसकेकोले नििावर् िरर्िा सिस्या भई िेपाली सेिालाई हस्िान्त्िरर् गरे िापनि उक्त सिस्या हस्िान्त्िरर् पश्चाि पनि यथार्ि ्रहेको देचखन्त्छ । उक्त दरैु् सडकको र्र्स्ििृ सभे, नडजाइि र लागि अििुाि ियार िगरी िेपाली सेिालाई नििावर्को चजम्िेर्ारी हस्िान्त्िरर् गरेको िथा िपेाली सेिाले र्ार्षवक बजेटलाई आिार बिाई नििावर् कायव गरेकोले कुल लागि र सम्प् गि ेअपेचक्षि अर्नि यर्कि हिु सक्ि ेअर्स्था छैि ।

उचल्लचखि सडकको कूल लागि र सम्प् गररि ेअर्नि यर्कि हिु ेगरी र्र्स्ििृ सभे नडजाइि लगायिका कािहरु सम्प् गरी नििावर् कायव अचघ बढाउि निदेशि ददि े।

१७ १७ र्ािार्रर्ीय प्रभार् िूल्याङ्किाः आयोजिा पर्हले नििावर् गि े र र्ािार्रर्ीय प्रभार् िूल्याङ्किपनछ गि े कायवले र्ािार्रर्ीय प्रभार् िूल्याङ्किको औचित्य परु्ष्ट हिु सतै्तmि । र्ािार्रर्ीय पक्षलाई ध्याि ददई नििावर् पूर्व काििुको प्रर्क्रया पूरा गरी प्रारचम्भक र्ािार्रर्ीय परीक्षर् र र्ािार्रर्ीय प्रभार् िूल्याङ्कि सम्प् गरी नििावर् कायव गिुवपदवछ ।


१८ १८ र्र्स्फोटक पदाथवको िम्सव - िेपाली सेिािारा निनिवि िैलङु–स्यािुबेसी सडक र कर्ावली कररडोर खण्डिा िम्सव भन्त्दा बढी र्र्स्फोटक पदाथवको प्रयोग



61



भएको छ । आर्श्यकिाभन्त्दा बढी भएिा र्ािार्रर्िा असर पगु्ि जाि ेभएकोले अत्यार्श्यकीय र कडा िट्टाि फोिवका लानग िार र्र्स्फोटक पदाथवको प्रयोग गि े र िम्सवको अिीििा रही दक्षिापूर्व ढङ्गले र्र्स्फोटक पदाथवको उपयोग गिुवपदवछ ।

१९ १९ सडक नििावर्को चस्थनि -

१९.१ कर्ावली कररडोर सडकको घाटपारी िौर पश्चािको १८ र्कलोनिटर बाटो िोडयकु्त र किजोर भ–ूबिोटिा रेखाङ्कि गररएकोले उक्त सडक खण्डको रेखाङ्कि पररर्िवि गरी िदीको र्किाराबाट सीिा रेखाङ्कि गदाव हालको नडजाइिभन्त्दा ४.५ र्कलोनिटर सडक छोटो हिु,े कुिै पनि घमु्िी िपिे भएकोले सम्भार्र्ि दघुटविा न्त्यूिीकरर् हिु े र उक्त प्रस्िार्र्ि खण्डिा िाटोको अर्स्था िलुिात्िक रुपिा चस्थर रहेकोले भर्र्ष्यिा पर्हरोको सम्भार्िा कि भई, ििवि लागि कि हिुसक्ि ेभएकोले यस सम्बन्त्ििा थप अध्ययि गरी सम्बचन्त्िि निकायिारा रेखाङ्कि सिुार हिुपुदवछ ।

उचल्लचखि सडक रेखांकि सम्र्न्त्ििा सम्र्चन्त्िि निकायको सिन्त्र्यिा थप अध्ययि गरी रेखांकि सिुार गिव निदेशि ददि े।

१९.२ कर्ावली कररडोरअन्त्िगविको खलुाल–ुलैफु–नसिकोट सडक खण्डिा यािायाि सञ्चालिका लानग ७ पलु आर्श्यक रहेकोिा ३ स्थाििा बेलीनिज जडाि गरी यािायाि सञ्चालि गरेको र अन्त्य स्थाििा सिेि पलु आर्श्यक भएको देचखएको छ । सडक खण्डलाई सिुारु ढङ्गिा सञ्चालि गिव उक्त सडकका आर्श्यक स्थाििा पलु जडाि गिुवपदवछ ।

सडक र्र्भागसुँगको सिन्त्र्यिा पलुपलेुसा नििावर् गरी सडक सिुारु बिाउि निदेशि ददि े।

निष्कषव: सडक नििावर् गिुवपूर्व प्रारचम्भक र्ािार्रर्ीय पररक्षर् र र्ािार्रर्ीय सिुार् अिसुार स्पष्ट िीनिगि र कायवर्र्निगि व्यर्स्था गिव निदेशि


62



प्रभार् िलु्यांकि, र्र्स्ििृ आयोजिा प्रनिर्देि एरं् ड्रइङ नडजाइि र लागि अििुािको कायव सम्प् गरी सेिालाई नििावर् कायवको चजम्िेर्ारी ददि ेसम्र्न्त्ििा िेपाल सरकारको स्पष्ट िीनिगि र कायवर्र्निगि व्यर्स्था गिव आर्श्यक देचखएको ।

ददि े।

संस्था सनिनििफव िपेाली सैनिक र्र्िाि िाटवर उडाि र्र्कास सनिनि

२० २० बक्यौिा असलुी - रु.४ करोड ३४ लाख ६० हजार हर्ाई भाडा उठ्ि बाुँकी रहेको छ । उक्त रकििध्ये ५० प्रनिशिले हिु ेरु.१ करोड ७९ लाख ७१ हजार सम्बचन्त्िि कोष दाचखला गिुवपिे व्यर्स्था रहेकोले राजस्र् असलुीिा सिेि असर परेको छ ।

बक्यौिा असलुी सम्बन्त्ििा अद्यार्निक र्र्र्रर् सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े र बक्यौिा असलुउपरका लानग केन्त्रीय िहचशल कायावलयिा पठाउि निदेशि ददि े।

िपेाली सैनिक कल्यार्कारी कोष

२१ २१ र्र्त्तीय चस्थनिाः कोषको रु.५४ अबव ६९ करोड ५४ लाखिध्ये िाल ुखिविफव रु.१२ अबव ४२ करोड ५५ लाख पुुँजीगि खिविफव रु.९६ करोड ९० लाखसिेि रु.१३ अबव ३९ करोड ४५ लाख खिव भई रु.४१ अबव ३० करोड ९ लाख िौज्दाि रहेको छ । उक्त खिविध्ये शाचन्त्ि सेिा सञ्चालििा रु.९ अबव ७ करोड ९५ लाख, स्र्ास््यिा रु.५६ करोड ९६ लाख, चशक्षािा रु. ७८ करोड ६४ लाख, िेनडकल कलेजिा रु.२९ करोड ६२ लाख परुस्कार र छारर्चृत्तिा रु.६५ लाख, राहििा रु.१७ करोड ४१ लाख,

निर्तृ्तभरर्िा रु.३८ करोड ३१ लाख, पुुँजीगि कायविा रु.९६ करोड ९०

केही गिुव िपिे ।


63



लाख िथा प्रशासनिक खिव ब्याज, कर, बीिा, आयिूलक आदद कायविा रु.१ अबव १३ करोड १ लाख खिव गरेको छ।

२२ २२ निक्षपेाः कोषबाट प्राप्त र्र्र्रर्अिसुार २०७५ असार िसान्त्िसम्ि कुल निके्षपिध्ये १ र्र्कास बैङ्क र ३ र्र्त्तीय संस्थाबाट २०७५ असार िसान्त्िसम्ि प्राप्त हिुपुि े िदु्दिी एरं् बिि खािाको साुँर्ा रु.५ करोड ३ लाख र ब्याज रु.१ करोड २४ लाखसिेि रु.६ करोड २७ लाख असलु िभई जोचखििा रहेको छ । उक्त रकि असलु गिुवपदवछ ।

संकटग्रस्ि र्र्त्तीय संस्थाहरुबाट प्राप्त गिुवपिे रकि यथाशीघ्र असलुउपर गरी त्यसको अद्यार्निक र्र्र्रर् सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

२३ २३ शोिभिाव - सैनिक कल्यार्कारी नियिार्ली, २०६५ को नियि १८ िा निसििा खटाएबापि प्राप्त गि े भत्ता, िेनसिरी औजार िथा उपकरर्को नडर्प्रनसएबल बापि प्राप्त हिु ेशोिभिाव रकिलगायिका अनभलेख शाचन्त्ि सेिा सञ्चालि निदेशिालयले राख्नपुिे उल्लेख छ । कोषबाट प्राप्त र्र्र्रर्अिसुार २०६८।६९ देचख २०७४।७५ सम्ििा संयकु्त रािसंघबाट रु.६७ अबव ९६ करोड प्राप्त भएको िध्ये रु.४१ अबव ९४ करोड खिव भई रु.२६ अबव २ करोड बिि रहेको देचखन्त्छ ।

सोिभिाव रकि लगायिका अनभलेख व्यर्चस्थि र अद्यार्निक गरी सरुचक्षि रुपिा राख्न ेव्यर्स्था निलाउि निदेशि ददि े।

२४ २४ पेश्की - र्र्त्तीय र्र्र्रर्अिसुार २०७५ आषाढ िसान्त्ििा कोषअन्त्िगवि फछ्र्यौट गिव बाुँकी पेस्की रु.८५ करोड ७६ लाख बाुँकी छ । त्यसैगरी र्र्देशी िरुािफव को पेस्कीिध्ये अिेररकी डलर ३ करोड ३९ लाख १९ हजार फछ्र्यौट हिु बाुँकी छ ।

२०७७ असारसम्िको प्रगनि (पेश्की फछ्यौटको र्र्र्रर्) एक िर्हिानभर सनिनििा पेश गिव र पेश्की फछयौटलाई व्यर्चस्थि गिव निदेशि ददि े।

इचन्त्जनियररङ िथा नििावर् कायवकाररर्ी सनिनि


64



२५ २५ प्रगनिाः िेपाली सैनिक कल्यार्कारी कोषअन्त्िगविका नििावर् कायव गिव गठि भएको यो सनिनिले यो र्षव ३० कायवक्रि सञ्चालि गरी रु.१ अबव १२ करोड (९९.९० प्रनिशि) खिव गरेकोिा भौनिक प्रगनि र्र्र्रर् ियार गरेको छैि ।

भौनिक प्रगनि र्र्र्रर् सर्हि कायव सम्प् र्र्र्रर् सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

२६ २६ घरजग्गाको लगिाः सनिनिबाट नििावर् गररएका रु.१ अबव २ करोडिा ३४ भर्ि नििावर् िथा ििवि कायव सम्प् गरेकोिा सोको लगि राखेको छैि । लगि अद्यार्निक िहुुँदा आगािी ददििा संरििाहरुको नििावर् िथा ििवि सिुारसम्बन्त्िी योजिा ियार गिव कदठिाइ पिे देचखएकोले नििावर् गररएका संरििाहरुको यथाथव लगि राख्नपुदवछ ।



65


बेरुज ुछलफल उपसनिनि संघीय िानिला िथा सािान्त्य प्रशासि िन्त्रालय

िहालेखापरीक्षकको ५६औ ंर्ार्षवक प्रनिरे्दि, २०७४/७५ उपर भएका छलफलको निनि २०७७/0२/२9 िा भएका निर्वयहरु



१. १ र्ार्षवक िीनि िथा कायवक्रि :

1.१ स्थािीयिह र प्रदेशिा हस्िान्त्िररि आयोजिाको अनभलेख िराखेको, आददर्ासी जिजानि उत्थाि प्रनिठाि, र्ादी सिदुाय उत्थाि सनिनि, उपेचक्षि उत्पीनडि र दनलि र्गव उत्थाि र्र्कास सनिनिलाई स्थािीय िहिा हस्िान्त्िरर् गिुवपिेिा िगरेको ।

आ.र्. २०७६/७७ नभर स्थािीय िहिा हस्िान्त्िरर् भएका आयोजिाको अध्यार्निक अनभलेख ियार गरी सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े|

१.२ सानबकका स्थािीय िहबाट संिालि भै अिरुा रहेका आयोजिाको अर्स्था र सोको व्यर्स्थापि बारे जािकारी िगराएको ।

आ.र्. २०७६/७७ नभर प्रदेशिा हस्िान्त्िरर् भएका आयोजिाको नििावर् सम्प् गरी सोको कायवसम्प् प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े|

१.३ सािाचजक सरुक्षा भत्ता बैंर्कङ्ग प्रर्ालीबाट र्र्िरर् िगररएको र बैंर्कङ्ग प्रर्ालीिा सरुु भएका स्थािीय िहिा पनि िगदिा र्र्िरर् गरेको ।

अनिर्ायव रूपिा बैंर्कङ्ग प्रर्ाली िाफव ि सािाचजक सरुक्षा भत्ता र्र्िरर् कायव सनुिचश्चि गिव र िाल ुआ.र्. नभर सोको व्यर्स्थापि गिव निदेशि ददि े|

१.४ आयोजिा र कायवक्रिको र्र्स्ििृ र्क्रयाकलाप अर्नि लागि उपलचब्ि र चजम्िेर्ार किविारीसर्हि भदौ १५ नभर आयोजिा स्थल र रे्बसाइटिा

आयोजिा र कायवक्रिको र्र्स्ििृ र्क्रयाकलाप अर्नि लागि उपलचब्ि र चजम्िेर्ार किविारीसर्हि भदौ १५ नभर आयोजिा स्थल र रे्बसाइटिा


66



सार्वजनिक िगरेको र आयोजिा कायावन्त्र्यिका लानग कायवर्र्नि िथा निदेचशका पररिाजवि िथा ियारी गि ेकाि िभएको ।

सार्वजनिक िगिे पदानिकारीलाई सिेि गराउि ेर अब आइन्त्दा अनिर्ायव रुपिा सार्वजनिक गिव निदेशि ददि े|

१.५ िौिौं योजिाका एकीकृि ग्रािीर् र्र्कास, स्थािीय प्रर्र्निको पर्हिाि िथा प्रर्िवि, गररब घर पररर्ारको पर्हिाि िथा पररिय पर र्र्िरर्, स्र्ास््य र्र्िा, एक र्र्प् रे्रोजगार घरिरुी एक रोजगारी, जेठ िागररक सम्बन्त्िी रार्िय िीनि िजुविा, सिय सापेक्ष ऐि कािूिको पररिाजवि, र्हंसा िथा दवु्यवर्हारिा परेका ज्येठ िागररक संरक्षर् लगायिका कायवक्रि कायावन्त्र्यि हिु िसकेको।

र्ार्षवक िीनि िथा कायवक्रि कायावन्त्र्यििा प्रभार्काररिा ल्याई सेर्ा प्रर्ाहलाई व्यर्चस्थि िलु्याउि निदेशि ददि े।

२. 2 र्ार्षवक लक्ष्य प्रगनि : न्त्यूि प्रगनि भएका कायवक्रि/आयोजिा सम्बन्त्ििा कारबाही िथा िूल्यांकि गरी कायवक्रििा सिुार गिुवपिे।

न्त्यूि प्रगनि भएका कायवक्रि र आयोजिाको िीि िर्हिानभर छािर्र्ि गरी सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े|

3. 3 व्यर्स्थापि सरे्क्षर् : िीिर्टै िहिा नसचजवि दरबन्त्दीिा कायवबोिको िूल्यांकि िगरी दरबन्त्दी कायि भएको र दोहोरोपि िथा काि खचप्टि ेर टुर्क्रि ेगरी सिािान्त्िर संरििा ियार गरेकोिा सिुार गिुवपिे ।

िीिर्टै िहिा नसचजवि दरबन्त्दीिा कायवबोिको िूल्यांकि गरी दरबन्त्दी कायि गिव र दोहोरोपि िथा काि खचप्टि ेर टुर्क्रि ेअर्स्था िआउि ेगरी संरििा ियार गिव निदेशि ददि े।

4. 4 किविारी सिायोजि : ररक्त ३७ हजार ५८३ पदपूनिव हिु बाुँकी रहेको, किविारी अभार्ले सेर्ा प्रर्ाह र र्र्कासिा बािा परेको ।

ित्काल सिायोजि प्रर्क्रया टंुग्याई ररक्त स्थाििा पदपूनिव गिव निदेशि ददि े|

5. 5 लेखापरीक्षर् : प्राप्त सहयोगको र्र्त्तीय र्र्र्रर्, भौनिक प्रगनि र खिव शे्रस्िा पेश िगरेको लेखापरीक्षर् िगराएको, स्थािीय पूर्ाविार र्र्कास िथा कृर्ष सडक र्र्भाग अन्त्िगवि र रार्िय ग्रानिर् यािायाि सदुृढीकरर् कायवक्रिको लेखा परीक्षर् िभएको ।

िीि िर्हिानभर लेखापरीक्षर् गराई प्रनिर्ेदि सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े|


67



6. 6 केन्त्रीय लेखा : कानिवक िसान्त्िनभर िहालेखापरीक्षकको कायावलयिा आनथवक र्र्र्रर् पेश िगरेको ।

आनथवक कायवर्र्नि नियिार्ली, २०६४ को नियि ८७ बिोचजि सयिनभरै आनथवक र्र्र्रर् पेश गिव निदेशि ददि ेर सियिै पेश िगिे पदानिकारीलाई सिेि गराउिे ।

7. 7 कायवक्रि अिगुिि : िािहििा संिानलि कायवक्रिको प्रभार्कारी अिगुिि र िूल्यांकि िभएको ।

िािहििा संिानलि कायवक्रिको प्रभार्कारी अिगुिि र िूल्यांकि गरी प्रनिर्देि सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े|

8. 8 अन्त्य निकायको खिव : परािशव सेर्ा िथा िानलि कायवक्रिको लानग र्र्नियोचजि रु. ४६ लाख िध्ये रु. २२ लाख ५० हजार रार्िय योजिा आयोगलाई भकु्तािी ददिपुिावको कारर् पेश िभएको ।

बह ुक्षेरीय पोषर् कायवक्रि संिालि रार्िय योजिा आयोगबाट भएको र सोही निकायबाट लेखापरीक्षर् भई बेरुज ु िदेचखएकोले उचल्लचखि बेरुज ुलगि हटाउि े।

9. 9 अिदुाि : सरकारी र्ा गैर सरकारी संघ संस्थालाई उपलब्ि गराएको रु. १ करोड १८ लाख अिदुािको अिगुिि िगरेको ।

सरकारी र्ा गैरसरकारी संघ संस्थालाई उपलब्ि गराएको रकिको खिवको औचित्य हानसल भए िभएको सम्र्न्त्ििा अिगुिि गरी एक िर्हिा नभर सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े|

स्थािीय पूर्ाविार र्र्कास िथा कृर्ष सडक र्र्भाग

10. 10 प्रगनि : सडक ििवि, पलु/कजर् े नििावर् लगायिका रार्िय ग्रानिर् यािायाि सदुृढीकरर् कायवक्रि लक्ष्य अिसुार सम्प् िभएको ।

अर्नि सिाप्त हुुँदा सिेि भौनिक प्रगनि न्त्यूि भएका आयोजिहरुको आयोजिा प्रिखुलाई सिेि गराउि ेर सियिै लक्ष्य अिरुुप कायवक्रि सम्प् गिव निदेशि ददि े|

11. 11 पूर्वनििावररि क्षनिपूनिव : काभ्रचेस्थि िौरी खोला पलुको रु. १७ लाख २० हजार, र िापाको र्कस्ि े खोला पलुको रु. २६ लाख ४६ हजार पूर्व नििावररि क्षनिपूनिव असलु िगरेको, गोरखा र ििहुुँको रु. २ करोड ९७ लाख ८८ हजार असलु गिुवपिे ।

एक िर्हिानभर पूर्व नििावररि क्षनिपूनिव रकि असलुउपर गिव र ित्कालीि पदानिकारीहरुलाई कािूिी कारर्ाही गरी सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े|


68



12. 12 िूल्य अनभर्रृ्ि कर : नििावर् व्यर्सायीलाई िूल्य अनभर्रृ्ि कर रु. ७५ लाख ७३ हजार भकु्तािी गरेकोिा कर सिायोजि प्रिार् पेश िगरेको ।

एक िर्हिानभर िूल्य अनभर्रृ्ि कर सिायोजि गरेको प्रिार् चिकाई पेश गिव निदेशि ददि े|

13. 13 िरौटी जफि : रटुी िसच्याएको िरौटी रकि रु. १ करोड ३० लाख ६६ हजार जफि गरी संचिि कोष दाचखला िगरेको ।

एक िर्हिानभर िरौटी रकि जफि गरी संचिि कोष दाचखला गिव निदेशि ददि े|

14. 14 बढी भकु्तािी : चजल्ला प्रार्र्निक कायावलय १८ ले ददिपुिे भन्त्दा बढी भकु्तािी ददएको रु. ४५ लाख ८७ हजार, चजल्ला प्रार्र्निक कायावलय सप्तरीले बढी भकु्तािी गरेको रु.३१ लाख ४१ हाजार असलु गिुवपिे ।

िीि िर्हिानभर असलुउपर गिव र सम्बचन्त्िि पदानिकारीलाई कािूिी कारबाही गरी सनिनिलाई प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े|

15. 15 पेस्की जोचखि : प्यठुािको चििरुक खोलाको पलु नििावर् गिे व्यर्सायीको रु. ५० लाख ३२ हजारको पेश्की बाुँकी रहेको, बैंक जिािि म्याद सर्कएकोले जोचखििा परेको, उक्त रकि पेस्की व्याज सर्हि असलु गिुवपिे ।

छािर्र्ि गरी एक िर्हिानभर असलुउपर गिव र सनिनििा प्रनिर्ेदि पेश गिव निदेशि ददि े|

16. 16 प्रोनभजिल खिव िथा एचज्बल्ट ड्रइंग: िक्सा िथा प्रोनभजिल सिको नबल भरपाई पेश िगरी भकु्तािी ददएको रु. ७१ लाख ३१ हजार असलु गिुवपिे ।

िीि िर्हिानभर असलुउपर गरी सम्बचन्त्िि पदानिकारीलाई कािूिी कारबाही गिव र सोको सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े|

17. 17 िूल्य सिायोजि : अनियनिि रूपिा िूल्य सिायोजि भकु्तािी ददएको रु. ६२ लाख २४ हजार असलु गिुवपिे ।

अनियनिि रूपिा िूल्य सिायोजि भकु्तािी ददि ेपदानिकारीलाई काििुी कारबाही गि े र िीि िर्हिानभर असलुउपर गरी सनिनििा प्रनिर्ेदि पेश गिव निदेशि ददि े|

18. 18 म्याद थप : कि अिरुो रहेको म्याद थप िाग िगरेकोले पूर्व नििावररि क्षनिपूनिव असलु गरी नििावर् कायव सम्प् गराउि ुपिे ।

पूर्व नििावररि क्षनिपूनिव असलुउपर गिव र सम्बचन्त्िि पदानिकारीलाई कािूिी कारबाही गरी एक िर्हिानभर कायव सम्प् प्रनिर्ेदि सनिनििा


69



पेश गिव निदेशि ददि े।

19. 19 ठेक्का अन्त्त्य :

19.1 बिांगको सेिी खोला पान्त्कोट पलु नििावर्को सम्िौिा र्र्पररि ठेक्का सम्िौिा िोड्ि े पदानिकारीलाई कारबाही गिुवपिे र नििावर् व्यर्सायीबाट क्षनिपूनिव असलु गिुवपिे ।

सम्िौिा र्र्पररि ठेक्का िोड्ि े पदानिकारीलाई एक िर्हिानभर कािूिी कारबाही गरी नििावर् व्यर्सायीबाट क्षनिपूनिव असलुउपर गिव र सोको प्रनिर्देि सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े|

19.2 पाल्पाको हररआंप खोलािा पलु नििावर् गिव गैरकाििुी रुपिा ठेक्का िोडेकोिा क्षनिपूनिव असलुउपर गरी नििावर् व्यर्सायीलाई कालोसूिीिा राख्नपुिे ।

एक िर्हिानभर गैरकाििुी रुपिा ठेक्का िोड्ि ेपदानिकारीलाई कारबाही गरी क्षनिपूनिव असलुउपर गिव र नििावर् व्यर्सायीलाई कालोसूिीिा राखी सनिनिलाई प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।

20. 20 बीिाको लागि अििुाि : बीिाको रकि प्रोनभजिल सििा राख्नपुिे। अब आइन्त्दा बीिा रकिलाई प्रोनभजिल आइटििा राखी लागि अििुाि ियार गिव निदेशि ददि े|

21. 21 असम्बचन्त्िि खिव : नििावर् कायवसुँग असम्बचन्त्िि कायविा भकु्तािी ददि ेपदानिकारीलाई कारबाही गिुवपिे ।

सार्वजनिक लेखा सनिनिको निनि 2069/09/02 बिोचजिको निर्वय कायावन्त्र्यि गिव र नििावर् कायवसुँग असम्बचन्त्िि कायविा भकु्तािी ददि ेपदानिकारीलाई कािूिी कारबाही गरी सनिनििा प्रनिर्ेदि पेश गिव निदेशि ददि े|

22. 22 अनग्रि कर : भकु्तािीिा अनग्रि कट्टी गिुवपिे आयकर र बहाल कर रु. २४ लाख ७८ हजार असलु गिुवपिे ।

अनग्रि कट्टी गिुवपिे आयकर र बहाल कर िीि िर्हिानभर असलुउपर गिव र सम्बचन्त्िि पदानिकारीलाई सिेि गराई सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े|

23. 23 सोिै खररद : चजल्ला प्रार्र्निक कायावलय िेह्रथिु र प्यठुािले टुक्रा पारी लागि अििुाि ियार गरेको नियन्त्रर् हिुपुिे ।

टुक्रा गरी खररद गि ेपदानिकारीलाई सिेि गराई अब आइन्त्दा टुक्रा िपारी लागि अििुाि ियार गिव निदेशि ददि े।


70



24. 24 चजन्त्सी व्यर्स्थापि : सािग्री र्फिाव िगरेको । एक िर्हिानभर सािाि र्फिाव गरी/गराई चजन्त्सी व्यर्स्थापि गिव र सनिनिलाई जािकारी ददि निदेशि ददि े|

स्थािीय शासि िथा सािदुार्यक र्र्कास कायवक्रि

25. 25 बजेट कायावन्त्र्यि : बार्षवक बजेट र प्रगनििा िादम्यिा निलेको देचखएि । आगािी सियिा कायवक्रि िय गदाव सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े।

सस्पेन्त्सि निज नडनभजि

26. 26 िईुि प्रनिस्थापि : १३५ स्थािका िध्ये १०६ बिकेो, २४ नििावर् हुुँदै गरेको र अन्त्य नििावर् शरुु िभएको ।

प्राथनिकिािा राखी सबै पलु एक र्षव नभरिा नििावर् गिव निदेशि ददि े|

27. 27 िूल्य अनभर्रृ्ि कर: रु. ३१ लाख २३ हजारको िूल्य अनभर्ृर्ि कर सिायोजि गरेको प्रिार् पेश िगरेको

िूल्य अनभर्ृर्ि कर सिायोजिको प्रिार् पेश गिव निदेशि ददि े।

फोहोरिैला व्यर्स्थापि िथा प्रार्र्निक सहयोग केन्त्र

28. 28 आयोजिा कायावन्त्र्यि : आयोजिाको र्र्स्ििृ नडजाईि सभे प्रनिर्ेदि कायावन्त्र्यि गिुवपिे ।

केन्त्दले ियार गरेका र्र्स्ििृ नडजाईि सभे प्रनिर्देि स्थािीय िहिा पठाई त्यसको कायावन्त्र्यि गिे गराउि ेव्यर्स्था गिव निदेशि ददि।े

29. 29 फोहोर व्यर्स्थापि : बन्त्िरे डांडािा फोहोर व्यर्स्थापि गि े कायव २% िार भएकोिा सियिै भौनिक नििावर् पूरा गिुवपिे ।

नछटो छररिो रुपिा भौनिक नििावर् गरी फोहोरिैला व्यर्स्थापि गिव सम्र्चन्त्िि निकायलाई निदेशि ददि े।

िर्हला र्र्कास प्रचशक्षर् केन्त्र

30. 30 सम्पनि व्यर्स्थापि : केन्त्रले लनलिपरुको जग्गा सम्पचत्त सरुक्षा गिुवपिे ।

र्र्र्ाददि जग्गाको स्र्ानित्र् कायि गरी गराई संरक्षर् गिव र सोको जािकारी सनिनिलाई ददि केन्त्रलाई निदेशि ददि े|


71



निजािनि अस्पिाल

31. 31 सेर्ा प्रर्ाह : िेचशि ििवि गिुवपिे र सर्वसािारर्का अलार्ा किविारीको सेर्ा व्यर्चस्थि गिुवपिे ।

िेचशिको संिालि र व्यर्स्थापि नियनिि रुपिा गरी सेर्ा प्रर्ाह थप व्यर्चस्थि बिाउि अस्पिाललाई निदेशि ददि े।

32. 32 प्रोत्साहि भत्ता : औषनि खररद िथा व्यर्स्थापि िफव का किविारीलाई ददइएको दोहोरो प्रोत्साहि भत्ता असलुी गिुवपिे ।

औषनि खररद िथा व्यर्स्थापि िफव का किविारीलाई दोहोरो लेखांकि हिु ेगरी उपलब्ि गराएको प्रोत्साहि भत्ता एक िर्हिानभर असलुउपर गरी सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।

चजल्ला सिन्त्र्य सनिनिहरू

33. 33 सिुार् र िागव निदेशि सार्वजनिकीकरर् : चजल्ला सिन्त्र्य सनिनिहरूले र्र्कास कायवक्रिका लानग सिुार् र िागव निदेशि सार्वजनिकीकरर् िगरेको ।

चजल्ला सिन्त्र्य सनिनिहरूलाई स्थािीय सरकार संिालि ऐि, २०७४ बिोचजि सिुार् र िागव निदेशि सार्वजनिकीकरर् गरी यसको कायावन्त्र्यि र िूल्यांकि प्रर्ालीलाई व्यर्चस्थि गिव चजल्ला सिन्त्र्य सनिनिलाई निदेशि ददि े|

34. 34 र्ािार्रर्ीय परीक्षर् िथा पररिार् नियन्त्रर् : 34.1 चजल्ला सिन्त्र्य सनिनिको कायावलय काठिाडौंले ढंुगा, नगटी, र्ालरु्ा

निकासीको लानग गरेको ठेक्का सम्िौिा गदाव र्ािार्रर्ीय प्रभार् िूल्यांकि िगरी न्त्यूििि रु. २ करोडदेचख अनिकिि रु. ७ करोड ७७ लाखसम्िको निकासी शलु्कको ठेक्का सकार गरेको र सकार भएका साि िदीबाट निकासी भएको िदीजन्त्य पदाथवको पररिार्को अनभलेख िराखेको ।

अब आइन्त्दा िदीजन्त्य पदाथवहरुको निकासी गदाव त्यसको पररिार्को अनभलेख राखी व्यर्चस्थि गिव निदेशि ददि े।

34.2 चजल्ला सिन्त्र्य सनिनि िकर्ािपरुले चजल्लाभरबाट निचस्कएको िदीजन्त्य अब आइन्त्दा िदीजन्त्य पदाथवको उत्खिि िथा निकासी गदाव


72



पदाथवको राजस्र् संकलि गिव रु. ७ करोड ५० लाख न्त्यूििि अंक भएको ठेक्का रु. १७ करोड ९१ लाख ७८ हजारिा सम्िौिा गरेको, बजार िूल्य र गि र्षवको चजल्ला नभरको खपि पररिार् एरं् निकासी पररिार् िखलुाई न्त्यूििि ठेक अंक नििावरर् गरेको, िदीहरुको IEE

प्रनिर्देि अिसुार १२ लाख ३४ हजार ४ सय ९ घिनिटर सािग्री संकलि गिव सर्कि ेआिारिा र्र्नभ् कर सिेि रु. २४ करोड ६२ लाख ६६ हजार आय हिु ेदेचखएकोिा कर सिेि रु. ८ करोड ४७ लाख ५० हजार िार कायि गरेबाट न्त्यूििि अंक यथाथव रुपिा कायि िभएको ।

र्ािार्रर्ीय परीक्षर् बिोचजिको पररिार्को अनभलेख राख्न निदेशि ददि े।

34.3 चजल्ला सिन्त्र्य सनिनि कास्कीले २ लाख ५९ हजार ७४५ घिनिटर नगटी र्ालरु्ा उत्खििको लानग ५ ठेक्काबाट रु. १७ करोड ५४ लाख १२ हजार प्राप्त गरेको छ । र्ािार्रर्ीय परीक्षर् बिोचजिको निकासी पररिार्को अनभलेख राखेको छैि ।

र्ािार्रर्ीय परीक्षर् बिोचजिको निकासी पररिार्को अनभलेख राख्न निदेशि ददि े।

34.4 चजल्ला सिन्त्र्य सनिनि कैलालीले एक व्यर्सायीसुँग गरेको सम्िौिा स्थािीयको अर्रोिको कारर् देखाई नििार्व व्यर्सायीलाई रकि बिुाउि िाकेिा िगरेको र बैंक जिाििबाट रु. २ करोड ७० लाख ६६ हजार असलु सिेि िगरेकोले कािूिी कारर्ाही गरी रकि असलु गिुवपिे ।

सम्िौिा बिोचजि काि िगिे नििावर् व्यर्सायीलाई कािूिी कारर्ाही गरी रकि असलुउपर गिव निदेशि ददि े।

34.5 ठेक्काको लानग निकानलएको न्त्यूििि िलु्यांकििा सिारे्श भएको परीिार् र दर प्रारचम्भक र्ािार्रर्ीय पररक्षर् प्रनिर्देििा नसफाररस गररएको भन्त्दा कि हिु े गरी न्त्यिुिि िलु्याुँकि गरेबाट िूल्य अनभर्ृर्ि कर सिेि रु. एक करोड िौनिस लाख एकसठ्ठी हजार राजस्र् कि भएको ।

अब आइन्त्दा प्रनिर्देििा नसफाररस गररएको भन्त्दा कि िहिु े गरी न्त्यूििि िूल्याङ्कि गिव निदेशि ददि े।


73



34.6 चजल्ला सिन्त्र्य सनिनि पाल्पाले ७ कम्पिीसुँग ििु, ढुङ्गा रोयल्टी र्ापि रु. पिप् लाख उिासी हजार आम्दािी गरेको कािूिी आिार िदेचखएको र सो सम्बन्त्िी अनभलेख िराखेको ।

अब आइन्त्दा िदीजन्त्य पदाथव, ििु, ढुङ्गालगायिबाट आम्दािी गदाव कािूिी आिार प्रष्ट गिव, त्यसको अनभलेख व्यर्चस्थि गिव र र्ािार्रर्ीय परीक्षर्पश्चाि ्िार पररिार् यर्कि गिव निदेशि ददि े।

35. 35 कोषिा िौज्दाि : चजल्ला र्र्कास सनिनिका कोषहरुिा िौज्दाि रहेको रु. दश अबव सन्त्िािब्बे करोड बाह्र लाख िौर्ालीस हजार रकि पररिालि िथा र्र्िरर् सम्बन्त्ििा कायवर्र्नि िथा िापदण्ड िबिाएको ।

कोषिा िौज्दाि रहेको रकि पररिालि िथा र्र्िरर् सम्बन्त्ििा बिकेो कायवर्र्नि िथा उपयोगको िापदण्ड अिरुुप कोष संिालि गिव निदेशि ददि े।

36. 36 िूल्य अनभर्रृ्ि कर :

36.1 सरकारी आय ठेक्का बन्त्दोबस्ि गदाव िूल्य अनभर्ृर्ि करिा दिाव भएको फिव छिौट गिुवपिेिा चजल्ला सिन्त्र्य सनिनि, काठिाडौले िूल्य अनभर्ृर्ि करिा दिाव िभएको फिवसुँग सम्िौिा गिव िनिल्ििेा आयकर िार दिाव भएको फिव छिौट गरी रु. ४ करोड २० लाखिा सम्िौिा गरेको ।असलु िगरेको िूल्य अनभर्रृ्ि कर रु. ४८ लाख ३२ हजार असलु गरी दाचखला गिुवपिे ।

एक िर्हिानभर असलुउपर गरी दाचखला गरेको प्रनिर्देि सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

36.2 चजल्ला सिन्त्र्य सनिनि िापा, िकर्ािपरु, सलावही, रौिहट, कैलालीलगायि २१ कायावलयले सम्िौिा भएको आय ठेक्कािा रु. १० करोड ७० लाख ३२ हजार िूल्य अनभर्ृर्ि कर संघीय सचञ्चि कोषिा सियिै दाचखला िगरेको ।

एक िर्हिानभर असलुउपर गरी िूल्य अनभर्ृर्ि कर संघीय संचिि कोषिा दाचखला गरेको प्रनिर्देि सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

36.3 चजल्ला सिन्त्र्य सनिनि िहोत्तरी, नसन्त्िलुी, दाि ुवला, बाुँके र लनलिपरुले एक िर्हिानभर सिायोजि गरेको प्रिार् सनिनििा पेश गिव निदेशि


74



र्र्नभ् ठेक्का पट्टाको भकु्तािी गदाव िूल्य अनभर्ृर्ि करिा ििफाइलर भएका कम्पिीलाई रु. ३३ लाख ७१ हजार िूल्य अनभर्ृर्ि कर भकु्तािी गदाव सिायोजि प्रिार् पेश िगरेको ।

ददि े।

36.4 िूल्य अनभर्ृर्ि कर निदेचशका र्र्परीि चजल्ला सिन्त्र्य सनिनि, काठिाडौले एक प्रा.नल. बाट ढुङ्गा, बालरु्ा लगायिको आय ठेक्का बिोचजि रु. १ करोड ८९ लाख २० हजार आय प्राप्त गरेकोिा उत्त प्रा.नल.ले सो खररदबाट रु. १६ लाख ८५ हजार नबक्री गरेको आय र्षव २०७४/७५ को कर िकु्ता प्रिार्को आिारिा व्यर्सायीलाई िरौटी र्फिाव ददएको र कारोर्ारिा उत्प् हिु े िूल्य अनभर्रृ्ि कर रु. २१ लाख ७७ हजारिा नबक्रीिा निरेको कर रु. २ लाख १९ हजार सिायोजि गदाव निदेचशकाको व्यर्स्था अिसुार िूल्य अनभर्रृ्ि कर र्ापि छुट भएको १९ लाख ५८ हजार असलु गिुवपिे ।

एक िर्हिानभर असलुउपर गरी सनिनििा प्रनिर्ेदि पेश गिव निदेशि ददि े।

37. 37 अनिररक्त सरु्र्िा : ऐिले व्यर्स्था गरेभन्त्दा १४ चजल्ला सिन्त्र्य सनिनिले पदानिकारी िथा सदस्यलाई िलबिा रु. ४ लाख ७८ हजार भाडािा रु. १ लाख १५ हजार, बैठक भत्तािा रु. २२ लाख ४१ हजार, िाडपर्व खिविा रु. ४ लाख ६० हजार, संिार सरु्र्िािा रु. ३ लाख ११ हजार र अिगुिि भत्तािा रु. ३ लाख ४ हजार सिेि रु. ३९ लाख ७९ हजार बढी सरु्र्िा उपलब्ि गराएको रकि असलु गिुवपिे ।

ऐिको व्यर्स्था बेगर उपलब्ि गराएको िलर् भत्ता िथा सरु्र्िा एक िर्हिानभर असलुउपर गरी सोको प्रनिर्ेदि सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

38. 38 सम्िौिाको कायावन्त्र्यि : चजल्ला सिन्त्र्य सनिनि, हमु्लाले िोलङु्गे पलुको चस्टल पाट सव ढुर्ािी गिव २०७३ असारिा एक कागो सेर्ा सुँग रु. ४३

आयोजिाको नििावर् कायवको चस्थनि अिगुिि गरी एक िर्हिानभर सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।


75



लाख ७० हजारिा २०७३ असोजसम्ि कायव सम्प् गिे गरी सम्िौिा गरेकोिा रु. २६ लाख ७० हजार भकु्तािी भई सक्दा ४० प्रनिशि िार प्रनगि भएको र कागो सेर्ाले ढुर्ािी िगिावले ४ आयोजिाको नििावर् कायव अिरुो रहेको ।

39. 39 कायवसम्प् प्रनिरे्दि : सम्िौिा अिसुार ३ हजार ५ सय ४ निटर सडक नििावर् गिुवपिेिा ८३९ निटर िार नििावर् गरी रु. ३७ लाख ५४ हजारको कायव सम्प् प्रनिर्देि गरेको, सडक नििावर् कायव २४ प्रनिशि सम्प् गरेकोिा ६७ प्रनिशि भकु्तािी भएको, कािको अिपुाििा बढी भकु्तािी गि े र कायव सम्प् िहुुँदै कायव सम्प् प्रनिर्देि ियार गिे प्रार्र्निकलाई चजम्िेर्ार बिाउि ुपिे ।

कािको अिपुाििा बढी भकु्तािी गि ेर कायव सम्प् िहुुँदै कायव सम्प् प्रनिर्देि ियार गि ेप्रार्र्निक लगायि सबै दोषीलाई कािूिी कारर्ार्ह गरी एक िर्हिानभर सनिनििा प्रनिर्ेदि पेश गिव निदेशि ददि े।

40. 40 आय दाचखला : आनथवक प्रशासि नियिार्ली, २०६४ बिोचजि आय ठेक्का सम्िौिा गरेका चजल्ला सिन्त्र्य सनिनि िाददङ्ग, सिुसरी, िहोत्तरी, कैलाली, गोरखा, कर्पलर्स्ि,ु सलावही लगायिका १४ कायावलयले रु. २० करोड ३५ लाख ७० हजार असलु िगरेको ।

एक िर्हिा नभर असलु उपर गरी सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।

41. 41 ठेक्का बन्त्दोबस्िको आिार : चजल्ला सिन्त्र्य सनिनि, लनलिपरुले निकासी हिु ेढुङ्गा, नगटी, र्ालरु्ा र िाटोको निकासी कर अचघल्लो र्षवभन्त्दा रु. १ करोड ६० लाख घटी नलि ेगरी निर्वय गरेको आिार िखलुाएको ।

अब आइन्त्दा ठेक्का बन्त्दोबस्ि गदाव पयावप्त आिार र कारर् खलुाई व्यर्स्थापि गिव निदेशि ददि े।

42. 42 पररपर र्र्पररि खिव : िचन्त्रपररषद्को २०७४/२/१७ को निर्वयको पररपर नबपररि चजल्ला सिन्त्र्य सनिनि, िोरङले रु. २ करोड २ लाख १

पररपर पालिा िगरी खिव गिे पदानिकारीलाई कािूिी कारर्ार्ह गरी िीि िर्हिा नभर र्र्स्ििृ प्रनिर्देि सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।


76



हजार, गोरखाले रु. २ करोड ५९ लाख ५ हजार, िापाले रु. ३ करोड ७१ लाख ५० हजार, िहोत्तरीले रु. १ करोड ४ लाख १९ हजार सिेि रु. ९ करोड ३६ लाख ७५ हजार खिव गरेकाले चजम्िेर्ार बिाउि ुपिे ।

43.. 43 र्ािार्रर्ीय शलु्क : चजल्ला सिन्त्र्य सनिनि, रुपन्त्देहीले नसिेन्त्ट, क्रसर, िददरा, छड उत्पादि गिे एकसय िार उद्योगबाट रु. ६६ लाख २ हजार र्ािार्रर्ीय शलु्क असलु िगरेको ।

िीि िर्हिानभर असलुउपर गरी सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।

44. 44 पयवटि शलु्क : चजल्ला सिन्त्र्य सनिनि, सोलखुमु्र्लेु पयवटि शलु्क र्ापिको रु. २२ करोड ३३ हजार चजल्लाको पूर्ाविारको लानग प्रयोग िगरी िौज्दाि राखेकोले निचष्क्रय रहेको रकि संचिि कोषिा दाचखला गिुवपिे ।

चजल्ला सिन्त्र्य सनिनिको िौज्दाि कोष संिालि कायवर्र्नि अिरुुप खिव व्यर्स्थापि गिव र खिव िहिु े चस्थनि भएिा सचञ्चि कोष दाचखला गिव निदेशि ददि े।

45. 45 र्र्ल भरपाई : चजल्ला सिन्त्र्य सनिनि सिुसरी, िकर्ािपरु र कञ्चिपरुले ठेक्काको प्रोनभजिल सििा राखेको रकि भकु्तािी गदाव नबल भरपाई बिोचजि िगरेकोले रु. १५ लाख ११ हजार असलु गिुवपिे ।

सम्िौिाको सिव नबपररि भकु्तािी गरेको रकि असलुउपर गरी एक िर्हिानभर सनिनििा प्रनिर्ेदि पेश गिव निदेशि ददि े।

46. 46 बिि अिदुाि : सशिव अिदुाि िथा कायवक्रििा बिि रहेको रकि चजल्ला सिन्त्र्य सनिनिको कायावलय ओखलडंगा, स्याङजा र रौिहटले रु. ७९ लाख १६ हजार संघीय सचञ्चि कोषिा दाचखला िगरी र्षावििा िौज्दाि राखेको रकि असलु गिुवपिे ।

र्िि िौज्दाििा रहेको रकि एक िर्हिानभर सचञ्चि कोष दाचखला गरी सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

47. 47 जोचखििा रहेको कोष : चजल्ला सिन्त्र्य सनिनि ओखलढंुगाले किविारी दोषी पदानिकारीलाई कािूिी कारर्ाही गरी एक िर्हिानभर िेपाल राि


77



अक्षय कोषको रु. १९ लाख ६२ हजार बढी व्याज प्राप्त हिु ेउल्लेख गरी एक फाइ्ास कम्पिीिा िदु्दिी खािािा लगािी गरेकोिा संस्था बन्त्द भएका कारर् र्फिाव िभएको र कािूिी कारर्ाही सिेि अगानड िबढेको ।

बैंक िाफव ि रकि असलु गरेर सनिनिलाई जािकारी ददि निदेशि ददि े।

48. 48 कोष रकि िान्त्सफर : योगदाििा आिाररि कोषको अर्िारर्ा र्र्पररि चजल्ला सिन्त्र्य सनिनि दैलेख, ििाङ, ओखलढंुगा, नसन्त्िलुी, चििर्ि, स्याङ्जाले र्र्गिदेचख रहेका र्र्नभ् कोष िथा अिदुािको रकि रु. १ करोड ८१ लाख ६५ हजार किविारी कल्यार् कोषिा िान्त्सफर गरेको रकि र्फिाव गरी सचञ्चि कोषिा दाचखला िगरेको ।

एक िर्हिानभर रकि असलु गरी सचञ्चि कोष दाचखला गिव र सो को जािकारी सनिनिलाई ददि निदेशि ददि े।

49. 49 सम्िौिाको अन्त्त्य : नििावर् व्यर्सायीसुँग रु. २ करोड ८२ लाख ६२ हजारको खररद सम्िौिा गरेकोिा रु. १ करोड ९६ लाख २९ हजार भकु्ती गरेको, नििावर् व्यर्सायीको लापरर्ाहीका कारर् काि हिु िसकेकी सम्िौिाको अन्त्त्य गरेको, खररद सम्िौिा अिसुारको बाुँकी कायव नििावर् गिव व्यर्सायीबाट िूल्य अनभर्ृर्ि कर सिेि रु १ करोड ३१ लाख ९२ हजार असलु गि े निर्वय गरेकोिा सो रकि असलु िगरेको र ठेक्का सम्िौिा िोनडएपनछ पूर्व निनिवरि क्षनिपूनिव असलु गि ेिथा कालो सूिीिा राख्न ेकायव िगरेको ।

पूर्व नििावररि क्षनिपूनिव असलु गिव र नििावर् व्यर्सायीलाई कालो सूिीिा राखी कारर्ाही गरी एक िर्हिानभर सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

50. 50 बैंक जिािि : रु. २ करोडिा सम्िौिा गरी िीि र्कस्िािा रकि प्राप्त गिे उल्लेख भएको, सम्िौिा गिव िआएका व्यर्सायीले राखेका जिािि रु. ९ लाख २६ हजार जफि िगरेको, सम्िौिा भएको व्यर्सायीबाट पर्हलो र्कस्िािा रु. ८० लाख प्राप्त गरेको िर पर्हले र्कस्िाको िूल्य

एक िर्हिानभर सम्िौिा गिव िआउि ेव्यर्सायीको जिािि जफि गिव, सम्िौिा गि ेव्यर्सायीबाट असलु गिुवपिे रकि असलु गिव, निजले पेश गरेको जिािि जफि गिव र िूल्य अनभर्ृर्ि कर र्ापिको रकि असलुी िथा बैंक जिािि सिेि जफि गरी सनिनिलाई एक िर्हिानभर


78



अनभर्ृर्ि कर रु. १० लाख ४० हजार, दोस्रो र िेस्रो र्कस्िा र्ापिको रु. १ करोड २० लाख र सो को िूल्य अनभर्ृर्ि कर रु. १५ लाख ६० हजार िथा ५ प्रनिशि िरौटी रु. १० लाख सिेि रु. १ करोड ५६ लाख असलु िगरेको र नगटी, र्ालरु्ा लगायिको निकासी गि े नििावर् व्यर्सायीबाट नलिपुि े र्कस्िा िथा िूल्य अनभर्ृर्ि कर र्ापिको रु. ३३ लाख सिेि असलु िगरेको ।

जािकारी ददि निदेशि ददि े।

51. 51 र्र्शषे भत्ता : कायवर्र्नि िथा िापदण्ड ियार िगरी िथा संघीय कािूि र्र्पररि चजल्ला सिन्त्र्य सनिनिको कायावलय िर्लपरासी (पचश्चि) ले र्र्नभ् १४ किविारीलाई २ देचख १० िर्हिाको िलर् बराबर रु. ७ लाख २० हजार र्र्शेष भत्ता र चजल्ला प्रार्र्निक कायावलयका ८ किविारीलाई ८ िर्हिादेचख ५१ िर्हिासम्िको िलब बराबर रु. ११ लाख ३० हजार प्रोत्साहि भत्ता खिव लेखेको।

कायवर्र्नि िथा िापदण्ड र संघीय कािूि र्र्पररि खिव लेखेको रकि एक िर्हिानभर असलुउपर गरी सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

52. 52 र्र्दाको रकि : चजल्ला सिन्त्र्य सनिनिको कायावलय खोटाङ्गले रिािा नल सरुर्ा भई गएका र अर्र्चच्छ् रुपिा काि गरेको अर्स्थािा नबदाको रकि भकु्तािी गिव िनिल्ि े भए पनि रु. १४ लाख ९२ हजार भकु्तािी गरेको ।

कािूि र्र्पररि भकु्तािी गरेको रकि असलुउपर गरी एक िर्हिानभर सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

५३. ५३ सािाि र्फिाव : चजल्ला सिन्त्र्य सनिनि िापाका १९ किविारीसुँग रहेका १५ िोटरसाइकल िथा ल्यापटप कम्प्यूटर, नडचजटल क्यािेरा लगायिका िूल्य िखलेुका सािि बरबिुारथ िगरी रिािा ददएको ।

बरबिुारथ िगरी रिािा ददि े पदानिकारीलाई कािूिी कारर्ाही गरी िालसािाि र्फिाव गरेर एक िर्हिानभर सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।


79

संघीय संसद सचिर्ालय

सार्वजनिक लेखा सनिनि


चशक्षा, र्र्ज्ञाि िथा प्रर्र्नि िन्त्रालय िहालेखापरीक्षकको ५६औ ंर्ार्षवक प्रनिरे्दि, २०७४/७५ उपर भएको छलफलको निनि २०७७/03/01, 03,

11 र १९ गिेका निर्वयहरु



१. १ िीनि िथा कायवक्रि : िौिौं योजिाको लक्ष्य र उद्दशे्य अिरुुप िीनि िथा कायवक्रि नििावरर् गरी संिालि गिव र अपेचक्षि उपलचब्ि हानसल गिव ध्याि ददिपुिेिा कक्षा १२ सम्ि अनिर्ायव र नि:शलु्क िलु्याउि,े आिारभिू िहको दरबन्त्दी संयोजि िथा िाध्यनिक िहको चशक्षक र्र्षयगि दरबन्त्दी एर्कि गिुवपिे, कक्षा ११ र १२ को अिौपिाररक िथा रै्कचल्पक कक्षा संिालि हिु िसकेको ।

िीनि िथा कायवक्रििा उचल्लचखि कायवक्रि संिालि गिव निदेशि ददि े।

2. 2 संगठि संरििा : संगठि संरििा िथा कायवक्षेर सम्बन्त्ििा यर्कि गरी स्थार्यत्र् कायि हिुपुि े।

स्पष्ट कायवक्षेर र िीनि नििावरर् गरी िीिर्टै िहका संगठि संरििा अिरुुप र्र्द्यालय चशक्षाको व्यर्स्थापि गिव निदेशि ददि े|

3. 3 बजेट र खिवको चस्थनि : पाररश्रनिक र अन्त्य सरु्र्िािा खिव ७०.२९% र अिदुाि िथा अन्त्य खिव २९.७१% रहेको, अिदुाि निकासा िहालेखापरीक्षकको कायावलयले गि ेगरेको िर अिदुाि प्राप्त गि ेनिकायको

लचक्षि कायवक्रिको अपेचक्षि प्रनिफल प्राप्त हिुे गरी कायवक्रि संिालि गिव, अिदुाि प्राप्त गि े निकायहरुको लेखापरीक्षर् व्यर्चस्थि गिव र खिव िथा सशिव अिदुािको उपयोग सम्बन्त्ििा अिगुिि गरी सनिनििा


80



लेखापरीक्षर् व्यर्चस्थि िभएको । प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े| 4. 4 र्र्देशी चशक्षर् संस्थाबाट सम्बन्त्िि : चशक्षर् अििुनि प्राप्त ८७ संस्था

िध्ये ८३ ले िर्ीकरर् िगरेको, िरौटी रकि जफि गिव सक्ि ेव्यर्स्था िगररएको, अिगुिि सूिक ियार िगरेको र प्रभार्कारी अिगुिि िथा िूल्यांकि हिुपुि े।

िर्ीकरर् िगिे संस्थाको सम्बन्त्ििा छािर्र्ि र चस्थनि िूल्यांकि गरी कारर्ाही गिव, नियनिि र आकचस्िक अिगुििका लानग आर्श्यक सूिक ियार गरी प्रभार्कारी अिगुिि िथा िूल्यांकि गिव र प्रनिर्देि सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े|

5. 5 ििशाय पर : स्िािक िहभन्त्दा िानथ २०७३/4/३० देचख २०७४/२/१९ सम्ििा १३७ निर्देि परेकोिा ६७ लाई ििसाय पर ददएको िथा अन्त्यको निर्वय िगरेको ।

ििसाय परका सम्बन्त्ििा परेका निर्देिहरुको िीि िर्हिानभर निर्वय गरी सनिनिलाई जािकारी ददि निदेशि ददि े|

6. 6 शैचक्षक परािशव संस्था : २०६९ देचख २०७४/७५ सम्ि परािशव सेर्ा ददि ेप्रयोजिका लानग २१०६ निर्ेदि परेकोिा ६३३ आरे्दि स्र्ीकृनिको प्रर्क्रयािा रहेको, यो र्षव २०७४/७५ िा ४२७ ले िर्ीकरर्को लानग निर्देि ददएकोिा निर्वय िभएको, अिगुिि िथा नियन्त्रर् हिु िसकेको, २१ उजरुी परेकोिा छािनबि िभएको

एक िर्हिानभर परािशव सेर्ा ददि े प्रयोजिका लानग पेश भएका सबै निर्देिको सम्बन्त्ििा कारबाही सम्प् गिव, िर्ीकरर्को लानग निर्देि ददएको सम्बन्त्ििा ित्काल निर्वय गिव, उजरुी छािर्र्ि गिव र सनिनििा प्रनिर्देि गिव निदेशि ददि े|

7. 7 छारर्चृत्त : चिर्कत्सा चशक्षाको स्िािक बाहेक इचन्त्जनियररंग, कृर्ष, र्ि आददिा निजी लगािीिा संिालि हिु ेचशक्षर् संस्थाले स्र्देशी लगािीकिावले १०% र र्र्देशी लगािी किावले २०% उपलब्ि गराउिपुििेा हालसम्ि उपलब्ि गराएको िदेचखएको ।

एक िर्हिानभर स्र्देशी िथा र्र्देशी लगािीकिावले उपलब्ि गराउि ुपिे छारर्चृत्त यर्कि गरी र्र्िरर्को व्यर्स्था गिव र सोको जािकारी सनिनििा गराउि निदेशि ददि े|

७.१ २०७३ देचख २०७५ सम्ि ९४०० र्र्द्याथी र्र्देशिा अध्ययि गिव गएको, २०६२ देचख कबनुलििािा गि े गरेको चिर्कत्सा चशक्षाका र्र्द्याथीले प्रनिर्देि गि ेगरेको, शिव बिोचजि काि गरे िगरेको अनभलेख

र्र्देशिा छारर्चृत्तिा अध्ययि गिव गएका सबै र्र्षयका र्र्द्याथीसुँग कबनुलयििािा अिरुुप प्रनिर्ेदि नलि र शिव अिसुार सेर्ा गरे िगरेको अनभलेख राख्न िथा शिव अिसुारका सेर्ा कायवलाई िीि िर्हिानभर


81



िराखेको । व्यर्चस्थि गरी सनिनिलाई प्रनिर्देि गिव निदेशि ददि े| ७.२ छारर्चृत्त ऐि अिरुुप कर्नुलयििािा गरी ५ र्षव सेर्ा गिुवपिे शिव अिसुार

२०१० देचख २०१२ सम्ि रुस लगायि ५ देशिा अध्ययि गरेका र्र्द्याथीबाट सेर्ा प्रदाि िगररएको ।

उचल्लचखि र्र्द्याथीबाट नलिपुिे शिव अिसुारका सेर्ा कायवलाई िीि िर्हिानभर व्यर्चस्थि गरी सनिनिलाई प्रनिर्देि गिव निदेशि ददि े|

8. 8 अिदुाि निकास : सशिव अिदुाि रु १४ अबव ७३ करोड ६७ लाख निकासा गराएकोिा अिदुाि िीनि िबिाएको, आयव्यय र्र्र्रर्, प्रगनि र्र्र्रर् र लेखापरीक्षर् प्रनिर्ेदि प्राप्त गरी अिगुिि िथा िूल्यांकि गि ेव्यर्स्था िनिलाएको ।

सशिव अिदुाि उपलब्ि गराउि े सम्बन्त्ििा अिदुाि िीनि िजुविा गिव, सम्बचन्त्िि संस्थाबाट आयव्यय र्र्र्रर्, प्रगनि र्र्र्रर् र लेखापरीक्षर् प्रनिर्देि प्राप्त गरी अिगुिि िथा िूल्यांकि गि े व्यर्स्था निलाई सनिनििा िीि िर्हिानभर प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े|

८.१ िहालेखा नियन्त्रक कायावलयले र्िज िहिु े भिी िोकेको बाहेक सोही आनथवक बषविा खिव िभएको रकि रू ३ अबव ३७ करोड ४० लाख ५३ हजार िौज्दाि संचिि कोष दाचखला गिव निदेशि ददि े।

उचल्लचखि संस्थाहरुलाई िाल ुआ.र्.को निकासा ददि ु पूर्व संचिि कोष दाचखला गराएर िार निकासा ददि र सोको जािकारी सनिनिलाई गराउि निदेशि ददि े|

८.२ नर.र्र्.र्र्. को पूुँजीगि रु.३७ करोड १५ लाख सिेि रु. ६ अबव ३५ करोड ८९ लाख, काठिाडौं र्र्श्वर्र्द्यालयलाइ ददएको रु. ८ करोड र पूर्ाांञ्चल र्र्श्वर्र्द्यालयलाई ददएको रु. ६ करोड सशिव अिदुाि िध्ये बिि रकि संचिि कोष दाचखला हिुपुिे ।

ददइएको सशिव अिदुाि िध्ये बिि रकि एक िर्हिानभर संचिि कोष दाचखला गिव निदेशि ददि े।

८.३ अिदुाि िीनि िजुविा िगरी िन्त्ि पीनडि पररर्ार चशक्षा कायवक्रि अन्त्िगवि गैरसरकारी संस्थालाई रू. १६ करोड २१ लाख २८ हजार अिदुाि उपलब्ि गराएको उचिि भएि ।

अिदुाि िीनि िजुविा गरी िन्त्ि पीनडि पररर्ार चशक्षा कायवक्रि व्यर्चस्थि गिव निदेशि ददि े|

9. 9 छारर्चृत्त निकासा : अिदुाि िीनि िजुविा िगरी पटके निर्वयको भरिा छारर्चृत्त र्र्िरर् गिव बढुानिलकण्ठ, गण्डकी र अन्त्य दईु संस्थालाई रु, ७

अब आइन्त्दा अिदुाि िीनि िय गरेर िार अिदुािको व्यर्स्था गिव, लचक्षि सिदुायले छारर्चृत्त पाए िपाएको अध्ययि गिव र नियनिि


82



करोड ११ लाख अिदुाि ददएको र छारर्चृत्त ददए िददएको अिगुिि िथा िूल्यांकि िगरेको ।

अििुगि िथा िूल्यांकि गिव निदेशि ददि े |

10. 10 छारा चशक्षा कोष : २०६१/६२ देचख हाल सम्ि ४८ करोड ८६ लाख

६९ हजार कोषिा िौज्दाि रहेको सनिनिको २०७२/१०/२४ को निर्वय अिरुुप कायवर्र्नि बिाई खिव गिुवपिेिा िगरेको, संचिि कोष दाचखला हिुपुि े

एक िर्हिानभर कोषको सदपुयोग हिु े गरी आर्श्यक कािूिी व्यर्स्था सर्हि सम्बचन्त्िि निकाय िाफव ि ् छारर्चृत्त व्यर्स्थापि गिव गराउि निदेशि ददि े|

11. 11 लेखापरीक्षर् : िन्त्रालय र यूएिनडपी बीि सम्िौिा भई प्रार्र्निक चशक्षा िथा व्यार्सार्यक िानलि सम्बन्त्िी िीनि सिुार गि ेकायविा खिव भएको रकि र्ार्षवक कायवक्रििा सिारे्श िगरेको, लेखापरीक्षर् प्रनिर्ेदि पेश िभएको ।

िन्त्रालय र यूएिनडपी बीि सम्िौिा भई प्रार्र्निक चशक्षा िथा व्यार्सार्यक िानलि सम्बन्त्िी िीनि सिुार गिे कायविा लाग्ि े बजेट र्ार्षवक कायवक्रििा सिारे्श गिव र खिव भएको रकिको लेखापरीक्षर् प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े|

चशक्षा िथा िािर् श्रोि र्र्कास केन्त्र 12. 12 र्ार्षवक लक्ष्य िथा प्रगनि : स्र्ीकृि कायवक्रि िध्ये केन्त्रबाटै रु. ५ करोड

७९ लाख ७० हजारको ४१ र्क्रयाकलाप कायावन्त्र्यि िभएको ।

लक्ष्य अिरुुप कायवक्रि संिालि गरी उपलचब्ि हानसल गि े िफव आर्श्यक व्यर्स्था गिव निदेशि ददि े|

13. 13 कायवक्रि कायावन्त्र्यि संयन्त्र : दाि ृ निकायबाट सोि भिाव नलि े गरी संिानलि र्र्द्यालय क्षेर र्र्कास कायवक्रिको लानग िीिर्टै िहबाट कायवक्रि संिालि गररि ेहुुँदा प्रदेश र स्थािीय िहबाट केन्त्रिा खिव िथा प्रगनि प्रनिर्देि गि ेसंयन्त्र पररिालि गिुवपिे ।

र्र्द्यालय क्षरे र्र्कास कायवक्रिका सम्बन्त्ििा खिव रकि दाि ृनिकायबाट सोिभिाव नलिपुि ेभएकोले सोका लानग िीि िर्हिानभर प्रदेश र स्थािीय िहबाट केन्त्रिा खिव िथा प्रगनि प्रनिर्देि गि े संयन्त्र पररिालि गरी सोिभिाव कायवलाई व्यर्चस्थि गिव निदेशि ददि।े

14. 14 शैचक्षक िक्साकंि : िक्सािा खलु्ि ेगरी सूििा, ि्यांक र र्र्द्यालय स्थाि राख्न र्ार्षवक बजेट राखेको िर हालसम्ि एर्ककृि खिवको अनभलेख

िीििर्हिा नभर िक्सािा खलु्िे गरी सूििा, ि्याकं र र्र्द्यालय स्थाि राख्न र हालसम्ि भएको एकीकृि खिवको अनभलेख राखी उपलब्िी


83



िराखेको र उपलचब्ि िूल्यांकि िगरेको । िूल्यांकि गिव निदेशि ददि े| १5. 15 परािशव सेर्ा : केन्त्रबाट रु. २ करोड ११ लाख १ हजार परािशव सेर्ािा

खिव गरेको ।

15.1 छारर्चृत्त अध्ययि गिव सेर्ा नलइएकोिा उद्देश्य अिरुुप प्रनिर्देि प्राप्त िभएको, प्रनिर्देि ि्यांकिा आिाररि िभएको र यसको उपयोग हिु ेचस्थनि िरहेको ।

नलएको सेर्ा सम्बन्त्ििा एक िर्हिानभर छािर्र्ि गरी सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े|

15.2 परािशवदािा र्र्ज्ञ िथा फिवको काि गरेको अर्निका आिारिा भकु्तािी गिुवपिे सो िभई प्रनिशिका आिारिा भकु्तािी ददएको, र्र्द्यिाि किविारीले गिव सक्ि ेर्र्त्तीय र्र्र्रर् िथा प्रगनि र्र्र्रर् ियार गिव पनि परािशव सेर्ा नलइएको ।

अब आइन्त्दा परािशवदािा र्र्ज्ञ िथा फिवको काि गरेको अर्निका आिारिा भकु्तािी व्यर्स्था निलाउि र र्र्त्तीय र्र्र्रर् िथा प्रगनि र्र्र्रर् ियार गि ेजस्िा कायव कायावलय जिशचक्तबाटै गि ेगरी िीनिगि व्यर्स्था गिव निदेशि ददि े|

16. 16 छारर्चृत्त रकिको िौज्दाि : र्र्द्याथी र्र्त्तीय सहयोग कोष र्र्कास सनिनििा िौज्दाि बाुँकी रहेको रकि संचिि कोष दाचखला हिुपुि े।

संचिि कोष दाचखला गरी सनिनिलाई जािकारी गराउि े।

17. 17 संस्थागि र्र्द्यालयको शलु्क अिगुिि : शलु्क नििावरर्का शिव, नियिार्ली, निदेचशका अिसुार िापदण्ड पूरा गरे िगरेको, अिगुिि िथा िूल्यांकि िगरेको र दोषीलाई कारबाही िगरेको ।

शलु्क नििावरर् गदाव शिव, नियिार्ली, निदेचशका र अचघल्लो र्षवको प्रगनि सिेिलाई आिार नलई िापदण्ड पूरा गरे िगरेको अिगुिि िथा िूल्यांकि गरी दोषीलाई कारबाही गि ेव्यर्स्था गिव निदेशि ददि े|

18. 18 चशक्षक दरबन्त्दी पिुर्र्विरर् : कायवदलको सिुार् अिसुार उपयकु्त सिुार् कायावन्त्र्यि गिुवपिे ।

िीि िर्हिानभर चशक्षक दरबन्त्दी निलाि गिव र सनिनिलाई प्रनिर्देि गिव निदेशि ददि े|

19. 19 टेनलसेन्त्टर नििावर् : टेनलसेन्त्टर नििावर्िा रु २ करोड ९० लाख ४९ हजार खिव भएकोिा पािी िरु्हएको र स्टुनडयोका सिाि नबग्रि े चस्थनि रहेकोले संलग्ि पदानिकारीलाई चजम्िेर्ार बिाउिपुिे ।

एक िर्हिानभर भर्ि नििावर् कायवको छािर्र्ि गरी दोषीलाई कारबाही गिव र सोको प्रनिर्देि सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।


84



चशक्षक सेर्ा आयोग 20. 20 कायव सम्पादि चस्थनि: खलु्ला, आन्त्िररक प्रनिष्पिाव िथा बढुर्ा सम्बन्त्िी

कायव गिव क्यालेन्त्डर/कायविानलका ियार गरी लागू िगरेको । खलु्ला िथा आन्त्िररक प्रनिस्पिाव िथा बढुर्ा सम्बन्त्िी कायवका लानग एक िर्हिानभर र्ार्षवक क्यालेन्त्डर र कायविानलका ियार गरी लागू गिव निदेशि ददि।े

21. 21 उत्तर पचुस्िका िौज्दाि : ठूलो पररिार्िा उत्तर पचुस्िका िौज्दाि रहेको, नबग्रुँदै गएकोले संरक्षर् हिुपुिे ।

िौज्दाि रहेको उत्तरपचुस्िकाको संरक्षर् गिव र थप खररद िगरी िौज्दािको उपयोग हिु ेव्यर्स्था निलाउि निदेशि ददि े।

व्यार्सार्यक चशक्षा िथा िानलि अनभर्रृ्ि पररयोजिा 22. 22 िानलि संिालि : उपत्यका बार्हर ४४ संस्थािाफव ि िानलि संिालि

सम्िौिा भएकोिा १८ ले िानलि म्यादनभर सरुु िगरेको, उपत्यकानभर ४७ संस्थासंग सम्िौिा भएकोिा म्याद सर्कंदा पनि ४२ संस्थाले िानलि सरुु गरी १०% भकु्तािी गरेको र ५ संस्थाले सरुु ि ैिगरेको।

उचल्लचखि अनियनिििा सम्बन्त्ििा छािनबि गरी एक िर्हिानभर िूल्यांकि िथा चस्थनि प्रनिर्ेदि सनिनििा पेश गिव र अब आइन्त्दा नििावररि सियनभरै कायवक्रि संिालि गिव गराउि निदेशि ददि े|

23. 23 सीप परीक्षर् : सीप परीक्षर्िा सहभागीले खिव बेहोरेकोिा पररयोजिाबाट पनि खिव लेखेको दोहोरो परेको रकि खिव लेख्न िनिल्ि े।

पररयोजिाले व्यहोरेको र दोहोरो िपरेको देचखएकोले बेरुज ु लगि हटाउि े|

परीक्षा नियन्त्रर् कायावलय

24. 24 िाध्यनिक चशक्षा परीक्षा : लगािीको िलुिािा सािदुार्यक र्र्द्यालयको शैचक्षक गरु्स्िर न्त्यूि रहेको र र्र्गििा औलं्याएकोिा सिुार िगरेको, अध्ययि िगरेको ।

छ िर्हिानभर सािदुार्यक र्र्द्यालयको िाध्यनिक चशक्षा परीक्षाको गरु्स्िर सिुार गि ेसम्बन्त्ििा अध्ययि गरी प्रनिर्देि सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

चशक्षा र्र्कास िथा सिन्त्र्य इकाईहरू

25. 25 भर्ि िथा अन्त्य नििावर् : भर्ि र अन्त्य नििावर्का लानग उपलब्ि गराएको आगािी आनथवक र्षवनभर कायवसम्पादि गरी सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव र


85



रु. ५ अर्व १० करोड ४० लाख ४४ हजारको कायव सम्प् िगरेको । अब आइन्त्दा सियिै कायव सम्िप् िगिेलाई अिदुाि िददि े गरी व्यर्स्थापि गिव निदेशि ददि े साथै पसु्िकालय व्यर्स्थाका लानग र कम्प्यूटर ल्यार् व्यर्स्थापिका लानग उपलब्ि गराएको अिदुािको लक्ष्य बिोचजि कायव सम्प् भएको प्रनिर्देि िीि िर्हिानभर सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

26. 26 निकासा रोक्का : सियिा र्र्द्यालय छिौट िगिे, र्र्द्यालयलाई सचुिि िगिे, सम्िौिा िगिे र आषाढ अचन्त्िििा एकिषु्ट निकासा ददई निकासा रकि रोक्का राख्न ेकायविा संलग्ि पदानिकारीलाई कारर्ाही हिुपि े।

सियिा र्र्द्यालय छिौट िगिे, र्र्द्यालयलाई सचुिि िगिे, सम्िौिा िगिे र आषाढ अचन्त्िििा एकिषु्ट निकासा ददई निकासा रकि रोक्का राख्न ेकायविा संलग्ि पदानिकारीलाई एक िर्हिानभर कािूिी कारर्ाही गिव र खिव िभई बाुँकी रहेको रकि संचिि कोष दाचखला गरी सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।

27. 27 प्रौढ कक्षालाई अिदुाि : िोर्कएको संख्याका र्र्द्याथी नियनिि रुपिा अध्ययिरि भए िभएको यर्कि िगरी ३७ र्र्द्यालयलाई रु. १ करोड २ लाख २२ हजार निकासा ददएको रकि संचिि कोष दाचखला हिुपुि े।

उचल्लचखि सम्बन्त्ििा छािर्र्ि गरी दोषी देचखएिा पदानिकारीलाई कािूिी कारर्ाही गिव र निकासा ददएको रकि संचिि कोष दाचखला गिव निदेशि ददि े।

28. 28 ििवि सम्भार निकासा : कायवक्रि संशोिि िथ र्र्भागीय निर्वय रे्गर आ.ब. को अन्त्त्यिा एक किविारीको परको आिारिा र्र्द्यालयलाई ददइएको रु. ३० लाख निकासा रकि असलु गिुवपिे ।

उचल्लचखि सम्बन्त्ििा छािर्र्ि गरी दोषी किविारीलाई कािूिी कारर्ाही गिव र निकासा ददएको रकि असलुउपर गिव निदेशि ददि े।

29. 29 गरु्स्िर सिुार र व्यर्स्थापि : गरुुयोजिा स्र्ीकृि िगरी िगराई ४६ चजल्लाका ९८ र्र्द्यालयलाई रु. ८ करोड ६५ लाख ६० हजार अिदुाि ददएकोिा गरुुयोजिा कायावन्त्र्यि भएको प्रिार् पेश िभएको ।

अिदुाि उपयोग भए िभएको अिगुिि गरी एक िर्हिानभर सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।


86



30. 30 ददर्ा खाजा : िोर्कएका १४ चजल्ला र्ाहेक अन्त्य ९ चजल्लाका र्र्द्याथीलाई ददर्ा खाजा उपलब्ि गराउि रु. ४ करोड २८ लाख अिदुाि ददएको छािर्र्ि गरी यर्कि गिुवपिे, निदेचशका र्र्पररि िापाका र्र्द्याथीहरुलाई ददर्ा खाजाको रकि उपलब्ि गराएको रु. ३ करोड ७४ लाख २५ हजार ७ सय असलुउपर गिुवपिे ।

ददर्ा खाजाको रकि निदेचशका र्र्पररि अिदुाि उपलब्ि गराएको सम्बन्त्ििा छािर्र्ि गरी एक िर्हिानभर सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।

31. 31 चशक्षर् नसकाई िथा प्रोत्साहाि अिदुाि : र्षाविसम्ि चशक्षक नियकु्त िगररएको अर्स्था, कि र्र्द्याथी संख्या भएकोिा बढी देखाई अिदुाि ददएको, चशक्षक शनु्त्य रहेको अर्स्थािा पनि अिदुाि उपलब्ि गराएको रकि र्फिाव गिुवपिे ।

िीि िर्हिानभर छािर्र्ि गरी अिदुाि उपलब्ि गराउि ु िपिे र्र्द्यालय भए सोको अिदुाि रकि र्फिाव गिव र दोषी पदानिकारीलाई कािूिी कारर्ाही गिव निदेशि ददि े।

32. 32 छारर्चृत्त र्र्िरर् : छारर्चृत्त र्र्िरर्को भरपाई रे्गर ३७९ र्र्द्यालयले रु. १ करोड ८७ लाख ९३ हजार भकु्तािी गरेको र २४१ र्र्द्यालयले रु. ४ करोड ७५ लाख ८५ हजार छारर्चृत्त र्र्िरर् गरेको अिगुिि िभएको ।

छारर्चृत्त र्र्िरर् भए िभएको सनुिचश्चि गिव अिगुिि प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।

चशक्षाका लानग खाद्य कायवक्रि 33. 33 र्स्िगुि अिदुाि : २०७४ पौषिा खाद्या् उपलब्ि िभएको र िाघदेचख

र्र्द्याथीले ५०% िार खाद्या् उपलब्ि भएको ।

सम्िौिा अिरुुप खाजा उपलब्ि गराउि ेव्यर्स्था गिव निदेशि ददि े।

34. 34 घटी िौज्दाि : अछािको गोदाििा रू. ३२ लाख ६० हजार िूल्यका सािािको िौज्दाि कि रहेको ।

छािर्र्ि प्रनिर्देिबाट िौज्दाि घटबढ िभएको देचखएकोिा केही गिुव िपिे र बेरुज ुलगि हटाउि े।

र्र्ज्ञाि प्रर्र्नि िन्त्रालय 35. 35 िीनि कायावन्त्र्यि :

३५.१ िौिौं योजिाका जैर्र्क प्रर्र्नि र्र्कास सम्बन्त्िी सबै जसो िीनि िथा कायवक्रि कायावन्त्र्यिका लानग ठोस योजिा िीि िर्हिानभर सनिनििा पेश


87



कायवक्रि कायावन्त्र्यि िभई जैर्र्क प्रर्र्निको र्र्कासबाट लाभ नलि िसकेको ।

गिव र सोही अिसुार कायवक्रि संिालि गिव निदेशि ददि े।

३५.२ र्र्ज्ञाि प्रर्र्निको र्र्कासिारा गररर्ी निर्ारर् गि े कायव प्रभार्कारी कायावन्त्र्यि िभएको ।

स्पष्ट कायवयोजिा िथा कायवक्रि पेश गरी कायावन्त्र्यि गिव निदेशि ददि े।

३५.३ परिार् ु उजाव सम्बन्त्िी सूििा प्रर्ाली स्थापिा गि े िीनि कायावन्त्र्यि िभएको ।

रार्िय पारिार्र्र्क िीनि, २०७४ कायावन्त्र्यििा ल्याउि िीि िर्हिानभर योजिा सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

36. 36 बजेट कायावन्त्र्यि : र्र्ज्ञाि सहर स्थापिा र नर.र्र्.र्र्. का अिसुन्त्िाि केन्त्रहरूको पिुवगठि गरी रार्िय अिसुन्त्िाि केन्त्रको रूपिा र्र्कास गिे कायवक्रि कायावन्त्र्यि िभएको ।

बजेट र्क्तव्यिा उचल्लचखि कायवक्रि कायावन्त्र्यि गिव निदेशि ददि े।

37. 37 न्त्यचुक्लयर ऐि : र्र्गि ४ र्षवदेचख नििावर् प्रर्क्रयािा रहेको न्त्यूचक्लयर ऐि सम्बन्त्ििा र्र्गििा पनि औलं्याईएको िर प्रगनि िभएको ।

संसदिा र्र्िारािीि रहेकोले हाल केही गिव िपिे ।

संगदठि संस्था र्र्श्वर्र्द्यालय अिदुाि आयोग 38. 38 अिदुाि : अिदुाि ददएको रकिको उपयोग र िौज्दािको यथाथविाको

यर्कि हिुपुि े लेखापरीक्षर् प्रनिर्ेदि पेश गिव र िीि िर्हिानभर अिदुािको उपयोग/िौज्दािको चस्थनिको अध्ययि गरी सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।

39. 39 अिगुिि : नर.र्र्.र्र्. का लेखापरीक्षर् िगराएका इकाईलाई अिगुिि गरी अिदुाि रोक्का गिुवपिे, स्र्ीकृि कायवक्रि र्र्पररि र्ानलंग क्याम्पसले रु. २ करोड अिदुाि प्राप्त गरी व्यापाररक भर्ि बिाएकोिा कारबाही हिुपुिे

नर.र्र्.र्र्. का लेखापरीक्षर् िगराएका इकाईलाई अिगुिि गरी लेखापरीक्षर् िगराएसम्ि अिदुाि रोक्का गिव, स्र्ीकृि कायवक्रि र्र्पररि र्ानलङ् क्याम्पसले रु. २ करोड अिदुाि प्राप्त गरी व्यापाररक भर्ि बिाएकोिा एक िर्हिानभर कारबाही गरी सनिनिलाई जािकारी


88



गराउि र्र्श्वर्र्द्यालय अिदुाि आयोगलाई निदेशि ददि े। 40. 40 पूुँजीगि अिदुाि : ९ र्र्श्वर्र्द्यालयलाई ददएको सशिव पूुँजीगि अिदुाि सोही

कायविा खिव भए िभएको अिगुिि गरी बाुँकी रकि संचिि कोष दाचखला गिव निदेशि ददि े|

एक िर्हिानभर योजिा अिरुुप पूुँजीगि कायविा खिव भए िभएको अिगुिि गरी प्रनिर्ेदि पेश गिव र खिव िभई बाुँकी रहेको रकि संचिि कोष दाचखला गिव निदेशि ददि े।

41. 41 संकाय अिसुन्त्िाि अिदुाि : ५० िध्ये ४६ जिाले नििावररि सियिा अिसुन्त्िाि सम्प् िगरेकोले कायवर्र्नि र सम्िौिा अिरुुप कारबाही हिुपुि े।

अिसुन्त्िाि कायव सम्प् िगिेलाई एक िर्हिानभर कायवर्र्नि र सम्िौिा अिरुुप कारबाही गरी सनिनििा प्रनिर्ेदि पेश गिव निदेशि ददि े।

नर. र्र्. उच्ि चशक्षा सिुार पररयोजिा 42. 42 बढी निकासा : र्ार्षवक बजेट िथा कायवक्रि स्र्ीकृि िगरी अन्त्य निकासा

सूिकिा व्यर्स्था भएको रकिबाट स्र्ीकृि िगरी निकासा ददि े र निकासाभन्त्दा बढी खिव गि ेकायविा नियन्त्रर् हिुपुिे ।

बजेट स्र्ीकृि िगरी निकासा ददि े र निकासा भन्त्दा बढी खिव गि ेपदानिकारीलाई कािूिी कारर्ाही गि े। अब आइन्त्दा र्ार्षवक बजेट िथा कायवक्रि स्र्ीकृि गरेर िार रकि खिव गिव निदेशि ददि े।

43. 43 अिगुििको प्रभार्काररिा : िनिजािूलक अिगुिि िह िूल्यांकि प्रर्ाली बिाउिपुिे, अिदुाि रकिको सदपुयोग सम्बन्त्ििा अिगुिि हिुपुि े।

िनिजािूलक अिगुिि िह िूल्यांकि प्रर्ाली बिाउि र अिदुाि रकिको सदपुयोग सम्बन्त्ििा अिगुिि गरी िीि िर्हिानभर प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े|

रार्िय परीक्षा बोडव 44. 44 अक्षराकंि िूल्याकंि पद्दनि : बोडवले अपिाएको अक्षराकंि िूल्यांकि

पद्दनििा न्त्यूििि सीिा कायि गि ेसम्बन्त्ििा पिुरार्लोकि हिुपिे । अक्षराकंि िूल्यांकि पद्दनिको न्त्यूििि सीिा सम्बन्त्ििा पिुरार्लोकि गिव निदेशि ददि े।

45. 45 अक्षराकंि पिनिको िनिजा : अक्षराकंि पद्दनिबाट िूल्यांकि गररएको िनिजा अिसुार न्त्यूि संख्यािा िार र्र्द्याथीले राम्रो ग्रडे प्राप्त गरेको, कक्षा ११ िा उिीर्व भएका िध्य १८.75 प्रनिशिले बीिैिा पढाई छाडेकाले

अक्षराकंि पिनिको िनिजाको सम्बन्त्ििा रार्िय परीक्षा बोडवबाट गररएको अध्ययि, र्र्श्लषेर् एरं् िूल्यांकिको प्रनिर्देि सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।


89



यसको अध्ययि िथा र्र्श्लषेर् हिुपुि े।

46. 46 उत्तरपचुस्िका खपि : र्र्द्याथी संख्याको अिपुाििा बढी संख्यािा उत्तरपचुस्िका खपि भएको ।

उत्तरपचुस्िका खपििा नििव्यर्यिा अपिाई आर्श्यक व्यर्स्थापि गिव निदेशि ददि े।

47. 47 शैचक्षक स्िर र्रृ्ि कोष : शैचक्षक स्िर र्रृ्ि शलु्क र सम्बन्त्िि शलु्क सिेि रु. ९ करोड २४ लाख ३१ हजार संघीय संचिि कोष दाचखला गिुवपिे ।

उचल्लचखि रकि संचिि कोषिा दाचखला गरी एक िर्हिानभर सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।

प्रार्र्निक चशक्षा िथा व्यर्सार्यक िालीि पररषद् : 48. 48 स्रोिको उपयोग : कायवक्रि कायावन्त्र्यिका लानग भएको लगािीको

दक्षिापूर्वक पररिालि हिुपुिे, प्रशासनिक खिवको िलुिािा पूुँजीगि र कायवक्रि खिविा लगािी बढाउि ुपिे र आन्त्िररक स्रोिको उपयोग बढाउि ुपिे ।

सिुार् बिोचजि गरी निरन्त्िर सिुार गिव निदेशि ददि े।

49. 49 भौनिक पूर्ाविार नििावर् : र्र्द्यिाि पूर्ाविारको िूल्यांकि गरी थप आर्श्यक पूर्ाविारका लानग गरुुयोजिा ियार गरी कायावन्त्र्यि गिुवपिे ।


50. 50 कायवक्रि कायावन्त्र्यि : क्षििा अिसुार शैचक्षक कायवक्रि संिालि गिुवपिे र चशक्षाको गरु्स्िर र्रृ्ि गरी पढाई छाड्ि ेिथा अितु्तीर्व घटाउि ुपिे ।


51. 51 सम्बन्त्िि अनभलेख : दिाव प्रिार्पर िर्ीकरर् िगराएको, २०६८ साल अचघ निर्देि ददएको २५ प्रस्िार् र २०६९ को १६९३ प्रस्िार् प्रर्क्रयािा रहेको निर्वय िगरेको अस्थाई स्र्ीकृनि प्राप्त संस्थालाई २ र्षवनभर स्थायी स्र्ीकृनि ददि े व्यर्स्था भएको िर कुिलैाई पनि िददएको, अनभलेख

सम्बचन्त्िि निकायसुँग परािशव गरी गराई ३ िर्हिानभर सबै निर्देकहरूको कारर्ाही पूरा गिव र अध्यार्निक अनभलेख ियार गरी सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े|


90



अध्यार्निक हिुपुि े। 52. 52 किविारी व्यर्स्थापि : १२५ पद ररक्त रहेको, ३० किविारी अन्त्यर

दरबन्त्दी रही केन्त्रिा कायवरि रहेको, केन्त्रीय कायावलयिा दरबन्त्दी रहेका ६ जिा अन्त्य कायावलयिा कायवरि रहेको, काजको अर्नि खलु्ि े र्र्र्रर् िराखेको, करारिा १२४ नियकु्त गरेको ।

अब आइन्त्दा करार िर्ीकरर् िगिव र स्थायी पद पूनिव गरी काििा लगाउि िथा काजको व्यर्स्था नियिािसुार गरी अनभलेख राख्न र अद्यार्निक र्र्र्रर् सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

५३. ५३ र्र्शषे छारर्चृत्त : र्र्शेष छारर्चृत्त कायवक्रिको प्रभार्काररिा घट्दै गएको ।

बजेट पयावप्त व्यर्स्था गरी कायवक्रि प्रभार्कारी बिाउि र लाभाचन्त्र्ि संख्या बढाउुँदै लैजाि निदेशि ददि े।

54. ५४ लेखापरीक्षर् : स्र्ीस सहयोगबाट संिानलि कायवक्रिको िहालेखापरीक्षकबाट लेखापरीक्षर् गराउिपुि े।

सिुार् बिोचजि िीि िर्हिानभर लेखापरीक्षर् गराउि निदेशि ददि े।

55. ५५ न्त्यूि खिव : पररषद् र यूरोर्पयि यनुियि बीि सम्िौिा भै संिानलि कायवक्रिको न्त्यूि खिव भएको र प्रभार्कारी रूपिा लक्ष्य प्रानप्त गि ेगरी संिालि िभएको ।

उचल्लचखि सम्बन्त्ििा प्रभार्कारी रूपिा कायवक्रि संिालि गिव र अद्यार्निक प्रनिर्देि सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

56. ५६ अिगुिि : िापदण्ड र्र्पररि कायव गि ेनिकायलाई कारर्ाही गिुवपिे । अिगुिि प्रनिर्देि अिसुार कािूिी कारर्ाही गरेको र्र्र्रर् पेश गिव निदेशि ददि े।

57. ५७ उत्तर पचुस्िका खररद : उत्तरपचुस्िका खररद गदाव दर र्र्श्लषे्र् िगरी सोिै खररद गरेको, एस.ई.ई संिालि गि ेपनिकाले पनि ढुर्ािीिा बढी व्ययभार निरेको नििव्ययी िभएको ।

आगािी ददििा दर र्र्श्लषेर्, ढुर्ािीिा नििव्ययीिा र बजार िूल्यिा फरक िपिे गरी खररद गिे व्यर्स्था गिव पररषद् र परीक्षा नियन्त्रर् कायावलयलाई निदेशि ददि े।

सीप र्र्कास पररयोजिा 58. ५८ लागि प्रनिष्पिाव : गरु्स्िर र्र्निबाट सेर्ा प्रदायक छिौट गरेकोिा

प्रनिष्पिाव िभएको । अब आइन्त्दा प्रनिस्पिाव सनुिचश्चि हिु ेगरी िार सेर्ा प्रदायक छिौट गरी कायवक्रि संिालि गिव निदेशि ददि े।


91



59. ५९ िालीि संिालि : ५९.१ ४०% अथावि ११२० िर्हला सहभागी गराउिपुििेा ३१० लाई िार

िालीि ददएको, लचक्षि बगवले सरु्र्िा िपाएको । अब आइन्त्दा लचक्षि र्गवलाई सरु्र्िा हिु े गरी कायवक्रि संिालि गिव गराउि निदेशि ददि े।

५९.२ दगुवि चजल्लािा िालीि संिालि िगरी सगुििा िार गरेको । अब आइन्त्दा सम्िौिा अिसुारका सबै क्षेरिा सेर्ा पगु्ि ेगरी पररयोजिा संिालि गिव गराउि निदेशि ददि े।

60. ६० सीप परीक्षर् : िानलििा नििावररि प्रनिशििा प्रचशक्षाथी उत्तीर्व िभएको, प्रिार्पर सम्ि िपाउि े अर्स्था देचखएको र िालीि प्राप्त जिशचक्तले रोजगारी पाए िपाएको अिगुिि िभएको ।

उचल्लचखि सम्बन्त्ििा छािर्र्ि गरी सीप परीक्षर् सम्बन्त्िी अद्यार्निक र्र्र्रर् सर्हि एक िर्हिानभर सनिनििा प्रनिर्ेदि पेश गिव निदेशि ददि े।

िपेाल र्र्ज्ञाि िथा प्रर्र्नि प्रज्ञा प्रनिठाि : 61. ६१ लगािी : र्र्ज्ञाि िथा प्रर्र्निको अिसुन्त्िाि िथा र्र्कासिा लगािी र्रृ्ि

गि ेिीनि भए पनि कूल गाहवस््य उत्पादिको 0.38 प्रनिशि िार लगािी भएको ।

सिुार् बिोचजि र्र्ज्ञाि र प्रर्र्निको अिसुन्त्िाि र र्र्कासका क्षरेिा लगािी बढाउुँदै लैजाि निदेशि ददि े।

62. ६२ शैचक्षक क्षरे र्र्स्िार : उच्ि चशक्षा अध्ययि गिे र्र्द्याथी 8 प्रनिशिभन्त्दा कि रहेकोले देशको र्र्कासको गनि किजोर हिु सक्ि ेदेचखएको ।

उच्ि चशक्षा अध्ययि गि े र्र्द्याथीको आकषवर् बढ्ि ेगरी योजिा ियार गिव निदेशि ददि े।

63. ६३ भकूम्पको पूर्व जािकारी : िालकु िन्त्रालय, सञ्चार िथा सूििा प्रर्र्नि िन्त्रालय र िेपाल टेनलकि िथा एिसेल िाफव ि भकूम्पको पूर्व सूििा एस.एि.एस. बाट प्राप्त गि ेव्यर्स्था निलाउि ुपिे ।

िालकु िन्त्रालय, सञ्चार िथा सूििा प्रर्र्नि िन्त्रालय र िेपाल टेनलकि िथा एिसेल िाफव ि भकूम्पको पूर्व सूििा एस.एि.एस. बाट प्राप्त गि ेव्यर्स्था निलाउि निदेशि ददि े।

64. ६४ िािो स्याटेलाइट : सार्वजनिक खररद ऐि िथा नियिार्ली र्र्पररि िािो स्याटेलाइट जडाि कायव सोिै प्रस्िार्को आिारिा प्रनिस्पिाव िहिु े गरी गररएको ।

सार्वजनिक खररद ऐि िथा नियिार्ली र्र्पररि िािो स्याटेलाइट जडाि कायव सोिै प्रस्िार्को आिारिा प्रनिस्पिाव िहिु े गरी भकु्तािी गि ेपदानिकारीलाई एक िर्हिानभर कािूिी कारर्ाही गरी सनिनििा प्रनिर्देि


92



पेश गिव निदेशि ददि े। नरभरु्ि र्र्श्वर्र्द्यालय 65. ६५ केन्त्रीय आनथवक र्र्र्रर् : आनथवक र्र्र्रर् िोर्कएको सियिा पेश िगरी

२०७५/११/२८ िा िार पेश गरेको, सम्पचत्तको र्र्स्ििृ र्र्र्रर्, पेस्की, दार्यत्र् िथा िरौटी, केन्त्रीय कोषका खािा अध्यार्निक िगरेको, आनथवक चस्थनि एर्कि गिव िसर्कि ेअर्स्था रहेको ।

सिग्र आनथवक चस्थनि िचल्कि े गरी नििावररि सियिा एर्ककृि आनथवक र्र्र्रर् िहालेखापरीक्षकको कायावलयिा पेश गिव निदेशि ददि े।

66. ६६ लेखािाि पालिा : र्र्श्वर्र्द्यालयको लेखा कायवप्रर्ालीिा पररिाजवि गरी िेपाल सार्वजनिक क्षरे लेखिाि अिरुुप सिुार हिुपुि े।

सिुार्बिोचजि गिव निदेशि ददि े।

67. ६७ लेखापरीक्षर् : िाल ुिफव का १३ निकाय र बक्यौिा िफव का ४५ निकायको २०० आनथवक र्षवको अन्त्िररक लेखापरीक्षर् िगराएको र आनथवक र्र्र्रर् पेश िगदाव लेखा पररक्षर् हिु िसकेको, हाल अचस्ित्र्िा िरहेका िथा शे्रस्िा िस्ट भएको व्यहोरा जिाई ४ बजेटरी निकायको २१ ईकाई र अन्त्य कारोबारको ९६ इकाई सिेि ११७ निकायको आनथवक र्षवको लेखा शे्रस्िा फेला िपरेको ।

िाल ुआनथवक र्षवनभर लेखापरीक्षर् गरी गराई फरफारक गिव र सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।

68. ६८ आनथवक र्र्र्रर् ियारी खिव : केन्त्रीय र्हसार्, सम्बन्त्िि कोष, ऋर् सापटी र्हसार् लगायि र्र्गििा लेखापरीक्षर् िगराएका १२ कोषको र्र्नभ् आनथवक र्षवको र्र्त्तीय र्र्र्रर् ियार गिव रु. ६९ हजार ८ सय र रु. १ लाखका दरले िीि आनथवक र्षवको खिविा प्रोत्साहाि स्र्रुप रु. ८२ लाख ३८ हजार खिव गरेकोले चजम्िेर्ारी र्हि िगरी सियिै र्र्त्तीय र्र्र्रर् ियार िगिे चजम्िेर्ार पदानिकारी र किविारीलाई प्रिनलि ऐि र कािूि

चजम्िेर्ारी र्हि िगरी सियिै र्र्त्तीय र्र्र्रर् ियार िगिे चजम्िेर्ार पदानिकारी र किविारीलाई प्रिनलि ऐि र कािूि अिसुार कारर्ाही गरी िीि िर्हिानभर सनिनििा प्रनिर्देि पेश गि े । अब आइन्त्दा सियिै र्र्त्तीय र्र्र्रर् ियार गिव र यसकै लानग गैर कािूिी प्रोत्साहि भत्ताका िाििा खिव िलेख्न निदेशि ददि े।


93



अिसुार कारर्ाही िगरेको । 69. ६९ आन्त्िररक आय दाचखला : आम्दािीको १० प्रनिशिले हिुे रकि जम्िा

गिुवपिेिा र्र्श्वर्र्द्यालयका ३० इकाईले रु. १ अर्व ९ करोड ७२ लाखको १० प्रनिशिले हिु े रु. १० करोड ९७ लाख २० हजार र्र्श्वर्र्द्यालय कोषिा जम्िा िगरेको ।

िीि िर्हिानभर र्र्श्वर्र्द्यालय कोषिा रकि जम्िा गरी गराई सोको प्रनिर्देि सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

70. ७० िरौटी : १२५ निकायको िरौटी रु. ४ अबव ७६ करोड १८ लाख प्रयोजि सिाप्त भएपनछ पनि केन्त्रीय खािािा जम्िा गरी िरौटी से्रस्िा व्यर्चस्थि िगरेको ।

६ िर्हिनभर फरफारक गरी सोको प्रनिर्देि सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

71. ७१ पेस्की : ११७ निकायको पदानिकारी, किविारी र अन्त्य संस्थाको िाििा रु. १ अबव १५ करोड पेस्की असलु गिुवपिे ।

र्र्श्वर्र्द्यालयको आनथवक व्यर्स्थापि िथा खररद सम्र्न्त्िी नियि, २०५० बिोचजि िीि िर्हिानभर पेश्की असलुउपर गरी गराई सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।

72. ७२ बढी खिव : स्र्ीकृि बेगर र्र्नियोचजि रकिभन्त्दा बढी र िरौटी रकिबाट खिव गिव िहिु े।

केन्त्रीय कायावलयको स्र्ीकृनि बेगर बढी खिव गि ेपदानिकारीलाई सिेि गराउि े र अब आइन्त्दा िरौटी रकिबाट अन्त्य खिव िगिव िगराउि निदेशि ददि े।

73. ७३ बैंक र्हसाब निलाि : नियनिि बैंक र्हसाब निलाि र्र्र्रर् ियार िगदाव िौज्दाि रकि घर्टबढी देचखएको ।

एक िर्हिानभर २४ र्टा निकायको बैंकिा घटी देचखएको र ६६ निकायको बढी देचखएको सम्बन्त्ििा छािर्र्ि गरी बैंक र्हसार् निलाि र्र्र्रर् ियार गरी सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

74. ७४ भकु्तािीिा कर : ६० निकायको रु. ७२ लाख ५९ हजार पाररश्रनिक कर, रु.७४ लाख ३२ हजार बहाल कर र अन्त्य कर रु. ९५ लाख १७ हजार सिेि रु.२ करोड ४२ लाख ८ हजार भकु्तािीिा अनग्रि कर कट्टा गिुवपिे

िीि िर्हिानभर सिुार् बिोचजि कर असलु गरी गराई सनिनििा प्रनिर्ेदि पेश गिव निदेशि ददि े।


94



।

75. ७५ चशक्षक र्र्द्याथी अिपुाि : र्र्द्याथी घट्दै गएकोले बढी भएका चशक्षकहरुलाई दरबन्त्दी निलाि गरी चशक्षक र्र्िाथी अिपुाििा सािन्त्जस्यिा ल्याउिपुि े।


76. ७६ अिगुिि िूल्याङ्कि : उच्ि चशक्षाको शैचक्षक प्रशासििा र्र्स्िार, सिुार,

िर्प्रर्िवि र सशुासिलाई संस्थागि गिव उचिि रर्िीनि अपिाई कायावन्त्र्यि गिुवपिे ।


77. ७७ नरपरेुश्वर िलको भाडा : सम्िौिा अिसुारको भाडा रकि शलु्कसर्हि असलु हिुपुि े।

एक िर्हिानभर घर भाडा र र्र्लम्र् शलु्क सिेि असलुउपर गरी र्यर्चस्थि गिव निदेशि ददि े।

78. ७८ जग्गा संरक्षर् : र्र्श्वर्र्द्यालयको सम्पचत्त शैचक्षक प्रयोजििा िार उपयोग गरी अन्त्य निकायलाई भोगिलि गिव ददि े कायव नियन्त्रर् गरी संरक्षर् गिुवपिे ।

जग्गासम्बन्त्िी अद्यार्निक प्रनिर्देि सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

79. ७९ ऋर् िथा ब्याज बाुँकी : र्र्श्वर्र्द्यालयका चशक्षक िथा किविारीले र्र्नभ् कोषबाट नलएको ऋर्को साुँर्ा िथा ब्याज िोर्कएको सियिा िकु्ता गिुवपिे ।

िीि िर्हिानभर र्क्यौिा साुँर्ा िथा व्याज असलुउपर गरी व्यर्चस्थि गिव र सोको प्रनिर्ेदि सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

80. ८० इन्त्टरिटे प्रोजेक्ट : ८०.१ सभे नडजाइि स्र्ीकृि गरी सोको आिारिा लागि अििुाि ियार गिुवपिेिा

सभे नडजाइि िगरी लागि अििुाि स्र्ीकृि भई बोलपर िाग गरेको देचखएको ।

काि सम्प् भइसकेकोले केही गिुव िपिे ।

८०.२ बोलपरिा स्र्स्थ प्रनिस्पिाव हिुपुिे । अब आइन्त्दा बोलपर िूल्यांकि गदाव आइटि िघटाई नियिािसुार गिव


95



निदेशि ददि े। ८०.3 लागि अििुाि सम्िौिा गिव सर्कि ेर र्ास्िर्र्क खिवको आिारिा भकु्तािी

गिे गरी सम्िौिा गिुवपिेिा लिसििा राखी गरेको सम्िौिा औचिियपूर्व िभएको ।

Tender Documents सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि ेर अब आइन्त्दा र्ास्िर्र्क खिवको आिारिा भकु्तािी गि ेगरी व्यर्स्था गिव निदेशि ददि े।

81. ८१ िोही व्यर्स्थापि : िोही रकि सियािकूुल र्रृ्ि गिुवपिे । िोहीको लगि कट्टा गिव कारर्ाही अचघ बढाउि निदेशि ददि े। परीक्षा नियन्त्रर् कायावलय, बल्ख ु82. ८२ अनभलेखको सरुक्षा : अनभलेखको उचिि व्यर्स्थापि िथा संरक्षर् गरी सेर्ा

प्रर्ाहिा सिुार गिुवपदवछ । सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े।

83. ८३ कायवक्रि बजेट : निचश्चि कायव गिव प्राप्त रकि िरौटी खािािा राखी खिव गदै जाि ुबजेट नसिान्त्ि प्रनिकूल हिु े।

अब आइन्त्दा बजेट नसिान्त्ि अिरुुप खिव गिे व्यर्स्था गिव निदेशि ददि े।

चिर्कत्साशास्त्र अध्ययि संस्थाि, नडिको कायावलय 84. ८४ सम्बन्त्िि : िेपाल सरकारले नििावरर् गरे बिोचजि शलु्क भन्त्दा बढी शलु्क

असलु गरेको सम्बन्त्ििा आर्श्यक कारबाही गिुवपिे, अनभलेख व्यर्चस्थि गरी दिाव, िर्ीकरर्, सञ्चालि अर्स्था, थप कायवक्रिको स्र्ीकृि आदद खलु्ि ेगरी अद्यार्निक गि ेर सम्बन्त्िि अिसुार कायवसञ्चालि भए/िभएको अिगुिि िूल्याङ्कि गरी देचखएका किी किजोरी सिुार गिुवपिे ।

आर्श्यक दरबन्त्दीसर्हि नियनिि नियिि गिव र छ िर्हिानभर सिुारको कायवयोजिा पेश गिव निदेशि ददि े।

85. ८५ उत्तीर्व चस्थनि : अपेचक्षि िनिजा हानसल िगरेका सम्बन्त्ििा सनिक्षा गरी सिुार गिुवपिे ।

लगािी अिसुार अपेचक्षि िनिजा हानसल हिु िसकेको सम्र्न्त्ििा सनिक्षा गरी आर्श्यक सिुार गिव निदेशि ददि े।

िहाराजगन्त्ज चिर्कत्सा क्याम्पस 86. ८६ खिव एरं् प्रगनि : कायवक्रि स्र्ीकृि गरी बजेट प्रस्िार् गिे र सो अिसुार सिुार् बिोचजि गिव निदेशि ददि े।


96



खिव गिुवपिे । 87. ८७ र्र्कास बजेट : खिव िभएको रकि संघीय सचञ्चि कोषिा दाचखला गिुवपिे

। खिव िभएको रकि एक िर्हिानभर संचिि कोष दाचखला गरी सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।

88. ८८ िनिजा चस्थनि : शैचक्षक गरु्स्िर सिुारिा ध्याि ददिपुिे । सिुार् बिोचजि गिव निदेशि ददि े। पोखरा िनसवङ क्याम्पस 89. ८९ जग्गा नलज : सम्िौिा बिोचजि जग्गा व्यर्स्थापि गिुवपिे । सिुार् बिोचजि गिव निदेशि ददि े। िपेाल संस्कृि र्र्श्वर्र्द्यालय 90. ९० जग्गा अनिक्रिर् : अनिक्रनिि जग्गा हकभोगिा ल्याई आयआजवि

गिुवपिे । सिुार् बिोचजि गिव निदेशि ददि े।

91. ९१ पेस्की : १७ निकायका पदानिकारी किविारी र संस्थाको िाििा बाुँकी रु. १ करोड ९० लाख पेस्की फछ यौट हिुपुि े।

उचल्लचखि पेस्की फछ यौट िीि िर्हिानभर सम्प् गरी सोको प्रनिर्ेदि सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

पोखरा र्र्श्वर्र्द्यालय 92. ९२ सम्बन्त्िि : चशक्षर् संस्थाहरुलाई नियिार्ली अिसुार प्रत्येक र्षव िर्ीकरर्

गराउिपुि ेर स्थायी सम्बन्त्िि प्रदाि गिुवपिे । चशक्षर् संस्थाहरुलाई नियिार्ली अिसुार प्रत्येक र्षव िर्ीकरर् गि ेगराउि ेिथा स्थायी सम्बन्त्िि प्रदाि गि ेकायवलाई व्यर्चस्थि गिव निदेशि ददि े।

िध्यपचश्चिाञ्चल र्र्श्वर्र्द्यालय 93. ९३ अिदुाि : अिदुािको अिगुिि िथा रकि र्फिाव नलिपुि े। र्र्श्वर्र्द्यालय अिदुाि आयोगबाट अिदुाि उपयोग सम्र्न्त्ििा अिगुिि

गरी प्रनिर्देि पेश गिव र र्िि रकि र्फिाव गिव निदेशि ददि े। 94. ९४ भर्ि नििावर् : सम्िौिा बिोचजि पूर्वनििावररि क्षनिपूनिव िनलि ेगरी म्याद

थप गरेको म्याद थपको कारर् नििावर् अर्नि बढ्ि गई परािशव सेर्ािा एक िर्हिानभर व्याज सर्हि पेस्की असलु गरी सम्िौिाका सिव बिोचजि नििावर् कायव गिव गराउि निदेशि ददि े।


97



रु. १२ लाख ७३ हजार थप व्ययभार परेको र ८० प्रनिशि भकु्तािी गदाव िोर्र्लाइजेशि पेश्की फछ यौट गिुवपिेिा ८३.७५ प्रनिशि भकु्तािी भएपनि रु. ३२ लाख ७७ हजार पेश्की बाुँकी रहेको र जिाििको म्याद सिेि २०७३/४/१५ िा ि ै सिाप्त भएकोले पेश्की जोचखििा रहेकोले उक्त पेश्की ब्याजसर्हि असलु गरी सम्िौिाका शिव बिोचजि नििावर् कायव सम्प् हिुपुि े।

सदूुरपचश्चि र्र्श्वर्र्द्यालय 95. ९५ लेखाप्रर्ाली : र्र्श्वर्र्द्यालयको लेखािाि अिसुार प्रोदभार्ी नसिान्त्िका

आिारिा लेखाको ढाुँिा िोकी कायावन्त्र्यि गिुवपिे । सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि।े

96. ९६ सिार्हि : नसििाथ र्र्ज्ञाि क्याम्पस र नसििाथ बहिुखुी क्याम्पसलाई र्र्श्वर्र्द्यालय िािहि ल्याउिपुिे ।

नसििाथ र्र्ज्ञाि क्याम्पसलाई र्र्श्वर्र्द्यालय िािहि ल्याई आर्श्यक व्यर्स्थापि गिव निदेशि ददि े।

97. ९७ िूल्य सिायोजि : बढी भकु्तािी भएको रकि असलु गिुवपिे । एक िर्हिानभर बढी भकु्तािी ददएको िूल्य सिायोजि र्ापिको रकि असलुउपर गरी सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।

98. ९८ दरबन्त्दी व्यर्स्थापि : २१७ चशक्षक िथा किविारी सिायोजि र नियचुक्तको निर्वय प्रर्क्रया सम्बन्त्ििा छािनबि गरी कारबाही गिुवपिे ।

क्याम्पस सिार्हि, दरबन्त्दी स्र्ीकृि एरं् नियूचक्त प्रर्क्रया सम्र्न्त्ििा छािर्र्ि गरी िीि िर्हिानभर सनिनििा प्रनिर्ेदि पेश गिव निदेशि ददि।े

कृर्ष िथा र्ि र्र्ज्ञाि र्र्श्वर्र्द्यालय 99. ९९ सम्बन्त्िि : १४ संस्था/कलेजहरुले प्रस्िार् पेश गरेकोिा प्राचज्ञक पररषद्ले

१० र्टालाई नसफाररस गरेको िर ७ कजेललाई कृर्ष र्र्ज्ञाि र १ कलेजलाई र्ि र्र्ज्ञािको अस्थायी सम्र्न्त्िि प्रदाि गरेको ।

सहकारी िथा निजी संस्था/कलेजहरुलाई सम्र्न्त्िि ददि े सम्र्न्त्ििा आर्श्यक िीनिगि व्यर्स्था गरी नियनिि रुपिा नियिि गिव निदेशि ददि े।

100. १०० कृर्ष फािवको आय : खिवको िलुिािा आम्दािी न्त्यूि भएकोले नििव्ययी सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े।


98



रुपिा खिव व्यर्स्थापि गिुवपिे । बी.पी. कोइराला िेिोरयल प्लािटेेररयि, अब्जरभेटरी र र्र्ज्ञाि संग्रहालय र्र्कास सनिनि 101. १०१ िेसिरी उपकरर्को उपयोनगिा : खररद गररएका सािाि उपयोगिा

ल्याउिपुि े। उपकरर्हरुलाई संग्राहालयको उद्देश्य अिरुुप उपयोगिा ल्याउि निदेशि ददि े।

जिक चशक्षा सािग्री केन्त्र नलनिटेड, २०७४/७५ 102. १०२ र्र्त्तीय चस्थनि र सञ्चालि िनिजा : केन्त्रको पूुँजी र जगेडा कोष िथा संचिि

िोक्सािी सम्र्न्त्ििा केन्त्र िोक्सािीिा संिालि भएको र र्र्त्तीय िथा संिालि चस्थि किजोर रहेको ।

केन्त्रको ित्कालीि िध्कालीि र ददघवकालीि कायवयोजिा बिाई सकारात्िक िनिजा ल्याउि ेगरी कायव संिालि व्यर्स्थापि गिव निदेशि ददि े।

103. १०३ लागि र्र्श्लषेर् : उत्पादिको लागि घट्ि ेप्रर्ृनि रहेकोिा २०७३/०७४ िा िार अस्र्भार्र्क रुपले र्रृ्ि भएको सम्र्न्त्ििा छािर्र्ि गिुवपिे ।

एक िर्हिानभर र्र्स्ििृ छािर्र्ि गरी सनिनििा प्रनिर्ेदि पेश गिव निदेशि ददि े।

104. १०४ कजाव दार्यत्र् : केन्त्रले उठाउि ु पिे रकि उठाउि,े उत्पादि लागि घटाउिे र प्रशासनिक खिव कटौिी गरी केन्त्रको र्र्त्तीय र संिालि अर्स्थिा सिुार गिुवपिे ।

केन्त्रले उठाउि ुपिे रकि सियिै उठाउि, उत्पादि लागि घटाउि र प्रशासनिक खिव कटौिी गरी केन्त्रको र्र्त्तीय र संिालि अर्स्थिा सिुार ल्याउि निदेशि ददि े।

105. १०५ ऋर्ात्िक िटेर्थव : निरन्त्िर घाटािा रहेको केन्त्रलाई िाफािा लैजाि व्यर्सार्यक कायवयोजिा ियार गिव र्र्ज्ञ सिूह गठि गरी अध्ययि गराए िापनि प्रनिर्देि कायावन्त्र्यि िभएको ।

केन्त्रलाई िाफािा लैजाि ियार गररएको व्यर्सार्यक कायवयोजिाको पिुरार्लोकि गरी कायावन्त्र्यििा ल्याउि निदेशि ददि े।


99



उद्योग, र्ाचर्ज्य िथा आपूनिव िन्त्रालय िहालेखापरीक्षकको ५६औ र्ार्षवक प्रनिरे्दि, २०७४/७५ उपर भएको छलफलको निनि २०७७/३/२९ को निर्वयहरु



१ २२ िीनि कायावन्त्र्यि : नियावि रर्िीनि ियार एरं् कायावन्त्र्यि गरेको देचखएि । र्र्श्वर्र्द्यालयहरुका पाठ्यक्रििा र्र्श्व व्यापार संगठि िथा िेपालका प्रिखु सचन्त्ि, सम्िौिा, कायवप्रर्ाली लगायिका र्र्षयहरु सिारे्श गिव सिन्त्र्य गररएको देचखएि । व्यापार प्रर्िवि प्रनिठाि स्थापिा भएको देचखएि । िीनििा उल्लेचखि व्यहोरा कायावन्त्र्यििा ध्याि िददएको ।

िन्त्रालय र िािहिका निकायबाट ियार गररएको कायवर्र्निको िस्यौदा सनिनििा उपलब्ि गराउि र सिुार् अिसुार िीनि कायावन्त्र्यििा ल्याउि निदेशि ददि े।

२ २३ लक्ष्य प्रानप्ताः िौिौँ योजिाको उपलचब्ि हानसल गिव र्ार्षवक रु.१ खबव १२ अबव निकासी गिे लक्ष्यिा रु ८१ अबव ३३ करोड िार निकासी, कुल गाहवस््य उत्पादििा निकासी ३.८ प्रनिशि पयुावउि ेलक्ष्यिा २.७ प्रनिशि भएको र नियावि आयाि अिपुाि १:९.३ िा सीनिि राख्न ेलक्ष्य रहेकोिा सोको अिपुाि १:१५.३ रहेको, व्यापार घाटा ३१.५ प्रनिशििा सीनिि राख्न ेलक्ष्य रहेकोिा ३८.७७ प्रनिशि रहेको

लक्ष्य अिसुार प्रगनि हानसल गिव रर्िीनिक योजिा र व्यार्सार्यक योजिा ियार गरी त्यसको कायावन्त्र्यििा सिन्त्र्यात्िक रूपले कायवसम्पादि गिव गराउि निदेशि ददि े|


100



३ २४ आयाि नियावि चस्थनिाः व्यापार सन्त्िलुििा प्रभार् पािव ठूलो पररिार्िा नियावि हिु सक्ि े र्स्िकुो पर्हिाि गरी सोको उत्पादि िथा निकासीिा िन्त्रालयले ध्याि ददिपुिे देचखएको ।

सिुार योजिा िजुविा गरी व्यापार घाटा घटाउि र नियावि बढाउि सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े।

र्ाचर्ज्य र्र्भागाः ४ २५

फिव दिाव िथा िर्ीकरर्ाः र्र्भागले हालसम्ि खारेज फिवको अनभलेख िराखेको, आ र्= २०६९।७० देचख २०७४।७५ सम्ि जम्िा २७६५० फिव िर्ीकरर् गरेकोिा यो कुल संख्याको २५ प्रनिशििार रहेको । र्र्भागले दिाव खारेज भएका र िर्ीकरर् िभएका फिव यर्कि गरी नियिािसुार कारर्ाही गिुवपदवछ।

दिाव भएका, िर्ीकरर् भएका र खारेज भएका सम्पूर्व फिवहरुको अनभलेख राख्न र सोही अिसुार कारबाही गिव गराउि िथा अिगुिि प्रभार्कारी बिाउि निदेशि ददि े|

व्यापार िथा निकासी प्रर्िवि ५. २६. कायवक्रि कायावन्त्र्यिाः २०० र्कसािलाई २० हजार रुराक्षको, १

लाख कफीको नबरुर्ा र्र्िरर्, डोल्पा, िसु्िाङ् र ििाङिा च्याङ्ग्राको भरु्ा प्रशोिि िेनसि, छाला जतु्ता बिाउि े िेनसि, अदरु्ाको बीउ, ड्रायर िेनसि र्र्िरर्, १२० थाि सेलार िथा अलैंिी भट्टी नििावर् गि े कायवक्रि रहेको यसिा रु.३ करोड ५० लाख र्र्नियोजि भएकोिा कुि ै पनि कायव भएको देचखुँदैि ।कृर्ष उद्यि केन्त्रलाई प्रथि र्कस्िा बापिको रु.१ करोड ५० लाख उपलब्ि गराएकोिा उक्त संस्थाले िोर्कएबिोचजिको काि गरेको िदेचखएकोले उक्त रकि र्फिाव गिुवपिे देचखएको छ ।

र्र्नियोचजि बजेट अिसुार नििावररि कायवक्रि सियिै कायावन्त्र्यि गिव र बेरूज ुदेचखएको रू. १ करोड ५० लाख रकि िौ िर्हिानभर असलु उपर गरी सनिनिलाई जािकारी ददि निदेशि ददि े|

६. २७. उत्पचत्त प्रिार्पराः केन्त्रले उत्पचत्तको प्रिार्पर जारी गरेबापि सङ्कलि व्यापार िथा निकासी प्रर्िवि केन्त्रका सम्बन्त्ििा िीि िर्हिानभर कायवर्र्नि


101



हिु े शलु्क आ.ब. २०६७।६८ देचख २०७४।७५ रै्शाखसम्ि रु.५३ करोड ९० लाख ७ हजार सङ्कलि भएको र उक्त रकिको ४.१७ प्रनिशिले हिु ेरु.२ करोड ७६ लाख २४ हजार केन्त्रले प्राप्त गिुवपिेिा हालसम्ि प्राप्त भएको छैि ।

ियार गरी सोही अिसुार कायावन्त्र्यि गिव, केन्त्रले प्राप्त गिुवपिे रकि उठाउि िाकेिा िगिे सम्बचन्त्िि पदानिकारीलाई काििुी कारर्ाही गिव िथा केन्त्रले प्राप्त गिुवपिे रकि िीि िर्हिानभर असलु उपर गरी सनिनिलाई जािकारी ददि निदेशि ददि े|

७ २८. बैंक िौज्दािाः केन्त्रको १३ र्टा बैंक खािािा ८ करोड ८४ लाख ६० हजार िौज्दाि निचष्क्रय रहेको छ । ग्राहक पर्हिाि फाराि िभरेकै कारर् र्ास्िर्र्क बैंक िौज्दाि यर्कि िभएकोले प्रारम्भदेचख सञ्चालििा रहेका बैंक खािाको कारोर्ार अर्स्था, बन्त्द गररएका र्ा िाल ु रहेको खािाको आयव्यय अर्स्था सम्बन्त्ििा छािर्र्ि गरी यर्कि गिुवपिे ।

बैंक िौज्दाि र आय व्यय र्र्र्रर् व्यर्चस्थि गि ेकायव सम्प् भएकोले बेरूज ुलगि हटाउि े|

िपेाल भारि क्षरेीय व्यापार िथा पारर्हि आयोजिा ८

@( प्रगनिाः िपेाल भारि क्षेरीय व्यापार िथा पारर्हि आयोजिा सि ्२०१३ जलुाई ११ िा शरुु भई २०१९ नडसेम्बर ३१ िा सम्प् हिु ेलक्ष्य रहेको उपयुवक्त कािको लानग रु.१ अबव २९ करोड ४७ लाख बजेट व्यर्स्था भएकोिा १०.९४ प्रनिशि िार कायव भएको । त्यस्िै िेपाल व्यापार सूििा प्रर्ालीको सदुृढीकरर्को लानग व्यापार पोटवल नििावर् िभएको । निकासीजन्त्य र्स्िहुरुको गरु्स्िर प्रिार्ीकरर् गिव प्रयोगशाला नििावर् गिव रु.२० करोड ४० लाख ३१ हजार बजेट व्यर्स्था भएकोिा १०.१२ प्रनिशिको िार कायवसम्प् भएकोले सम्बचन्त्िि पदानिकारीलाई चजम्िेर्ार

लक्ष्य अिसुार कायवक्रि कायावन्त्र्यि िगिे िगराउि े सम्बचन्त्िि पदानिकारीलाई सिेि गराउि े र अब आइन्त्दा लक्ष्य र उद्देश्य अिरुुप र्र्नियोचजि बजेट िथा कायवक्रि कायावन्त्र्यि गरी पररयोजिा कायावन्त्र्यििा सिुार् अिसुार सिुार गिव निदेशि ददि े|


102



बिाउिपुदवछ । आपूनिविफव ाः

९ ३० र्ार्षवक िीनि÷कायवक्रि – भण्डारर् गहृ नििावर् गि ेकायवक्रि लक्ष्य अिसुार िभएको, बजार अिगुिि प्रभार्कारी िभएको ।

लक्ष्य अिसुारको कायव सियिै सम्प् गिव र बजार अिगुििको र्ार्षवक प्रनिर्देि सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े|

१० ३१ खाद्या् र्र्िरर् प्रर्ाली – दगुवि चजल्ला िथा के्षरिध्ये केहीिा सहनुलयि दरिा िािल िथा िूिको आपूनिव गि े व्यर्स्था भएको र केहीिा सो व्यर्स्था िभएको चस्थनि देचखयो . एउटै चजल्लानभर पनि फरक फरक देचखयो ।अिाः सहनुलयि दरिा िूि िथा िािल र्र्िरर्को लानग हाल कायि भएका चजल्लाको यािायािको पहुुँि, स्थािीय उत्पादििा भएको र्रृ्ि, जिसंख्याको िाप, जीर्िस्िर सूिकाङ्क आददको आिारिा पिुरार्लोकि हिुपुि ेदेचखन्त्छ ।

सहनुलयि दरिा ििु िथा िािल आपूनिव गि ेसम्बन्त्ििा यसको कायवर्र्नि िथा आिारहरू यथाशीघ्र पिुरार्लोकि गरी सिुार् अिसुार कायावन्त्र्यि गिव निदेशि ददि े|

११ ३२ जिसंख्या, कोटा र खपि – क्षेर र जिसंख्या उल्लेख िगरी ििु र्र्िरर् गरेको कारर् सम्बचन्त्िि क्षरेको जिसंख्या अिसुार हिु ेकोटाभन्त्दा ििु बढी र्र्िरर् भएको चस्थनि छ । यो र्षव कोटाभन्त्दा बढी पररिार्िा ढुर्ािी िथा नबक्री देखाएकोले रु.३ करोड १७ लाख ४५ हजार बढी खिव भएको छ । िन्त्रालयले सम्बचन्त्िि नडपोको जिसंख्या अिसुारको कोटा, ढुर्ािी लागि, बढी नबक्री पररिार् सम्बन्त्ििा छािनबि गरी बढी खिव भएको रकि र्फिाव गिुवपदवछ ।

नडपोको जिसंख्या अिसुारको कोटा, ढुर्ािी लागि, बढी नबक्री पररिार् सम्बन्त्ििा छािनबि गरी उपलब्ि गराएको प्रनिर्देिबाट प्रिनलि कािूि अिसुार प्रनिस्पिावत्िक बोलपर प्रकृयाको आिारिा िूि ढुर्ािी कायवक्रि कायावन्त्र्यि गि े गरेको, सम्बचन्त्िि चजल्लाका प्रिखु अनिकारीको रोहर्रिा चजल्ला प्रशासिको नलचखि नसफाररसको आिारिा चजल्लाको सिग्र कोटािा फरक िपिे गरी दगुवि चजल्लाहरुिा ििु र्र्क्री र्र्िरर् र कोटा थपघट गि ेव्यर्स्था निलाउदै आएको, सम्बचन्त्िि चजल्ला प्रशासिबाट िोकी आएको बिोचजिको कोटा अिसुार संिालक सनिनिको निर्वय पश्चाि कोटा हेरफेर हिु े गरेको र दगुवि चजल्लािा राि सेर्क, सेिा, प्रहरी किविारीको


103



आर्श्यकिा र चजल्लाबाट जििाको िागका आिारिा पररिार् एर्कि गरी कण्ठरोग नियन्त्रर् कायवक्रि संिालि सनिनिको निर्वय पश्चाि\ कोटा थपघट हेरफेर गि ेगररएको िथा चजल्ला प्रशासि कायावलयको प्रनिनिनिको रोहबरिा ििु प्राlप्त िथा नबक्री नबिरर् हिु े गरेको अर्स्थािा बढी खिव भएको िदेचखएकेले रकि र्फिाव गिुव िपिे हुुँदा बेरुज ु लगि हटाउि े र अब आइन्त्दा िूि ढुर्ािीको कोटा नििावरर्को रै्ज्ञानिक िापदण्ड बिाएर र्र्िरर् गिे व्यर्स्था निलाउि निदेशि ददि े|

आपूनिव िथा उपभोक्ता र्हि संरक्षर् र्र्भाग १२ ३३ बजार अिगुिि – यो र्षव ४ हजार ९१५ व्यापाररक संस्थाको

अिगुिि गरेको िध्ये िूल्यसूिी राख्न िथा अद्यार्निक गिव निदेशि ददएको ९१४, साइि बोडव राख्न निदेशि ददएको ४९३, िाप िौलको प्रिार्पर पेस गिव िथा िाप िौलको उपकरर् राख्न निदेशि ददएको १ हजार ३०२, खाद्य अिजु्ञापर पेस गिव निदेशि ददएको ३६, सरसफाईिा सिुार गिव निदेशि ददएको संख्या ४६३ िथा िूल्य अनभर्ृर्ि कर दिाव र्ा स्थायी लेखा िम्बर प्रिार्पर नलि र नबल बीजक नलि ददि निदेशि ददएको संख्या ७४९ रहेको छ । अिगुिि गरी ददएको निदेशिअिसुार सिुार भए िभएको सम्बन्त्ििा बजार अिगुििलाई प्रभार्कारी बिाउि ुपदवछ ।

र्र्भागले बजार अिगुिि गरी ददएको निदेशिअिसुार सिुार भए िभएको सम्बन्त्ििा सो को प्रनिर्देि सनिनििा पेश गिव र बजार अिगुििलाई थप प्रभार्कारी बिाउि निदेशि ददि े|

१३ ३४ दूरसञ्चार सेर्ाको िूल्य नियििाः र्र्श्वका र्र्नभ् िलुकुहरुका दूरसञ्चार सेर्ा प्रदायकको सञ्चालि िाफा २४ देचख ३७.८ प्रनिशिसम्ि

र्र्श्वका र्र्नभ् िलुकुहरुका दूरसञ्चार सेर्ा प्रदायकको सञ्चालि िाफाभन्त्दा िेपालका सेर्ा प्रदायकको सञ्चालि िाफा अत्यनिक बढी रहेकोले िाफािा


104



रहेकोिा िेपालका सेर्ाप्रदायकको सञ्चालि िाफा ५८ देचख ६२ प्रनिशिसम्ि रहेको, िाफािा अत्यानिक अन्त्िर हिुकुो औचित्यिा सम्बन्त्ििा नियििकारी निकायले र्र्श्लषेर् गरेका देचखदैि । िूल्य नििावरर्को आिारबारे सञ्चार िथा सूििा प्रर्र्नि िन्त्रालय िथा िेपाल दूरसञ्चार प्रानिकरर्को सिन्त्र्यिा निरन्त्िर अिगुिि गरी गरु्स्िर र िूल्य नियिि गिुवपिे देचखन्त्छ ।

अत्यनिक अन्त्िर हिुकुो औचित्यिा सम्बन्त्ििा र्र्श्लषेर् गरी िूल्य नििावरर्को आिारबारे सञ्चार िथा सूििा प्रर्र्नि िन्त्रालय िथा िेपाल दूरसञ्चार प्रानिकरर्को सिन्त्र्यिा िीि िर्हिानभर िापदण्ड बिाई लागू गिव र यसको निरन्त्िर अिगुिि गरी गरु्स्िर र िूल्य नियिि गिव निदेशि ददि े|

िपेाल आयल निगि नलनिटेड, २०७४/०७५ १४ ३६ र्र्त्तीय चस्थनि र सञ्चालि िनिजा केही गिुव िपिे १५ ३७ अिपुाि र्र्श्लषेर् केही गिुव िपिे १६ ३८ अिदुाि – िीि सरकारले अिदुाििा ददएको पेिोनलयि पदाथवको

रकि रु.६ करोड २७ लाख िेपाल सरकारलाई र्फिाव गरी र्हसाब राफसाफ िगरेको ।

एक िर्हिानभर रकि िेपाल सरकारलाई रकि र्फिाव गरी र्हसाब राफसाफ गिव निदेशि ददि े|

१७ ३९ किविारी कल्यार्कारी कोष – निगिले २०६२।६३ देचख रार्िय कल्यार्कारी कोषिा जम्िा गिुवपिे रु.११ करोड ५१ लाख जम्िा िगरी व्यापाररक िथा अन्त्य भकु्तािी गिुवपिे शीषवकिा देखाएको छ। दार्यत्र्िा देखाएको उक्त रकि कल्यार्कारी कोषिा जम्िा गिुवपदवछ ।

रार्िय कल्यार्कारी कोषिा जम्िा गिुवपिे रु.११ करोड ५१ लाख जम्िा िगरी व्यापाररक िथा अन्त्य भकु्तािी गिुवपिे शीषवकिा देखाएको रकि कल्यार्कारी कोषिा एक िर्हिा नभर जम्िा गिव निदेशि ददि े|

१८ ४० पेिोनलयि पदाथव िोक्सािी – सञ्चालक सनिनिले नसिािंगल नडपोिा हर्ाई इन्त्ििको िोक्सािी ०.६२ प्रनिशि िोकेकोिा कायवकारी निदेशकले सनिनिको स्र्ीकृनि बेगर ०.८५ प्रनिशि िोकेको पाइयो

सञ्चालक सनिनिको अििुनि बेगर िोक्सािी दर िोक्ि े कायवकारी निदेशकलाई काििुी कारबाही गिव र अब आइन्त्दा रै्ज्ञानिक िापदण्ड ियार गरी िीि िर्हिा नभर िोक्सािी दरिा पिुरार्लोकि गिव निदेशि ददि े र


105



। बढी िोक्सािी देखाएको औसि नबक्री िूल्यअिसुार हिु े रु.३ करोड ६५ लाख असलु गिुवपदवछ ।

बेरुज ुलगि हटाउि े|

१९ ४१ िूल्य चस्थरीकरर् कोष – सबै प्रकारका पेिोनलयि पदाथवको नबक्री िूल्यको १ प्रनिशि बराबर हिु आउि े रकि िूल्य चस्थरीकरर् कोषिा जम्िा गिुवपिे व्यर्स्था छ । कोषिा र्षावन्त्ििा रु.६ अबव ३४ करोड ५९ लाख िौज्दाि रहेको छ । साथै िाफाको रकिबाट कोष खडा गिुवपिेिा नबक्री िूल्यिा थप गरी प्राप्त रकिबाट कोष खडा गिव उपयकु्त होइि ।

सिुार् अिसुार िाफाको रकिबाट कोषिा रकि जम्िा गि े व्यर्स्था निलाई कायावन्त्र्यि गिव निदेशि ददि े।

२० ४२ बोिस व्यर्स्था – निगिले यो र्षव खदु िाफाको १ प्रनिशिले हिु आउि ेरु.४ करोड ८० लाख बोिस व्यर्स्था गरेको छ भि ेर्र्गि २०६५।६६ देचखको व्यर्स्था रु. ३ अबव १३ करोड ४३ लाख, अथव िन्त्रलायबाट २०७०।८।२४ र २०७३।३।३१ िा जारी गरेको निदेशि पालिा िभई र्र्िरर् गिव िसकी दार्यत्र्िा राखेको छ । बोिस ऐिअिसुार उक्त रकि हाल र्र्िरर् गिव निल्ि ेिदेचखएकोले पिुाः निगिको आयिा लेखाङ्कि गिुवपदवछ ।

सिुार् अिसुार सम्पूर्व रकि निगिको आयिा लेखाङ्कि गिव निदेशि ददि।े

इन्त्टरिोडल यािायाि र्र्कास सनिनि

२१= ४३. कायवसम्पादि चस्थनि – सनिनि अन्त्िगवि सखु्खा बन्त्दरगाहको सिुार एरं् र्र्स्िार, कायावलय एरं् आर्ास भर्ि नििावर् कायव गिव यो र्षव रु.३८ करोड ८० लाख खिव भएको । िल्टी िोडल ऐि नििावर्, ई.डी.आई. भर्ि, र्ीरगन्त्ज सखु्खा बन्त्दरगाहको रेलरे् नििावर् गि े

लक्ष्य अिसुार सियिै कायव सम्पादि गिव र नििावर् सम्प् गरी उपयोगिा ल्याउि निदेशि ददि े|


106



कायवको कम्पिी छिौट हिु िसकेको, काुँकडनभट्टा टनिविल िेिेजिेन्त्ट नििावर्िा २५ प्रनिशििार प्रगनि भएको, कोरोला िाकािा सखु्खा बन्त्दरगाहको सम्भाव्यिा अध्ययिको प्रस्िार् िूल्याङ्कि भैरहेको छ । काठिाडौँको िोभारिा सखु्खा बन्त्दरगाह नििावर् कायव ठेक्का भएको ८ िर्हिा व्यिीि भई काि सम्प् गिव १० िर्हिा बाुँकी रहुँदा भरखर चशलान्त्यास गि े कायव भएको छ । लक्ष्यअिसुार कायवसम्पादि गिुवपदवछ ।

२२. ४४. निचष्क्रय िौज्दाि – भौनिक संरििाको भाडाबाट प्राप्त रकििध्ये १३ प्रनिशिसम्ि िार खिव भई यो र्षवको अन्त्त्यसम्ि सनिनिको खािािा रु.१ अबव २६ करोड ७२ लाख बिि रहेको छ । प्राप्त आय सनिनिको खािािा निचष्क्रय रुपिा रहेको छ । सनिनिको आयबाट थप भौनिक संरििा नििावर् गि े र्ा प्राप्त आय िेपाल सरकारको राजस्र् खािािा दाचखला गिे सम्बन्त्ििा स्पष्ट िीनि बिाउिपुिे व्यहोरा गि र्षवको प्रनिर्देििा सिेि औलँ्याएकोिा सिुार भएको छैि ।

सनिनिको आयबाट थप भौनिक संरििा नििावर् गि े र्ा प्राप्त आय िेपाल सरकारको राजस्र् खािािा दाचखला गि े सम्बन्त्ििा िीि िर्हिानभर स्पष्ट िीनि बिाई लागू गिव निदेशि ददि े|


107



िर्हला, बालबानलका िथा जेठ िागररक िन्त्रालय िहालेखापरीक्षकको ५६औ ंर्ार्षवक प्रनिरे्दि, २०७४/७५ उपर भएको छलफलको निनि २०७७/३/१७ र १८ को निर्वयहरु



१ १

िीनि िथा कायवक्रिाः िौिौं योजिा अिरुुप जेठ िागररक िीनि िजुविा ऐि पररिाजवि, सरु्र्िाको िापदण्ड नििावरर्, प्रत्येक प्रदेशिा एक र्िृ आश्रि नििावर् गररि ेभिकेो कायवक्रििा सिारे्श िभएको ।

एक िर्हिानभर हालको अद्यार्निक र्र्र्रर् पेश गिव र आर्निक योजिा िथा बजेटले नििावरर् गरेको िीनि अिसुारका कायवक्रि ियार गरी कायावन्त्र्यि गिव निदेशि ददि े।

२ २ गैर सरकारी संस्थाको अिगुििाः यस र्षव २३ देशका ९८ गैरसरकारी संस्थाले र्र्नभ् क्षेरिा खिव गिे गरी रु २१ अबव ६ करोड ७४ लाखको कायवक्रि स्र्ीकृि गरेको देचखए िापनि अिगुिि गरी अनभलेख िराखेको ।

स्र्ीकृि कायवक्रिको निरन्त्िर अिगुिि िथा िूल्यांकि गरी अनभलेखलाई अद्यार्निक गिव निदेशि ददि े।

३ ३ अिदुाि र्र्िरर् :

३.१ रार्िय अपाङ्ग कोषको अिदुाि रकिको खिव परु्ष्ट हिु े कागजाि पेश िभएको ।

खररद र्र्नि िथा सहायक सािग्री र्र्िरर् कायवको नियनिि अिगुिि गिव, खिव िथा र्र्िरर् व्यर्स्था पारदशी र नििव्ययी बिाउि निदेशि ददि े।

३.२ यसेुपसुँग भक्तपरु, र्र्राटिगर र पोखरािा बाल सिुार गहृ संिालि गिव रु ४५ लाख ४३ हजार निकासा ददएकोिा क्षििाभन्त्दा बढी बालबानलका राखेको ।

बालबानलका सम्बन्त्िी ऐि, २०७५ बिोचजि बालबानलकाहरुको न्त्यूििि आिारभिू बाल अनिकार सनुिचश्चि हिु े गरी सिुार गहृको व्यर्स्थापि गिव िीि िर्हिानभर सनिनििा कायवयोजिा पेश गिव र थप


108



सिुार गहृहरुको व्यर्स्थापि गरी क्षििा अिसुार िार संिालि गिव निदेशि ददि े।

४ $ कायव संिालि कोष : िन्त्रालयको िाििा दईु फरक फरक प्रकृनिका कायवसंिालि कोष रहेको िथा छुट्टाछुटै्ट बैङ्किा कोष खािा कायि भई रकि िौँज्दाि रहेको देचखएको ।

सचञ्चिकोष दाचखला गरेको जिाएकोले केही गिुव िपिे ।

कायविूलक लेखापरीक्षर् (गैरसरकारी संस्थाको कायवसम्पादि चस्थनि) ५ ५ संस्थादिाव र िर्ीकरर् : दिाव भएका संस्थाहरु िध्ये िर्ीकरर् गराउि े

संस्था न्त्यूि रहेको त्यसिा पनि र्ार्षवक प्रनिर्ेदि र लेखापरीक्षर् प्रनिर्देि पेश गि े संस्था ज्यादै न्त्यूि रहेकोिा अिगुिि गरी कारर्ाही िभएको ।

अनिर्ायव रुपिा र्ार्षवक प्रनिर्देि र लेखापरीक्षर् प्रनिर्देि पेश गिव लगाई संस्थाहरुको चस्थनि अद्यार्निक गिव र नियनिि अिगुिि गरी अनियनिि रुपिा संिालििा रहेका संघ संस्थाहरुलाई कारर्ाहीको दायरािा ल्याउि निदेशि ददि े।

६ ६ पररयोजिा सम्िौिा : सिाजकल्यार् नियिार्ली २०४९ िा पररषद्सुँग पररयोजिा सम्िौिा गि ेव्यर्स्था भएपनि पररयोजिा स्र्ीकृि िगराई गि िीि आनथवक बषविा भन्त्दा रु ६अबव ३८ करोड १८ लाख २० हजार सोिै दािा र्ा अन्त्िरावर्िय गैरसरकारी संस्थार्ाट सम्िौिा गरी खिव गरेको देचखयो। पररयोजिा स्र्ीकृि िगराई िेपाल अपाङ्ग िर्हलासुँग ए.जे.डब्ल.ुएस. (अिेररका) र्ाट २०७४।०७५ िा रु ३ अबव ३७ करोड १४ लाख ४४ हजार संिालि गरेको देचखयो पूर्व स्र्ीकृनि िददई कायवक्रि संिालि गिलेाई दण्डात्िक कारर्ाही िभएको ।

अब आइन्त्दा सिाजकल्यार् नियिार्ली, २०४९ को नियि १२ बिोचजि गिव र अथव िन्त्रालयको सहायिा व्यर्स्थापि सूििा प्रर्ालीिा अनिर्ायव रुपिा सहायिा रकि देखाई दोहोरो िपिे गरी प्राथनिकिा प्राप्त क्षेरिा िार लगािी हिु ेगरी गैरसरकारी संघ संस्था िाफव ि ्लगािी हिु ेरै्देचशक सहयोगको व्यर्स्थापि गिव निदेशि ददि े।

७ ७ सहायिा रकि M अथव िन्त्रालयर्ाट स्र्ीकृि भई ए.एि.पी. िा प्रर्र्ष्ट भएको रकिभन्त्दा रु. १ खबव १ अबव ८४ करोड ६६ लाख बढी र

सिाज कल्यार् पररषद्, अथव िन्त्रालय, िेपाल राि बैंक र सम्बचन्त्िि िन्त्रालय बीि सिन्त्र्य गरी एक िर्हिनभर सहायिा रकि


109



पररषद्सुँग सम्िौिा गरेको रकि भन्त्दा रु ९५ अबव १३ करोड २० लाख बढी देचखएकाले कािूिको पालिा िगरी सोिै गैरसरकारी संस्थाले सहायिा प्राप्त गरेको ।

र्र्िरर्सम्बन्त्िी अद्यार्निक र्र्र्रर् सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि।े

८ ८ राजश्व छुट M रु. १ अर्व ३८ करोड ५७ लाख ५५ हजारको सािाि भन्त्सार छुटिा आयाि गरेकािा त्यस्िा सिािको स्र्ानित्र्, बेिनबखि िथा उपयोग सम्बन्त्ििा सिाजकल्यार् पररषदले अनभलेख िराखेको ।

भन्त्सार छुटिा आयाि गरेका र संघ संस्था र्र्घटि र्ा खारेज हुुँदा बाुँकी रहेको सम्पचत्त िेपाल सरकारिा हस्िान्त्िरर् भएका र्र्र्रर् अद्यार्निक गरी िीि िर्हिानभर सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

९ ९ संस्थाको उद्दशे्य :

९.१ िेपाल राि बैंकले संस्था दिाव ऐि, २०३४ र र्र्त्तीय िध्यस्ििाको काि गि े संस्था सम्बचन्त्ि ऐि, २०५५ र्र्पररि गैरसरकारी संस्थालाई व्यार्सार्यक र बैंर्कङ्ग र्क्रयाकलाप गिव स्र्ीकृनि ददएको ।

संस्था दिाव ऐि, २०३४ र र्र्त्तीय िध्यस्ििाको काि गि े संस्था सम्बचन्त्ि ऐि, २०५५ र्र्पररि हिु ेगरी गैरसरकारी संस्थाहरुले संिालि गरेको व्यर्सार्यक र बैर्कङ्ग र्क्रयाकलपा सम्बन्त्ििा अथव िन्त्रालय, िेपाल राि बैंक, िर्हला बालबानलका िथा सिाजकल्यार् िन्त्रालयसुँगको सिन्त्र्यिा छािर्र्ि गरी िीि िर्हिानभर सनिनििा प्रनिर्देि पेश निदेशि ददि े।

९.२ गैरसरकारी संस्थाले किाएको ििुाफा, संचिि गरेको जगेडा कोष लगायिको सम्पचत्त िेपाल सरकारिा र्फिाव ल्याउिपुि े।

एक िर्हिानभर सचञ्चिकोष दाचखला गरी सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

९.३ संचिि जगेडा कोषिा रु. १ अबव ३६ करोड ९ लाख िौज्दाि रहेको । १० कम्पिीिा पररर्िवि भएको र उक्त जगेडा रकि संचिि कोष दाचखला गिुवपिे ।

िाफा आजवि िगिे गरी स्थापिा भएका संस्थाले आजवि गरेको िाफा सम्र्न्त्ििा छािर्र्ि गिव र जगेडा कोषको रकि िीि िर्हिानभर सचञ्चि कोषिा दाचखला गरी सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

९.४ गैरसरकारी संस्थाले व्यार्सार्यक कारोबार गरेको अिगुिि प्रभार्कारी िभएको ।

संस्थाको लेखापरीक्षर् प्रनिर्ेदि र अिगुिि िथा िूल्यांकि प्रनिर्देि सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

१० १० अिगुिि िूल्याकंि खिव : पररषद्ले आर्श्यक िापदण्ड बिाई एकिषु्ट रुपिा कोषिा रकि जम्िा गरी सोही कोषर्ाट भकु्तािी गिुवपिे



110



देचखएको । ११ ११ कम्पिी दिाव : परोपकारी काि गिव स्थापिा भएका २१२४ कम्पिी

िध्ये १५४ ले िार लेखापरीक्षर् प्रनिर्देि र अन्त्य र्र्र्रर् पेश गरेको र यस्िा कम्पिीिा आनथवक अिशुासि किजोर रहेको छ, ऐिको पालिा हिुपुि े।

कारर्ाही गररएका संस्थाहरु लगायि कम्पिी दिावको अद्यार्निक र्र्र्रर् एक िर्हिानभर सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

१२ १२ कम्पिीको जायजेथा : ११ कम्पिी र्र्घटि र्ा खारेज भएकोिा िेपाल सरकारिा सम्पत्ती आएको देचखएि ।

कम्पिी रचज\िारको कायावलयसुँगको सिन्त्र्यिा एक िर्हिानभर िेपाल सरकारिा सम्पचत्त प्राप्त गरी गराई सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

संगदठि संस्था (सिाजकल्यार् पररषद्) १३ १३ भाडा कर : बढुानिलकण्ठ र भकुृटीिण्डपको बहालकर रु. ९७ लाख

९१ हजार िनिरेको । एक िर्हिानभर नियिािसुार बहाल कर असलुउपर गरी सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

१४ १४ उपदाि सरु्र्िा : नियििा िभएको उपदाि सरु्र्िा उपलब्ि गराएको। छािर्र्ि गरी सनिनििा एक िर्हिानभर प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।

१५ १५ पदानिकारी पाररश्रनिक : पदानिकारीलाई कािूििा िभएको सरु्र्िा ददएको ।

ऐि कािूिले िोकेको भन्त्दा बढी नलएको सरु्र्िा असलुउपर गरी गराई सनिनििा एक िर्हिानभर प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि।े

१६ १६ संघ संस्था छिौट : आिार ियार िगरी ३३ संस्थालाई रु. ४९ लाख ८७ लाख अिदुाि ददएको ।

उपलब्ि गराएको अिदुािको र्र्र्रर्, छिौटको आिार र कायवर्र्नि एक िर्हिानभर सनिनििा पेश गिव लगाउि े।

१७ १७ भाडा आय : १७.१ सिाजकल्यार् पररषदको स्र्ानित्र्िा रहेको जग्गा प्रदशविी क्षेर, पयवटि

बोडव, ििेिा गहृ र अन्त्य संस्थालाई भाडा लगाउदा प्रनिस्पिी र्र्नि प्रयोग गरी भाडािा ददइएको देचखएि ।

हालसम्ि भाडािा लगाइएका सम्पचत्त िथा आय र्र्र्रर् अध्यार्निक गरी एक िर्हिानभर सनिनििा पेश गिव र अब आइन्त्दा स्र्ानित्र्िा रहेका सम्पचत्त भाडािा लगाउुँदा प्रनिस्पिाव सनुिचश्चि हिु े गरी व्यर्स्था गिव निदेशि ददि े।


111



१७.२ बोलपर प्रकृया पूरा िगरी कायव सनिनिको निर्वयर्ाट पररषद्को स्र्ानित्र्िा रहेको जग्गा एक सहकारी संस्थालाई २५ बषवका लानग िानसक रु. ११ लाख ९८ हजारिा प्रनिस्पिाव िगरी भाडािा ददइएको देचखयो ।

प्रनिस्पिाव सनुिचश्चि हिु े गरी भाडािा ददिनलि र आय संकलि प्रर्क्रया पारदशी बिाउि निदेशि ददि े।

१८ १८ बक्यौिा असलुी M व्यचक्त, फिव िथा संस्थार्ाट रु ४ करोड २५ लाख ६२ हजार र्क्यौिा असलु गिव बाुँकी देचखएको ।

र्क्यौिा रकि िीि िर्हिानभर असलुउपर गरी गराई सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

१९ १९ उजरुी छािनबि M र्ार्षवक प्रगनि र्र्र्रर् अिसुार पररषद् िा १२ रार्िय र ७ अन्त्िरावर्िय गैरसरकारी संस्था र्र्रुि परेको उजरुी छािर्र्ि गरी सम्बचन्त्िि निकायिा प्रनिर्ेदि पठाइएकोिा कारर्ाही िभएको ।

उजरुी छािर्र्ि र निदेशि कायावन्त्र्यि सम्र्न्त्िी हालसम्िको प्रगनिको अद्यार्निक र्र्र्रर् सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

२० २० सम्िौिा िर्ीकरर् M जेहोभाको नबटिसे सोसाइटीले र्क्रचश्चयि ििावर्लम्बीहरुको व्यर्स्था प्रर्िवि गि ेउदेश्यका साथ रु २६ करोड ४३ लाख ४२ हजारको योजिा संकलि गरेको िथा बालबानलकालाई बाइबल चशक्षा ददि े उदेश्यले रु ५६ लाख ९ हजार खिव गरेको देचखएकोले यस्िा पररयोजिाको सम्िौिा िर्ीकरर् िभएको ।

ििव, सम्प्रदाय र्र्शेषलाई केचन्त्रि गरी संिालि भएको गनिर्र्निबाट सािाचजक सद्भार्िा िकारात्िक असर पिे चस्थनिलाई िध्यिजर गदै उचल्लचखि पररयोजिाहरुको थप छािर्र्ि र त्यस्िा गनिर्र्नि संिालि गि ेसंस्थाहरुको िर्ीकरर् सम्र्न्त्ििा अध्ययि गरी सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव र िी संस्थाहरुको नियनिि अिगुिि गि ेव्यर्स्था गिव निदेशि ददि े।

२१ २१ लचजचस्टक सपोटव M र्फल्ड अर्लोकि जाि े टोलीको सम्पूर्व खिव सम्बचन्त्िि संस्था स्र्यि ्ले भतु्तािी गिुवपिे व्यर्स्था रहेकोले यस्िो अिगुिि निष्पक्ष र पारदशी िभएको ।

अब आइन्त्दा र्फल्ड अर्लोकि लगायि अिगुिि र िूल्यांकि खिव सम्र्चन्त्िि संस्थाबाट पररषद् िा भकु्तािी गिव लगाई पररषद् िाफव ि िार खिव गि ेव्यर्स्था गिव निदेशि ददि।े


112


बेरुज ुछलफल उपसनिनि र्ि िथा र्ािार्रर् िन्त्रालय

िहालेखापरीक्षकको ५३औ ंर्ार्षवक प्रनिरे्दि, २०७१/072 उपर भएको छलफलका निनि 2077/03/12 का निर्वयहरु



1. 1 अिगुििाः र्र्गिका बार्षवक प्रनिर्देििा सिारे्श भएको व्यहोरा यो बषव पनि सिुार िभएको ।

1.1 र्ृक्षारोपर् गरेको भए पनि संरक्षर्का लानग आर्श्यक व्यर्स्था िभएको .

सिुार् अिसुार संरक्षर्का लानग आर्श्यक कायवक्रि िथा बजेट व्यर्स्था गरी नियनिि अिगुिि गिव निदेशि ददि े।

1.2 सािदुार्यक र्िले आजवि गरेको २५ प्रनिशि रकि सािदुार्यक र्ि र्र्कास र सािदुार्यक कायविा खिव भए िभएको चजल्लागि एरं् केचन्त्रय अनभलेख िराखेको ।

सािदुार्यक र्िले आजवि गरेको २५ प्रनिशि रकि सािदुार्यक र्ि र्र्कास र सािदुार्यक कायविा खिव भए िभएको चजल्लागि एरं् केचन्त्रय अनभलेख ियार गरी िीि िर्हिानभर सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।

1.3 प्रार्र्निक सहायिा अन्त्िगवि संिानलि कायवक्रिहरुिा यो बषव सोिै खिव भएको रु. २ अबव ३४ करोड ८४ लाखको लेखापरीक्षर् िभएको ।

प्रार्र्निक सहायिा अन्त्िगवि संिानलि कायवक्रिहरुको लेखापरीक्षर् गरी गराई सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।

1.4 र्ि नियािार्ली, २०५३ को पालिा िगरी एक उद्योगलाई अििुनि दददा रु. ४ करोड ८४ लाख राजस्र् िोक्साि भएको ।

छािर्र्ि गरी िीि िर्हिानभर सनिनििा प्रनिर्ेदि पेश गिव निदेशि ददि े।

1.5 रक्तिन्त्दिको अरै्ि कारोर्ार गि ेसिूहर्ाट पटक-पटक बरािद भएको िीि िर्हिानभर व्यर्स्थापि गरी सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि


113



रक्तिन्त्दि र्ि र्र्भाग, र्ि अिसुन्त्िाि र्र्भाग र चजल्ला र्ि कायवलयको गोदाि िथा कायावलय पररसरिा रहेको ।

ददि े।

र्ि र्र्भाग :

2. 2 र्ि अनिक्रिर्ाः बढ्दो र्ि अनिक्रिर् नियन्त्रर् गिव र्ि अनिक्रिर् नियन्त्रर् रर्िीनि, २०६८ िजुविा गरी कायावन्त्र्यििा ल्याए पनि अनिक्रिर् हटाउि ेकायविा उल्लेख प्रगनि िभएको .

र्ि अनिक्रिर् नियन्त्रर् रर्िीनिका आिारिा कायवक्रि िथा र्जेटको व्यर्स्था गरी लक्ष्य अिसुार र्ि अनिक्रिर् हटाउि निदेशि ददि े।

3. 3 जग्गाको प्रयोगाः िचन्त्रपररषद्को निर्वयािसुार र्र्नभ् चजल्लाको र्ि क्षेरको जग्गा अन्त्य क्षेरको लानग उपलब्ि गराइएकोिा जिु क्षेरको लानग उपलब्ि गराएको हो सोही प्रयोजििा र्ि क्षेर उपयोग भए िभएको अिगुिि गरी यर्कि िगररएको .

नििावररि प्रयोजि अिरुुप र्ि क्षरेको उपयोग भए िभएको यर्कि गरी सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।

3.1 ििकुटाको एक नसिेन्त्ट उद्योगलाई उपलब्ि गराएको ४ हेक्टरिा ९७७ रुख क्षनि भई सोको २५ गरु्ाले हिु े२४ हजार ४२५ रुख रोपर्को लानग आर्श्यक पिे १५ हेक्टर जग्गा कायावलयले हालसम्ि उपलब्ि िगराएकोले रोपर् हिु िसकेको .

क्षनिपूनिव स्र्रुप रुख रोपि कायव सम्प् गरी गराई त्यसको संरक्षर् गिव निदेशि ददि े।

3.2 िोर्कएको सियिा काठ िट्टा दाउरा र्ि कायावलयलाई हस्िान्त्िरर् िगदाव सोको नबक्रीर्ाट राजस्र् प्राप्त हिु िसकेको .

हस्िान्त्िरर् भएको र्र्र्रर् सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

4. 4 काठ दाउरााः

4.1 गि बषव उपलब्ि गराइएको र्र्र्रर् भन्त्दा यो बषव २२ हजार ३४६ घिर्फट काठ र ६ िट्टा दाउरा बढी चजम्िेर्ारी देखाएकोिा सोको

बढी चजम्िेर्ारी देखाएको सम्र्न्त्ििा र्र्स्ििृ र्र्र्रर् सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।


114



पषु्याईं उल्लेख िगरेको .

4.2 यो बषव ३ लाख ८ हजार ६४१ घिर्फट काठ िथा िट्टा दाउरा नबक्री गरी रु २६ करोड ५१ लाख राजस्र् सङ्कलि गरेकोिा काठ दाउराको ग्रडे र प्रजानि िखलुाइएको ।


4.3 काठ दाउराको िौज्दाि अत्यनिक भएकोले उत्पाददि काठ दाउराको हैनसयि खरार् िहदैु नललाि नबक्री िगरेकोले राजस्र् कि हिु गएको ।


5. 5 काठ दाउराको लगिाः काठ दाउराको यथाथव लगि राखी आनथवक र्र्र्रर्िा सिारे्श िगरेको ।

काठ दाउराको यथाथव लगि राखी आनथवक र्र्र्रर्िा एक िर्हिानभर सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

6. 6 िदु्दाको लगिाः आनथवक नियिार्ली, २०६४ र्र्पररि र्र्नभ् चजल्लाका र्ि कायावलयले रु. २१ लाख र बददवया र चििर्ि रार्िय निकुन्त्ज कायावलयले रु. १ करोड २४ लाख िदु्दाको लगि राजस्र् आनथवक र्र्र्रर्िा िदेखाएको ।

िदु्दाको लगि राजस्र् र्र्र्रर् आनथवक र्र्र्रर्िा सिारे्श गरी लेखापरीक्षर् गराउि निदेशि ददि े।

7. 7 िदु्दा फछ यौट : र्ि ऐि, २०४९ ले िदु्दा फछ यौट सिय िोर्कददए पनि िदु्दाहरु िोर्कएको सियिा फछ्‍ र्यौट िगरेको ।

सियिै िदु्दा फछ यौट गि ेगराउि व्यर्स्था गिव निदेशि ददि े।

भ ूिथा जलािार संरक्षर् र्र्भाग :

8. 8 िार र जालीको प्रयोगाः िौज्दाि रहेको िार जालीको दरुुपयोग िहिु ेव्यर्स्था निलाई िार जाली प्रयोग प्रार्र्निक िूल्यांकि ियार िगरेको ।



115



रार्िय निकुञ्ज िथा र्न्त्य जन्त्ि ुसंरक्षर् र्र्भाग :

9. 9 कालोसूिीाः सार्वजनिक खररद ऐि, २०६४ िा भएको खररद सम्िौिा बिोचजि आपिुवकले सम्िौिा कायव परुा िगरेकोले अनिररक्त व्ययाभार परेको रु. २७ लाख असलु गरी आपूनिवकिावलाई कालो सूिीिा िराखेको ।

असलुउपर भइसकेकोले केही गिुव िपिे ।

10. 10 िलु्य अनभर्दृि कराः र्र्भागले र्ढलो पररपर गरेकाले र्र्भाग लगायि ६ कायावलयर्ाट पररपर गरे भन्त्दा अगाडीको प्ररे्श शलु्किा रु. २ करोड ९७ लाख िलु्य अनभर्रृ्ि कर असलु गरेको देचखएि ।

र्ढला पररपर गरी राजस्र् िोक्साि गराएकोिा छािर्र्ि गरी दोषी पदानिकारीलाई सिेि गराउि िथा अब आइन्त्दा प्ररे्श शलु्किा िलु्य अनभर्ृर्ि कर असलु गिव निदेशि ददि ेर रे्रुज ुलगि हटाउि े।

11. 11 रोयल्टी असलुीाः लाङटाङ्ग रार्िय निकुञ्ज क्षेरनभर र्र्नभ् व्यचक्तर्ाट संिानलि होटल लज ररसोटव िथा पसलर्ाट रोयल्टी र्ापि रु. ६२ लाख र सगरिाथा रार्िय निकुञ्जले हेनलकोप्टर अर्िरर् गिव अििुनि ददए र्ापि रु. ८ लाख असलु िगरेको ।

िीि िर्हिानभर असलु गरी गराई सोको जािकारी सनिनिलाई ददि निदेशि ददि े।

12. 12 र्ािार्रर्ीय लेखापरीक्षर् :

चजल्ला र्ि कायावलय बारा, चििर्ि, िर्लपरासी र रुपन्त्देही :

र्र्रुर्ा उत्पादि र र्कृ्षारोपर्ाः र्ृक्षारोपर् गरेको स्थाि र पररिार् स्पष्ट हिु ेगरी अनभलेख िराखेकोले र्र्िररि र्र्रुर्ाको सदपुयोगको चस्थनिको िूल्यांकि िभएको ।

र्ृक्षारोपर् गरेको स्थाि र पररिार् स्पष्ट हिु े गरी अनभलेख ियार गिव र सोको संरक्षर्का लानग कायवक्रि ियार गरी व्यर्चस्थि गिव निदेशि ददि।े

13. 13 क्षनिपनुिव र्कृ्षारोपर्ाः हेटौडा बदवघाट २२० के.भी. प्रसारर् लाईि आयोजिार्ाट रकि प्राप्त भई क्षनिपूिी र्ृक्षारोपर् गिव चििर्ि चजल्लाले

कयवयोजिा बिाई क्षनिपूनिव र्कृ्षारोपर्लाई व्यर्चस्थि गिव निदेशि ददि े।


116



उत्पादि गरेका र्र्रुर्ा रकि अभार् देखाई र्ृक्षारोपर् िगरेको ।

14. 14 र्ि जग्गाको प्रयोगाः र्ि जग्गाको हस्िान्त्िरर्र्ाट र्ि क्षेरिा ह्रास हिु गई र्ािर्रर्िा असर परेको ।

सम्िौिा बिोचजि जग्गा उपलब्ि गरी गराई र्ृक्षारोपर् गरी त्यसको संरक्षर् गिव निदेशि ददि े।

15. 15 काठ दाउरा सङ्कलिाः िेपाल र्टम्र्र कपोरेशिले सम्िौिा बिोचजि सङ्कलि गिुवपिे रुख र हागार्र्गा र्ि के्षरनभरै छाडेका कारर् राजस्र्को िोक्सािी हिु गएकाले सम्िौिा बिोचजि कायव सम्प् िगरेकोिा सो र्ापि िोक्सािी हिु ेराजस्र् असलु िगरेको ।


16. 16 ढुङ्गा नगट्टी सङ्कलिाः ढुङ्गा नगट्टी सङ्कलििा र्ि व्यर्स्थापि कायवयोजिािा उल्लेख भए बिोचजि र्ाििर्रर् सिुारका उपायहरु अर्लम्र्ि िगरेको ।


17. 17 द र्टम्र्र कपोरेशि अफ िपेाल नलनिटेडाः र्र्त्तीय चस्थनि िथा संिालि िनिजााः गि बषवको सचञ्चनि िोक्सािी रु. १६ करोड ८७ लाख रहेकोिा यो बषव रु. ३ करोड ८४ लाख िाफा भई सचञ्चनि िोक्सािी रु. १३ करोड ३ लाख पगेुको ।

संचिि कोषको िोक्सािी कि गि ेगरी कायवयोजिा बिाई कायावन्त्र्यि गिव निदेशि ददि े।

18. 18 आन्त्िररक नियन्त्रर् व्यर्स्थााः

18.1 सार्वजनिक खररद ऐि िथा नियिार्लीको र्र्नि एरं् प्रर्क्रया अिसुार काठ दाउराको कटाि पोल खररद िथा काठ दाउराको चिराि कायव प्रनिस्पिावत्िक प्रर्क्रया अकलम्बि िगरी स्थािीय परपनरकािा ५ देचख १५ ददिको सिुिा प्रकाचशि गरी रु. २० करोड ८२ लाखको १

रार्िय परपनरकािा सूििा प्रकाचशि गरेर प्रनिस्पिाव सनुिचश्चि हिु ेगरी कायव पररिार्लाई टुक्रा िपारी नललाि बढाबढ गिव गराउि निदेशि ददि।


117



लाख २४ हजार ३६४ घिर्फट गोनलया काठ नबक्री गरेको । 18.2 र्टम्र्र कपोरेशििा २०७२ अषाढ िसान्त्ििा पेश्की सापटी िरौटी िथा

असलु गिव बाुँकी रहेको रु. १५ करोड ५३ लाखको र्र्ाविकु्रिको र्र्र्रर् िथा सम्बचन्त्िि पक्षर्ाट िौज्दाि सिथवि पर िनलएको ।

सम्र्चन्त्िि पक्षबाट िौज्दाि सिथवि पर नलई यथाथव आनथवक र्र्र्रर् ियार गिव र नियनिि रुपिा अध्यार्निक गिव निदेशि ददि े।

18.3 रु. १ करोड ९३ लाखको असलु िफव कुि ैकारर्ाही िभएको । िीि िर्हिानभर फछ यौट गरी गराई सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

18.4 र्टम्र्र कपोरेशििा २०७२ आषाढ िसान्त्िको आनथवक र्र्र्रर् कम्पिीको दार्यत्र् कारोर्ारको िनिजा िथा आनथवक व्यर्स्थाको सही चिरर् िगरेको ।

बैंक र शाखा र्हसार् निलाि गरी गराई िीि िर्हिानभर अध्यार्निक र्र्र्रर् सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

18.5 रु. ३ करोड ९२ लाखको आम्दािी बाुँिी र्हसार् निलाि गिुवपिेिा दार्यत्र् देखाउदै आएको दार्यत्र् र्हसार् निलाि िगरेको ।


18.6 दाउराको िलु्य अनभर्ृर्ि कर र्र्जक जारी िगरी िाग फाराि िथा रनसद भरपाई िनलई चजल्ला र्ि कायावलय र उपभोक्ता सनिनिलाई हस्िान्त्िरर् गरेको ।

प्रिनलि ऐि नियिको पालिा गरी काठ दाउरा हस्िान्त्िरर् गिव गराउि निदेशि ददि े।

18.7 सर्ारी सािि िथा काठको अचन्त्िि िौज्दाि रु १५ करोड ३५ लाखको जोचखि व्यर्स्थापिका लानग बीिा िगराएको ।

िीि िर्हिानभर बीिा व्यर्स्थापि गरी सनिनििा र्र्र्रर् पेश गिव निदेशि ददि े।


118



र्ि िथा र्ािार्रर् िन्त्रालय

िहालेखापरीक्षकको ५४औ ंर्ार्षवक प्रनिरे्दि, २०72/073 उपर भएको छलफलको निनि 2077/03/12 का निर्वयहरु



1. 4.1 असलुी : र्ि िथा र्ािार्रर् िन्त्रालय अन्त्िगवि असलु गिव बाुँकी रहेको बेरुज ुरकि असलु गिुवपिे ।

र्ि िथा र्ािार्रर् िन्त्रालय अन्त्िगवि असलु गिव बाुँकी रहेको बेरुज ुरकि असलु गरी गराई िीि िर्हिानभर सनिनििा र्र्र्रर् पेश गिव निदेशि ददि े।

2. 13 प्रार्र्निक िथा अन्त्य सहायिा : िन्त्रालयले १३ र्टा सम्िौिाबाट रु. 14,24,087/- (रु. हजारिा) को प्रार्र्निक सहायिा सम्बन्त्िी र्र्र्रर् केन्त्रीय आनथवक र्र्र्रर्िा सिारे्श िगरेकोले सरकारको आय व्ययको चिरर् हि ु िसकेको र सार्वजनिक लेखा सनिनिले प्रार्र्निक सहायिाको लेखापरीक्षर् गराउि निदेशि ददएको भए िापनि आनथवक र्र्र्रर् एरं् से्रस्िा पेश गरी लेखापरीक्षर् िगराएको ।

प्रार्र्निक सहायिाको लेखापरीक्षर् गराई आगािी प्रनिर्देििा सिारे्श गिव गराउि निदेशि ददि े।

3. 59 रार्िय गौरर्का आयोजिा : रािपनि िरेु-िराई ििेस संरक्षर् र्र्कास सनिनिको आ.ब. 2067/68 देचख 2072/73 सम्ि रु. 293/- (करोडिा) खिव गरेको देचखएिा पनि भौनिक प्रगनि िदेचखएको ।

हालसम्िको आनथवक िथा भौनिक प्रगनि सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

59.19 रािपनि िरेु-िराई ििेस संरक्षर् र्र्कास सनिनिबाट संिानलि हालसम्ि खिव भएको बजेट िथा कायवक्रिको एकीकृि प्रनिर्देि ियार


119



आयोजिाहरुिा हालसम्ि रु. २ अबव 93 करोड खिव भए पनि एकीकृि प्रनिर्देि ियार िगरेको, गरुुयोजिा स्र्ीकृि िगराई रु. २ करोड 39 लाख खिव गरेको साथै ३१ चजल्लािा कायवक्रि संिालि गिव छिौट भएका गैरसरकारी संस्थाका लानग रु. 2 करोड ७५ लाख भकु्तािी ददएको ।

गिव, गरुुयोजिा स्र्ीकृि गरी लागू गिव र सोको जािकारी सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

4. 74 भेररएसि खिव : िन्त्रालयले शरुु ठेक्का रकिको २ प्रनिशिभन्त्दा बढी हिु े गरी काि गराई भकु्तािी हिु े भएिा बढी पररिार्को भेररएसि आदेश गारी गिुवपिेिा नियि र्र्पररि २ इकाईिा गरी रु. 52 लाख भेररएसि गरेको देचखएको ।

नियि र्र्पररि गररएको भेररएसि सम्र्न्त्ििा छािर्र्ि गरी िीि िर्हिानभर सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।

5. 101 र्हिालको रोयल्टी : िन्त्रालयको र्ािार्रर् संरक्षर् कोषिा जिपुिे रु. ३५ लाख संघ आफैले खिव गरी खिवको लेखापरीक्षर् प्रनिर्देि पेश िगरेको र असलु गरेको रोयल्टी खिवको सम्बन्त्ििा िन्त्रालयबाट अिगुिि िभएको ।

खिव लेखेको सम्र्न्त्ििा लेखापरीक्षर् गराउि र िन्त्रालयबाट नियनिि अिगुिि गिव निदेशि ददि े।

6. 108 नबल भरपाई बेगर खिव : िन्त्रालय र अन्त्िगविका 13 इकाईहरुले रु. 18 लाख नबल भरपाई बेगर खिव लेखेकोले खिव लेख्नलेाई चजम्िेर्ार बिाउि ुपिे ।

नबल भरपाई बेगर खिव लेख्न ेपदानिकारीलाई कािूिी कारर्ाही गिव र सो सम्र्न्त्ििा छािर्र्ि गरी सनिनििा प्रनिर्ेदि पेश गिव निदेशि ददि े।

7. 119 व्यर्सायीलाई सरु्र्िा :

119.1 र्ि क्षेर नलजिा दददा केर्लकार व्यर्सायीलाई कि दरिा जग्गा नलजिा ददि ेकायवले राज्यलाई िोक्सािी हिु ेभएकोले यसको छािर्र्ि

िन्त्रानगरी डाुँडाको ३६ हेक्टर र्ि क्षेर न्त्यूि रकििा नलजिा उपलब्ि गराएको र सम्िौिाका सिवहरु सिेि पालिा िगरी परुाित्र् र्र्भागको


120



हिुपुि े। स्र्ीकृनि बेगर नििावर् कायवहरु गरेको सम्र्न्त्िा र्र्स्ििृ छािर्र्ि गरी िीि िर्हिानभर सनिनििा प्रनिर्ेदि पेश गिव निदेशि ददि े।

8. 122 र्ि अनिक्रिर् : रार्िय र्ि र निकुञ्ज िथा आरक्षको र्ि क्षेर अनिक्रिर् गरी घर टहरा नििावर् गरेकोले अनिक्रनिि क्षरे हटाउि र्ार्षवक करोडौ रकि खिव भएिा पनि नििावरर् गरेको लक्ष्य न्त्यूि रहेको र हटाउि ेकायविा उल्लेख्य प्रगनि िभएको ।


9. 123 र्ि क्षरेको प्रयोग : िचन्त्रपररषद्को निर्याविसुार र्ि क्षरेको १४ हजार २८ हेक्टर जग्गा र्र्नभ् ३४७ संघ संस्थालाई उपलब्ि गराएकोिा र्ि क्षरेको जग्गा अन्त्य प्रयोजिका लानग उपलब्ि गराउि ेकायवर्र्नि, २०६३ बिोचजि र्ृक्षारोपर् िगरेको पाइएि, र्ि र्र्भागले यसरी उपलब्ि गराएको जग्गाको अनभलेख पनि व्यर्चस्थि र्कनसिले राखेको िपाइएि ।

र्र्नभ् संघ संस्थालाई उपलब्ि गराएको र्ि क्षेरको सम्र्न्त्ििा अनभलेख व्यर्चस्थि गिव निदेशि ददि े।

10. 124 काठ िौज्दाि : िराई िथा नभरीििेश चस्थि २६ चजल्लाका चजल्ला र्ि कायावलय, दद र्टम्बर कपोरेसि र र्ि पैदार्ार आपूनिव सनिनिको काठको िौज्दाि गिर्षव १९ लाख ७३ हजार घिर्फट रहेकोिा यस र्षव ६ लाख ३३ हजार चजम्िेर्ारी सारेबाट १३ लाख ४० हजार घिर्फट काठ घटी चजम्िेर्ारी देखाएको, र्र्भागले २०६६।६७ देचख िौज्दाि सािे क्रििा गलि काठ िौज्दाि सिारे्श भएको उल्लेख गरेको, आनथवक र्षव २०७१।७२ को नललािको औषि िूल्य प्रनि घि

घटी िौज्दाि देखाएको सम्र्न्त्ििा छािर्र्ि गरी िीि िर्हिानभर सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।


121



र्फट रु.८५९।- लाई आिार िान्त्दा १३ लाख ४० हजार घिर्फट काठको रु.१ अबव १५ करोड घटी िौज्दाि सारेको देचखएकोले छािनबि हिुपुि े।

11. 125 र्ि दस्िरु : चजल्ला र्ि कायावलय, काठिाडौं र सिुसरीले पयावपयवटि र्िजन्त्य उद्योग आददको लानग ९ व्यर्सायीलाई ३१८.७७ हेक्टर र्ि क्षेर उपलब्ि गराएकोिा र्ि नििायर्ली, २०५० बिोचजि लाग्ि ेदस्िरु रु.१६ लाख २ हजार असलु िगरेकोले उक्त दस्िरु यथाशीघ्र असलु गिुवपिे ।

एक िर्हिानभर नियि बिोचजि लाग्ि ेदस्िरु असलु उपर गरी सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

12. 126 खोटो संकलि :

126.1 खोटो सङ्कलिका लानग कैलाली चस्थि एक प्रा.नल.सुँग प्रनिस्पिाव बेगर सीिै १० र्षवको लानग सम्िौिा गरेकोिा सो सम्िौिाको म्याद २०७३।११।१४ िा सर्कएकोिा पिुाः ७ र्षव थप गरेको, सम्िौिाबिोचजि सङ्कलिकिावले टेर्पङ्ग गिव पाएका क्षेरिा आगलागी हिु िददि े व्यर्स्था गि,े र्ािार्रर् प्रभार् िूल्याङ्कि प्रनिर्ेदि ियार गरी स्र्ीकृनिको लानग पेस गिुवपिे, चजल्ला र्ि कायावलयले सम्िौिाअिसुार गरेको कािहरुको र्षविा कम्िीिा दईु पटक अिगुिि गरी प्रनिर्देि पेस गिुवपिे उल्लेख गरेपनि िी काि भएका छैिि ्। अिाः सम्िौिाको पालिा हिुपुदवछ ।


13. 126.2 प्रनिस्पिावत्िक िररकाले खोटो सङ्कलि कायव िभएको कारर् सबै रोयल्टी दस्िरु सम्र्न्त्ििा पिुरार्लोकि गरी लागू गिव निदेशि ददि े।


122



व्यर्सायीले रु. ८/- प्रनि के.जी.का दरले रोयल्टी बिुाएका छि ् । जिु दर सिय सापेक्ष रुपिा पिुरार्लोकि हिुपुि े।

126.3 खोटो सङ्कलि निदेचशकाअिसुार प्रनि हेक्टर न्त्यूििि ५ िाउ रुख रहिपुिे, िी िाउ रुखको छािी ३० से.िी.भन्त्दा बढी व्यास भएको हिुपुि ेव्यर्स्था छ । रुखको क्षििाअिसुार िाछेर खोटो निकाल्िपुिेिा सल्फुररक एनसडको िारा बढाई एकै पटक बढी खोटो सङ्कलि गरी रुखिा रोग लागकेो कारर्ले काठ सिेि सडी भसुिा पररर्ि भएको पाइएकोले अिगुिि गरी उचल्लचखि अर्स्थािा सिुार गिुवपिे ।


14. 147 िचन्त्रपररषद्को िीनिगि निर्वय कायावन्त्र्यि :

147.2 र्र्नभ् निकायहरु बीि िीनिगि निर्वयहरु कायावन्त्र्यिका लानग सिन्त्र्य संयन्त्र स्थार्पि िहुुँदा कायव सम्पादिििा र्ढलाई भई आयोजिा कायावन्त्र्यििा असर पगु्ि,े खिव बढ्ि े र भौनिक प्रगनि न्त्यूि हिु ेदेचखएको ।


147.6 र्ि ऐि, २०४९ को दफा ६८(१) िा रार्िय प्राथनिकिा प्राप्त योजिा सञ्चालि गिं र्ािार्रर्िा उल्लेखिीय प्रनिकूल असर िपिे भएिा र्िको कुि ै भाग प्रयोग गिव स्र्ीकृनि ददिसक्ि े व्यर्स्था भएअिसुार आयोजिाहरुलाई र्िके्षर प्रयोग गिं दददा र्ािार्रर्ीय प्रभार् न्त्यूिीकरर्को उपाय, र्ािार्रर्ीय व्यर्स्थापि योजिा पालिा, आयोजिाले ओगटेको क्षरेफल बराबर सट्टा भिाव हिु ेगरी निजी जग्गा खररद गररददि,े हटाइएको रुखको १:२५ अिपुािका दरले र्ृक्षरोपर्

अिगुििबाट ददइएका सिुार्हरुको कायावन्त्र्यि गिव निदेशि ददि े।


123



गिे र सोको अिगुिि सनिनिबाट हिु ेभनिए पनि अिगुिि प्रभार्कारी िदेचखएको, िध्यिाञ्चल क्षेरीय र्ि निदेंशिालयले हेटौंडा-बदवघाट २२० के.भी., एक हाइडेपार्र र एक दशवि प्रा.नल.लाई ददएको भोगानिकार सम्बन्त्ििा अिगुिि गरी ददएको सिुार्िा कुि ैकारबाही िभएको ।

15. 148 सन्त्िी सम्िौिा कायावन्त्र्यि :

148.2 िहासचन्त्िको प्रार्िाि अिसुार जलर्ाय ु पररर्िविबाट परेको प्रभार् न्त्यूिीकरर् गिव र त्यसिा अिकुुलि हानसल गिव प्राप्त भएको सहयोग रकि पूर्व क्षििाका साथ खिव हिु सकेको, अन्त्िरावर्िय सचन्त्ि सम्िौिा लािो सियसम्ि अििुोदि िहिु,े अििुोदि भएका सचन्त्िको प्रार्िािअिरुुप कायावन्त्र्यि िहिु,े सचन्त्ि प्रशासि गिे अन्त्िरावर्िय निकायसुँगको सिन्त्र्यको अभार्िा प्राप्त हिुसक्ि े प्रार्र्निक सहयोग उपयोग हिु िसक्ि े िथा सचन्त्िको प्रार्िाि र्िोचजि ियार गिुवपिे आर्निक िथा नििावररि प्रनिर्ेदि सियिै िर््े जस्िा अर्स्था देचखएकोले सिुार गिुवपदवछ ।


16. 187 चिराि ज्याला िथा िौज्दाि : द र्टम्बर कपोरेसि अफ िेपालले चिरािको काि िगरेको आपूनिवकिावलाई बोलपरिा प्रकाचशि पररिार्भन्त्दा न्त्यूि पररिार्को ठेक्का सम्िौिा गरी रु.४४ लाख चिराि ज्याला भकु्तािी गरेको, पशपुनि लगायि ४ नडपोिा ७ हजार १०० चक्र्न्त्टल दाउरा नबक्रीको हिु े रु.१ करोड ७ लाख गर्िािा घटी देचखएकोिा छािनबि हिुपुिे ।

बोलपरिा प्रकाचशि पररिार्भन्त्दा न्त्यूि पररिार्को ठेङ्का सम्िौिा गरी भकु्तािी ददि ेर नडपोिा हिु ेदाउरा नबक्री सम्र्न्त्िा घटी रकि देखाएको सम्र्न्त्ििा छािर्र्ि गरी िीि िर्हिाभनर सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।


124



र्ि िथा र्ािार्रर् िन्त्रालय

िहालेखापरीक्षकको ५६औ ंर्ार्षवक प्रनिरे्दि, २०74/075 उपर भएको छलफलको निनि 2076/11/14 र १५ का निर्वयहरु

क्र.सं.

बेरुजकुो दफा


1. 1 योजिा कायावन्त्र्यि : र्िजन्त्य र्क्रयाकलापबाट 2074/075 िा ४ लाख श्रिददि रोजगारी नसजविा गिे उल्लेख भएकोिा 29 हजार ७ सय २६ श्रि ददि िार रोजगारी नसजविा भएको, जोचखििा परेको प्रर्ालीको संरक्षर् गि ेलक्ष्य रहेकोिा िी कायव िभएको, भकुम्पबाट ध्र्स्ि संरििाको लक्ष्य अिसुार पिुनिविावर् िभएको ।

आर्निक योजिाको लक्ष्य अिरुुप कायवक्रि िथा बजेटको व्यर्स्थापि गरी प्रभार्कारी रुपिा कायवक्रि कायावन्त्र्यि गिव निदेशि ददि े।

2. 2 बजेट कायावन्त्र्यि : आनथवक र्षव 2074/075 को बजेटिा उचल्लचखि नबरुर्ा उत्पादि खररद र र्र्िरर् गि ेकायवको ८१.5% िार उपलब्िी भएको, सिदुायिा आिाररि र्ि व्यर्स्थापिबाट २६ लाख ४९ हजार घरिरुी लार्ाचन्त्र्ि हिु ेअपेक्षा गरेकोिा अनभलेख अध्यार्निक िगरेको ।

स्र्ीकृि बजेट िथा कायवक्रि अिसुार नबरुर्ा उत्पादि खररद र र्र्िरर् िथा रोपर् भएका नबरुर्ाको संरक्षर् सम्बन्त्ििा आर्श्यक व्यर्स्था गरी र्ि व्यर्स्थापिबाट प्राप्त उपलब्िीका सम्बन्त्ििा अनभलेख अध्यार्निक गिव निदेशि ददि े।

3. 3 संगठि संरििा : संघ, प्रदेश र स्थािीय िहले र्ि िथा र्ािार्रर् सम्र्न्त्िी कायव सम्पादि गदाव दोहोरो िपिे गरी कायावन्त्र्यि गिुवपिे ।


4. 4 काठको िूल्य नििावरर् : र्ि नियिार्ली, २०५१ बिोचजि काठको नबक्री िूल्य बजार िलु्यसुँग िादम्यिा हिुे गरी सिय सापेक्ष रुपिा नििावरर् हिुपुिे

काठको नबक्री िलु्य बजार िलु्यसुँग िादम्यिा हिु ेगरी सिय सापेक्ष रुपिा िलु्य नििावरर् गिव निदेशि ददि े।


125

क्र.सं.



। 5. 5 भकूम्प पीनडिलाई काठ र्र्िरर् : भकूम्प पीनडिलाई काठ र्र्िरर् गिव र्टम्र्र

कपोरेशिलाई १ लाख ५५ हजार ३ सय २८ घि र्फट काठ उपलब्ि गराएकोिा उक्त काठ र्र्िरर्को अनभलेख राखी उपयोगको अर्स्था यर्कि गिुवपिे ।


6. 6 र्ि अनिक्रिर् : अनिक्रनिि र्ि क्षरे िकु्त गिव प्रभार्कारी कदि िाल्िपुिे। सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े। 7. 7 र्ि क्षरेको प्रयोग : र्ि क्षरेबाट 2071 सालसम्ििा हटाउि ुपिे रुख संख्या

उल्लेख िभएको, ७ लाख ४ हजार रुख हटाउि ुपिेिा हटाएको संख्यात्िक र्र्र्रर् पेश िभएको, हटाउि ेरुखको १:२५ को दरले १ करोड ७६ लाख नबरुर्ा रोपर् गिुवपिेिा १५ निकायले १०१ हेक्टरिा िार गरेको, ५१६ िध्ये 475 निकायले राजस्र् िबिुाएकोले राजस्र् असलु गरी र्ृक्षारोपर् गराउि ुपिे ।

िीि िर्हिानभर राजस्र् असलु गरी गराई रुख कटाि िथा र्ृक्षारोपर् सम्बन्त्ििा अिगुिि गरी सनिनििा अध्यार्निक प्रनिर्ेदि पेश गिव निदेशि ददि े।

8. 8 सािदुार्यक र्ि : २२ हजार २२६ सािदुार्यक र्ििा संलग्ि २९ लाख ८ हजार घरिरुीलाई २२ लाख ३८ हजार हेक्टर र्ि क्षेर हस्िान्त्िरर् गरेकोिा हस्िान्त्िररि सािदुार्यक र्िबाट कायवयोजिािा स्र्ीकृि कटाि पररिार्, र्ास्िर्र्क कटाि पररिार्, आन्त्िररक खपि, नबक्री र िौज्दािको पररिार् खलु्िे गरी काठ दाउराको केन्त्रीय अनभलेख िराखेको ।

सािदुार्यक र्िको चजल्लागि अनभलेख ियार गरी गराई नियनिि अध्यार्निक गिव निदेशि ददि े।

9. 9 लेखापरीक्षर् :

9.1 र्ि िथा र्ािार्रर् िन्त्रालय र िािहििा १६ निकायिा कायवक्रि संिालि गिव रु. २ करोड ८८ लाख ९४ हजार प्रार्र्निक सहायिा प्राप्त हिु ेउल्लेख

प्राप्त भएको प्रार्र्निक सहायिाको खिव सम्र्न्त्ििा लेखापरीक्षर् गरी गराई सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।


126

क्र.सं.



भएकोिा प्रानप्त र उपयोगको र्र्र्रर् सर्हिको से्रस्िा पेश गरी लेखापरीक्षर् िगराएको ।

9.2 चजल्ला र्ि कायावलय रुपन्त्देही र ढोरपाटि चशकार आरक्षको रु. ४ करोड ९ लाख ५३ हजारको से्रस्िा लेखापरीक्षर्को लानग पेश िगरेको ।

िीि िर्हिानभर लेखापरीक्षर् गरी गराई सोको जािकारी सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

र्ािार्रर् िन्त्रालयिफव 10. 10 र्ािार्रर्ीय प्रभार् िूल्याकंि : र्र्नभ् िन्त्लायबाट EIA प्रनिर्ेदि स्र्ीकृनिको

लानग पेश भएको ४० प्रस्िार् िध्ये िन्त्रालयले ३२ प्रस्िार् स्र्ीकृि गरेको, सोको अनभलेख र्र्गिदेचख िराखेको, सियिा निर्वय िगदाव सडक, नसंिाई, र्र्द्य'ि, खािेपािी, भर्ि नििावर् लगायिको नििावर्िा र्ढलाई भएको ।


11. 11 प्रदूषर् नियन्त्रर् शलु्क : आनथवक ऐि, २०६४ बिोचजि काठिाडौं उपत्यका नभर नबक्री र्र्िरर् गि े पेिोल िथा नडजेलिा प्रदूषर् शलु्क असलु गरी छुटै्ट कोषिा जम्िा गरेर र्ािार्रर् संरक्षर्को क्षेरिा खिव गिुवपिेिा उठेको रकि संचिि कोष दाचखला गरेको ।

प्रदूषर् नियन्त्रर् शलु्कलाई छुटै्ट कोषिा राखी प्रदूषर् नियन्त्रर् एरं् रोकथाि गि ेकायविा खिव गिे व्यर्स्था गिव निदेशि ददि े।

12. 12 निचष्क्रय िौज्दाि : िन्त्रालयको र्ािार्रर् संरक्षर् कोषिा िौज्दाि रहेको रु. ३ करोड १५ लाख ९७ हजार प्रदूषर् रोकथाि र नियन्त्रर्िा खिव िभई िौज्दाि रहेको हुुँदा राजस्र् दाचखला गिुवपिे ।

िौज्दाि रहेको रकि राजस्र् दाचखला भैसकेकोले बेरुज ु लगि हटाउि े।

र्ािार्रर् र्र्भाग : 13. 13 र्ाय ु प्रदूषर् : र्ाय ु प्रदूषर् बढ्दै गएकोले प्रदूषर् नियन्त्रर् गिव रर्िनैिक

योजिा र कायवयोजिा बिाई कायावन्त्र्यि गिुवपिे । सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े।

14. 14 िापदण्ड र निदेचशका : र्ािार्रर् र्र्भागले र्ािार्रर् संरक्षर् ििूिा संकलि, ऐि िथा नियिार्ली अिरुुप र्ािार्रर् प्रदूषर् नियन्त्रर् नियिि


127

क्र.सं.



िेपाल िापदण्ड नििावरर्, र्ािार्रर् प्रदूषर्, क्षनिपूनिव नििावरर्, नियन्त्रर्, नियिि जस्िा कायव गिव निदेचशका िबिाएको ।

लगायिका र्र्षयिा आर्श्यक िापदण्ड निदेचशका नििावरर् गरी कायावन्त्र्यििा ल्याउि निदेशि ददि े।

र्ि र्र्भाग : 15. 15 काठ व्यर्स्थापि :

15.1 अचघल्लो र्षवको अन्त्ििा १३ लाख ८ हजार ६६४ घिर्फट काठ र १०७० िट्टा दाउरा बाुँकी देखाएकोिा यो र्षव ४ लाख ५३ हजार ९१७ घिर्फट काठ र २४३ िट्टा दाउरा घटी चजम्िर्ारी देखाएकोले छािर्र्ि हिुपुि े।

घटी चजम्िेर्ारी देखाएको सम्र्न्त्ििा िीि िर्हिानभर छािर्र्ि गरी सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।

15.2 िौज्दाि काठको ग्रडे िखलुाउिे, सियिै नललाि नबक्री िगिे जस्िा कारर्ले काठको गरु्स्िरिा ह्रास आई राजस्र् संकलििा िोक्सािी हिु ेदेचखएको ।

िौज्दाि रहेका काठको ग्रडे खलुाई सियिै नललाि नबक्री गराई त्यसको अध्यार्निक र्र्र्रर् सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

15.3 ढलापडा रुखको सियिै उचिि व्यर्स्थापि गरी काठ आयाििा किी गिव, काठको उपयोग बढाउि र राजस्र् संकलििा र्रृ्ि गिव संकनलि िौज्दाि काठ सियिा नबक्री गि ेव्यर्स्था निलाउि ुपिे ।


15.4 १२९ हेक्टरिा र्ृक्षारोपर् गि ेलक्ष्य रहेकोिा ३४.६० हेक्टरिा र्ृक्षारोपर् गरेको, ददगो र्ि व्यर्स्थापििा ध्याि िददइएको, र्र्नभ् जािका गोनलया काठ ७७०५ घिर्फट, पोल ३ हजार ८ सय ८८ घिर्फट र दाउरा ५.५० िट्टा सिेि कररर् रु. १ करोड १३ लाखको काठ र्हिानििा भएकोिा सम्र्चन्त्िि पदानिकारीलाई चजम्िेर्ार बिाउि ुपिे र्र्षय र्र्गििा उल्लेख भएकोिा सोको कायावन्त्र्यि हिुपुि े।

र्ि र्र्कास पररयोजिा लक्ष्य अिसुार प्रभार्कारी रुपिा संिालि गिव र काठ र्हिानििा भएको सम्र्न्त्ििा िीि िर्हिानभर छािर्र्ि गरी सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव र दोषी पदानिकारीलाई कारर्ाही गिव निदेशि ददि े।

16. 16 नबरुर्ा उत्पादि िथा र्कृ्षारोपर् : र्र्गि १० र्षविा सरकारी निकायबाट १४ करोड ४५ लाख १९ हजार नबरुर्ा उत्पादि गरेको, २०% ितृ्यदुर कट्टा गदाव

चजल्लागि रुपिा र्ृक्षारोपर् गररएका क्षरेहरुको नियनिि अिगुिि गरी नबरुर्ा संरक्षर् सम्र्न्त्ििा नियनिि रुपले अध्यार्निक र्र्र्रर्


128

क्र.सं.



७२ हजार २५९ हेक्टर र्ृक्षारोपर् हिु े देचखन्त्छ िर र्ृक्षारोपर् सम्र्न्त्ििा अिगुिि िगरेकोले नबरुर्ाको उपयोग सनुिचश्चि िभएको ।

ियार गिव निदेशि ददि े।

17. 17 काठ दाउरा उत्पादि : यो र्षव ३० लाख घिर्फट काठ र ३ हजार ५ सय िट्टा दाउरा उत्पादि गि े लक्ष्य नििावरर् भएकोिा ११ लाख ३ हजार -(३९.१%) घिर्फट काठ र १ हजार ५ सय २९ (४३.६८%) िट्टा दाउरा उत्पादि भएबाट र्ि क्षेरबाट लक्ष्य अिरुुप उत्पादि हिु िसकेको।

आर्श्यक बजेट िथा जिशचक्तको व्यर्स्था गरी कायवयोजिा बिाई र्ि क्षेरबाट लक्ष्य अिरुुप काठ दाउरा उत्पाद गिव निदेशि ददि े।

17.1 यो र्षव २२ लाख ३८ हजार हेक्टर र्ि क्षेर हस्िान्त्िर् भएकोिा सो क्षरेको सदपुयोग गि ेगरी रै्ज्ञानिक र्ि व्यर्स्थापि कायवक्रि कायावन्त्र्यि गररिपुिे ।

सिदुायलाई हस्िान्त्िरर् भएको र्िको संरक्षर् िथा र्ि पैदार्ारको उत्पादि सम्र्न्त्ििा ददगो र्ि र्र्कास कायवक्रि लागू गरी आर्श्यक व्यर्स्थापि गिव निदेशि ददि े।

17.2 रै्ज्ञानिक र्ि व्यर्स्थापि कायवक्रि प्रभार्कारी रुपिा कायावन्त्र्य िभएको ।

र्ि व्यर्स्थापिको लानग उपयकु्त कायवक्रि िय गरी आर्श्यक िीनि नििावर् गरी व्यर्स्थापि गिव निदेशि ददि े।

17.3 साि चजल्लाको १४ हजार ५ सय ७२ हेक्टर िक्ला र्िको रै्ज्ञानिक व्यर्स्थापि गरी र्ार्षवक रु. २७ करोड ११ लाख राजस्र् आम्दािी गि ेर ६ लाख ३४ हजारलाई रोजगारी ददि े लक्ष्य नििावरर् गरे पनि प्रगनि हानसल िभएको ।

र्ि व्यर्स्थापि सम्र्न्त्ििा उपयकु्त िीनिगि व्यर्स्था गरी र्ि पैदार्ारको सदपुयोग गि ेगराउि ेकायव अचघ बढाउि निदेशि ददि।े

18. 18 काठ उत्पादि आयाि र नबक्री : र्र्भागले अििुानिि िाग र आर्श्यकिाको पर्हिाि गरी उत्पादि, आयाि र िौज्दाि व्यर्स्थापि िगरेको ।

अििुानिि िाग र आर्श्यकिाको पर्हिाि गरी उत्पादि, आयाि र िौज्दाि व्यर्स्थापि गिव निदेशि ददि े।

18.1 र्र्भागले काठ आयाि अििुनि दददा आर्श्यक र्र्श्लषेर् िगरेको, र्ि क्षरेिा १० लाख ९४ हजार घिर्फट काठ र्िि रहेकोिा सोको उपयोगको सनुिश्चििा िगरी आयाि इजाजि ददि ेगरेको ।

र्िि रहेको काठको आुँकलि गरी आर्श्यकिा र्र्श्लषेर् गरेर िार काठ आयािको अििुनि ददि निदेशि ददि े।


129

क्र.सं.



18.2 िोर्कएको ढाुँिािा र्ि कायवयोजिा ियार िगरेको । िोर्कएको ढाुँिािा र्ि कायवयोजिा ियार गरी िन्त्रालयबाट स्र्ीकृि गराएर िार कायावन्त्र्यििा ल्याउि निदेशि ददि े।

19. 19 खोटो संकलि : २०६३/10/14 िा १० र्षवको करार सम्िौिा गरे अिरुुप बैिडी, डोटी, अछाि र डडेल्िरुाको रार्िय िथा सािदुार्यक र्ििा १० कम्पिीले खोटो संकलि गदै आएकोिा त्यसको अिगुिि िभएको, रुखको अर्स्थाको अनभलेख िराखेको र र्ािार्रर्ीय प्रभार् िूल्यांकि िगरेको ।

खोटो संकलि सम्र्न्त्ििा िीि िर्हिानभर चस्थनि प्रनिर्ेदि ियार गरी सनिनििा पेश गिव र अनियनिििा भएको पाइएिा कारर्ाही गिव निदेशि ददि े।

20. 20 िापदण्ड : नििावररि िापदण्ड र्र्पररि खोटो संकलि कायव गरेको । अनियनिििा गि े संस्थालाई कारर्ाही गरी िीि िर्हिानभर सनिनििा जािकारी ददि निदेशि ददि े।

21. 21 र्ि पैदार्ारको नबक्रीदर : चजल्ला र्ि कायावलय, काठिाडौं र िगुलेु बजार िलु्यको बेर्ास्िा गरी र्ि पैदार्ारको न्त्यूि नबक्रीदर कायि गरेको ।

अब आइन्त्दा बजार िलु्यलाई आिार नलई र्ि पैदार्ारको नबक्रीदर कायि गिव निदेशि ददि े।

22. 22 र्ि क्षरेको आय : 22.1 र्ि क्षेरको लगािी र्रृ्ि भएिा पनि र्ि क्षेरबाट प्राप्त हिु ुपिे आम्दािी र्र्गि

र्षविा घटेको र हाल १५% रहेको । र्ि क्षरेबाट आम्दािी र्रृ्ि गिव उपयकु्त िीनि नििावरर् गरी ददगो रुपिा र्ि व्यर्स्थापि गिव निदेशि ददि े।

22.2 यो र्षव ५३ चजल्लािा जनडबटुी र्र्कास कायवक्रिका लानग रु. २८ करोड २० लाख र्र्नियोजि भएकोिा रु. १७ करोड ४५ लाख िार खिव भएको, जनडबटुीको आय र्रृ्ि गिव गरुुयोजिा िबिाएको ।

जनडबटुीको सिचुिि र्र्कासको लानग पकेट क्षरेको पर्हिाि र र्र्कास गरी आय र्रृ्ि गिव गरुुयोजिा ियार गरी र्र्नियोचजि रकि खिव गि ेव्यर्स्था गिव निदेशि ददि े।

22.3 कार्वि व्यापारबाट सि ्२०२३ सम्ििा लाभ नलि सक्ि ेगरी कायवक्रि िय गरेकोिा यो र्षव १४ कायवक्रिको प्रगनि शनु्त्य रहेको ।

र्र्द्यिाि कािूिको सियािकूुल पररिाजवि गरी आर्श्यक बजेट िथा कायवक्रि सर्हि दक्ष जिशचक्तको व्यर्स्था गरेर अपेचक्षि आम्दािी प्राप्त गिव निदेशि ददि े।

22.4 अन्त्य निकाय संस्थालाई उपलब्ि गराएको जग्गाको रोयल्टी रु. २७ लाख एक िर्हिानभर ब्याजसर्हि रोयल्टी असलुउपर गरी गराई सनिनिलाई


130

क्र.सं.



५० हजार ब्याज सर्हि असलु गिुवपिे । जािकारी गराउि निदेशि ददि े। 23. 23 राजस्र् दाचखला : चजल्ला र्ि कायावलय जाजरकोट, दाङ र गोरखा सिेि १७

ले काठ नबक्री र्ापि रु. ९ करोड ३१ लाख ३६ हजार र्र्र्र्ि खािािा राखेको राजस्र् खािािा दाचखला गिुवपिे ।

एक िर्हिानभर काठ नबक्री र्ापिको रकि राजस्र् दाचखला गरी सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

24. 24 र्र्त्तीय र्र्र्रर् : चजल्ला र्ि कायावलय िेह्रथिु, बारा, कैलाली र सखेुिले र्र्त्तीय र्र्र्रर्िा काठको िलु्य सिारे्श िगरेको ।

अब आइन्त्दा िौज्दाि रहेका काठ दाउराको िलु्य नििावरर् गरी र्र्त्तीय र्र्र्रर्िा सिारे्श गिव निदेशि ददि े।

25. 25 रिु िागवका काठ : निजगढ काठिाडौं रिु िागविा पिे सािदुार्यक र्िको २८ हजार ९ सय ५१ कू्य र्फट काठ र ८२ िट्टा दाउरा िथा सरकारी र्ििफव ९ लाख ४० हजार काठ र १७ िट्टा दाउरा र्र्गि एक र्षवदेचख र्किारािा राखेको ।

कार्टएका काठ िथा दाउरालाई िीि िर्हिानभर नललाि नबक्री गरी गराई सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

26. 26 रुख कटाि र्हसार् : रिु िागवको र्ि क्षेरिा गररएको कटाि सम्र्न्त्ििा िेपाली सेिाले देखाएको र र्ि र्र्भागले देखाएको अनभलेखिा कटाि गिुवपिे रुखको संख्या नभडेको छैि, सोको यर्कि गिुवपिे ।

रिु िागव आयोजिासुँग सिन्त्र्य गरी कटाि गिुवपिे रुखहरुको यर्कि गिव र काटेको रुखको नललाि नबक्री सियिै गरी व्यर्स्थापि गिव निदेशि ददि े।

26.1 रिु िागविा कटाि भएका रुख र घाटगद्दी गररएका काठ र दाउराको लगि यर्कि गरी ििुलु्का बिाई काठको अनभलेख एरं् गर्िा िगरेको ।


26.2 रार्िय गौरर्को आयोजिािा कटाि भएका सािदुार्यक र्िका काठहरु ५०% भकुम्प पीनडिलाई उपलब्ि िगराएको ।

भकुम्प पीनडिलाई प्राथनिकिािा राखी काठ उपलब्ि गराउि निदेशि ददि े।

27. 27 कायवक्रि बेगर सम्िौिा : स्र्ीकृि कायवक्रि र बजेट ि ै िभएको अर्स्थािा भर्ज नििावर्को लानग रु. ४५ लाख ३२ हजारिा सम्िौिा गरी रु. ८ लाख कायव संिालि कोषबाट िोर्र्लाइजेसि पेश्की ददएको ।

स्र्ीकृि कायवक्रि र बजेट बेगर भर्ि नििावर् सम्िौिा गि ेपदानिकारीलाई कािूिी कारर्ाही गरी एक िर्हिानभर सनिनिलाई जािकारी गराउि े।


131

क्र.सं.



28. 28 सािाि िौज्दाि : आनथवक र्षवको अन्त्त्यिा खररद गरी उपयोगिा िल्याएको िोर्ाइल १०० थाि, ल्यापटप ११ थाि, यार्लेट ८ थािको रु. ३९ लाख ५० हजार खिव लेख्न ेपदानिकारीलाई चजम्िेर्ार बिाउि ुपिे ।

खररद कायवको छािर्र्ि गरी दोषी पदानिकारीलाई कारर्ाही गिव र सोको जािकारी सनिनिलाई ददि निदेशि ददि े।

29. 29 काठको उपयोग : चजल्ला र्ि कायावलय रसरु्ाको दठङु्गरे र गोभ्र ेसल्लाका काठ िथा दाउरा आगलागीका कारर् कटाि गररएको भए पनि उपयोगिा िआएको ।

िीि िर्हिानभर काठ दाउराको चस्थनि अध्ययि गरी ित्काल उपयोगिा ल्याउि र सनिनििा प्रनिर्ेदि पेश गिव निदेशि ददि े।

30. 30 िरौटी : चजल्ला र्ि कायावलय िोरङले पेश गरेको गोश्वारा िरौटी खािािा देखाएको िौज्दाि भन्त्दा आनथवक र्र्र्रर्िा देखाएको िौज्दाि रु. २७ लाख २३ हजार घटी भएकोले छािर्र्ि गरी यर्कि गिुवपिे ।

एक िर्हिानभर छािर्र्ि गरी सनिनिलाई जािकारी ददि निदेशि ददि े।

31. 31 अिािि : चजल्ला र्ि कायावलय िोरङले रु. १ लाखभन्त्दा बढी रकिको ३६ र्टा काि अिाििबाट गरी रु. २ करोड ५४ लाख खिव देखाएको छािर्र्ि हिुपिे ।

नियि र्र्पररि अिाििबाट कायव गराई खिव लेखेको सम्र्न्त्ििा एक िर्हिानभर छािर्र्ि गरी सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि ेर सम्र्चन्त्िि पदानिकारीलाई सिेि गराउि े।

रार्िय निकुञ्ज िथा र्न्त्यजन्त्ि ुसंरक्षर् र्र्भाग

32. 32 गरुुयोजिा : रार्िय प्रार्ी उद्यािको सनभवस ियाकको एलाइिेन्त्ट स्र्ीकृि िगरी २४५ हेक्टर र्िको १४ र्क.िी. साुँि नसिािा छुट्टाउि ११ र्क.िी. िारबार गिे लगायिका कायव गरी रु. २ करोड ८० लाख खिव गरे िापनि हालसम्ि उक्त कायव अिरुो रहेको ।

गरुुयोजिा ियार गरी अिरुो कायवलाई सियिै सम्प् गिव निदेशि ददि े।

33. 33 घटी राजस्र् : शकु्लाफाुँटा रार्िय निकुञ्ज के्षरले ढुङ्गा नगट्टी बालरु्ाको रोयल्टी प्रनि घिनिटर रु.११९/६० को दरले असलु गिुवपिेिा रु.६०/- को दरले रु.३७ लाख ८८ हजार असलु गरेको देचखयो । जििाको िटबन्त्ि

बिुाउि बाुँकी रहेको राजस्र् असलु गरी गराई सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।


132

क्र.सं.



कायवक्रिका एक नििावर् व्यर्सायीले निकुञ्जनभरबाट १९ हजार ३४६ घिनिटर ग्राभेल सङ्कलि गरी प्रनि घिनिटर रु.११९/६० को दरले रु.२३ लाख १४ हजार रोयल्टी बिुाउिपुिेिा रु.११ लाख ६१ हजारिार बिुाएको देचखएकोले रु.११ लाख ५३ हजार असलु गिुवपिे ।

34. 34 बक्यौिा राजस्र् : लाङटाङ रार्िय निकुञ्ज, रसरु्ािा पर्हलेदेचख सञ्चालििा रहेका ५५ र्टा होटल, लज िथा चिया पसलहरु यथार्ि ्िनलरहेको चस्थनि रहेको छ । प्रनिस्पिावको आिारिा सञ्चालि अििुनि ददइि े व्यर्स्थाको कायावन्त्र्यि िभएकोले कायावलयले बक्यौिा रहेको राजस्र् रु.१ करोड ७१ लाख ५७ हजार असलु गिुवपिे ।

बक्यौिा राजस्र् सम्र्न्त्ििा छािर्र्ि गरी असलु उपर गिव गराउि र सनिनििा जािकारी ददि निदेशि ददि े।

भ ूिथा जलािार संरक्षर् र्र्भाग 35. 35 चशरोभार खिव : पर्विीय जलािार संरक्षर् आयोजिा, अन्त्िगवि भ-ूसंरक्षर्

कायावलय अछाि, बाजरुा, डोटी र बैिडीले िालसािाि खररदको लानग ियार गरेको लागि अििुाििा १५ प्रनिशि ओभरहेड थप गरेको देचखयो । नियिर्र्परीि लागि अििुाि स्र्ीकृि गरी आपूिवकलाई रु.७५ लाख ४६ हजार ओभरहेड भकु्तािी भएको छ । नियिर्र्परीि लागि अििुाि ियार गरी खिव लेख्न ेपदानिकारी र परािशवदािालाई चजम्िेर्ार बिाई उक्त रकि असलु हिुपुदवछ ।

नियिर्र्परीि लागि अििुाि ियार गरी खिव लेख्न े पदानिकारी र परािशवदािालाई सिेि गराउि ेर नियि र्र्पररि भकु्तािी भएको रकि असलु उपर गिव निदेशि ददि े।

36. 36 कायव सम्प् प्रनिरे्दि : चजल्ला भ-ूसंरक्षर् कायावलय, अछािले नििावर् भएको कायवको कायवसम्प् प्रनिर्देि, गरु्स्िर परीक्षर् प्रिार् र एज र्र्ल्ट िक्सा ियार िगरी रु.८ करोड ७३ लाख २३ हजार खिव लेखेको नियनिि

कायवसम्प् प्रनिर्देि, गरु्स्िर परीक्षर् प्रिार् र एज र्र्ल्ट िक्सा पेश गिव र अब आइन्त्दा भकु्तािी पूर्व आर्श्यक कागजािहरु प्राप्त गरेपनछ िार भकु्तािी गिव निदेशि ददि े।


133

क्र.सं.



देचखएि ।

रार्िय निकुञ्ज िथा संरचक्षि क्षरेको व्यर्स्थापि 37. 37 निकुञ्ज व्यर्स्थापि :

37.1 निकुञ्ज क्षरेिा घमु्ि आउि े पयवटक/स्थािीय बानसन्त्दाबाट निष्काशि हिु ेफोहोरिैला व्यर्स्थापि सम्बन्त्ििा कायवयोजिा िबिाएको । त्यसबाट र्न्त्यजन्त्ि ुर निकुञ्ज क्षरे व्यर्स्थापि प्रभार्कारी हिु सकेको छैि ।

फोहोरिैला व्यर्स्थापि सम्र्न्त्ििा कायवयोजिा बिाई र्न्त्य जन्त्ि ु र निकुञ्ज क्षेर व्यर्स्थापि प्रभार्कारी बिाउि निदेशि ददि े।

37.2 13 संरक्षर् क्षरेिा व्यर्स्थापि सनिनि गठि भएको िध्ये १२ सनिनिले एकरुपिा हिु े गरी कायवर्र्नि ियार िगरेकोले निकुञ्ज व्यर्स्थापि सनिनिको कायव प्रभार्कारी देचखएको छैि ।

सिुार् अिसुार कायवर्र्नि िय गरी व्यर्स्थापि सनिनिको कायवलाई प्रभार्कारी बिाउि निदेशि ददि े।

37.3 20 संरक्षर् के्षरिध्ये चििर्ि रार्िय निकुञ्जले िार प्रार्ी अस्पिाल स्थापिा गरेको हुुँदा लक्ष्य अिसुारको कायव िभएको ।

आर्श्यकिािसुार संरचक्षि क्षरेिा प्रार्ी अस्पिाल स्थापि गरी व्यर्स्थापि गिव निदेशि ददि े।

38. 38 चशकार आरक्ष : जंगलको अिपुाििा अनिक संख्यािा रहेका जीर् र पन्त्छीहरु व्यर्स्थापि गरी चशकार आरक्ष थप गरी आय व्यर्स्थापि गिव रै्ज्ञानिक सरे्क्षर् एरं् रै्कचल्पक व्यर्स्थाहरुको अध्ययि गिुवपदवछ ।


39. 39 रोजगारी र आय : यो र्षव पयवटकीय पूर्ाविारिा रु.१ करोड ९४ लाख,

स्थािीय संस्कृनि संरक्षर् र संर्िवििा रु. ५१ लाखसर्हि २० निकायबाट निकुञ्ज व्यार्सार्यक कायविा रु.१ अबव ५५ करोड खिव गरेको छ भि ेनिकुञ्जहरुबाट रु. ७० करोड राजस्र् प्राप्त भएको छ ।

रोजगारी र आयिा र्रृ्ि हिु े सनुिचश्चि गरी योजिार्ि रुपिा पयवटकीय पूर्ाविारिा लगािी गिव निदेशि ददि े।

40. 40 निकुञ्ज अनिक्रिर् : 40.1 निकुञ्ज क्षेरको ३ हजार ८७६ हेक्टर र्ि अनिक्रनिि भएको िध्ये िध्यर्िी ६ िर्हिानभर निकुञ्जको अनिक्रनिि भएको क्षेरबाट बस्िी स्िान्त्िरर्


134

क्र.सं.



क्षेरिा ३ हजार ६९४ हेक्टर (९०.६ प्रनिशि) क्षेर अनिक्रिर् भएको छ । यस आनथवक र्षविा २५ हेक्टरिार अनिक्रिर् हटाए िापनि निकुञ्जनभर रहेका बस्िी स्थािान्त्िरर् िभएबाट र्न्त्यजन्त्िकुो प्राकृनिक र्सोर्ास र आहार र्र्हारिा असर परेको ।

गरी गराई बन्त्यजन्त्िकुो प्राकृनिक बसोबास र आहार नबहार व्यर्स्थापि गरी सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि।े

40.2 र्न्त्यजन्त्िकुो िोरी निकासी र अरै्ि चशकार गि े पिनिले जीर्जन्त्िकुो अचस्ित्र्िा संकट पैदा भएकोले अनिक्रिर् क्षेर हटाई निकुञ्ज व्यर्स्थापि गररिपुदवछ ।


41. 41 िािर् र र्न्त्यजन्त्ि ु िन्त्ि : र्न्त्यजन्त्िबुाट हिु े क्षनििा हालसम्ि सरकारी निकायबाट क्षनिपूनिव उपलब्ि गराए िापनि क्षनि िथा िन्त्ि न्त्यूि गिे उपाय अबलम्र्ि गिुवपिे ।


42. 42 निकुञ्जको जग्गा अन्त्य काििा प्रयोग : ४ जलर्र्द्यिु आयोजिालाई उपलब्ि गराएको ५८ हेक्टर जग्गा शोिभिाव गिुवपिेिध्ये ४४ हेक्टरिा भौनिक संरििा नििावर् भएकोिा सो बराबरको जग्गा शोिभिाव प्राप्त िभएको साथै अन्त्य कायविा प्रयोग भए बराबरको क्षरेिा र्ृक्षारोपर् हिु िसकेको त्यस्िै अ्पूर्व संरक्षर् क्षरेअन्त्िगवि सार्वजनिक र्ि क्षेरिा अनिक्रिर् गरी ११८ होटल सञ्चालि भएकोिा अनिक्रिर् हटाउि कुि ै प्रयास िभएकोले संरचक्षि के्षरले ओगटेको क्षेरफल, अनिक्रिर् क्षेर भोगानिकार ददएकोिा राजस्र् असलुी, अनिक्रिर् हटाउि र नलचजङ व्यर्स्था बिोचजि कािूिी दायरािा ल्याउि ु पिे ।


43. 43 र्न्त्यजन्त्िकुो प्राकृनिक बाटो : जिसंख्या एरं् शहरीकरर्ले जंगल क्षेरिा भएको र्न्त्यजन्त्िकुो प्राकृनिक बाटर्को पर्हिाि व्यर्स्थापि र संरक्षर् गिव


135

क्र.सं.



नबिास र जंगल एक आपसिा िजोनडएको कारर् बाटो िानसि गई र्न्त्यजन्त्िकुो परम्परागि आर्िजार्ि प्रभार्र्ि भएको ।

निदेशि ददि े।

44. 44 पयवटि उद्योगबाट लाभ : पयवटकीय ििोरञ्जि, पूर्ाविार नििावर्, िानलि, आय आजवि, दक्षिा र्र्कास, ियाुँ प्रर्र्नि क्षेरको खोज िहुुँदा पयवटकीय उद्योगबाट स्थािीय जििाले यथोचिि लाभ प्राप्त गिव िसकेको ।


रै्ज्ञानिक र्ि व्यर्स्थापि 45. 45 गाहवस््य उत्पादििा योगदाि : रै्ज्ञानिक र्ि व्यर्स्थापि कायवर्र्नि, २०७१

बिोचजि र्ि क्षेरबाट र्ार्षवक १ खबव रुपैयाुँ राजस्र् सङ्कलि गिव सर्कि ेअििुाि गरे िापनि यो र्षव रु.२ अबव (२ प्रनिशि) राजस्र् सङ्कलि भएको देचखुँदा कुल गाहवस््य उत्पादििा र्ि क्षेरको योगदाि न्त्यूि रहेकोले रै्ज्ञानिक र्ि व्यर्स्थापिको आर्निक लक्ष्यसर्हिको कायवयोजिा बिाई प्रभार्कारी कायावन्त्र्यि गिुवपिे ।

र्ि ऐि अिरुुप र्ि क्षेरको ददगो र्ि व्यर्स्थापि कायवक्रि नििावरर् गरी र्ि पैदार्ारको उपयोगलाई व्यर्स्थापि गिव निदेशि ददि े।

46. 46 कायवयोजिा : रै्ज्ञानिक र्ि व्यर्स्थापि कायवर्र्नि, २०७१ लागू भएपनछ ३ र्षविा रु.३७ करोड ६ लाख खिव भएको चस्थनिले रै्ज्ञानिक र्ि व्यर्स्थापिको कायावन्त्र्यि चस्थनि ससु्ि रहेकोले उत्पादिशील र्िको आर्निक लक्ष्य सर्हिको कायवयोजिा बिाई रै्ज्ञानिक र्ि व्यर्स्थापििारा अनिकिि लाभ नलि कायावन्त्र्यििा दक्षिा ल्याउिपुि े।

र्ि व्यर्स्थापििारा र्ि पैदार्ारबाट अनिकिि लाभ नलि ेर र्िको ददगो संर्िवि र संरक्षर् गि ेकायविा दक्षिा ल्याउि निदेशि ददि े।

47. 47 आय : र्ि क्षेरको प्रभार्कारी उपयोगका लानग रै्ज्ञानिक र्ि व्यर्स्थापि कायवक्रिलाई पूर्व रुपिा लागू गदाव र्ार्षवक रु.१ खबव राजस्र् प्राप्त हिु ेप्रक्षेपर् गरेकोिा २०६९/७० देचख २०७४/७५ सम्ि र्ार्षवक औसि रु.१ अबव २२

ददगो र्ि व्यर्स्थापिबाट प्रके्षर्पि आय प्राप्त हिु े गरी दक्षिापूर्वक कायवक्रि संिालि गिव निदेशि ददि े।


136

क्र.सं.



करोड (१.२२ प्रनिशि) िार प्राप्त भएको देचखएकोले रै्ज्ञानिक र्ि व्यर्स्थापिबाट प्राप्त आय न्त्यूि देचखएको ।

48. 48 लक्ष्य र उत्पादि : कायवयोजिा अिसुार घटी र्ा बढी काठ उत्पादि हिुकुो कारर् पर्हिाि गरी सिुार गिुवपिे ।

र्ि व्यर्स्थापििा नििावररि गररएको लक्ष्य अिसुार उत्पादि सनुिचश्चि हिु ेगरी र्ि व्यर्स्थापि गिव निदेशि ददि े।

49. 49 जग्गाको सट्टा भिाव : िन्त्रालयले र्ि क्षेरको जग्गा अन्त्य प्रयोजिका लानग ददएको सम्बन्त्ििा गरेको अिगुिि प्रनिर्देि, २०७५ अिसुार 164 जलर्र्द्यिु आयोजिा, 22 नसिेन्त्ट उद्योग, 19 पयावपयवटि उद्योगलाई क्रिशाः ३ हजार २२३, 398.85 र 214.74 हेक्टर जग्गा उपलब्ि गराएकोिा उक्त आयोजिा र उद्योगले सट्टा जग्गा उपलव्ि िगराएको, र्ि क्षेरको ददगो र्र्कासका लानग सट्टा जग्गा प्राप्त गरी रै्ज्ञानिक र्ि व्यर्स्थापिको िाध्यििारा र्ि क्षेरको संरक्षर् गिुवपिे ।

र्ि क्षेरको ददगो र्र्कासका लानग सट्टा जग्गा प्राप्त गरी ददगो र्ि व्यर्स्थापिको िाध्यििारा र्ि क्षेरको संरक्षर् गिव निदेशि ददि।े

50. 50 पिुरोत्पादि : रै्ज्ञानिक र्ि व्यर्स्थापि कायवक्रि लागू भएको र्िको कटाि क्षेरिा पिुरोत्पादि सनुिचश्चििाका लानग िाउ रुख संरक्षर् र पिुरोत्पादि भए िभएको सम्बन्त्ििा अध्ययि अिसुन्त्िाि गिुवपिे ।


51. 51 र्ायकुो गरु्स्िर : हालैको एक अध्ययिले िेपालका प्रिखु सहरहरुिा र्ायकुो प्रदूषर् पाटीकुलर म्याटर (पी.एि.) १० को िारा अनिकिि १२० िाईक्रो पर क्युर्र्क निटर हिुपुिेिा १९६ देचख २ हजार १०४ िाइक्रो पर क्युर्र्क निटर देचखएकोले प्रार्ी जगिको स्र्ास््यिा असर पिे भएकोले रै्ज्ञानिक र्ि व्यर्स्थापििाफव ि ्र्ायकुो प्रदूषर् न्त्यूि गि ेिफव ध्याि ददिपुिे ।

ददगो र्ि व्यर्स्थापि िाफव ि ् र्ायूको प्रदूषर् न्त्यूि गि े िफव व्षर्स्थापि गिव निदेशि ददि े।

52. 52 कार्वि सचञ्चनि : रै्ज्ञानिक र्ि व्यर्स्थापिबाट र्िको काबवि सचञ्चनििा बढोत्तरी सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े।


137

क्र.सं.



भई काबवि व्यापारिाफव ि पुुँजी र्रृ्ि हिु ेहुुँदा रेड रर्िीनिलाई कायावन्त्र्यििा ल्याउि आर्श्यक काििु नििावर् गिुवपिे र अन्त्िरावर्िय सिदुायसुँग न्त्यायोचिि सचन्त्ि सम्िौिा गरी काबवि व्यापारबाट आय आजवि गिुवपिे ।

53. 53 काठ र फनिविर आयाि : भन्त्सारको आनसकुडा ि्याङ्कअिसुार र्र्गि ३ र्षविा र्र्नभ् देशबाट गोनलया, चिराि काठ ५६ लाख ६४ हजार ११७ घिर्फट र फनिविरसिेि आयाि गरेको देचखन्त्छ । आयािीि काठको िूल्य रु.४ अबव ६५ करोड ७० लाख ९८ हजार र फनिविरको िूल्य रु.३ अबव २६ करोड ३८ लाख ३२ हजारसिेि रु.७ अबव ९२ करोड ९ लाख ३० हजार बराबर र्र्देशी िरुा भकु्तािी गरेको अर्स्था रहेकोले व्यापार सन्त्िलुििा सिेि असर परेकोले रै्ज्ञानिक र्ि व्यर्स्थापिको प्रभार्कारी कायावन्त्र्यि गरी काठको आन्त्िररक िागअिसुार आपूनिव गि े कायवयोजिा ियार गरी कायावन्त्र्यि गिुवपिे ।

ददगो र्ि व्यर्स्थापिको प्रभार्कारी कायावन्त्र्यि गरी काठको आन्त्िररक िाग अिसुार आपूनिव गि े कायवयोजिा ियार गरी कायावन्त्र्यि गिव निदेशि ददि े।

रािपनि िरेु िराई ििेस संरक्षर् र्र्कास सनिनि 54. 54 आिार ि्याङ्क : आयस्िर र्रृ्ििा प्राकृनिक स्रोि संरक्षर् िथा व्यर्स्थापिको

योगदाि, जैर्र्क र्र्र्र्ििाको अर्स्था, र्षावत्िा िदीको िनिलोपिा, िदीबगर फैलार्ट, गाहवस््य ऊजाव उपयोगिा िर्ीकरर्ीय ऊजावको अिपुाि, रार्िय र्ि क्षेर, बाह्य क्षेर िराई ििेशिा रुख बाुँसले ढाकेको क्षेरको अिपुाि, बिरु्ा पशपुालििा संलग्ि कृषकलगायि र्र्र्रर्को अनभलेख बेसलाइि (आिार) ियार गरेको छैि । आिार ि्याङ्क ियार गरी उपलचब्िको िापि गिुवपिे ।


55. 55 कायव क्षरे बार्हरको खिव : बैकचल्पक उजाव कायवक्रि अिसुार सोलार बत्ती िरेुको रकिबाट उद्देश्य र्र्पररिको कायव गराएको सम्र्न्त्ििा


138

क्र.सं.



जडाि गिव ५५ थाि सोलार प्यािल, ब्यािीलगायि सािाि खररद गरी जडाि गिे कायवको लानग सम्िौिा गरी जिसहभानगिाबाट रु.७ लाख ८५ हजार र कायावलयबाट रु. ५३ लाख ३७ हजार भकु्तािी ददएकोले उद्देश्य र्र्परीिको कायव गराई खिव लेख्न ेपदानिकारीलाई चजम्िेर्ार बिाइिपुि े।

छािर्र्ि गरी िीि िर्हिानभर सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।

56. 56 कायव क्षरे र संगठि संरििा : र्ि िथा र्ािार्रर् िन्त्रालय र सनिनिको कायव क्षेर एकै प्रकारको रहेको देचखन्त्छ । सनिनििा पयावप्त किविारी र संगठि संरििा िरहेकोले सनिनिको काििा प्रभार्र्ि हिु े देचखएको छ । उद्देश्य प्राप्त गिव संगठिात्िक संरििाको पिुरार्लोकि हिुपुि े।


57. 57 अनभलेख : सनिनि गठि भएदेचख २०७४/७५ सम्ि ४ र्षविा केन्त्र र िािहि निकायिाफव ि रु.६ अबव १४ करोड खिव भए िापनि त्यसबाट भएको उपलचब्िको एकीकृि अनभलेख राखी िूल्याङ्कि िगरेको ।

सनिनि गठि भएदेचखको हालसम्िको उपलचब्िको एकीकृि अनभलेख ियार गरी िीि िर्हिानभर सोको िूल्यांकि प्रनिर्ेदि सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

रार्िय प्रकृनि संरक्षर् कोष 58. 58 आय दाचखला : रार्िय प्रकृनि संरक्षर् कोषअन्त्िगविका निकायले रु.४३ करोड

५२ लाख ८० हजार प्ररे्श शलु्क जस्िा आय प्राप्त गरेकोिा कोष खािािा दाचखला गरी सञ्चालक सनिनिबाट बाुँडफाुँड गरी खिव गरेको छ । संरक्षर् क्षेरसम्बन्त्िी नियिार्ली बिोचजि प्राप्त रकि सचञ्चि कोषिा जम्िा गरी र्र्नियोजि ऐििाफव ि रकि प्राप्त गरी खिव गिुवपिे ।

आगािी आनथवक र्षवदेचख संरक्षर् क्षेरसम्बन्त्िी नियिार्ली बिोचजि प्राप्त रकि सचञ्चि कोषिा जम्िा गरी र्र्नियोजि ऐििाफव ि रकि प्राप्त गरी खिव गि ेव्यर्स्था गिव निदेशि ददि े।

59. 59 औषनि व्यर्स्थापि : औषनि खररद गदाव लागि अििुाि ियार िगरेको, बोलपर िाध्यिबाट खररद िगरेको, गरु्स्िर परीक्षर् िगरेको, ८३ प्रनिशि िौज्दाि रहेकोले आर्श्यकिा पर्हिाि गरी सम्बचन्त्िि र्षव ि ैखपि हिु ेगरी

अब आइन्त्दा आर्श्यकिा पर्हिाि गरेर खपि हिुे गरी खररद व्यर्स्था निलाउि निदेशि ददि े।


139

क्र.सं.



खररद व्यर्स्था निलाउि ुपिे । 60. 60 चिनडयाखािा व्यर्स्थापि : कोषले चिनडयाखािा सञ्चालि सम्बन्त्ििा कायवर्र्नि,

नियिार्ली, गरुुयोजिा िबिाएको, चिनडयाखािा र्र्कास कोषसिेि स्थापिा िभएकोले सम्िौिाका सिव बिोचजि चिनडयाखािा व्यर्स्थापि हिुपुिे ।


61. 61 बढी भकु्तािी : कोष अन्त्िगविका ३ कायावलयले किविारीलाई भत्ता ददंदा सरुु िलर् स्केलको आिारिा ददिपुिेिा ग्रडे सिेि सिारे्श गरी भकु्तािी ददएकोले रु.३९ लाख २९ हजार बढी भकु्तािी भएको छ । बढी भकु्तािी ददएको रकि असलु गिुवपिे ।

कोषको ५७औ ं बैठकबाट उपलब्ि गराएको सरु्र्िालाई अििुोदि गरेकोले उचल्लचखि बेरुज ु लगि हटाउि े र अब आइन्त्दा सनिनिले नििावरर् गरेर िार गिव निदेशि ददि े।

62. 62 िूल्य अनभर्रृ्ि कर : िूल्य अनभर्ृर्ि कर ऐि, 2052 को अिसूुिी—1(ग) अिसुार रार्िय निकुञ्जको प्ररे्श शलु्किा िूल्य अनभर्ृर्ि कर लाग्ि े व्यर्स्था छ । सोबिोचजि अ्पूर्व संरक्षर् क्षेर र ििासल ु संरक्षर् क्षेर योजिा कायावलयले २०७४ श्रार्र्देचख २०७४ पौष १५ सम्ि प्राप्त शलु्किा िूल्य अनभर्ृर्ि कर रु.१ करोड ८० लाख ५४ हजार असलु िगरेकोले ऐिको व्यर्स्था कायावन्त्र्यि गिुवपिे ।

अब आइन्त्दा निकुञ्जबाट नलिे शलु्किा िूल्य अनभर्ृर्ि कर असलु गि ेव्यर्स्था गिव निदेशि ददि ेर उचल्लचखि बेरुज ुलगि हटाउि।े


140



श्रि, रोजगार िथा सािाचजक सरुक्षा िन्त्रालय

िहालेखापरीक्षकको ५२औ ंर्ार्षवक प्रनिरे्दि, २०७०/०७१ उपर भएका छलफलका निनि २०७६/०७/२८ का निर्यवहरु



सरकारी कायावलयिफव

१. १ आन्त्िररक लेखापरीक्षर् - िन्त्रालय अन्त्िगविका प्रत्याभनूि आिङ्क पीनडि कोष रु.१ करोड ३६लाख, बालर्र्कास िथा पिुस्थावपिा कोष र बालश्रि निर्ारर् कोष िथा िािहिका कायावलय अन्त्िगविका कल्यार्कारी कोषको सिेि रु. ५ अबव ९६ करोड ५८ लाखको आलेप िगराएको ।

िीि िर्हिानभर लेखापरीक्षर् गरी गराई सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

२. २ लेखापरीक्षर् - िन्त्रालयको रोजगार प्रर्िवि कायवक्रिको सोिै भकु्तािी िफव को खिव रु. १४ करोड ५१ लाख १५ हजारको लेखापरीक्षर् िगराएको ।

िीि िर्हिानभर लेखापरीक्षर् गरी गराई सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

३. ३ श्रि स्र्ीकृनि – श्रि र्र्भागले र्र्देशी िागररकलाई िेपालिा काि लगाउि े स्र्ीकृनि २०४८/०४९ देचख ददए पनि त्यसको अनभलेख िराखेको ।

िीि िर्हिानभर अनभलेख अध्यार्निक गरी सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।


141



४. ४ िम्सव ियार िगरेको – सीप र्र्कास िानलि केन्त्रले िम्सव रे्गर िालीि सञ्चालि गरी रु. ९३ लाख ७८ हजार खिव लेखेको र खिव सम्र्न्त्िी िम्सव ियार िगरेको ।

िानलि सञ्चालि गरी खिव लेखेको सम्र्न्त्ििा एक िर्हिानभर कागजाि सनिनििा पेश गिव र अथव िन्त्रालयको स्र्ीकृनि नलई िम्सव ियार गरी िालीि सञ्चालि गिव निदेशि ददि े।

५. ५ रोजगारी करारिािा – कुबेि र संयकु्त अरब इनिरेट्सको हकिा रोजगारी करारिािा सम्बन्त्िी निर्वयको कायावन्त्र्यि िभएको ।

सम्िौिा भएका सबै १० र्टै देशहरुिा अिलाइि िाफव ि करारिािा गिे व्यर्स्था गिव निदेशि ददि े।

६. ६ अस्थायी किविारी नियचुक्त – नियि र्र्पररि अस्थायी किविारी नियकु्त गरी रु. ९२ लाख १३ हजार िलब खिव लेखेको ।

नियि र्र्पररि अस्थायी किविारी नियकु्त गरी खिव लेख्न ेपदानिकारीलाई सिेि गराउिे, अब आइन्त्दा नियि अिसुार िार किविारी नियकु्त गिव निदेशि ददि ेर बेरुज ुलगि हटाउि े।

अन्त्य संस्थािफव - रै्देचशक रोजगार प्रर्िवि बोडव

७. ७ कल्यार्कारी कोष – कल्यार्कारी कोषको उद्देश्य र कायव क्षरे र्र्पररि गाडी खररद गरेको, एक किविारीलाई िलेनसयाचस्थि िेपाली राजदिुार्ासिा श्रि सहिारीलाई सहयोग गिव भिी पठाई रु. ८ लाख ८६ हजार खिव लेखेको ।

अिनिकृि रुपिा किविारीलाई काजिा पठाई खिव लेखेको रकि सम्र्चन्त्िि पदानिकारीबाट असलु उपर गि ेर अब आइन्त्दा कल्यार्कारी कोषको उद्देश्य र क्षेर अन्त्िगवि िार खिव गि े व्यर्स्था गिव निदेशि ददि े।

८. ८ कायवक्रि सञ्चालि – िानलि लगायिका सीप र्र्कासका कायवक्रि िथा सिेििािूलक कायव गिवका लानग ददइएको सिुार्को कायावन्त्र्यि िभएको र रु. ३ करोड ९२ लाखको कायवक्रि सञ्चालि िगरेको ।

िानलि लगायिका सीप र्र्कासका कायवक्रि िथा सिेििािलुक कायव गिवको लानग ददएको सिुार् कायावन्त्र्यि गिव िथा र्र्नियोचजि बजेट र कायवक्रि अिरुुप कायावन्त्र्यि गिव निदेशि ददि े।

९. ९ रार्ियस्िरको कल्यार्कारी कोष – दैर्ी प्रकोप र दघुवटिाबाट पीनडि किविारी र्ा पररर्ारका सदस्यलाई आनथवक सहायिा, र्र्द्यालय स्थापिा र छारर्नृि, स्र्ास््य उपिार केन्त्रको शरुुर्ाि िगरेको, प्रनिठािलाई

सिुार् अिसुार कायवयोजिा बिाई कायावन्त्र्यि गिव निदेशि ददि े।


142



पठाएको रकिको अलग-अलग लेखा िराखी बैँक स्टेटिेन्त्टका आिारिा लेखा राख्न ेगरेको ।

१०. १० सािाचजक सरुक्षा कोष – सािाचजक सरुक्षा करबाट असलु भएको रकिबाट सािाचजक सरुक्षाका कायवक्रि सञ्चालि गिुवपिेिा सो कायव िगरेको, ि्याङ्क केन्त्रको स्थापिा भएिा पनि सञ्चालि िभएको, कोषले सञ्चालि गिुवपिे ९ सािाचजक सरुक्षा कायवक्रि िध्ये ४ को ियारी पूरा गरेको उल्लेख गरे पनि शरुु िगरेको ।

सिुार् अिसुार एकीकृि सूििा प्रर्ाली र ि्याङ्क केन्त्र सञ्चालििा ल्याउि र सञ्चालि गिुवपिे ९ सरुक्षा कायवक्रिको कायवयोजिा बिाई कायावन्त्र्यििा ल्याउि निदेशि ददि े।


143




िहालेखापरीक्षकको ५३ औ र्ार्षवक प्रनिरे्दि, २०७१/०७२ उपर भएको छलफलका निनि २०७६/०७/२८ का निर्यवहरु



१. १ अिगुिि

१.१ र्र्नभ् संस्थाबाट नसिै भकु्तािी भएको रु. २१ करोड ४२ लाखको लेखापरीक्षर् िगराएको ।

सबै रै्देचशक सहयोग रकिको से्रस्िा पेश गरी लेखापरीक्षर् गराउि निदेशि ददि े।

१.२ प्रत्येक कोषबाट प्राप्त हिु ु पिे, प्राप्त भएको र प्राप्त हिु बाुँकी भिी रकि खलुाई राख्न ुपिेिा बोिसलाई सिेि आम्दािी जिाइएको ।

कोषिा रहेको रकिको स्पष्ट र्र्र्रर् खलुाई लेखा राख्न, योजिा एरं् कायवर्र्नि बिाई उद्देश्य अिरुुप प्रभार्कारी रुपिा पररिालि गिव गराउि निदेशि ददि े।

१.३ सािाचजक सरुक्षा करबाट असलु भएको रकि उपलब्ि गराएकोिा सो रकि कोषिा निचष्क्रय रहेको ।

सािाचजक सरुक्षा कोषिा जम्िा भएको रकि कोषको उद्देश्य अिरुुप िोर्कएको कायविा पररिालि गिव िथा सोको उपयोनगिा सम्बन्त्िी नियनिि अिगुिि गरी प्रनिर्देि ियार गिव निदेशि ददि े।

रै्देचशक रोजगार प्रर्िवि बोडव

2. २ अनभलेख िथा खिव : प्रिनलि कािूि बिोचजि राख्न ु पिे दैनिक आम्दािी खािा, रनसद नियन्त्रर् खािा र बैँक दाचखला अनभलेख िराखी

अब आइन्त्दा उद्देश्य र कायव क्षेर र्र्पररि खिव िगिव र हालसम्िको कोष पररिालि र्र्र्रर् ियार गरी िीि िर्हिानभर सनिनििा पेश गिव निदेशि


144



बैँक र्र्र्रर्को आिारिा िार कोषिा आम्दािी देखाएकोले उद्देश्य र कायवक्षेर र्र्पररि खिव गि ेकायव नियन्त्रर् हिु ुपिे ।

ददि े।

3. ३ लेखापरीक्षर् : बोडवको २०७१/०७२ को र्र्देश भ्रिर्, सर्ारी सािि खररद, इन्त्िि खिव र करारका किविारीको नियचुक्तसुँग सम्बचन्त्िि रु. ६ करोड ३८ लाखको सक्कल से्रस्िा पेश गरी लेखापरीक्षर् िगराएको ।

लेखापरीक्षर् गरी गराई सनिनििा जािकारी ददि निदेशि ददि े।


145




िहालेखापरीक्षकको ५४औ ंर्ार्षवक प्रनिरे्दि, २०७२/०७३ उपर भएका छलफलका निनि २०७६/०७/२८ का निर्यवहरु



१. लेखापरीक्षर् : िन्त्रालयको रोजगार प्रर्िवि कायवक्रििफव अन्त्िरार्िय श्रि संगठिका २ संस्थाबाट सोिै भकु्तािी भएको २५ करोड ५० लाख ४२ हजारको लेखापरीक्षर् िगराएको ।

रै्देचशक सहयोग रकिको से्रस्िा पेश गरी लेखापरीक्षर् गराउि निदेशि ददि े।

२. 167.1 रार्ियस्िरको कल्यार्कारी : कोषले प्रत्येक प्रनिठािबाट प्राप्त हिु ुपिे, प्राप्त भएको र प्राप्त हिु बाुँकी रकि खलुाई लेखा िराखेको, प्राप्त रकिको अिगुिि िगरेको, बैंक दाचखला भएको रकि अम्दािी देखाएको ।

कोषिा रहेको रकिको स्पष्ट र्र्र्रर् खलुाई लेखा राख्न, योजिा एरं् कायवर्र्नि बिाई उद्देश्य अिरुुप प्रभार्कारी रुपिा पररिालि गिव गराउि निदेशि ददि े।

रै्देचशक रोजगार र्र्भाग

३. िदु्दिी निक्षपे : रु. ७७ करोड ९७ लाखिध्ये सार्वजनिक सूििा प्रकाशि गरी बढी ब्याज कबोल गिे बैंकिा रकि जम्िा गिुव पिेिा र्र्नभ् ६ बैंकिा र्र्नभ् ब्याजदरिा राखेको, िरौटीर्ापिको रकि प्रनिष्पिावत्िक र्र्नि अपिाई जोचखिरर्हि उच्ि प्रनिफल हिु े बैंकिा राख्न ु पिे कायवको

व्याज फरक पारी रु. ५ करोड बैंकिा सम्िौिा गरेको सम्र्न्त्ििा सनिनििा कागजाि पेश गिव निदेशि ददि े।


146



पालिा िभएको, बैकसुँगको सम्िौिा अिसुार बिुाउि ुपिे ब्याज रै्देचशक रोजगार बोडवको कल्यार्कारी कोषको िल्िी खािािा जम्िा गिुव पिेिा सो कायव िगरेको ।

४. 149 नि:शलु्क हर्ाई र्टकट नभसा : श्रि िथा रोजगार राज्यिन्त्री स्िरको निर्वयबाट नि:शलु्क हर्ाई र्टकट िथा नभसा उपलब्ि हिु े उल्लेख भएकोिा सोको प्रर्िवि खिव िथा सेर्ा शलु्क र्ापि रु. १० हजारसम्ि िार नलि पाउि े प्रार्िाि रहेकोिा र्र्नभ् शीषवकिा बढी रकि असलु गरेको अिगुिि हिुपुिे ।

सम्बचन्त्िि रोजगारदािा िलुकुसुँग 2072/02/26 को निर्वय बिोचजि कूटिीनिक पहल गरी नि:शलु्क हर्ाई र्टकट िथा नभसा सम्बन्त्िी व्यर्स्थाको प्रभार्कारी कायावन्त्र्यि गिव र सोको अिगुिि प्रनिर्देि सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

सािाचजक सरुक्षा कोष

५ 167.2 सािाचजक सरुक्षा करबाट असलु भएको ११ अबव ३५ करोड ५८ लाख कोषिा निचष्क्रय रहेको ।

सािाचजक सरुक्षा कोषिा जम्िा भएको रकि कोषको उद्देश्य अिरुुप िोर्कएको कायविा पररिालि गिव िथा सोको उपयोनगिा सम्बन्त्िी नियनिि अिगुिि गरी प्रनिर्देि ियार गिव निदेशि ददि।े

सीप र्र्कास िानलि केन्त्र

६ किविारी दरबन्त्दी िथा नियचुक्त : िानलि केन्त्रको दरबन्त्दी सािान्त्य प्रशासि िन्त्रालयिा दिाव िभई अस्थायी रुपिा करारिा किविारीहरुलाई प्रनिस्पिाव र्र्िा काििा लगाएको र अथव िन्त्रालयको कायव सञ्चालि निदेचशकालाई आिार िािी उपदाि, संचिि नबदा, औषनि उपिार र्ापि ६८ लाख ९९ हजार खिव लेखेको ।

अस्थायी किविारी नियचुक्त सम्र्न्त्िी कागजाि र प्रनिस्पिाव िहिुकुो कारर् खलुाई सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।


147



७ रोजगार अििुनि प्रर्ाली : प्रचशक्षाथीको िाि िािेसी र्र्र्रर् र स्र्ीकृि ढाुँिािा से्रस्िा राख्नपुिे ।

प्रचशक्षाथीको िाि िािेसी र्र्र्रर् र स्र्ीकृि ढाुँिािा से्रस्िा राख्न निदेशि ददि े।


८ 115 अनभलेख िथा खिव : कोषबाट करारका किविारीको िलबिा, िेपाली राजदूिार्ास कोररयािा गाडी खररद, र्र्देश भ्रिर् र राज्यिन्त्रीको र्र्देशिा होटल खिव सिेि रु. ६६ लाख ३९ हजार उद्देश्य र कायव क्षरे र्र्पररि खिव गरेको नियन्त्रर् हिुपुि े।

बोडवको उद्देश्य र्र्पररि खिव गि े पदानिकारीलाई सिेि गराउि े र बोडवको उद्देश्य िथा कायव क्षेर अिरुुप खिव व्यर्स्थापि गिव निदेशि ददि े।


148




िहालेखापरीक्षकको ५५औ ंर्ार्षवक प्रनिरे्दि, २०७३/०७४ उपर भएका छलफलका निनि २०७5/12/1 र 18 का निर्यवहरु



१. १ िीनि िथा कायवक्रि : कारखािा िथा कायवस्थलिा श्रि परीक्षर् अनिर्ायव रुपिा गिुवपिे, रार्िय रोजगार िीनिलाई कायवयोजिा बिाई कायावन्त्र्यि गिे आदद कायव िभएकोले आर्निक योजिा र बजेटले पररलचक्षि गरेको िीनि कायवक्रि कायावन्त्र्यि हिुपुदवछ ।

योगदाििा आिाररि सािाचजक सरुक्षा कायवक्रि यथाशीघ्र लागू गिव, रै्देचशक रोजगारीिा जािकेो हकर्हि संरक्षर् िथा सरुक्षासुँग सम्र्चन्त्िि कायवक्रिहरु संिालि गिव र श्रनिक कल्यार्कारी कोषको उद्दशे्य अिरुुप कायवक्रि संिालि गिव निदेशि ददि े। सािाचजक सरुक्षा कर र्ापिको एक प्रनिशि रकि सािाचजक सरुक्षा कोषिा ित्काल जम्िा गिव अथव िन्त्रालयलाई निदेशि ददि े।

२. २ र्ार्षवक लक्ष्य प्रगनि : रै्देचशक रोजगारका लानग सरुचक्षि आप्रर्ासि पररयोजिा अन्त्िगवि संिानलि र्र्नभ् र्क्रयाकलपाहरु गि े उल्लेख भएकोिा प्रगनि र्र्र्रर् िथा आयोजिागि र्हसार् ियार िगरेको, िेपाल सरकार स्र्ीस सरकारर्ीि भएको सम्िौिा अिरुुप सोिै भकु्तािीिफव हालसम्ि प्राप्त रकिको अनभलेख िन्त्रालयिा िरहेकोले आयोजिा र्हसाब ियार गरी सम्िौिा बिोचजिका र्क्रयाकलाप सम्पादि भए िभएको यर्कि गिुवपिे ।

रै्देचशक रोजगारका लानग सरुचक्षि आप्रर्ासि पररयोजिा अन्त्िगवि संिानलि र्र्नभ् र्क्रयाकलपाहरु गि े उल्लेख भएकोिा प्रगनि र्र्र्रर् िथा आयोजिागि र्हसार् ियार गिव र रै्देचशक सहायिा अन्त्िगवि सि ्२०13 देचख 2018 सम्िको सोिै भकु्तािी भएकोिा सोको र्हसार् पेश गरी सम्परीक्षर् गराउि निदेशि ददि े।


149



३. ३ बैदेचशक सहायिा : िन्त्रालयले चस्र्स सहयोगिफव रु. २५ करोड २९ लाख ३२ हजार सोिै भकु्तािी अिदुाि प्राप्त गदाव सम्िौिाको दफा ११ बिोचजि (क) र्गव को लेखापरीक्षकबाट लेखापरीक्षर् गराउि े गरी सम्िौिा भएको पाइयो । िहालेखापरीक्षकको क्षेरानिकारलाई ि ैसीनिि गरी रै्देचशक सहायिा सम्बन्त्िी सम्िौिा गि े पदानिकारीलाई चजम्िेर्ार बिाई सोिै भकु्तािीिफव को से्रस्िा लेखापरीक्षर्को लानग पेस हिुपुिे ।

स्र्ीस सहयोग लगायि सबै रै्देचशक सहयोग रकिको से्रस्िा पेश गरी लेखापरीक्षर् गराउि निदेशि ददि े।

४. ४ निचष्क्रय कोष : बालबानलका र्र्कास िथा पिुाः स्थापिा कोषिा रु.२ करोड ५१ लाख २१ हजार िौज्दाि रहेकोिा रु २१ लाख ८५ हजार खिव भई रु.२ करोड २९ लाख ३६ हजार प्रत्याभनूि र आिंक पीनडिकोषिा रु.८१ लाख ९४ हजार, बालश्रि निर्ारर् कोषिा रु.५६ लाख ४५ हजार र व्यर्सार्यक िथा सीप र्र्कास िानलि केन्त्रको आन्त्िररक कोषिा रु.६ करोड ९० लाख ७५ हजार गि र्र्गि र्षवदेचख िै निचष्क्रय रहेकोले रकि सचञ्चि कोषिा दाचखला हिुपुि े।

आर्श्यक भएको कोषको रकि उद्देश्य अिरुुप कायवक्रि संिालि गिव उपयोग गिव र अन्त्य कोषिा निचष्क्रय रहेको रकि संचिि कोषिा दाचखला गिव निदेशि ददि े।

श्रि र्र्भाग ५. ५ श्रि स्र्ीकृनि : श्रि स्र्ीकृनि िनलई काि गि ेिथा स्र्ीकृि नलएको

अर्निभन्त्दा बढी बसेर गैरकािूिी गनिर्र्नि सञ्चालि गि े कायव रोक्ि कदठिाइ परेकोले श्रि स्र्ीकृनि सम्बन्त्ििा अिगुिि सदुृढ गिुवपिे ।

श्रि स्र्ीकृनि प्राप्त श्रनिकको अर्स्थाको अिगुिि कायवयोजिा बिाई कायावन्त्र्यि गिव र सोको प्रनिर्देि सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

६. ६ श्रि ऐिको कायावन्त्र्यि : श्रि ऐि, २०७४ िा श्रनिक आपूनिव र दिावसम्बन्त्िी कािूिी व्यर्स्था गरे िापनि नियिार्ली र कायवर्र्नि िहुुँदा कायावन्त्र्यि हिु िसकेको, र्र्भागले स्र्देशिा श्रनिक जिशचक्त आपूनिव

र्र्द्यिाि श्रि ऐि, कािूििा भएको व्यर्स्थािा आर्श्यक पररिाजवि र नियिार्ली िथा कायवर्र्नि िय गरी कायावन्त्र्यििा ल्याउि र स्र्देशिा श्रनिक जिशचक्त आपूनिव गि े कम्पिीहरुले ऐि, नियि र्र्परीि कि


150



गिे कम्पिीहरुले ऐि, नियिर्र्परीि कि सरु्र्िा ददएको र्ा ऐि, नियिको शिव र्र्परीि सम्िौिा गरे िगरेको सम्बन्त्ििा अिगुिि हिुपुि े।

सरु्र्िा ददएको र्ा ऐि, नियिको शिव र्र्परीि सम्िौिा गरे िगरेको सम्बन्त्ििा र्र्भागबाट अिगुिि गरी गराई सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।

रै्दचशक रोजगार र्र्भाग ७. ७ नि:शलु्क र्टकट िथा नभषा : अिलाइि दिाव गिव, राहदािी बिुाउि,

सङ्कनलि राहदािी दूिार्ास परु् याउि र अध्यागिि सरुक्षा जाुँि प्रिाचर्ि गिव बेग्लाबेग्लै निकाय खडा गरी िोर्कएको रकि नलि े गरेको देचखएकोले उक्त कायव सािान्त्यरुपिा रोजगारिा जाि े व्यचक्तहरु स्र्यंले गिव सक्ि ेप्रकृनिको भएको र सो कायवको लागिसिेि न्त्यूि हिुिेा एजेन्त्ट खडा गरी बढी रकि असलु गि ेगरेको सम्बन्त्ििा र्र्भागले प्रभार्कारी अिगुिि गिव सकेको छैि ।

सम्बचन्त्िि रोजगारदािा िलुकुसुँग 2072/02/26 को निर्वय बिोचजि कूटिीनिक पहल गरी नि:शलु्क हर्ाई र्टकट िथा नभसा सम्बन्त्िी व्यर्स्थाको प्रभार्कारी कायावन्त्र्यि गिव र सोको अिगुिि प्रनिर्देि सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

८. ८ रै्देचशक रोजगारी : रै्देचशक रोजगारीको सम्बन्त्ििा राजदूिार्ासिाफव ि सम्भाव्यिा र उपयकु्तिाको जािकारी नलई रोजगारीिा जाि ेव्यचक्त िथा व्यर्साय सञ्चालकलाई जािकारी ददि े र अनभिखुीकरर् गि े िथा सीपयकु्त एरं् पेसागि जिशचक्तिाफव ि रै्देचशक रोजगारीलाई सरुचक्षि र ियावददि बिाउिपुिे ।

रै्देचशक रोजगार सम्बन्त्िी सेर्ा प्रर्ाहिा कायवयोजिा र कायव र्र्र्रर् लागू गिुवका साथै FEMIS टोकि लागू गरी सीपयकु्त जिशचक्तिाफव ि ्रै्देचशक रोजगारीलाई सरुचक्षि िथा ियावददि िलु्याउि र रै्देचशक रोजगारीको सम्भाब्यिा अध्ययि गरी कायावन्त्र्यििा ल्याउि निदेशि ददि े।

९. ९ सेर्ा प्रर्ाह : र्र्भागबाट िािहि कायावलयिा टोकि प्रर्ाली लागू गरी पर्हले आउि े सेर्ाग्राहीलाई पर्हले सेर्ा पाउिे व्यर्स्था गिुवपिे, सेर्ाग्राहीलाई सहजीकरर्को व्यर्स्था गिुवपिे िथा सेर्ाग्राहीले सरकारले िोकेको सेर्ा शलु्क भन्त्दा बढी भकु्तािी गिुवपिे अर्स्था रहे िरहेको

सेर्ाग्राही िैरी सेर्ा प्रर्ाह गिवका निचम्ि संस्थागि क्षििा अनभर्ृर्ि गदै जिशचक्त व्यर्स्थापि गिव र सोको प्रभार्कारी अिगुिि िथा निरीक्षर्को व्यर्स्था निलाउि निदेशि ददि े।


151



सम्बन्त्ििा सेर्ाग्राहीलाई अिभुनूि हिु े गरी अिगुिि िथा निरीक्षर्को व्यर्स्था निलाउि ुपिे ।

१०. १० उजरुी व्यर्स्थापि : र्षविा कूल उजरुीको ५० प्रनिशि पनि कारर्ाही टुङ्गो िलागेकोले उजरुी फछ यौट कायव प्रभार्कारी िदेचखएकोले सम्बचन्त्िि र्षविा फछ यौट िभई बाुँकी रहेका िदु्दाको चजम्िेर्ारी पनछल्लो र्षव सारी िदु्दाको आयगुि र्गीकरर् गरी परुािा िदु्दालाई प्राथनिकिा ददई फछ यौट गिुवपिे ।

सेर्ाग्राहीको उजरुी सु् े प्रभार्कारी संयन्त्रको र्र्कास गिव, उजरुी व्यर्स्थापिका लानग दैनिक र्र्र्रर् ियार गरी प्राथनिकिाका आिारिा उजरुी फछ यौट प्रर्ालीलाई प्रभार्कारी बिाउि र उजरुी फछ यौटको कायवयोजिा बिाई सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

11. 11 क्षनिवपूनिव : संस्थागििफव पीनडिबाट १ हजार ४५२ उजरुीबाट रु.४३ करोड ६० लाख ६५ हजार दाबी गरेकोिा रु ९ करोड ३ लाख १४ हजार (२०.७१ प्रनिशि) नबगो भराएको छ भि ेअदालििा ५२ िदु्दा दिाव गरी रु.१५ लाख दाबी गरेको छ । व्यचक्तगििफव पीनडिको संख्याको आिारिा २८.४६ प्रनिशि र दाबी रकिको आिारिा ५१.७५ प्रनिशिको लानग अदालििा िदु्दा दायर गरेकोिा संस्थागििफव संख्याको आिारिा ३.५८ प्रनिशि र नबगो दाबी रकिको आिारिा ०.३४ प्रनिशिको लानग अदालििा िदु्दा दिाव गरेको पाइयो । संस्थागििफव न्त्यूि िारािा िदु्दा दायर गिुवको कारर् र्र्भागले स्पष्ट पारेको छैि । बढी नबगो दाबी हिु े संस्थागि िदु्दाहरुको फछ यौटिा र्र्भागले ध्याि ददिपुिे ।

व्यचक्तगि िथा संस्थागििफव क्षनिपूनिव र्ापिको नबगो दार्ी सम्र्न्त्िी िदु्दा न्त्यूि रहिकुो कारर् स्पष्ट पारी बढी नबगो दार्ी हिु े संस्थागि िदु्दाहरुको फछ यौट गरी सनिनििा प्रनिर्ेदि पेश गिव निदेशि ददि े।

12. 12 अिनिकृि काज : दरबन्त्दीभन्त्दा बढी किविारी राखी िथा कायवर्र्र्रर् बेगर खिव लेखेको रकि नियनिि देचखएि । दरबन्त्दी िथा कायवर्र्र्रर्

छािर्र्ि गरी अिनिकृि रुपिा काजिा खटाउि ेपदानिकारीलाई कािूिी कारर्ाही गरी निजबाट असलु उपर गरी िीि िर्हिानभर सनिनििा


152



बेगर काज बसेको अर्निको िलब भत्ता रु.२४ लाख ४५ हजार निजाििी सेर्ा ऐिअिसुार काजिा खटाउि े पदानिकारीलाई चजम्िेर्ार बिाई असलु गिुवपिे ।

जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

13. 13 श्रनिकको ितृ्य ु : कािदारको सरुक्षाको िखु्य चजम्िेर्ारी रोजगारदािाको भए िापनि श्रि सम्िौिा गरी िेस्रो िलुकु गएका िागररकको संरक्षर् गिुवपिे चजम्िेर्ारी िेपाल सरकारको पनि भएकोले कािदारको कायव अर्स्था, रोजगारी र जीर्िको सरुक्षाका सम्बन्त्ििा नियनिि अिगुिि गरी कािदारको आत्िसम्िाििा र्रृ्ि गि ेसूिकहरुको पर्हिाि र प्रयोग गरी रै्देचशक रोजगारलाई सरुचक्षि गिुवपिे ।

रै्देचशक रोजगारिा जाि े कािदारको कायावर्स्था र रोजगारी एरं् जीर्िको सरुक्षा सम्बन्त्ििा नियनिि अिगुिि गि े िथा राजदूिार्ासिाफव ि ् कािदारको आत्िसम्िाििा र्रृ्ि हिु े सूिकहरुको पर्हिाि र प्रयोग गरी रै्देचशक रोजगारलाई सरुचक्षि बिाउि निदेशि ददि े।

14. 14 पोशाक र्र्िरर् : पोशाक र्र्िरर् गदाव प्ररे्शाज्ञा प्राप्त कािदारभन्त्दा १ हजार ३७७ जिा बढीलाई बिुाई खिव देखाएको प्रनिव्यचक्त रु.४ हजार ८६२ का दरले रु.६६ लाख ९५ हजार फरक परेको सम्बन्त्ििा र्हसाब निलाि र्र्र्रर् पेस गिुवपिे ।

फरक पिव गएको रकिको सम्र्न्त्ििा र्हसाब निलाि र्र्र्रर् एक िर्हिानभर सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

ई.पी.एस. कोररया शाखा (2072/073) 15. 15 पोशाक खररद : दचक्षर् कोररयािा जाि ेकािदारको निचम्ि २०७२/७३

िा ज्याकेट िथा टोपी खररद गिव रु.१ करोड ३२ लाख ६१ हजार लागि अििुाि ियार गरी बोलपर आह्वाि गदाव घटी अङ्क कबोल गिे एक आपूिवकको रु.१ करोड २५ लाख ७७ हजार बोलपर स्र्ीकृि भएकोिा रु.१ करोड ४३ लाख ७३ हजार भकु्तािी भएकोले रु.१७ लाख ९६ हजार बढी भकु्तािी भएको असलु गिुवपिे साथै कायावलयले

बोलपरिा कबोल गररएको भन्त्दा बढी भकु्तािी ददएको सम्र्न्त्ििा छािर्र्ि गरी बढी भकु्तािी भएको भए असलुउपर गिव गराउि र सोको जािकारी एक िर्हिानभर सनिनिलाई गराउि निदेशि ददि े।


153



पोशाक खररद गरी र्र्िरर् गि े व्यर्स्था ििानसब िदेचखएकोले श्रनिक स्र्यंले िोर्कएको िापदण्डबिोचजिको पोशाक खररद गि े व्यर्स्था निलाइि ुपिे ।

16 16. सर्ारी सािि खररद : ई.पी.एस. कोररया शाखाले १ थाि सर्ारीसािि हदुाुँहदैु रार्िय योजिा आयोगबाट कायवक्रि स्र्ीकृनि िगराई १ थाि स्कारर्पयो चजप खररद गरी रु.५६ लाख ६० हजार खिव लेखेकोिा कािदारको हकर्हिको लानग सङ्कनलि रकिबाट िालकु निकायको लानग सर्ारी सािि खररद गिव निल्ि ेिदेचखएको ।

र्र्नियोजि ऐि अिरुुप कायवक्रि स्र्ीकृि िगराई खररद गरेकोले सम्बचन्त्िि पदानिकारीलाई र्र्भागीय कारबाही गिव र अब आइन्त्दा र्ार्षवक कायवक्रि स्र्ीकृि गरेर िार सर्ारी सािि खररद गिव गराउि निदेशि ददि े।

रार्िय स्िरको कल्यार्कारी कोष

17. 17 कोष पररिालि : गि र्षवको िौज्दाि, यो र्षव प्राप्त रकि र उक्त रकििा र्ाचर्ज्य बैङ्कहरुबाट प्राप्त ब्याजसिेि कोषिा रु.१३ अर्व २२ करोड ४७ लाख ६७ हजार िौज्दाि रहेको छ । कोषको कायवसञ्चालि कोषिफव गि र्षव रु.४४ लाख १८ हजार िौज्दाि रहेकोिा यो र्षव रु.२२ लाख ८४ हजार खिव भई रु.२१ लाख ३४ हजार बाुँकी रहेको छ । हाल उक्त रकि सािाचजक सरुक्षा कोषिा जम्िा भएकोले योजिा एरं् कायवर्र्नि ियार गरी उद्देश्यअिरुुप कोष पररिालि गिुवपिे ।

कोषिा रहेको रकि योजिा एरं् कायवर्र्नि बिाई उद्देश्य अिरुुप प्रभार्कारी रुपिा पररिालि गिव गराउि निदेशि ददि े।

18. 18 लेखा व्यर्स्था : कोषले र्र्नभ् र्ाचर्ज्य बैङ्क िथा राि बैङ्कबाट बैङ्क र्र्र्रर् प्राप्त गरी िौज्दािको आिारिा आय व्यय र्र्र्रर् ियार गरेको िदेचखएको, आंचशक लेखाको आिारिा पेस गरेको र्र्र्रर्िा उचल्लचखि रकिको यथाथविा जाुँि गिव िसर्कएकोले सम्पूर्व कारोबारको िेपाल

सम्पूर्व कारोबारको िेपाल लेखािाि बिोचजि लेखा राखी व्यर्चस्थि गिव निदेशि ददि े।


154



लेखािाि बिोचजि भौिर उठाि िथा लेजर प्रर्र्र्ष्ट गरी लेखा ियार गिुवपिे ।

19. 19 अनभलेख व्यर्स्था : प्रत्येक प्रनिठािबाट प्राप्त हिुपुिे, प्राप्त भएको र प्राप्त हिु बाुँकी रकि खलुाई लेखा राख्नपुिे र रकि प्राप्त भए िभएको सम्बन्त्ििा अिगुिि गिुवपिे ।

कम्पिी िथा प्रनिठािहरुको िाफा र बोिस सम्बन्त्िी रकि कोषिा दाचखला गरेको र्र्र्रर् अद्यार्निक बिाइराख्न निदेशि ददि े। प्रत्येक र्षव असार िशान्त्िनभर लेखा व्यर्स्थापि सम्बन्त्िी कायव सम्प् गिव निदेशि ददि े। कोषको दायरािा िआएका कम्पिी िथा प्रनिठािहरुलाई दायरािा ल्याई र्र्र्रर् अद्यार्निक गिव निदेशि ददि।े

सािाचजक सरुक्षा कोष 20. 20 कोष व्यर्स्थापि : हालसम्ि कोषिा रु.१६ अबव ७९ करोड जम्िा

भएको रकिको कोषको उद्देश्य अिसुार िोर्कएको कायविा खिव भएको िदेचखएि कोषको उद्देश्य पूरा हिु ेगरी खिव गिुवपिे ।

सािाचजक सरुक्षा कोषिा जम्िा भएको रकि कोषको उद्देश्य अिरुुप िोर्कएको कायविा पररिालि गिव िथा सोको उपयोनगिा सम्बन्त्िी नियनिि अिगुिि गरी प्रनिर्देि ियार गिव निदेशि ददि े।

21. 21 कोषिा सहभानगिा : सरकारी िथा औद्योनगक प्रानिठाििा कायवरि सबै किविारी कोषको दायरानभर पिे उल्लेख भए िापनि कायावलयबाट प्रकाचशि र्ार्षवक प्रनिर्देि अिसुार हालसम्ि सरकारी क्षेरको ८३ प्रनिशि, निजी क्षरेको १६ प्रनिशि र अन्त्य क्षरेको १ प्रनिशििार योगदाि रही कर असलुी भएको र्र्र्रर् प्राप्त भएकोले निजी क्षेर र अन्त्य क्षेरका कािदार एरं् किविारीलाई कोषिा सहभागी गराउि पहल गिुवपिे ।

निजी क्षेर िथा अन्त्य क्षेरका सबै कािदार एरं् किविारीलाई कोषिा सहभागी गराउि प्रभार्कारी कायवयोजिा ियार गरी लागू गिव निदेशि ददि े।

रै्देचशक रोजगार प्रर्िवि बोडव 22. 22 आम्दािी उपयोग : बोडवको र्र्गि ५ र्षवको आम्दािी खिवको चस्थनि कायवर्र्नि बिाई कायवक्रिको लानग आर्श्यक पिे निचश्चि प्रनिशि रकि


155



र्र्श्लषेर् गदाव आम्दािीको िलुिािा ७.७४ प्रनिशिदेचख १०.४४ प्रनिशिसम्ि खिव हिु े गरेको देचखएकोले सो कायवको लानग आर्श्यक रकि निचश्चि गरी बाुँकी रहेको रु.४ अबव ३ करोड ४८ लाख ७५ हजार राजस्र् दाचखला गिुवपिे ।

िौज्दाि राखी बढी भएको रकि राजस्र् दाचखला गिव निदेशि ददि े।

23. 23 छारर्चृत्त : रै्देचशक रोजगार छारर्चृत्त सञ्चालि कायवर्र्नि, २०७१ को बुुँदा ११ अिसुार १२ चजल्ला चशक्षा कायावलयिाफव ि १ हजार २५५ लाई रै्देचशक रोजगार छारर्चृत्त र्र्िरर् गरी रु.१ करोड ९ लाख ४४ हजार खिव लेखेको देचखएको साथै छारर्चृत्त छिौट र र्र्िरर्का सम्बन्त्ििा बोडवले अिगुिि गरी अनभलेख राखेको िदेचखएको ।

छारर्चृत्त छिोट र र्र्िरर् सम्बन्त्ििा आर्श्यक सोफ्ट्रे्यर नििावर् गरी आईसीटी बेसिा आिाररि छारर्चृत्त र्र्िरर् प्रर्ाली लागू गिव िथा सोको नियनिि अिगुिि िथा िूल्याङ्कि गिव निदेशि ददि े।

24. 24 िानलि केन्त्र : व्यार्सार्यक िथा सीप र्र्कास िानलि केन्त्रको दरबन्त्दी स्र्ीकृि भएको िदेचखएको, स्थायी संगठि एरं् संरििा िबिाई अस्थायी रुपिा लािो सियसम्ि सञ्चालि हिु ुििानसब िदेचखएको, कायावलय दिाव र स्र्ीकृि दरबन्त्दीबेगर िलब भत्तािा रु.२ करोड ४६ लाख १ हजार खिव लेखेको र निजाििी सेर्ा ऐि, २०४९ को दफा ७(२)ख बिोचजि िलबी प्रनिर्देिसिेि पाररि िभएकोले उक्त खिव कािूिसम्िि िभएकोले संगठिको औचित्य परु्ष्ट हिुपुिे ।

स्थायी संगठि संरििा र स्र्ीकृि दरबन्त्दी भएकाको हकिा प्रिार् पेश गिव र सो िभएकाको हकिा छािर्र्ि गरी सम्बचन्त्िि पदानिकारीबाट असलु उपर गरी गराई सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।


156




िहालेखापरीक्षकको ५६औ ंर्ार्षवक प्रनिरे्दि, २०७४/०७५ उपर भएका छलफलका निनि २०७६/११/१२ का निर्यवहरु



१. १ आर्निक योजिा र बजेट कायावन्त्र्यि : आर्निक योजिा िथा बजेटिा सिारे्श भएबिोचजि व्यर्सायजन्त्य स्र्ास््य र सरुक्षा सम्बन्त्िी िीनि नििावर् िभएको, सीप र्र्कास िानलि केन्त्र स्थापिा िभएको, र्र्पे्रषर्लाई नभत्र्याउि रै्देचशक रोजगारीिा जाि ु अचघ अनिर्ायव रुपिा बैँक खािा खोल्ि ु पिे र सोही खािािा र्र्पे्रषर् पठाउि े व्यर्स्था िनिलाएको, आर्निक योजिा एरं् बजेट र्क्तव्यिा उचल्लचखि व्यहोरा कायावन्त्र्यि गिुवपिे ।


सरुचक्षि आप्रर्ासि पररयोजिा

२. २ लेखापरीक्षर् : रु. २० करोड १८ लाख १९ हजार सोिै भकु्तािी ददएको, संर्र्िाि र प्रिनलि काििुको र्र्पररि हिु ेगरी रै्देचशक सहायिा ग्रहर् गिव सम्िौिा गि े पदानिकारीलाई चजम्िेर्ार बिाई सोिै भकु्तािी गरेको रकिको लेखापरीक्षर् गराउि ुपिे ।

संर्र्िाि र प्रिनलि काििुको र्र्पररि हिु े गरी रै्देचशक सहायिा ग्रहर् गिव सम्िौिा गि ेपदानिकारीलाई सिेि गराउि ेनिदेशि ददि ेर रै्देचशक सहायिा लगायि सबै सार्वजनिक खिवको लेखापरीक्षर् गिव गराउि निदेशि ददि े।


157



श्रि र्र्भाग

३. ३ गैरिपेाली श्रनिक अिगुिि : श्रि स्र्ीकृनिको अर्निभन्त्दा बढी काि गरे िगरेको सम्बन्त्ििा र्र्भागबाट अिगुिि िभएको, र्र्नभ् प्रकृनिका नभसाको स्र्ीकृनि ददि े निकायहरु बीि सिन्त्र्य िभएको, अिैपिाररक क्षेरिा कायवरि गैरिेपालीसिेिको अध्ययि एरं् पञ्जीकरर् गि े उद्देश्य राखे पनि त्यसको कायावन्त्र्यि िभएकोिा सिन्त्र्य एरं् अिगुिि गिुव पिे ।


रै्देचशक रोजगार र्र्भाग

४. ४ रै्देचशक रोजगारी चस्थनि : रै्देचशक रोजगारीको लानग िलेनसया र दचक्षर् कोररयािा जािकेो लानग शनु्त्य लागििा सम्िौिा भएकोिा अन्त्य सम्भाव्य देशिा सिेि शनु्त्य लागििा सम्िौिा गिव प्रयास गिुव पिे ।

थप िलुकुहरुिा शनु्त्य लागििा रै्देचशक रोजगारीिा जाि ेव्यर्स्थाका लानग काि कारर्ाही अचघ बढाउि निदेशि ददि े।

५. ५ आय लेखाकंि : रै्देचशक रोजगारीिा जाि ेव्यचक्तलाई अििुनि प्रदाि गदाव नलइि ेदस्िरु ५ कायावलयबाट असलु हिुे व्यर्स्था भएकोिा असलु गि ेकायावलयले आम्दािीको लेखा व्यर्चस्थि िराखेको ।

आम्दािीको लेखा व्यर्चस्थि गरी नियनिि रुपिा अध्यार्निक गिव निदेशि ददि े।

६. ६ िरौटी : रु. ७० करोड र्र्नभ् क र्गवका बैँकिा िदु्दिी खािािा लगािी गरेकोिा लगािीबाट प्राप्त ब्याजको लेखाुँकि भएको सनुिचश्चि हिु ेअर्स्था िभएको, िरौटी खािािा राख्न ुपिे न्त्यूििि रकिको अििुाि गरी बाुँकी रकि पररिालि गिुव पिे ।


७. ७ सेर्ा प्रर्ाह : रै्देचशक रोजगारीिा जािलेाई स्र्ीकृनि प्रदाि गि े रै्देचशक रोजगारीिा जािलेाई आर्श्यक पिे सूििा िथा सेर्ा


158



कायावलयिा अव्यर्चस्थि नभड हिु ेगरेको, सेर्ा नलि पेश गिुवपिे कागजाि िथा शलु्क सम्बन्त्ििा कािदार ससूुचिि िभएको, काठिाडौँ कायावलयिा सेर्ाग्राहीलाई सरु्र्िा प्रदाि गिव टोकि प्रर्ाली व्यर्चस्थि िभएको ।

सम्र्न्त्ििा आिनुिक सूििा प्रर्र्निको उपयोग गरी व्यर्चस्थि रुपिा उपलब्ि गराउि निदेशि ददि े।

८. ८ र्ि नभसा/र्ि र्टकट : र्ि नभसा/र्ि र्टकटको व्यर्स्था निलाए पनि यो प्रार्िािको पूर्व रुपिा कायावन्त्र्यि िभएको, रोजगार व्यर्सायीले िोर्कएको अनिररक्त शलु्क नलि े गरेको गिुासो आएको, कािदारको र्टकट खिव, बीिा खिव र नभसा शलु्क रोजगार व्यर्सायी र्ा रोजगारदािा कम्पिीले व्यहोरेको सम्बन्त्ििा र्र्भागले अिगुिि िगरेको ।

र्ि नभसा/र्ि र्टकटको व्यर्स्था र शनु्त्य लागििा रै्देचशक रोजगारी सनुिचश्चि गिव आर्श्यक पिे सबै प्रकारका िीनिगि र कािूिी प्रार्िािहरुको कायावन्त्र्यि गिव, आर्श्यक सिुार गिव र प्रभार्कारी अिगुिि गिव निदेशि ददि े।

सािाचजक सरुक्षा कोष

९. ९ काििुको पालिा : सािाचजक सरुक्षा कर र्ापि जम्िा भएको रकि सािाचजक सरुक्षा कोषिा जम्िा िगरी सचञ्चि कोषिा जम्िा गरेकोले काििुको पालिा िभएको ।


रार्ियस्िरको कल्यार्कारी कोष

१०. १० कोषको उपयोग : उद्योग प्रनिठाििा काि गि े किविारी िजदरुको हकर्हििा कायवक्रि सञ्चालि भएपनि उद्देश्य अिरुुप रकि पररिालि हिु िसकी िौज्दाि रहि े गरेको, रार्ियस्िरको कल्याकारी कोषिा योगदाि गरेको रकिबाट सञ्चयकिाव र्ा प्रनिठािका किविारीको हकर्हि र सरु्र्िाका कायवक्रि िार सञ्चालि हिुे अर्स्था िदेचखएको, प्रनिठािगि र्र्र्रर् ियार िगरेको, सािाचजक सरुक्षा कोषिा रार्ियस्िरको



159



कल्यार्कारी कोषको रकि जम्िा गिुव पिे व्यर्स्था रहे पनि सो सम्बन्त्ििा केही उल्लेख िभएको र सियिै कािूिी र संरििागि व्यर्स्थािा सिुार गिुवपछव ।

११. ११ आम्दािीको अनभलेख : प्रनिठािलाई कोषको दायरािा ल्याउि िसकेको, योगदाि गरेिगरेको सम्बन्त्ििा आनथवक र्षव, रकिगि र प्रनिठािअिसुार िेपालभरको अद्यार्निक अनभलेख िराखी रकि यर्कि िगरी प्राप्त भएसम्िको रकि िार आम्दािी जिाउि ेगरेको ।

अनभलेख राख्न े प्रर्क्रयालाई नियनिि रुपिा अद्यार्निक गिव र सबै प्रनिठािहरुबाट रकि यर्कि गरी प्राप्त गि ेव्यर्स्था निलाउि निदेशि ददि े।


१२. १२ निचष्क्रय बिि : कोषिा रु. ४ अबव ९५ करोड ७९ लाख बिि निचष्क्रय रुपिा रहेको, प्राप्त रकिको अनिकिि पररिालि हिु े गरी कायवक्रि िजुविा र कायावन्त्र्यि गरी कािदारबाट नलि े शलु्क पिुरार्लोकि हिु ुपिे ।

र्र्गि र्षवहरुको खिवलाई िध्यिजर गरी अत्यानिक रकि निचष्क्रय रहेको अर्स्थािा कािदारलाई बढी भार परेको देचखएकोले शलु्किा पिुरार्लोकि गिव र संकनलि रकिलाई रै्देचशक रोजगारिा गएका िेपाली कािदारको र्हििा अनिकिि कायवक्रि िजुविा गरी कायावन्त्र्यि गिव निदेशि ददि े।

१३. १३ कािदारको ितृ्य ु र अंगभंग : रै्देचशक रोजगारीिा जाि े कािदारको सरुक्षा िभएको, व्ययभार बढेको हुुँदा र्र्देशिा कािको नसलनसलािा हिु ेितृ्य ु िथा अंगभंगको कारर् र सोको न्त्यूिीकरर्को लानग आर्श्यक उपायको खोजी गरी निराकरर् गिुवपिे ।


ई.पी.एस. कोररया शाखा

१४. १४ सेर्ा शलु्क : दचक्षर् कोररया जाि ेकािदारसुँग नलएको सेर्ा शलु्कबाट कािदारसुँग नलएको सेर्ा शलु्कबाट गररएका कािहरुको छािर्र्ि


160



कायावलयले सरकारी भर्ि नििावर्का लानग ठेक्का सम्िौिा गिुव उपयकु्त िभएको, अनभिखुीकरर् िानलिको लानग नलएको रकििध्ये रु.८ करोड ७१ लाख २० हजार व्यार्सार्यक सीप र्र्कास िथा िानलि केन्त्रको खािािा िौज्दाि रहेको, स्र्ास््य परीक्षर्को लानग नलइएको शलु्कको अनभलेख िराखेको, कािदारसुँग नलएको सेर्ा शलु्कको आिार स्पष्ट िभएको ।

गरी िीि िर्हिानभर सनिनििा प्रनिर्ेदि पेश गिव निदेशि ददि े।

१५. १५ िौज्दाि : व्यार्सार्यक सीप िथा िानलि केन्त्रिा िौज्दाि रहेको रु. १ करोड ८० लाख ४६ हजार राजस्र् खािािा दाचखला गिुवपिे, रोजगारीिा जािेसुँग नलिे सेर्ा शलु्क नििावरर् गदाव लागि र्र्श्लषेर् गरी आर्श्यक रकि िार नलि ेव्यर्स्था गिुवपिे ।



161



सञ्चार िथा सूििा प्रर्र्नि िन्त्रालय

िहालेखापरीक्षकको ५1औ ंर्ार्षवक प्रनिरे्दि, २०69/०७0 उपर भएको छलफलका निनि २०७6/02/28 का निर्यवहरु



१. १ अिगुिि : 1.1 र्ार्षवक र्र्र्रर् ियार िगरेको : कािको प्रगनि र खिवको र्र्र्रर् नलई अिगुिि गरी र्ार्षवक र्र्र्रर् ियार गिव निदेशि

ददि।े 1.2 अनभलेख ियार िपारेको : लोक कल्यार्कारी र्र्ज्ञापि प्रशारर् गरे र्ापि उपलब्ि गराइएको निकायहरुको अनभलेख

ियार गरी रकि सदपुयोग भएक िभएको सम्र्न्त्ििा िीि िर्हिानभर सनिनििा प्रनिर्ेदि पेश गिव निदेशि ददि े।

1.3 र्हसार् अद्यार्निक िगरेको : ६ िर्हिानभर नलिदुदि ु पिे र्हसार् अध्यार्निक गरी फरफारक गरेर सनिनिलाई जािकारी ददि निदेशि ददि े।

1.4 र्हसार् अद्यार्निक िगरेको : ऐि, कािूि र्र्पररि खिव गि े पदानिकारीलाई सिेि गराउि े र अब आइन्त्दा नििावररि नसिानभर रही ऐि, कािूि अिरुुप िार खिव लेख्न निदेशि ददि े।

2. 2 इजाजि पर िर्र्करर् : टेनलनभजि, केर्ल िेटर्कव िथा एफ.एि. रेनडयोहरुले इजाजि िर्र्करर् गराए िगराएको निरीक्षर् िथा छािर्र्ि गरी ३ िर्हिानभर सनिनििा प्रनिर्ेदि पेश गिव र नियिािसुार बिुाउि ु पिे प्रशारर् शलु्क असलु गरी यसको अध्यार्निक अनभलेख ियार गिव निदेशि


162



ददि।े 3. 3 प्रसारर् सेर्ा शलु्क : बिुाउि बाुँकी रकि सम्र्न्त्ििा छािर्र्ि गरी ३ िर्हिानभर सनिनििा जािकारी गराउि

निदेशि ददि े। 4. 4 रोयल्टी र र्िक्रे्न्त्सी दस्िरु : हरेक र्षव प्राप्त हिु ेराजस्र्को यथाथव र्र्र्रर्को अनभलेख राख्न निदेशि ददि े। 5. 5 रकि उपयोग : प्रानिकरर्ले प्राप्त गरेको रकि उपयोग गि ेसम्बन्त्ििा िन्त्रालयले ऐि िथा नियििा स्पष्ट

व्यर्स्था गरी रकि पररिालि गिव निदेशि ददि े। 6. 6 थप खिव : परािशवदािाबाट सम्प् गररसकेको काि पिु:नििावर् कम्पिीबाट सम्िौिा गरी दोहोरो खिव

भए िभएको सम्र्न्त्ििा सनिनििा कागजाि पेश गिव निदेशि ददि े। 7. 7 अनग्रि कर : िचन्त्रपररषद् को 2071/03/20 को निर्वयले नििाहा भैसकेकोले केही गिव िपिे ।

हलुाक सेर्ा र्र्भाग 8. 8 टेनलसेन्त्टर : टेनलसेन्त्टर खारेज भैसकेकोले बेरुज ुलगि हटाउि निदेशि ददि े। 9. 9 पाररश्रनिक भकु्तािी : स्र्ीकृि संख्याभन्त्दा बढीलाई िलब भत्ता खिव लेखेको सम्र्न्त्ििा छािर्र्ि गरी दोषी देचखएिा

सम्र्चन्त्िि पदानिकारीलाई कािूिी कारर्ाही गिव र अिनिकृि भकु्तािी भएको भए असलु उपर गरी सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

केन्त्रीय ििादेश कायावलय 10. 10 लेखापरीक्षर् : सबै हलुाक कायावलयको र्िि बैंकको छ िर्हिानभर लेखापरीक्षर् गरी गराई सनिनिलाई

जािकारी ददि निदेशि ददि े। 11. 11 र्र्त्तीय र्र्र्रर् : हलुाक बिि बैंकको र्िविाि अर्स्थाको अध्ययि िथा अिगुिि गरी यसलाई व्यर्चस्थि

रुपिा संिालि गिव र्ा हटाउि उपयकु्त सिुार् सर्हि िीि िर्हिानभर सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।


163



12. 12 िगद िौज्दाि : अब आइन्त्दा निदेचशकाको पालिा गरी िहनबल िौज्दाि राख्न ेकायविा नियन्त्रर् गिव निदेशि ददि े।

13. 13 सापटी : सापटी दददा एकाउण्ट पेयी िेकबाट भकु्तािी गि े व्यर्स्था निलाउि र सापटी रकि व्यचक्तगि खािािा प्रर्र्ष्ट गरी आनथवक र्र्र्रर् अद्यार्निक राख्न निदेशि ददि े।

िपेाल दूरसञ्चार प्रानिकरर् 14. 14 र्र्त्तीय चस्थनि िथा संिालि िनिजा : - 15. 15 आन्त्िररक नियन्त्रर् व्यर्स्था : आइन्त्दा नबल भरपाई राख्न े गरी काि कारर्ाही गिव गराउि र सम्र्चन्त्िि कायवको

लेखापरीक्षर् गराउि निदेशि ददि े। 16. 16 ग्रानिर् दूरसंिार र्र्कास कोष : असलु उपर गिव बाुँकी रहेको रकि असलु गिव र कोषको रकि उद्देश्य अिरुुप दूरसञ्चारको

गरु्स्िर र्रृ्ि र दगुवि क्षेरिा सेर्ा र्र्स्िारिा उपयोग गिव िीनि नििावरर् गिव निदेशि ददि े। 17. 17 सेर्ाबाट प्राप्त आम्दािी : असलु उपर गिव बाुँकी रहेको रकि असलु गिव निदेशि ददि े। 18. 18 रोयल्टी : रोयल्टी नियनिि असलु गिव, सेर्ा संिालिको जािकारी अध्यार्निक अनभलेख राख्न निदेशि

ददि े। 19. 19 र्िक्रे्न्त्सी :

19.1 बाुँकी दस्िरु असलु िभएको : कािूिी प्रर्क्रयाबाट कारर्ाही अगानड बढाई असलुउपर गिव गराउि निदेशि ददि े। 19.2 कारर्ाही िभएको : र्क्यौिा रकि असलुउपर गिव र नियि अिसुार कारर्ाही प्रर्क्रया िीि िर्हिानभर सम्प् गिव

निदेशि ददि े। 19.3 बाुँकी दस्िरु असलु िभएको : कािूिी प्रर्क्रयाबाट कारर्ाही अगानड बढाई िाल ुआ.ब. नभर असलुउपर गिव गराउि निदेशि

ददि े। 19.4 बाुँकी दस्िरु असलु िभएको : कािूिी प्रर्क्रयाबाट कारर्ाही अगानड बढाई िाल ुआ.ब. नभर असलुउपर गिव गराउि निदेशि


164



ददि े। िपेाल टेनलनभजि 20. 20 सञ्चालि िनिजा : संस्थाको आनथवक चस्थनि सदुृढ हिु ेगरी कायवयोजिा बिाई लागू गिव निदेशि ददि े। 21. 21 आन्त्िररक नियन्त्रर् व्यर्स्था : 21.1 शयेर पूुँजी : सञ्चालक सनिनििा प्रस्िार् गरी अनिकृि पूुँजी र िकु्ता पूुँजीको सन्त्िलुि निलाउि े। 21.2 िूल्य अनभर्रृ्ि कर : अब आइन्त्दा नियिािसुार सम्िौिा गरेर िार छुट ददि ेव्यर्स्था निलाउि े। 21.3 लोडसेनडङ सरु्र्िा : लोडसेनडङ सरु्र्िा सिायोजि छुट ददि े। 21.4 िेक िाफव ि कारोर्ार : िेकको भकु्तािी भएको र्र्र्रर् सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े। 21.5 कालो सूिी : िीि िर्हिानभर र्क्यौिा रकि असलु उपर गरी यस्िा र्र्ज्ञापिदािाहरुलाई कालो सूिीिा

राखी सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े। 21.6 बाुँकी पेश्की : पूर्व सञ्चालक िथा किविारीहरुको िाििा रहेको पेश्की िाल ु आ.ब. को अन्त्िसम्ििा

फछ यौट गरी गराई सनिनििा जािकारी गराउि े। 21.7 लेखाकंि उपयकु्त िभएको : प्रर्ालीिा सिुार गरी लेखांकि गिव निदेशि ददि े। 21.8 कि कर कट्टी : कि कर कट्टी गररएको रकि असलु उपर गरी सोको जािकारी सनिनििा पेश गिव निदेशि

ददि े।


165







१. १ अिगुिि :

1.1 सिारे्शी कायवक्रि प्रशारर् िथा प्रकाशि गरे र्ापि र्र्नभ् संस्थालाई उपलब्ि गराएको सशिव अिदुािको कािको प्रगनि र खिवको र्र्र्रर् नलई अिगुिि िगरेको र र्ार्षवक र्र्र्रर् ियार िगरेको ।

कािको प्रगनि र खिव सम्र्न्त्िी र्र्र्रर् नलई अिगुिि गरी र्ार्षवक र्र्र्रर् सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

1.2 हलुाक सेर्ा र्र्भाग र र्र्श्व हलुाक संघ बीिको नलि ु ददि ु पिे रकि अध्यार्निक िगरेको ।

६ िर्हिानभर नलिदुदि ु पिे र्हसार् अध्यार्निक गरी फरफारक गरेर सनिनिलाई जािकारी ददि निदेशि ददि े।

1.3 आनथवक ऐि अिरुुप िलचिर र्र्कास बोडवलाई प्राप्त रकि नियि अिसुार प्रशासनिक खिव गिुवपिेिा रु. ४३ लाख ४५ हजार बढी खिव गरेको ।

ऐि, कािूि र्र्पररि खिव गिे पदानिकारीलाई सिेि गराउि े र अब आइन्त्दा नििावररि नसिानभर रही ऐि, कािूि अिरुुप िार खिव लेख्न निदेशि ददि े।

1.4 टेनलसेन्त्टर : टेनलसेन्त्टरको उपयोग, लागि, आम्दािी एरं् स्थािीय िहिा सोको प्रभार्को अिगुिि गरी यसको संिालि सम्र्न्त्ििा पिुरार्लोकि गिव जरुरी देचखएको ।

टेनलसेन्त्टर खारेज भैसकेकोले बेरुज ुलगि हटाउि निदेशि ददि े।


166



1.5 रार्िय प्रशारर् नियिार्ली बिोचजि 342 संस्थाले 2071 पौष िसान्त्िसम्ि इजाजि िर्र्करर् िगराएकोले िगराउि े संस्थाहरुको छािर्र्ि गरी कािूिी कारर्ाही गिुवपिे साथै कूल आम्दािीको २ प्रनिशि रकि प्रशारर् शलु्क र्ापि बिुाउि ु पिेिा संस्थाको अध्यार्निक अनभलेख िराखेकोले उठ्ि ुपिे राजस्र्को र्ास्िर्र्किा स्पष्ट िभएको ।

टेनलनभजि, केर्ल िेटर्कव िथा एफ.एि. रेनडयोहरुले इजाजि िर्र्करर् गराए िगराएको निरीक्षर् िथा छािर्र्ि गरी ३ िर्हिानभर सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव र नियिािसुार बिुाउि ुपिे प्रशारर् शलु्क असलु गरी यसको अध्यार्निक अनभलेख ियार गिव निदेशि ददि े।

1.6 एक कम्पिीले र्िक्र्ेन्त्सी दस्िरु िध्ये बिुाउि बाुँकी रु. 43 करोड ६३ लाख २८ हजार दाचखला िभएको ।

बिुाउि बाुँकी रकि सम्र्न्त्ििा छािर्र्ि गरी ३ िर्हिानभर सनिनििा जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

सरकारी कायावलय िफव 2. 2 रोयल्टी र र्िक्रे्न्त्सी दस्िरु : र्ार्षवक कुल आम्दािीको ४ प्रनिशिले हिु े

रकि रोयल्टीको बिुाउिपुिे व्यर्स्था भएकोिा िन्त्रालयले यो र्षव अन्त्य रोयल्टीबापि रु. ३ अबव ७ करोड ८ लाख ८९ हजार र र्िक्र्ेन्त्सी दस्िरु बापि रु.३ अबव ९ करोड ४३ लाख ४१ हजार राजस्र् आजवि गरेकोिा दूरसञ्चार सेर्ा सञ्चालि गि ेिी निकायहरुले हरेक र्षव िेपाल सरकारलाई बिुाउिपुिे रोयल्टी र र्िक्र्ेन्त्सी दस्िरुको अनभलेख िथा लगि िराखेकोले प्राप्त हिुपुिे राजस्र्को यथाथविा स्पष्ट िदेचखएको ।

हरेक र्षव प्राप्त हिु ेराजस्र्को यथाथव र्र्र्रर्को अनभलेख राख्न निदेशि ददि े।

3. 3 दूरसञ्चार सेर्ाको र्िक्रे्न्त्सी :

3.1 दूरसञ्चार ऐि र नियिार्लीिा उल्लेख ि ै िभएको व्यर्स्था प्रयोग गरी पटके निर्वयबाट िर्ीकरर् दस्िरु उठाउि े र्र्रोिाभाषपूर्व व्यर्स्था उपर सार्वजनिक लेखा सनिनिबाट २०६८।९।२६ िा थप छािनबि गिुवपिे

सार्वजनिक लेखा सनिनिबाट २०६८/९/२६ िा भएको निर्वयको कायावन्त्र्यि गिव निदेशि ददि े।


167



निर्वय गरेकोिा कारबाही िभएको ।

3.2 दूरसञ्चार ऐि, २०५३ को दफा ३२ िा अििुनि प्राप्त व्यचक्तले रोयल्टी बिुाउिपुिे व्यर्स्था अिसुार एक कम्पिीले डब्ले.एल.एल. प्रर्र्निबाट सञ्चालि गररि े सेर्ाको लानग कुल आम्दािीको ४ प्रनिशि र्ा कबलु गरेको रोयल्टीिध्ये जिु बढी हनु्त्छ सोही बिुाउि े शिव रहेकोिा कम्पिीले पर्हलो िर्ीकरर्को अर्निको लानग कबलु गरेको रोयल्टी रु.१ अबव २२ करोड ५१ लाख बिुाउि बाुँकी ि ैरहेकोिा प्रानिकरर्ले िाकेिा गरी असलु िगरेको ।

३ िर्हिानभर र्क्यौिा रकि असलु उपर गिव र नियनिि रुपिा असलु उपर गिुवपिे रकि सियिै असलु उपर गिव निदेशि ददि े।

3.3 सेर्ा प्रदायकबाट अनिर्ायव रुपिा आय व्यय र्र्र्रर् नलइव रोयल्टी रकि यर्कि गरी िेपाल सरकारिा दाचखला गि े कायव प्रभार्कारी रुपिा िगरेको, लाइसेन्त्स र्ा प्रसारर् इजाजि एक र्षवको हिु ेर इजाजिपर र्ा अििुनिपर बहाल रहि ेअर्नि अगारै् िर्ीकरर् गराइव सक्िपुिे व्यर्स्था रहेकोिा अद्यार्निक अनभलेख खडा िगरी इजाजि प्राप्त संस्था र व्यचक्त िर्ीकरर् गिव आएका बखि िार दस्िरु बझु्ि े िथा िर्ीकरर् गि ेगरेकोले कािूिी व्यर्स्था अिसुार इजाजिपर ददि ेर िर्ीकरर् गि ेकायव हिुपुि े।

कािूिी व्यर्स्था अिसुार इजाजि पर ददि ेर िर्र्करर् गिे कायव गिव निदेशि ददि े।

3.4 २०७०/८/१४ को निर्वयअिसुार अििुनिपर िर्ीकरर् गराएकोिा र्िक्र्ेन्त्सी बापिको रु.६ करोड ४७ लाख ९८ हजार भकु्तािी नलि बाुँकी रहेकोले रकि असलु गिुवपिे ।

३ िर्हिानभर भकु्तािी नलि बाुँकी रहेको रकि असलु गरी सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।


168



3.5 सार्वजनिक लेखा सनिनिबाट २०६८/९/२६ िा रेनडयो र्िक्र्ेन्त्सी रार्िय सम्पचत्त रहेको र यसको परम्परागि ढाुँिािा अरै्ज्ञानिक िररकाबाट स्रोिको र्र्िरर् भइरहेको हुुँदा रै्ज्ञानिक ढंगबाट रेनडयो र्िक्र्ेन्त्सी र्र्िरर् गिव आर्श्यक पिे रार्िय िीनि िय गिव निदेशि ददएकोिा एक उद्देश्यको लानग िोर्कएको दस्िरु नभ् सेर्ा प्रदायक र्ा सेर्ाको लानग सिेि प्रानिकरर्ले नसफाररस गि ेर सनिनिले स्र्ीकृनि गि ेगरेकोले दूरसञ्चार सेर्ाको लानग उक्त निदेशि बिोचजि शलु्क र दस्िरु िोक्िपुिे ।

सार्वजनिक लेखा सनिनिबाट २०६८/९/२६ िा ददएको निदेशि अिरुुप र्िक्र्ेन्त्सी र्र्िरर् गिव आर्श्यक पिे रार्िय िीनि िय गरी सोही बिोचजि शलु्क र दस्िरु नििावरर् गिव निदेशि ददि े।

3.6 जी.एस.एि. १८०० बयाण्डिफव न्त्यूििि र्िक्र्ेन्त्सी २x९ िेगाहजव हिुे गरी िोर्कएकोिा सो िीनि र्र्परीि एक सेर्ा प्रदायकलाइं िेपाल दूरसञ्चार प्रानिकरर्को २०७०।१।३ र २०७०।६।१६ को निर्वयले क्रिशाः चज.एस.एि. ९०० र १८०० को २x२ िथा २x१२ िेगाहजव उच्ि िूल्य दरको र्िक्र्ेन्त्सी र्र्िरर् गरेकोले यसबाट बढाबढ गरी ददि ेर न्त्यूििििार ददि े व्यर्स्था र्र्परीि र्िक्र्ेन्त्सी र्र्िरर् गरेको सम्बन्त्ििा छािर्र्ि हिुपुिे ।

सार्वजनिक लेखा सनिनिबाट २०६८/9/26 िा ददएको निदेशि बिोचजि बोलकर्ोल प्रर्क्रया अपिाएर िार र्िक्र्ेन्त्सी र्र्िरर् गि ेव्यर्स्था गिव निदेशि ददि े।

3.7 िीनि र्र्पररि प्रनिस्पिाव रे्गर १८०० व्याण्ड र्िक्र्ेन्त्सी भन्त्दा बढी बाुँडफाुँड गरेकोले यसै र्षवको लाग्ि े थप दस्िरु रु. 12 लाख असलु गिुवपिे र िोर्कएका प्रर्क्रया पूरा िगरी प्रनिस्पिाव रे्गर र्िक्र्ेन्त्सी उपलब्ि गराउि िनिल्ि ेदेचखएको ।

िीनि र्र्पररि प्रनिस्पिाव रे्गर १८०० व्याण्ड र्िक्र्ने्त्सी भन्त्दा बढी बाुँडफाड गरेकोले यसै र्षवको लाग्िे थप दस्िरु रु. 12 लाख असलु उपर गिव र िोर्कएका प्रर्क्रया पूरा गरी प्रनिस्पिाव गराएर िार र्िक्र्ेन्त्सी उपलब्ि गराउि निदेशि ददि े।


169



3.8 र्िक्र्ेन्त्सीको प्रयोग र सोबाट आजवि हिु ेदस्िरु असलुी र र्िक्र्ेन्त्सीको सदपुयोग भए िभएको सम्बन्त्ििा िन्त्रालयबाट नियनिि र प्रभार्कारी अिगुिि िभएको ।

र्िक्र्ेन्त्सीको प्रयोग र सोबाट आजवि हिु ेदस्िरु असलुी र र्िक्र्ेन्त्सीको सदपुयोग भए िभएको सम्बन्त्ििा िन्त्रालयबाट नियनिि र प्रभार्कारी अिगुिि गिव निदेशि ददि े।

4. 4 रकि उपयोग : प्रानिकरर्ले प्राप्त गरेको रकि उपयोग गि ेसम्बन्त्ििा िन्त्रालयले ऐि िथा नियििा स्पष्ट व्यर्स्था गरी रकि पररिालि गिुवपिे ।

प्रानिकरर्ले प्राप्त गरेको रकि उपयोग गि ेसम्बन्त्ििा िन्त्रालयले ऐि िथा नियििा स्पष्ट व्यर्स्था गरी रकि पररिालि गिव निदेशि ददि े।

सासेक सूििा राजिागव आयोजिा 5. 5 सिय िथा लागि र्रृ्ि : एनसयाली र्र्कास बैंकसुँग २०६५/१०/२६

िा अिेररकी डलर ९० करोडको अिदुाि सहायिा सम्िौिा भएकोिा सम्िौिा अिसुार सि ् २००९ नडसेम्बरदेचख २०१० जिूसम्ि नििारं् कायं सम्प् गिुंपिेंिा २०७१/९/१६ सम्ि म्याद थप भए िापनि कायव पूरा िभएको, आयोजिाले परािशव सेर्ा नलि एक र्र्देशी कम्पिीसुँग अिेररकी डलर २ लाख २४ हजार र िेपाली रु.२ करोड ५१ लाख ८४ हजारिा २१ िर्हिासम्ि सेर्ा नलिे गरी सम्िौिा गरेकोिा २८ िर्हिा सिय थप भइव िेपाली रुपैयाुँिफव रु.१ करोड ४७ लाख ४० हजार र अिेररकी डलरिफव ७६ हजार ३६२ र्रृ्ि भएको र अर्नि सिेि सिाप्त भइसकेकोिा परािशवदािाले गिुवपिे आयोजिाको नसनभल र्क्सविफव को कायव बाुँकी रहेकोले अिै लागि र्रृ्ि हिुे देचखएको।

नििावर् कायवको अिगुिि गरी िीि िर्हिानभर सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।


170



6. 6 भेररयसि स्र्ीकृनि : सम्िौिा िूल्यको पन्त्र प्रनिशिभन्त्दा बढीको भेररएसि िचन्त्रपररषद् बाट गिुवपिेिा आयोजिाले परािशवदािासुँग भएको शरुु सम्िौिा िूल्यको अिेररकी डलरिफव २९ प्रनिशि र िेपाली रुपैयाुँिफव ३२ प्रनिशिले र्रृ्ि गरी क्रिशाः अिेररकी डलर ६० हजार ३५८ को हिु ेरु. ५९ लाख १ हजार र िेपाली रुपैयाुँिफव ८८ लाख ३९ हजार थप गरेकोिा िचन्त्रपररषद् बाट स्र्ीकृि िगरेको ।

दाि ृ निकायको खररद प्रर्क्रया अिसुार भएको देचखएकोले यसिा केही गिुव िपिे र बेरुज ुलगि हटाउि े।

7. 7 सम्िौिाको सिव पालिा : सम्िौिाको सिव र्र्पररि िेनसिरी उपकरर् साइडिा ढुर्ािी ि ैिगराई यो र्षव अिेररकी डलर ४ लाख २४ हजार रकि भकु्तािी गरेकोले सम्िौिाको सिव पालिा िभएको ।

छािर्र्ि गरी िेनसिरी उपकरर् ढुर्ािी भए िभएको अिगुिि गरी एक िर्हिानभर सनिनििा प्रनिर्ेदि पेश गिव निदेशि ददि े।

8. 8 कर कट्टी रे्गर भकु्तािी : भकु्तािीिा रु. 15 लाख १६ हजार कर कट्टी िगरेकोले उक्त रकि असलु गरी सचञ्चि कोष दाचखला गिुवपिे ।

एक िर्हिानभर कर कट्टी रकि असलु उपर गरी सचञ्चि कोषिा दाचखला गिव र सनिनिलाई जािकारी ददि निदेशि ददि े।

हलुाक सेर्ा र्र्भाग 9. 9 िपाउि ेिलर् भत्ता : कािकाज िगरेको अर्निको सरु्र्िा िपाउि ेगरी

पिुर्वहाली गि े निर्वय भएकोिा सो र्र्पररि रु. १३ लाख ७८ हजार भकु्तािी नलएकोले आनथवक कायवर्र्नि ऐि, २०५५ को दफा २६.२ बिोचजि कारर्ाही गरी असलु गिुवपिे ।

निर्वय र्र्पररि भकु्तािी नलएको रकि एक िर्हिानभर असलु उपर गरी सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

10. 10 बढी भकु्तािी : चजल्ला हलुाक कायावलय, दैलेखिा हलुाक प्रनिनिनि, डाुँक बाहाक र पर र्र्िरकको स्र्ीकृि संख्या २९९ रहेकोिा ३९३ जिाको भकु्तािी गरी स्र्ीकृि संख्याभन्त्दा ९४ जिा बढीलाई रु. १२ लाख ४३

स्र्ीकृि संख्याभन्त्दा बढीलाई िलब भत्ता खिव लेखेको रकि एक िर्हिानभर असलु उपर गरी सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।


171



हजार िलब भत्ता खिव लेखेको असलु गिेपिे ।

11. 11 राजस्र् र्हिानििा : चजल्ला हलुाक कायावलय, बाुँकेले संकलि गरेको राजस्र् रु. ४ लाख िोर्कएको अर्नििा दाचखला िगरेकोले २५ प्रनिशिले हिु ेजररर्ािा सिेि रु. ८ लाख ४० हजार राजस्र् र्हिानििा गिे किविारीबाट असलु उपर िगरेको ।

राजस्र् र्हिानििा िस्यौट गिे किविारीलाई कािूिी कारर्ाही गरी रकि असलु उपर गरेर एक िर्हिानभर सनिनिलाई जािकारी ददि निदेशि ददि े।

12. 12 नििावर् कायव अिरुो : नििावर् व्यर्सायीले पटक-पटक गरी २०७१ साल िंसीरसम्ि म्याद थप गरेकोिा यो र्षवसम्ि सम्िौिा रकिको ५३.94 प्रनिशि िार कायव गरेकोले िोर्कएको सियिा कायव सम्प् िगिे चजम्िेर्ार व्यक्ती उपर कारर्ाही हिुपुि े।

सियिै काि सम्प् िगिे नििावर् व्यर्सायी र सम्र्चन्त्िि पदानिकारीलाई कािूिी कारर्ाही गिव निदेशि ददि े।

13. 13 सेर्ा करार : टेनलसेन्त्टरिा सपोटव, ििवि सम्भार र िालीि प्रदाि गिव सेर्ा प्रदायकसुँग खररद सम्िौिा गरेकोिा खर्टएको स्थाि र िोर्कएको कायव सम्पादि भए िभएको प्रिार् पेश िगरी रकि भकु्तािी गरेको ।

खर्टएको स्थाि र िोर्कएको कायव सम्पादि सम्र्न्त्ििा प्रिार् पेश गिव निदेशि ददि े।

िरुर् र्र्भाग 14. 14 सरुक्षर् िरुर् : अत्यािनुिक सरुक्षर् िरुर् सम्र्न्त्िी उपकरर् जडाि गरी

सरुक्षर् िरुर्को कायव प्रारम्भ गि ेभिी बजेट र्क्तव्यिा उल्लेख भएको र सोको लानग रु. ४ करोड र्र्नियोजि भएकोिा िेनसि खररद िभएको िर रै्देचशक िानलि अर्लोकि भ्रिर्िा रु. १२ लाख खिव गरेको, घोर्षि िीनि अिरुुप र्ार्षवक लक्ष्य हानसल गि े गरी कायवक्रि सञ्चालि गिुवपिे ।

अब आइन्त्दा घोर्षि िीनि अिरुुप र्ार्षवक लक्ष्य हानसल गिे गरी िार कायवक्रि संिालि गिव निदेशि ददि े।


172



15. 15 र्क्यौिा : गि र्षवको िलुिािा र्क्यौिा रकििा ५९ प्रनिशािले र्रृ्ि भएको र रु. १ करोड ६९ लाख ४५ हजार उठाउि बाुँकी रहेको ।

उठाउि बाुँकी रहेको र्क्यौिा रकि िीि िर्हिानभर असलु उपर गरी सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

16. 16 छपाई कायव र िौज्दाि : रु. ७६ लाख ५९ हजार िूल्यका कागज िथा स्टीकर नसट खपि िगरी िौज्दाि राखेको र र्र्भागले र्ार्षवक कायवयोजिा सर्हि पूर्व क्षििािा छपाई सम्र्न्त्िी कायव संिालि गिुवपिे ।


17. 17 भेररयसि रे्गरको खररद : र्र्भागले ९ प्रकारका छपाई सम्र्न्त्िी कागज खररद गदाव सम्िौिा िूल्यभन्त्दा रु. ३६ लाख ८९ हजार (38.87%)

को कागज बढी खररद गरी नियिार्ली िोर्कएको सनिनिबाट भेररयसि स्र्ीकृि िगराएको ।

भेररयसि स्र्ीकृि िगराई खररद सम्िौिािा उल्लेख भएको रकिभन्त्दा बढी कागज खररद गि े पदानिकारीलाई कािूिी कारर्ाही गिव र अब आइन्त्दा खररद सम्िौिा बिोचजि गिव गराउि निदेशि ददि े।

सूििा र्र्भाग 18. 18 नबल रे्गर भकु्तािी : िूल्य अनभर्ृर्ि करिा दिाव भएका सञ्चार

गहृसिेिलाई नबल बीजक रे्गर रु. ८५ लाख २१ हजार भकु्तािी गरेको र यस्िो कायवले िूल्य अनभर्रृ्ि करसिेि प्रभार्र्ि हिु े देचखएकोले नबल बेगरको भकु्तािी रकिको छािर्र्ि हिुपुि े।

िीि िर्हिानभर छािर्र्ि गरी सोको प्रनिर्ेदि सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

19. 19 र्गीकरर् : लोककल्यार्कारी र्र्ज्ञापि र्ापिको सरु्र्िा प्रदाि गदाव िोर्कएको प्रर्क्रया पूरा गरेर िार भकु्तािी गिुवपिे ।

लोककल्यार्कारी र्र्ज्ञापि र्ापिको सरु्र्िा प्रदाि गरेका संस्थाहरुको प्रर्क्रया पगेु िपगुकेो सम्र्न्त्ििा र्र्स्ििृ छािर्र्ि गरी िीि िर्हिानभर सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।

केन्त्रीय ििादेश कायावलय


173



20. 20 र्र्त्तीय र्र्र्रर् : हलुाक र्िि बैंक संिालि गिव दक्ष जिशचक्त िरहेको, केही र्षवदेचख र्हसार् दरुुस्ि िरहेको, आलेप र िलेप सम्प् हिु िसकेको र केन्त्रीय िहबाट छािर्र्ि गदाव रकि र्हिानििा सिेि भएको देचखएकोले कारोर्ारको र्रृ्ि िथा जर्टलिाका कारर् र्िि बैंक संिालि हिु िसक्ि ेअर्स्था रहेको ।

हलुाक बिि बैंकको र्िविाि अर्स्थाको अध्ययि िथा अिगुिि गरी यसलाई व्यर्चस्थि रुपिा संिालि गिव र्ा हटाउि उपयकु्त सिुार् सर्हि िीि िर्हिानभर सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।

21. 21 लेखापरीक्षर् : र्िि बैंकको लेखापरीक्षर् िगराएको । सबै हलुाक कायावलयको र्िि बैंकको लेखापरीक्षर् गरी गराई सनिनिलाई जािकारी ददि निदेशि ददि े।

22. 22 िगद िौज्दाि : हलुाक र्िि बैंक १० ले आनथवक र्षवको अन्त्त्यिा निदेचशकािा उल्लेख भए र्र्पररि िहनबल रकि शनु्त्य गराउि पिेिा रु. ३७ लाख ४ हजार िगद िौज्दाि राखेको ।

अब आइन्त्दा निदेचशकाको पालिा गरी िहनबल िौज्दाि राख्न े कायविा नियन्त्रर् गिव निदेशि ददि े।

23. 23 किविारी सेर्ा सिव : ऐि िथा सेर्ा सरु्र्िा सम्र्न्त्िी नियिार्ली रे्गर िलचिर र्र्कास बोडविा ३१ किविारी नियकु्त गरी िलर् भत्ता िथा अन्त्य सरु्र्िािा रु. ८४ लाख ४७ हजार खिव लेखेकोिा कािूिी व्यर्स्था निलाएर िार खिव गिुवपिे ।

ऐि िथा सेर्ा सरु्र्िा सम्र्न्त्िी नियिार्ली रे्गर ३१ किविारी नियकु्त गरी िलर् भत्ता िथा अन्त्य सरु्र्िािा रु. ८४ लाख ४७ हजार खिव लेख्न े पदानिकारीलाई सिेि गराउि े र अब आइन्त्दा कािूिी व्यर्स्था गरेर िार खिव लेख्न ेगिव निदेशि ददि े।

संगदठि संस्था िफव गोरखापर संस्थाि 24. 24 र्र्त्तीय चस्थनि िथा संिालि िनिजा : गि र्षव सचञ्चि िोक्सािी रु. ४

करोड ८२ लाख ६३ हजार रहेकोिा यस र्षव रु. १५ करोड ७ लाख ७२ हजार खदु िाफा भएको ।

-----


174



25. 25 आन्त्िररक नियन्त्रर् व्यर्स्था :

25.1 िेपाल लेखािाि १ र्र्त्तीय र्र्र्रर्को प्रस्ििुी, ४ िौज्दाि िूल्याङ्कि, ६ प्रोपटी प्लान्त्ट एण्ड इकू्यपिने्त्ट, र ८ सापटी लागि लगायिका िािहरु पूर्व पालिा िभएको ।

िेपाल लेखािाि १ र्र्त्तीय र्र्र्रर्को प्रस्ििुी, ४ िौज्दाि िूल्याङ्कि, ६ प्रोपटी प्लान्त्ट एण्ड इकू्यपिेन्त्ट, र ८ सापटी लागि लगायिका िािहरु पूर्व पालिा गिव निदेशि ददि े।

25.2 किविारी दार्यत्र्िा पयावप्त रकि व्यर्स्था िगरेको, असलु हिु ेसम्भार्िा न्त्यूि भएका ५ र्षव परुािा आसािी रु. ९ करोड ५३ लाख रहेको, ऋर्को व्याज खिव लेखाङ्कि िगरेको र यसले संस्थािको सचञ्चि िाफािा असर पिे देचखएको ।


25.3 संस्थािले पर पनरका उत्पादि गदाव खपि हिु ेसािाि कच्िा पदाथवको उत्पादि सम्र्न्त्िी िम्सव र जिी िोक्सािी सम्र्न्त्िी िापदण्ड ियार गिुवपिे।


25.4 िेपाल बंगालादेश बैंकको ऋर् स्टेटिेण्ट अिसुार यस र्षवको अन्त्ििा रु. २ करोड २३ लाख बाुँकी देचखएकोिा संस्थािको र्र्त्तीय र्र्र्रर्िा रु. २० लाख २३ हजार बढी देचखएको सिायोजि हिु पिे।


25.5 र्ार्षवक खररद गरुुयोजिा/खररद योजिा िबिाई खररद कायव गरेको । खररद योजिा/र्ार्षवक खररद गरुुयोजिा रे्गर खररद कायव गि ेपदानिकारीलाई सिेि गराउि े र अब आइन्त्दा र्ार्षवक खररद गरुुयोजिा/खररद योजिा बिाएर िार खररद कायव गिव निदेशि ददि।े

25.6 र्र्ज्ञापि संकलि प्रकाशि एरं् र्र्ज्ञापि सम्र्न्त्िी निदेचशका अिरुुप िरौटी भन्त्दा बढी र्र्ज्ञापि छाप्ि िनिल्ि ेअर्स्थािा फुटकर र्र्क्री एजेण्टसुँग

िीि िर्हिानभर फुटकर नबक्री एजेण्टसुँग नलि ुपिे रकि असलु उपर गरी सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।


175



नलिपुि ेरु. १ करोड ५५ लाख ५१ हजार असलु गिुवपिे।

25.7 संस्थािको र्ासलाि अिसुार आयकर पेश्की रु. १ करोड ९९ लाख ३३ हजार देखाइएको िर आन्त्िररक राजस्र् कायावलयिा बिुाउि ेआय र्र्र्रर्को अिसूुिी १० िा रु. ५ लाख ३० हजार दार्ी गरेको पाएकोले फरक परेको सम्र्न्त्ििा छािर्र्ि गरी असलु गिुवपिे ।

फरक परेको रकि सम्र्न्त्ििा छािर्र्ि गरी िीि िर्हिानभर असलु उपर गरी सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

िपेाल टेनलनभजि 26. 26 र्र्त्तीय चस्थनि िथा सञ्चालि िनिजा : -----

27. 27 आन्त्िररक नियन्त्रर् व्यर्स्था :

27.1 र्र्ज्ञापि प्रशारर् र्ापि एक एजेन्त्सीलाई नियि अिसुार रु. १३ लाख ४ हजार र्र्नलङ्ग हिु पिेिा िगरेको, र्र्नभ् संस्थासुँग नलिपुि ेरु. १ करोड ६३ लाख ७५ हजार, एजेन्त्सीसुँग नलिपुि े रु. २५ करोड ३३ लाख ४२ हजार, सरकारी निकायसुँग नलिपुि े रु. ४० लाख ३७ हजार र र्र्देशी संघ संस्थासुँग नलिपुि े रु. ४८ लाख १८ हजार असलु उपर गिुवपिे ।

िीि िर्हिानभर र्क्यौिा रकि असलु उपर गरी सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

27.2 सञ्चालक र किविारीलाई ददएको परुािो पेश्की रु. ४ लाख ३६ हजार हालसम्ि पनि फछ यौट िभएको ।

िीि िर्हिानभर पेश्की फछ यौट गरी गराई सनिनिलाई जािकारी निदेशि ददि े।

27.3 संस्थािको अनभलेख अिसुार रु. ७ लाख ३५ हजार नििुवपिे देचखएिा पनि िूल्य अनभर्ृर्ि कर र्र्र्रर्िा रु. १ करोड ३१ लाख ९५ हजार देचखएकोले फरक रु. १ करोड २४ लाख ६० हजारको आन्त्िररक



176



राजस्र् कायावलयिा र्र्र्रर् पेश गरी र्हसार् निलाि गिुवपिे।

िपेाल दूरसञ्चार प्रानिकरर् 28. 28 र्र्त्तीय चस्थनि िथा संिालि िनिजा : ------

29. 29 अितु्पादक कोष िथा िौज्दाि : दूरसंिार ऐिको दफा ४५(३) बिोचजि प्रानिकरर्लाई कायवसंिालि गिव िपगु भए िेपाल सरकारसुँग िाग गिव सक्ि ेउपलब्ि रकि बढी भए िेपाल सरकारलाई बिुाउि ुपिे व्यर्स्था रहेकोिा प्रानिकरर्को ग्रानिर् दूरसंिार र्र्कास कोषिा रु. ७ अबव ९७ करोड ४८ लाख र जगेडा कोषिा रु. १६ अबव ३७ करोड रहेकोले सो रकिहरु िेपाल सरकारको सर्वसचञ्चि कोषिा जम्िा गिुवपिे ।


30. 30 िर्र्करर् दस्िरु : िेपाल दूरसञ्चार कम्पिी नल. लाई िोर्ाइल सेर्ा सञ्चालि गिव दूरसञ्चार ऐि, २०५३ को दफा २५ र्िोचजि बढाबढ गिुवपिेिा िगरेको र रु. १८ करोड ९० लाख िार नलएर िर्र्करर् गरेकोले नलिपुि ेबाुँकी रकि रु. १९ अबव ८१ करोड १० लाख असलु गिुवपिे ।

िीि िर्हिानभर र्क्यौिा रकि असलु उपर गरी सनिनिलाई जािकारी ददि र अब आइन्त्दा बढाबढ गरेर िार सेर्ा सञ्चालि अििुनि ददि निदेशि ददि े।

31. 31 जररर्ािा र्क्यौिा : दईु सेर्ा प्रदायकबाट ग्रानिर् दूरसञ्चार र्र्कास शलु्कको रकि असलुीिा िार जररर्ािा गर्िाको कारर्ले रु. ४४ लाख ६७ हजार प्रानिकरर्लाई प्राप्त हिुपुि े भन्त्दा कि असलु हिु गएको ।

सेर्ा प्रदायकले रकि भकु्तािी गदाव साुँर्ा व्याज र्हसार् गरी असलु गिव र व्याज र्क्यौिाको सट्टा िपगु रकि साुँर्ा र्क्यौिा कायि गरी असलु उपर गिव र कि असलु भएको रकि असलु गिव निदेशि ददि े।

32. 32 रोयल्टी : प्रानिकरर्ले सेर्ा प्रदायकलाई इजाजि ददएको िध्ये प्रानिकरर्ले सेर्ा प्रदायकलाई इजाजि ददएको िध्ये लेखापरीक्षर्


177



लेखापरीक्षर् प्रनिर्देि पेश िगरेको, रोयल्टी िनििे र सेर्ा संिालिको जािकारी िददि े सेर्ा प्रदायको अनभलेख िराखेको र एक सेर्ा प्रदायकबाट रोयल्टी असलु गिव छुट भएको रकि यर्कि गरी असलु गिुवपिे ।

प्रनिर्देि पेश गिव, रोयल्टी नियनिि असलु गिव, सेर्ा संिालिको जािकारी अध्यार्निक अनभलेख राख्न र एक सेर्ा प्रदायकबाट रोयल्टी असलु गिव छुट भएको रकि िीि िर्हिानभर असलु उपर गरी सनिनिलाई जिकारी ददि निदेशि ददि े।

33. 33 र्िक्रे्न्त्सी : र्िक्र्ेन्त्सी दस्िरु िथा जररर्ािा सिेि रु. ७७ करोड ६७ लाख ६६ हजार असलु गिुवपिे ।

िीि िर्हिानभर र्िक्र्ेन्त्सी दस्िरु िथा जररर्ािा असलु उपर गरी सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।


178





क्र.सं


बेरुजकुो संचक्षप्त र्र्र्रर् सनिनिको निर्य

१. १ अिगुिि :

1.1 संचिि कोष : प्रानिकरर्को कोषिा जम्िा भएको रकि उपयोग गिव उपयकु्त िीनि नििावरर् गिव निदेशि ददि े।

1.2 सिारे्शी कायवक्रि प्रसारर् बापिको अिदुाि : कािको प्रगनि र खिव सम्र्न्त्िी र्र्र्रर् नलई अिगुिि गरी र्ार्षवक र्र्र्रर् सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

1.3 र्हसार् अध्यार्निक िभएको : ६ िर्हिानभर नलिदुदि ु पिे र्हसार् अध्यार्निक गरी फरफारक गरेर सनिनिलाई जािकारी ददि निदेशि ददि े।

1.4 कािूि र्र्पररि प्रशासनिक खिव बढी गरेको : ऐि, कािूि र्र्पररि खिव गिे पदानिकारीलाई सिेि गराउि ेर अब आइन्त्दा नििावररि नसिानभर रही ऐि, कािूि अिरुुप िार खिव लेख्न निदेशि ददि े।

1.5 सासेक सूििा राजिागव : अब आइन्त्दा नििावर् खिवको िलुिािा परािशव सेर्ािा खिव नियन्त्रर् गिव निदेशि ददि ेर बेरुज ुलगि हटाउि े।

1.6 लाईसेन्त्स िर्ीकरर् : िीि िर्हिानभर छािर्र्ि गरी सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।


179

क्र.सं



1.7 प्रसारर् शलु्क : कािूि बिोचजि उठ्ि ुपिे प्रसारर् शलु्क सियिा असलु उपर गिव गराउि निदेशि ददि े।

1.8 रोयल्टी र र्िक्रे्न्त्सी दस्िरु : दूरसञ्चार सेर्ा सञ्चालि गि े निकायले बिुाउि ु पिे रोयल्टी र र्िक्र्ेन्त्सी दस्िरुको अनभलेख राखी प्राप्त हिुपुिे राजस्र् असलु उपर गिव निदेशि ददि े।

1.9 िीनि नििावरर् र पालिा : सिुार् अिसुार जारी भएको िीनि िथा ऐिको पालिा गिव र रेनडयो र्िक्र्ेन्त्सी सम्बन्त्िी आर्श्यक व्यर्स्था गिव निदेशि ददि े।

1.10 िीनिको पूर्व पालिा : सार्वजनिक लेखा सनिनिको २०६७/०९/२९ को निर्वय अिसुार र्िक्र्ेन्त्सी र्र्िरर् सम्बन्त्िी िीनि, दूरुपयोग नियन्त्रर् र रोयल्टी असलुी लगायिका र्र्षयिा आर्श्यक व्यर्स्था गिव निदेशि ददि े।

1.11 कािूिी व्यर्स्था बेगर किविारी भिाव : ऐि िथा सेर्ा सरु्र्िा सम्र्न्त्िी नियिार्ली रे्गर किविारी नियकु्त गरी िलर् भत्ता िथा अन्त्य सरु्र्िािा खिव लेख्न ेपदानिकारीलाई सिेि गराउिे र अब आइन्त्दा कािूिी व्यर्स्था गरेर िार खिव लेख्न ेगिव निदेशि ददि े।

1.12 भकु्तािी बाुँकी : नलिपुि ेरकि सियिै नलइ र्हसाब अध्यार्निक राख्न निदेशि ददि े।

2. 2 लोककल्यार्कारी र्र्ज्ञापि : लोककल्यार्कारी र्र्ज्ञापि र्ापिको सरु्र्िा प्रदाि गरेका संस्थाहरुको प्रर्क्रया पगेु िपगुकेो सम्र्न्त्ििा र्र्स्ििृ छािर्र्ि गरी िीि िर्हिानभर सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।

3. 3 राजस्र्को लगि : राजस्र्को अनभलेख व्यर्चस्थि गिव निदेशि ददि े।

4. 4 र्िक्रे्न्त्सी िीनि र बाुँडफाुँड : सार्वजनिक लेखा सनिनिबाट २०६८/9/26 िा ददएको निदेशि बिोचजि बोलकर्ोल प्रर्क्रया अपिाएर िार र्िक्र्ेन्त्सी र्र्िरर् गि ेव्यर्स्था गिव निदेशि ददि।े


180

क्र.सं



5. 5 र्िक्रे्न्त्सीको प्रनिस्पिाव : प्रनिस्पिाव िाफव ि र्ढाबढ गराई र्िक्र्ेन्त्सी र्र्िरर् गिव निदेशि ददि े।

6. 6 टेनलनभजिको र्िक्रे्न्त्सी : प्रसारर् इजाजि िनलएका र म्याद पूरा भइसकेकाहरुको र्िक्र्ेन्त्सी रद्द गिव निदेशि ददि े।

7. 7 एफ.एि. सेर्ाको र्िक्रे्न्त्सी : लाइसेन्त्स खारेज भएका एफ.एि. हरुको र्िक्र्ेन्त्सी र्फिाव नलइ लगि कट्टा गिव निदेशि ददि े।

8. 8 दूरसंिार रोयल्टी :

8.1 िोबाइल सेर्ा प्रदायकहरुले प्रत्येक र्षव बिुाउि ुपिेिा यो र्षव भन्त्दा अचघका रोयल्टी िार बिुाएको ।

िर्र्करर् गदाव अब आइन्त्दा सम्पूर्व दस्िरु र जररर्ािा असलु उपर गरेर िार िर्र्करर् गि ेव्यर्स्था गिव निदेशि ददि े।

8.2 अििुनि पर िर्र्करर् गदावकै र्खि बिुाउि ु पिे रकि िचन्त्रपररषद् ले र्कस्िार्न्त्दी सरु्र्िा ददि े र सेर्ा प्रदायकले सिव अिसुार िबिुाउि ेकायविा नियन्त्रर् गिुवपिे ।


9. 9 घटी रोयल्टी :

9.1 अन्त्य सेर्ािफव ४५ सेर्ा प्रदायकले रोयल्टी बिुाउि ु पिे उल्लेख भएकोिा एक िोर्ाइल सेर्ा प्रदायक र १३ अन्त्य सेर्ा प्रदायकले आय व्यय र्र्र्रर्ि ै िबिुाएको र िीि सेर्ा प्रदायकको नबक्री कारोर्ार िभएको उल्लेख गरेको, एक प्रा.नल. ले रु. २४ लाख खिव जिाएकोिा १९ लाख िार राजस्र् दाचखला गरेकोले बाुँकी दाचखला हिुपुि े।

सेर्ा प्रदायकसुँग सियिै आय व्यय र्र्र्रर् नलई राजस्र् असलु गिव निदेशि ददि।े

9.2 आय व्यय र्र्र्रर् पेश िगरेको र नबक्री ि ै िदेखाएको सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े।


181

क्र.सं



अर्स्थािा प्रानिकरर्बाट छािर्र्ि िगरेको, हरेक र्षव सियिै रोयल्टी दाचखला गिव र र्ढला दाचखला गरेिा थप दस्िरु असलु गि ेव्यर्स्था गिुवपिे ।

10. 10 थप दस्िरु :

10.1 ५ सेर्ा प्रदायकले र्िक्र्ेन्त्सी दस्िरु थप बिुाउि ुपिे रु. ५ करोड ३ लाख असलु गिुवपिे ।

िीि िर्हिानभर असलु उपर गरी सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

10.2 अचघल्ला र्षव खिव जिाएको खिव जिाइसकेको दाचखला गिव बाुँकी रकि र लाग्ि े थप दस्िरु सर्हि िीि िर्हिा नभर असलु उपर गिव निदेशि ददि े।

10.3 काििुि िोर्कएको म्यादनभर बिुाउिपुिे रकि िबिुाएको र अििुनि खारेज िगरेको ।

असलु गिुवपिे रकि िीि िर्हिा नभर असलु उपर गरी सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

सासेक सूििा राजिागव आयोजिा ११. ११ निर्वय कायावन्त्र्यि : निर्वय अिसुार असलु गिुवपिे रकि िीि िर्हिा नभर असलु उपर गरी सनिनिलाई

जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

1२. 1२ भेररयसि आदेश : भेररयसि स्र्ीकृि िगराउि ेसम्बचन्त्िि पदानिकारीलाई सिेि गराउि ेर अब आइन्त्दा स्र्ीकृि िगरी भेररयसि िगिव िगराउि निदेशि ददि े।

1३. 1३ परािशवदािाको भकु्तािी : िीि िर्हिा नभर छािर्र्ि गरी खिवको नबल भरपाई बेगर भकु्तािी िाग गि ेर ददि ेदरैु् पक्षलाई काििुी कारबाही गिव र सनिनिलाई जािकारी ददि निदेशि ददि े।

साकव र्र्कास कोष


182

क्र.सं



14. 14 सूििा केन्त्र : हस्िान्त्िरर् गररएका उपकरर्हरूको यथाथव अर्स्था संकलि गरी सोको संरक्षर् गिव र र्र्र्रर् सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

हलुाक सेर्ा र्र्भाग 1५. 1५ टेनलसेन्त्टर : टेनलसेन्त्टर खारेज भै सकेकोले केर्ह गिव िपिे ।

1६. 1६ हलुाक र्टकट िौज्दाि : अत्यनिक िौज्दाि िरहि ेगरी र्र्भागबाट आर्श्यकिाको नििावरर् गरी छपाई कायवको आदेश ददि ेव्यर्स्था गिव निदेशि ददि े।

रार्िय सूििा आयोग 1७. 1७ सहायिा सम्िौिा : अब आइन्त्दा बजेटिा सिारे्श गरेर िार खिव गिव र सम्पूर्व खिव रकिको

लेखापरीक्षर् गिव र सनिनििा जािकारी पेश गिव निदेशि ददि े।

केन्त्रीय ििादेश कायावलय 1८. 1८ र्र्त्तीय र्र्र्रर् : सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े।

१९. १९ व्याज दार्यत्र् र्रृ्ि : सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े।

2०. 2० िगद िौज्दाि : सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े।

2१. 2१ लेखापरीक्षर् : सियिै लेखा परीक्षर् गिव गराउि निदेशि ददि े।


183







१. १ योजिा िीनि र बजेट कायावन्त्र्यि : सिुार् अिसुार गिव गराउि निदेशि ददि े।

2. 2 र्िक्रे्न्त्सी िीनि : र्िक्र्ेन्त्सी र्र्िरर् सम्बन्त्िी आर्श्यक िीनि, ऐि नियििा सियािकुुल पररर्िवि गरी गराई र्िक्र्ेन्त्सी व्याण्डहरू बढाबढ गरी सेर्ा प्रदायकहरूलाई र्र्िरर् गिव निदेशि ददि े।

3. 3 बढाबढ : र्िक्र्ेन्त्सी सेर्ालाई प्रनिष्पिाव हिु ेगरी र्र्िरर् गि ेव्यर्स्था गिव निदेशि ददि।े

4. 4 न्त्यूििि र्िक्रे्न्त्सी दस्िरु : अब आइन्त्दा जी.एस. एि. िोबाइल सेर्ाको निचम्ि छुयाइएको न्त्यूििि र्िक्र्ने्त्सी दस्िरु एकिषु्ट रूपिा सो सेर्ा प्रदायकको बार्षवक कुल आम्दािीको ०.4 प्रनिशि रकि कायि गररि े िीनिगि व्यर्स्थािा रहेको अस्पष्टिालाई ित्काल आर्श्यक काििुी व्यर्स्था गरी दस्िरु नििावरर् गिव निदेशि ददि े।

5. 5 र्िक्रे्न्त्सी दस्िरु : िाल ुआनथवक बषव नभर असलु उपर गिव बाुँकी र्िक्र्ेन्त्सी दस्िरुिा थप दस्िरु सिेि असलु उपर गरी सनिनिलाई जािकारी ददि निदेशि ददि े।

6. 6 दूरसंिार रोयल्टी : असलु गिव बाुँकी रोयल्टी िीि िर्हिा नभर असलु गरी सनिनिलाई जािकारी ददि


184



निदेशि ददि े।

7. 7 रोयल्टी िथा र्िक्रे्न्त्सी : असलु गिव बाुँकी रोयल्टी िथा र्िक्र्ेन्त्सी दस्िरु व्याज सर्हि िीि िर्हिा नभर असलु गरी सनिनिलाई जािकारी ददि निदेशि ददि े।

8. 8 रोयल्टी र्ढला दाचखला : सियिा दस्िरु िबिुाउि ेउपर आर्श्यक काििुी व्यर्स्था गरी थप दस्िरु सिेि नलई उठाउि ुपिे रोयल्टी असलु उपर गिव निदेशि ददि े।

9. 9 राजस्र् र्क्यौिा : नियिािसुार राजश्वको लगि अध्यार्निक गरी िाल ुआ.र्. नभर बक्यौिा असलु उपर गरेर सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

10. 10 सचञ्चिी : सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े।

11. 11 सटही सरु्र्िा : अब आइन्त्दा नसफाररस प्रर्क्रयािा बढी सटही नसफाररस िहिु े सनुिचश्चििा गरी प्रर्क्रयािा नियन्त्रर् गिव निदेशि ददि े।

12. 12 र्र्ज्ञापि रर्हि िीनि : सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े।

13. 13 नडचजटल प्रर्र्नििा पररर्िवि : नडचजटल प्रर्ालीिा गइसकेकोले केर्ह गिुव िपिे ।

14. 14 अिगुिि : नियिार्लीको व्यर्स्था अिरुुप निरीक्षर् र अिगुिि गिव निदेशि ददि े।

15. 15 परकार कल्यार् कोष : परकार कल्यार् कोष गठिको उद्देश्य अिरुुप दरैु् कोषको आर्श्यक कायवर्र्नि बिाई िाल ुआ.र्. नभर कायावन्त्र्यि गिव निदेशि ददि े।

सासेक सूििा िागव आयोजिा 16. 16 परािशव खिव : म्यािअुल ियार गरी आयोजिाको कायव सिेि सम्प् भै सकेकोले केर्ह गिव िपिे ।

17. 17 अचप्टकल फाइर्र : सम्िौिािा उचल्लचखि प्रार्िाि अिसुार िार काि गिव गराउि र आर्श्यक परे


185



भेररयसि स्र्ीकृनि गरी गराई कायव गिव गराउिक् र र्र्स्ििृ कायव सम्प् प्रनिर्ेदि सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि,े ।

18. 18 ररटेन्त्शि ििी : िेपाल सरकारलाई आनथवक दार्यत्र् पिे गरी नििावर् व्यार्ासीसंग सम्िौिा गि े र प्रोजेक्ट अर्नि नभर Final Acceptance Certificate नलि े कायव िगिे पदानिकारीलाई काििुी कारर्ाही गरी सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

19. 19 पूर्व नििावररि क्षनिपूनिव : असलु गिव बाुँकी रहेको रकि निि िर्हिा नभर असलु उपर गरी सनिनिलाई जािकारी ददि निदेशि ददि े।

20. 20 आयोजिा संिालि : सिुार् अिसुार गिव गराउि निदेशि ददि े।

हलुाक सेर्ा र्र्भाग 21. 21 इजाजि : स्र्देशी िथा र्र्देशी संस्थालाई हलुाक सेर्ा संिालि गिव ददंदा इजाजि दस्िरु,

िर्ीकरर् दस्िरु र रोयल्टी नलि े व्यर्स्था गरी हलुाक सेर्ा संिलाि व्यर्चस्थि गिव निदेशि ददि े।

22. 22 हलुाक सेर्ा संिालि : हलुाक सेर्ाको पिु: संरििा गिव र हलुाक सेर्ाको र्र्र्र्निकरर् िथा आिनुिकीकरर् गरी सिय सापेक्ष बिाउि निदेशि ददि े।

23. 23 चिठ्ठीपर/पासवल ढुर्ािी : सिुार् अिसुार गिव गराउि निदेशि ददि े।

24. 24 टनिविल ड्यजू : हलुाक सेर्ा र्र्भाग र र्र्श्व हलुाक सेर्ा र्ीि नलि ु ददि ु पिे र्हसाब फरफारक गिव निदेशि ददि े।

25. 25 भर्ि नििावर् : सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े।


186



26. 26 हलुाक र्िि बैंक : सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े।

27. 27 टेनलसेन्त्टर : टेनलसेन्त्टर खारेज भै सकेकाले केर्ह गिव िपिे ।

सूििा र्र्भाग 28. 28 लोक कल्यार्कारी र्र्ज्ञापि : लोककल्यार्कारी र्र्ज्ञापि र्ापिको सरु्र्िा प्रदाि गरेका संस्थाहरुको प्रर्क्रया पगेु

िपगुकेो सम्र्न्त्ििा र्र्स्ििृ छािर्र्ि गरी िीि िर्हिानभर सनिनििा प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।

केन्त्रीय र्टकट भण्डार 29. 29 र्टकट िौज्दाि : िौज्दाि र खिवको र्र्श्लषेर् गरी अत्यनिक िौज्दाि िरहि े गरी र्र्भागबाट

आर्श्यकिाको नििावरर् गरी छपाई कायवको आदेश ददि ेव्यर्स्था गिव निदेशि ददि े।

30. 30 हलुाक र्टकट ठेक्का : सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े।

संस्था र सनिनि

रेनडयो प्रसार र्र्कास सनिनि (2073/074) 31. 31 आय व्यय चस्थनि : -

32. 32 जग्गा भाडा : बजार िूल्यको आिारिा प्रनिष्पिाव िगराई भाडा सम्िौिा गि ेपदानिकारीलाई काििुी कारबाही गिव र अब आइन्त्दा प्रनिष्पिाव गराएर िार भाडािा नलि ददि आर्श्यक व्यर्स्था गिव निदेशि ददि े।

2072/073

33. 33 संिालि चस्थनि : रेनडयो प्रसार र्र्कास सनिनि आत्िनिभवर हिु ेिफव आबश्यक कायव योजिा बिाई लाग ु


187



गिव निदेशि ददि े।

34. 34 करार किविारी : सियिै स्थायी दरबन्त्दीिा जिशचक्त पूनिव गिव, काििु बिोचजि िोर्कएको नसिा र अर्िी भन्त्दा बढी किविारी भिाव िगिव निदेशि ददि े।

2071/072

35. 35 लगािी चस्थनि : सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े।

36. 36 निर्चृत्तभरर् दार्यत्र् : स्र्ीकृनि बेगर खिव गि ेकायविा नियन्त्रर् गिव निदेशि ददि े।

गोरखापर संस्थाि (2072/073) 37. 37 र्र्त्तीय चस्थनि िथा संिालि िनिजा : -

38. 38 संस्थाि संिालि : सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े।

39. 39 शंकास्पद असािी : आसािी सम्बन्त्ििा आर्श्यक निर्वय नलई असलु उपर गरी निि िर्हिा नभर सनिनििा जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

39.1 आयकर पेश्की : आयकर पेश्की रकि सम्बन्त्ििा छािर्र्ि गरी एक िर्हिा नभर सनिनििा प्रनिर्देि गिव निदेशि ददि े।


188




िहालेखापरीक्षकको ५६औ ंर्ार्षवक प्रनिरे्दि, २०74/०७५ उपर भएको छलफलका निनि २०७6/02/30 का निर्यवहरु



१. १ योजिा िीनि र बजेट कायावन्त्र्यि : आर्निक योजिा र बजेट बक्तव्यिा सिारे्श भएका कायवक्रि सियिै कायावन्त्र्यि गिव निदेशि ददि े।

2. 2 िोडव्याण्ड िीनि : सिुार् अिसुार गिव गराउि निदेशि ददि े।

3. 3 क्लाउड कम्प्यरु्टंग : सिुार् अिसुार गिव गराउि निदेशि ददि े।

4. 4 र्िक्रे्न्त्सी पिुर्र्विरर् : सिुार् अिसुार गिव गराउि निदेशि ददि े।

4. ५ न्त्यूििि र्िक्रे्न्त्सी दस्िरु : नियिािसुार बिुाउिपुिे दस्िरु बिुाउि बाुँकी िदेचखएकोले बेरुज ुलगि हटाउि निदेशि ददि े।

5. ६ र्िक्रे्न्त्सी दस्िरु असलुी : असलु गिुवपिे दस्िरु र थप दस्िरु सिेि िीि िर्हिा नभर असलु गरी गराई सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।

७. ७ दूरसंिार रोयल्टी : दूर संिार रोयल्टी बिुाउिपुिे ३ सेर्ा प्रदायक िध्ये िोड नलंक िेटर्कव एण्ड कम्यनुिकेशिले बिुाइसकेकोले उक्त कम्पिीको िाििा रहेको बेरुज ुलगि हटाउि े र बाुँकी २ कम्पनि संग िीि िर्हिा नभर असलु उपर गरी सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े। उचल्लचखि २० सेर्ा प्रदायकको हकिा दूरसंिार नियिार्ली, २०५४ को नियाि २६ र अिशूुिी ६ (क)


189



अिसुार Support Charge, Annual Maintenance, Technical Charge,र Monitoring Charge जस्िा गैर दूरसंिार सेर्ािा RTDF र रोयल्टी िलाग्ि ेदेचखएकोले बेरुज ुलगि हटाउि निदेशि ददि े।

8. 8 र्कस्िार्न्त्दीको रोयल्टी : बिुाउि बाुँकी रोयल्टी िथा र्िक्र्ेन्त्सी दस्िरुको र्कस्िा ब्याज सर्हि िीि िर्हिा नभर असलु उपर गिव निदेशि ददि े।

9. 9 थप दस्िरु : असलु उपर भै सकेकोले बेरुज ुलागि हटाउि निदेशि ददि े।

10. ९ सचञ्चिी : सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े।

11. 11 सशिव अिदुाि : सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े।

हलुाक सेर्ा र्र्भाग १२. १२ इजाजि : स्र्देशी िथा र्र्देशी संस्थालाई हलुाक सेर्ा संिालि गिव ददंदा इजाजि दस्िरु, िर्ीकरर् दस्िरु

र रोयल्टी नलि ेव्यर्स्था गरी हलुाक सेर्ा संिलाि व्यर्चस्थि गिव निदेशि ददि े।

१३. १३ हलुाक सेर्ा सञ्चालि : हलुाक सेर्ाको पिु: संरििा गिव र हलुाक सेर्ाको र्र्र्र्निकरर् िथा आिनुिकीकरर् गरी सिय सापेक्ष बिाउि निदेशि ददि े।

१४. १४ टनिविल ड्यजू : हलुाक सेर्ा र्र्भाग र र्र्श्व हलुाक सेर्ा र्ीि नलि ु ददि ु पिे र्हसाब फरफारक गिव निदेशि ददि े।

१५. १५ चिठ्ठीपर व्यर्स्थापि : सिुार् अिसुार गिव गराउि निदेशि ददि े।

१६. १६ डाुँक ढुर्ािी : कारोबारसुँग सम्बचन्त्िि सेर्ा प्रदायकको र्र्ल नबजक एरं् ठेगािा छािर्र्ि िगरी भकु्तािी पठाएको सम्बन्त्ििा अध्ययि गरी ियार गरेको प्रनिर्देि सनिनििा पेश गिव निदेशि ददि े।

१७. १७ भर्ि नििावर् : सर्ोच्ि अदालििा िदु्दा र्र्िारािीि रहेको जिाएकोले फैसला पनछ सोर्ह अिसुार गिव निदेशि


190



ददि े।

१८. १८ हलुाक र्िि बैंक : सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े।

१९. १९ हलुाक बिि बैंकको ऋर् : निदेचशका बिोचजि कारबाही गरी िीि िर्हिा नभर सार्ाुँ व्याज असलु उपर गिव र सो को जािकारी सनिनिलाई ददि निदेशि ददि े।

२०. २० िहर्र्ल िौज्दाि : निदेचशका बिोचजि िहनबल रकि बषवको अन्त्ििा शून्त्य गराउि र न्त्यूििि िहर्र्ल रकि कायि गिव निदेशि ददि े।

२१. २१ लेखापरीक्षर् : सियिै आ.ले.प. गिे व्यर्स्था निलाउि र नियिािसुार लेखापरीक्षर् नियनिि गरी गराई बिि बैंकको कारोबार अध्यार्निक गराउि निदेशि ददि े।

सूििा िथा प्रशारर् र्र्भाग 2२. 2२ प्रर्र्निगि सचम्िलि : रार्िय आिसञ्चार िीनि, २०७३िा आर्श्यक पररिाजावि गरर सोर्ह अिसुार काििु नििावर्

प्रर्क्रया अचघ बढाउि निदेशि ददि े।

२३. २३ प्रसे प्रनिनिनि प्रिार्पर : सिुार् अिसुार गिव गराउि निदेशि ददि े।

२४. २४ र्िक्रे्न्त्सी र्र्िरर् : रार्िय आिसंिार िीनि, २०७३ को प्रार्िाि अिरुुप प्रनिष्पिावका आिारिा र्िक्र्ेन्त्सी र्र्िरर् गिव गराउि निदेशि ददि े।

सूििा प्रर्र्नि र्र्भाग २५. २५ जग्गाििी प्रिार्पजुाव : सरुक्षर् िरुर् र्र्कास सनिनिलाई हस्िान्त्िरर् भएको देचखएकोले सोर्ह अिसुार जग्गाििी

प्रिार्पजुाव बिाई जग्गाको सरुक्षा िथा सदपुयोग गिव निदेशि ददि े।

२६. २६ ि्याङ्क भण्डारर् : सिुार् अिसुार गिव गराउि निदेशि ददि े।


191



२७. २७ सफ्टरे्यर प्रिार्ीकरर् : सिुार् अिसुार गिव गराउि निदेशि ददि े।

प्रिार्ीकरर् नियन्त्रकको कायावलय २८. २८ सफ्टरे्यर लाइसेन्त्स उपयोग : सफ्टर्ेयर लाइसेन्त्स खररद र उपयोग सम्बन्त्ििा छािर्र्ि गरर एकिर्हिा नभर सनिनििा

प्रनिर्देि पेश गिव निदेशि ददि े।

२९. २९ नडचजटल हस्िाक्षर : सिुार् अिसुार गिव गराउि निदेशि ददि े।

केन्त्रीय र्टकट भण्डार ३०. ३० र्टकट िौज्दाि : िौज्दाि र खिवको र्र्श्लषेर् गरी अत्यनिक िौज्दाि िरहि े गरी र्र्भागबाट आर्श्यकिाको

नििावरर् गरी छपाई कायवको आदेश ददि ेव्यर्स्था गिव निदेशि ददि े।

संगदठि संस्था र सनिनि

रेनडयो प्रसार सेर्ा र्र्कास सनिनि (2073/074) 31. 31 सार्वजनिक प्रशारर् संस्था : बजेट बक्तव्यिा उल्लेख भए अिरुुप रेनडयो िेपाल र िेपाल टेनलनभजिलाई सार्वजनिक प्रशारक

संस्थाको रूपिा पररर्निवि प्रर्र्निको उपयोग गरी संिालि गिव गराउि निदेशि ददि े।

32. 32 जग्गाििी प्रिार् पजुाव िथा भाडा : सबै जग्गाको जग्गाििी प्रिार्पजुाव नलि, बजार िूल्यको आिारिा प्रनिष्पिाव िगराई भाडा सम्िौिा गि ेपदानिकारीलाई काििुी कारबाही गिव, सम्िौिा अिसुार भाडा असलु गिव र अब आइन्त्दा प्रनिष्पिाव गराएर िार भाडािा नलि ददि आर्श्यक व्यर्स्था गिव निदेशि ददि े।

िपेाल दूरसंिार प्रानिकरर्

33. ३३ सञ्चालि िनिजा : -

34. ३४ िोर्ाइल सेर्ा िर्ीकरर् : नििावररि सियिै बक्यौिा असलु उपर गिव गराउि निदेशि ददि े।


192



35. ३५ बक्यौिा : िीि िर्हिा नभर बक्यौिा रकि असलु उपर गरर गराई सनिनिलाई जािकारी ददि निदेशि ददि े।

36. ३६ सेर्ा सञ्चालि : उचल्लचखि सेर्ा प्रदायक कम्पिीले छुटै्ट अििुनि नलएर शाखा कयावलय संिालि गरेको िभई केचन्त्रकृि रुपिा नबनलंग गरी सोर्ह अिसुार आय र्र्र्रर् पेश गरी सेर्ा संिालि गरेको देचखएकोले बेरुज ुलगि हटाउि े।

37. 37 परािशव सेर्ा : सिुार् अिसुार गिव गराउि निदेशि ददि े।

38.

38 ग्रानिर् दूरसंिार र्र्कास कोष :

३८.१ अचप्टकल फाइबर िटेर्कव िा लागि नििावर्को आिार िभएको :

भ ू बिोटको नभ्िा, DWDM को क्षििा र ढुर्ािी िूल्यिा फरक पिे देचखएकोले केर्ह गिव िपिे ।

३८.२ प्रनिष्पिाव िगराई बािाविारा नििावर् कायव गराएको :

अब आइन्त्दा प्रनिष्पिाव गराई नििावर् कायव गिव गराउि निदेशि ददि े।

३८.३ सेर्ा संिालि िभएको : नियनिि अिगुिि गिव र सेर्ा संिालि िगरेको सियको भकु्तािी असलु उपर गि े गराउि ेव्यर्स्था गिव निदेशि ददि े।

३८.4 बोलपरको ररु्टपूर्व िूल्याकंि छािर्र्ि गरी िीि िर्हिा नभर सनिनििा प्रनिर्ेदि पेश गिव निदेशि ददि े।

३८.५ योग्यिा िपगेुको र बक्यौिा बाुँकी रहेको कम्पिी सुँग खररद सम्िौिा गरेको छािर्र्ि हिुपुिे :

छािर्र्ि गरी िीि िर्हिा नभर सनिनििा प्रनिर्ेदि पेश गिव निदेशि ददि े।

िपेाल टेनलनभजि, २०७४/७५


193



३९. ३९ र्र्त्तीय चस्थनि र संिालि िनिजा : -

४०. ४० व्यापार सिायोजि र्हसाब : सिुार् अिसुार गिव गराउि निदेशि ददि े।

४१. ४१ बक्यौिा : िीि िर्हिा नभर बक्यौिा असलु उपर गिव र नलिदुदि ुपिे र्हसाब अध्यार्निक राखी सनिनिलाई र्र्स्ििृ र्र्र्रर् उपलब्ि गराउि निदेशि ददि े।

िपेाल दूर संिार कम्पनि नलनिटेड ( िपेाल टेनलकि), २०७४/७५)

४२. 42 वित्तीय स्थिति ििा संचालन नतिजा : -

४३. ४३ लागि लाभ र्र्श्लषेर् : सिुार् अिसुार गिव गराउि निदेशि ददि े।

४४. ४४ प्रनि ग्राहक आम्दािी : सिुार् अिसुार गिव गराउि निदेशि ददि े।

४५. ४५ कोष व्यर्स्थापि : लगािीका बैकचल्पक उपायहरूको अर्लम्र्ि गरी कोष व्यर्स्थापि गिव निदेशि ददि े।

46. 46 एफ.र्ट.टी.एि. सेर्ा : एफ.र्ट.टी.एि. सेर्ा र्र्स्िारिा ग्राहकको िाहिा र िाग अिसुार गरु्स्िरीय सेर्ा उपलब्ि गराउि रर्िीनिक योजिा बिाई कायावन्त्र्यि गिव निदेशि ददि े।

47. 47 र्ाई म्याक्स योजिा : स्पष्ट व्यापाररक योजिा बिाई अन्त्य सेर्ासुँग दोहोरो िपिे गरी सेर्ाको व्यर्स्थापि गिव निदेशि ददि े।

48. 48 फोर चज/एल.र्ट.ई. सेर्ा : नििावररि सिय नभरै फोर चज/एल.र्ट.ई. सेर्ा र्र्स्िार गरी देशभर गरु्स्िरीय सेर्ा प्रदाि गिव निदेशि ददि े।

49. 49 ब्याण्ड र्र्थ खररद : स्याटेलाइट ब्याण्ड र्र्थका लानग निजी सेर्ा प्रदायकहरुले भकु्तािी गरे अिरुुप बढी िहिु ेगरी रै्देचशक िरुा भकु्तािी गि ेव्यर्स्था निलाउि र आफ्ि ैस्याटेलाइट राख्न ेिफव आर्श्यक व्यर्स्था गिव निदेशि ददि े।


194



50. 50 एक्सिेन्त्जहरुको िार्फक व्यर्स्थापि : कम्पिीको क्षरेीय कायावलय अन्त्िगवि रहेका रे्स स्टेशि र उपकरर्को बढीभन्त्दा बढी उपयोग गरी िेटर्कव अप्टीिाइजेशि गिव निदेशि ददि े।

51. 51 अन्त्िरावर्िय कल िार्फक : अन्त्िरावर्िय कल आम्दािीिा भएको किीलाई पूरा गिव ियाुँ व्यापार रर्िीनि बिाई लागू गिव निदेशि ददि े।

52. 52 योजिा कायावन्त्र्यि : सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े।

53. 53 के.पी.ई. पररपालिा : सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े।

54. 54 निर्वय र निदेशि कायावन्त्र्यि : एफ.र्ट.टी.एि., फोरचज/एल.टी.ई. र ग्रानिर् दूरसञ्चार र्र्कास पररयोजिाका र्र्षयिा पररयोजिाहरुको र्र्श्लषेर् गरी गरु्स्िरीय सेर्ा उपलब्ि गराउि कायवयोजिा बिाई कायावन्त्र्यि गिव निदेशि ददि े।

55. 55 क्षििा अनभर्रृ्ि योजिा : सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े।

56. 56 अिसुन्त्िाि िथा र्र्कास : सिुार् अिसुार गिव निदेशि ददि े।

57. 57 आसािी : संसदीय सनिनिको निदेशि कायावन्त्र्यि िगरी सम्िौिाका सिव बिोचजि सेर्ा प्रदायकबाट असलु गिुवपिे रकि असलु उपर िगिे पदानिकारीलाई सिेि गराउि र िीि िर्हिानभर र्क्यौिा रकि असलु उपर गरी सनिनिलाई जािकारी गराउि निदेशि ददि े।


195

v08–$

pk;ldltsf k|ltj]bgx?


196


197


198

dGtAo dfggLo ;efkltHo", ;fj{hlgs n]vf ;ldlt . ;ldltsf] ldlt @)&& c;f/ % ut]sf] a}7ssf] lg0f{ofg';f/ j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf ljifodf cWoog u/L ;ldltdf k|ltj]bg k]z ug{ ul7t o; pk;ldltn] k|fKt sfof{b]z adf]lhd lhDd]jf/L lgjf{x ug]{ qmddf l;Gw'nL, ;nf{xL, /f}tx6, af/f, k;f{, gjnk/f;L, slkna:t', afFs], s}nfnL / s~rgk'/ lhNnfx?sf] ;fd'bflos, ;fem]bf/L / sa'lnotL jgdf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd nfu" ug]{ qmddf ePsf jg kmF8fgL tyf cfly{s ckrngsf ;DaGwdf :ynut cWoog tyf cg';Gwfg u/L k|fKt sfuhft / To;df plNnlvt 36gfqmdsf cltl/Qm ;+nUg ljj/0fsf ;DaGwdf lj:t[t 5nkmn u/]sf] lyof] . To:t} ;DalGwt dGqfno, ljefu, jg pkef]Qmf dxf;+3 nufotaf6 cfjZos ljj/0f ;d]t dfu u/L To;sf ljljw kIfdf 5nkmn, cWoog / ljZn]if0f u/]sf] lyof] . o;} qmddf lhNnf jg sfof{no tyf ;DalGwt ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;ldltx?af6 pknAw sfuhftx?nfO{ cWoog ug'{sf ;fy} :ynut cjnf]sg tyf cGt/lqmof ;d]t u/]sf] lyof] . ljleGg ;|f]taf6 k|fKt hfgsf/Lx?sf]] cWoog, cg';Gwfg / ljZn]if0fsf cfwf/df of] k|ltj]bg tof/ u/L k|:t't ul/Psf] Joxf]/f cg'/f]w ub{5' . ljz]if u/L ;fnsf] jg kmF8fgLaf6 k|efljt JolQm tyf ;d'bfox?sf] ;d:of / ;/f]sf/jfnfx?sf] lxtnfO{ oyfzL3| ;Daf]wg x'g' cToGt h?/L /x]sf] ;Gbe{nfO{ dWogh/ u/L k|ltj]bgdf l;kmfl/; ul/Psf ljifoj:t'x?dfly ;ldltn] pko'Qm lg0f{o lng] s'/fdf pk;ldlt ljZj:t /x]sf] 5 . ;d:of ;dfwfgsf nflu ;ldltsf tkm{af6 lgDglnlvt lgb]{zgx? lbg pko'Qm b]lvPsf] s'/f hfgsf/L u/fpg rfxG5' M

-s_ gLltut Pj+ sfg'gL ;'wf/sf nflu lbg'kg]{ lgb]{zgx?

1. g]kfn ;/sf/ -sfo{ ljefhg_ lgodfjnL, @)&$ sf] lgod % -cg';"rL @ sf] !-*__ cg';f/ ;+3Lo dGqfnox?n] th'{df ug]{ lgb]{lzsf / sfo{ljlwx? dlGqkl/ifb\af6 :jLs[t u/fpg' kg]{ Joj:yf /x]sf] / jg P]g, @)&^ sf] bkmf *$ df jg P]g / jg lgodfjnLsf] sfof{Gjogsf nflu cfjZos kg]{ lgb]{lzsf / sfo{ljlwx? g]kfn ;/sf/n] kfl/t ug'{kg]{ Joj:yf /x]sf]df tTsfnLg jg tyf e"–;+/If0f dGqfnoaf6 ldlt @)&!.&.@& sf] ;lrj:t/Lo lg0f{oaf6 j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! Nffu" ul/Fb} cfPsf] b]lvPsf] x'Fbf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! vf/]h u/L /fli6«o jg gLlt, @)&% / jg P]g, @)&^ sf] p2]Zo cg'?k jg If]qsf] cfly{s, ;fdflhs / jftfj/0fLo kIf ;d]t ljrf/ u/L ;xeflutfd"ns ?kdf lbuf] jg Joj:yfkg ug{ cfjZos kg]{ ;"rsx? ;lxtsf] /fli6 «o dfkb08 th'{df u/L nfu" ug{ g]kfn ;/sf/nfO{ lgb]{zg lbg] .

2. jg P]g, @)&^ sf] bkmf !! adf]lhd jg If]qsf nflu Plss[t jf k|b]zut / l8lehgn txdf ;d]t jg;DaGwL /0fgLlts of]hgf th'{df u/L ;f]xL cg';f/ jg Joj:yfkg ug]{ Joj:yf ePsf]df ;f] gu/L k|fs[lts jgdf /x]sf] ljz]if u/L ;fnsf ?v s6fgdf s]lGb|t eO{ j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgfx? dfq th'{df u/L sfof{Gjog ubf{ jg tyf jftfj/0fsf] ljgfz / cfly{s Iflt x'g uPsf] b]lvPsf]n] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgfx? tTsfn vf/]h u/L


199

jg P]g, @)&^ sf] bkmf !! adf]lhd jg tyf jftfj/0f dGqfnosf] ;+of]hgdf cfly{s, ;fdflhs / jftfj/0fLo kIfsf] ;d]t ljrf/ u/L Plss[t jf k|b]zut txdf jg;DaGwL /0fgLlts of]hgf th'{df u/L ;f]xL cg';f/ ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jg;DaGwL lbuf] jg Joj:yfkg sfo{of]hgf th'{df ug{ / To;nfO{ sfof{Gjog u/L jg Joj:yfkg ug{ g]kfn ;/sf/nfO{ lgb]{zg lbg]] .

3. jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)&^ sf] bkmf #) adf]lhd 3f]if0ff ul/Psf] r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qdf jftfj/0f ;+/If0f lgodfjnL, @)&& sf] lgod #$ cg';f/ s'g} klg jg:klt sf6\g, 9fNg, x6fpg, pv]Ng, km]g{ tyf jg:kltnfO{ xflg gf]S;fgL k'¥ofpg gkfOg] Joj:yf ul/Psf], jftfj/0f ;+/If0f If]qsf] cflwsfl/s lgsfosf] ?kdf /x]sf] /fi6«klt r'/] t/fO{ dw]z ;+/If0f ljsf; ;ldltn] jg sfof{nox?nfO{ ?v s6fg ug]{ u/L sfo{of]hgf agfpg cg'dlt jf :jLs[lt glbPsf], g]kfn ;/sf/ dlGqkl/ifb\af6 ldlt @)&@.!.@% df r'/] If]qdf !( l8u|L;Ddsf] le/fnf] jgaf6 9nfk8f, d/]sf], dg{ nfu]sf], /f]u nfu]sf], afËfl6Ëf / a'9f ?vx?af6 dfq sf7 bfp/f ;+sng ug{ kfOg] / sf7 bfp/f ;+sng ug]{ k|of]hgsf nflu r'/] If]qsf] jgdf af6f] agfpg gkfO{g] lg0f{o ePsf] / g]kfn ;/sf/ dlGqkl/ifb\af6 :jLs[t r'/] t/fO{ dw]z ;+/If0f tyf Joj:yfkg u'?of]hgf, @)&$ df !( l8u|LeGbf a9L le/fnf] jgdf ;+/If0fd'vL jg Joj:yfkg dfq ug{ kfOg] Joj:yf u/]sf] cj:yfdf oLIf]qdf nfu" ul/Psf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd /4 u/L lbuf] jg Joj:yfkg sfo{of]hgfx? th'{df u/L sfof{Gjog ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

4. ;fj{hlgs n]vf ;ldltåf/f ul7t j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd cWoog tyf 5fglag pk;ldltnfO{ :ynut cWoog, cg';Gwfg / cjnf]sg qmddf jg tyf jftfj/0f dGqfno, k|b]zdf /x]sf] pBf]u, ko{6g, jg tyf jftfj/0f dGqfno, k|b]z jg lgb]{zgfno, jg sfof{nox? / jg pkef]Qmf ;d"xx?n] cfjZos sfuhftx? pknAw gu/fpg], dfu u/]sf sfuhftx? n'sfpg] jf gi6 ug]{, em'6\7f / lst]{ ljj/0f pknAw u/fpg], cfjZos sfuhft jf ljj/0f pknAw u/fpg c6]/ ug]{ / s}of}+ lhNnfaf6 xfn;Dd klg dfu ul/Psf sfuhft / ljj/0fx? pknAw u/fpg g;s]sf] cj:yfdf ag ;DaGwL e/kbf]{ Plss[t ;"rgf Joj:yfkg k|0ffnLsf] Joj:yf ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

5. jg P]g, @)&^ / jg lgodfjnL, @)%! Pj+ jg ;DaGwL ljleGg lgb]{lzsf / sfo{ljlwx?df ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jgsf sfo{of]hgf th'{df ubf{ jg sfof{non] k|fljlws ;xof]u pknAw u/fpg' kg]{ Joj:yf ul/Psf]df ;f] gu/L ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jgsf sfo{of]hgfx? th'{df ubf{ c:jfefljs ?kdf nfvf}+ /sd k/fdz{bftfx?nfO{ pknAw u/fpFb} cfPsf], k/fdz{bftfx?n] lkmN8df uO{ sDtLdf ^ dlxgf nufP/ tof/ ug'{kg]{ sfo{of]hgf sf7df08f} / xf]6ndf a;L lst]{ / gSsn u/L q'6Lk"0{f sfo{of]hgf tof/ ug]{ u/]sf], ;fd'bflos jgsf sfo{of]hgf jgfpg] sfo{df ;+nUg k/fdz{bftfsf] of]Uotf / hjfkmb]lxtf gtf]lsPsf] / k/fdz{bftfsf sf/0f x'g uPsf] jg ljgfz jf jftfj/0fLo Iflt jfkt Ifltk"lt{ e/fpg] ljifodf s'g} Joj:yf gul/Psf]n]] pQm sfo{ /f]sL ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jgsf sfo{of]hgf th'{df ubf{ jg sfof{non] g} k|fljlws ;xof]u pknAw u/fpg' kg]{ Joj:yfnfO{ k|efjsf/L ?kdf sfof{Gjog ug{ / jg sfof{nosf] k|fljlws Ifdtfn] gEofpg] eO{ k/fdz{bftf lng' kg]{ cj:yf ePdf g]kfn jg k|fljlws kl/ifb\sf] :yfkgf u/L ;f] kl/ifb\ dfkm{t ;fd'bflos jg tyf ;fem]bf/L jgsf sfo{of]hgf agfpgdf k|fljlws ;xof]u ug]{


200

k/fdz{bftfx?sf] of]Uotf Pj+ hjfkmb]lxtf, k/fdz{bftf 5gf}6 tyf kfl/>ldssf] ;Ldf / k/fdz{bftfn] agfPsf] jg Joj:yfkg sfo{of]hgfsf sf/0f jgdf Iflt ePdf Ifltk"lt{ e/fpg] ljifodf cfjZos sfg"gL Joj:yf ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

6. jg ;+/If0f If]qsf] jg ljgf; x'g] u/L j}1flgs jg Joj:yfkgsf cfwf/df ?v s6fg ug]{ sfo{ h}ljs dfu{ ;+/If0fdf 3fts x'g] ePsf] / pQm sfo{of]hgfx? jg P]g, @)&^ sf] bkmf !% ljkl/t ePsf]n] ‘jg ;+/If0f If]q’ df kg]{ ;fd'bflos jgsf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgfx? tTsfn vf/]h u/L lbuf] jg Joj:yfkg sfo{of]hgf th'{df u/L sfof{Gjog ug{ / s}nfnLsf] a;Gtf jg ;+/If0f If]q, s~rgk'/sf] nfnemf8L–df]xgf jg ;+/If0f If]q, z'SnfkmfF6f /fli6«o lgs'~hsf] dWojtL{ If]q / 88]Nw'/fsf] dxfef/t If]qnfO{ Ps cfk;df hf]8\g] u/L jg P]g, @)&^ sf] bkmf !% adf]lhd jg ;+/If0f If]q 3f]if0ff u/L pQm jgx?nfO{ ;+/If0fd'vL ;fd'bflos jgsf] ?kdf Joj:yfkg ug{ u/fpg g]kfn ;/sf/nfO{ lgb]{zg lbg] . -v_ sfg'gL sf/afxLsf nflu lgb]{zgx?

7. jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)&^ sf] bkmf #) adf]lhd l;dfgf lgwf{/0f u/L jftfj/0f ;+/If0f If]q 3f]if0ff ul/Psf] r'/] / t/fO{sf] jgdf j}1flgs jg Joj:yfkg ug]{ egL sf7 s6fg / ;+sng ug]{ gfddf e"–Ifo x'g] u/L htftt} af6f] / 7"nf tyf rf}8f clUg/]vfx? lgdf{0f u/L Jofks e"–Ifo u/fO{ jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)&^ sf] bkmf #) / jftfj/0f ;+/If0f lgodfjnL, @)&& sf] lgod #$ ljkl/tsf] sfo{ u/]sf] b]lvg cfPsf]n] o; sfo{df ;+nUg cg'z"rL ^, & / * df plNnlvt ;d]t ;a} bf]ifL l8lehgn jg clws[t, ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf kbflwsf/Lx?, j}1flgs jg sfo{of]hgf agfpg] k/fdz{bftf / jg s6fgsf] 7]Ssf lng] 7]s]bf/x?sf] klxrfg u/L jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)&^ sf] bkmf #%-#_ adf]lhd sf/jfxL ug{ g]kfn ;/sf/nfO{ lgb]{zg lbg] .

8. j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd nfu" ul/Psf ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xdf pkef]Qmf ;d"xsf ;fwf/0f ;b:ox? / kbflwsf/Lx?sf] lst]{ b:tvt ug]{, gSsnL jg pkef]Qmf 3/w'/L v8f ug]{ / Pp6} 3/nfO{ Ps eGbf w]/} jg pkef]Qmf ;d"xdf ;b:o agfO{ j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd cGtu{t ?v s6fg ug{sf nflu lst]{ sfuhft tof/ ug]{ sfo{x?df ;+nUg /xL clVtof/sf] b'?kof]u u/L e|i6frf/df ;+nUg /x]sf s}nfnL, s~rgk'/, slknj:t', gjnk'/, l;Gw'nL, nufotsf lhNnfx?df j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf nfu" u/]sf ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jg pkef]Qmf ;d"xsf cg';"rL ^, & / * df plNnlvt ;d]t ;a} bf]ifL kbflwsf/Lx?, k|b]zsf jg sfof{nosf kbflwsf/L, l8lehgn jg sfof{nosf sd{rf/Lx? tyf sfo{of]hgf agfpg] k/fdz{bftfx? / sf7 s6fgdf ;+nUg JolQmx?sf] klxrfg / yk 5fglag u/L sfg'gL sf/afxL ug{ clVtof/ b'?kof]u cg';Gwfg cfof]unfO{ lgb]{zg lbg] .

9. ;fd'bflos jgsf] jg k}bfjf/ ;+sng tyf laqmL ljt/0f lgb]{lzsf, @)&! sf] bkmf !$-@_ df ;fd'bflos jgdf ?v s6fg, d'5fg tyf ;+sng ubf{ pkef]Qmf ;d"xn] cfkm\g} vr{ / lhDd]jf/Ldf cfly{s tyf dfgjLo ;|f]t kl/rfng u/L ug'{kg]{ / o;sf nflu s'g} JolQmaf6 ;fk6L jf sf7 bfp/f Joj;fodf ;+nUg JolQm, kmd{, sDkgL jf pBf]uaf6 clu|d nufgLsf ?kdf /sd lng gkfOg] Joj:yf ul/Psf] ePklg j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd nfu" ug{ egL ljleGg ljrf}lnof / sf7 Jofj;foLx?af6 C0fsf ?kdf pRr Jofhb/ lng] lbg]u/L ;|f]t gv'n]sf] /sd, lnP lbPsf] gb]lvg] /sd, u}/a}+lsË sf/f]jf/sf] /sd / ca}w /sd ?v


201

s6fgdf nufgL u/L pkef]Qmf ;d"xnfO{ lg/Gt/ ?kdf C0fdf 8'afO{ xfgL gf]S;fgL u/]sf]] b]lvPsf]n] o:tf] sfo{df ;+nUg ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf cg';"rL ^, & / * df plNnlvt ;d]t ;a} bf]ifL kbflwsf/Lx?nfO{ yk 5fglag u/L sfg'gL sf/afxL ug{ clVtof/ b'?kof]u cg';Gwfg cfof]unfO{ lgb]{zg lbg] .

10. s}nfnL / s~rgk'/ lhNnfdf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf nfu" u/]sf ;fd'bflos jgx? / ;fem]bf/L jgx?df lgwf{l/t s6fg Kn6 eGbf aflx/ uO{ cTolws ?vx? s6fg u/]sf] b]lvPsf]n] pQm sfo{df ;+nUg ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jgsf cWoIfx?, ?v s6fgdf ;+nUg JolQmx? / s6fg cg'udg gu/L jf j]jf:tf u/L jg ljgfzdf ;3fpg] cg';"rL ^ df plNnlvt ;d]t ;a} bf]ifL l8lehgn jg clws[tx? / k|b]z jg lgb]{zs pk/ 5fglag u/L jg P]g, @)&^ sf] bkmf $( adf]lhdsf] s;'/ u/]sf] cfwf/df pQm P]gsf] bkmf %) adf]lhdsf] ;hfo x'g] u/L sfg'gL sf/jfxL ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnnfO{ lgb]{zg lbg] .

11. j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf th'{df ubf{ kmnkm"n tyf aLp lbg g;Sg] u'0f:t/xLg dfp÷aLp /fVg] u/L sfo{of]hgf th'{df u/]sf], jftfj/0fLo b[li6sf]0fn] hf]lvdk"0f{ If]qx?df s6fg Kn6 lgwf{/0f u/]sf] / sf7 Jofj;foL;Fu ldn]dtf] u/L jgsf] jflif{s j[l4b/eGbf a9L / s6fg ug{ ldNg] eGbf a9L ?v s6fg ug]{ Joj:yf ;dfj]z u/]sf] sf/0f jg If]qdf ck'/0fLo Iflt x'g uPsf]n] o;/L q'6Lk"0f{ sfo{of]hgf agfPsf] ljifodf cg'udg gu/L k/fdz{bftfnfO{ /sd e'QmfgL ug]{ l8lehgn jg clws[t, t/fO{ e"–kl/lw kl/of]hgfsf k|d'v, /]8 sfof{Gjog s]Gb|sf k|d'v, q'6Lk"0f{ sfo{of]hgf l;kmfl/; ug]{ jg k|fljlws sd{rf/L, q'6Lk"0f{ sfo{of]hgf :jLs[t ug]{ l8lehgn jg clws[t, ;fd'bflos jg;DaGwL sfo{ljlwx?sf] kfngf gu/L sfo{of]hgf th'{df ug]{ k/fdz{bftf ;+:yf tyf JolQmx?, q'6Lk"0f{ sfo{of]hgf :jLs[tLsf nflu cg'/f]w ug]{ ;fd'bflos jgsf kbflwsf/Lx?, sfo{ljlwx?df plNnlvt ;do;Ldf / k|lqmofx?sf] kfngf gu/L cj}w s6fg cfb]z k|bfg ug]{ l8lehgn jg clws[t, q'6Lk"0f{ sfo{of]hgf / cj}w s6fg cfb]z k|of]u u/L ?v s6fg ug]{ 7]s]bf/x? / ?v s6fg If]qx?sf] cg'udg gug]{ jf cg'udg u/]klg jg ljgfz /f]Sg s'g} kxn gug]{ cg';"rL ^ df plNnlvt ;d]t ;a} bf]ifL k|b]z jg lgb]{zsx?nfO{ yk 5fglag u/L sfg'gL sf/afxL ug{ g]kfn ;/sf/nfO{ lgb]{zg lbg] .

12. unt sfo{of]hgf th'{df u/L jg ljgfzdf ;3fpg] k/fdz{bftfx?sf] klxrfg u/L sfnf] ;"rLdf /fvL sfo{of]hgf th'{df ug]{ sfo{ ug{af6 /f]s nufpg / k/fdz{bftfx?sf] pkof]u ;DaGwdf cfjZos gLltut / sfg'gL Joj:yf ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

13. j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd ;+rfngdf clgoldttf u/L ljleGg JolQmx?n] c:jfefljs pRr hLjg:t/ ofkg ub}{ cfPsf] b]lvPsf]n] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd nfu" u/]sf lhNnfdf tTsfnLg ;dob]lv xfn;Dd sfo{/t l8lehgn jg clws[tx?, k|b]z jg lgb]{zsx?, k|b]zsf] pBf]u, ko{6g, jg tyf jftfj/0f dGqfnosf clwsf/Lx? / ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf] kbflwsf/Lsf ?kdf /x]sf lgjf{lrt hgk|ltlglwx? nufot ;a} lhDd]jf/ JolQmx? pk/ ;DklQ z'4Ls/0f -dgL nfpG8l/Ë_ lgjf/0f P]g, @)^$ adf]lhd klxrfg / ;DklQ 5fglag u/L cfjZos sfg'gL sf/afxL ug{ g]kfn ;/sf/nfO{ lgb]{zg lbg] . -u_ r'/] If]qsf] ;+/If0f ;DaGwdf lbg'kg]{ lgb]{zgx?

14. /fi6«klt r'/] t/fO{ dw]z ;+/If0f ljsf; ;ldlt dfkm{t r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qsf nflu jflif{s ! ca{ %% s/f]8 ah]6 ljlgof]hg x'Fb} cfPtf klg r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qdf


202

j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd cGtu{t ?v s6fg / lgdf{0fhGo vlgh kbfy{sf] ca}w bf]xgsf sf/0f r'/] If]qsf] ;+/If0fdf uDeL/ r'gf}lt ;[hgf ePsf] b]lvPsf]n] r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qdf k|efjsf/L ;+/If0fsf sbdx? rfNgsf nflu /fi6«klt r'/] t/fO{ dw]z ;+/If0f ljsf; ;ldltnfO{ lgb]{zg lbg] .

15. t/fO{sf] hnfwf/ If]qsf] ?kdf r'/] If]q, hn;|f]tsf] d'Vo cfwf/sf] ?kdf /x]sf l;d;f/ If]qx? / jg P]g, @)&^ sf] bkmf !% adf]lhd 3f]if0ff ul/Psf jg ;+/If0f If]qx?df /x]sf ;fd'bflos jgx?df j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd ;~rfng ubf{ jGohGt'x?sf] jf;:yfgdf uDeL/ k|efj k/L jGohGt'sf] ljgfz / dfgj–jGohGt' åGå j[l4 eO{ /fHo / k|efljt hgtfsf] 7"nf] cfly{s Iflt / dfgj ;'/Iffdf ;d]t r'gf}lt ylkPsf]n] hnfwf/ If]q, l;d;f/ If]q, jg ;+/If0f If]q / jGohGt'sf] h}ljs dfu{df /x]sf ;fd'bflos jg tyf ;fem]bf/L jgx?df ;+/If0fd'vL lbuf] jg Joj:yfkg sfo{of]hgfx? th'{df u/L sfof{Gjog ug{ lgb]{zg lbg] .

16. t/fO{ / r'/] If]qdf ljutdf q'6Lk"0f{ ?kdf / ;fnsf] ?v s6fgdf s]lGb|t u/L agfOPsf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf adf]lhd cfufdL jif{x?df s6fg ug{sf nflu nfvf}+ ?vx?nfO{ gDal/Ë ul/;lsPsf] / ;f]xL cg';f/ pQm ?vx? s6fg ul/Pdf t/fO{ / r'/] If]qdf /x]sf] afFsL k|fs[lts jg l56\6} ;dfKt x'g] cj:yf b]lvPsf]n] jg P]g, @)&^ sf] bkmf && cg';f/ lg0f{o u/L t/fO{ / r'/] If]qdf pd]/ gk'u]sf ;fn nufotsf dxTjk"0f{ k|fs[lts ?vx? s6fgdf k|ltaGw nufpg / j}1flgs jg sfo{qmdsf nflu ljlgof]hg ul/Psf] ah]6 lgsf;f gug{ gu/fpgsf g]kfn ;/sf/nfO{ lgb]{zg lbg] . -3_ lbuf] jg Joj:yfkgsf nflu lbg'kg]{ lgb]{zgx?

17. t/fO{sf ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jg tyf rSnf jgx?af6 ?v s6fg u/L sf7 ;+sng ug]{ sfo{of]hgf th'{df ubf{ 5gf}6 s6fg ljlw (Selection system) cjnDjg ug]{ u/L lbuf] jg Joj:yfkg sfo{of]hgf th{'df u/L sfof{Gjog ug{, r'/] If]q afx]s cGoqsf ljleGg ef}uf]lns If]qx?df !( l8u|L;Ddsf] le/fnf] pTkfbgd"ns s'g} jgdf Shelter-Wood System nfu" ug]{ ePdf pQm jgsf] s'g} Pp6f gd"gf k/LIf0f Kn6df slDtdf !) jif{ k/LIf0f u/L k|fs[lts k'g?Tkfbg eO{ ;f]sf] ;+/If0f x'g] s'/f ;'lglZrt ePdf dfq k'g?Tkfbg x'g ;Sg] c? o:t} lsl;dsf Kn6df ;DefJo e"–IfonfO{ Go"gLs/0f ug]{ u/L jg k}bfjf/ pTkfbsTj j[l4sf] p2]Zo /fvL 5gf}6 s6fg ljlw cGtu{tsf] pko'Qm jg ;Da4{g k|0ffnL (Silviculture System)

sf] cfwf/df pQm k|0ffnL nfu" ug{ ;lsg] s'/f gofF th'{df ul/g] lbuf] jg Joj:yfkg dfkb08df ;dfj]z ug{, /fli6«o k|fyldstf k|fKt kl/of]hgfsf nflu :jLsl[t k|fKt u/]sf] lglZrt\ jg If]qdf ;/k6 s6fg ul/P jfkt jftfj/0f ;+/If0f lgodfjnL, @)&& / :jLs[t jftfj/0fLo k|efj d"Nof+sg k|ltj]bg Pj+ jftfj/0fLo Joj:yfkg of]hgf adf]lhd Ifltk"lt{sf] ?kdf j[Iff/f]k0f u/L jg x'sf{pg] s'/fsf] ;'lglZrttf ug{'{kg]{ s'/f ;DalGwt sfo{ljlwx?df pNn]v ug{ / IfoLs/0f ePsf jg If]qx?df j[Iff/f]k0f / ;+/If0fd'vL sfd u/L x'sf{Psf] dfgj lgld{t jgdf dfq pko'Qm jg ;Da4{g k|0ffnL (Silviculture System) cjnDjg ug{ lbuf] jg Joj:yfkg dfkb08df cfjZos Joj:yf ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

18. jg ;Da4{g k|0ffnL (Silviculture System) cjnDjg u/L jg Joj:yfkg ubf{ jg ;Da4{gsf cfwf/e"t k|fljlws kIfx? -h:t} M aLp÷dfp ?v 5gf}6, aLp tyf la?jf jf d'gf pTkfbg, k'g?Tkfbg ;+/If0f, j[4 tyf /f]uL ?vx? klxrfg ug]{ cfw'lgs k|ljlwsf] k|of]u, ?v s6fgsf


203

nflu lskmfolt / cfw'lgs k|ljlw / cf}hf/x?sf] ;d'lrt k|of]u, s6fg ul/Psf sf7sf] ;'/Iff / u'0f:t/ sfod, k|fljlws 1fgsf] ;[hgf / x:tfGt/0f h:tf sfo{df Go"gtd bIftf sfod ug'{kg]{ ljifox? lbuf] jg Joj:yfkg ;DaGwL /fli6 «o dfkb08df pNn]v u/L sfof{Gjog ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

19. g]kfndf /x]sf] jgsf] k|sf/ / k|s[lt cg';f/ kmfu'g÷r}qb]lv h]7÷c;f/;Dd kfn'jf knfpg], d'gf knfpg], ?v la?jfdf kmnkm"n nfUg] / r/fr'?ËLn] aRrf x'sf{pg] ;do x'g] ePsf]df jg lgodfjnL / jg ;DaGwL ljleGg sfo{ljlwx?df h]7 d;fGt;Dd jg k|j]z u/L ?v s6fg ug{ cg'dlt lbg] Joj:yf ePsf]df pQm Joj:yf k|fs[lts jgsf] ;+/If0fsf b[li6sf]0fn] cg'ko'Qm / 3fts ePsf] x'Fbf jg lgodfjnLdf ePsf] pQm Joj:yfdf ;'wf/ u/L ;fd'bflos jg, ;fem]bf/L jg / ;/sf/L jgdf sfo{of]hgf adf]lhd 5gf}6 ljlw (Selection System_ cjnDjg u/L s6fg cfb]z k|bfg ug]{ ePdf sflQs d;fGtb]lv d+l;/ d;fGt;Dddf s6fg cfb]z k|bfg ug]{ / df3 d;fGt;Dddf ?v s6fg u/L 3f6u4L u/L ;Sg] lsl;dsf] sfg'gL Joj:yf u/L sfof{Gjog ug{ u/fpg jg tyf jftf/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

20. j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf cGtu{t xfn;Dd s6fg u/L cJojl:yt / c;'/lIft cj:yfdf /x]sf / 3f6u4L u/]sf ;fn nufotsf sf7x?sf] :ki6 nut ;lxt tTsfn ;'/lIft cj:yfdf /fvL pQm sf7 bfp/f g]kfn ;/sf/n] ;fj{hlgs vl/b P]g, @)^# / ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ cg';f/ O{–kf]6{n agfO{ ljB'tLo af]nkq -O{–6]08/_ sf dfWodaf6 lnnfd a9fa9 u/L laqmL ug{, o;/L laqmL ubf{ d"No clej[l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf !@s cg';f/ k|fKt sf7sf] d"No clej[l4 s/ cGt/;/sf/L ljQ Joj:yfkg P]g, @)&$ sf] bkmf ^ adf]lhd g]kfn ;/sf/, k|b]z ;/sf/ / :yfgLo txdf afF8kmfF8 u/L sf7 laqmLaf6 k|fKt /sd dWo] :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g, @)&$ sf] bkmf ^@v adf]lhd !) k|ltzt /sd jg k}bfjf/ z'Nssf] ?kdf ;DalGwt :yfgLo txsf] ;l~rt sf]ifdf hDdf u/L afFsL /sd ;DalGwt jg pkef]Qmf ;d"xsf] a}+s vftfdf hDdf ug{ nufO{ pQm /sd jg P]g, @)&^ sf] bkmf @@ df tf]lsPsf zLif{sx?df dfq vr{ ug{ / jg P]g, @)&^ sf] bkmf ## cg';f/ pkef]Qmf ;d"xsf] Pp6f dfq sf]if /xg] Joj:yf ul/Psf]df b'O{ jf ;f] eGbf a9L sf]if v8f u/L /sd b'?kof]u u/]sf] b]lvPsf]n] pkef]Qmf ;d"xx?n] ;a} /sd tTsfn Pp6f dfq sf]ifdf /fvL Joj:yfkg ug{ u/fpg jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

21. ;fd'bflos jg tyf ;fem]bf/L jgaf6 sf7 laqmL ubf{ cjnDag ug'{kg]{ k|s[of kf/bzL{ geO{ Joj;flos k|of]hgsf nflu ;:tf] d"Nodf sf7 laqmL ug]{, d"No clej[l4 s/ 5nL ug]{ / sf7 Jofj;foLn] dx+uf] ahf/ d"No sfod u/L sf7 laqmL ug]{ k|j[lQ b]lvPsf] / :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g, @)&$ sf] bkmf ^@v df ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;ldltn] jg k}bfjf/ laqmL tyf pkof]u;DaGwL cfkm\gf] jflif{s sfo{of]hgf agfO{ :yfgLo txaf6 :jLs[t u/fpg' kg]{ Joj:yf ePklg ;f] gu/fPsf] b]lvPsf]n] ca cfOGbf lbuf] jg Joj:yfkg u/L ;+slnt sf7 bfp/f laqmL tyf pkof]u ug'{k"j{ pkef]Qmf ;d"xn] ;f]sf] laqmL / ;b'kof]u ;DaGwL jflif{s of]hgf agfO{ ;DalGwt :yfgLo txsf] ;efdf k]z u/L :jLs[t eP cg';f/ dfq sf7sf] laqmL ljt/0f tyf ;b'kof]u ug]{ Joj:yf ug{ u/fpg jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

22. sfuhdf sf7 b]lvg] t/ :ynut ?kdf sf7 gx'g] / :ynut ?kdf sf7 x'g] t/ sfuhdf gb]lvg] cj:yfsf sf/0f t/fO{, r'/] / leqL dw]zdf j}1flgs jg Joj:yfkg nfu" u/L ;fd'bflos jg, ;fem]bf/L jg / ;/sf/L rSnf jgx?df s6fg ePsf sf7x?sf] 7"nf] kl/df0f


204

df}Hbft /xL gf]S;fg x'g] cj:yf b]lvPsf] / ljleGg axfgfdf gofF sf7 s6fg u/L gofF k'/fgf] sf7 ld;fO{ Jofks clgoldttf eO/x]sf] b]lvPsf]n] pQm k'/fgf] sf7 df}Hbft /x]sf ;fd'bflos jg, ;fem]bf/L jg / ;/sf/L jgx?df k'/fgf] / df}Hbft sf7 af]nkq cfJxfg u/L laqmL ljt/0f u/]/ dfq yk sf7 ;+sngsf nflu s6fg cfb]z k|bfg ug]{ Joj:yf ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

23. ;fd'bflos jgx?df j}1flgs jgsf gfddf ?v s6fg ug{ cfw'lgs r]g ;M x?sf] b'?kof]u u/L jg ljgfz u/]sf] b]lvPsf]n] ;DalGwt :yfgLo tx / l8lehg jg sfof{nosf] ;+o'Qm cg'dltkq glnO{ s;}n] klg ?v s6fg ug]{ cfw'lgs r]g ;Mx? vl/b ug{, /fVg / ?v s6fgsf nflu k|of]u ug{ gkfpg] Joj:yf ug{ u/fpg jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

24. ;fd'bflos jg tyf ;fem]bf/L jgsf] d'Vo p2]Zo jg pkef]Qmfx?sf] jg k}bfjf/df cfwfl/t cfwf/e"t cfjZostf kl/k"lt{ ug]{ ePsf]n] pkef]Qmf ;d"xsf] dfusf cfwf/df jflif{s ?kdf ;+sng ug'{kg]{ sf7sf] kl/df0f Plsg u/L pQm kl/df0f pkef]Qmf ;d"xsf] ;fwf/0f ;efaf6 kfl/t u/fO{ ;f]xL kl/df0f a/fa/sf] sf7 bfp/f dfq ;+sng ug{ / lbuf] jg Joj:yfkg u/L ;+sng ul/Psf sf7 bfp/f pkef]Qmf ;d"xdf laqmL ljt/0f u/L afFsL /x]sf] cj:yfdf dfq af]nkq cfJxfg u/L ;d"x aflx/ laqmL ug{ kfOg] :ki6 Joj:yf ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

25. ;fd'bflos jg, ;fem]bf/L jg / ;/sf/L jgaf6 ;j{;fwf/0fsf] 3/sfhsf nflu egL lhNnf jg k}bfjf/ cfk"lt{ ;ldltnfO{ 5'6\ofPsf] @% k|ltzt sf7 jiff}{b]lv laqmL ljt/0f gu/L ;8LunL /x]sf] / pQm cfk"lt{ ;ldlt k|efjxLg b]lvPsf]n] lhNnf jg k}bfjf/ cfk"lt{ ;ldlt vf/]h u/L ;DalGwt :yfgLo txdf g} sf7 laqmL ljt/0f cg'udg ;ldlt u7g u/L ;j{;fwf/0f hgtfsf] sf7dflysf] kx'Fr ;'lglZrt ug]{ u/L sfg'gL Joj:yf u/L sfof{Gjogdf Nofpg jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

26. lgjf{lrt hgk|ltlglw, sf7 Jofj;foLx?, ljleGg lgsfodf sfo{/t axfnjfnf ;/sf/L sd{rf/L / lzIfsx?n] ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf] g]t[Tj sAhf u/L lglxt :jfy{ aflemg] u/L cfkmgf] kIfdf lg0f{o ug]{ u/fpg] sfo{ u/L ;fd'bflos jgsf] b'?kof]u ub}{ cfPsf] b]lvPsf]n] jg tyf jftfj/0f dGqfnon] jg lgodfjnLdf lgjf{lrt hgk|ltlglw, sf7 Jofj;foLx?, ljleGg lgsfodf sfo{/t axfnjfnf ;/sf/L sd{rf/L, s'g} klg txsf] ;l~rt sf]ifaf6 ;'ljwf kfPsf] JolQm / lzIfsx? ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf] sfo{;ldltdf kbflwsf/L x'g gkfpg] Joj:yf ug{ u/fpg lgb]{zg lbg] .

27. jg k}bfjf/df hLjg lge{/ /x]sf ljkGg, Psn dlxnf, cflbjf;L hghflt, blnt cflb ;d'bfonfO{ j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf gfddf jg k}bfjf/dflysf] kx'Fraf6 jl~rt ul/Psf] b]lvPsf] / o;af6 jg k}bfjf/df cfwfl/t n3' pBdx? ;d]t k|efljt ePsf] b]lvPsf]n] jg k}bfjf/dflysf] oL ;d'bfosf] kx'FrnfO{ klxnf] k|fyldstf k|bfg ug]{ Joj:yf ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

28. ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jgsf] ;fwf/0f ;ef cfof]hgf ug]{ ;dodf ljleGg c;DalGwt kIfx?n] cglws[t ;d"x÷JolQm kl/rfng u/L zlQmsf] b'?kof]u ug]{, Ps 3/w'/L PseGbf a9L jg pkef]Qmf ;d"xsf] ;b:o eO{ ljs[lt ;[hgf ug]{, e8\lsnf] ?kdf r'gfj k|rf/ u/L ;fwf/0f ;ef sAhf ug]{, lst]{ sfuh v8f ug]{ / ;fdflhs c;'/Iff k}bf ug]{ u/]sf]


205

b]lvPsf]n] pkef]Qmf ;d"xn] ;DalGwt ;'/Iff lgsfo / :yfgLo tx;Fu ;dGjo u/]/ dfq ;fwf/0f ;efx? cfof]hgf ug{, sfo{;ldltsf] sfo{cjlw ;lsPsf ;a} jg pkef]Qmf ;d"xsf tTsfn ;fwf/0f ;ef ug{, Ps 3/w'/L Pp6f dfq jg pkef]Qmf ;d"xdf ;b:o x'g / s'g} klg kIfaf6 ;fwf/0f ;ef sAhf x'gaf6 /f]Sg] k|aGw u/L ;xeflutfd"ns ?kdf lg0f{o x'g] jftfj/0fsf] ;[hgf ug{ u/fpg jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

cGTodf, pk;ldltsf] sfo{df dfu{ bz{g ug'{ x'g] dfggLo ;efkltHo", dfggLo ;b:oHo"x?,

pk;ldltsf] sfddf ;dGjofTds ;xof]u k'¥ofpg] ;ldlt ;lrjfno kl/jf/, ljifo lj1x? / pk;ldltsf] o; sfo{df k|ToIf / ck|ToIf ;xof]u k'¥ofpg' x'g] ;a}df pk;ldltsf] tk{maf6 d xflb{s wGojfb JoQm ug{ rfxG5' .

wGojfb . ldltM @)&& efb| df= k|lbk ofbj

-;+of]hs_

j}1flgs jg Joj:yfkg ;DaGwdf cWoog ug{ ul7t pk;ldlt


206

kl/R5]b Ps k|f/lDes

!=! cWoogsf] k[i7e"ld M–

;/sf/nfO{ ;+3Lo ;+;bk|lt pQ/bfoL / hjfkmb]xL agfpg, ;/sf/af6 eP u/]sf sfd sf/jfxLsf] cg'udg / d"NofÍg u/L cfjZos lgb]{zg jf /fo ;Nnfx ;d]t lbgsf nflu g]kfnsf] ;+ljwfgsf] wf/f (& adf]lhd ;+3Lo ;+;bdf ljleGg ljifout ;ldltx? /xg] Joj:yf ;+3Lo ;+;b, k|ltlglw ;ef lgodfjnL, @)&% sf] lgod !^( n] u/]sf] 5 . ;f]xL lgodfjnLsf] lgod !&% df ljifout ;ldltx?sf] sfd, st{Jo / clwsf/ ;DaGwdf lj:t[tLs/0f ul/g'sf ;fy} pklgod -$_ df ;fj{hlgs n]vf ;ldltsf] yk If]qflwsf/ af/]df pNn]v ul/Psf] 5 .

lgodfjnLn] lglb{i6 u/]sf] lhDd]jf/L k"/f ug{sf] nflu ;ldltn] ljifo cg';f/ ljleGg pk;ldltx? u7g u/L ;f] dfkm{t\ sfo{ ;Dkfbg ub}{ cfPsf] 5 . o;} qmddf ;ldltsf] @)&& c;f/ % ut]sf] a}7sn] ;ldltdf dxfn]vfk/LIfssf] jflif{s k|ltj]bgdf cf}+NofOP adf]lhd j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd ;DaGwdf pk;ldlt u7g u/L cWoog tyf cg'udg sfo{ cufl8 a9fpg] lg0f{o u/]sf] lyof] . ljleGg lhNnfsf jg pkef]Qmf ;d"xx?n] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd nfu" u/L l;Gw'nL, ;nf{xL, /f}tx6, af/f, k;f{, gjnk/f;L, slknj:t', afFs], s}nfnL, s~rgk'/ nufotsf lhNnfx?df Jofks ?kdf ;fnsf] jg kmF8fgL u/]sf] x'Fbf ;f] ;DaGwdf cfjZos 5fglag u/L bf]ifLnfO{ sf/jfxL u/L kfpF egL ;ldltdf ph'/L btf{ u/]sf] / dxfn]vfk/LIfssf] %^cf}+ jflif{s k|ltj]bgdf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf ;Gbe{df ePsf clgoldttfsf ;DaGwdf ;ldltdf 5nkmn eO{ pQm jg If]qx?sf] :ynut cWoog u/L g]kfn ;/sf/ nufotsf lgsfox?nfO{ cfjZos ;'emfj Pj+ lgb]{zg lbg cfjZos b]lvPsf]n] of] cWoog, 5fglag tyf cg'udgsf] sfo{ ul/Psf] lyof] .

!=@ cWoog cg';Gwfgsf] ljifo, p2]Zo, sfo{If]q / zt{x? M–

o; pk;ldltsf] cWoogsf] d'Vo ljifo dxfn]vfk/LIfssf] 5kGgfF} jflif{s k|ltj]bg, @)&% sf] k[i7 #!! df ;+nUg ul/Psf] j}1flgs jg Joj:yfkg, @)&$÷&% cGtu{t a'Fbf g+= $% b]lv %# ;Dddf plNnlvt j}1flgs jg Joj:yfkg;Fu ;DalGwt /x]sf] 5 -cg';"rL !_ . o;} ljifonfO{ cWoog tyf cg';Gwfgsf] d'Vo cfwf/ dfg]/ ;fj{hlgs n]vf ;ldltn] pk;ldlt dfkm{t lj:t[t cWoog u/L cfjZos lg0f{o lng] of]hgf agfPsf] lyof] . ;ldltsf] $^cf}+ a}7sn] u/]sf] lg0f{o cg';f/ j}1flgs jg Joj:yfkgsf] ljifodf cWoog u/L ;ldltdf k|ltj]bg k]z ug{] ;DaGwdf ul7t pk;ldltsf] p2]Zo / sfo{If]q b]xfo adf]lhd /x]sf] lyof] M

-s_ /fli6«o jgdf nfu" ePsf] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf sf/0f jg kmF8fgL eO/x]sf] ;DaGwdf :ynut cWoog ug]{,

-v_ dxfn]vfk/LIfssf] %^cf}+ jflif{s k|ltj]bg, @)&% df pNn]v eP adf]lhd j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdaf6 ! va{ /fhZj p7\g] nIo /x]sf]df @ ca{ dfq p7]sf], nIoeGbf a9L ?v s6fg u/]sf] sf/0f Jofks jg kmF8fgL eO{ jftfj/0fdf gsf/fTds k|efj ;d]t k/]sf] cj:yfdf g]kfndf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd ;~rfng eP kZrft\ xfn;Dd ePsf


207

pknAwL, ;/f]sf/jfnf gful/sx?nfO{ k'u]sf] kmfObf÷a]kmfObf, cfufdL of]hgf / o;sf] jt{dfg cj:yfsf] ;DaGwdf cWoog ug]{,

-u_ ;f] ;DaGwdf ;/f]sf/jfnfx?;Fu 5nkmn / cfjZos sfuhft lemsfO{ cWoog ug]{,

-3_ ;fj{hlgs n]vf ;ldltsf] cfGtl/s sfo{ljlw cg';f/ sfdsf/jfxL ug]{,

-ª_ pk;ldltn] sfo{ k|f/De u/]sf] ldltb]lv Ps dlxgf -#) lbg_ leq cWoog cg';Gwfg u/L ;ldltdf k|ltj]bg k]z ug]{ .

pk;ldltn] sfo{If]qleqsf] k|fKt lhDd]jf/L lgjf{x ug]{ qmddf k|f/lDes a}7saf6 s]–s:tf] ljlw / k|lqmof cjnDag u/L sfo{ ;Dkfbg ug]{ eGg] to u/]sf] lyof] . pk;ldltnfO{ k|fKt ;"rgf / To;df pNn]v ePsf 36gfqmdsf cltl/Qm pknAw ePsf sfuhft ;DaGwdf lj:t[t 5nkmn ePsf] lyof] . To:t} ;DalGwt dGqfnox?, ljefux? nufotsf lgsfoaf6 cfjZos ljj/0f ;d]t dfu u/L To;sf ljljw kIfdf cWoog / ljZn]if0f tyf pQm lgsfosf kbflwsf/Lx?;Fu 5nkmn ul/Psf] lyof] .

5nkmnsf] qmddf ;DalGwt lgsfosf kbflwsf/Lx?nfO{ cfdGq0f u/L j}1flgs jg Joj:yfkgsf ljifodf Jofks 5nkmn ul/Psf] lyof] . To;}u/L jg dGqfnosf ;lrj nufot cGo pRr kb:y sd{rf/Lx?;Fu klg 5nkmn ul/Psf] lyof] . tTkZrft\ pk;ldltsf] lgb]{z cg'?k lgwf{l/t ;doleq} ;lrjfnoaf6 tof/ d:of}bf ljj/0fx?df lj:t[t 5nkmn u/]sf] lyof] . ljleGg ;|f]taf6 k|fKt hfgsf/Lsf]] cWoog, cg';Gwfg, ljZn]if0f / 5nkmnnfO{ cfkm\gf] sfo{;Dkfbgsf] d'Vo ljlw to u/]sf] pk;ldltn]] of] k|ltj]bg sfof{Gjogsf nflu ;ldlt ;dIf k|:t't u/]sf] lyof] .

o; :ynut cWoogsf] If]q l;Gw'nL, ;nf{xL, /f}tx6, af/f, k;f{, gjnk/f;L, slknj:t', afFs], s}nfnL, s~rgk'/ nufotsf lhNnfx?df s]lGb|t /x]sf] lyof] . To; }u/L pk;ldltsf] sfo{ If]q j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd;DaGwL sfuhftx?, eljiosf] sfo{ of]hgf nufotsf ljifodf cWoog u/L k|ltj]bg k]z ug]{ /x]sf] lyof] .

!=# cWoogsf] ljlw M–

j}1flgs jg;DaGwL cWoog tyf 5fglag pk;ldltn] of] k|ltj]bg tof/Lsf nflu lgDg cg';f/sf] ljlw cjnDjg u/]sf] lyof]M

:ynut ?kdf jg If]q / jg pkef]Qmf ;d"xx?sf] cWoogM j}1flgs jg sfo{qmd nfu" ul/Psf lhNnfx? dWo] vf;u/L @)&^ df Jofks jg km8fgL ePsf s}nfnL / s~rgk'/, l;Gw'nL, slknj:t' nufotsf t/fO{ / r'/] If]qdf kg]{ lhNnfx?nfO{ :ynut cWoogsf nflu 5gf}6 ul/Psf] lyof] . pQm lhNnfx?df b'O{ r/0fdf :ynut cWoog ul/Psf] lyof] . oL lhNnfdf s6fg ePsf jg If]qx?sf] cWoog cjnf]sg ubf{ / jg pkef]Qmf ;d"xsf] sfof{nodf 5nkmn ubf{ k|To]s ;d"xdf slDtdf !% hgf / a9Ldf @% hgf eGbf w]/} dflg;x?sf] ;xeflutf /xFb} cfPsf] lyof] . ;xefuLx?;Fu 5nkmnsf nflu cg';"rL @ df lgwf{/0f ul/Psf k|ZgfjnLx?df cfwfl/t /xL 5nkmnx? ul/Psf] lyof] . 5nkmnsf cl8of] / lel8of]x? /]s8{ u/L To;sf cfwf/df k|ltj]bgdf ;dfj]z ul/Psf] 5 .


208

jg sfof{nodf l8lehgn jg clws[t / sd{rf/Lx?;Fu 5nkmnM k|To]s lhNnfdf j}1flgs jg s6fg ul/Psf ljleGg jg If]q tyf Ansx?, 3f6u4L / 5/ki6 cj:yfdf sf7x? /x]sf If]qx?sf] :ynut cWoog cjnf]sg u/] kZrft\ ;DalGwt l8lehg jg sfof{nosf l8lehgn jg clws[t / sd{rf/Lx?;Fu j}1flgs jg s6fg sfo{qmd / o;sf ljleGg kmfObf / a]kmfObf / k|efjx?sf ljifodf 5nkmnx? ul/Psf] lyof] .

:yfgLo tx / ;/f]sf/jfnfx?;Fu 5nkmnM j}1flgs jg s6fgaf6 k|efljt ePsf :yfgLo txsf d]o/ tyf cWoIf nufotsf kbflwsf/L / j8f cWoIfx?n] j}1flgs jg sfo{qmdsf] k|efjsf af/]df Jofks ;/f]sf/ JoQm u/]sf lyP . To;}n] j}1flgs jg s6fgaf6 k|efljt ljleGg :yfgLo txsf k|ltlglwx?;Fu 5nkmn u/L ;d:of ;dfwfgsf ljifodf 5nkmn ul/Psf] lyP .

sfuhftx?sf] cWoog cg';GwfgM o; cWoog tyf 5fglag pk;ldltn] 5fglagsf qmddf jg sfof{no / jg pkef]Qmf ;d"x;Fu cfjZos sfuhftx? dfu u/L cWoog tyf 5fglag ug]{ lhDd]jf/L kfPsf]n] ;DalGwt jg sfof{no / jg pkef]Qmf ;d"xx?;Fu cg';"rL # df plNnlvt sfuhftx? pknAw u/fpg cg'/f]w u/L pQm sfuhftx?sf] lj:t[t cWoog ul/Psf] lyof] . pknAw sfuhftx?sf] cWoogsf cfwf/df klg of] pk;ldlt lgisif{df k'u]sf] lyof] .

;DalGwt gLlt tyf sfg"g / sfo{qmdx?sf] ;dLIffM pk;ldltn] o; ljifodf cWoog ug]{ qmddf cg';"rL $ df plNnlvt gLlt tyf sfg"gx?sf] cWoog u/L pQm Joj:yfx?sf] kfngf eP gePsf] af/]df lgZsif{df k'luPsf] lyof] . pQm gLlt tyf sfg"gsf] cWoog / ;dLIff u/L ;f]xL cg';f/ ;'wf/sf nflu ljleGg ;'emfj ;d]t k|:t't ul/Psf] 5 .

;DalGwt lgsfosf k|ltj]bgx?sf] cWoogM o; ljifodf cWoog / 5fglagsf nflu cfjZos kg]{ tYofÍ tyf ljj/0fx? k|fKt ug{sf nflu ;DalGwt lgsfox?af6 k|sflzt k|ltj]bgx?sf] cWoog ul/Psf] lyof] . pQm k|ltj]bgx?sf] cWoogn] o; ;ldltnfO{ ljifoj:t';Fu ;DalGwt cflwsfl/s tYofÍ jf ljj/0fx? k|fKt ug{df ;3fp k'u]sf] lyof] .

;fj{hlgs n]vf ;ldltdf k/]sf ph'/L tyf ;'emfjx?sf] cWoogM j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd cGtu{t ul/Psf Jofks ?v s6fgsf sf/0f k|efljt x'g] ljleGg :yfgLo ;d'bfo / :yfgLo txn] o; ;ldlt ;dIf k]z u/]sf ph'/L tyf ;'emfjx?sf] klg cWoog u/L ljleGg k|efjx?sf] af/]df hfgsf/Lx? k|fKt ul/Psf] lyof] .

pk;ldltsf] ;fj{hlgs clkn / ;~rf/ dfWodaf6 k|fKt ;"rgf tyf ;'emfjx?sf] cWoogM j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd cGtu{t ul/Psf ?v s6fgsf sf/0f k/]sf] k|efj jf o;;Fu ;DalGwt ljifodf s'g} klg ;/f]sf/jfnn] @)&& ;fn >fj0f !% ut];Dd ;'emfjx? k]z ug{ kfpg] u/L k|ltlglw ;efsf] j]a;fO6df cg';"rL % df plNnlvt ;fj{hlgs ;"rgf k|sfzg ul/Psf] lyof] . pQm dfWodaf6 k|fKt ;'emfjx?sf] klg cWoog u/L lgisif{x? lgsflnPsf] lyof] .

o;sf cnfjf dfggLo ;+f;bx?n] ;bg / ;ldltdf p7fPsf ljifox?nfO{ klg of] k|ltj]bgsf] cfwf/ agfOPsf] 5 .


209

!=$ :ynut cWoog 6f]nL M–

j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf] ljifodf cWoog u/L ;ldltdf k|ltj]bg k]z ug]{ d'Vo p2]Zo lnO{ ldlt @)&&÷)#÷)% ut] a;]sf] ;ldltsf] a}7sn] k|ltlglw ;ef lgodfjnL, @)&% sf] lgod !*@ adf]lhd dfggLo k|lbk ofbjsf] ;+of]hsTjdf b]xfo adf]lhd tLg ;b:oLo pk;ldlt u7g u/]sf] lyof] .

pk;ldltsf] sfo{ cjlw sfd ;'? u/]sf] ldltn] Ps dlxgf tf]lsPsf] lyof] . :ynut cWoog 6f]nLdf pk;ldltsf df= ;b:ox?, ;ldlt ;lrj, ;ldlt ;lrjfnosf # -tLg_ hgf sd{rf/L / b'O{ ljifo lj1x? ;lxt (-gf}_ ;b:oLo tkzLn adf]lhdsf JolQmx? ;lDdlnt lyP .

qm=;+= gfd, y/ kb

!= dfggLo k|lbk ofbj ;+of]hs

@= dfggLo k|]daxfb'/ cfn] ;b:o

#= dfggLo ldgf ;'Aaf ;b:o

$= 8f= /f]hgfy kf08] ;ldlt ;lrj

%= >L k|lbks'df/ g]kfn pk;lrj

^= >L ;/:jtL d/x§f zfvf clws[t

&= >L /fdk|;fb ;fksf]6f gfoa ;'Aaf

o; cWoog pk;ldltdf ljifo lj1sf ?kdf >L lbn/fh vgfn / ;'efif rGb| b]jsf]6f ;+nUg x'g'x'GYof] .


210

!=% k|ltj]bgsf] ;+/rgf M–

k|:t't k|ltj]bgnfO{ rf/j6f kl/R5]bdf ljefhg ul/Psf] 5 . kl/R5]b–! df k|f/lDes v08 cGtu{t k[i7e"ld, u7g / p2]Zo Pj+ sfo{ljlw tyf sfo{If]q pNn]v ul/Psf] 5 . kl/R5]b–@ df dfggLo ;f+;bx?n] k|ltlglw ;ef / ;ldltdf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf ;DaGwdf p7fPsf ljifox?, :ynut cWoogaf6 k|fKt ljj/0f tyf ;+rf/ dfWodaf6 k|fKt ;"rgf tyf ljleGg ldltdf ePsf 5nkmn / pknAw sfuhftx?af6 k|fKt ljj/0fx? ;dfj]z ul/Psf] 5 . kl/R5]b–# df pk;ldltdf ljleGg ldltdf ePsf 5nkmn, :ynut e|d0faf6 k|fKt tYof+s tyf cg';Gwfgaf6 k|fKt ljj/0fsf] ljZn]if0f k|:t't ul/Psf] 5 eg] kl/R5]b–$ df lgisif{ tyf ;'emfj Pj+ lgb]{zg pNn]v ul/Psf] 5 . cGtdf cg';"rLx? ;dfj]z ul/Psf 5g\ .


211

kl/R5]b b'O{

j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd sfof{Gjogsf ;DaGwdf k|fKt ;"rgf Pj+ ljj/0fx?

@=! j}1flgs jg Joj:yfkg M–

g]kfnsf] s"n jg If]q -%( nfv ^@ xhf/ x]S6/_ dWo] @@ nfv #& xhf/ x]S6/ jg If]q ;fd'bflos jgsf] ?kdf / &^ xhf/ x]S6/ jg If]q ;fem]bf/L jgsf] ?kdf /x]sf] 5 eg] ! s/f]8 () nfv x]S6/ jg ;/If0f If]qsf] ?kdf /x]sf] 5 . jg;DaGwL sfg"g adf]lhd :yfgLo ;d'bfonfO{ ;fd'bflos jg jf ;fem]bf/L jgsf] ?kdf x:tfGt/0f x'g afFsL /x]sf jgx? ;/sf/åf/f Jojl:yt jgsf] ?kdf /xFb} cfPsf 5g\ . oL ;a} jg Joj:yfkg k|0ffnLx? ;+/lIft If]qeGbf aflx/ /x]sf]n] jg gLlt, @)&% / jg P]g, @)&^ adf]lhd lgodg x'Fb} cfPsf 5g\ .

;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jgsf] d'Vo p2]Zo ;fd'lxs lxtsf nflu jg pkef]Qmfx?sf] jg k}bfjf/;DaGwL cfjZostf kl/k"lt{ u/L cy{tGqsf ;fy} hLljsf]kfh{gdf ;'wf/ Nofpg' /x]sf] 5 . o;sf nflu jg gLlt, @)&% / jg P]g, @)&^ df jftfj/0fLo, cfly{s / ;fdflhs kIfsf aLrdf ;Gt'ng sfod u/L lbuf] jg Joj:yfkgsf] k4lt cjnDag ug{'kg]{ Joj:yfx? ul/Psf] 5 -jg P]g, @)&^ sf] bkmf !*, @@, @#, #! / #$_ . ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jgdf nfdf] ;do;Dd ;f]xL ?kdf g} lbuf] jg Joj:yfkg k4lt cjnDag u/L sf7 nufotsf jg k}bfjf/ ;b'kof]u ul/Fb} cfPsf] lyof] . o;/L lbuf] jg Joj:yfkg eO/x]s} cj:yfdf ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jgdf j}1flgs jg Joj:yfkg ug]{ egL Jofkfl/s k|of]hgsf nflu sf7 s6fg u/L Jofj;foLs/0f ug]{ dfWodsf ?kdf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! nfu" ul/Pkl5 jg tyf jftfj/0f ljgf;, cfly{s ;|f]tsf] clgoldttf, jg;DaGwL sfg"gx?sf] pNn+3g / ;fdflhs tyf n}lËs lx+;f ;d]t ePsf] eGg] s'/f ;fj{hlgs x'Fb} cfPsf] kfOof].

@=@ dxfn]vfk/LIfssf] 5kGgf}F jflif{s k|ltj]bgdf plNnlvt n]vfk/LIf0f a]?h' M–

dxfn]vfk/LIfssf] 5kGgf}F jflif{s k|ltj]bg, @)&% df j}1flgs jg Joj:yfkg ;DaGwdf ePsf] clgoldttfsf] ljifodf ;fj{hlgs n]vf ;ldltn] pko'Qm lg0f{o lng cfjZos ePsf]n] ;f] ;DaGwdf lj:t[t cWoog tyf cg';Gwfg u/L of] k|ltj]bg tof/ ul/Psf] 5 . j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! adf]lhd jg If]qaf6 jflif{s Ps va{ /fhZj cfh{g x'g] cg'dfgsf ;fy sfo{ljlw jgfO{ sfof{Gjogdf NofPsf] ePtfklg cf=a= @)&$÷&% df ?=@ ca{ -@ k|ltzt_ /fhZj ;Íng ePsf] b]lvFbf s"n ufx{:Yo pTkfbgdf jg If]qsf] of]ubfg Go"g /x]sf], sfo{ljlw tof/ ubf{ tTsfn sfod /x]sf] jg If]q $@ nfv &% xhf/ x]S6/ -%! k|ltzt_ sf] x'g] @! nfv *) xhf/ x]S6/ jgIf]q pTkfbgd"ns j}1flgs jg Joj:yfkg ug{ of]Uo /x]sf] pNn]v 5 . sfo{qmd nfu" ePsf] ^ jif{ lalt;Sbf hDdf *$ xhf/ ##$ x]S6/ -#=() k|ltzt_ df dfq j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf :jLs[t u/L nfu" u/]sf] / j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! nfu" ePkl5 # jif{df ?=#& s/f]8 ^ nfv vr{ ePsf] l:yltn] j}1flgs jg Joj:yfkgsf] sfof{Gjogdf ljleGg ;d:ofx? ljBdfg /x]sf] b]lvof] . j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdnfO{ k"0f{ ?kdf nfu" ubf{ jflif{s ?=! va{ /fh:j k|fKt x'g] k|If]k0f u/]sf]df @)^(.&) b]lv @)&$.&% ;Dd jflif{s cf};t ?=! ca{ @@ s/f]8 -!=@@ k|ltzt_ dfq k|fKt ePsf] b]lvPsf]n] j}1flgs jg Joj:yfkgaf6 k|fKt cfo Go"g


212

b]lvPsf] 5 . o;sf ;fy} j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! cg';f/ sfd gu/]sf] cj:yf ljBdfg /x]sf] 5 .

dxfn]vfk/LIfssf] k|ltj]bgn] s}nfnL lhNnfsf] sf7 pTkfbg nIo jflif{s ! nfv %! xhf/ 3glkm6 /x]sf]df @)&$.&% df $ nfv $! xhf/ 3glkm6 -@(@ k|ltzt a9L_ pTkfbg u/]sf] 5 . afFs] lhNnfsf] jflif{s nIo ^% xhf/ 3glkm6 /x]sf]df ! nfv %) xhf/ 3glkm6 pTkfbg u/]sf] kfOof] . dGqfnon] jg If]qsf] hUuf cGo k|of]hgsf nflu lbPsf] ;DaGwdf u/]sf] cg'udg k|ltj]bg, @)&% cg';f/ !^$ hnljB't cfof]hgf, @@ l;d]G6 pBf]u, !( kof{ko{6g pBf]unfO{ qmdzM # xhf/ @@#, #(*=*% / @!$=&$ x]S6/ hUuf pknAw u/fPsf]df pQm cfof]hgf / pBf]un] ;§f hUuf pknJw u/fPsf] b]lvPg . j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw @)&! cg';f/ jgsf] k'g/f]Tkfbg ;'lglZrttfsf nflu k|lt x]S6/ !% b]lv #) dfp ?v /fVg] k|fjwfg 5 . jgdf aLpsf] cefj x'g glbg / k'g?Tkfbg ;'lglZrt ug{ pQm Joj:yf u/]sf] b]lvG5 . ?v s6fg u/]sf] :yfgdf dfp ?vsf] ;+/If0f u/L k'g/f]Tkfbg eP gePsf] ;DaGwdf cg'udg gu/]sf] sf/0f jgIf]qdf 7"nf] jftfj/0fLo / cfly{s gf]S;fgL ePsf] b]lvPsf] 5 . To;}n] j}1flgs jg Joj:yfkgsf gfddf e|i6frf/ tyf clgoldttf eP÷gePsf] ;DaGwdf tYox? ljZn]if0f u/L lgisif{df k'Ug ckl/xfo{ ePsf] 5 .

o;} qmddf dxfn]vfk/LIfssf] %^cf}+ k|ltj]bg, @)&% df j}1flgs jgaf6 nIo cg';f/ /fh:j gp7]sf] / ljleGg lhNnfx?df lgwf{l/t nIoeGbf a9L jf 36L ?v s6fg u/]sf] s'/f cf}NofOPsf] -k[i7 #!! / #!@_ 5 eg] j}1flgs jg s6fgsf sf/0f Jofks ?kdf jg ljgf; u/L cfly{s clgoldttf ePsf] egL ljleGg lhNnfx?af6 ;fj{hlgs n]vf ;ldlt ;dIf ph'/Lx? kg{ cfPsf lyP . o;} ljifonfO{ cWoog tyf cg';Gwfgsf] k|:yfg ljGb' dfg]/ ;fj{hlgs n]vf ;ldltn] pk;ldlt dfkm{t\ lj:t[t cWoog u/L lg0f{o lng] /0fgLlt agfPsf] xf] . To;}n] ;fj{hlgs n]vf ;ldltsf] ldlt @)&&.#.% ut] ;DkGg $^cf}+ a}7sn] j}1flgs jg Joj:yfkgsf ljifodf lj:t[t cWoog tyf 5fglag u/L ;ldltdf k|ltj]bg k]z ug{sf nflu 5fglag pk;ldlt u7g u/]sf] lyof] . o; 5fglag pk;ldltsf] u7g ubf{ tf]lsPsf] sfo{ If]q / zt{x? cGtu{t /xL of] k|ltj]bg tof/ ug]{ qmddf b]lvPsf d'Vo ;d:ofx?, ;f]sf] ;dfwfgsf pkfox? / clgoldttfdf ;+nUgx?nfO{ sf/afxLsf nflu l;kmfl/; ;d]t ug]{ u/L of] k|ltj]bg tof/ ul/Psf] 5 .

@=# j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf ;DaGwdf ;+3Lo ;+;bdf p7]sf ljifox? M–

;+3Lo ;+;bdf cf=a= @)&&÷&* sf] aflif{s sfo{qmd tyf ljlgof]lht ah]6sf ;DaGwdf jg tyf jftfj/0f dGqfno cGtu{t ljlgof]hg zLif{sdf 5nkmn ug]{qmddf @)&&.@.@$ ut] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf ;DaGwdf dfggLo ;b:ox?n] JoQm ug'{ePsf wf/0ffx? lgDg cg';f/ /x]sf lyPM

1. j}1flgs jg Joj:yfkgsf gfddf l;Gw'nL nufot ;'b"/klZrddf Jofks jg clts|d0f / ljgfz eof], kmF8fgL eof] eg]/ ;+;bdf klg s'/f p7\of], dlGqkl/ifb\n] klg /f]s nufof] eGg] ljifo p7fpFb} dGqLn] s] sf/afxL ug'{x'G5 < egL df= /fh]Gb| s'df/ s]=;L= n] k|Zg ug'{ePsf] lyof] .

2. j}1flgs jg Joj:yfkgsf gfddf d]rLb]lv dxfsfnL;Dd %^ nfv So'lkm6 sf7 a/fa/ kmF8fgL ePsf], kmF8fgL sf7sf] d'No @* ca{ a/fa/ ePsf] / o;df dGqfnosf dflyb]lv


213

tNnf tx;Ddsf] / jg t:s/sf] ldn]dtf] /x]sf] ;To xf] jf xf]Og / ns8fpgsf a]nfdf klg v'Nnf ;Ldfgfaf6 sf7 t:s/L ePsf] ;To xf] ls xf]Og egL df= k|]d ;'jfnn] hfgsf/L dfu ub}{ j}1flgs jgsf sf/0f xl/of] jg t:s/sf] wg eO/x]sf] 5, To;nfO{ /f]Sg'kb{5 egL cfkm\gf] wf/0ff JoQm ug'{ePsf] lyof] .

3. df= lbn]Gb| k|;fb a8'n] jg jf:tjdf xfd|f] cToGt} 7"nf] wg xf] eGb} xl/of] jg g]kfnsf] wg o'lQm g} lyof] t/ clxn] o;sf] cj:yf s] xf] < clxn] xfdL jgsf] $) k|ltzt se/]h 5 eG5f}, Tof] oyfy{ xf] ls xf]Og < egL k|Zg ug'{eof] . pxfFn] gS;fdf Pp6f s'/f 5 eg] ToxfF clxn] cltqmldt a:tL÷ufpF a;]sf] 5 t/ klg xfdL jg eg]/ elg/x]sf 5f} . o;sf] k'gM ;j]{If0f cfjZos 5, lsgeg] ;+/lIft / ;fd'bfols jgx?n] jgsf] /Iff u/]sf] cj:yf lyof] t/ clxn] j}1flgs jg Joj:yfkgsf gfddf o:tf jgsf] Jofks ljgfz x'Fb}5 . a'9f ?vx?sf] Joj:yfkg ug]{ eGof}+ a'9f ?vx?sf] kl/efiff s] xf] < dfkb08 v} < h'g /fd|f ?vx? 5g\, To;nfO{ s6fgL ub}{ Jofkf/ ePsf], t:s/Lsf] af6f] v'n]sf] clxn] b]lvPsf] s'/f atfpg'eof] . jgIf]qsf] Joj:yfkg ug]{ xf] eg] clxn] klg ;fd'bflos jgx?n] jgsf] ;+/If0f lglDt u/]sf] Jofj:yfkg cToGTo} /fd|f] lyof] t/ clxn] j}1flgs jg Joj:yfkgsf gfddf jg ljgf; eof], clxn] of] sfo{qmd jGb ug'{kb{5 / clxn];Ddsf] sfd ePsf] 5 Jojxf/df To;sf] lg/LIf0f ul/Psf] 5, 5}g eGb} To;df unt ePsf] lhls/ ug'{eof] . olb jgsf] 7Ls Joj:yfkg ug]{ xf] eg] j}1flgs jgsf] k'glj{rf/ ug'{kg]{ / dfkb08 k'glg{wf{/0f ug{ h?/L /x]sf] wf/0ff /fVg'eof] .

4. y'k|} ;fd'bflos jg, /fli6«o jg, ;fem]bf/L jgnfO{ j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf gfddf ?vx? sf6\g] sfd eO/x]sf] 5, cj}wflgs ?kdf ?vx? s6fg eO/x]sf] 5, h;sf nflu g]kfn ;/sf/n] h+un s6fg /f]Sg cfb]z ePsf] 5 t/ lhNnf txsf ljleGg jg dflkmofx?sf] ldnf]dtf]df o;nfO{ /f]Sg Wofg lbPsf] 5}g, of] jg hf]ufpg] x}g, jg / jftfj/0f df:g] sfdnfO{ t'?Gt} /f]Sg' kb{5 egL df= gf/b d'gL /fgfn] dfu ug'{eof] .

5. df= /+udtL zfxLn] j}1flgs jg Joj:yfkg eg]sf] s] xf] < d}n] a'em\g ;lsg eGb} j}1flgs jgsf] gfddf kmF8fgL ug]{ xf] ls ;+/If0f ug]{ xf] < lbuf] jgnfO{ lj:yflkt u/]/ j}1flgs jgsf gfddf ah]6 cfPsf] 5, o;nfO{ lbuf] jgdf kl/0ft ul/of];\ eGg] dfu ug'{eof] .

6. xl/of] jg, g]kfnsf] wg eGg] dfGotfnfO{ :yflkt ug{ ;j{k|yd jg / jg k}bfj/ hf]ufpg h?/L 5, j}1flgs jgsf gfddf k"j{ d]rLb]lv klZrd dxfsfnL;Ddsf ?vx? kmF8fgL u/L xhf/f}+ x]S6/ hldg gfz ePsf] 5 / o;nfO{ /f]Sg'k5{ eGb} df= df]xg afFlgofn] cfkm\gf] wf/0ff /fVg'eof] .

7. df= rfFb tf/f s'df/Ln] jg s6fgLnfO{ /f]Sgdf ljz]if Wofg lbg'k5{, j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf gfddf s6fgL ubf{ jg g} gfl;g] ;d:of /x]sf] 5, o;df ljz]if kxn u/]/ /f]Sg' kb{5 eGg] ;'emfj lbg'eof] .

8. b]ze/L j}1flgs jg Joj:yfkgsf] gfddf h+unx? kmF8fgL ePsf], cfh hn, hu+n, hldg;Fu hf]l8Psf dfG5]x? s'g} g s'g} ?kdf h+un kmF8fgL x'Fbf s'g} g s'g} ?kdf ;+;bdf dfq xf]Og x/]s 7fpFdf ;/sf/sf dGqL, ;fyL jf ;DalGwt ;fyLx?sf] st} ldnf]dtf] t 5}g eGg] k|Zg p7]sf] 5 eGb} df= cdgnfn df]bLn] j}1flgs jg /f]Sg' kb{5 eGg] dfu /fVg'eof] .


214

9. df= /fd axfb'/ lji6n] ;/sf/n] NofPsf] j}1flgs jgsf] gLltsf sf/0f jg ;vfk x'g yfNof], s~rgk'/ / s}nfnLdf t ?vx? s6fg u/]/ h+un gf+uf] ePsf] cj:yf 5 . of] s:tf] gLlt NofPsf] xf] ;/sf/n] < Sofljg]6n] /f]Sg] lg0f{o u/]klg cem} /f]lsPsf] 5}g . xl/of] jg g]kfnsf] wg eGg] syg clxn] ;'Vvf jg lrlGtt dg ePsf] cj:yf 5 eGb} o;df 7"nf] rnv]n eP/ jg dfl;Psf] cj:yf /x]sf] atfpg'eof] .

10. df= nIdL s'df/L rf}w/Ln] jgnfO{ pTkfbg;Fu hf]l8g'k5{ eGb} s}nfnLdf lkr /f]8df ;'s]sf ?vx? 5g\ To;nfO{ s;/L Joj:yfkg ug]{ < af6f] t ;w}+sf nflu xf] . o;nfO{ lsg Joj:yfkg ug{ ;s]sf 5}gf}+ < eGg] k|Zg ug'{eof] . pxfFn] j}1flgs jg Joj:yfkgsf gfddf jg kmF8fgL ePsf] xfdL lbglbg} ;'lg/x]sf 5f}, ;To s] xf] < eGb} o;df Wofgfs{if0f u/fpg'eof] .

11. k"j{ d]rLb]lv klZrd dxfsfnL;Dd j}1flgs jg Joj:yfkgsf gfddf jg kmF8fgL eO/xsf] eGg] u'gf;f] cfO/x]sf] s'/f /fVb} df= lxtaxfb'/ tfdfËn] Totflt/ dGqLHo"sf] Wofgfs{if0f u/fpFb} jgnfO{ lbuf] pTkfbg;Fu s]lGb|t u/L To;sf] pkof]u ul/g'kg]{ ;'emfj lbg'eof] .

12. j}1flgs jg Joj:yfkgsf gfddf b]z}e/L jg kFm8fgL eO{/x]sf] s'/f ;fdflhs ;~hfn nufot ljleGg ldl8ofdf Jofks ?kdf cfO/x]sf] s'/f /fVb} df= g/axfb'/ wfdLn] ;f] ;DaGwdf jg tyf jftfj/0f dGqfnon] ljz]if 5fglag ;ldlt u7g u/f];\ eGg] dfu ug'{eof] .

13. df= Zofd s'df/ >]i7n] xl/of] jg, g]kfnsf] wg elgG5 t/ clxn] j}1flgs jg Joj:yfkgsf gfddf h;/L jg kmF8fgL eO{/x]sf] 5, To;nfO{ /f]Sg'k5{ eGb}] cGt/fli6«o If]qdf sfj{g pT;{hgaf6 g]kfnnfO{ k|fKt x'g] nfedf ;+s'rg x'g] tkm{ dfggLo dGqLsf] Wofgfs{if0f u/fpg' eof] .

14. k|To]s jif{ af9L, klx/f]n] ug]{ caf}{ wghgsf] IftLaf/] k"j{ cg'dfg yfxf x'Gg eGGf ;'xfpFb}g, klx/f]sf] d'Vo sf/0f r'/]sf j}1flgs jg Joj:yfkgsf sf/0f jg ljgfz ePsf], cJojl:yt a;f]jf;, 9'+uf, lu§L, jfn'jfsf] r/d bf]xg / t:s/L tyf 7f]; ?kdf 7'nf gbLx?df t6jGw / l;+rfO{sf] ;d'lrt Joj:yf gu/]s} sf/0fn] k|To]s jif{ j/bfgsf ?kdf /x]sf vf]nfgfnfn] tf08j dRrfpg] u/]sf] 5 . t;y{ o;kfnLsf nflu cfh} ef]lnaf6 cfjZos 7fpFx?df t6jGw lgdf{0f, dd{t tyf bL3{sflng ?kdf r'/]sf] ;+/If0f, gbL bf]xg / lgoGq0f tyf Plss[t r'/] ;+/If0f, gbL lgoGq0f tyf l;+rfO{ k|flws/0fsf] u7g ug{ d ;/sf/;Fu dfu ub{5' eGb} df= O{Gb' s'df/L zdf{n] cfkm\gf] wf/0ff JoQm ug'{eof].

15. j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf sf/0f Jofks jg ljgfz ePsf] cj:yfdf dfggLo cy{dGqLHo"n] ah]6 jStmJodf j}1flgs jg Joj:yfkgsf gfddf ah]6 ljlgof]hg ug'{ePsf] 5, h;df d]rLb]lv dxfsfnL;Dd jg kmF8fgL eO/x]sf] 5, o;nfO{ ah]6af6 x6fpg / jg ;+/If0f ug{ dGqLHo"n] s] ;f]r /fVg' ePsf] 5 < egL df= k|]daxfb'/ cfn]n] lh1f;f /fVg'ePsf] lyof] .

16. jg tyf jftfj/0f dGqL df= zlQm axfb'/ a:g]tn] gLltut ?kdf j}1flgs jg Joj:yfkg ;DaGwdf / /fli6«o jg ;DaGwdf jg tyf jftfj/0f dGqfnon] sfd ul//x]sf] atfpg' eof] . pxfFn] k|b]zleqsf] jgsf] Joj:yfkg k|b]zn] u/]sf], jg tyf jftfj/0f dGqfno, dlGqkl/ifb\sf] sfof{no, d'VodGqLsf] sfof{no x'Fb} ToxfF k'Ug] lsl;dsf] ;+3Lo Joj:yf / cEof; ePsf] / jg Joj:yfgdf ;+3Lo dGqfnosf] ;xeflutf 5}g eGb}, c? s] s'/fdf


215

;xeflutf x'g] < eGb} k|Zg ug'{eof] . pxfFn] dfggLoHo"x?n] cfz+sf ug'{ePsf] ljifo, unt /x]sf] lhls/ ub}{ g]kfn ;/sf/n] k|fs[lts ;|f]tsf] ;+/If0fdf hf]8 lbPsf] / k|of{Kt Wofg lbPsf] hfgsf/L lb+Fb} clgoldttf ePdf pko'Qm 9+un] 5fglag u/L ;d:ofsf] ;dfwfg ug]{, Joj:yfkgsf cGo ljifodf ;/sf]/jfnf;Fu cfjZos ;dGjo ug]{ / slx+ st} unt ePsf] 5 eg] jg tyf jftfj/0f dGqfnon] ;'wf/ ug{ cfjZos ;dGjo ug]{ k|ltj4tf JoQm ug'{eof] .

17. j}1flgs jg Joj:yfkg ljZjdf Pp6f dfGotf k|fKt ljlw xf] . j[Iff/f]k0f ub}{ hfg] x's]{sf la?jf sf6\b} hfg] / sf6]sf 7fpFdf gofF /f]Kb} xfd|f] cfGtl/s sf7sf] cfk"lt{ ;dfwfg ub}{ hfg] clg jgIf]q 36\g glbg] xf] . t/ o;sf] gfddf ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jgdf hyfefjL ?vx? sf6\b} hfg], cf/If, lgs'~h k|j]z ug]{ cyjf Pp6f ?v x'sf{pg %)÷^)÷!)) jif{ nfUg] ?vx? klg sf6\b} hfg] s'/fnfO{ Joj:yfkg ug'{kb{5 . j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd / clxn] h'g jg kmF8fgL ePsf] s'/f p7fpg' ePsf] 5 dfggLo ;b:ox?n], of] hf]l8Psf] ljifo t x'g\ t/ j}1flgs jg Joj:yfkg elgPsf] sf/0fn] Tof] ug'{ elgPsf] xf]Og ah]6df, h;df xfdL :ki6 x'g'kb{5 . ToxfF leq sfo{qmdsf gfddf cToflws kmF8fgL eO/x]sf] 5 eg] To;nfO{ ;/sf/n] /f]S5 / o;df 5fglag ug{] klg lg0f{o ul/;s]sf] 5, o;df ;DdfggLo ;efd'vdfkm{t dfggLo ;b:ox?nfO{ hfgsf/L u/fpg rfx]sf] egfO df= cy{dGqL o'j/fh vltj8fn] /fVg'eof] .

;bgsf cnfjf ;fj{hlgs n]vf ;ldlt / s[lif, ;xsf/L tyf k|fs[lts ;|f]t ;ldltdf ;d]t ljleGg ;+3;+:yfaf6 j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf ;DaGwdf ph'/L / Jofks u'gf;f] k|fKt eO{ o;sf] cWoog tyf cg';Gwfg sfo{ cl3 a9]sf] lyof] .

@=$ jg tyf jftfj/0f dGqfnosf kbflwsf/L;Fu ul/Psf] 5nkmnaf6 k|fKt ljj/0f M–

pk;ldltsf dfggLo ;b:ox? / ;ldltsf ;lrjsf] pkl:yltdf ldlt @)&&÷)$÷)% ut] jg tyf jftfj/0f dGqfnosf ;lrj, jg tyf e"–;+/If0f ljefusf dxflgb]{zs, dGqfnosf ;x;lrjx? nufot;Fu j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf ;DaGwdf 5nkmn ul/Psf] lyof] . pQm 5nkmndf dGqfnosf tkm{af6 j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd k|b]z dftxt sfof{Gjogdf NofOPsf], ;+3Lo ;/sf/sf] tkm{af6 s'g} klg e"ldsf gePsf] / ;+3Lo /fHo k'g;{+/rgf / sd{rf/L ;dfof]hg ubf{ k|b]z dGqfno cGtu{t k/]sf]n] cg'udg tyf tYof+s ;+sngsf] nflu sl7gfO{ ePsf] hfgsf/L u/fOof] . pk;ldltsf] tkm{af6 dfu ul/Psf sfuhftx? pknAw u/fpg c;dy{ ePkl5 dGqL:t/Lo lg0f{o u/L k|b]z l:yt lgsfox?nfO{ sfuhftx? pknAw u/fpg kqfrf/ ul/Psf] hfgsf/L k|fKt eof] .

@=% :ynut cjnf]sg tyf 5nkmnaf6 k|fKt ljj/0fx? M–

j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf af/]df cWoog cg';Gwfg tyf 5fglag u/L k|ltj]bg tof/ kfg{sf nflu ;fj{hlgs n]vf ;ldltaf6 ul7t pk;ldltn] @)&&.#.@! b]lv @^ ;Dd s}nfnL, s~rgk'/, afFs], slknj:t' / gjnk'/ lhNnfdf / ldlt @)&&.$.!$ b]lv !* ut];Dd l;Gw'nL, ;nf{xL, /f}tx6, af/f k;f{, lrtjg, gjnk'/ lhNnfsf ljleGg ;fd'bflos jg, ;fem]bf/L jg, l8lehg jg sfof{nox? / :yfgLo txdf :ynut cWoog, cjnf]sg / 5nkmn u/]sf]


216

lyof] . pQm :ynut cWoogsf qmddf k|fKt ljj/0f / 5nkmnsf qmddf ljleGg JolQmx?n] JoQm u/]sf wf/0ffx? / :ynut ?kdf k|fKt ljj/0f lgDg cg';f/ /x]sf 5g\M

!= s}nfnL M–

hfNkf ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, df]xGofn–&, s}nfnLsf] ;fd'bflos jgdf kmF8fgL ePsf] jgsf] :ynut lg/LIf0fsf] qmddf lel8of] cl8of] lng'sf ;fy} s6fgL kmF8fgL ePsf] If]q tyf 3f6u2Lsf] t:jL/x? lnO{ pkef]Qmf ;d"xsf] cWoIf;Fu 5nkmn u/L cfjZos hfgsf/L lnOPsf] lyof] . ;d"xsf] cWoIfsf] egfO{ cg''';f/ ;fd'bflos jgsf] sfo{of]hgf d'tfljs jflif{s ?kdf ?v s6fg ul/Psf], pkef]Qmfsf] dfu klg /x]sf], s6fg /lhi6/ cg';f/ ;fn #@ ;o ;LPkm6L gfkhfFr ePsf] / pkef]QmfnfO{ afF8]kl5 aflx/ laqmL ug]{ of]hgf /x]sf] kfOof]] . jg sfof{noaf6 lbPsf] cfb]z cg';f/ s6fg / laqmL u/]sf], sf7 laqmLsf nflu ;"rgf lgsfn]/ pkef]QmfnfO{ lgj]bgsf cfwf/df laqmL ljt/0f ug]{ of]hgf /x]sf], sf7 sf6\g' eGbf cl3 pkef]Qmfsf] dfu ;+sng ug]{ gu/]sf] / sf7 sf6]kl5 dfq dfu ;+sng ug]{ u/]sf] / :yfgLo txaf6 sf7 ljqmLsf nflu :jLs[lt glnPsf] hfgsf/L k|fKt eof] .

To;}u/L d'Qm sd}of ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, nDsLr'xf–#, s}nfnLsf] ;fd'bflos jgdf :ynut cjnf]sg u/L pkef]Qmf ;d"xsf] cWoIf;Fu 5nkmn ubf{ cWoIf lxt' rf}w/Lsf] hfgsf/L / :ynut lg/LIf0fdf lgDg tYox? k|fKt ePsf] lyof] æ#) xhf/ So"kmL6 sf7 s6fg ul/Psf] 5 -ns8fpgsf] ;dodf klg ?v s6fg u/]sf]_ . ;fd'bflos jgsf] sfo{of]hgf l8lehg jg sfof{non] nu]sf] sf/0f lbg g;s]sf] . ;fnsf] sf7 ;d"x aflx/ laqmL ubf{ 6]08/ cg';f/sf] b/ k|lt So'kmL6 !,!@)÷– kg{ cfPsf] . s6fgL nufot sfo{ ug{ ? $) nfv vr{ nfu]sf] t/ of] /sd pkef]Qmfx?af6 C0f p7fP/ k|of]u ul/Psf] . -C0f lnPsf] s'g} klg sfuhft ge]l6Psf] / pkef]Qmf 3/w'/Laf6 C0f lnPsf] elgP klg pQm /sd sf7sf 7]s]bf/x?;Fu lnPsf] / 7]s]bf/sf] gfd eGg c:jLsf/ u/]sf]_ . pkef]Qmf ;d"xn] sf7 s6fgdf ;+nUg dhb"/nfO{ Hofnfsf] ?kdf lbg'kg]{ ?=%) nfv C0fsf] ?kdf /x]sf] . ;fd'bflos jgsf] j}1flgs sfo{of]hgf jgfpg ?=& nfv ?k}of vr{ ePsf] . sfo{of]hgf agfpg jg sfof{non] vf]h]sf] k|fljlwsnfO{ lhDdf lbPsf] / k/fdz{bftfsf] gfd yfxf gePsf] . ;fwf/0f ;efsf] lg0f{o k'l:tsf / a}+ssf] :6]6d]06 nufot sfuhft dfu ul/Psf]df s]xL ;Lldt sfuhftx? dfq b]vfPsf] / afFsL sfuhftx? l8lehg jg sfof{non] nu]sf] egL gb]vfPsf] .Æ

dlxnf hfu/0f ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, nDsLr'xf, s}nfnLdf jg If]qsf] :ynut cjnf]sg kl5 ;fd'bflos jgsf] cWoIf hnkfb]jL lji6;Fu 5nkmn ul/Psf] lyof] . cWoIfsf] hfgsf/L cg';f/ j}1flgs jg gagfP;Dd df}h'bf ;fd'bflos jgsf] sfo{of]hgfsf cfwf/df jg k}bfj/x? h:t}M 9nfk8f ?vx?sf] pkof]u ug{ glbg] egL jg sfof{non] /f]s]sf] sf/0f jfWo eP/ j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf agfPsf], rf/jif{b]lv pkef]Qmfx?n] jg k}bfjf/x? pkof]u ug{ gkfPsf] b]lvof] . o; ;d"xdf s]xL jg pkef]Qmfx?;Fu klg 5nkmn ul/Psf] lyof] . ;f] dWo]sf sNkgf ltldlN;gfsf cg'';f/ ;fd'bflos jgnfO{ j}1flgs jg Joj:yfkg ug{sf] nflu !% b]lv !* nfv C0f nfu]sf], ?v s6fg / tf/jf/ tyf gfnf lgdf{0fdf 7"nf] /sd vr{ ePsf], sfo{of]hgf lgdf{0fsf] nflu t/fO{ e"–kl/lw kl/of]hgfaf6 ? % nfv / l8lehg jg sfo{fnaf6 &$ xhf/ k|fKt ePsf] b]lvof] . csf{ jg pkef]Qmf 1fg' a'9f yfkf -;xhstf{_ sf cg';f/ pkef]Qmf ;d"x sf7


217

7]s]bf/ r'8fd0fL e08f/L / ho dftfbL kmlg{r/ pBf]uaf6 ? !% nfv C0f lnP/ k/fdz{bftfnfO{ lbO{ j}1flgs sfo{of]hgf agfpg], ?v s6fg ug]{ u/]sf] / xfn a}+s vftfdf hDdf ? ! nfv df}Hbft /x]sf] hfgsf/L k|fKt eof] .

P]Zjo{ ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x hfgsL uf=kf=–*, s}nfnLdf jg If]qsf] cjnf]sg kl5 pkef]Qmf ;d"xsf cWoIf / ljleGg ;b:ox?;Fu 5nkmn ul/Psf] lyof] . cWoIf s]zj zfxLsf cg';f/ j}1flgs jgsf] sfo{of]hgf agfpg l8lehg jg sfof{non] ? % nfv l;w} vr{ u/]sf] s'/f hfgsf/L u/fPsf] xf] . ?v s6fg ug{ ufpFkflnsfsf] :jLs[lt lng] s'/f sfo{of]hgfdf gn]v]sf] x'gfn] lnOPsf] 5}g eGg] hfgsf/L k|fKt eof] . jg sfo{of]hgf ;fydf eP klg ;fwf/0f ;efsf] lg0f{o k'l:tsf / a}s ef}r/ nufotsf sfuhft jg sfof{non] nu]sf] egL s'g} klg sfuhftx? k|fKt ePg . To;}u/L pkef]Qmf ;d"xsf] k"j{ cWoIf lty{/fh pkfWofosf cg';f/ z'?b]lv g} of] j}1flgs jg Joj:yfkg 7Ls 5}g eg]sf], cWoIf / sfo{;ldltsf] lj/f]w u/]sf] x}g, t/ pkef]Qmfx?sf] c;xdlt x'Fbf x'Fb} o;sf] k|s[of / ljlw cWoIfn] cfkm\gf] 9+un] ug'{ ePsf] xf], k|b]zsf] k|fs[lts ;|f]t ;fwg ;ldltdf Pp6f lgj]bg lbPsf] hfgsf/L k|fKt eof] . pxfFn] To;sf] k|ltlnlk x:tfGt/0f ug{'eof] . cGo jg pkef]Qmfx?sf cg';f/ 7]s]bf/, sfo{;ldltsf kbflwsf/L / jg sd{rf/Lsf] ldndtf]df cTolws ?vx? s6fgL ul/Psf] b]lvof] .

a/ubf ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, df]xGofn uf=kf–&, s}nfnLsf] gbL sf6fg;Fu hf]l8Psf] of] jg r'/] If]q / jftfj/0fLo lx;fjn] cToGt hf]lvd If]qdf kg]{ b]lvof] . jg pkef]Qmfx?sf] egfO{ cg';f/ df}h'bf sfo{of]hgfsf] ;do cjlw gk'Ub} yGSofP/ j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ of]hgf agfOPsf], Dofb 5Fb} gofF sfo{of]hgf agfpFbf ;fd'bflos jgsf lgodx? kfngf gul/Psf], Pp6} 3/sf ;b:ox? Ps eGbf a9L -$ j6f;Dd_ ;fd'bflos jgsf] ;b:o ag]sf] kfOof] . ;d"xsf cWoIf /fh]Gb| d'8\e/Lsf] egfO{ cg';f/ sfo{of]hgf lgdf{0f vr{ dWo] jg sfof{non] ? % nfv nufgL u/]sf] 5 eg] ck'u /sd ;d"xn] nufgL u/]sf] -slt nufgL u/]sf] xf] eGg] af/]df atfpg c:jLsf/ u/]sf]_, sfo{of]hgf agfpg k/fdz{bftf wg'iff / sf7df08f}af6 cfPsf], ;fd'bflos jgsf] j}1flgs sfo{of]hgf sfof{Gjogsf nflu sfo{;ldlt / 7]s]bf/ r'8fd0fL e08f/Laf6 ? # nfv C0f ;fk6L lnOPsf] 5 . jg sfo{of]hgf ;fydf ePklg ;fwf/0f ;efsf lg0f{o k'l:tsf / cGo sfuhftx? l8lehg jg sfof{non] nu]sf] egL pknAw u/fpg g;s]sf] cj:yf /Xof] . :ynut cjnf]sgaf6 r'/] If]qsf] jftfj/0fLo cj:yfsf] Vofn gu/L ?v s6fg u/]sf], vf]nf lsgf/f glhs ePsf] sf/0f af9L klx/f]sf] hf]lvd a9]sf] / ?vsf] s6fg ubf{ s/Lj # lkm6 dflyaf6 s6fg u/]/ ;|f]tsf] gf]S;fgL u/]sf] b]lvof] .

r]tgf ;fd'bflos jg, alnof–*, df]xGofn uflj;, s}nfnLdf ;d"xsf] cWoIf nId0f j6fnfn] sfo{ of]hgf lgdf{0f ubf{ nu]sf] vr{ ? !$ nfv jg sfof{no / pkef]Qmf ;d"xaf6 nufgL ul/Psf] atfpg'eof] . o; pkef]Qmf ;d"xsf ljleGg pkef]Qmfx?n] hfgsf/L u/fP cg';f/ of] ;fd'bflos jg;Fu @ j6f sfo{of]hgf 5 . Pp6f j}1flgs sfo{of]hgf / csf]{ ;fdfGo sfo{of]hgf h'g @)&# df gjLs/0f ul/Psf] lyof] . j}1flgs sfo{of]hgf agfpg] gfddf o;nfO{ :ylut ul/Psf] 5 . t/ @)&$ df j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf s]xL kbflwsf/Lsf] ldn]dtf]df agfP klg cfd e]nfaf6 cg'df]bg ul/Psf] 5}g . ;do cjlw gk'Ub} df}h'bf sfo{of]hgfnfO{ yGSofP/ j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ of]hgf agfOof] . k'/fgf] sfo{ of]hgfsf] Dofb 5b} gofF sfo{of]hgf agfpFbf ;fd'bflos jgsf k|rlnt lgodx? kfngf ul/Psf] b]lvPg .


218

pkef]Qmfx?sf] jflif{s sf7sf] dfu !%))) So'lkm6 5 t/ j}1flgs jg Joj:yfkgsf] gfddf #! xhf/ So'lkm6 s6fgL ul/Psf] b]lvof] . ljleGg pkef]Qmfx? dWo] nIdL zfxLsf cg';f/ j}1flgs jg Joj:yfkgsf] sfo{ of]hgf agfpFbf pkef]Qmfx?sf] cfd e]nfdf 5nkmn tyf cg'df]bg ul/Psf] 5}g . ;fgf] e]nfsf] gfddf cfkm\gf cg's"nsf pkef]Qmfx? hDdf u/]/ lg0f{o u/fpg] sfd ePsf] 5 . lbge/L pkef]Qmfx?n] ;dft]/ arfPsf ?vx? /ftsf] ;dodf sfl6of] . l8lehg jg sfof{noaf6 s:tf] s6fg cfb]z cfof] eGg] s'/f pkef]Qmfx?n] b]Vg g} kfPgg\ . o;sf] af/]df jg sfof{no tyf ;ldltsf cWoIfn] hjfkm lbg ;s]sf 5}gg\ . sfo{of]hgf sxfF uP/ agfOof] eGg] af/]df clwsfFz pkef]Qmfx? cgle1 5g\ . jg sfo{of]hgf ;fydf eP klg ;fwf/0f ;efsf] lg0f{o k'l:tsf / cGo s'g} klg sfuhftx? b]vfpg gdfg]sf] kfOof] . clwsf+z pkef]Qmfx?sf] Jofks lj/f]w x'FbfxF'b} /ftsf] ;dodf s6fg Kn6 aflx/ uP/ @( j6f ?vx? sfl6Psf] b]lvof] . jg P]g, @)&^ / :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g, @)&$ cg';f/ :yfgLo ;/sf/;FUf ;dGjo u/L sf7 s6fg ug{ ;xdlt lnPsf] klg b]lvPg .

r'/] dflnsf ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, df]xGofn uflj; #, s}nfnLsf ;d"xsf cWoIf / kbflwsf/Lx? ;Dks{df cfpg rfx]gg\ . To;}n] ljleGg ;d"xsf ljleGg pkef]Qmfx?;Fu 5nkmn ul/Psf] lyof] . pkef]Qmf dWo]sf ;'/]Gb| h}zLsf cg';f/ ;fd'bflos jgsf] nflu pkef]Qmf ;d"x jg]sf] s;}nfO{ klg yfxf 5}g / sfo{;ldltdf a;]sf JolQmx?nfO{ ;d]t yfxf 5}g . pkef]Qmf ;d"xx?sf] ;fwf/0f ;ef ;b/d'sfdsf] s'g} xf]6ndf a;]sf] x'g'kb{5 . ;fd'bflos jgsf cWoIf jg]sL dLgf s'df/L h}zL @ jif{b]lv ef/tsf] j}+uf]n/df a;f]jf; ub}{ cfPsL 5g\ . t/ oxfF pgsf] lst]{ x:tfIf/ ul/Psf] 5 . pgsf] cfkm\gf] ;d]t lst]{ x:tfIf/ ul/Psf] hfgsf/L u/fpg' eof] . pkef]Qmf ;d"xdf ax'dt ;b:ox? g} gSsnL agfOPsf] 5 . ?v s6fgL eGbf klxn] ;fwf/0f ;efaf6 :jLsl[t lnOPsf] 5}g . s6fg ePsf] 7fpFdf s'g} klg k'g/f]Tkfbg ePsf] 5}g . jgsf] j}1flgs Joj:yfkg sfo{of]hgf s;n] s;/L agfof], l8lehg jg sfof{non] s;/L :jLs[lt lbof] o;df :ki6 ?kdf sf7sf 7]s]bf/ s0f{ sF'j/ eGg] JolQm / jg sfof{nosf] ldn]dtf] /x]sf] hfgsf/L u/fpg' eof] . sfo{;ldltsf kbflwsf/L dWo] sfzL/fd rf}nfufO{sf cg';f/ u0fk"/s ;+Vof gk'¥ofO{ ;fwf/0f ;ef u/]sf] b]lvof] . jgdf ^ xhf/ So"lkm6 sf7 sf6]sf] 5 . $) 3/w'/L /x]sf dWo] sf7sf nflu s;}sf] lgj]bg lnPsf] 5}g / ufpFkflnsfsf] :jLs[lt klg lnPsf] b]lvPg .

hgsNof0f ;fd'bflos jg, df]xGofn uflj;, s}nfnLsf ;d"x cWoIf ho lu/L -hgs_ sf cg';f/ j}1flgs jg Joj:yfkg cGtu{t of] jif{ !@ xhf/ So'lkm6 sf7 s6fgL ul/Psf] 5 / sfo{of]hgf jgfpg ^ nfv nufgL u/]sf] 5, jg Joj:yfkgsf nflu !) nfv / tf/jf/sf] nflu dfq # nfv vr{ ePsf] 5, pkef]Qmf ;d"xsf] j}+s vftf cfh ;Dd vf]lnPsf] 5}g . sfl6Psf sf7sf] 3f6u4L ;fd'bflos jgsf] sfof{nodf ul/Psf] 5, sfo{ of]hgf lgdf{0f lu|g Olgl;ol6e g]kfn k|f=ln=n] jgfPsf] xf] . ;d"xsf cWoIfn] ;a} sfuhftx? jg sfof{non] nu]sf] egL dfu u/]sf sfuhftx? pknAw u/fOPg . cGo pkef]Qmfx?sf] egfO{ cg';f/ @)&^ df j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf s]xL ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf kbflwsf/Lsf] ;xof]udf agfP klg ;fwf/0f ;efaf6 cg'df]bg ul/Psf] 5}g, ;do calw gk'Ub} df}h'bf sfo{of]hgf yGSofP/ j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ of]hgf agfOof], Dofb 5Fb} gofF sfo{of]hgf agfpFbf ;fd'bflos jgsf lgodx? kfngf ul/Psf] b]lvPg, pkef]Qmfx?sf] jflif{s sf7sf] dfusf] s'g} hfgsf/L 5}g, j}1flgs jgsf] Kn6eGbf aflx/ klg af6f]sf 5]p5fpdf @$ j6f ;fnsf ?vx? sfl6Psf] b]lvG5, j}1flgs jgsf] s6fg s'k


219

leq GfDal/+Uf ?v ;d]t x/fPsf] b]lvG5g\, j}1flgs jg Joj:yfkgsf] sfo{ of]hgf agfpFbf pkef]Qmf ;d"xx?sf] ;fwf/0f e]nfaf6 cg'df]bg ul/Psf] 5}g, sd;n sdhf]/ ?vx? dfq dfp ?vsf] ?kdf 5gf]6 ul/Psf] / jftfj/0fLo tyf h}ljs ljljwtfsf] s'g} Vofn ul/Psf] b]lvPg .

o; ;fd'bflos jgsf cWoIfn] ljutdf cj}w ?kdf ?v s6fgL u/]sf sf/0f xfn d'2f v]lk/x]sf] b]lvof] . cg';Gwfg ;ldltsf ;b:ox?sf k|Zgx?nfO{ pgn] ;xhtfsf ;fy pQ/ lbg] k|of; u/]sf] klg b]lvPg . pgn] sfo{of]hgf, cfde]nfsf lg0f{ox?, s6fg t]l/h, s6fg cfb]z nufot s'g} klg sfuhftx? b]vfpg cfgfsfgL u/]/ b]vfpFb} b]vfPgg\ . oqf] k};fsf] sf/f]jf/ ug]{ ;fd'bflos jgsf] gfddf a}+s vftf ;d]t gvf]n]sf] s'/f u/]/ cWoIfn] cfly{s sf/f]jf/sf] ckf/blz{tf k|i6 kf/]sf 5g\ . j8f cWoIf gGbnfn lul/sf] egfOdf j}1flgs jgsf] sfo{of]hgf lgdf{0f tyf sfof{Gjogdf :yfgLo ;/sf/;Fu s'g} lsl;dsf] ;dGjo ul/Psf] 5}g / :jLs[lt lnPsf] klg 5}g . ;fd'bflos jg cleofgsdL{ tyf jg pkef]Qmf ;b:o, df]xGofn ufpFkflnsf, s}nfnLsf s0f{ axfb'/ /fjnsf cg';f/ æufpFkflnsf nufot s}nfnLdf /x]sf ;fd'bflos jgx?df j}1flgs jg sfo{qmd nfu" ePkl5 jgdf Jofks clgoldtf z'? ePsf] xf] . df]xGofn ufpFkflnsf r'/] If]qdf kg]{ / o; If]qsf ;fnsf /fd|f ?vx? ePsf]n] jg sd{rf/L / jgsf 7]sbf/x?sf] ldn]dtf]df Jofks jg kmF8fgL eO/x]sf] 5 . s}nfnLsf] l8lehg jg sfof{no kxndfgk'/sf xfnsf l8lehg jg clws[tsf] o; lhNnfdf cfpg' eGbf ;fdfGo cfly{s x}l;ot ePklg o; l8lehg jg sfof{nodf cfPsf] 5f]6f] cjwLdf g} ljleGg 7fpFdf hUufx? vl/b ug]{, k|To]s dlxgf gofF / dx+uf df]afOn kmf]g k|of]u ug]{, ;j{;fwf/0f jg pkef]Qmfsf] ;Dks{df gcfpg], lbge/ sf7 7]s]bf/;Fu a:g] / sfof{no ;dokl5 sfof{nodf cfP/ sfuhft ldnfpg] sfd ug]{ / cToGt ljnf;L hLjg ljtfpg] u/]sf 5g\ . of] ;a} ug{sf nflu j}1flgs jg Joj:yfkgsf gfddf jg ljgfz u/L ljqmL u/]sf] sf7af6 ca}w /sd hDdf ul/Psf] 5 eGg] s'/f xfdL ;a}n] b]Vb} cfPsf 5f}, To;}n] lghsf] ;DklQ 5fglag x'g'kb{5 . o;sf ;fy} s}nfnLsf] l8lehg jg sfof{nosf xfnsf l8lehg jg clws[tn] klg ;f] l8lehg jg sfof{nodf cfPkl5 ;Mldnsf Jofj;foLx? ldnL 3/ hUuf vl/b tyf Jofj;fo ug]{, ljnf;L hLjg ljtfpg] / jg pkef]Qmfx?sf] ;Dks{df gcfpg] / 7"nf kl/df0fdf sf7 s6fgsf nflu s6fg cfb]z lbO{ ;]l6Ëdf sf7 7]sbf/x?nfO{ pknAw u/fpg e"ldsf v]nL ;DklQ cfh{g ub}{ cfPsf 5g\ .Æ To:t} s}nfnLsf kqsf/ lj/]Gb| /fjnsf cg';f/ s}nfnL lhNnfdf cfpg] k|fo ;a} jg clws[t / If]qLo÷k|b]z jg lgb]{zsx?n] cs't ;DklQ cfh{g u/L hfg] u/]sf] s'/f ;a}nfO{ yfxf 5 . jg lgb]{zsx?n] jg g} lg/LIf0f tyf cg'udg gu/L lst]{ k|ltj]bg tof/ ug]{ / sf7 Jofj;foL;Fusf] ;f7ufF7df ?v s6fg u/fpg j}wflgs sfuhft v8f u/L cg'lrt nfe lng] sfo{ ub}{ cfPsf 5g\ / xfn ;'b"/klZrd k|b]z jg lgb]{zgfnodf /x]sf lgb]{zsn] klg oxL sfo{nfO{ lg/Gt/tf lbO{ ljnf;L hLjg ljtfpg] / ;DklQ hf]8\g] sfo{ dfq ub}{ cfPsf 5g\ . To;}n] s}nfnLsf] jg tLa| ?kdf km8fgL eO/x]sf] 5 .

3f]8f3f]8L gu/kflnsfsf d]o/ ddtf k|;fb rf}w/Lsf] egfO{ cg';f/ oxfF #% j6f ;fd'bflos jgx?n] of] j}1flgs jg sfo{qmd nfu" u/]sf 5g\ . @& j6f ;fd'bflos jgx?df ?v sfl6of] / clxn] s]xL /f]lsPsf] 5 . pxfFsf cg';f/ l;4fGttM of] /fd|f] xf]nf t/ of] Jojxf/df st} klg /fd|f] b]lvPg . j}1flgs jg agfpg] s'/f Jojxf/df ljns"n} /fd|f] b]lvPg . hxfF hxfF /fd|f] ;fnsf ?vx? / uf]nLofx? 5g ToxfF dfq} s6fg ePsf] 5 . /fd|f ;fnsf ?v ePsfnfO{ dfq j}1flgs jg agfpg]


220

o;sf] p2]Zo b]lvof] . j'6\ofg jf x}l;ot lju|]sf] jgnfO{ j}1flgs jg agfpg' kg]{ t/ Totflt/ Wofg 5}g . pxfFn] ;fdfGotof ;fwf/0f ;ef ug]{ t/ ;fwf/0f ;efdf s]xL 6f7faf7fx?n] dfOGo"6 p7fpg] / To;kl5 afFsL ;a} sfd jg sfof{nox?n] ug]{ u/]sf] hfgsf/L u/fpg'eof] . sfo{of]hgfb]lv lnP/ ;j}s'/f kfl/t ug]{, slGeG; ug]{, pkef]QmfnfO{ /fv]/ olt k};f cfpF5 olt s/f]8 cfpF5, tkfO{sf] hghLjgdf kl/jt{g cfpF5, af6f]3f6f] aG5, k'n k'n];f] aG5, of] k};fn] tkfO{x? s] x]/]/ a:g' ePsf] 5 < of] ;a} ;'s]/ wf]w|f] eP/ hfg] xf] eGg] vfnsf] slGeG; ug]{ sfd ePsf] 5 :yfgLo tx;Fu ;/;Nnfx ug]{, xfdL;Fu 5nkmn ug]{ s'g} sfd ePsf] 5}g . jgnfO{ ljsf; ug]{ s'/f xfdL ;/f]sf/ /fV5f} . ;+/If0fsf] s'/f xfd|f] bfloTj leq klg k5{ t/ xfdL;Fu slxn] klg ;/;Nnfx ePsf] 5}g . oxL tl/sfn] ?v s6fg ug]{ xf] eg] s}nfnL l56} g} d?e"lds/0f x'Fb}5 . pxfFn] k|ltk|Zg ub}{ eGg'eof] ?v sfl6Psf] jgdf x'sf{pg] s'/fsf] s;n] lhDd]jf/L lnG5 < o;sf] ;'lglZrttf s;n] u5{ < Jojxfl/s ?kdf cK7]/f] k|Zg p7]sf] 5 . pxfFn] j}1flgs jgnfO{ k'glj{rf/ ug'{kg]{ ;'emfj lbFb} pxfFsf] kflnsfn] klg j}1flgs jg nfu" x'g' x'Fb}g eg]/ ;'emfjx? k7fO;s]sf] hfgsf/L lbg'eof] .

5nkmnsf qmddf 3f]8f3f]8L tfnsf] l;d;f/ If]qsf j}1flgs jg s6fg ul/Psf ljleGg ;fd'bflos jgsf s6fg Kn6x?sf] cjnf]sg ul/Psf] lyof], hxfF k'g?Tkfbg z'Go b]lvof] .

wgu9L pkdxfgu/kflnsf–!*, j8f sfof{nodf ljleGg ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jgdf nfu" ul/Psf] j}1flgs jg sfo{qmdaf6 k|efljt jg pkef]Qmf / hgk|ltlglwx? e]nf eO{ pk;ldltnfO{ 1fkg kq a'emfpg'sf ;fy} lgDg cg';f/ ;+lIfKt cjwf/0ff /fv]sf lyP M

!= km"njf/L ufpFkflnsf k"j{ cWoIf lbg]zrGb| ;'j]bLsf cg';f/ :yfgLo ;/sf/sf k|ltlglwx?;Fu ;dGjo / ;xsfo{ ljgf sfof{Gjogdf NofOPsf] j}1flgs jg Joj:yfkgsf] df]8flnl6 g} unt 5 . j}1flgs jg Joj:yfkg ul/Psf ;fd'bflos jg tyf ;fem]bf/L jgsf ;ldltx?n] ;dfGffGt/ ;/sf/ rnfPsf 5g\ . ToxfF u}x|sfg'gL cfly{s rnv]n a9]sf] 5 . j}1flgs jg Joj:yfkg ul/Psf ;fd'bflos jg tyf ;fem]bf/L jgsf cWoIfx?nfO{ z'? d} 7]s]bf/x?n] df]6/;fO{sn lsg]/ lbg] u/]sf 5g\, h;n] ubf{ 7]s]bf/x?nfO{ jgdf rnv]n ug{ ;lhnf] x'G5 . z'? d} j}1flgs jgsf] sfo{of]hgf lgdf{0f ug{ eg]/ 7]s]bf/x?n] !% nfv nufgL ub{5g\ . j}1flgs jg Joj:yfkgsf] lj?4 ;+3if{ ;ldlt ;d]t ag]sf] 5 . xfdLn] !% ;o hgfsf] x:tfIf/ u/]/ k|b]zb]lv s]Gb|;Dd 1fkg kq lbPsf 5f} . olt ubf{ klg ;'g'jfO ePsf] 5}g .

@= j}1flgs jg Joj:yfkg lj?4 lj?4 ;+3if{ ;ldltsf cWoIf ;"o{ k|;fb zdf{sf cg';f/ s}nfnL lhNnfdf e/tfn If]qsf ;fd'bflos jgx?df j}1flgs jg Joj:yfkgn] kof{j/0fdf c;/ k/]sf] 5 . lu4 nufot r/fx? a;f]jf; ug]{ ?vx? ;d]t s6fg ul/Psf] 5 . lxhf] l;dnsf ?vx? sfl6Psf sf/0f cfh lu4 nf]k eof] . nfvf} s/f]8f}sf] sf7 a]Rg], /fh:j 5Ng] / l;w} /fHonfO{ bf]xg ug]{ sfd eO/x]sf] 5 . ;j{;fwf/0f hgtfn] sf7 kfO/fv]sf 5}gg\ . 7]s]bf/x?nfO{ dfq} jg xf] ls cfd hgtfsf] lglDt klg jg xf] < oxfF ^–& hgf 7]s]bf/x? 5g\, pgLx?n] ;fd'bflos jgsf] cWoIfnfO{ nufgL u/]sf 5g\ . xfdLnfO{ /]vb]v ug{ lbOb}g plR5|vn JolQmx? nufOG5 .

#= j8f g+= !* sf j8f cWoIf, d'/f/L clwsf/Lsf cg';f/ x/]s ;fd'bflos jgn] jflif{s !) k|ltzt s/ j'emfpg] af/] 5nkmn eof], of] j}1flgs jgdf hfg] qmddf g j8fnfO{ hfgsf/L 5 g :yfgLo txsf] sfo{kflnsfnfO{ hfgsf/L 5 . pkef]QmfnfO{ s'g} hfgsf/L 5}g .


221

ef/tfn If]qsf ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jgsf cWoIfx? Psn tl/sfn] lx8\g' ePsf] 5 . :yfgLo ;/sf/sf k|ltlglwx?;Fu ;dGjo / ;xsfo{ ljgf sfof{Gjogdf NofOPsf] j}1flgs jg Joj:yfkg unt 5 / of] vf/]h x'g'k5{ . o; If]qsf] ef/tfn ;fem]bf/L jg / afXo jg ;fem]bf/L jgdf j}1flgs jg Joj:yfkg ug]{ egL Jofks jg ljgfz x'g] u/L jg km8fgL ePsf] 5 . ;fem]bf/L jgsf] ?v s6fgsf ljifodf lg/LIf0f ug]{ bfloTj jg lgb]{zssf] xf] . t/ k|b]z jg lgb]{zssf] g} sf7 Joj;foL;Fu ldn]dtf] ePsf]n] jg lg/LIf0f u/]h:tf] u/L ?v s6fgdf clgoldttf ul/Psf] 5 .

o;}u/L gjb"uf{ ;fd'bflos jg / /fgLkmfF6f ;fd'bflos jg, s}nfnLsf jgx?df :ynut cjnf]sg ubf{ :yfgLo jg pkef]Qmf ;d"xsf kbflwsf/L / ;fwf/0f ;b:ox?n] j}1flgs jgsf] sfo{of]hgf agfpg !% nfv;Dd vr{ ePsf] / j}1flgs jgsf sf/0f ;d"xdf åGå ;[hgf ePsf] atfP . ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jg cGtu{tsf j}1flgs jgdf vr{ ubf{ jgsf] cfDbfgL / vr{ a/fa/ eO{ 7]s]bf/x?nfO{ dfq kmfObf ePsf] s'/f a'lemg cfof] . pgLx?n] ;fd'bflos jgdf j}1flgs jgsf sf/0f (% k|ltzt sfdx? unt ePsf] atfP . o; qmddf ;/f]sf/jfnfx?;Fu 5nkmn ubf{ s}nfnLsf /fdhfgsL ;fd'bflos jg, cd/fjtL ;fd'bflos jg, dft[e"ld ;fd'bflos jg, s0ff{nL sl/8f]/ ;fd'bflos jg, /fgLh?jf ;fd'bflos jg, nfnLu'F/f; ;fd'bflos jg nufotsf ;fd'bflos jgx?sf ;d]t Jofks jg ljgfz / clgoldttf ePsf] s'/f cjut eof] .

l8lehg jg sfof{no, kxndfgk'/, s}nfnLdf ePsf] 5nkmndf l8lehgn jg clws[t s[i0fbQ e§n] j}1flgs jg sfo{qmd g]kfn ;/sf/n] agfPsf] sfo{ljlw cg';f/ g} sfd u/]sf] / sfo{of]hgf th'{df / sfof{Gjogdf s'g} sdhf]/L gePsf] s'/f atfpg' eof] . 5nkmn kZrft\ cWoog cg';Gwfgsf nflu cfjZos kg]{ sfuhftx?sf] ;"rL pknAw u/fOof] / ;f]xL cg';f/sf] sfuhft pknAw u/fpg] k|ltj4tf JoQm ePsf] lyof] .

5nkmnsf qmddf l8lehgn jg clws[t /fdrGb| s+8]nn] JoQm u/]sf] egfO{ M ef/tfn ;fem]bf/L jgsf] If]qkmn @^)) x]S6/ If]qkmndf km}lnPsf] 5 . of] jif{ &), *) xhf/ So'lkm6 sf7 sfl6Psf] 5 . j}1flgs jg sfo{of]hgf :jLs[t ePsf ;f=j= ;+Vof $& j6f 5 . ;fem]bf/L jgsf] sfo{ of]hgf jgfpg ? #)÷$) nfv / ;fd'bflos jgsf] sfo{ of]hgf lgdf{0fsf] nflu % nfv;Dd nufgL ul/Psf] 5 . k'g?Tkfbg / kf]n ;fOhsf la?jfx?nfO{ a9\g lbg]u/L sfo{of]hgf sfof{Gjog ul/Psf] 5 . sf7sf] 7]SsfnfO{ kf/bzL{ tyf k|ltZkwL{ agfpFg O–6]08/ k|s[ofdf hfg' pko'Qm x'G5 . ;fd'bflos jgdf j}1flgs jg nfu" ubf{ sdhf]/L ePklg ;'wf/sf k|of;x? eO/x]sf 5g\ . 5nkmn kZrft\ pk;ldltsf] cWoogsf nflu cfjZos kg]{ sfuhftx?sf] ;"rL pknAw u/fOsf] lyof] / l8lehgn jg clws[tn] ;f] cg';f/sf sfuhftx? pknAw u/fpg] k|ltj4tf JoQm ug'{ ePsf] lyof] .

@= s~rgk'/ M–

o; lhNnfsf] >Ls[i0f ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, z'SnfkmfF6 gu/kflnsf–!! sf] ;fd'bflos jgsf] s6fg Kn6 cjnf]sg u/]kl5 cWoIf / kbflwsf/Lx?;Fu 5nkmn ul/Psf] lyof] . ;d"xsf cWoIf bfg axfb'/ af]x/fsf cg';f/ o; jgdf clwNnf] jif{df klg ?v sfl6Psf] lyof] . l8lehg sfof{noaf6 hDdf @@* ?v / !#,))) So'lkm6 s6fg cfb]z cfPsf] 5 . slt sfl6of] Plsg ePsf] 5}g . kmfo/nfOgsf] #! ?v, k'g{pTkfbg If]qsf] !^! ?v -!& ?v afFsL_,


222

9nfk8f #% ?v sfl6Psf] 5 . clxn] gfk ePsf] $^ ;o So"lkm6 / c? gfkhfFr ug{ afFsL b]lvof] . sfo{of]hgf lgdf{0fsf nflu /]8 sfof{Gjog s]Gb|n] k/fdz{bftfnfO{ /sd pknAw u/fPsf] b]lvof] . ?v s6fgL tyf cGo Joj:yfkgsf] nflu % nfv eGbf a9L vr{ ePsf] 5 . dhb'/x?nfO{ /sd ltg{ afFsL 5 . xfn ;/sf/sf] lg0f{o cg';f/ ?v s6fg /f]lsPsf] 5 . sfl6Psf sf7sf] 3f6 u4L ;fd'bflos jgsf] sfof{nodf ul/Psf] 5 . :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g cg';f/ :yfgLo ;/sf/;Fu s'g} cg'df]bg glnOsg s6fg ul/Psf] 5 .

cGo pkl:yt pkef]Qmfx?sf] egfO{ cg';f/ s]xL ;Lldt kbflwsf/L / jg sfof{nosf] ldnf]dtf]df ;fdbflos jgsf] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf agfP klg ;fwf/0f ;efaf6 cg'df]bg ul/Psf] 5}g . @)) eGbf a9L pkef]Qmf ;b:ox?n] ;fwf/0f ;efdf j}1flgs jg /f]Sg dfu u/] klg To;sf] ;'g'jfO{ ul/Pg . sfo{;ldltdf ePsf !% hgf dWo] !@ hgfn] j}1flgs jg Joj:yfkgsf] lj/f]w ub}{ /fhLgfdf lbPsf 5g\ . t/ klg sfo{ ;ldltsf cWoIf o; s'/fnfO{ :jLsfg{ tof/ 5}gg\ . ;do cjlw gk'Ub} df}h'bf sfo{of]hgf yGSofP/ j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ of]hgf agfPsf] kfOof] . s'g} k|ltikwf{ g} gu/L 6]s/fh kGtnfO{ sf7 s6fg tyf sf7sf] 7]Ssf lbOPsf] b]lvof] . pkl:yt jg pkef]Qmf dWo] 6]s jxfb'/ xdfnsf cg';f/ j}1flgs jg Joj:yfkg gu/] ;fd'bflos jgsf] b}lgsL sfo{ ug{ glbg] / pkef]Qmfx?nfO{ cK7]/f]df kfg]{ ul/Psf] 5 . j}1flgs jg Joj:yfkgsf] gfpFdf ;fgf–;fgf af]6 lj?jfx? klg afFsL /flvPg . dfp ?vsf] 5gf}6df clgoldttf ul/Psf] 5 . /fd|f / :j:y ?v s6fg ul/of] / c:j:y ?v dfp ?vsf] ?kdf /flvPsf] 5 . o;df h}ljs ljljwtf Joj:yfkg ug]{ ljifonfO{ a]jf:tf ul/Psf] 5 . pkef]Qmfx?nfO{ v'zL kfg{ nfy|fx?nfO{ bfp/fsf] ?kdf afl9Psf] 5 . o;sf] nflu s'g} cflwsfl/s lg0f{o ul/Psf] 5}g . &)) pkef]Qmf dWo] ;a}nfO{ Ps}rf]6L sf7 rflx+b}g / rflxg] eg]sf] clxn] %)–^) hgfnfO{ xf] t/ clxn] s6fgL ePsf] x]g]{ xf] eg] @) xhf/ So"lkm6 eGbf al9 sfl6Psf] 5 of] s;sf nflu xf] < oxfFsf hgtfnfO{ % xhf/ ;LPkm6L afF8]/ afFsL 7]s]bf/ sxfF hfG5 . pgn] yk hfgsf/L lbFb} eg] æxfdLn] k};fsf nflu of] jg agfPsf x}gf} / k};f;F+u dfq} of] jg hf]l8Psf] s'/f] x}g, xfdLn] nfdf] ;do;Dd 3/af6 rfdn lbP/ jg x]/fn' kfn]sf 5f}} . jg dflkmofx?nfO{ s8f eGbf s8f sf/jfxL xf];\ .Æ To;}u/L pkl:yt dWo] dlxnf jg pkef]Qmf ;b:o kz'klt P]/sf] egfO{ cg';f/ ljut @% jif{ b]lv pkef]Qmfx?n] dfofF u/]/ x'sf{Psf ?v lj?jfx? pkef]Qmfx?sf] ;xdlt a]u/ l5ge/ d} 7]s]bf/ / jg sd{rf/Lx?sf] ldn]dtf]df ;vfk kfl/Psf] 5 . ;fwf/0f ;ef gu/L pkef]Qmf ;d"xx?sf] 3/3/df uP/ jflif{s sf7sf] dfu ;+sng ul/sf] lyof] . pkef]Qmfx?n] o;nfO{ ;fdfGo ?kdf lnP/ cfkm"nfO{ rflxg] jflif{s sf7 bfp/fsf] nflu lgj]bg lbPsf lyP . t/ ToxL dfu ul/Psf] lgj]bgnfO{ j}1flgs jg Joj:yfkgsf] nflu pkef]Qmfx?n] cg'df]bg u/]sf] k|rf/ ul/Psf] 5 . o;af6 pkef]Qmfx?sf] clwsf/sf] xgg ePsf] 5 . j}1flgs jg ljNs"n} a]7Ls 5 . pkef]Qmfx?nfO{ jflif{s nueu hDdf %))) So'lkm6sf] dfq cfjZostf kg]{ b]lvG5 t/ jgdf @) xhf/ So'lkm6 sf7 sfl6Psf] 5 . of] sf7 sxfF s;/L s;n] n}hfG5 pkef]Qmfx?nfO{ hfgsf/L 5}g . pxfFn] yk lhls/ ub}{ eGg'eof] :yfgLo dlxnf tyf jg pkef]Qmfx?sf] Jofks lj/f]w kl5 /f]lsPsf] ?v s6fgsf] sfo{nfO{ l;l8of] / l8lehg jg clws[tsf] lgb]{zg / ldn]dtf]df ?v s6fg ul/Psf] xf] .


223

z'SnfkmfF6f gu/kflnsf, s~rgk'/sL pkd]o/ t'n;L b]jL xdfnsf cg';f/ j}1flgs jg Joj:yfkgsf] sfo{k|lt :yfgLo ;/sf/sf] s'g} ;dy{g 5}g . gu/kflnsfn] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ /f]Sg j8fx?nfO{ kl/kq lbPsf] 5 . j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdx? :yfgLo ;/sf/sf] cg'df]bg tyf :jLs[lt a]u/ sfof{Gjogdf cfPsf 5g\ . o; af/]df l8lehg jg sfof{non] gu/kflnsf;Fu s'g} ;dGjo / ;/f]sf/ /fv]sf] 5}g . s6fg /f]sL lbg' k¥of] eg]/ @ ;o eGbf w]/}sf] lgj]bg k/]sf] 5 . pgLx?n] cfkm\gf aRrfx?nfO{ x]/ljrf/ u/] h;/L g} jg x'sf{Psf 5g\ . s6fg /f]Sg'k5{ eg]/ l8lehg jg sfof{nodf lr7L k7fOPsf] 5 . dflyaf6 h'g h:tf] cj:yfdf 5 ToxL cj:yfdf /f]Sg' eg]/ lgb]{zg cfof], clg /f]lsof] . xfdLx? aLrdf klg of] jg k|b]zn] dfq} x]g]{ eGg] k/]sf] lyof] . hgtf;Fu xfdL 7f]lsPsf 5f}, To;}n] j}1flgs jg Joj:yfkgsf] k|s[of Psbd} unt 5 . j}1flgs jgsf] gfpFdf o;/L ;k{6 s6fg ul/of] ls eljiodf h+un g} dfl;g] ;Defjgf a9]/ uPsf] 5 . hgtfn] dg gk/fPsf] of] sfo{ tTsfn /f]lsg' k5{ .

s]xL ;Lldt kbflwsf/L / jg sfof{nosf] ldnf]dtf]df agfOPsf] ;fd'bflos jgsf] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf pkef]Qmf ;d"x?sf] cfd e]nfdf 5nkmn tyf cg'df]bg ul/Psf] b]lvPg . @)) eGbf a9L pkef]Qmf ;b:ox?n] j}1flgs jg Joj:yfkgsf ljifodf 5nkmn ug{ ;ffwf/0f ;ef cfof]hgf ug{ lnlvt dfu u/] klg To;sf] ;'g'jfO{ cfh;Dd ul/Psf] b]lvPg . sfo{;ldltdf ePsf !% hgf dWo] !@ hgfn] j}1flgs jg Joj:yfkgsf] lj/f]w ub}{ /fhLgfdf lbPsf 5g\ t/ klg sfo{;ldltsf cWoIf o; s'/fnfO{ :jLsfg{ tof/ gePsf] b]lvof]\ .

a}hgfy ;fd'bflos jg, z'SnfkmfF6 gu/kflnsf–*, s~rgk'/sf ;d"xsf kbflwsf/Lx?;Fu 5nkmn ug'{k"j{ s6fg ePsf] jg If]q cjnf]sg ul/Psf] lyof] . jg If]q cjnf]sgsf qmddf pkl:yt ljleGg pkef]Qmfx?sf] egfO{ cg';f/ s]xL ;Lldt kbflwsf/L / jg sfof{nosf] ldnf]dtf]df ;fd'bflos jgsf] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf agfOP klg ;fwf/0f ;efaf6 cg'df]bg ul/Psf] 5}g, jgsf cWoIf g} j8f cWoIf ePsf] sf/0f h;n] j}1flgs jg Joj:yfkg / cWoIfsf] dgk/Lsf] lj/f]w u5{ p;nfO{ ;fd'bflos jgleq k|j]z ug{ g} lbOGg, o;sf] cnfjf j8f sfof{noaf6 k|fKt x'g] ;]jf ;'ljwfx?af6 ;d]t jl~rt ul/g] ul/Psf] 5, ;fdfGo pkef]Qmfx?nfO{ cWoIfsf] cg'dlt a]u/ jgleq k|j]z ug{ dgfxL ul/Psf]n] jgleq ul/Psf sfd sfjf{xLx? x]g{ b]Vgaf6 al~rt ul/Psf] 5 . @#! 3/w'/Ln] x:tfIf/ u/]sf] lhNnf jg sfof{nodf lj/f]w kq lbPsf] 5 . clxn] agfPsf] sfo{of]hgf pgLx?n] x]g{ klg gkfPsf] / l8Pkmcf]nfO{ o; af/]df ;f]Wbf %! k|ltzt 3/w'/Lsf] lgj]bg Nofpg'; d clxn] g} of] sfo{;ldlt lj36g u/]/ ;fwf/0f ;ef af]nfO{ lbG5' eGg] s'/f ug'{ ePsf] hfgsf/L k|fKt eof] . pxfFx?n] s'/f ;'Gg ;+;bLo ;ldlt cfPsf]df cfef/ k|s6 ug'{eof] . clxn] ^%) 3/w'/L ;b:o /flvPsf] eGg] ;'lgPsf] 5 . t/ pQm 3/w'/L cGoqsf] ;fd'bflos jgdf ;b:o ePsf 3/w'/LnfO{ klg bf]xf]/f] 3/w'/L agfOPsf] 5 . eujtL ;fd'bflos jgdf klg oxLsf pkef]Qmfx? 5g\ . nufgL ug{ s]Gb|af6 ah]6 NofPsf xf+} eGb} bf]xf]/f] 3/w'/L /flvPsf] 5 . hgtfnfO{ jgdf cfpg lgif]w 5 . kqsf/ cfpFbf xftkft eof] . cglws[t ;d"x /fv]/ jg pkef]QmfnfO{ ;fd'bflos jgdf k|j]z ug{ lbO+b}g . bfp/fsf] nflu k'hL{ dfUg cfpFbf k'hL{ lbOPg . lj/f]w u/] jfkt bfp/f ;d]t lbPg .

jt{dfg pkfWoIf rGo dxf/fsf cg';f/ kf]x/ ;fn ebf} @* ut] ePsf] ;fwf/0f ;efdf xfdLn] ;xeflutfd"ns ?kdf sfo{;ldlt u7g u/f}+ eGbf d j8f cWoIf x'F j8fsf] clwsf/df sfd x'G5, tkfO{ aflx/ hfg';, tkfO{x? h:tf slt dfG5] /fVg ;S5' egL cWoIfn] aflx/ lgsflnlbP .


224

j}1flgs jg gagfp eGbf dnfO{ sfo{;ldltdf a:g g} lbOPg t/ d}n] /fhLgfdf klg u/]sf] 5}g . j}1flgs jg vf/]h x'g'k5{ . j8f cWoIf / ;fd'bflos jgsf] cWoIf Pp6} JolQm x'g' x'b}g .

j}hgfy ;fd'bflos jgsf] e"k' cWoIf k|sfz s8fotsf cg';f/ ?v sfl6Psf]df b'Mv nfu]sf] / lgh cWoIfdf cfpFbf !# xhf/ Pp6f vftfdf csf]{df !& xhf/ /sd lyof], d]/f] sfo{sfnsf] cGTodf % nfv ;Ddsf] Jofn]G; /fv]/ a/a'emf/y u/]sf] t/ clxn] /lhi6/ x]g{ glbPsf] hfgsf/L u/fpg'eof] . pxfFn] yKg'eof] æxfd|f] dfu of] j}1flgs jg vf/]h x'g'k5{ / sf6]sf] sf7 pkef]QmfnfO{ afFl8g' k5{ eGg] xf] . kqsf/nfO{ klg jgdf k|j]z ug{ lbPsf] lyPg . Sofd/f tn u/ eg]sf lyP . xfdLn] h+un arfpg' k5{ eGbf xfdLnfO{ sf/jfxL x'G5 eg]/ 8/ qf; ;[hgf u/]sf 5g\ . ns8fpgsf] a]nf ;z:q k|x/Lsf] uf8L cfPsf] lyof] / oxfF df;'eft v'jfOPsf] lyof] . pgLx?nfO{ jgdf /fvL hgtf k|j]z ug{ glbO{ # lbg;Dd nuftf/ ;a} ?v s6fg ul/Psf] xf] . h]7 !% ut] s]Gb|n] lg0f{o u/]kl5 klg oxfF h]i7 @)–@@ ut];Dd hj/h:tL ?v sf6\g] sfd ePsf] 5 . hgtfx? ns8fpgdf ePsf] l:yltdf dflkmofx?n] jg leq k;]/ jg ljgf; u/]sf 5g\ . pkef]Qmf ;ldltsf kbfwLsf/L / jg sfof{nosf clws[tx? o;df ;+nUg 5g\ . pgLx?sf] ldnf]dtf]df of] sfd eO/x]sf] 5 . l;l8of] / l8lehg jg clws[tsf] lgb]{zgdf / ldn]dtf]df ?v s6fg ul/Psf] xf] .Æ

j}1flgs jg Joj:yfkgsf] sfo{k|lt :yfgLo ;/sf/sf] s'g} ;dy{g b]lvPg . gu/kflnsfn] j}1flgs jgsf] Joj:yfkg sfo{ /f]Sg j8fx?nfO{ kl/kq lbPsf] 5 . j}1flgs jgsf gfddf ?v sf6\g] sfo{ :yfgLo ;/sf/sf] cg'df]bg tyf :jLs[lt a]u/ sfof{Gjogdf cfPsf 5g\ . o;af/]df l8lehg jg sfof{non] gu/kflnsf;Fu s'g} ;dGjo / ;/f]sf/ /fv]sf] 5}g . r'/] If]qdf /x]sf] of] jg If]qdf o:tf] lsl;dn] jg s6fg ug'{{n] jftfj/0fLo ;Gt'ngdf c;/ t kf5{ g} ;fy} tNnf] t6Lo e]udf a;f]jf; ug]{x? af9L, klx/f] nufot k|fs[lts ljklQsf] df/df kg]{ l:ylt k}bf ePsf] 5 .

cWoIf jxfb'/ l;+ dx/fsf cg';f/ ;fd'bflos jgsf] sf]ifdf ! nfv %) xhf/ lyof] . jg Joj:yfkg sfo{ ljz]if u/L sf7 s6fg tyf d'5fgsf] nflu * nfv ?k}ofF vr{ ePsf] 5 . ;fd'bflos jgsf] sf]ifaf6 ck'u ePsf] /sd pkef]Qmf ;b:ox?af6 C0f p7fP/ vr{ rnfOPsf] 5 . clxn] gofF sf6]sf] sf7 !* xhf/ So"lkm6 5 . ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;ldltsf ;b:o / k"j{ cWoIfx?n] nufPsf] cf/f]k em'6f] xf] .

;fd'bflos jgdf lgoldttf / kf/blz{tfsf] s'/f u/] klg cWoIfn] jg sfo{of]hgf, ;fwf/0f ;ef, lg0f{o k'l:tsf, s6fg cfb]z / a}s :6]6d]G6 nufot s'g} klg sfuhftx? b]vfpg dfg]gg\ . of] ;fd'bflos jgsf pkef]Qmf ;ldltsf kbflwsf/Lx?sf] sfo{ k|0ffnL ;fd'bflos jgsf] jf:tljs dd{ cg';f/ ;~rfng ePsf] b]lvPg / cWoIfsf] OR5f cg';f/ ;fd'bflos jgsf] sf]if ;~rfng u/]sf] b]lvof] . jgleq k|j]z ug{] k|j]z åf/df g} r]s kf]i6 /fvL ;j{;fwf/0f jg pkef]QmfnfO{ 3fF; bfp/f ;+sngaf6 /f]s nufOsf] b]lvof] . jg k|zf;gn] ;d]t ;fd'bflos jgsf cWoIfsf] dgf]dfgL /f]Sg tyf gLlt lgod kfngf u/fpgdf df}g /x]sf] kfOof] . cWoIfn] cg';Gwfg ;ldltsf ;b:ox?sf k|Zgx?nfO{ ;xhtfsf ;fy pQ/ lbg] k|of; u/]sf] b]lvPg . 7"nf] /sdsf] sf/f]jf/ ug]{ ;fd'bflos jgsf] gfddf /x]sf] a}+s df}Hbft /sdsf af/]df s'g} e/kbf]{ sfuhft k|:t't ug{ ;s]gg\ . ;fd'bflos jg cfd;xdltdf rNg'kg]{ ;+:yf xf] t/ o; ;d'bfodf pkef]Qmfx aLr lje]b u/]sf] :ki6 b]lvof] . c;xdlt hgfpg] pkef]Qmf ;b:ox?nfO{ jgleq l5g{ glbg], pgLx?sf b}lgs cfjZostfsf jg k}bfj/ ;+sngdf ;d]t /f]s nufpg'n] ;fd'bflos jgsf] dd{k|lt g} s'7f/f3ft u/]sf] b]lVfof] .


225

5nkmnsf qmddf l8lehg jg sfof{no, s~rgk'/sf l8lehgn jg clws[t cho ljqmd dfgGw/n] ;fd'bflos jgsf] ?v s6fg, d'5fg nufotsf sfo{x?df 7]s]bf/x?sf] nufgL lgif]w ul/Psf] hfgsf/L lbg'eof] . j}1flgs Joj:yfkgsf] sfo{ of]hgf lgdf{0fdf ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x?sf] nufgL 5}g eGg] lhls/ ub}{ pxfFn] sfo{of]hgf lgdf{0fdf ;+3Lo ;/sf/ / k|b]z ;/sf/n] nufgL u/]sf], s~rgk'/df k|lt So'lkm6 ;fnsf] sf7df @^&*.– ;Dd 6]08/ nfu]sf], O–6]08/ u/]/ sf7sf] laqmLsf] Joj:yf ug'{ ;a} eGbf pko'Qm /x]sf], j}1flgs jg Joj:yfkgsf] sfo{ljlwdf s]xL sdL sdhf]/L b]lvPsf] / o;df ;'wf/ ug'{kb{5 eGg'eof] . pxfFn] pbfx/0f lbFb} eGg'eof] kf]n ;fOhsf ?v jf #) ;]=dL= uf]nfO{sf ?v klg sf6\g' /fd|f] xf]Og . 5nkmn kZrft\ pk;ldltsf] cWoogsf nflu cfjZos kg]{ sfuhftx?sf] ;"rL pknAw u/fOPsf] lyof] / l8lehgn jg clws[tn] ;f] cg';f/sf sfuhft pknAw u/fpg] k|ltj4tf JoQm ug'{ ePsf] lyof] .

#= afFs] M–

/fKtL ;f]gf/L ufFpkflnsf–@ / *, afFs]df ul/Psf] ;/sf/L rSnf jgdf j}1flgs jg Joj:yfkg ;DaGwdf cg'udg ubf{ lgDgcg';f/sf] hfgsf/L pknAw eof]M

l8lehg jg sfof{no, afFs]sf l8lehgn jg clws[t, df]xg >]i7sf cg';f/ ns8fpgsf] sf/0f k|fljlws ;xof]u tyf cg'udg ug{ g;Sg] x'Fbf ;fd'bflos jgdf j}1flgs jg Joj:yfkgsf] sfd /f]lsPsf] 5 . of] rSnf jg @%&* x]S6/ If]qkmdf km}lnPsf] 5 . cf=j= @)&#÷)&$ b]lv @)*@÷)*# ;Ddsf] sfo{of]hgf 5 / k'g?Tkfbg /fd|f] b]lvPsf] 5 . j}1flgs jg Joj:yfkgsf] sfo{of]hgf lgdf{0fsf] ;do / vr{, jgsf] If]qkmn cg';f/ klg km/s x'G5 . t/ Ps ;fd'bflos jgsf] nflu $ nfv vr{ ug]{ ul/Psf] 5 / ;do ^ dlxgf nfU5 . ;/sf/L jgsf] xsdf k|b]z jg lgb]{zgfnoaf6 s6fg tyf sf7sf] u|]l8ª\ tyf r]lsª\ kf; ePkl5 dfq 6]08/ k|sflzt ul/G5 . j}1flgs jg Joj:yfkg cg';Gwfgdf cfwfl/t sfo{qmd xf] t/ lbuf] jg Joj:yfkgsf dfkb08 / ;"rsx?sf] cfwf/df cWoog ul/Psf] 5}g . j}1flgs jg Joj:yfkg kZrft\ dfgj jGohGt' c;dembf/L / åGå a9]sf] 5 . sf7sf] 7]Ssf k§fnfO{ kf/bzL{ tyf k|lt:kwL{ agfpFg O–6]08/ k|s[ofdf hfg' pko'Qm x'G5 .

$= slknj:t'M–

uf}td a'4 l8lehg jg sfof{no, slknj:t'sf l8lehgn jg clws[t, b'uf{ axfb'/ sfsL{ / slknj:t' l8lehg jg sfof{nosf l8lehgn jg clws[t, OZJf/L kf}8ofn;Fu ePsf] 5nkmnaf6 lgDg tYox? pknAw eP M–

b'a} l8lehgn jg clws[tx?sf cg';f/ ljleGg ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jgx?df ljleGg ldltx?df j}1flgs jgsf sfo{of]hgfx? :jLs[t u/L nfu" ul/Psf] 5 . s]xL ;d"xx?df ljjfb ePklg ;dfwfg ePsf 5g\ . clgoldttf x'g lbOPsf] 5}g . jgdf s'sf7 al9 ePsf] sf/0f sf7 laqmL ug{ ;lhnf] 5}g . sltko jgx?df cltqmd0f a9]sf] 5 / lgoGq0fsf k|of; ePsf 5g\ .

ltnf}/fsf]6 ;fem]bf/L jg, a'4e"ld gu/kfnLsf $, slknj:t'sf cWoIf ho k|sfz kf08] tyf ;b:ox? j;Gt lu/L / lzjnfn ofbjsf] wf/0ff lgDg cg';f/ /x]sf] kfOof] M o; ;fem]bf/L


226

jgdf /x]sf] 3f6u4L / s6fg Kn6x? cjnf]sg kl5 kbflwsf/Lx?;Fu 5nkmn ul/Psf] lyof] . o; ;fem]bf/L jg pkef]Qmf ;d"xn] kfFrj6f ufFpkflnsf ;d]6]sf] 5 . j}1flgs jg Joj:yfkgsf] sfd z'? u/]sf] !) jif{ eof] . clxn] ;Dd ( cf}+ Kn6df s6fg u/L ;lsPsf] 5 . jg If]qdf cltqmd0f a9]sf] 5 . jgdf s'sf7 al9 ePsf] sf/0f sf7 laqmL ug{ ;lsPsf] 5}g . o; jif{ &) xhf/ So'lkm6 sf7 s6fg ul/Psf] 5 . pkef]QmfnfO{ sf7 ljt/0f ug{df k|fyldstf lbOPsf] 5 / afFsL sf7 dfq aflx/ a]lrPsf] 5 .

3f6u4L cjnf]sg ubf{ aiff}{b]lvsf sf7x? pkef]Qmf 3/w'/LnfO{ ljt/0f gu/L / afX\o ?kdf klg laqmL gu/L /fv]sf] b]lvof] . s6fg Kn6df k|fs[lts k'g?Tkfbg ePsf] elgP klg lgs} sd dfqfdf k'g?Tkfbg ePsf] / ;f]sf] ;'/Iffsf nflu k|efjsf/L pkfo cjnDjg u/]sf] b]lvPg .

o;}u/L ;fd'bflos jgx?sf] cjnf]sg ug]{ qmddf slknj:t'sf] af8u+uf gu/kflnsf cGtu{t kg]{ ljleGg ;fd'bflos jgx?df :ynut cjnf]sg u/L ;/f]sf/jfnfx?;Fu ;+lIfKt 5nkmn ul/Psf] lyof] .

%= gjnk'/ M–

hghfu/0f ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, dWoljGb" gu/kflnsf–!, gjnk'/sf kbflwsf/Lx?;Fu 5nkmn x'Fbf cWoIf ljdnf ;fksf]6faf6 lgDg ljj/0fx? k|fKt eP M j}1flgs jg Joj:yfsf] sfo{ @)&@ df ;'? ul/Psf] xf] . j}1flgs jg Joj:yfkgsf] !) jif]{ sfo{of]hgf 5 . j}1flgs jg Joj:yfkgaf6 pTkflbt sf7, bfp/f pkef]Qmfx?sf] dfu k'/f u/]kl5 cGoq laqmL ljt/0f ul/G5 . ut jif{ %^)) -kfFrxhf/ 5 ;o_ So'lkm6 sf7 s6fg ul/Psf] lyof] eg] o; jif{ $))) -rf/xhf/_ So'lkm6 sf7 s6fg ul/Psf] 5 . ut jif{ sf7 laqmLaf6 ;fd'bflos jgsf] vftfdf ^@ nfv ?k}ofF hDdf ePsf] lyof] . o; jif{ sf7 s6fg tyf d'5fgsf] nflu $ nfv vr{ ;fd'bflos jgsf] sf]ifaf6 ul/Psf] 5 . o; jif{ sf7 3f6ul4 u/]/ dfq /flvPsf] 5 . ut jif{ sf7sf] 6]08/ ubf{ clwstd d"No k|lt So'lkm6 ;fnsf] sf7sf] nflu ? @^)).– k/]sf] lyof] . j}1flgs jg Joj:yfkgdf s6fg cfb]z lnFbf / cg'udg ubf{ jg sd{rf/LnfO{ k|To]s k6s ? !% xhf/ ?k}ofF lbg] ul/G5 .

5nkmnsf] cGTodf sf7sf] 7]Ssf k§fnfO{ kf/bzL{ tyf k|lt:kwL{ agfpFg O–6]08/ k|s[ofdf hfg' pko'Qm x'g] s'/fdf ToxfF pkl:yt ;a} pkef]Qmfx?sf] /fo /x]sf] lyof] . To;}u/L ljleGg jg pkef]Qmfx?n] sfo{of]hgf agfpg dx+uf] k/]sf], sf7 s6fgdf sd{rf/L / 7]s]bf/sf] bjfjn]] ubf{ pkef]Qmfsf] dfueGbf 7]s]bf/sf] dfu adf]lhd sf7 s6fg ug'{k/]sf] s'/f atfP . o;sf ;fy} s6fg cfb]z lnFbf jg sd{rf/Ln] ;d"x aflx/ sf7 Joj;foLnfO{ sf7 laqmL ug]{ eP dfq s6fg cfb]z lbg] gq glbg] egL ;d:ofdf kf/]sf s'/f atfP .

j}1flgs jg s6fg If]qx? cnsf]ng u/]kl5 ;okqL xl/ofnL ;fd'bflos jgdf ePsf] 5nkmndf ljleGg pkef]Qmfx?n] JoQm u/]sf egfO{x? lgDg cg';f/ /x]sf 5g\M M–

pkef]Qmf ;b:osf ;'zLn kf}8ofnsf cg';f/ klxnf /fHon] r'/] ;+/If0fsf] gLlt NofP/ ;fdfGo jg sfo{of]hgf cg';f/ 9nf k9f, ;'s]sf a[l4 /f]lsPsf ?v lgsfNg klg /f]s nufof] . clxn] j}1flgs jg Joj:yfkgsf gfpFdf htftt} ?v sfl6Psf 5g\ / r'/]sf] slnnf] e"uf]n Ift\ljIft


227

kl/Psf] 5 . o;af6 j}1flgs jg Joj:yfkgsf gfpFdf jg ljgf; ug{ /fli6««o:t/ s} rnv]n ePsf] a'lemG5 . gjnk'df &)=^# x]S6/sf] ;fd'bflos jgdf ;d]t j}1fls jg Joj:yfkg ul/Psf] 5 . o;sf] s6fg Kn6 )=** x]S6/ 5 . hxfFaf6 s6fg ubf{ &, * j6f ?vx? klg kb}{gg\ hjsL pkef]Qmfx?sf] 3/ w'/L @%) 5g\ . o;/L ul/Psf] j}1flgs jg Joj:yfkgn] pkef]Qmfx?sf] dfu s;/L k"/f ub{5g\ < l8lehg jg sfof{non] cfGtl/s vktsf] sf]6f 36fP/ 6]08/df a9L kl/df0fsf] sf7 k7fpg] u/]sf] 5 . l8Pkmcf] ljho ;'j]bLsf] lgb]{zg tyf sd{rf/Lsf] /f]xj/df clUg/]vf lgdf{0f ul/Psf] lyof] . t/ k'gM tLg} sd{r/Lx?sf] ldn]dtf]df clUg/]vf lgdf{0fsf] a]nf ?v 9flnPsf] gfpFdf clVtof/ / lhNnf cbfntdf d'2f xlnPsf] 5 . o;/L sd{rf/L / sf7 7]s]bf/n] cfly{s kmfObf / rnv]n] ug]{ t/ sf/jfxLsf] efu]bf/L pkef]Qmf x'g'kg]{ b]lvPsf] 5 .

pkef]Qmf ;b:o l;tf v8\sfsf cg';f/ j}1flgs jg Joj:yfkg u/]sf] jgdf ;fnsf] kft l6Kg klg lbOPsf] 5}g, h;n] ubf{ b'gf 6k/L pBddf sfd ub}{ cfPsf dlxnfx?sf] /f]huf/L / cfDbfgLdf c;/ k'u]sf] 5 . lhNnfdf @)* j6f ;fd'bflos jgx? ePsf dWo] $* j6fdf j}1flgs jg Joj:yfkg ul/Psf] 5 . cGo ;fd'bflos jgdf j}1flgs jg Joj:yfkg gul/Psf] sf/0f l8lehg jg sfof{non] ;fd'bflos jgsf] sfo{of]hgf gjLs/0f ub}{g . ;fy} jgaf6 sfo{of]hgf adf]lhd sf7 kft lemSg ;d]t lbb}gg\ . j}1flgs jgsf] gfpFdf ;fd'bflos jgnfO{ lj:yflkt ug]{ sfd ePsf] 5 . pkef]Qmfx?nfO{ sf7sf] dfu k"/f ePsf] 5}g t/ sf7 7]s]bf/x?nfO{ a]Rg] ul/Psf] 5 . o;af6 j}1flgs jg Joj:yfkg 7]s]bf/ / sf7 dflkmofsf] nflu /fd|f] ePsf] 5 .

;okqL xl/ofnL ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, sfjf;f]tL gu/kflnsf, gjnk'/sf cWoIf jfujL/ ;'gf/sf cg';f/ j}1flgs jg Joj:yfkg elgP klg o;sf] j}1flgs ljZn]if0f gu/L nfu" ul/Psf] 5 . j}1flgs jg Joj:yfkg ul/Psf] Kn6df la?jfx? pld|Psf b]lvFb}gg\ . pld|Psf klg s;n], s;/L ;+/If0f ug]{ eGg] s'g} of]hgf b]lvFb}g . xfdLn] cfh sf6]sf] 7fFpdf @) jif{ kl5 km]l/ clxn]s} :t/df jg agfpg ;S5f+} eGg] nfUb}g . cfh xfdLn] jg ;s]kl5 ef]lnsf 5f]/f gftLnfO{ s] 5f]8]/ hfg] xf] < o;af/] ;f]Rg' kb{5 . lbuf] jg Joj:yfkgsf] dfWodaf6, ;'s]sf, 9nfk8f, pd]/ k'u]sf, c:j:y ?vx? lgsfn]/ jg k}bfj/x?sf] k|z:t cfk"lt{ ug{ ;lsG5 . cfhsf] 9fFrfn] jg Joj:yfkg ub}{ hfg] xf] eg] casf] % aif{df g} xfdLn] jg phf8 ul/;Sg] 5f} .

o;}u/L k"j{ cWoIf /]sdaxfb'/sf cg';f/ jg clws[tsf] lgb]{zg tyf l8hfOgdf jgdf clUg/]vf agfpFbf ?v 9n]sf] gfpFdf tLg hgfnfO{ cbfntdf d'4f k/]sf] 5 . clUg/]vf $@)) ld6/ ;f]emf] agfpg' k5{ eGg] jg sd{rf/Lsf] lgb]{zgdf sfd ubf{ Kn6 aflx/sf & j6f s'–sf7 / !& j6f ;fn sfl6Psf sf/0f clVtof/df d'4f k/]sf] 5 . j}1flgs jg Joj:yfkgdf 7]s]bf/ / jg sd{rf/Lsf] ldn]dtf] x'g] t/ sf/jfxL ;ldltnfO{ x'g] /x]5 .

k"j{ sf]iffWoIf s[i0f >]i7sf cg';f/ P u|]8sf] sf7 cfGtl/s vktsf] nflu k|lt So'lkm6 ?=!!)). df ljt/0f ul/G5 . sf]6]zgdf k|lt So'lkm6 ?=!%)). df laqmL ul/Psf] 5 . t/ ahf/ d"No ? %))). ;Dd kb{5 . sf]6]zg dfu ubf{ # j6fdfq sf]6]zg k/]sf] 5 . ut jif{ sf7 s6fgsf] nflu ?=!@ nfv nfu]sf] 5 . of] /sd pkfe]Qmf ;d"x?af6 C0fsf] ?kdf p7fOPsf] 5 . tLg 6f]n 5, x/]s 6f]naf6 ?=$ nfvsf b/n] p7fOPsf] 5 . sf7 laqmL ljt/0f u/]/ ?=&$ nfv cfDbfgL ePsf] lyof] t/ pQm /sd nufgLsf ?kdf vr{ x'G5 . of] jif{ sl/j !!))).


228

So'lkm6 s6fg ul/Psf] 5 . o; jif{ s6fgsf] nflu C0f lng' k/]sf] 5}g t/ @@ nfv ?k}ofF s6fg, d'5fg u/]sf] C0f ltg'{ kg]{ afFsL 5 . j}1flgs jgsf] sfo{of]hgf ljwfg agfpg x/]s %&^ 3/w'/Laf6 ? ! xhf/sf b/n] hDdf ? % nfv &^ xhf/ p7fPsf] lyof] . jg sfof{non] pkef]Qmfx?sf] sf7sf] dfu s6f}tL u/]/ 6]08/df Jofkf/Lx?nfO{ laqmL ug]{ u/]sf] 5 . jg sfof{non] pkef]Qmfsf] nflu, cfk"lt{sf] / 6]08/sf] sf7 5'6\ofO{ lbP cg';f/ sfd ug'{kg]{ x'G5 . pkef]Qmfx?sf] sf7sf] dfu cfk"lt{ gu/L Jofkf/ ug]{ u/L jg sfof{noaf6 bjfj cfpF5 . dfpm ?vx? 5gf}6 u/]sf] c:j:y 5 . k|lt x]S6/ @% k|ltzt /fVg' kg]{ eP klg Tof] b]lv+b}g .

;ldltsf ;lra Uff]df kf}8\ofnsf cg';f/ j}1flgs jg Joj:yfkg u/]sf] jgdf ;fnsf] kft l6Kg gkfOg] x'bfF b'gf 6k/L pBddf sfd ub}{ cfPsf dlxnfx?sf] /f]huf/L / cfDbfgLdf c;/ k'u]sf] 5 . j}1flgs jg ul/asf] lxtdf 5}g / of]] vf/]h ug'{k5{ .

;okqL xl/ofnL ;fd'bflos jg, sfjf;f]tL gu/kflnsf !$ / !^ sf sfo{;ldlt ;b:o j;Gt uf}tdsf cg';f/ xfn a}+s vftfdf #),#@ nfv ?k}ofF df}Hbft eP klg ? @%, #) nfv ?k}of ltg{ afFsL 5 . j}1flgs jg Joj:yfkgsf] gfpFdf h'g tl/sfn] ?vx?sf] s6fg ul/Psf] 5, dfpm ?vx?sf] :jf:y / x}l;ot x]bf{ *) jif{sf] s6fg rqmdf k'Ubf ;fnsf] jg g} /xFb}g h:tf] nfU5 . pkef]Qmfx?sf] sf7sf] dfusf] cfk"lt{ ePkl5 dfq jfXo sf7 laqmL ljt/0f ug'{kg]{ eP klg l8lehg jg sfof{non] g} klxNo} pkef]Qmfx?sf] nflu / laqmLsf] nflu sf7sf] nut 5'6\ofpg] u/]sf] 5 . o;n] ubf{ pkef]Qmfx?nfO{ sf7sf] cfk"lt{ gx'g] t/ w]/} sf7 7]s]bf/nfO{ lbg] k|j[lQn] cfly{s rnv]n a9]sf] 5 . sf7 laqmLsf] nflu 6]08/sf] ;"rgf lgsfNbf ;d]t gfd} grn]sf klqsfdf lgsfn]/ sfg'gL k|s[ofsf] /Lt k'¥ofpg] ul/Psf] 5 . ldn]dtf]df sf]/d k'¥ofpg tLga6f 6]08/x? b/ /]6 ldnfP/ xflnG5g\ . o:tf] sfo{df l8lehg jg sfof{no, 7]s]bf/ / ;fd'bflos jgsf g} g]t[Tjx? ldn]sf x'G5g\ . sf7sf] 6]08/df b/ ?= !! ;o b]lv ? !@ ;o k|lt So'lkm6 ldnfOPsf] x'G5 hjsL To} sf7sf] :yfgLo ahf/ d"No ?=$%)).)) k|lt So'lkm6 kb{5 . ;a} eGbfa9L rnv]n oxL dflh{gdf x'g] u/]sf] 5 . of] eGbf cl3Nnf] sfo{;ldltsf cWoIf, sf]iffWoIf, ;x;lrj / Ps hgf ;b:onfO{ clUgky agfpFbf @^ j6f ;fnsf ?vx? cg'dlt ljgf sf6]sf] gfpFdf l9lehg jg sfof{non] d'2f nufPsf] 5 . hjls ;a} sfd jg sfof{nosf] k|fljlwssf] ;xof]udf ul/Psf] lyof] . j}1flgs jg Joj:yfkgn] cfly{s rnv]n a9fPsf] 5 . olt af]n]sf] sf/0f w]/} hgfx?nfO{ hjfkm lbg'kg]{ x'g ;S5 . of] Joj:yfkgn] lbuf] jg Joj:yfkgsf dfGotf / ;"rsx?nfO{ a]jf:tf u/]sf] 5 . / jg ljgf; lt/ cu|;/ b]lvG5 . of] j}1flgs jg Joj:yfkgn] jg, jftfj/0f, /fli6\o cy{tGq st} klg d2t ug{ ;Sb}g .

^= l;Gw'nLM–

l;Gw'nL lhNnfdf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd sfof{Gjogsf sf/0f Jofks jg ljgfz ePsf] b]lvPsf]n] o; lhNnfsf] r'/] If]qdf s6fg ePsf ljleGg Kn6x?, 3f6u4L ul/Psf :yfgx? / sf7 5/ki6 cj:yfdf /x]sf If]qx?sf] :ynut cjnf]sg u/] kZrft\ b'wf}nL gu/kflnsf, jf8{ g+= # df /x]sf] ljsf;k'/ ;fd'bflos jgdf 5nkmn sfo{qmd cfof]hgf ul/Psf] lyof] . pQm 5nkmndf ljleGg JolQmx?n] j}1flgs jgsf af/]sf JoQm u/]sf egfO{x? lgDg cg';f/ /x]sf 5g\ M

k|ltlglw ;efsf ;b:o u0f]z kxf8Lsf cg';f/ j}1flgs jg Joj:yfkg eg]sf] ;fnsf] ?vx? dfq sf6\g] b]lvPsf] 5 . *) jif{sf] sfo{of]hgf agfP/ ;fnsf] ?v sfl6Psf] 5, t/ *) jif{sf]


229

s6fg ;fOsn ePsf]n] s6fg ul/Psf If]qsf] ;+/If0f ;Da4{gsf] of]hgf eg] b]lvPg . l;Gw'nL lhNnf sdnf] r'/] tyf dxfef/tsf] jftfj/0fLo ;+j]bgzLn If]q leq cjl:yt 5 . jif]{lg klx/f] / af9Lsf] rk]6fdf k/]/ a:tLx? lj:yflkt x'g] u/]sf 5g\ . o:tf] ;+j]bgzLntfnfO{ a]jf:tf u/]/ j}1flgs jgsf] gfpFdf jg sf6]/ phf8 agfpg lbg' x'Fb}g . j}1flgs jg Joj:yfkgn] jgsf ;a} k|hfltx?, ToxfFsf] e"uf]n tyf kfl/l:yltsLo k|0ffnLsf] ;d]t Joj:yfkg ug]{ x'g' kg]{ xf] . t/ oL ;a} s'/fx?sf] a]jf:tf u/]/ 5fgL 5fgL ;fnsf /fd|f /vx? dfq sfl6Psf 5g\ . o;af6 j}1flgs jg Joj:yfkgsf] lgot stflt/ 5 eGg] :ki6 x'G5 . jgx?df ePsf pd]/ k'u]sf, 9nfk8f ?vx? lgsfNg] tyf lbuf] jg Joj:yfkgsf cfwf/df jgsf] Joj:yfkg ug]{ xf] eg] klg g]kfnsf] sf7sf] cfk"lt{ ug{ ;lsG5 . t/ jg tyf jftfj/0f dGqfnon] Totf lt/ lsg Wofg lbb}g . jgdf sf7 v]/ hfg] t/ j}1flgs jg Joj:yfkgsf] gfpFdf hyfefjL ;fnsf ?vx? sfl6Psf] 5 . ?vx? sf6\g] t/ o;sf] sf/0f hf]lvddf kg{ ;Sg] :yfgLo ;/sf/, :yfgLo ;d'bfo;Fu s'g} ;/f]sf/ / ;dGjo ul/Psf] 5}g . ;fnsf] P u|]8sf] sf7 7]s]bf/nfO{ k|ltSo'lkm6 ? !#)). laqmL u/]klg pkef]Qmfx?n] ? &))). df lsGg' kg]{ b]lvG5 . o; aLrsf] dflh{g s;n] vfG5 o;sf] 5fglag ug'{ kb{5 .

afUdtL k|b]zsf k|b]z ;ef ;b:o k|bLk s6'jfnsf cg';f/ nuftf/ #, $ jif{b]lv j}1flgs jg Joj:yfkgsf gfddf ?v sfl6Psf] 5 . sfl6;s]sf ?v tyf 3f6u4Ldf /f]lsPsf sf7x?sf] Joj:yfkgsf] l56f] Joj:yfkg ug{;s] sf7 gf]S;fg x'gaf6 arfFpg ;lsG5 . ;lrj :t/Lo lg0f{oaf6 sfof{Gjogdf NofOPsf] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw g} P]g ljkl/t 5 . sf7 laqmL ljt/0fsf nflu ;]l6+udf ul/g] 6]08/ k|s[ofn] pkef]Qmf t 7luP s} 5g\, /fh:jdf ;d]t c/af}+ ?k}ofF 3f6f k'u]sf] 5 . t;y{ :j:y k|lt:kwf{sf] nflu O–ljl8+u k|s[of ckgfpg' pko'Qm b]lvG5 .

r'/] arfp cleofg cleofgsdL{ lnnf jxfb'/ >]i7sf cg';f/ jgsf] x}l;ot lalu|Psf] 7fpFdf jgsf] x}l;ot psf:g], gfËf If]qx?df j[Iff/f]k0f ug]{, klx/f] af9L uPsf] 7fpFdf j}1flgs Joj:yfkg u/]/ jgsf] cj:yf kl/jt{g ug]{ lt/ Wofg lbOPsf] 5}g . e"uf]n tyf jftfj/0fLo ;+j]bglzntf / hf]lvdsf] s'g} Vofn gu/L hxfF hxfF /fd|f ;fnsf ?vx? 5g\, 6«s tyf 6ofS6/ hfG5g\ tL 7fpFdf j}1flgs jg Joj:yfkg ul/Psf] 5 . 7]s]bf/x?nfO{ nufP/ jg pkef]Qmf ;ldltsf kbflwsf/Lx?nfO{ j}1flgs jg Joj:yf ug{ bjfj lbOg] ul/G5 . af9L klx/f]sf] hf]lvd ePsf sdnfdfO{ tyf dl/g If]qx?df j}1flgs jg Joj:yfkg ubf{ r'/] tyf dxfef/t / tNnf] t6Lo If]qdf /x]sf a:tLx?sf] cl:tTjdf ;+s6 k}bf ePsf] 5 . j}1flgs jg Joj:yfkgdf x/]s jif{ s6fg ug]{ Kn6 lgwf{/0f ul/Psf] x'G5 t/ /fd|f ?vsf] nflu jflif{s lgwf{/0f ul/Psf] Kn6 eGbf klg aflx/ ?vx? sfl6Psf 5g\ . o;sf] nflu jg sd{rf/L g} ;+nUg x'G5g\ . j}1flgs jg Joj:yfkg gLltut e|i6frf/sf] af6f] xf] . j}1flgs jg Joj:yfkgsf nflu jg 5gf}6, vr{ Joj:yfkg tyf ?v d'5fg, s6fg, tyf cf];f/k;f/ tyf laqmL ljt/0fsf s'g} klg r/0fx?df :yfgLo ;/sf/;Fu ;dGjo / ;xsfo{x? ul/Psf] 5}g . j}1flgs jg Joj:yfkg af/] ;/f]sf/jfnfx?;Fu cGt/lqmof tyf ;fj{hlgs ;'g'jfOx? slxNo} ul/Psf] 5}g . ;]l6+udf b/x? ldnfP? tLg hgf 7]s]bf/x?sf] 6]08/ xfNg nufOG5 . b/x? ? ()), ? !))) / ? !!)) df xfNg nufOG5 / ;a} eGbf w]/} /]6 eg]/ ? !!))nfO{ 6]08/ kfl/G5 . t/ 6]08/ k|s[ofdf :yfgLo ;/sf/nfO{ ;+nUg u/fO{b}g . ;du|df eGg' kbf{ of] gLlt g} unt 5 . of] tTsfn vf/]h gu/] o;n] Nofpg] jftfj/0fLo ljgf; tyf ;fdflhs åGå eofjx x'g] b]lvG5 . Pp6f ;fd'bflos jgsf] j}1flgs sfo{of]hgf agfpg !) nfvb]lv !% nfv ?k}ofF;Dd lhNnf l8lehg jg sfof{non] dfu u/]sf] 5 . o;sf] nflu pkef]Qmfx?n] dx+uf] Jofhdf


230

C0f lng' kb{5 . sf7sf 7]s]bf/ / jg sfof{non] v6fPsf sfo{of]hgf agfpg] k|fljlwsx?sf] ldn]dtf]df ?vsf] s6fg kl/df0f lgwf{/0f ul/g] ul/G5 . cyf{t\ 7]s]bf/x?af6 k};f lnP/ 7]s]bf/ s} OR5f d'tfljs /fd|f ?vx? s6fgsf] nflu 5gf}6 ul/G5, 7]s]bf/n]] eg] adf]lhd s6fg kl/df0f klg a9fOG5 . oxfF j}1flgs jg Joj:yfkgsf] sfo{ljlw, l;4fGt nfu" ul/b}g . sfo{of]hgf lgdf{0fdf dfq geP/, s6fg d'5fg, tyf laqmL ljt/0fsf] a]nfdf klg jg sd{rf/LnfO{ k};f a'emfpg' kb{5 . j}1flgs jg Joj:yfkg ubf{ ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf cfly{s sf]ifx?sf] Joj:yfkgdf kf/blz{tf 5}g . cg]s zLif{sx? agfP/ vr{ ul/Psf] 5 .

b'wf}nL gu/kflnsfsf d]o/ 3gZofd /fjtsf cg';f/ r'/] / dxfef/tsf] sdhf]/ e"–jgf]6df ;fnsf ?vx? vf]Hb} j}1flgs jg Joj:yfkg ul/Psf] 5 . dflyaf6 aufP/ NofPsf] 9'+ufdf6f]sf sf/0f sdnfdfO{ gbLsf] ;tx dfly a9]sf] sf/0f a:tLx? lj:yflkt ePsf 5g\ . j}1flgs jg Joj:yfkgn] of] hf]lvd emg\ a9fPsf] 5 . jgsf] x}l;ot lalu|Psf] 7fpFdf jgsf] x}l;ot psf:g], gf+uf If]qx?df a[Iff/f]k0f ug]{, klx/f] af9L uPsf] 7fpFdf j}1flgs Joj:yfkg u/]/ cj:yfsf] kl/jt{g lt/ Wofg lbOPsf] 5}g . *) jif{sf] s6fg ;fOsn elgPsf] 5 . t/ sfl6Psf] 7fFpdf k'g?Tkfbg ePsf] b]lvb}g . o:tf] cj:yfdf efjL k':tfnfO{ s] lbP/ hfg] < s6fg ul/Psf If]qdf ;+/If0f ;Dj4{gsf] of]hgf g} 5}g . j}1flgs jg Joj:yfkgsf] of]hgf tyf sfof{Gjoogsf ljifodf :yfgLo ;/sf/;Fu ;/f]sf/ /flvPsf] 5}g . j}1flgs jg Joj:yfkgsf nflu s'g jg 5gf}6 ul/of], s'g s'g cfwf/x?df 5gf}6 ul/of], sfo{of]hgf s;/L s:tf] agfO{of], o;sf] sfof{Gjog s;/L ul/G5, slt ?v sfl6G5, b/ /]6 lgwf{/0f s;/L x'G5, 6]08/ nufotsf k|s[ofx?df :yfgLo ;/sf/nfO{ ;+nUg u/fOPsf] 5}g . o;sf] sf/0f klg :yfgLo ;/sf/n] cg'udg ug{ ;s]sf] 5}g .

sdnfdfO{ gu/kflnsfsf d]o/ v8\u If]qLsf cg';f/ n]]]vk9 u/]sf elgPsf dfG5]x?n] ;fdfGo pkef]Qmf tyf hgk|ltlglwx?nfO{ u'd/fxdf kf/]sf] dx;'; ePsf] 5 . klxn]b]lv g} ub}{ cfPsf] lbuf] jg Joj:yfkg u/]/ 9nfk8f, a'9f k'/fgf ?vx? dfq} klg lgsfNg] xf] eg] b]zsf] sf7sf] dfu k'/f u/]/ klg c/af}+ ?k}ofF cfDbfgL uGf{ ;lsG5 . t/ j}1flgs jg Joj:yfkgsf gfpFdf hxfF ;fnsf ?vx? /fd|f 5g\ ToxfF cfFvf nufpg] sf/0f lgot g} /fd|f] geP/ xf] . j}1flgs jg Joj:yfkgsf gfddf g]kfndf jgsf] bf]xg ug]{ sfd ePsf] 5 . :yfgLo pkef]Qmf, /fhgLlts bn tyf :yfgLo ;/sf/x? sf]xL klg o:tf] lsl;dsf] Joj:yfkgaf6 ;Gt'i6 / ;xdt b]lvb}gg\ . dflyaf6 nflbPsf] sfo{qmd ePsf] x'Fbf :yfgLo hgk|ltlglw tyf hgtf /fv]/ slxNo} 5nkmn ul/Psf] 5}g / /fo lng] sfd ul/Psf] 5}g .

b'wf}nL gu/kfnLsfsf j8f cWoIf cd/ a:g]tsf cg';f/ sdnf vf]Fr, r'/]sf] sf]vnfO{ IftljIft kf/]/ ul/Psf] j}1flgs jg Joj:yfkgn] lgs6 eljiodf x'g] jftfj/0fLo Ifltsf] e/kfO{ ug{ sbfkL ;Sb}g . sdnfdfO{ vf]rdf a;f]jf; ug]{x? a:tLx?, v]taf/Lx? hf]lvddf k/]sf 5g\ . To;}n] o:tf] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmddf xfd|f] ;xdlt 5}g .

jg ;'/Iff ;dGoo ;ldltsf lhNnf ;+of]hssf cg';f/ lhNnfdf jg ;'/Iff ;dGoo ;ldlt 5 . g]kfn ;/sf/af6 s;/L j}1flgs jgsf] cjwf/0ff cfof] / o;sf] sfof{Gjog eof] of] a'em\g ;lsPg . ;dGjo ;ldltn] :yfgLo ;/sf/;Fu ;dGjo ;xsfo{ gu/]sf] b]v]kl5 k|d'v lhNnf clwsf/L / d :j+odn] :yfgLo ;/sf/;Fu ;dGjo u/]/ dfq k|:tfj Nofpg' eg]/ l8lehg jg k|d'vnfO{ lgb]{zg lbPkl5 j}1flgs jg Joj:yfkgsf sfo{qmdx? cg'df]bgsf nflu Nofpg] sfd g}


231

aGb ul/Psf] 5 . t/ ;fd'bflos jgdf j}1flgs jg Joj:yfkgsf sfdx? eg] /f]lsPsf 5}gg\ . l;Gw'nL lhNnfdf sf7sf] Jofkf/ ug]{ sfi7 Joj;foLx?sf] ;+u7g 5 . s'g 7fFpdf s'g ;fd'bflos jgdf s'g Joj;foLn] sf7sf] sfd ug]{ xf] pgLx?n] klxNo} efu nufPsf x'G5g\ . o;/L efu nufPsf] tt\tt 7fFpdf 7]s]bf/, jg sd{rf/L jf pgLx?n] tf]s]sf k|fljlws / ;fd'bflos jg ;ldltsf s]xL 6f7faf7f kbflwsf/Lx?sf] ;+nUgtfdf sfo{of]hgf agfO{G5, ?v s6fgL ul/G5, 3f6uBL u/]kl5 dfq j}1flgs jgsf] sfo{qmd cg'df]bgsf nflu ;dGjo ;ldltdf Nofpg] sfd ePsf] 5 . To;}n] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd vf/]h x'g' kb{5 .

b'wf}nL gu/kflnsf j8f sldl6sf /fd axfb'/ >]i7sf cg';f/ j}1flgs jg Joj:yfkgsf gfpFdf Toltsf ;+Vofdf ?vx? sf6\bf lsg jftfj/0fLo kIf x]l/Pg < jftfj/0f Joj:yfkg of]hgf agfpg' kb}{g < jftfj/0f ljgfz ug]{ of]hgf k|lt xfd|f] ;xdlt x'Fb}g .

k"j{ ;f+;b u+uf g]kfnsf cg';f/ xfd|f] e"uf]n xfd|f gbL vf]nf tyf vf]N;f vf]N;Lsf] sdnf] k|s[ltdf j}1flgs jg Joj:yfkgn] hf]lvd a9fPsf] 5 . o;n] wg'iff, dxf]Q/L lhNnfdf ;d]t af9L klx/fsf] hf]lvd a9fPsf] 5 . jg P]g cg';f/ Soljg]6af6 kfl/t u/]/ sfofGjog ug'{kg]{ sfo{ljlw ;lrj :t/df lg0f{o u/]/ sfof{Gjogdf NofOPsf] 5 . t;y{ j}1flgs jg Joj:yfkgsf] sfo{ljlwdfly j}wflgs k|Zg plJhPsf] 5 .

tLgkf6f ufpFkflnsfsf cWoIf, b'uf{axfb'/ /fjtsf cg';f/ kftnf] df6f] / 9'+ufsf r]k kmf]/]/ pld|P/ x'ls{Psf ;of} jif{ k'/fgf ;fnsf ?vx? sf6]kl5 km]l/ Tof] 7fFpdf k'g?Tkfbg x'g] s'/fdf s;n] Uof/]G6L ug{ ;S5 < ToxfF ?v la?jf pld|Pg eg], k'gM jg lgdf{0f ePg eg] xfdLn] xfd|f efjL ;GtfgnfO{ s:tf] jg lbg] < o;sf] lhDa]jf/L s;n] lng] < sdhf]/ ef}uf]lns ;+/rgf ePsf] sf/0f xfd|f v]tL ls;fg, tyf rl/r/0f ;d]t hf]lvd al9/x]sf] eg]/ elgPsf]df j}1flgs jg Joj:yfkgsf] sfdn] emg\ hf]lvd a9fPsf] 5 . j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ e"uf]nsf] k|s[lt cg';f/ x'g'kg]{df o;/L hyfefjL ug]{ o:tf] j}1flgs Jo:yfkg jg sfof{non] s'g b]zaf6 NofPsf] xf]nf . ;a} ;fd'bflos jgdf j}1flgs jg Joj:yfkg ug]{ s'/f cfPsf] 5 . clxn];Dd %, ^ ;fd'bflos jgx?df j}1flgs jgsf] gfpFdf e6fe6 ?vx? sfl6Psf 5g\ .

ljsf;k'/ ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, b'wf}nL gu/kfnLsf # sf cWoIf bfg axfb/ a:g]tsf cg';f/ jg x:tfGt/0f @)%! ;fndf ePsf] xf] . j}1flgs sfo{of]hgf lgdf{0f @)&% df ePsf] xf] . ut jif{sf] s6fg @*)) So'lkm6 xf] / o; jif{{sf] s6fg #)^* So'lkm6 xf] . j}1flgs jg Joj:yfkgsf] sfo{of]hgf lgdf{0f tyf sfof{Gjog k|s[ofdf jg sfof{no afx]s :yfgLo tx tyf ;/f]sf/jfnfx?;Fu s'g} ;/f]sf/ /flvPsf] 5}g . pkef]Qmf ;b:ox?;Fu sf7 dfusf] lgj]bg ;+sng ul/Psf] 5}g . s6fg ul/Psf] sf7 dWo] @% k|ltzt cfk"lt{ ;ldltnfO{ lbg' kb{5 t/ &% k|ltzt 6]08/sf nflu v'nf ul/G5 . s6fg vr{ ? !@ nfv nfUof] . of] ;a} k};f C0fdf lnPsf] 5 . o; dWo] tLg nfv ?k}ofF tLg k|ltzt Jofh ltg]{u/L C0f lnOPsf] xf] . sfdbf/x?nfO{ k};f tLg{ afFsL 5 . :yfgLo af]l8ª\ :s"n ;d]taf6 C0f lnOPsf] 5 . xfn ;fd'bflos jg pkfef]Qmf ;d"xsf] a}+s vftfdf ? ! nfv ^% xhf/ df}Hbft 5 . sfo{of]hgf lgdf{0fdf ? ( nfv %) xhf/ nfUof], h;dWo] ?=% nfv l8lehg jg sfof{non] lbof] .

j}1flgs jg s6fg ePsf Kn6x?sf] :ynut cjnf]sg / ;/f]sf/jfnfx?;Fu 5nkmn kZrft\ l8lehg jg sfof{no, l;Gw'nLdf 5nkmn ul/Psf] lyof] . 5nkmnsf qmddf l8lehgn jg clws[t


232

gf/fo0f >]i7sf cg';f/ @)&@.)&# af6 j}1flgs jg Joj:yfkgsf] sfd ;'? ePsf] xf] . of] sfo{qmd xfn #* ;fd'bflos jgdf nfu" ul/Psf] h;dWo] rf/ ;fd'bflos jgx?df cfGtl/s vktdf ;Lldt 5 . sfo{of]hgf lgdf{0fsf] cjlw nueu @ dlxgf nfU5 . ?v s6fgsf] nflu cfw'lgs r]g;M k|of]u ul/G5 . pkef]Qmf ;d"xx?;Fu ePsf o:tf r]g;Mx? l8lehg jg sfof{nodf btf{ ug'{ kb{}g . sf7 laqmLsf nflu O–6]08/ ;a} eGbf /fd|f] s'/f xf] . ;fj{hlgs vl/b P]gdf 36f36sf] dfq Joj:yf u/]sf] 5 t/ sf7df a9fa9 ug'{kg]{ x'bfF o;df ;+zf]wg ul/g' kb{5 . of] jif{ sf7 pTkfbg % nfv So'lkm6 ug]{ nIo 5 . sf]6]zgdf k|lt So'lkm6 ? !#%) b]lv ?=!$)). kg]{ u/]sf] 5 . jgsf] ?v lwtf] /fv]/ ljQLo ;+:yfx?af6 C0f lng ;lsG5 . ljsf;k'/ ;fd'bflos jgsf] cWoIf bfgaxfb'/n] & ?v cg'dlt a]u/ sf6]sf]n] ? $ nfv ljuf] a/fa/sf] cbfntL sf/afxLsf] k|s[ofdf /flvPsf] 5 . lhNnf cbfntn] ;xdlt glbPsf] sf/0f sf/afxL a9fpg d'l:sn k/]sf] 5 . ;/sf/n] j}1flgs jg sfo{of]hgf nfu" ug{ of] jif{ ? % nfv / )&%÷)&^ df ? * nfv / )&@÷)&# df !) nfv lbPsf] lyof] . of] jif{ k|b]z ;/sf/n] l;Gw'nL lhNnfsf] of] l8lehg jg sfof{nonfO{ ? ! s/f]8 ?k}ofF j}1flgs jgdf s6fg d'5fgsf nflu Joj:yf u/]sf] 5 . of] /sd sfd ;lsP/ cfDbfgL u/]kl5 t'?Gt pkef]Qmf ;d"x?n] lkmtf{ ug'{ kb{5 .

&= ;nf{xL M–

o; lhNnfdf km"nhf]/afaf ;fem]bf/L jg If]q cjnf]sg u/]kl5 ljleGg ;/f]sf/jfnfx?;Fu 5nkmn ul/Psf] lyof] . pQm 5nkmndf ljleGg ;/f]sf/jfnfx?n] JoQm u/]sf egfO{x? lgDg cg';f/ /x]sf 5g\ M

xl/jg gu/kflnsf–&sf j8f cWoIf l;tf/fd kf]v|]nsf cg';f/ j}1flgs jgsf] hgtfaf6 Jofks lj/f]w ePkl5 of] jif{ ;fd'bflos jgdf s6fg ul/Psf] 5}g . Ps b'O{j6f af+ufl6+uf ?vx?nfO{ lap ?vsf] ?kdf /fv]/ c? ;a} /fd|f ?vx? sfl6Psf 5g\ . Ps lx;fjn] jg vf}l/P h:tf] kfl/Psf] 5 . r'/] h:tf] ;+j]bgzLn If]qdf j}1flgs jg Joj:yfkg ug'{ g} cj}1flgs sfo{ xf] . r'/] If]qdf jg sfl6P kl5 tNnf] e]udf af9L a9]sf] 5 . kfgLsf] ;tx ulx/f] x' Fb} uPsf] 5 . ;fgf 7"nf ;a} ?v sfl6P kl5 eljiosf nflu sxfFaf6 jg Nofpg] < o:tf] lsl;dsf] jg Joj:yfkg ;fdflhs / jftfj/0fLo b'j} lx;fan] cg'pko'Qm 5 . o;sf] tTsfn vf/]h ug'{ kb{5 . sf7sf 7]s]bf/x?n] ;fd'bflos jgsf kbflwsf/L g} kl/jt{g u/fPsf 5g\ . o;sf/0f ca jgx? t:s/x?sf] xftdf hfb} 5g . ut jif{ hfgsLgu/ ;fem]bf/L jgdf ;of}{sf ;+Vofdf r]g;M k|of]u u/]/ ?v sfl6Psf] 5 . o;/L ?v s6fgL ubf{ 7]s]bf/x?af6 ;of}+ cglws[t JolQmx?nfO{ ;]G6«L /fv]/ jgdf ;j{;fwf/0fnfO{ l5g{ ;d]t /f]s nufOG5 . j}1flgs jg sfo{of]hgf gagfPsf ;fd'bflos jg gljs/0f g} /f]lsPsf] 5 .

;fd'bflos jg cleofgsdL{, ;nf{xLsf pQ/ d}gfnLsf cg';f/ ;nf{xL lhNnfdf ePsf *@ j6f ;fd'bfls jg dWo] ^ j6fdf j}1flgs jg Joj:yfkg nfu" ul/Psf] 5 . ns8fpgn] dfq ?v sf6\g /f]lsPsf] xf] . ;fem]bf/L jgsf] Joj:yfkg ;ldltsf] r'gfjdf ljleGg ;d"xx? v8f x'G5g\ . k|To]s ;d"xn] r'gfj lhTg ? ! s/f]8 eGbf al9 vr{ ub{5g\ . o;sf] cy{ jg ;|f]tsf] g} xf] . j}1flgs jg Joj:yfkg jftfj/0f tyf hgtf s;}sf] nflu klg pko'Qm ljlw xf]Og . ;fdfGo ;fd'bflos jgsf] sfo{of]hgf jgfpg $%,))). hlt vr{ nfUg] u/]sf] 5 . t/ j}1flgs jgsf]


233

sfo{of]hgf lgdf{0fdf slt nfU5 To;jf/] ;fj{hlgs ul/b}g / $) nfv;Dd vr{ ePsf] 5 . gSsnL, lst]{ ;a} x:tfIf/ u/]/ a}7s tyf e]nfdf sf]/d k'¥ofpg] rng 5 .

jg clwsf/sdL{, ;nf{xLsf s[i0ff kf}8]nn] j}1flgs jg Joj:yfkgn] g]kfnsf] jg / xl/ofnL hf]ufpg ;Sb}g, o;n] g]kfnsf] lxt ub{}g / of] sfo{qmd vf/]h ug'{kb{5 egL cfkm\gf] wf/0ff /fVg'eof] .

To;}u/L, k|b]z ;ef ;b:o, k|b]z g+= @ sf l8NnL pk|]tLsf cg';f/ j}1flgs elgP klg of] Joj:yfkg cj}1flgs 5 . lhNnfsf s]xL e|i6 sd{rf/L, 7]s]bf/ / ;fd'bflos tyf ;fem]bf/L jgsf g]t[Tj;Fu ;f7ufF7 u/]/ jgdf ePsf /fd|f, 7"nf ;fnsf ?vx? ;a} sfl6Psf 5g\ . h+un leq s;}n] gb]Vg], / k'Ug ufx|f] x'g] If]qdf j}1flgs jgsf s6fg Kn6x? agfOPsf] 5 . j}1flgs jgsf sfl6Psf Kn6x?df k'g?Tkfbg ePsf] 5}g . To;sf/0f cfh s6fg ul/Psf Kn6x? ef]ln jgdf ?kfGtl/t x'G5g\ eGg] s'/fdf s;}n] Uof/]G6L lbg ;Sg] cj:yf 5}g . j}1flgs jg Joj:yfkg dfkm{t r'/]sf] jftfj/0fLo cj:yf ljufg]{ / o;sf]] km]bdf ePsf a;f]jf;nfO{ lj:yflkt ug]{ Pp6f of]hgfa4 cleofg xf] .

k|b]z ;ef ;b:o, k|b]z g+= @ sf j]r' n'+3]nLsf cg';f/ j}1flgs jg Joj:yfkgsf] gfFpdf /fd|f ?vx? sfl6Psf] 5 t/ k'g?Tkfbgsf] s'g} ;+efjgf b]lvb}g . j}1flgs jg Joj:yfkgsf] ckf/bzL{ tyf u}x|lhDj]jf/Lk"0f{ Jojxf/n] lj:tf/} hgtfx? aLr åGå a9]sf] 5 . j}1flgs jg Joj:yfkgn] jftfj/0fLo ljgf;df e"ldsf v]n]sf] 5 . t/ dfly b]lvsf] g]6jls{ª\sf] sf/0f g} j}1flgs jg Joj:yfkg nfu" ePsf] xf] . k|b]z ;/sf/n] klg o;sf nflu k};f nufgL u/]sf] 5, of] aGb x'g' kb{5 . o;af6 ;/sf/sf] /fh:j klg a9]sf] b]lvb}g eg] of] 7]Ssfk6\6f ug]{ / s]xL sd{rf/Lx?nfO{ cfly{s ?kaf6 pef] nufpg] pkfo dfq xf] . r'/]sf sfvdf hghflt nufot ;f]emf;femf hgtfx?sf] a;f]jf; If]q xf] . To; If]qdf hgtfsf] ;/nkgsf] kmfObf p7fpFb} j}1flgs jg Joj:yfkgsf] sfo{qmdx? ToxL s]lGb|t ul/Psf] 5 . of] /f]Sg' kb{5 .

k|ltlglw ;ef ;b:o k|df]b ;fxsf cg';f/ j}1flgs jg Joj:yfkg 7Ls 5}g . ;fem]bf/L jgdf gLlt lgodx?sf] kfngf gx'Fbf ;d:ofx? b]lvPsf 5g\ . o;/L ?vx? lbgbxf8} sfl6bf klg :yfgLo ;/sf/, k|b]z ;/sf/ s;}n] ;/f]sf/ b]vfpFb}gg\ . lbg bxf8} jgdf ca}w ?vx? sf6]sf] e]l6G5g\ . j}1flgs jg x6fpg' k5{ .

l8lehg jg sfof{no, ;nf{xLsf l8lehgj jg clws[t dfwjk|;fb b]jsf cg';f/ jg If]qsf] cjnf]sg / ;/f]sf/jfnfx?;Fu 5nkmn u/] kZrft\ jg sfof{nodf 5nkmn ul/Psf] lyof] . l8lehg jg clws[tsf cg';f/ j}1flgs jg Joj:yfkg ^ j6f ;fd'bflos jg / # j6f ;fem]bf/L jgdf nfu" ul/Psf] 5 . j}1flgs jg Joj:yfkg eg]sf] gf+uf] If]qdf ?v /f]k0f ug'{ jgsf] cj:yf x]/L kTNofpg], nVofpg], uf]8d]n klg ug'{ xf] . lgod cg';f/ kmfu'g d;fGtkl5 s6fg cfb]z lbOPsf] 5}g\ . sfo{of]hgfdf ?v s6fgsf] tYof+s unt /fVg] sG:n6\ofG6nfO{ sfnf] ;"rLdf /flvPsf] 5 . sfo{of]hgfdf unt ul/Psf] s'/f lkmN8 cg'udg dfkm{t klxrfg ul/G5 . sG:n6\ofG6, 7]s]bf/ tyf sd{rf/L ;d]t s6fg ug]{ ?vsf] ;+Vof tndfly ug{ ;Sbf /x]5g\ eGg] s'/f yfxf ePsf] 5 . 5nkmnsf] cGTodf ;ldltsf] cWoog / 5fglagsf nflu cfjZos sfuhft pknAw u/fpg cg'/f]w ul/Psf] lyof] / pQm ;a} sfuhft pknAw u/fpg] s'/fdf l8lehgn jg clws[taf6 k|ltj4tf JoQm ePsf] lyof] .


234

*= /f}tx6 M–

o; lhNnfdf gd'gf ;fd'bflos jg nufotsf jgx?df j}1flgs jg s6fg / 3f6u4L tyf sf7x? 5/ki6 /x]sf If]qdf :ynut cjnf]sg ul/Psf] lyof] . jiff}{ klxnf ;fd'bflos jgdf j}1flgs jg s6fg u/L lgsflnPsf ?vx? 7]s]bf/sf] åGå / jg sfof{nosf] cj/f]wsf sf/0f laqmL ljt/0f x'g g;sL gbL tyf vf]nfgfnf / h+undf xhf/f}+ ;LPkm6L sf7 ;8]/ uPsf] b]lvof] . ;f] kZrft\ s]xL ;/f]sf/jfnfx? / jg sfof{no;Fu 5nkmn ul/Psf] lyof] . 5nkmnsf qmddf lgDg hfgsf/Lx? pknAw ePsf lyPM

rGb|lgufxk'/ gu/kflnsf, /f}tx6sf ;fd'bflos jg pkef]Qmf l6sf cfrfo{sf cg';f/ jgdf sf6]sf ?vx? ;9]/ uPsf 5g\ . gf+uf] 7fpFdf jg jgfpg] sfd ul/+Fb}g, hxfF ;fnsf] jg 5, ToxfF dfq j}1flgs jg Joj:yfkg ul/Psf] 5 . jgdf 7]s]bf/x?sf] xfnLdf]nL a9]sf] 5 .

rGb|lgufxk'/ gu/kflnsfsf ;b:o sfhLdfg dfemLsf cg';f/ s6fg ul/Psf] @, # jif{ lalt;Sbf klg k'g?Tkfbg ePsf] 5}g . jg gf+uf] 5 . :yfgLo txnfO{ sfo{of]hgf lgdf{0f / sfof{Gjogdf jf:tf ul/Psf] 5}g . j}1flgs jg Joj:yfkgsf] ;/sf/L gLlt sfg'gL e|i6frf/ xf], of] /f]lsg' kb{5 .

rGb|lgufxk'/ gu/kflnsfsf ;fd'bflos jgsf kbflwsf/L /fd axfb'/ 3nfgsf cg';f/ j}1flgs jg Joj:yfkgn] ubf{ :yfgLo ?kdf ljjfbx? a9]sf 5g\ . cfly{s rnv]ndf j[l4 ePsf] 5 . jg ljgfz ePsf] 5 . To;}n] of] /f]lsg' kb{5 .

rGb|lgufxk'/ gu/kflnsfsf ;fd'bflos jg clwsf/sdL{ k|ldnf /fgfsf cg';f/ ;fnsf] jgdf dfq lsg j}1flgs jg Joj:yfkg u/]sf] eGg] s'/fnf] g} o;sf] lgot :ki6 5 . t/ ;fnsf] jg gePsf] ;fd'bflos jgsf] eg] gjLs/0f klg ul/Fb}g . j}1flgs jgsf sf/0f w]/} ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xx? ;d:ofdf k/]sf 5g\ .

gd'gf ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, rGb|lgufxk'/ gu/kflnsf @ sf jg pkef]Qmf tyf jg x]/fn' nIdL bf;sf cg';f/ jg x:tfGt/0f )^%.)^^ df ePsf] xf] . 3/ w'/L @$& 5g\ / jg If]q !(( x]S6/ 5 . j}1flgs jg Joj:yfkg )&%.)&^ df z'? ePsf] xf] . ?v 5kfg, d'5fg, s6fg tyf 3f6u4L ubf{ vr{ ePsf] !@ nfv ?k}of ltg{ afFsL 5 . j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf agfpg nfu]sf] elgPsf] ?= !% nfvsf] lx;fa lstfa b]vfpg g;Sbf ljjfb lgl:sPsf] xf] . n]gb]gdf tfn gldNbf $ jif{b]lv sf7 TolQs} ;8]/ uPsf] 5 . sf7x? kfgLdf alu/x]sf 5g\ . clVtof/df ;d]t d'2f k/]sf] 5 . gofF sfo{;ldlt ag]sf] Ps jif{ e};Sbf klg Joj:yfkg x'g ;s]sf] 5}g .

l8lehg jg sfof{no, /f}tx6sf l8lehgn jg clws[t lagf]b l;+xsf cg';f/ & j6f ;fd'bflos jg, tLg j6f ;fem]bf/L jg / @ j6f rSnf jgdf j}1flgs jg Joj:yfkg ul/Psf] 5 . /]8 sfo{qmdaf6 )&$.)&% df $ ;fd'bflos jgsf] sfo{ of]hgf agfPsf] 5 . ;fd'bflos jgnfO{ z'?df C0f nfu] klg kl5 kmfObf x'g] b]lvG5 . jg Joj:yfkgsf nflu ;fd'bflos jgx?n] ljQLo ;+:yfx?af6 C0f lng ;S5g\ . j}1flgs jg Joj:yfkgsf] nflu !) nfv cg'bfg lbOPsf] 5 . j}1flgs jgsf] cEof;df s]xL ;d:ofx? b]lvPsf]n] ;'wf/sf k|of;x? eO/x]sf 5g\ .


235

(= af/f M–

af/f lhNnfdf xnvf]l/of ;fem]bf/L jg nufotsf jgx?sf] :ynut cjnf]sg u/] kZrft\ ljleGg ;/f]sf/jfnf / jg sfof{nodf 5nkmn ul/Psf] lyof] . 5nkmnsf qmddf ;/f]sf/jfnf / l8lehgn jg clws[tn] JoQm u/]sf d'Vo egfOx? lgDg cg';f/ /x]sf 5g\ M

lghu9 gu/kflnsf jf8 g+= & sf j8f cWoIf /fdhL ahufO{+sf cg';f/ j}1flgs jg Joj:yfkg jftfj/0fLo, cfly{s tyf ;fdflhs lx;fan] pko'Qm 5}g . j}1flgs jg Joj:yfkgsf] of]hgf tyf sfof{Gjoogsf ljifodf :yfgLo tx;Fu ;/f]sf/ /flvPsf] 5}g . j}1flgs jgsf sf/0f ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf jg sd{rf/Lsf] x:tIf]k / 7]s]bf/sf] bjfjsf sf/0f åGåx? ;[hgf ePsf 5g\ . To;}n] j}1flgs jg vf/]h ug'{ kb{5 .

cdn]vu~h, af/fsf k"j{ ufpF ljsf; ;ldltsf cWoIf e/t axfb'/ 3n]sf cg';f/ j}1flgs jg Joj:yfkg jftfj/0fLo, cfly{s tyf ;fdflhs lx;fjn] pko'Qm 5}g . r'/] If]qdf j}1flgs jgsf gfddf jg ljgfz u/]sf] x'gfn] of] tTsfn /f]Sg' kb{5 .

xnvf]l/of ;fem]bf/L jg Joj:yfkg ;d"x, af/fsf k"j{ cWoIf /fh s'df/ cof{nsf cg';f/ j}1flgs jg Joj:yfkg u/]sf] xnvf]l/of ;fem]bf/L jgdf k'g?Tkfbg ePsf] 5}g . o;sf] nflu jg sfof{no / ;ldltn] s'g} kxn u/]sf] b]lvFb}g . j}1flgs jg Joj:yfkg ubf{ l;d;f/ / kfgLsf d'xfgdf gsf/fTds c;/ k/]sf] 5 . jg k}bfjf/ laqmL ljt/0fdf jg sfof{no / 7]s]bf/sf x:tIf]ksf sf/0f ;fem]bf/L jgx?df ljjfb ePsf 5g\ . ;fwf/0f ;ef a:g ;s]sf] 5}g . jg ljefuaf6 kq NofP/ sfo{;ldltn] sfd u/]sf] 5 .

jg pkef]Qmf, u9LdfO{ ;fem]bf/L jg Joj:yfkg ;d"xsf /fs]z kf08]sf cg';f/ xQkQ s;}n] klg b]Vg, hfg g;Sg] 7fpFdf j}1flgs jgsf] Joj:yfkg ul/Psf] 5 . lgwf{l/t Kn6x? eGbf aflx/ uP/ ?vx? sfl6Psf 5g\ . j}1flgs jgn] ubf{ jg ;vfk ePsf] 5, k'g?Tkfbg ePsf] 5}g . ;fem]bf/L jgsf ;ldltsf kbflwsf/Lx? Dofb ;ls;s]kl5 klg ca}w ?kdf sfd ul//x]sf 5g\ . s;}n] gk9\g] klqsfdf 6]08/ k|sflzt ul/G5 . cfiff9 !% ut]kl5 klg k6s–k6s 6]08/ lgsflnPsf] 5 . pkef]Qmx?;Fu jflif{s ?kdf cfjZos sf7sf] dfusf] nflu eg]/ lgj]bg lng] ul/G5 . pkef]Qmfx?n] k|s[of k'¥ofP/ lbPsf] lgj]bgdfly k'gM gSsnL x:tfIf/ u/]/ sf7sf 7]s]bf/x?nfO{ #) xhf/ ;Dddf a]lrG5 . 6f9fsf jg pkef]Qmfx?nfO{ of] s'/f yfxf g} x' Fb}g . pgLx?n] sf7 kfpgsf nflu k]z u/]sf] gful/stf / hUufwgL k|df0fk"hf{x? ;d]t jg sd{rf/L / jgsf] sfo{;ldltn] b'?kof]u u/]/ t/fO{sf ;f]emf–;femf hgtfn] ;d:of Joxf]/]sf 5g\ . gSsnL lan ekf{O agfP/ bf]xf]/f] /sd lng] ul/G5 . olt;Dd x'G5 ls pkef]Qmfx?sf k'/fgf lgj]bgx?af6 cfjZos sfuhft lgsfn]/ ;fem]bf/L jg ;ldlt / jg sd{rf/L ldn]/ b'?kof]u ug]{ ul/G5 . pkef]Qmfx?nfO{ aL, ;L u|]8sf] sf7 lbP/ ldn]dtf]df P u|]8sf] sf7 a]lrG5 .

l8lehg jg sfof{no, af/fsf l8lehgn jg clws[t d~h'/ cxdbsf cg';f/ af/f lhNnfdf hDdf #& xhf/ x]S6/ jg If]q 5, h;dWo] #!,#@ xhf/ x]S6/ jg If]q l8lehg jg sfof{non] Joj:yfkg ub{5 . ;fd'bflos jg $! dWo] !! j6fdf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf agfOPsf] 5 . ;fembf/L jg $ j6f 5g\ h;df # j6fdf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf lgdf{0f eP/ sfof{Gjogdf NofOPsf] 5 . o; k6s ;fd'bflos jgdf j}1flgs jg Joj:yfkgsf] s'g} sfd


236

ePsf] 5}g . @ j6f ;fem]bf/L jgdf #! xhf/ So'lkm6 sf7 sfl6Psf] 5 . ljefuLo kl/kqsf] cfwf/df ;fem]bf/L jg Joj:yfkg ;d"xsf] sfo{;ldlt kl/rfng ul/Psf] 5 . ;fem]bf/L jgsf] j}1flgs sfo{of]hgf gu]b| ofbjn] sG:n6\ofG6sf] ?kdf agfpg' ePsf] xf] . ;fd'bflos jgsf] j}1flgs jg Joj:yfsf rf/ sfo{of]hgf /]8 OsfO{ sf7df08f}af6 ag]sf] xf] eg] afFsL sfo{of]hgf oxLsf clws[tx?n] ? % nfvdf agfpg' ePsf] xf] . sf]6]zg ubf{ ;fnsf] sf7sf] k|lt So'lkm6 sf7sf] d"No ? @&)).)) ;Dd k/]sf] 5 . lhNnfdf sl/j %) xhf/ sf7 df}Hbft 5 . sf7laqmLsf nflu O–ljl8+u ug{ ;lsP ;a} eGbf /fd|f] x'G5 . o;n] lgZkIftf, kf/blz{tf a9fpg'sf] ;fy} sf7sf] d"Nodf klg j[l4 x'G5 .

!)= k;f{ M–

k;f{df ;a}of ;fem]bf/L jgsf] :ynut cjnf]sg u/]kl5 sfo{;ldltsf ;b:ox?;Fu 5nkmn ul/Psf] lyof] . ;a}of ;fem]bf/L jg Joj:yfkg ;d"xsf ;+of]hs nvg nfn ;fxsf cg';f/ jgsf] If]qkmn #!**=%( x]= 5, o;df !% ufpFkflnsf / ! pkdxfgu/kflnsf If]qsf jg pkef]Qmfx? /x]sf 5g\, h;df 3/w'/L ;+Vof #(&&$ 5 -)&!.)&@_ . j}1flgs jgsf] sfo{of]hgf :jLs[t ePsf] 5 t/ clUg/]vf dfq ag]sf] 5 . k|fljlwssf] sldsf sf/0f s6fg ul/Psf] 5}g . Kn6 ;L @ / ;L # sf] aLr clUg/]vf agfpbf $@% ?v cyf{t %))) So'lkm6 sf7 lgsflnPsf] 5 . 9nfk9f, ;'s]sf sf7x? lgsflnPsf] 5 . P u|]8 sf7 k|lt So'lkm6 ? !^*).)), jL u|]8 sf7 k|lt So'lkm6 ? !#$).)) df laqmL ljt/0f ul/G5 . xfdLn] klxnf] k|fyldstf pkef]Qmfx?nfO{ lbG5f}+ . )&$÷&% df ( ;o 3/w'/Ln] sf7sf] dfu u/]sf lyP . xfdLn] sf7f dfu ug]{ 3/w'/LnfO{ !% b]lv @) So'lkm6 sf7 lbPsf 5f} . ;d"xsf] vftfdf xfn ! sf/f]8 #( nfv !^ xhf/ ?k}ofF df}Hbft 5 .

!!= dsjfgk'/ M–

o; lhNnfdf xfQLr/0f ;fd'bflos jg, nfnLu'F/f; ;fd'bflos jg / kz'klt ;fd'bflos jgdf :ynut cjnf]sg u/]kl5 ljleGg ;/f]sf/jfnfx?;Fu 5nkmn ul/Psf] lyof] . ljleGg ;/f]sf/jfnfx?sf] egfO{ lgDg cg';f/ /x]sf] 5 M

juLof ufpFkflnsfsf cWoIf eQm axfb'/ vqLsf cg';f/ r'/] If]qsf] ;+j]bglzntfdf j}1flgs jg Joj:yfkg 7Ls 5}g . :yfgLo ;/sf/;Fu s'g} ;dGjo, ;xsfo{ ul/Psf] 5}g . pkef]Qmfx?df jgdflysf] ckgTj 36\b} uPsf] 5 . j}1flgs jg Joj:yfkgsf] sf/0f ;fd'bflos jg pkef]Qmfx?sf] geP/ 7]s]bf/x?sf] Joj:yfkgdf rn]sf 5g\ . pkef]Qmfx?sf] sf7sf] cfjZostf gk'¥ofO{ 6]08/ u/]/ laqmL ljt/0f ug]{ ul/Psf] 5, h;n] ubf{ k};fsf] rnv]n a9]sf] 5 . ;]l6+udf sf]6]zg dfu ul/G5 / tLgj6f sf]6]zg ldn]dtf]df xfNg nufP/ sf7 laqmL ljt/0f ul/Fb} cfPsf] 5 . o; If]qdf k|lt So'lkm6 ? !#))÷– df sf7 a]lrPsf] 5 .

dsjfgk'/sf ;fd'bflos jg cleofgsdL{ ;fw'/fd rf}nfufO{+sf cg';f/ j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd sfof{Gjog ug{ ljb]z uPsf, d/]sf, a;fO+{ ;/]sfx?sf] gfpdf ;d]t x:tfIf/ u/]/ u0fk"/s ;+Vof k'¥ofpg] sfd ul/Psf] 5 . sfo{of]hgf lgdf{0f, sf7 s6fg d'5fg u/]/ ;a} k};f ;lsG5 . ;d"xx? ;a} C0fdf k/]sf 5g\ .

lkKn] kf]v/f ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, dsjfgk'/sf cWoIf /fdx/L rf}nfufO{+sf cg';f/ () k|ltzt jg pkef]Qmf ;d"xx? of] j}1flgs jg Joj:yfkg af/] cgle1 5g\ . ljwfg


237

sfof{of]hgf jg sd{rf/Lx?n] g} agfpF5g\ . Pp6f jg sfo{of]hgf agfpg ? !) nfv eGbf a9L vr{ ul/Psf] 5 . of] /sd z'?df jg pkef]Qmf ;d"xsf] vftfdf xfN5g\ . clg sfo{of]hgf lgdf{0f ug]{ eg]/ sd{rf/Lx?n] g} n}hfG5g\ . jg sd{rf/L, l/6fo8{ jg sd{rf/Lx?sf] ldn]dtf]df sfd ul/Psf] 5 .

nflnu'/fF; ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf k"j{ cWoIf dfgaxfb'/ jfOjfsf cg';f/ of] jif{ j}1flgs jg Joj:yfkgsf] sfo{of]hgf ag] klg clwsf+z pkef]Qmfx?nfO{ of] s:tf] xf] < s]–s] ug]{ xf] To;af/] s'g} hfgsf/L lbOPsf] 5}g . jf:tjdf eGg] xf] / cGoq ul/Psf ultljlw x]bf{ j}1flgs jg Joj:yfkgn] pkef]Qmfx/nfO{ kmfObf b]lvFb}g . o;af6 sd{rf/L / 7]s]bf/nfO{ dfq kmfObf b]lvG5 . sfo{of]hgf agfpg slt k};f cfof], s;n] agfof] To;sf] yfxf 5}g .

kz'klt ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, dsjfgk'/sf cWoIf /3'gfy nfdfsf cg';f/ @)^! ;fndf jg x:tfGt/0f ePsf] xf] . j}1flgs jg lgdf{0f @)&! df ul/Psf] xf] jg If]q @*@ x]S6/ / 3/w'/L ;+Vof #(& 5 . jflif{s s6fg klxnf] jif{ !#)) l;Pkm6L lyof] . j/Lkl/sf ;a} ;fd'bflos jgx?n] j}1flgs jg Joj:yfkg u/] kl5 jg pkef]Qmfx?sf] bjfjdf k/]/ j}1flgs jg Joj:yfkg u/]sf] xf] . k'g?Tkfbg lap / h/f b'j}af6 5 t/ h/faf6 pld|Psfsf] eljio /fd|f] x'Fb}g . 6]08/ nufotsf ;fd'bflos jgsf lg0f{o ubf{ :yfgLo lgsfo;Fu ;dGjo ul/Psf] 5 . lhNnf jg k}bfjf/ cfk"lt{nfO{ 5'6\ofPsf] sf7 ljut b'O{ jif{b]lv nu]sf] 5}g / ;8]/ hfg nfu]sf] 5 . j}1flgs jgsf] sfo{of]hgf lgdf{0f ug{ ? & nfv ?k}ofF nfUof] . sfo{of]hgf jg sd{rf/Lx?n] sfdbf/ nufP/ u/]sf x'g . xfdLn] nfu]sf] vr{sf] lan ekf{O agfP/ sfdbf/x?nfO{ e'QmfgL u/]sf] xf] . sfo{of]hgf tof/Lsf] nflu # dlxgf nfUof] . ut jif{ s6fg sf7 dWo] #&)) So'lkm6 pkef]Qmfx?nfO{ ;/b/ k|lt So'lkm6 ? $!) df laqmL ul/Psf] xf] . afFsL /x]sf] ^))) So'lkm6sf] 6]08/ ubf{ k|lt:kwf{df ;/b/ k|lt So'lkm6 ? !#)). df laqmL ul/Psf] xf] . s6fg d'5fg k|lt:kwf{df k|lt So'lkm6 ?=!&! b]lv ?= !#( ;Dd ul/Psf] 5 . o; sfo{sf] nflu sl/a @# nfv ?k}ofF nfu]sf] 5 . h'g C0fsf] ?kdf /x]sf] 5 . sf7 laqmLaf6 ?= $% nfv;Dd kmfobf x'g] cg'dfg ul/Psf] 5 . xfn sf]ifdf ? $ nfv df}Hbft 5 . jg sd{rf/LnfO{ cg'udg jfkt k|lt So'lkm6 ? @^) sf b/n] vr{ ePsf] 5 .

dgf]x/L ufpFkflnsf, dsjfgk'/sf cWoIf Ps/fh pk|]tLsf cg';f/ pxfF ;fd'bflos jgsf] ;+:yfks cWoIf xf] . klxn] klg jgsf] ;e]{ / jg u0fgf u/]/ sfd ul/Psf] lyof] . cfh lsg j}1flgs jg Joj:yfkg rflxof] eg]/ pxfFn] k6s–k6s lj/f]w ug'{ePsf] lyof] . cfh sf7 a]r]/ w]/} k};f cfpg] s'/f ul/Psf] 5 . ljb]zaf6 cfofltt sf7 /f]Sg j}1flgs jg Joj:yfkgsf] s'/f ul/Psf] 5 . t/ o;sf] sf/0f af9L klx/f], kfgLsf] d'xfg ;'Sof] eg] h}ljs ljljwtf gi6 eof] eg] o;sf] e/kfO{ s;/L ug{ ;lsG5 < k};fn] lsGg ;lsG5 < ;fd'bflos jgsf] dd{ cg';f/ sfd x'g ca ufx|f] 5 . :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g cg';f/ :yfgLo txx?;Fu s'g} ;dGjo / ;xsfo{ 5}g . ;fd'bflos jgsf] ;ldltsf] r'gfj x'Fbf k|z:t rnv]n x'g] u/]sf] 5 . o;sf] sf/0f eg]sf] jgsf] ;|f]tdflysf] rnv]n g} xf] . 6]08/ sxfF s;/L lgsflnG5, To;sf] s'Gf} hfgsf/L x' Fb}g t/ sfg'gL k|lqmof k"/f ul/G5 . pxfFsf] ufpFkflnssf ;fd'bflos jgx?df #), $) xhf/ So'lkm6 ?v sfl6Psf] 5 elgG5 . t/ o;af/] :yfgLo ;/sf/nfO{ hfgsf/L 5}g . sf7sf] b//]6df Pp6} ufpFkflnsfdf klg km/s–km/s b]lvG5 . k|ltSo'lkm6 !#)). b]lv ? @!)). df laqmL ul/Psf] 5 . ljsf;df 8'lKns];g ePsf] 5 . ;d'xsf] nufgLsf sfdx?sf] u'0f:t/ lgoGq0f s;n] ug]{ < of] k|Zg uDeL/ 5


238

. ;d'xn] jg d} nufgL ug'{ kb{5 . sfo{of]hgf lgdf{0f, s6fg d'5fg cflbdf 7"nf] vr{ x'g] x'Fbf clwsf+z ;d"xx? C0fdf k/]sf 5g\ .

!@= lrtjg M–

o; lhNnfdf ljleGg ;fd'bflos jgx?sf] :ynut cjnf]sg u/]kl5 jg pkef]Qmf ;d"xsf ;/f]sf/jfnfx?;Fu 5nkmn ul/Psf] lyof] . sf]/f]gf efO/;sf] k|efjsf sf/0f l8lehg jg sfof{nodf 5nkmn ul/Pg . ljleGg ;/f]sf/jfnfx?n] j}1flgs jgsf af/]df JoQm u/]sf] ljj/0fx? lgDg cg';f/ /x]sf 5g\ M

;fd'bflos jg cleofgsdL{, lrtjgsf e/t 9'+ufgfsf cg';f/ j}1flgs jg Joj:yfkgsf] jt{dfg 9fFrf sd{rf/L / 7]s]bf/d'vL 5 . hgd'vL 5}g . j}1flgs jgsf] gfpFdf #) ;]=dL= Jof; ;Ddsf ;a} ?vx? sfl6G5 . klxnf] r/0fdf sfl6Psf] Kn6df *) jif{kl5 k'Ubf /fd|f s6fg of]Uo ?vx? x'g] sNkgf ul/Psf] 5 . t/ o;sf] s'g} Uof/]G6L ug]{ cfwf/x? 5}g . cfunfuL, /f]uJofwL cflb sf/0fn] gf]S;fg ubf{ o;sf] ;+/If0fsf] pkfox? s] x'g] < oL k|Zgx/sf] s'g} pQ/ 5}g . hasL clxn] s6fg ul/Psf Kn6x?df k'g?Tkfbgsf] cj:yf To;} klg /fd|f] 5}g . lbuf] jg Joj:yfkg cGtu{t pd]/ k'u]sf, k'/fgf, sfj{g ;+lrt ug{ g;Sg], aLp pTkfbg gug]{ h:tf ?vx? lgsfNbf klg b]zsf] cfjZostf k"/f ug]{ ;Defjgf 5 . j}1flgs jg Joj:yfkg 7Ls 5}g . ;fdfGot sfo{of]hgf lgdf{0fsf] nflu %) xhf/ ?k}ofF;Dd nfU5 . t/ j}1flgs sfo{of]hgf agfpg ? % nfv b]lv !) nfv vr{ ePsf] 5 . t/ of] k};f pkef]Qmfsf] vftfdf xfNg eGbf cufl8 g} l8lehg jg sfof{nosf sd{rf/LnfO{ clu|d r]s sf6]/ lbg' kb{5 .

pbok'/ ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, lrtjgsf cWoIf s]zj nfdfsf cg';f/ ;f]emf pkef]Qmf ePsf] 7fpFdf j}1flgs jg Joj:yfkg ul/Psf] 5 . 7]s]bf/x?sf] xflnd'nL 5 . j}1flgs jg Joj:yfkgsf] lj/f]w ug]{ ;d"xx?nfO{ a}7sdf jg sfof{non] af]nfpFb}g / sfo{of]hgf klg gjLs/0f ug{ dfg]sf] 5}g .

wf/fkfgL ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, lrtjgsf sfof{no ;lrj /fh]Gb| 9'+ufgfsf cg';f/ sfo{of]hgf agfpgsf] nflu jg sfo{fnon] # nfv lbPsf] 5 . t/ & nfv nfUnf h:tf] 5 . clxn] lrtjg jg k|fljlws ;dfhn] ! nfv !& xhf/df jg sfo{of]hgf agfpg] ePsf] 5 . o;af6 pkef]Qmf ;d"xdf ljjfb pTkGg ePsf] 5 .

;ftsGof ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, lrtjgsf cWoIf /fdxl/ kg]?sf cg';f/ j}1flgs jg Joj:yfkgsf] jt{dfg 9fFrf sd{rf/L / 7]s]bf/d'vL 5 . hgd'vL 5}g . jg sd{rf/L, 7]s]bf/ / unt dg;fo ePsf jg ;ldltsf dfG5]x?sf] ldn]dtf]df sfd ePsf] 5 . j}1flgs jgdf hfg grfxg] ;fd'bflos jgsf sf7x? klg /f]lsPsf] cj:yf 5 . of] s'/fdf pko' {Qm lg0f{o x'g] ck]Iffdf pxfFx? x'g'x'G5 .

j}1flgs jgsf nflu ljleGg pkef]Qmf ;d"xsf] ;fwf/0f ;fefdf lst]{ b:tvt u/]sf sfuhftx?, jg ljgf; x'g] u/L h]7 dlxgfdf lbPsf s6fg cfb]zsf s]xL k|df0fx? / j}1flgs jgsf ljifodf ljleGg kIfx?n] lbPsf 1fkgkqx? cg';"rLdf ;dfj]z ul/Psf 5g\ .

@=^ j}1flgs jgsf ;DaGwdf ljleGg ;~rf/ dfWodx?af6 k|fKt hfgsf/L M–


239

ljleGg lk|G6 tyf ljB'tLo ;~rf/ dfWodx?df j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf ;DaGwdf p7]sf ljifox? / hfgsf/Ld"ns ;"rgfx? pk;ldltn] ;+sng u/L cWoog u/]sf] lyof] . oL dWo] k|sflzt s]xL k|d'v ;dfrf/x? lgDg /x]sf 5g\ .

ljB'tLo dfWodaf6 k|sflzt j]i6g{ va/sf] & h]7 @)&& df j}1flgs jg vf/]h ug{ / s}nfnLsf] nDsLr'xf gu/kflnsfsf] r]tgf ;fd'bflos jgsf pkef]Qmfx?n] j}1flgs jg vf/]h ug{' kg]{ eGb} l8lehg jg sfof{no nDsL, s}nfnLdf gf/fafhL u/]sf] va/ k|sflzt u/]sf] lyof] . To;} u/L cGgk"0f{ kf]i6n] #) c;f/ @)&& df s}nfnLsf] r'/]dflnsf ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xdf d[To' ePsf JolQmsf] gfd ;d]t /fvL j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd nfu" u/L jg kmF8fgL u/]sf] lj:t[t l/kf]6{ k|sflzt u/]sf] lyof] .

Prime TV n] c;f/ #@, @)&& df j}1flgs jg Jofj:yfkgsf gfddf jg dflkmofsf] /FhfO{ zLif{sdf s}nfnL / s~rgk'/df jgsf] tLj| bf]xg ul/Psf], ;DalGwt lgsfo df}g /x]sf] ;Gbe{df ;+3Lo ;+;b ;fj{hlgs n]vf ;ldltn] pk;ldlt u7g u/L j}1flgs jg sfo{qmd nfu" ePsf lhNnfsf] cg'udg / lg/LIf0f ub}{ u/]sf] ;dfrf/ k|zf/0f u/]sf] lyof] . ;fy} AP1 TV n] klg c;f/ @^, @)&& df j}1flgs jg Joj:yfkgsf gfddf s}nfnL / s~rgk'/df cj}w jg kmF8fgL u/]sf] ;"rgfd"ns ;dfrf/ k|zf/0f u/]sf] lyof] .

News24 TV n] k|zf/0f u/]sf] ;dfrf/df ljz]iftM j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd sfof{Gjogsf ;Gbe{df b]lvPsf ljs[ltx?sf] phfu/ u/]sf] lyof] .

sflGtk'/ b}lgssf] c;f/ @*, @)&& df k|sflzt ;dfrf/ cg';f/ ;+;bLo 5fglag 6f]nLsf] sfdsf/jfxLsf ;Gbe{df e|fds ;"rgfx? ;dfj]z u/L k|lqmofut / ;ldltsf sfo{If]qsf af/]df k|Zg p7fOPsf] lyof] . ;ldltsf] sfo{If]q ;DaGwdf ;fj{hlgs n]vf ;ldlt / s[lif, ;xsf/L tyf k|fs[lts ;|f]t ;ldlt aLr cfk;L 5nkmn eO{ ;dGjofTds ?kdf b'j} ;ldltn] cWoog cg';Gwfg ul//x]sf] s'/f pNn]vgLo 5 . pk;ldltsf 6f]nLdf s'g} klg lglxt :jfy{sf] åGå /x]sf JolQm jf ;+:yfx? ;xefuL gePsf] / ;~rf/ ldl8ofdf pNn]v ePh:tf] ljjfbf:kb JolQm ;xefuL ePsf lyPgg\ .


240

kl/R5]b–tLg

cWoog cg';Gwfgaf6 k|fKt tYof+s tyf ;"rgfx?sf] ljZn]if0f

#=! j}1flgs jgsf ;Gbe{df b]lvPsf sfg"gL / k|fljlws ;d:ofx? M–

o; cGtu{t j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd th'{df / sfof{Gjogsf ;Gbe{df ul/Psf gLltut lg0f{ox? tyf sfg"gL k|fjwfgx?sf] ljZn]if0f ul/Psf] 5 .

-!_ j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! sf] sfof{Gjogdf k|Zg

tTsfnLg jg P]g, @)$( / jg lgodfjnL, @)%! df ;fd'bflos jg tyf ;fem]bf/L jg nufotsf s'g} klg jgdf j}1flgs jg Joj:yfkg ug]{ eGg] Joj:yf ul/Psf] kfO{+b}g . jg lgodfjnL, @)%! sf] lgodf @* df ;fd'bflos jgsf] sfo{of]hgfdf ;dfj]z ug'{kg]{ ljifox? tf]lsPsf] eP klg oL ljifox? cGtu{t j}1flgs jg Joj:yfkgsf] ljifoj:t' ;dfj]z ePsf] 5}g . jg P]g, @)$( sf] bkmf @$s cg';f/ ;fem]bf/L jgsf] p2]Zo lbuf] jg Joj:yfkg ug'{ /x]sf] 5 / j}1flgs jg Joj:yfkg ug]{ Joj:yf ul/Psf] b]lv+b}g . jg lgodfjnL, @)%! sf] lgod ^& df jg lgodfjnLsf] p2]Zo k"/f ug{sf nflu dGqfnon] lgb]{lzsfx? th'{df ug{ kfpg] Joj:yf ul/Psf] eP klg dGqfnon] sfo{ljlw th'{df ug]{ ljifodf s'g} Joj:yf ul/Psf] 5}g . oBlk, jg tyf jftfj/0f dGqfnon] jg;DaGwL ljleGg ljifosf sfo{ljlwx? th'{df u/L sfof{Gjog ub}{ cfPsf] kfOof] . o;} qmddf @)&!.&.@& ut] tTsfnLg jg tyf e"–;+/If0f dGqfnosf] ;lrj:t/Lo lg0f{oaf6 j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! :jLs[t u/L nfu" ub}{ cfPsf] b]lvG5 . g]kfn ;/sf/ -sfo{ljefhg_ lgodfjnL, @)&$ sf] lgod % ;Fu ;DalGwt cg';"rL @ sf] !-*_ cg';f/ ;+3Lo lgb]{lzsf / sfo{ljlwx? ;d]t dlGqkl/ifb\af6 :jLs[lt u/fpg' kg]{ Joj:yf ePsf] ;+3Lo dGqfnosf] ?kdf /x]sf] jg tyf jftfj/0f dGqfnoaf6 th'{df ul/g] lgb]{lzsf / sfo{ljlwx? klg dlGqkl/ifb\af6 cg'df]bg x'g'kg]{df ;f] gu/fO{ jg tyf jftfj/0fdf uDeL/ hf]lvd pTkGg x'g ;Sg] vfnsf] sfo{ljlw nfu" ug'{n] gLlt tyf sfg"g lgdf{0f k|s[ofdf g} uDeL/ k|Zg /x]sf] b]lvG5 .

@)&! df j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw th'{df ug'{sf] d'Vo cfwf/sf] ?kdf /fli6«o jg gLlt, @)##, jg ljsf; u'?of]hgf, @)$% / jg gLlt, @)%& nfO{ lnOPsf] b]lvG5 . oBlk, /fli6«o jg gLlt, @)## sf] @)$% ;fndf / jg ljsf; u'?of]hgf, @)$% sf] @)^* ;fndf g} cjlw ;dfKt ePsf] lyof]. o;/L tTsfn k|rngdf g/x]sf gLltx?nfO{ cfwf/ dfgL j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw th'{df u/]sf] b]lvFbf jg ;DaGwL ljBdfg gLlt / sfg"g;Fu tfnd]n vfPsf] 5}g .

g]kfn ;/sf/sf] t]x|f} of]hgf -@)&)–@)&#_ / rf}+wf}+ of]hgf -@)&$–@)&^_ df jgsf] lbuf] / j}1flgs Joj:yfkg ul/g] s'/f pNn]v ul/Psf] t/ kGw|f}+ of]hgf -@)&^–@)*)_ df lbuf] jg Joj:yfkg ul/g] Joj:yf ul/Psf] ;Gbe{df g]kfn ;/sf/n] ;+;b ;dIf k]z ug]{ ah]6 jQmJodf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf nflu dfq ah]6 ljlgof]hg u/L lbuf] jg Joj:yfkgsf nflu cfjZos ah]6 Joj:yf u/]sf] 5}g . o;af6 klg g]kfn ;/sf/sf] cfjlws ljsf; of]hgf / ah]6 jQmJodf ;dfj]z ul/g] jg Joj:yfkg ;DaGwL sfo{qmdx?sf aLrdf tfnd]nsf] sdLsf eO{ jg ljgfz / jftfj/0fLo tyf cfly{s Iflt ePsf] b]lvg cfof] .


241

jg P]g, @)&^ sf] bkmf *$ df æjg P]g / lgodfjnLsf] sfof{Gjog ug{sf] nflu g]kfn ;/sf/n] cfjZos lgb]{lzsf / sfo{ljlw agfO{ nfu" ug{ ;Sg]Æ Joj:yf ul/Psf] / o; Joj:yf cg';f/ jg;DaGwL lgb]{lzsf tyf sfo{ljlwx? dlGqkl/ifb\af6 :jLs[t u/fpg' kg]{ x'G5 . o:tf] cj:yfdf @)&!.&.@& ut] jg tyf jftfj/0f dGqfnosf] ;lrj:t/Lo lg0f{oaf6 :jLs[t ePsf] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! dlGqkl/ifb\af6 cg'df]bg u/fO{ sfg"g;Ddt ?kdf sfof{Gjogdf cfPsf] cj:yf b]lv+b}g . o;/L j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw Psftkm{ lgs} ljjfbf:kb\ /x]sf] / csf]{tkm{ ljBdfg sfg"g adf]lhd pQm sfo{ljlw dlGqkl/ifb\af6 :jLs[t klg gePsf] cj:yf ljBdfg /x]sf]n] j}1flgs jg Joj:Yffkg sfo{ljlwsf] j}wtfdfly k|ZglrGx p7]sf] 5 .

-@_ Plss[t jf k|b]zut jg Joj:yfkg /0fgLlts of]hgf th'{df gu/L j}1flgs jg Joj:yfkgsf sfo{of]hgfx?sf] :jLs[lt

jg P]g, @)&^ sf] bkmf !! df æg]kfn ;/sf/n] k|b]zleqsf] /fli6«o jgsf] Joj:yfkgsf nflu k|b]z ;/sf/;Fu k/fdz{ u/L PsLs[t jf k|b]zut /0fgLlts of]hgf agfpg' kg]{Æ Joj:yf ul/Psf] 5 . jg P]g, @)&^ nfu" ePkl5 xfn;Dd klg o:tf] /0fgLlts of]hgf th'{df u/]sf] kfOPg . To:t} pQm P]gsf] bkmf !! df æl8lehgn jg clws[tn] o; P]gsf] cwLgdf /xL ;xeflutfd"ns ?kdf cfkm\gf] sfo{ If]qleqsf] /fli6«o jgsf] /0fgLlts of]hgf tof/ u/L :jLs[t u/fO{ sfofGjog ug'{kg]{Æ Joj:yf ul/Psf] ePklg jg P]g, @)&^ nfu" ePkl5 s'g} klg l8lehgn jg clws[tn] jg Joj:yfkgsf] /0fgLlts of]hgf th'{df u/L k|b]z ;/sf/ jf jg tyf jftfj/0f dGqfnoaf6 :jLs[t u/fPsf] kfOPg . To;}u/L k|b]zut / l8lehgn txdf jg Joj:yfkg /0fgLlts of]hgf g} gagfO{ jg tyf e"—;+/If0f ljefuaf6 ;d]t afFs] / bfª lhNnfdf ;/sf/L jg cGtu{tsf] rSnf jgdf j}1flgs jg Joj:yfkg ug]{ egL of]hgf :jLs[t u/L l;d;f/ If]q, gbL lsgf/ / s[lif hldgdf ;d]t c;/ kg]{ u/L Kn6 lgwf{/0f u/L ?v s6fg u/]sf] b]lvof] . o;/L ;+3Lo sfg"gn] tf]s]sf] bfloTj k"/f gu/L ;fd'bflos jg, ;fem]bf/L jg / rSnf jg cGtu{t j}1flgs jgsf sfo{of]hgf :jLs[t u/L s6fg cfb]z lbPsf] b]lvPsf]n] pQm sfo{ ;+3Lo jg P]g;Fu gldNg] b]lvPsf]n] jg P]g, @)&^ nfu" ePkl5 l8lehgn jg clws[t / jg ljefun] :jLs[t u/]sf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgfx?sf] cf}lrTo / j}wflgstf k'li6 ePsf] b]lv+b}g.

-#_ sf7 s6fgsf] jflif{s of]hgf :yfgLo txaf6 :jLs[lt gu/fOg'

:yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g, @)&$ sf] bkmf ^@v df æ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;ldltn] jg k}bfjf/ laqmL tyf pkof]u;DaGwL cfkm\gf] jflif{s sfo{of]hgf agfO{ ufpFkflnsf tyf gu/kflnsfaf6 :jLs[lt u/fpg' kg]{5Æ eGg] Joj:yf ul/Psf] 5, h; cg';f/ ;fd'bflos jgsf] sf7 s6fg u/L laqmL ug]{ jflif{s of]hgf ;DalGwt :yfgLo txaf6 :jLs[t u/fpg' kg]{ x'G5 . j}1flgs jg sfo{qmd nfu" u/]sf s'g} klg ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf] sfo{;ldltn] pQm jflif{s of]hgf :jLs[ltsf nflu :yfgLo txdf k]z u/]sf] b]lvFb}g . pQm sfg"gL Joj:yf cg';f/ :yfgLo txaf6 jflif{s sf7 s6fg tyf laqmL ;DaGwL sfo{of]hgf g} :jLs[t g/fO{ sf7 laqmLsf nflu s6fg ug]{ sfox? :jtM cj}w /x]sf 5g\ . To;}n] :yfgLo txsf] :jLs[lt glnO{ s6fg ul/Psf sf7x?sf] laqmL tyf ;b'kof]u of]hgf ;DalGwt :yfgLo txsf] ;efaf6 :jLs[t u/fO{ :yfgLo txsf] /f]xa/df g} k|ltikwf{sf] dfWodaf6 laqmL u/L k|fKt /sd dWo] :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g, @)&$ sf] bkmf


242

^@v-@_ cg';f/ !) k|ltzt jg k}bfjf/ z'Ns ;DalGwt :yfgLo txsf] ;l~rt sf]ifdf hDdf u/L afFsL /sd ;DalGwt pkef]Qmf ;d"xsf] a}+s vftfdf /x]sf] sf]ifdf hDdf ug]{ Joj:yf sfof{Gjog u/]sf] b]lvFb}g .

-$_ pTkfbgd"ns jgsf] klxrfgdf q'6L

jg gLlt, @)&% / jg P]g, @)&^ sf] Pp6f p2]Zo pTkfbgd"ns jgx?df jgsf] pTkfbsTj a9fpg' klg xf] . o;sf nflu ;xL lsl;dn] pTkfbgd"ns jgsf] klxrfg ug'{kg]{ x'G5 . ;g\ !((* sf] jg ;|f]t ;j]{If0f k|ltj]bgn] $% l8u|L le/fnf] leq kg]{ jgnfO{ kx'Fr of]Uo jg (Reachable Forest) sf] ?kdf kl/efiff u/]sf]] / ;f] ;dodf s"n jg If]qsf] nueu %@ k|ltzt jg If]q kx'Frof]Uo jgsf] ?kdf /x]sf] b]lvG5 . o;}nfO{ cfwf/ dfgL j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! df g]kfndf @! nfv *) xhf/ x]S6/ -s"n jg If]qsf] nueu %! k|ltzt_ jg If]q pTkfbgd"ns jg (Productive Forest) sf] ?kdf /x]sf] cf+sng ul/Psf] 5 . g]kfn h:tf] kxf8L / sdnf] e"–efu ePsf] b]zdf /x]sf] ;a} kx'Frof]Uo jg (Reachable Forest) nfO{ pTkfbgd"ns jg (Productive Forest) sf] ?kdf lnO{ ?v s6fg ug]{ of]hgf cufl8 ;fg{' g} j}1flgs jg sfo{ljlwsf] d'Vo q'6L /x]sf] 5 . kx'Fr of]Uo jgsf] clwsf+z lx:;f t/fO{ / r'/] If]qdf /x]sf] ePklg xfn pQm jgx? ljleGg lsl;dsf ;/lIft If]qx? -r'/] jftfj/0f ;/If0f If]q, /fli6«o lgs'~h, dWojlt{ If]q / jg ;+/If0f If]q_ df kl/0ft eO;s]sf 5g\, h;n] ubf{ ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jgsf] ?kdf ;+/lIft If]qeGbf aflx/ afFsL /x]sf jgx?nfO{ pTkfbgd"ns jgsf] ?kdf lnO{ ?v s6fgsf nflu a9L bjfj ;[hgf ul/Psf] b]lvG5 .

-%_ sf7 pTkfbgsf] tYofÍ tyf ljj/0fsf] ljZj;gLotfdf k|Zg

g]kfnsf] jg If]qaf6 jflif{s ?kdf pTkfbg x'g] jf pTkfbg ug{ ;lsg] sf7sf] kl/df0f jf tYof+sx?sf aLrdf 7"nf] leGgtf /x]sf] b]lvof] . j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! df k|ltjif{ ^ b]lv !@ s/f]8 3glkm6 sf7 pTkfbg x'g] s'/f pNn]v ul/Psf] 5 . t/ ;f]xL jif{b]lv nfu" ul/Psf] t]x|f}+ of]hgf -@)&)÷&!–@)&@÷)&#_ df jflif{s $% nfv &% xhf/ 3glkm6 sf7 pTkfbg x'g] s'/f pNn]v ul/Psf] 5 eg] rf}wf}+ of]hgf -@)&$–@)&^_ df jflif{s ^) nfv 3glkm6 sf7 pTkfbg x'g] s'/f pNn]v ul/Psf] 5 .

cfly{s ;j]{If0f @)&%÷)&^ df cfly{s jif{ @)&$÷)&% df ! s/f]8 &% nfv @% xhf/ 3g lkm6 sf7 ;+sng ePsf]df ;f] dWo] j}1flgs jg s6fgaf6 #@ nfv !# xhf/ ^ ;o *$ 3g lkm6 sf7 pTkfbg ePsf] Joxf]/f plNnlvt 5 . t/ kGw|f}+ of]hgf -@)&%÷)&^–@)*)÷)*!_ df xfn k|ltjif{ ! s/f]8 ($ nfv 3glkm6 sf7 pTkfbg x'Fb} cfPsf] / kGw|f} of]hgfsf] cGTo ;Dddf k|ltjif{ # s/f]8 3glkm6 sf7 pTkfbg x'g] cf+sng ul/Psf] 5 -k[i7 !%!_ . o;/L g]kfn ;/sf/sf ljleGg b:tfj]hx?df sf7sf] jflif{s pTkfbg kl/df0f af/] cnu–cnu tYof+s / ljj/0f pNn]v x'g'n] g]kfndf sf7 pTkfbgsf] oyfy{ ljj/0f k'li6 x'g ;s]g. o:tf] cj:yfdf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! df jflif{s ^ b]lv !@ s/f]8 3g lkm6 sf7 pTkfbg x'g] egL pNn]v ug'{ cfkm}df jg ljgfz x'g]u/L w]/} ?v s6fg ug]{ lgot /fvL sfo{ljlw agfPsf] cfz+sf ug{ ;lsG5. pQm sfo{ljlw ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jgsf ?v s6fgsf] b[li6sf]0fn] pko'Qm b]lv+b}g / gofF jg gLlt, @)&% / jg P]g, @)&^ Pj+ kGw|f}+ of]hgfsf cfwf/df gofF lbuf] jg Joj:yfkg sfo{ljlw th'{df ug'{kg]{ cfjZostf b]lvG5 .


243

#=@ j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf] Joj:yfksLo ;d:ofx? M–

! hf]lvdk"0f{ / cg'ko'Qm jg ;Da4{g k4ltsf] l;kmfl/; / cjnDjg

;fd'bflos jgsf] ;|f]t ;j]{If0f dfu{bz{g, @)^! sf] cg';"rL %=! df e"–Ifosf] ;Defjgf ePsf If]q / vf]nf tyf gbL lsgf/sf jg If]qx?df ?v s6fg ug]{ u/L sfo{of]hgf agfpg gx'g] s'/f pNn]v ul/Psf] 5 eg] jg ;Da4{gsf nflu 5gf}6 s6fgLsf] ljlw (Selection system) cjnDjg ug{ l;kmfl/; u/]sf] 5 . ;fd'bflos jg ljsf; sfo{qmdsf] dfu{bz{g, @)&! df klg ;fd'bflos jgsf] sfo{of]hgf th'{df ubf{ jftfj/0fLo, ;fdflhs / cfly{s kIfdf Wofg lbg'kg]{ Joj:yf ul/Psf] 5 / k|fs[lts jgdf df}Hbft ?v ;+Vofsf] cfwf/df kTNofpg] k4lt (Thining

Regime) nfu" u/L jflif{s ?kdf x6fpg' kg]{ ?vsf] ;+Vof lgwf{/0f ug'{kg]{ Joj:yf u/]sf] 5 -a'Fbf g+=$=^_ . :jo+ j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! df klg jftfj/0fLo b[li6sf]0fn] ;+j]bgzLn If]q, le/fnf] hldg, e"–Ifo x'g] ;Defjgf /x]sf] hldg / sdnf] e"–agf]6 ePsf] jg If]qdf ?v s6fg ubf{ 5gf}6 ljlw (Selection system) cjnDjg ug'{kg]{ Joj:yf u/]sf] 5 -a'Fbf g+= @=(_ . pQm sfo{ljlwdf k|fs[lts ?kdf k'g?Tkfbg x'g ;Sg] jgdf dfq Irregular Shelter-Wood System

nfu" ug]{ eg]sf]df k|fs[lts ?kdf k'g?Tkfbg x'g g;Sg] 7"nf] If]qdf /x]sf jgx? / ;+j]bgzLn If]qdf /x]sf jgx?df ;d]t ;f]xL Irregular Shelter-Wood System cjnDg u/L ?v s6fg ug]{ sfo{of]hgf :jLs[t ul/Psf]n] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd cGtu{t s6fg ePsf ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jg If]qx? dWo] clwsf+z jgx?df k'g?Tkfbg geO{ jg ljgfzsf] cj:yfdf k'u]sf] / ljutdf ;fnsf ?vx? ePsf] jgdf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf cg';f/ ?v s6fg kZrft\ jgdf/f / emf/kft km}lnPsf] b]lvG5 . j}1flgs jg Joj:yfkgsf gfddf cjnDag ul/Psf] jg ;Da4{g k4lt g} g]kfnsf] r'/] tyf t/fO{sf ;+j]bgzLn jg / k'g?Tkfbg x'g g;Sg] jgx?df hf]lvdsf sf/s ePsfn] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgfx? vf/]h u/L 5gf}6 s6fgLsf] ljlw (Selection system) cjnDag ug]{ u/L gofF lbuf] jg Joj:yfkg sfo{of]hgf th{'df ug'{kg]{ cfjZostf /x]sf] b]lvG5 . j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf adf]lhd cfufdL jif{x?df s6fg ug{sf nflu nfvf}+ ?vx?nfO{ gDal/Ë ul/;lsPsf] cj:yfdf ;f]xL cg';f/ pQm ?vx? s6fg ul/Pdf t/fO{ / r'/] If]qdf /x]sf] afFsL k|fs[lts jg l56\6} ;dfKt x'g] cj:yf b]lvPsf]n] g]kfn ;/sf/, dlGqkl/ifb\af6 jg P]g, @)&^ sf] bkmf && cg';f/ lg0f{o u/L t/fO{ / r'/] If]qdf pd]/ gk'u]sf ;fn nufotsf k|fs[lts ?vx? s6fg ug{ k|ltjGw nufpg] lg0f{o ug'{kg]{ b]lvG5 .

@ q'6Lk"0f{ sfo{of]hgfx?sf] tof/L, l;kmfl/; / :jLs[lt

;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jgsf j}1flgs jg;DaGwL sfo{of]hgfx?sf] th'{df ubf{ g]kfn ;/sf/, t/fO{ e"–kl/lw kl/of]hgf / /]8 sfof{Gjog s]Gb|sf] cfly{s ;|f]t vr{ u/]/ afXo k/fdz{bftfx? kl/rfng u/]sf] b]lvof] . ?v s6fg ug]{ clwsf+z Kn6x? jftfj/0fLo b[li6sf]0fn] hf]lvdk"0f{ If]qdf 5gf}6 u/]sf], Kn6 5gf}6sf ljifodf jg pkef]Qmfx?nfO{ cjut g} gu/fPsf], ;fnsf ?vx? a9L ePsf :yfgdf dfq ?v s6fgsf nflu Kn6 5gf}6 u/]sf] / dfp ?vsf ?kdf /fVg'kg]{ ?vx? g} g/fv]sf] / /flvP klg kmn jf km"n pTkfbg lbg g;Sg] / u'0f:t/xLg ?v dfq dfp ?vsf] ?kdf /fv]sf] b]lvof] . :jo+ l8lehgn jg clws[tx? / ;fd'bflos jgsf kbflwsf/Lx?n] g} k/fdz{bftfaf6 q'6Lk"0f{ sfo{of]hgf th'{df u/]sf] s'/f :jLsf/ u/]sf 5g\ . oL sfo{of]hgfx? vf/]h gul/Pdf yk jg ljgfz x'g] pRr hf]lvd /x]sf]n] j}1flgs jg Joj:yfkgsf


244

sfo{of]hgfx? vf/]h ug'{kg]{ x'G5 . o;}u/L q'6Lk"0f{ sfo{of]hgf agfPsf] ljifodf cg'udg gu/L k/fdz{bftfnfO{ /sd e'QmfgL ug]{ t/fO{ e"–kl/lw kl/of]hgf / /]8 sfof{Gjog s]Gb|sf k|d'v, q'6Lk"0f{ sfo{of]hgf l;kmfl/; ug]{ jg k|fljlws sd{rf/L, q'6Lk"0f{ sfo{of]hgf :jLs[t ug]{ l8lehgn jg clws[t / ;fd'bflos jg;DaGwL sfo{ljlwx?sf] kfngf gu/L sfo{of]hgf th'{df ug]{ k/fdz{bftf ;+:yf / JolQmx? dfly yk 5fglag u/L bf]ifLnfO{ sfg'gL sf/afxL ug'{kg{] b]lvG5 .

# cj}w s6fg cfb]z k|bfg ul/g'

;fd'bflos jgsf] jg ;|f]t ;j]{If0f dfu{bz{g, @)^! df ;fd'bflos jgaf6 jflif{s ?kdf ;+sng ul/g] sf7sf] kl/df0f lgwf{/0f ug{sf nflu jflif{s j[l4b/nfO{ cfwf/ dfGg' kg]{ Joj:yf ul/Psf] 5 -a'Fbf g+=$=@=!, k[i7 ;+Vof %!_ . pQm dfu{bz{g cg';f/ ;fd'bflos jgsf] ?kdf x:tfGt/0f ePsf jgx? sdhf]/ cj:yfdf /x]sf / o:tf jgx?af6 jflif{s j[l4b/sf] a9Ldf $) k|ltzt;Dd dfq s6fg ug{ ;lsg] s'/f pNn]v 5 . t/ jg If]qaf6 pTkfbg x'g ;Sg] jflif{s j[l4b/ / pTkfbg kl/df0feGbf c:jefljs ?kdf a9L / nueu ;a} ?v s6fg ug]{ sfo{of]hgf agfPsf] kfOof], h;sf sf/0f ;fd'bflos jgx?df c:jefljs ?kdf a9L ?vx? s6fg u/L jg ljgfz u/]sf] cj:yf 5 . o;sf ;fy} j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! sf] sfg"gL x}l;otdf g} k|Zg /x]sf / th'{df ul/Psf sfo{of]hgfdf lst]{ x:tfIf/ u/]sf, cj}w ?kdf ;d"xsf lhDd]jf/L lnPsf / k|lqmof gk'¥ofPsf sfo{of]hgf adf]lhd l8lehgn jg clws[taf6 ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xnfO{ lbOPsf ?v s6fg cfb]zx? klg cj}w /x]sf] b]lvg cfpF5 . ;fd'bflos jgsf] jg k}bfjf/ ;+sng tyf laqmL ljt/0f lgb]{lzsf, @)&! sf] bkmf ^-@_ df ;fd'bflos jgaf6 ;+sng ug]{ jg k}bfjf/sf] ljj/0f df3 d;fGtleq ;fwf/0f ;efaf6 kfl/t u/L jg sfof{nodf hfgsf/L u/fpg' kg]{ Joj:yf ul/Psf] 5 eg] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! sf] a'Fbf g+= #=!! df klg kmfu'g dlxgfdf ?v la?jfsf] d'gf knfpg] ePsf]n] df3 d;fGtleqdf ?v s6fg u/L ;Sg'kg]{ Joj:yf ul/Psf] 5 . t/ j}1flgs jg sfo{qmd nfu" ePsf lhNnfx?df l8lehgn jg sfof{nox?n] r}q, j}zfv / h]7 dlxgfdf ;d]t s6fg cfb]z lbPsf] b]lvPsf]n] klg pQm s6fg cfb]zx? ca}w /x]sf] b]lvg cfPsf]n] cj}w s6fg cfb]zaf/] yk 5fglag x'g' kg]{ b]lvG5 .

$ dfp ?v 5gf}6df c:jfefljs / uDeL/ q'6L

h'g;'s} lsl;dsf] jg ;Dj4{g sfo{qmd nfu" ul/Psf jgx?df klg dfp÷aLp ?v /fVg'kg]{ s'/fnfO{ clgjfo{ ul/Psf] x'G5 . ;fd'bflos jgsf] ;|f]t ;j]{If0f dfu{bz{g, @)^! sf] cg';"rL %=! -a'Fbf g+ %_ df olb jgdf k|fs[lts k'g?TkfbgnfO{ a9fjf lbg] u/L jg ;Dj4{g ug{ ePdf clgjfo{ ?kdf aLp ?vsf] ?kdf dfp ?v /fVg'kg]{ Joj:yf u/]sf] 5 . ;fd'bflos jg ljsf; sfo{qmdsf] dfu{bz{g, @)&! df aLp ?vsf] ?kdf dfp ?v /fVbf ;a} k|hfltsf ?vx?af6 dfp ?v /fVg'kg]{ Joj:yf u/]sf] 5 . j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! -a'Fbf g+= @=(, k[i7 !!_ df ;fnsf] jgdf Shelter-Wood Systemnfu" u/L jg ;Da4{gsf sfo{x? ubf{ k|lt x]S6/ !%–#) j6f -jf nueu @% k|ltzt_ pRr u'0f:t/sf dfp÷aLp ?vx? /fVg' kg]{ Joj:yf ul/Psf] 5 . t/ j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd cGtu{t s6fg ePsf ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jgsf] :ynut cjnf]sg u/L k|fljlws ?kdf gfkhfFr ubf{ dfkb08 k"/f u/L dfp÷aLp ?v 5gf}6 u/L /fv]sf] b]lvPg . o:tf] cj:yf j}1flgs jg Joj:yfkg nfu" ul/Psf ;a} jgx?df ljBdfg /x]sf] kfOof] . dfp÷aLp ?vsf] ?kdf 5f]l8Psf s]xL ?vx? klg aLp lbg g;Sg] / u'0f:t/xLg ?v /fv]sf] b]lvof] . aLp


245

lbg ;Sg] :j:y ?v klxrfgsf nflu k/Dk/fut 1fg klg /x]sf] / ljleGg k|ljlwx?sf] ljsf; klg eO;s]sf] cj:yfdf aLp ?v klxrfgsf nflu k/Dk/fut 1fg / cfw'lgs k|ljlw b'a} k|of]u u/]sf] b]lvPg . dfp÷aLp ?v /fVbf klg ;fnsf dfq /fv]sf] / cGo k|hfltsf dfp÷aLp /fv]sf] b]lvPg . o;af6 k|fs[lts jgdf /x]sf ljleGg lsl;dsf ?v tyf jg:klt / h}ljs ljljwtfsf] k'g?Tkfbg x'g g;Sg] cj:yfsf] ;[hgf eO{ h}ljs ljljwtfdf uDeL/ gsf/fTds c;/ kg]{ b]lvG5 .

% k'g?Tkfbgsf] sdL / jg ljgf;sf] pRr hf]lvd

k|fs[lts k'g?Tkfbgsf] ;'lglZrttf ug{' jg ;Da4{g k|0ffnLx?sf] Pp6f d'Vo p2]Zo x'g' kb{5 eGg] s'/fnfO{ ;fd'bflos jg ;|f]t ;j]{If0f dfu{bz{g, @)^!, ;fd'bflos jg ljsf; sfo{qmdsf] dfu{bz{g, @)&!, jg lgodfjnL, @)%! sf] lgod @* / j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! df ljz]if dxTj lbOPsf] 5 . oL ;a} b:tfj]h cg';f/ k'g?Tkfbgsf] ;Defjgf gePsf If]qdf Shelter-Wood System nfu" gu/L 5gf}6 ljlw (Selection System) cjnDjg u/L jg ;Dj4{gsf sfo{x? ug'{kg]{ b]lvG5 . j}1flgs jg Joj:yfkg cGtu{t s6fg u/]sf If]qx?df k'g?Tkfbg geO{ jg ljgfz ePsf] b]lvG5 . ckjfbsf ?kdf /f}tx6sf] xft]dfnf] ;fd'bflos jgsf] Pp6f Kn6 / slknj:t'sf] ltnf}/fsf]6 ;fem]bf/L jgsf] Pp6f Kn6df j}1flgs jg Joj:yfkgsf sf/0f geO{ jftfj/0fLo cg's"ngsf sf/0f /fd|f] k'g?Tkfbg ePsf] kfOof] o; ;DaGwdf yk cWoog u/L eljiodf agfOg] sfo{of]hgfdf ;'wf/ Nofpg h?/L b]lvPsf] 5 . o; pk;ldltn] ljleGg :yfgx?df ljutsf jif{x?df ePsf j}1flgs jg Joj:yfkg cGtu{t ?v s6fg ul/Psf If]qx?sf] :ynut cjnf]sg ubf{ clwsf+z Kn6x?df ;fn nufot s'g} klg jg:kltsf] k'g?Tkfbg gePsf] / jgdf/f tyf ldrfxf k|hflt km}lnPsf] cj:yf b]lvof] . o;af6 xfnsf] Joj:yfaf6 j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd sfof{Gjog ubf{ ljBdfg ;fn nufotsf k|fs[lts jgx?sf] ljgfz dfq x'g] / k|fs[lts k'g?Tkfbgsf] ;'lglZrttf gePsf] b]lvPsf]n] k|fs[lts k'g?Tkfbg x'g g;Sg] jgx?df ?v s6fg tTsfn aGb ug'{kg]{ b]lvG5 .

^ k'g?Tkfbg ePsf ?v la?jfsf] u'0f:t/df clglZrttf

j}1flgs jg Joj:yfkgsf] sf/0fn] eGbf klg jftfj/0fLo cg's"ngsf sf/0f cfkm} k'g?Tkfbg ePsf /f}tx6sf] xft]dfnf] ;fd'bflos jgsf] Pp6f Kn6 / slknj:t'sf] ltnf}/fsf]6 ;fem]bf/L jgsf] Pp6f Kn6df ;fnsf] k'g?Tkfbgsf] cj:yf /fd|f] b]lvP klg ;fnsf] aLpaf6 eGbf h/f jf 7'6faf6 a9L lj?jfx?÷d'gfx? (coppice) k'g?Tkfbg ePsf] b]lvPsfn] o;/L x'ls{Psf ?vx? u'0f:t/o'Qm gx'g] b]lvG5 . j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! cg';f/ k|fs[lts ?kdf k'g?Tkfbg u/fpg] u/L ?v s6fg u/fpg] ePdf df3 dlxgfleq g} ?v s6fg u/L kmfu'g dlxgfdf k'g?Tkfbg u/fpg' kg]{ -a'Fbf g+= #=!!_ df ;f] gu/L j}zfv h]7 dlxgfdf s6fg cfb]z lbO{ ?vx? s6fg u/]sf] sf/0f k'g?Tkfbgdf u'0f:t/Lotf g/x]sf] / o;af6 jg ljgfz x'Fb} uPsf] b]lvof] . To;}n] u'0f:t/Lo k'g?Tkfbgsf] ;'lglZrttf gx'g] cj:yf /x]sf]n] ;a} ;fd'bflos jg tyf ;fem]bf/L jgx?df j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd cGtu{t ?v s6fg ug]{ sfo{ /f]Sg' cfjZos b]lvPsf] 5 . ;fd'bflos jg tyf ;fem]bf/L jgx?df k|fs[lts k'g?Tkfbg u/fpg] ePdf :yfgLo 1fgsf] k|of]u u/L s]xL ;Lldt If]qdf dfq df3 d;fGtleq 5gf}6 ljlwsf dfWodaf6 ?v s6fg u/L kmfu'g dlxgf leqdf k|fs[lts k'g?Tkfbg u/fpg] u/L k/LIf0fsf ?kdf sfo{of]hgf :jLs[t ug]{ Joj:yf ug'{kg]{ b]lvG5 .


246

& k'g?Tkfbg ePsf ?v la?jfsf] ;+/If0fsf] cefj

t/fO{, efj/ / r'/] If]qsf] jgdf vf;u/L cfunfuL / v'Nnf rl/r/0fsf sf/0f k|fs[lts k'g?Tkfbg ePsf ?v la?jfx?sf] ;+/If0f lgs} r'gf}ltk"0f{ /x]sf] tYo ljleGg cWoog cg';Gwfgaf6 k'li6 eO;s]sf] kfOof] . jg pkef]Qmf ;d"xsf ;b:ox?;Fusf] 5nkmndf klg k'g?Tkfbg ePsf ;fnsf la?jfx? cfunfuL / v'Nnf rl/r/0fsf sf/0f gf]S;fg eO{ j}1flgs jgsf gfddf ?v s6fg ePsf 7fpFx?df jg ljgfz ePsf] hfgsf/L k|fKt eof] . k'g?Tkfbg ePsf gofF la?jfx?sf] ;+/If0fsf nflu s'g} of]hgf / cfly{s ;|f]tsf] Joj:yf ul/Psf] b]lvPg . o;/L jg s6fg u/]kl5 jgdf k|fs[lts k'g?Tkfbg x'g] / jgsf] ljsf; x'g] l:yltsf] clglZrttfdf k'g?Tkfbg ePsf ?v la?jfsf] ;+/If0fsf] ;'lglZrttf gu/L j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd nfu" ug{ gx'g] b]lvG5 .

*= s6fg u/]sf sf7, 9nfk8f sf7 / pd]/ k'u]sf ?vx?sf] gf]S;fgL

;fd'bflos jg ;|f]t ;j]{If0f dfu{bz{g, @)^!, ;fd'bflos jg ljsf; sfo{qmdsf] dfu{bz{g, @)&! / jg lgodfjnL, @)%! sf] lgod @* adf]lhd ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jg pkef]Qmf ;d"xsf kbflwsf/L / jg pkef]Qmfx?sf cg';f/ ;fd'bflos jgsf] lbuf] jg Joj:yfkg sfo{of]hgf th'{df u/L jg sfof{nodf k]z u/]sf sfo{of]hgfx? l8lehgn jg clws[taf6 :jLs[t ug{ c:jLsf/ ul/Psf] b]lvof] . lbuf] jg Joj:yfkg of]hgfdf jg pkef]Qmfx?sf] dfusf cfwf/df lgoldt ?kdf ;+sng x'g ;Sg] 9nfk8f, ;'v8 v8f, /f]u nfu]sf, xfjfx'/Ln] 9fn]sf, af9L klx/f]n] aufPsf, afËfl6Ëf / pd]/ k'u]sf ?vx?af6 sf7 bfp/f ;+sng x'g] cj:yf x'Fbfx'Fb} klg ;fd'bflos jgsf lbuf] jg Joj:yfkg of]hgf :jLs[t gu/L j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmddf dfq k|fyldstf lbO ?v s6fgdf s]lGb|t ePsf] kfOof] . o;n] ubf{ Psftkm{ ;fd'bflos jgdf sf7x? ;8]/ uO/x]sf] / csf]{tkm{ jg pkef]Qmfx?sf] cfjZostf klg k"lt{ gePsf] b]lvof] . To:t} j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd nfu" ul/Psf ;fd'bflos jgx?df klg ?v s6fg ug{ lgwf{/0f ul/Psf] Kn6 afx]s afFsL efudf /x]sf 9nfk8f, ;'v8 v8f, /f]u nfu]sf, xfjfx'/Ln] 9fn]sf, af9L klx/f]n] aufPsf, afËfl6Ëf / pd]/ k'u]sf a'9f ?v tyf sf7x? ;+sng ug{ ;xdlt glbOPsf] sf/0f ;fd'bflos jg If]qdf sf7x? ;8]/ uO/x]sf] cj:yf b]lvof] . o;/L j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf sf/0f jgdf /x]sf 9nfk8f, ;'v8 v8f, /f]u nfu]sf, xfjfx'/Ln] 9fn]sf, af9L klx/f]n] aufPsf, afËfl6Ëf / pd]/ k'u]sf ?vx? ;+sngdf cj/f]w ;[hgf u/]sf]n] j}1flgs jg Joj:yfkgsf] gfddf ;fnsf xl/of ?vx? s6fg ug'{sf] ;§fdf pQm lsl;dsf sf7x?sf] ;+sng / laqmL ljt/0fdf k|fyldstf lbg' kg]{ cfjZostf b]lvof] . o;}u/L j}1flgs jg Joj:yfkgsf sfo{of]hgf cg';f/ s6fg u/]sf sf7x?sf] laqmLsf ljifodf ;d"xleqsf] ljjfb, sf7 Jofj;foLx? aLrsf] ljjfb, sf7 laqmLdf jg sd{rf/Laf6 c;xof]usf sf/0f 3f6u4Lsf] klg Jojl:yt ljj/0f g/fv]sf], s6fg ePsf sf7x? ;d]t jiff}{b]lv laqmL ljt/0f geO{ ;8]/ uPsf], emf8Ldf k'l/Psf], kfgLdf 8'a]sf], cfunfuL ePsf], rf]/L lgsf;L ePsf] / Go"g d"Nodf ;d]t laqmL x'g g;Sg] cj:yfdf k'u]sf] sf/0f /fHo / ;d'bfonfO{ 7"nf] cfly{s gf]S;fgL ePsf] b]lvof] . o:tf sf7x? laqmL ljt/0f ug{ tTsfn sbd rfNg h?/L b]lvG5 .

#=# j}1flgs jgsf sf/0f ;[lht jftfj/0fLo ljgf;;DaGwL ;d:ofx? M–

-!_ r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qdf cglws[t sfo{qmd ;~rfng


247

tTsfnLg jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)%# sf] bkmf !) -jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)&^ sf] bkmf #)_ adf]lhd t/fO{–dw]z / r'/] If]qdf kg]{ #^ j6f lhNnf -xfn #& lhNnf sfod ePsf]_ df /x]sf] r'/] If]qnfO{ ;d]6L g]kfnsf] s"n e"–efusf] !@=&* k|ltzt e"–efunfO{ g]kfn ;/sf/, dlGqkl/ifb\af6 ldlt @)&!.#.@ ut] r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qsf] ?kdf 3f]if0ff ul/Psf] 5 . jftfj/0f ;+/If0f If]qsf] ?kdf 3f]if0ff ul/Psf] If]qdf jftfj/0f ;+/If0f lgodfjnL, @)&& sf] lgod #$-!_-em_ cg';f/ s'g} klg jg:klt sf6\g, 9fNg, x6fpg, pv]Ng, km]g{ tyf jg:kltnfO{ xfgL–gf]S;fgL k'¥ofpg gkfOg] Joj:yf ul/Psf] 5 eg] lgod #$-@_ df jftfj/0f ;+/If0f If]qdf jftfj/0f ;+/If0f If]qsf] Joj:yfkg tyf ljsf;sf] nflu To:tf] If]qleq ;DalGwt ;/f]sf/jfnf lgsfon] :jLs[lt k|bfg u/] adf]lhdsf sfo{x? ;~rfng ug{ ;lsG5 . :ynut cjnf]sgsf qmddf j}1flgs jg sfo{qmdsf gfddf ;a} eGbf w]/} ?v s6fgsf] sfo{x? r'/] If]q cGtu{tsf] le/fnf] / ;+j]bgzLn If]qdf ePsf] b]lvof] . r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qsf nflu ;DalGwt ;/f]sf/jfnf lgsfosf] ?kdf /fi6«klt t/fO{–dw]z ;+/If0f ljsf; ;ldlt /x]sf] / o;n] r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qdf j}1flgs jg sfo{qmdsf nflu ?v s6fg ug]{u/L s'g} klg cg'dlt k|bfg u/]sf] jf :jLs[lt lbPsf] kfOPg .

o;/L ;/f]sf/jfnf lgsfosf] cg'dlt jf :jLs[lt g} glnO{ jg sfof{nox?n] r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qdf /x]sf ;fd'bflos jgsf] lbuf] jg Joj:yfkg sfo{of]hgf x6fO{ j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf :jLs[t u/L ;fnsf ?v s6fg ul/Psf] b]lvPsf]n] jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)&^ sf] bkmf #) / jftfj/0f ;+/If0f lgodfjnL, @)&& sf] lgod #$ ljkl/t r'/] If]qdf eO/x]sf pQm sfo{x? tTsfn /f]sL o:tf] sfo{df ;+nUg ;fd'bflos jgsf d'Vo lhDd]jf/ JolQmsf] ?kdf /x]sf k|b]z txsf ;+nUg kbflwsf/Lx?, sd{rf/Lx?, pkef]Qmf ;d"xsf kbflwsf/Lx? nufot cGo ;+nUg JolQm tyf ;+:yfx?nfO{ jg tyf jftfj/0f dGqfnon] jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)&^ sf] bkmf #%-#_ adf]lhd sf/jfxL ug'{kg]{ b]lvof] .

-@_ g]kfn ;/sf/sf] r'/] If]q;DaGwL lg0f{osf] pNn+3g

g]kfn ;/sf/n] @)&!.#.@ df r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]q 3f]if0ff u/] kZrft\ r'/] If]qsf ;fd'bflos jgaf6 sf7 ;+sngdf ;d:of ePsf]n] jg tyf jftfj/0f dGqfnon] ldlt @)&!.(.! df r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qdf /x]sf ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf] cfGtl/s dfu cfk"lt{sf nflu jg Joj:yfkg sfo{of]hgfdf pNn]v eP cg';f/ 9nfk8f sf7 bfp/f ;+sng ug]{, To;af6 dfu k"/f gePdf $% l8u|LeGbf sd le/f]nf] If]qaf6 ;'v8 v8f ?vx? dfq ;+sng ug]{ / o;af6 ;d]t ck'u ePdf #) l8u|LeGbf sd le/f]nf] If]qaf6 4D (Dead, Dying, Diseased and Deformed) ?vx? ;+sng ug]{ / sf7 bfp/f ;+sng ug]{ tyf ;f] k|of]hgsf nflu r'/] If]qdf /x]sf] jg If]qdf af6f] agfpg gkfO{g] lg0f{o u/]sf] lyof] . o;}u/L g]kfn ;/sf/, dlGqkl/ifb\af6 ldlt @)&@.!.@% df r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qsf ;fd'bflos jgx?df 9nfk8f ?vx?af6 dfq sf7 bfp/f ;+sng ug]{ / o;/L ;+sng x'g] sf7 tyf ;d"xsf] cfGtl/s vkt geO{ 3f6u4Ldf afFsL /x]sf sf7 bfp/f Jofj;flos k|of]hgsf nflu ;d]t laqmL ug{ ;lsg] / s'g} ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf] cfGtl/s

r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qdf kg]{ #& lhNnfx?

Onfd, emfkf, df]/ª, ;'g;/L, l;/fxf, ;Kt/L, ef]hk'/, wgs'6f, pbok'/, wg'iff, l;Gw'nL, sfe|], nlntk'/, ;nf{xL, dxf]Q/L, /f}tx6, af/f, k;f{, dsjfgk'/, lrtjg, tgx'F, gjnk'/, gjnk/f;L, ?kGb]xL, kfNkf, slknj:t', c3f{vfFrL, bfª, ;Nofg, Ko"7fg, afFs], ;'v]{t, alb{of, s}nfnL, 8f]6L, s~rgk'/, 88]nw'/f


248

dfu 9nfk8f ?vx?af6 dfq k"/f x'g g;Sg] ePdf To:tf pkef]Qmf ;d"xn] !( l8u|LeGbf sd le/f]nf] jg If]qaf6 d/]sf], dg{ nfu]sf], /f]u nfu]sf] / afËfl6Ëf ( 4D) ?vx?af6 ;d]t sf7 bfp/f ;+sng ug{ ;lsg] tyf pQm sf7 bfp/f ;+sng ubf{ r'/] If]qsf] jgdf af6f] agfpg gkfOg] lg0f{o ul/Psf] lyof] .

o;/L g]kfn ;/sf/, dlGqkl/ifb\ / jg tyf jftfj/0f dGqfnoaf6 jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)&^ sf] bkmf #) / jftfj/0f ;+/If0f lgodfjnL, @)&& sf] lgod #$ sf cfwf/df k6s k6s r'/] If]qaf6 ;'v8 v8f, 9nfk8f, d/]sf], dg{ nfu]sf], /f]u nfu]sf] / afËfl6Ëf ?vx?af6 dfq sf7 bfp/f ;+sng ug{ kfOg] lg0f{o tyf kl/kq ul/Psf] ePklg r'/] If]qn] cf]u6]sf l8lehg jg sfof{nosf l8lehgn jg clws[tx?n] j}1flgs jg sfo{of]hgf :jLs[t u/L r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qsf cToGt ;+j]bgzLn If]q, hf]lvdk"0f{ If]q / cToGq le/fnf] jg If]qdf ;d]t s6fg Kn6 lgwf{/0f u/L jgsf] ;/k6 s6fg ug]{ s6fg cfb]z k|bfg u/L jg ljgfz u/]sf] / j}1flgs jgsf] sf7 ;+sng / cf];f/ k;f/sf nflu dfq egL r'/] / t/fO{sf] jgdf e"–Ifo x'g] u/L htftt} 8f]h/ k|of]u u/L af6f] tyf 7"nf / rf}8f clUg/]vfx? lgdf{0f u/L Jofks e"–Ifo / jg ljgfz u/fPsf] b]lvof] . j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! adf]lhd ul/Psf] egL r'/] / t/fO{sf lhNnfx?df /fhdfu{ eGbf km/flsnf ;of}+ clUg/]vf lgdf{0f u/L s6fg Kn6df eGbf w]/} jg If]q ljgfz u/]sf] b]lvPsf]n] ;f] sfo{ tTsfn /f]sL] k'g/fjnf]sg ug'{kg]{ b]lvof] . r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qdf jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)&^ sf] bkmf #) / jftfj/0f ;+/If0f lgodfjnL, @)&& sf] lgod #$ ljkl/tsf] sfo{ u/]sf] b]lvg cfPsf]n] o; sfo{df ;+nUgx?nfO{ klxrfg u/L jg tyf jftfj/0f dGqfnon] jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)&^ sf] bkmf #%-#_ adf]lhd adf]lhd sf/jfxL ug'{kg]{ b]lvG5 .

-#_ r'/] u'?of]hgfsf] pNn+3g

g]kfn ;/sf/n] :jLs[t u/]sf] r'/] t/fO{ dw]z ;+/If0f tyf Joj:yfkg u'?of]hgf, @)&$ df *=% l8u|L eGbf sd le/fnf] ePsf jg pTkfbsTj j[l4sf] p2]Zo /fvL pko'Qm jg ;Da4{g k|0ffnL (Silviculture System) sf] cfwf/df sfo{of]hgdf agfO{ ;f]xL cg';f/ sfof{Gjog ul/g]5 eg] *=% l8u|LeGbf a9L / !( l8u|LeGbf sd le/fnf] ePsf] jgdf ;DefJo e"–IfonfO{ Go"gLs/0f ug]{u/L pTkfbsTj j[l4sf] p2]Zo /fvL pko'Qm jg ;Da4{g k|0ffnL (Silviculture System) sf] cfwf/df sfo{of]hgdf agfO{ ;f]xL cg';f/ sfof{Gjog ul/g]5 eGg] Joj:yf ul/Psf] 5 -k[i7 ^%_ . o;af6 r'/] u'?of]hgfn] *=% l8u|L eGbf a9L / !( l8u|L eGbf sd le/fnf] hldgdf /x]sf] jgdf klg e"–Ifo x'G5 eGg] s'/f :ki6 kf/]sf] 5 . To;}n] o; lsl;dsf] le/fnf] jgdf ?v s6fg ubf{ e"–Ifo gx'g] s'/fsf] ;'lglZrttf x'g'kb{5 . t/ r'/] If]qdf ul/Psf] :ynut cjnf]gsg, ;fd'bflos jgsf sfo{of]hgfx?sf] cWoog / jg k|fljlwsx?;Fusf] 5nkmnsf cfwf/df r'/] If]qdf j}1flgs jgsf gfddf r'/] t/fO{ dw]z ;+/If0f tyf Joj:yfkg u'?of]hgf @)&$ / g]kfn ;/sf/sf] @)&@.!.@% lg0f{o ljkl/t $% l8u|LeGbf klg a9L le/fnf] jg If]qdf Kn6 jgfO{ ;/k6 s6fg ul/Psf] b]lvof] . o;/L r'/] If]qdf nfu" ul/Psf j}1flgs jg;DaGwL ;a} sfo{of]hgfx? r'/] t/fO{ dw]z ;+/If0f tyf Joj:yfkg u'?of]hgf, @)&$ / g]kfn ;/sf/sf] @)&@.!.@% lg0f{o ljkl/t ePsfn] pQm sfo{of]hgfx? vf/]h u/L ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jgsf nflu pko'Qm jg ;Da4{g k|0ffnL (SilvicultureSystem) sf] cfwf/df lbuf] jg Joj:yfkg;DaGwL gofF sfo{of]hgdf th'{df ug'{kg]{ cfjZostf b]lvof] . To;}u/L r'/] t/fO{ dw]z ;+/If0f tyf Joj:yfkg u'?of]hgf, @)&$ / g]kfn ;/sf/sf] @)&@.!.@% lg0f{o ljkl/t *=% l8u|LeGbf a9L le/fnf] jg If]qdf ;d]t j}1flgs jgsf


249

gfddf ?v s6fg ug]{ u/L sfo{of]hgf :jLs[t ug]{ / s6fg cfb]z k|bfg ug]{ ;DalGwt kbflwsf/LnfO{ ;r]t u/fpg'kg]{ b]lvG5 .

-$_ 3f]lift ‘jg ;/If0f If]q’sf] cglws[t bf]xg

tTsfnLg jg P]g, @)$( sf] bkmf @# -jg P]g, @)&^ sf] bkmf !%_ adf]lhd g]kfn ;/sf/n] @)^*.!!.!% ut] g]kfn /fhkqdf ;"rgf k|sfzg u/L s~rgk'/sf] nfnemf8L–df]xgf If]qdf @(,^$@ x]S6/ jg If]q, s}nfnLsf] a;Gtf If]qdf ^(,))! x]S6/ jg If]q, alb{ofsf] vftf If]qdf $,%)$ x]S6/ jg If]q / lrtjgsf] a/08fef/ If]qdf !),$^^ x]S6/ jg If]qnfO{ ;+/lIft jg -xfn jg ;+/If0f If]q_ 3f]if0ff ul/Psf] lyof] . jg P]g, @)&^ sf] bkmf !% adf]lhd oL jgx? /fli6«o tyf cGt/f{li6«o b[li6sf]0fn] jftfj/0fLo, kfl/l:yltsLo, j}1flgs jf ;f+:s[lts dxTjsf x'g'sf] ;fy} hnfwf/ ;+/If0fsf] b[li6sf]0fn] ;+j]bgzLn / ;+/lIft If]qeGbf aflx/ /x]sf jg, jg:klt tyf jGohGt'sf] ;+/If0f tyf Joj:yfkgsf] nflu cfjZos /x]sf 5g\ . oL jg ;+/If0f If]qdf /x]sf jgx? ;fd'bflos jgsf] ?kdf ;+/If0f x'Fb} cfPsf] ePtf klg jg ;+/If0f If]qdf /x]sf ;fd'bflos jgx?df ;d]t j}1flgs jgsf] sfo{of]hgf nfu" u/L Jofks ?kdf ?v s6fg ul/Psf] b]lvof] . oL ;a} jg ;+/If0f If]qx? jGohGt'sf] h}ljs dfu{sf] ?kdf /x]sf / h}ljs ljljwtfsf] ;+/If0fsf b[li6sf]0fn] klg lgs} dxTjk"0f{ /x]sf 5g\ . o:tf jg ;+/If0f If]qdf ;d]t j}1flgs jg Joj:yfkgsf gfddf Kn6 agfO{ jg If]qsf] Jofks s6fgL u/]sf]n] jGohGt'x?sf] jf;:yfg gi6 / cj?4 ePsf] s'/f :yfgLo :t/df ePsf] 5nkmnaf6 :ki6 x'g cfPsf] 5 . jg ;+/If0f If]qsf] jg ljgf; x'g] u/L j}1flgs jg Joj:yfkgsf gfddf ?v s6fg ug]{ sfo{ h}ljs dfu{ ;+/If0fdf 3fts x'g] ePsf] / pQm sfo{of]hgfx? jg P]g, @)&^ sf] bkmf !% ljkl/t ePsf]n] jg ;+/If0f If]qdf kg]{ ;fd'bflos jgsf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgfx? tTsfn vf/]h u/L lbuf] jg Joj:yfkg sfo{of]hgf th'{df u/L sfof{Gjog ug'{kg]{ cfjZostf b]lvof] . o;}u/L s}nfnLsf] a;Gtf jg ;+/If0f If]q, s~rgk'/sf] df]xgf–nfnemf8L jg ;+/If0f If]q, z'SnfkmfF6f /fli6«o lgs'~hsf] dWojtL{ If]q / 88]Nw'/fsf] dxfef/t If]qnfO{ Ps cfk;df hf]8\g] u/L jg P]g, @)&^ sf] bkmf !% adf]lhd jg ;+/If0f If]q 3f]if0ff u/L pQm jgx?nfO{ ;+/If0fd'vL ;fd'bflos jgsf] ?kdf Joj:yfkg ug{ cfjZos b]lvG5 .

-%_ jGohGt'sf jf;:yfgx?sf] ljgf; / dfgj–jGohGt' åGåsf] ;[hgf

g]kfn ;/sf/n] nfu" ub}{ cfPsf h}ljs ljljwtf /0fgLlt / sfo{of]hgf -;g\ @)!$–@)@)_, t/fO{ e"–kl/lw /0fgLlt tyf sfo{of]hgf -;g\ @)!%–@)@%_ / r'/] t/fO{ dw]z ;+/If0f tyf Joj:yfkg u'?of]hgf @)&$ n] t/fO{ / r'/]df /x]sf] k|fs[lts jg If]qnfO{ ;+s6fkGg jGohGt'sf] jf;:yfgsf] ?kdf ;+/If0f ug]{ p2]Zo lnPsf] 5 . t/fO{ / r'/] If]qsf :yfgLo jfl;Gbfx?;Fu ul/Psf] 5nkmnaf6 t/fO{ / r'/] If]qdf /x]sf] k|fs[lts jgdf j}1flgs jg sfo{qmd nfu" u/L k|fs[lts jg ljgfz ul/Psf]n] jGohGt'sf] jf;:yfg nf]k x'g uO{ ;+s6fkGg jGohGt'x? nf]k ePsf], dfgj–jGohGt' åGådf Jofks j[l4 ePsf] / ?v s6fg ePsf If]qx?df cltqmd0f / a;fO{–;/fO{ eO{ ;fdflhs åGå ;d]t j[l4 ePsf] b]lvof] . s}nfnL / s~rgk'/sf] k|fs[lts jgnfO{ j}1flgs jg Joj:yfkgsf gfddf ljgfz / jg cltqmd0f ul/Psf] sf/0f t/fO{ / r'/] If]qdf kfOg] kf6] af3 tyf a+ufn 6fOu/ 88]Nw'/fsf] dxfef/t n]sdf k'u]sf] s'/f 88]nw'/fdf ul/Psf] Sofd]/f 6«]lkË tyf ljleGg k|ltj]bg / ;~rf/ dfWodaf6 :ki6 x'g cfPsf] 5 . To;}u/L /f}tx6sf] h+un, af/fsf]


250

xnvf]/Lsf h+un / k;f{sf] h+undf ;fem]bf/L jg cGtu{t ul/Psf] j}1flgs jg s6fgsf sf/0f h+unL xfQLsf] jf;:yfg / lar/0f If]q gi6 ePsf]n] h+unL xfQLn] dfgj a:tL / s[lif If]qdf Jofks Iflt u/]sf] Joxf]/f pQm If]qsf :yfgLo afl;Gbfx?;Fu ePsf] 5nkmnaf6 :ki6 x'g cfPsf] 5 . o;/L ;+s6fkGg jGohGt'sf] jf;:yfg g} dfl;g] u/L j}1flgs jgsf gfddf ?v s6fg ug]{ xf] eg] o;af6 g]kfnn] jGohGt' ;+/If0fsf] If]qdf 7"nf] cfly{s / jftfj/0fLo gf]S;fgL Joxf]g'{ kg]{, dfgjLo / cfly{s Iflt jfkt Ifltk"lt{sf ?kdf 7"nf] cfly{s nufgL nufpg' kg]{, jGohGt'df cfwfl/t kof{ko{6gdf c;/ k/L 7"nf] ;+Vofdf /f]huf/L u'Dg] s'/f lglZrt\ b]lvPsf]n] k|fs[lts jgdf j}1flgs jg sfo{qmd nfu" u/L k|fs[lts ?v s6fg ug]{ sfo{ tTsfn aGb ug'{kg]{ b]lvG5 .

-^_ r/fr'?ËLx?sf] ljr/0f / k|hgg k|0ffnLdf gsf/fTds k|efj

t/fO{ tyf r'/] If]q r/fr'?ËLx?sf] d'Vo jf;:yfg / ljr/0f If]q xf] . r/fr'?ËLx?n] aRrf x'sf{pg] d'Vo ;do r}qb]lv c;f/;Dd ePsf]n] pQm ;dodf k|fs[lts jgdf k|j]z u/L ?v s6fg ug'{ r/fr'?ËLx?sf] nflu lgs} 3fts x'G5 . ;fd'bflos jgsf] jg k}bfjf/ ;+sng tyf laqmL ljt/0f lgb]{lzsf, @)&! sf] bkmf ^-@_ df ;fd'bflos jgaf6 ;+sng ug]{ jg k}bfjf/sf] ljj/0f df3 d;fGtleq ;fwf/0f ;efaf6 kfl/t u/L jg sfof{nodf hfgsf/L u/fpg' kg]{ Joj:yf ul/Psf] 5 eg] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! sf] a'Fbf g+= #=!! df klg kmfu'g dlxgfdf ?v la?jfsf] d'gf knfpg] ePsf]n] df3 d;fGtleqdf ?v s6fg u/L ;Sg'kg]{ Joj:yf ul/Psf] 5 . o;/L jgdf ?v s6fg ug]{ sfo{ kmfu'gleq g} u/L ;Sg'kg]{ x'G5 . jg k}bfjf/ ;+sng tyf laqmL ljt/0f lgb]{lzsf, @)&# sf] bkmf !) adf]lhd ;fd'bflos jg afx]s cGo jgaf6 ?v s6fgsf nflu sflQsb]lv kmfu'g d;fGtleq jg k|j]z u/L ?v s6fg ug]{ k"hL{ lnO;Sg' kg]{ Joj:yf ul/Psf] 5 . pQm dfkb08x?sf] kfngf gu/L k|foM r}q tyf j}zfvdf ?v s6fgsf cfb]zx? lbOPsf] / h]7 tyf c;f/ dlxgfdf k|fs[lts jgx?df ?v s6fg u/L c;f/ dlxgfdf jg If]qdf k|j]z u/L sf7 3f6u4L u/fPsf] b]lvof] . o;af6 ?v lj?jfsf] d'gf knfpg], kmnkm"n nfUg] / r/fr'?ËLx?sf] jf;:yfg / k|hgg tyf aRrf x'sf{pg] k|0ffnL k"0f{ ?kdf IftljIft ePsf] b]lvof], h;sf sf/0f g]kfnn] r/fr'?ËLx?sf] ;+Vof tLa| ?kdf u'dfO/x]sf] s'/f :ki6 x'g cfPsf] 5 . o;af6 klg g]kfnn] 7"nf] cfly{s / kof{j/0fLo gf]S;fgL Joxf]g'{ kg]{ cj:yf ;[hgf ePsf]n] k|fs[lts jgx?df j}1flgs jg Joj:yfkgsf gfddf ?v s6fg ug]{ nufot cGo sfo{ ug{ kmfu'g d;fGtb]lv sflQs d;fGt;Dd jg k|j]z sfo{df k"0f{ k|ltjgw nufpg' kg]{ b]lvof] . o;sf ;fy} jg lgodfjnL, @)%! sf] lgod !^ df sflQsb]lv h]7d;fGt;Dd jg k|j]z u/L sf7 bfp/f ;+sng ug{ kfOg] Joj:yf ul/Psf]df Psftkm{ pQm Joj:yfsf] klg kfngf geO{ cfiff9 dlxgfdf jg k|j]z u/L ?v s6fg u/]sf] kfOof] eg] csf]{tkm{ pQm Joj:yf k|fs[lts jgsf xsdf pko'Qm gePsf]n] ;f] Joj:yf ;+zf]wg u/L k|fs[lts jgdf sflt{s d;fGtb]lv df3 d;fGt;Dd dfq lbuf] jg Joj:yfkgsf cfwf/df ?v s6fg ug{ kfOg] / 9nfk8f ?vsf] xsdf sflt{s d;fGtb]lv h]7d;fGt;Dd ;+sng ug{ kfOg] Joj:yf ug{'kg]{ b]lvof] .

-&_ h}ljs ljljwtf, hnfwf/ If]q / l;d;f/ If]qx?sf] ljgfz

;fd'bflos jgsf] jg k}bfjf/ ;+sng tyf laqmL ljt/0f lgb]{lzsf, @)&! sf] bkmf &-@_ df jg k}bfjf/ ;+sngsf nflu Kn6 lgwf{/0f ubf{ kfgL d'xfg, vf]nf / gbL lsgf/sf] If]q, e"–Ifo tyf af9L klx/f] jl/kl/sf] e"–efu, r'/] If]qdf clt ;+j]bgzLn e"–efu egL ls6fg ePsf] If]q, clt le/fnf] If]q, h}ljs ljljwtf / ;f+:s[lts b[li6sf]0fn] ;+/If0f ul/g' kg]{ ?vx? ;lxtsf] If]q /


251

cWoog cg';Gwfg ug]{ If]qnfO{ ;dfj]z ug{ gx'g] Joj:yf ul/Psf] 5 . r'/] If]q t/fO{–dw]zsf nflu clt ;+j]bgzLn hnfwf/ If]q xf] eg] t/fO{sf] jgIf]qdf klg dxTjk"0f{ kfgLsf d'xfg ePsf l;d;f/ If]qx? /x]sf 5g\ . :ynut cjnf]sgsf qmddf j}1flgs jg Joj:yfkgsf gfddf ?v s6fg ug{sf nflu r'/] If]qsf] ;+j]bgzLn / cToGt le/fnf] h+undf ;d]t Kn6 lgwf{/0f u/L k|fs[lts jg s6fg ul/Psf] b]lvof] eg] s}nfnLsf] 3f]8f3f]8L l;d;f/ If]q, af/fsf] xnvf]l/of l;d;f/ If]q nufotsf s}of}+ dxTjk"0f{ l;d;f/ If]qdf /x]sf k|fs[lts jgx?df Kn6 lgwf{/0f u/L ;/k6 s6fg u/]sf] b]lvof] . o;af6 Psftkm{ ;fd'bflos jgsf] jg k}bfjf/ ;+sng tyf laqmL ljt/0f lgb]{lzsf, @)&! sf] bkmf &-@_ sf] pNn+3g ePsf] / csf]{tkm{ hnfwf/ If]q / l;d;f/ If]qx?df uDeL/ c;/ k/L pQm If]qx?sf] k'g:{yfkgsf nflu 7"nf] cfly{s gf]S;fgL Joxf]g'{ kg]{ ePsf]n] t/fO{sf] hnfwf/ If]qsf] ?kdf r'/] If]qdf, 3f]lift /fd;f/ If]q / t/fO{sf l;d;f/ If]qnfO{ k|efj kg]{ u/L nfu" ul/Psf] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! tyf ;f] cGtu{t th'{df ul/Psf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgfx? tTsfn vf/]h ug'{kg]{ b]lvG5 . j}1flgs jg Joj:yfkgsf gfddf ;fn s]lGb|t Joj:yfkg k4lt cjnDag u/L cGo ;a} k|hftL x6fpg] sfo{ ubf{ ;fnsf] Psn k|hfltsf] jg (Monoculture) dfq ;[hgf ubf{ Psftkm{ cGo k|hfltx? nf]k eO{ h}ljs ljljwtfdf uDeL/ c;/ kg]{ / csf]{tkm{ Psn k|hfltsf] jgdf s'g} /f]u ls/f jf k|sf]k cfOnfu]df ;a} jg Ps}k6s ;vfk x'g ;Sg] ePsf]n] Psn k|hfltsf] jg h}ljs ljljwtf ;+/If0fsf] b[li6sf]0fn] 3fts l;4 x'g] b]lvof] .

-*_ s[lif el"d, dT:okfng / ef}lts k"jf{wf/x?df gsf/fTds k|efj

j}1flgs jg sfo{qmd nfu" ePsf If]qx? e"–Ifosf b[li6sf]0fn] ;+j]bgzLn If]qx? ePsf]n] Jofks ?kdf e"–Ifo eO{ t/fO{ If]qsf s[lif hldgx? au/df kl/0ft ePsf] s'/f k|fo ;a} 7fpFdf ePsf :ynut cjnf]sg / 5nkmnaf6 :ki6 x'g cfPsf] 5 . t/fO{sf k|fs[lts jgdf /x]sf l;d;f/ If]qx?nfO{ c;/ ug]{ u/L j}1flgs jgsf gfddf ?v s6fg ul/Psf] sf/0f ;txsf] kfgL tyf e"ldut kfgLsf] ;|f]tx? ;'Sg uO{ gsf/fTds c;/ k/]sf]n] k"jL{ tyf dWo t/fO{sf ls;fgx?n] j}1flgs jgsf lj?4df gf/f h'n'; u/]sf] b]lvof] . To:t} j}1flgs jg s6fgsf sf/0f e"–Ifo eO{ t/fO{sf] k"j{–klZrd /fhdfu{, r'/] If]qdf /x]sf] dbg e08f/L nf]sdfu{, 7"nf ljB't k|;f/0f nfO{g / t/fO{sf gx/x?df Jofks Iflt k'u]sf] s'/f :ynut cjnf]sgaf6 :ki6 ?kdf b]lvof] . j}1flgs jg Joj:yfkgaf6 /fHonfO{ cfly{s ?kdf nfe gePsf] t/ j}1flgs jg s6fgsf sf/0f e"–Ifo / af9L klx/f] cfO{ s[lif e"ld, dT:okfng / ef}lts k"jf{wf/x?df Jofks Iflt eO{ csNkgLo cfly{s Iflt Joxf]g'{ kg]{ cj:yf ;[hgf ePsf]n] j}1flgs jg sfo{ljlw, @)&! vf/]h u/L t/fO{sf] jg Joj:yfkgsf nflu lbuf] jg Joj:yfkg k4lt cjnDjg ug'{kg]{ cfjZostf b]lvof] .

-(_ :jR5 / :j:Yo jftfj/0fdf afFRg kfpg] df}lns xsdf k|efj

g]kfnsf] ;+ljwfgsf] wf/f #) df k|To]s gful/snfO{ :jR5 / :j:y jftfj/0fdf afFRg kfpg] xs x'g] / jftfj/0fLo k|b"if0f jf x|f;af6 x'g] Ifltjfkt\ kLl8tnfO{ k|b"ifsaf6 sfg"g adf]lhd Ifltk"lt{ kfpg] xs x''g] Joj:yf ul/Psf] 5 . t/fO{ tyf r'/] If]qsf] k|fs[lts jgnfO{ j}1flgs jg s6fg u/L ljgfz ug]{ / sf7 s6fgsf nflu htftt} af6f] lgdf{0f u/L e"–Ifo ePsf sf/0f dfgj a:tLx? ;d]t hf]lvd k/]sf] s'/f :ynut cjnf]sgaf6 :ki6 ?kdf b]lvof] . o;af6 ;+ljwfgn] k|bfg u/]sf] :jR5 / :j:Yo jftfj/0fdf afFRg kfpg] df}lns xsdf ;d]t k|efj k/]sf] j}1flgs jg


252

Joj:yfkgsf sf/0f dfgj a:tL :yfgfGt/0f ug'{kg]{ ePdf 7"nf] cfly{s Iflt Joxf]g'{kg]{ cj:yf ;[hgf x'g] ePsf]n] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! / ;f] cGtu{t th'{df ul/Psf] j}1flgs jg sfo{of]hgf vf/]h ug'{kg]{ b]lvG5 .

#=$ j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd sfof{Gjogdf b]lvPsf cfly{s clgoldttfM–

-!_ sfo{of]hgf th'{dfsf nflu c:jefljs ?kdf a9L /sd nufgL

cWoogsf qmddf ;fd'bflos jgsf sfo{of]hgf th'{df ubf{ s] slt /sd vr{ nfU5 eGg] af/]df s'g} klg ;/sf/L b:tfj]hx?df nfut lgwf{/0f ul/Psf] kfOPg . oBlk, g]kfn ;/sf/n] ;fd'bflos jgsf] sfo{of]hgf th'{df jf ;+zf]wgsf nflu @)&! ;fnk"j{;Dd a9Ldf @% xhf/ ?k}ofF;Dd ljlgof]hg ug]{ u/]sf] b]lvG5 . t/ j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw nfu" u/]kl5 g]kfn ;/sf/, t/fO{ e"–kl/lw kl/of]hgf / /]8 sfof{Gjog s]Gb|n] k|lt sfo{of]hgf lgdf{0fsf nflu kfFr nfvb]lv !% nfv;Dd /sd ljlgof]hg ug]{ u/]sf] / ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf] sf]ifaf6 ;f]xL cg'kftdf /sd vr{ ug{ nufO{ ;fd'bflos jgdf j}1flgs jg sfo{of]hgf agfpgsf] nflu k/fdz{bftfx?nfO{ /sd pknAw u/fpFb} cfPsf] b]lvof] . jg sd{rf/L / jg k|fljlwsx?;Fu ul/Psf] 5nkmndf j}1flgs jgsf] sfo{of]hgf th'{df ug{ jgsf] If]qkmnsf cfwf/df a9Ldf ! nfv;Dd nfUg] s'/f JoQm ul/Psf] ePklg c:jfefljs / 7"nf] /sd sfo{of]hgf tof/Ldf vr{ b]vfPsf] kfOof] . o;/L j}1flgs jgsf] sfo{of]hgf th'{dfsf gfddf /sd lgsfzf ubf{ jg tyf jftfj/0f dGqfno cGtu{t ljleGg txdf sfo{/t ;/sf/L sd{rf/Lsf kl/jf/sf ;b:ox?n] vf]n]sf k/fdz{bftf ;+:yfnfO{ /sd lgsf;f u/]sf] b]lvof] . o;sf ;fy} l8lehgn jg clws[tx?n] tf]s]sf] k/fdz{bftfnfO{ g} j}1flgs jgsf] sfo{of]hgf th'{df ug{ lbg'kg]{ egL ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xnfO{ afWo kfl/Psf] s'/f klg pkef]Qmf ;d"xsf kbflwsf/Lx?;Fu ePsf] 5nkmnaf6 v'Ng cfPsf] 5 . To;}n] sfo{of]hgf th'{df ug{sf nflu nfUg] jf:tljs vr{sf] cf+sng gu/L xr'jfsf e/df / c:jfefljs ?kdf /sd lgsf;f lbg] kbflwsf/LnfO{ yk 5fglag u/L sf/afxLsf] bfo/fdf Nofpg'kg]{ b]lvG5 .

-@_ sfo{of]hgf tof/Lsf nflu k/fdz{bftf 5gf}6df clgoldttf

jg P]g, @)&^ sf] bkmf !*, jg lgodfjnL, @)%! lgod @*, ;fd'bflos jg ;|f]t ;j]{If0f dfu{bz{g, @)^! / ;fd'bflos jg ljsf; sfo{qmdsf] dfu{bz{g, @)&! df ;fd'bflos jgsf] sfo{of]hgf ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xn] cfkm} th'{df ug'{kg]{ / o;sf nflu jg sfof{non] cfjZos k|fljlws ;xof]u pknAw u/fpg' kg]{ Joj:yf ul/Psf] 5 . t/ pQm Joj:yf ljkl/t j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! df ;fd'bflos jgsf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgfx? afXo k/fdz{bftfaf6 th'{df ug'{kg]{ Joj:yf ul/Psf] kfOof] . o;/L afXo k/fdz{bftf 5gf}6sf nflu ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x / jg sfof{non] /f]i6/ v8f ug]{ / ;f]xL /f]i6/df /x]sf of]Uo k/fdz{bftfaf6 5gf}6 ug'{kg]{df ;f] sf] sfof{Gjog ul/Psf] b]lvPg / k/fdz{bftfsf] of]Uotf lgwf{/0f ul/Psf] klg kfOPg . o;}u/L 5gf}6 ul/Psf k/fdz{bftfx?sf] s'g} of]Uotf gtf]lsPsf] sf/0f unt sfo{of]hgf th'{df eO{ ;f]xL cg';f/ Kn6 lgwf{/0f u/L ?v s6fg ubf{ Jofks ?kdf jg ljgfz ePsf] / dfp tyf aLp ?v 5gf}6df uDeL/ q'6Lx? ePsf] s'/f 5nkmnsf qmddf :jo+ jg clws[tx? / jg pkef]Qmf ;d"xsf kbflwsf/Lx?n] :jLsf/ u/]sf] kfOof] . unt sfo{of]hgf th'{df


253

u/L jg ljgfzdf ;3fpg] k/fdz{bftfx?sf] klxrfg u/L sfnf] ;"rLdf /fvL sfo{of]hgf th'{df ug]{ sfo{ ug{af6 /f]s nufpg lgb]{zg lbg'kg]{ b]lvG5 .

-#_ s6fg u/]sf ?vsf sf7x?sf] 3f6u4L Joj:yfkg / ;'/Iffsf] cefj

:ynut cjnf]sgsf qmddf j}1flgs jg sfo{qmd cGtu{t t/fO{, r'/] / dWo kxf8sf lhNnfx?df ;d]t h]7 / c;f/ dlxgfdf s6fg ul/Psf] s/f]8f}+ 3glkm6 sf7 5/ki6, cJojl:yt / c;'/lIft cj:yfdf /x]sf] b]lvof] . pQm sf7x? dWo] lgs} sd sf7 dfq 3f6u4L ul/Psf] / afFsL sf7 c;'/lIft cj:yfdf /xL rf]/L lgsf;L x'g], clwsf+z sf7 r'/] If]qsf vf]nf / gbL lsgf/df /x]sf]n] af9Ln] aufpg] / df6f] tyf emf/kftn] k'/L gf]S;fg x'g] cj:yfdf /x]sf] b]lvof] . o:tf] cj:yfdf /x]sf sf7x?nfO{ tTsfn ;'/lIft cj:yfdf /fvL clen]v sfod ug{sf nflu ;DalGwt jg pkef]Qmf ;d"x / l8lehg jg sfof{nonfO{ jg tyf jftfj/0f dGqfnoaf6 lgb]{zg x'g'kg]{ b]lvG5 . o;}u/L ;fd'bflos jg, ;fem]bf/L jg / ;/sf/L jgsf] sf7 laqmL ubf{ lhNnf jg k}bfjf/ cfk"lt{ ;ldltnfO{ 5'§fPsf] @% k|ltzt sf7 cGtu{t hDdf ePsf] nfvf}+ ;LPkm6L sf7 jiff}{b]lv laqmL ljt/0f gu/L cnkq /fv]sf] sf/0f 7"nf] /fh:j /sd u'Dg] u/L sf7 gf]S;fg ePsf] b]lvof] . o;/L pQm lhNnf jg k}bfjf/ cfk"lt{ ;ldlt k|efjxLg b]lvPsf]n] pQm cfk"lt{ ;ldlt vf/]h u/L ;DalGwt :yfgLo txdf g} sf7 laqmL ljt/0f cg'udg ;ldlt u7g u/L ;j{;fwf/0f hgtfsf] sf7dflysf] kx'Fr ;'lglZrt ug]{ u/L jg tyf jftfj/0f dGqfnon] jg lgodfjnLdf :ki6 Joj:yf ug'{kg]{ b]lvG5 .


254

-$_ sf7sf] dfu lgwf{/0fdf clgoldttf / r]g ;Msf] b'?kof]u

;fd'bflos jgsf] jg k}bfjf/ ;+sng tyf laqmL ljt/0f lgb]{lzsf, @)&! sf] bkmf % df pkef]Qmf ;d"xsf] jflif{s ;fwf/0f ;ef x'g'k"j{ df3 d;fGtleqdf g} pkef]Qmf 3/w'/LnfO{ cfjZos kg]{ sf7sf] dfu ;+sng u/L pQm dfu cg';f/sf] ljj/0fnfO{ jflif{s ;fwf/0f ;efaf6 cg'df]bg u/fpg' kg]{ Joj:yf ul/Psf] 5 . o;/L cg'df]bg ePsf] dfunfO{ pQm lgb]{lzsfsf] bkmf ^ cg';f/ nut tof/ u/L sfof{of]hgf cg';f/ lgsfNg ldNg] sf7;Fu le8fO{ pkef]QmfnfO{ cfjZos kg]{ sf7sf] ljj/0faf/] jg sfof{nonfO{ hfgsf/L u/fpg' kg]{ Joj:yf ul/Psf] 5 . o;/L pkef]QmfnfO{ cfjZos kg]{ sf7 ;fd'bflos jgdf /x]sf 9nfk8f, ;'v8 v8f, dg{ nfu]sf, /f]u nfu]sf, afËf]l6Ëf] / clt a'9f] ?vx?af6 ;+sng ug{ k|fyldstf lbg'kg]{ af/]df pQm lgb]{lzssf] bkmf * df :ki6 Joj:yf ul/Psf] 5 . pQm ?vx?af6 pkef]Qmf ;d"xsf] cfGtl/s vkt gk'Ug] ePdf lgwf{l/t Kn6af6 ljleGg pd]/ ;d"xsf ?v la?jfsf] j[l4 ljsf;df cj/f]w ul//x]sf ?vx? dWo]af6 5gf}6 ljlw cjnDjg u/L ?v s6fg ug{ ;lsg] Joj:yf ul/Psf] 5 . oL Joj:yfx?sf] kfngf gu/L pkef]Qmf 3/w'/Lsf] dfu ;+sng / ;fwf/0f ;efaf6 cg'df]bgljgf g} Kn6 lgwf{/0f u/L ?v s6fg u/]sf] b]lvg cfof] . o;} u/L sf7sf 7]s]bf/x?n] s'g} klg lgsfosf] :jLs[lt glnO{ 5f]6f] ;dodf 7"nf / w]/} ?v s6fg ug{ ldNg] cfw'lgs r]gM;x? k|of]u u/L ?v s6fg u/]sf] b]lvof] . ?v s6fg ug{ r]gM;x?sf] b'?kof]u u/L jg ljgfz ul/Psf] b]lvPsf]n] ;DalGwt :yfgLo tx / l8lehg jg sfof{nosf] ;+o'Qm ;xdlt glnO{ cfw'lgs r]gM;x? vl/b ug{, /fVg / ?v s6fgsf nflu k|of]u ug{ gkfpg] sfg"gL Joj:yf ug{sf nflu lgb]{zg lbg' kg]{ cfjZostf b]lvof] .

-%_ ?v 5kfg tyf s6fgsf] cg'udgdf ;/sf/L sd{rf/Lsf nflu ;d"xsf] /sd nufgL

;fd'bflos jgsf] jg k}bfjf/ ;+sng tyf laqmL ljt/0f lgb]{lzsf, @)&! sf] bkmf !) df ?v 5kfgsf] sfo{ ;DkGg ePkl5 Onfsf jf ;]S6/ jg sfof{non] @% k|ltzt 5kfg r]s ug'{kg]{ / ;f]sf] k|ltj]bgsf cfwf/df l8lehg jg sfof{non] !) k|ltzt 5kfg r]s ug'{kg]{ Joj:yf ul/Psf] 5 . ;f] kZrft\ ?v s6fg, d'5fg Pj+ sf7 bfp/f 9'jfgL / 3f6u4L tyf gfkhfFrsf ljifodf Onfsf jf ;]S6/ jg sfof{non] @% k|ltzt / l8lehg jg sfof{non] % k|ltzt / slDtdf Ps k6s Kn6 lg/LIf0f ug'{kg]{ Joj:yf ul/Psf] 5 . jg sfof{non] o;/L r]shfFr gu/L jg sd{rf/Lx?nfO{ r]shfFr tyf lg/LIf0fsf gfddf gub /sd pknAw u/fpg' kg]{ / pQm /sd pknAw gu/fPdf s6fg cfb]z g} /f]lslbg] u/]sf]n] k|lt dlxgf slDtdf @% xhf/sf b/n] Onfsf tyf ;]S6/ jg sfof{nosf sd{rf/L / l8lehgn jg clws[tnfO{ ljgf ef}r/ gub /sd pknAw u/fpFb} cfPsf] s'/f ;/f]sf/jfnfx?af6 hfgsf/L k|fKt eof] . ?v s6fg ePsf ljleGg jg If]qx?sf] :ynut cjnf]sg ubf{ ?v s6fgsf nflu lgwf{l/t Kn6eGbf aflx/ ;of}+sf] ;+Vofdf ?vx? s6fg ePsf] b]lvof] . oBlk, ;f] ljifodf l8lehg jg sfof{noaf6 cg'udg u/L bf]ifL pk/ sf/jfxL ePsf] b]lvPg .

-^_ ?v s6fgdf ;|f]t gv'n]sf] /sd nufgL

;fd'bflos jgsf] jg k}bfjf/ ;+sng tyf laqmL ljt/0f lgb]{lzsf, @)&! sf] bkmf !$-@_ df æ;fd'bflos jgdf ?v s6fg, d'5fg tyf ;+sng ubf{ pkef]Qmf ;d"xn] cfkm\g} vr{ / lhDd]jf/Ldf cfly{s tyf dfgjLo ;|f]t kl/rfgn u/L ug'{kg]{5 / o;sf nflu s'g} JolQmaf6 ;fk6L jf sf7 bfp/f Joj;fodf ;+nUg JolQm, kmd{, sDkgL jf pBf]uaf6 clu|d nufgLsf ?kdf /sd lng


255

kfOg] 5}gÆ eGg] Joj:yf ul/Psf] 5 . pQm Joj:yf ePklg 5nkmnsf qmddf / nufgLsf] ;|f]tsf] ljifodf ;f]lwPsf] k|Zgsf] hjfkm lbg] qmddf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd nfu" u/]sf ;a} ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf cWoIfn] ;fd'bflos jgdf ?v s6fg, d'5fg tyf ;+sngsf nflu !% nfvb]lv a9Ldf $) nfv;Dd C0f lnPsf] / pQm C0f xfn;Dd klg ltg{ g;s]sf] atfP . s]xL ;fd'bflos jgsf cWoIfx?n] pQm C0f /sd pkef]Qmf ;d"xsf 3/w'/L ;b:oaf6 ;fk6L lnPsf] atfPklg jf:tljstf a'em\\bf pQm /sd s'g} klg ;|f]t gv'n]sf] /sdsf ?kdf ljleGg sf7 Jofj;foLx?n] nfufgL u/]sf] a'lemg cfof] . o;/L C0fsf ?kdf #^∞ ;Dd pRr Jofhb/ lng] lbg]u/L ;|f]t gv'n]sf] /sd, lnP lbPsf] gb]lvg] /sd, u}/a}+lsË sf/f]jf/sf] /sd / ca}w /sd nufgL u/L ?v s6fgL ug]{ sfo{df ;+nUgx?sf] klxrfg u/L yk cg';Gwfg ug'{kg]{ b]lvG5 .

o;/L j}1flgs jg sfo{qmd nfu" u/]sf ;a} ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xx? Psftkm{ 7"nf] C0f /sddf 8'a]sf 5g\ eg] csf]{tkm{ s'g JolQmaf6 slt C0f /sd lnPsf] xf] eGg] s'/f pkef]Qmf ;d"xsf] cWoIf afx]s c?nfO{ cjut 5}g / C0f /sdsf] clen]v klg g/flvPsf] cj:yf 5 . jg P]g, @)&^ sf] bkmf @@ cg';f/ pkef]Qmf ;d"xn] sfo{of]hgf adf]lhd cfh{g u/]sf] jflif{s cfoaf6 sDtLdf @% k|ltzt /sd jgsf] ljsf;, ;+/If0f / Joj:yfkgdf vr{ u/L afFsL /x]sf] /sdsf] slDtdf %) k|ltzt /sd ;DalGwt :yfgLo tx;Fu ;dGjo u/L ul/aL Go"gLs/0f, dlxnf ;zQmLs/0f tyf pBd ljsf;df vr{ ug'{kg]{ / afFsL /sd pkef]Qmf ;d"xsf] lxtdf k|of]u ug'{kg]{ Joj:yf u/]sf] 5 . o:tf] cj:yfdf j}1flgs jgsf gfddf s6fg ePsf ?vx? laqmL ubf{ k|fKt ePsf] /sd ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf] sf]ifdf hDdf x'g] Joj:yf s8fOsf ;fy nfu" gu/fO{ ;f] /sd C0f e'QmfgLsf gfddf Jofks b'?kof]u x'g] / jg P]g, @)&^ sf] bkmf @@ nfu" g} gx'g] l:ylt /x]sf] 5 . To;}n] ;fd'bflos jgsf] j}1flgs jg Joj:yfkgsf gfddf s6fg ePsf ?vx?sf] sf7 pkef]Qmf ;d"xsf] 3/w'/L ;b:onfO{ laqmL ljt/0f ubf{ jf af]nkq cfJxfg u/L afXo laqmL ubf{ clgjfo{ ?kdf pkef]Qmf ;d"xsf] a}+s vftfdf /sd hDdf u/]kl5 dfq sf7 pknAw x'g] Joj:yf ug{ cfjZos b]lvG5 . o;sf ;fy} ;fd'bflos jgsf] sf7 bfp/f / jg k}bfjf/ laqmLaf6 k|fKt /sd jg P]g, @)&^ sf] bkmf @@ df tf]lsPsf ljifo afx]s C0f /sd e'QmfgL jf cGo ljifodf vr{ ug{af6 /f]s nufpg] u/L kl/kq x'g klg cfjZos b]lvG5 .

-&_ nfeeGbf nfut a9L x'g] cj:yf

j}1flgs jg sfo{qmd nfu" ePsf ;fd'bflos jgaf6 sf7 ;+sng / laqmL ljt/0fsf nfvf} s/f]8f}+ /sdsf] sf/f]jf/ ePsf] b]lvP klg pkef]Qmf ;d"xnfO{ nfeeGbf nfut w]/} x'g] ePsf]n] lg/Gt/ ?kdf C0fdf /xg' k/]sf] s'/f 5nkmnaf6 cjut eof] . j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! sf] a'bf g+= @=!! df k|ltkmn gcfpg] cj:yf ePsf j}1flgs jg Joj:yfkgsf] sfo{of]hgf nfu" ug{ gx'g] s'/f :jLsf/ ul/Psf] 5 . j}1flgs jg sfo{qmd s'g} lghL jg jf j[Iff/f]k0f u/]/ x'sf{Psf] jgdf nfu" u/]sf] geO{ s'g} k/LIf0fljgf g} hf]lvdo'Qm / k|fs[lts jgdf nfu" ul/Psf] sf/0f o;af6 ;[hgf x'g] jftfj/0fLo Iflt, s[lif hldgsf] Iflt / ef}lts k"jf{wf/x?df kg]{ Ifltsf] s'g} d"Nof+sg g} ePsf] ePsf] 5}g, h;df /fHosf] clws nufgL nufpg' kg]{ cj:yf ;[hgf ePsf] 5 .

j}1flgs jg sfo{qmd nfu" ubf{ k/fdz{bftfnfO{ nfvf}+ /sd vr{ u/L sfo{of]hgf agfpg], t/fO{sf] jg tyf r'/] If]qdf 8f]h/ nufO{ af6f] vGg], qm]g / cfw'lgs r]g;Mx? k|of]u u/L ?v s6fg


256

ug]{, rl/r/0f lgoGq0fsf gfddf jg If]qleq l;d]G6sf kf]n k|of]u u/L tf/hfnL nufpg], 7"nf 6«sx? k|of]u u/L sf7 9'jfgL ug]{ / sd{rf/LnfO{ cg'udg / lg/LIf0fsf gfddf gub /sd pknAw u/fpg], sf7 Jofj;foL ;+/lIft ljleGg pR5|[ª\vn ;d"xnfO{ b}lgs ?kdf vfgf tyf oftfoftsf] Joj:yf ug]{, sf7 6]08/ ubf{ dlxgf}+;Dd dx+uf xf]6nx? l/he{ ug]{, pkef]Qmf ;d"xsf cWoIf nufotsf kbflwsf/Lsf nflu ljnfl;tfsf uf8L / df]6/;fO{sn vl/b ug]{ h:tf sfo{x?df Jofks /sd vr{ ul/Fb} cfPsf] b]lvof] . o;/L sf7 laqmLaf6 pkef]Qmf ;d"xsf] sf]ifdf /sd hDdf gx'g], pkef]Qmf ;d"xn] jg P]g, @)&^ sf] bkmf @@ sf] sfof{Gjog gug]{ / lg/Gt/ ?kdf C0fdf ;~rfng x'g] cj:yf ;[hgf ePsf] / o;af6 lg/Gt/ ?kdf jg ljgf; eO{ /fHo / ;d'bfonfO{ s'g} nfe gx'g] l:ylt k}bf ePsf]n] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! Vff/]h ug'{kg]{ b]lvG5 .

-*_ ;fd'bflos jgsf ljleGg sf]ifx?sf] :yfkgf / To;sf] b'?kof]u

j}1flgs jg sfo{qmd nfu" ePsf ;fd'bflos pkef]Qmf ;d"xsf nflu l8lehg jg sfof{nox?n] ljleGg vftf vf]Ng nufPsf] / jg P]g, @)&^ sf] bkmf @@ adf]lhd jg Joj:yfkgsf nflu vr{ ug'{kg]{ /sd cnUu} vftfdf hDdf ug{ nufO{ pQm /sd jg sfof{non] cfkm\g} lsl;dn] vr{ ug{ nufPsf] kfOof] . ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf] cfDbfgL Pp6} a}+s vftf / Pp6} sf]ifdf /fVg] Joj:yf u/L pQm /sd jg P]g, @)&^ sf] bkmf @@ adf]lhd pkef]Qmf ;d"xsf] ;fwf/0f ;efn] :jLs[t u/]sf] jflif{s sfo{qmddf dfq vr{ ug]{ / n]vfk/LIf0f ug]{ Joj:yf u/L ;fd'bflos jgsf] cfly{s sfo{ljlw lgb]{lzsf, @)&# sf] k"0f{ kl/kfngf ug{ nufpg' kg]{ b]lvG5 .

-(_ sf7 laqmL / 6]08/ k|s[ofdf r/d clgoldttf

;fd'bflos jgdf j}1flgs jg s6fgaf6 ;+slnt sf7 sAhfsf nflu ljleGg lhNnf tyf If]qdf /x]sf sf7 Jofj;foL, sf7sf 7]s]bf/ / larf}lnofx?n] cf–cfkm\gf efudf ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jg efua08f nufP/ lnnfd k|s[of lgoGq0f u/]sf] eGg] s'/f ;a} lhNnfsf ;/f]sf/jfnfx?n] 5nkmnsf qmddf JoQm u/] . o;sf ;fy} sf7sf] 6]08/ sAhfsf nflu pR5[|ª\vn ;d"x kl/rfng ug]{ u/]sf] b]lvof] . ;fd'bflos jgsf] jg k}bfjf/ laqmL ljt/0f lgb]{lzsf, @)&! sf] bkmf ## df /fli6«o b}lgs klqsfdf lnnfdsf] ;"rgf k|sfzg ug'{kg]{ Joj:yf ul/Psf] ePklg pQm af]nkq :yfgLo klqsfdf Psk6s k|sfzg ug]{ / o;/L 6]08/ k|sfzg ePsf lbgsf] pQm klqsfsf] ;a} k|lt sf7sf 7]s]bf/n] Psd'i6 vl/b u/L 6]08/sf] ;"rgf ;fj{hlgs x'g glbg] / ljleGg sfof{nodf 6]08/sf] ;"rgf k|sfzg ug'{kg]{ elgP klg pQm sfof{nox?df k|sfzg g} gu/L 6]08/ sAhf u/L cf}krfl/stfsf nflu ldn]dtf]df cf}krfl/stfsf nflu tLgj6f dfq 6]08/ xfnL sf7 sAhf ub}{ cfPsf] b]lvof] .

o;/L sf7sf 7]s]bf/x?, ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf cWoIf / l8lehgn jg clws[tsf] cfk;L ldn]dtf]df 6]08/ sAhf u/]kl5 Go"g d"Nodf 6]08/ xfnL dx+uf] d"Nosf ;fnsf sf7 ;:tf] d"Nodf sAhf u/L jg ljgfz ug]{ sfo{ u/]sf] b]lvof] . To;}n] xfn;Dd j}1flgs jgsf gfddf s6fg u/]sf ;fnsf sf7x? laqmL ubf{ ;DalGwt :yfgLo txsf cWoIfsf] lgu/fgL tyf /f]xa/ / lhNnf ;dGjo ;ldlt Pj+ l8lehg jg sfof{nosf] ;+o'Qm k|fljlws ;xof]u clgjfo{ ?kdf ljB'tLo lnnfd k|lqmofsf dfWodaf6 sf7 laqmL ug]{ Joj:yf ldnfpg lgb]{zg lbg'kg]{ b]lvG5 . ;f] afx]s ;fd'bflos jgsf] lbuf] Joj:yfkg u/L lgoldt ?kdf ;'v8 v8f, 9nfk8f, d/]sf], dg{ nfu]sf], /f]u nfu]sf], afËfl6Ëf / a'9f ?vx?af6 ;+sng u/]sf sf7x?sf] laqmLsf nflu ul/g]


257

lgoldt af]nkq cfJxfgsf] sfo{ljlw klg ;+zf]wg u/L ;:tf] d"Nodf sf7 sAhf ug]{ kl/kf6Lsf] cGTo ug{sf nflu lgb]{zg lbg'kg]{ cfjZostf b]lvPsf] 5 .

-!)_ sf7sf] /fh:j b/ / ahf/ d"Nodf c;Lldt leGgtf / /fh:j r'xfj6

;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf] cfly{s sfo{ljlw lgb]{lzsf, @)&# sf] bkmf #%-#_ cg';f/ pkef]Qmf ;d"xn] af]nkq cfJxfg u/L Jofkfl/s k|of]hgsf nflu laqmL ug]{ sf7sf] Go"gtd d"No lgwf{/0f ubf{ ;/sf/L /fh:j b/ / :yfgLo ahf/ efp ;d]tnfO{ cfwf/ dfgL Go"gtd\ d"No lgwf{/0f ug'{kg]{ Joj:yf u/]sf] 5 . j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd nfu" u/L ?v s6fg u/]sf ;a}h;f] pkef]Qmf ;d"xn] h'g;'s} u|]8sf] sf7 klg Go"gtd ;/sf/L d"Nodf af]nkq cfJxfg u/]sf] / sf7 Jofj;foLn] ldn]dtf]df :yfgLo ahf/ d"NoeGbf lgs} sd d"Nodf sf7 ;sf/]sf] b]lvof] . o; cfwf/df x]bf{ ;fnsf] P u|]8sf] sf7 k|lt 3glkm6 ?= !))) dfvl/b u/L ahf/df k|lt 3glkm6 ?= %))) eGbf a9L d"Nodf laqmL u/]sf] kfOof] . o;af6 ldn]dtf]df sf7sf] ;sf/ d"No sd sfod u/L u/fO{ d"No clej[l4 P]g, @)%@ sf] bkmf !@s df ul/Psf] Joj:yfsf] ;d]t 5nL ePsf] b]lvG5 . d"No clejl[4 s/ 5Ng] p2]Zon] sf7sf] d"No sd sfod u/fO{ lnnfd u/fpgdf e"ldsf v]Ng] ;fd'bflos jgsf cWoIf, ldn]dtf]df sd d"Nob/df sf7 vl/b ug]{ sfo{df ;+nUg sf7 Jofj;foL / o:tf] sfo{nfO{ k|f]T;fxg ug]{ kbflwsf/Lx?sf] klxrfg u/L sfg'gL sf/afxL ug'{kg]{ b]lvG5 .

#=% j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd sfof{Gjogdf b]lvPsf Joj:yfksLo clgoldttf M–

-!_ j}1flgs jgsf sfo{of]hgf th'{df ubf{ sfo{ljlw / dfu{bz{gx?sf] pNn+3g

;fd'bflos jg ljsf; sfo{qmdsf] dfu{bz{g, @)&! / ;fd'bflos jgsf] ;|f]t ;j]{If0f dfu{bz{g, @)^! df ;fd'bflos jgsf] sfo{of]hgf th'{df ubf{ 6f]n e]nf, ljleGg lxt ;d"xsf] e]nf, ;/f]sf/jfnf lgsfox?;Fusf] 5nkmn, ;fwf/0f ;efdf 5nkmn nufotsf !@ j6f r/0fx? k"/f ug'{kg]{ Joj:yf ul/Psf] 5 eg] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! sf] a'Fbf g+= @=# df j}1flgs jgsf] sfo{of]hgf th'{df ubf{ ;fd'bflos jg pkef]Qmfx?;Fu 5nkmn ug]{, /fhgLlts bnx?;Fu cGt/s[of ug]{, kqsf/x?;Fu cGt/lqmof u/L hfgsf/L u/fpg], lhNnf jg ;dGjo ;ldlt;Fu 5nkmn u/L ;xdlt ug]{ / sfo{of]hgf sfof{Gjogsf qmddf oL ;a} ;/f]sf/jfnfx?;Fu 5nkmn u/L lgoldt ?kdf :ynut cjnf]sg u/fpg] / ;Nnfx ;'emfj lng'kg]{ Joj:yf ul/Psf] 5 . jg clws[tx?, jg pkef]Qmf ;d"xsf kbflwsf/L / jg pkef]Qmfx?;Fu 5nkmn ubf{ ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jgdf nfu" u/]sf j}1flgs jgsf sfo{of]hgfx? afXo k/fdz{bftfx?åf/f Psn ?kdf k|lqmof cjnDag gu/L tof/ ug{ nufO{ nfu" ul/Psf] b]lvof], h; cg';f/ j}1flgs jgsf sfo{of]hgfx? th'{df ug]{ qmddf ;fd'bflos jgsf dfu{bz{g / sfo{ljlwx?df pNn]v ul/Psf s'g} klg k|lqmofx? kfngf u/]sf] b]lvPg . o;/L ljBdfg sfo{ljlwx? g} kfngf gu/L th'{df u/]sf j}1flgs jgsf sfo{of]hgfx? :jtM cj}w /x]sf]n] pQm sfo{of]hgfx? vf/]h ug{sf nflu lgb]{zg lbg cfjZos b]lvG5 .

-@_ cj}w ;fwf/0f ;ef÷sfo{;ldlt / lst]{ b:tvtsf] k|of]u

jg sfof{no, k/fdz{bftf / sf7 Jofj;foLx?sf] bjfjdf afXo kIfaf6 ;fd'bflos jgx?df j}1flgs jg sfo{qmd nfu" ul/Psf sf/0f jg tyf jftfj/0f, pkef]Qmf ;d"xsf] :jfoQtf / ;fdflhs–cfly{s kIfdf Jofks gsf/fTds k|efjx? b]lvPkl5 jg pkef]Qmf ;d"xsf 3/w'/L


258

;b:ox?n] j}1flgs jg Joj:yfkg k|lqmofsf] Jofks lj/f]w ug{ z'?cft u/]sf] b]lvg cfof] . ;fd'bflos jg;DaGwL sfo{ljlw / dfu{bz{gx?df ;fd'bflos jgsf] sfo{of]hgf, jflif{s sf7 s6fgsf] of]hgf / jflif{s sfo{qmdx? ;fwf/0f ;efaf6 cg'df]bg u/fpg' kg]{ Joj:yf ul/Psf]n] o;sf nflu pkef]Qmf ;d"xaf6 Jofks bjfj ePkl5 jg sfof{no / pkef]Qmf ;d"xsf s]xL kbflwsf/Lx?n] gfd dfqsf ;fwf/0f ;ef /fvL lg0f{o k'l:tsfx?df j}1flgs jgsf] lj/f]w ug]{nfO{ wDsfO{ b:tvt ug{ nufpg], sltko 3/w'/Lsf ;b:ox?nfO{ nnfO{kmsfO{ b:tvt u/fpg] / ;fwf/0f ;efsf] ax'dtn] j}1flgs jg Joj:yfkgsf] sfo{of]hgf / jflif{s sf7 s6fgsf] of]hgf kfl/t u/]sf] b]vfpgsf nflu clwsf+z jg pkef]Qmf ;b:ox?sf] lst]{ b:tvt u/fpg] u/]sf] s'/f pknAw lg0f{o k'l:tsfx?sf] cWoog ubf{ :ki6 ?kdf b]lvG5 .

lst]{ sfuhftx? tof/ ug]{ qmddf s}nfnL lhNnfsf] df]xGofn ufpFkflnsfdf /x]sf] r'/]dflnsf ;fd'bflos jgsf] cWoIf ljut @ jif{b]lv ef/tsf] a}+unf]/df a:b} cfPsf]df pgsf] gfddf ;d]t pkef]Qmf ;d"xsf cGo kbflwsf/Lx?n] lst]{ b:tvt u/L j}1flgs jgsf] sfo{of]hgf :jLs[t u/fO{ ?v s6fg ub}{ cfPsf] kfOof] . To;}u/L w]/}h;f] ;fd'bflos jgsf sfo{;ldltsf kbflwsf/L / ;b:ox?n] j}1flgs jgk|lt c;xdlt b]vfpFb} /fhLgfdf lbPsf] sf/0f ;fd'bflos jgsf sfo{;ldltx?df u0fk'/s ;+Vof k'Ug ;Sg] cj:yf g/x]kl5 sfo{;ldltsf] u0fk'/s ;+Vof g} gk'uL ul/Psf lg0f{ox?nfO{ cfwf/ dfgL l8lehgn jg clws[tx?n] ?v s6fg cfb]z lbb} cfPsf] b]lvof] . To:t} ;fd'bflos jgsf jf:tljs pkef]Qmf 3/w'/Lsf ;b:ox?n] ;fwf/0f ;efdf c;xdlt hgfO{ b:tvt ug{ gdfg]sfdf 3/w'/L g} gePsf gSsnL 3/w'/L tof/L ug{ / Pp6} 3/w'/LnfO{ s}of} ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf] ;fwf/0f ;b:o agfO{ lg0f{o k'l:tsf tof/ ug]{ u/]sf] ;d]t kfOof] . ;dodf ;fwf/0f ;ef g} cfof]hgf gu/]sf] sf/0f ;fem]bf/L jg pkef]Qmf ;d"xsf sfo{;ldltx?sf] kbfjlw ;dfKt ePsf]df jg tyf e"–;+/If0f ljefuaf6 kq n]vL ;a} sfo{;ldltsf] kbfjlw Ps jif{sf nflu a9fPsf] b]lvof] . s}nfnLsf] ef/tfn ;fem]bf/L jg / afX|jg ;fem]bf/L jgdf j}1flgs jgdf lst]{ sfuhft v8f u/L jg ljgfz ePsfn] /f]sL kfpF egL !% ;o hgf jg pkef]Qmfx?n] b:tvt u/L k|b]zsf] pBf]u, ko{6g, jg tyf jftfj/0f / k|b]z jg lgb]{zgfno ;dIf lgj]bg lbPsf]df dGqfno / k|b]z jg lgb]{zsaf6 s'g} ;'g'jfO{ geO{ lg/Gt/ jg ljgfz ePsf] b]lvof] . o;af6 vf;u/L k|b]z jg lgb]{zsn] jg k}bfjf/ laqmL ljt/0f lgb]{lzsf, @)&# sf] bkmf !@-!_ / bkmf !% df tf]lsPsf] bfloTj kfngf gu/L cfkm"nfO{ k|fKt clVtof/sf] b'?kof]u u/]sf] b]lvof] . o;/L j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd nfu" ul/Psf ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x / ;fem]bf/L jg pkef]Qmf ;d"xdf pkef]Qmf ;d"xsf ;fwf/0f ;b:ox? / kbflwsf/Lx?sf] lst]{ b:tvt ug]{, gSsnL pkef]Qmf 3/w'/L v8f ug]{ / Pp6} 3/nfO{ Ps eGbf w]/} jg pkef]Qmf ;d"xdf ;b:o agfpg] sfo{x? ul/b} cfPsf]n] ljs[lt ;[hgf ePsf] b]lvof] . d'Vo ?kdf s}nfnL, s~rgk'/, slknj:t', gjnk'// l;Gw'nLdf lst]{ sfuhft v8f ug{df ;+nUg ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jg pkef]Qmf ;d"xsf kbflwsf/Lx?, jg sfof{nosf sd{rf/Lx? / sf7 s6fgdf ;+nUgx?sf] klxrfg / 5fglag u/L] k|rlnt sfg"g adf]lhd sf/afxLsf nflu lgb]{zg lbg' cfjZos /x]sf] 5 .

-#_ ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf] lg0f{o k|s[ofdf cg'lrt k|efj

jg P]g, @)&^ sf] bkmf #@ cg';f/ ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x Ps cljlR5Gg, pQ/flwsf/jfnf, :jzfl;t / ;+ul7t ;+:yf xf] . To;}u/L jg P]g, @)&^ sf] bkmf !* cg';f/ pkef]Qmf ;d"xnfO{ ;fd'bflos jgsf] ljsf;, ;+/If0f, pkof]u / Joj:yfkgsf ;fy} :jtGq ?kdf jg


259

k}bfjf/sf] d"No lgwf{/0f u/L laqmL ljt/0f kfpg] clwsf/ /x]sf] 5 . pQm Joj:yfx? ePklg l8lehgn jg clws[tx?n] ;fd'bflos jgdf j}1flgs jg Joj:yfkg nfu" u/L k|fs[lts ?vx? s6fg ug]{ eP sfo{of]hgf :jLs[t u/L ?v s6fg ug{ s6fg cfb]z lbg] cGoyf sfo{of]hgf g} :jLs[lt gug]{ / 9nfk8f sf7x? ;d]t ;+sng ug{ glbg] sfo{ u/]sf]n] pkef]Qmf ;d"xsf] :jfoQtfdf ;d]t k|efj kg]{u/L j}1flgs jgsf] sfo{of]hgf nfu" ub}{ cfPsf] s'/f pkef]Qmf ;d"xsf kbflwsf/Lx?;Fusf] 5nkmnaf6 :ki6 x'g cfPsf] 5 . ;fd'bflos jgsf] lg0f{o k|lqmof / sf7sf] d"No lgwf{/0f k|s[ofdf jg sfof{nox? / sf7sf 7]s]bf/x?af6 x'g] x:tIf]k aGb ug{sf sbd rfNg'kg]{ b]lvPsf] 5 .

-$_ lglxt :jfy{sf] åGå

;fd'bflos jgsf] ?v s6fg tyf sf7 vl/bdf ;nUg x'g] JolQm tyf sf7 Jofj;foLx? ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf] sfo{;ldltdf klg kbflwsf/Lsf] ?kdf /xbf :jfy{ aflemg] cj:yf ;[hgf x'G5 . To;}n] ;fd'bflos jgsf ljleGg lgb]{lzsf, sfo{ljlw / dfu{bz{gx?df ;fd'bflos jgsf] ?v s6fg tyf sf7 vl/bdf pkef]Qmf ;d"xsf] sfo{;ldlt eGbf aflx/sf JolQmx? ;+nUg x'g] ;Sg] Joj:yf u/]sf] 5 . t/ :ynut 5nkmnx?af6 Pp6} JolQm ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf] sfo{;ldltdf kbflwsf/L eO{ ;f]xL ;fd'bflos jgsf] j}1flgs jgsf ?v s6fg / sf7sf] vl/b laqmLdf ;d]t ;+nUg x'Fb} cfPsf] b]lvof] . o;af6 ;fd'bflos jgsf] g]t[Tj g} sAhf u/L ;fd'bflos jgdf ?v s6fgsf nflu j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd nfu" u/L :jfy{ aflemg] lsl;dn] sfd ub}{ cfPsf] b]lvPsf]n] ?v s6fg / sfi7 Joj;fodf ;+nUg JolQm ;fd'bflos jgsf] kbflwsf/L x'g gkfpg] af/]df :ki6 Joj:yf ug{sf nflu lgb]{zg lbg' kg]{ cfjZostf b]lvof] .

-%_ c:jfefljs hLjgz}nL

@)&! ;fnb]lv ;fd'bflos jg tyf ;fem]bf/L jgdf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd nfu" ul/Psf t/fO{, r'/] If]q / leqL dw]zdf kg]{ lhNnfx?df lhNnf jg clws[t / xfn l8lehgn jg clws[t ePsf JolQmx?n] c:jfefljs pRr hLjg:t/ ofkg ub}{ cfPsf] eGg] s'/fnfO{ 5nkmnsf qmddf vf;u/L ;/sf/L jg k|fljlwx?, :yfgLo txsf k|ltlglwx? / jg pkef]Qmf ;d"xn] ;d]t p7fPsf] kfOof] . ;fd'bflos jg ljsf; sfo{qmdsf] dfu{bz{g, @)&! cg';f/ ;fd'bflos jgsf kbflwsf/Lx? klg ;fj{hlgs kb wf/0f u/]sf] JolQm ;/x dflgG5g\ . sltko lgjf{lrt j8f cWoIf g} j}1flgs jg sfo{qmd nfu" u/]sf] ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xdf cWoIf ePsf] / pQm JolQmx?n] ;d]t c:jfefljs pRr hLjg:t/ ofkg ub}{ cfPsf] s'/f :ynut 5nkmnaf6 yfxf x'g cfof] . o;/L j}1flgs jgsf gfddf clgoldttf u/L c:jfefljs pRr hLjg:t/ ofkg ub}{ cfPsf] b]lvPsf]n] j}1flgs jg sfo{qmd nfu" u/]sf lhNnfx?sf tTsfnLg ;dodf sfo{/t kbflwsf/Lx?, ;fd'bflos jgsf] ;d]t kbflwsf/L ePsf lgjf{lrt hgk|ltlglwx? / j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd nfu" u/]sf ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf kbflwsf/Lx?sf] klxrfg u/L yk cg';Gwfg ug'{kg]{]{ b]lvG5 . clVtof/ b'?kof]u cg';Gwfg cfof]un] tof/ u/]sf] g]kfndf e|i6frf/ / ;'zf;gsf] cj:yf;DaGwL cWoog, @)&% df e|i6frf/ a9L x'g] sfof{nox¿ dWo] jg sfof{nox? klg kg]{ ePsf]n] oL sfof{nox?df O{–;km\6j]o/ k|f]u|fldªsf] ljsf; ug]{ / O{–xflh/L ug]{ Joj:yf nfu" ug]{ egL ;'emfj lbPsf]n] pQm ;'emfj sfof{Gjog ug{sf nflu Joj:yf ug{ cfjZos b]lvG5 .


260

#=^ j}1flgs jgsf sf/0f l;lh{t ;fdflhs c;/x?

-!_ sf7 sAhfsf nflu ;fdflhs c;'/Iff / n}lËs lx+;f

;fd'bflos jgdf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd nfu" ug{sf nflu pkef]Qmf ;d"xsf] ;fwf/0f ;ef / sfo{;ldltsf] a}7sx?df sf7 Joj;foL ;+/lIft cglws[t ;d"xx? kl/rfng ul/Psf] egL ljleGg ;fd'bflos jgsf k"j{kbflwsf/Lx?n] 5nkmndf lrGtf JoQm ub}{ j}1flgs jg sfo{qmd x6fOlbgsf nflu cg'/f]w u/] . ljleGg pkef]Qmf ;d"xdf ePsf 5nkmnaf6 k|fKt hfgsf/L cg';f/ j}1flgs jgsf sf/0f vf;u/L s}nfnL / s~rgk'/sf ;fd'bflos jgdf ePsf ;fwf/0f ;efx? ljrf}lnof / cj}w nufgLstf{åf/f kl/rflnt cglws[t ;d"xx?af6 sAhf x'g] / lx+;fTds em8kdf kl/0ft eO{ s}of}+ jg pkef]Qmfx? 3fOt] eO{ c:ktfndf pkrf//t /x]sf] klg kfOof] . ;fd'bflos jgsf] ;fwf/0f ;efdf j}1flgs jg Joj:yfkgsf] lj/f]w ug]{ jf k|Zg p7fpg] dlxnfx? dfly ;d]t dlxnf lx+;fsf 36gfx? ePsf] Joxf]/f cjut eof] . s~rgk'/sf] z'Snfkmf6f–* df /x]sf] a}hgfy ;fd'bflos jg nufotsf sltko ;fd'bflos jgx? j8f cWoIfn] pkef]Qmf ;d"xsf kbflwsf/L x6fO{ cfkm} cWoIf eO{ sfo{;ldlt sAhf u/]sf] b]lvof] . l;Gw'nLdf j}1flgs jgsf] lj/f]w ug]{ JolQmnfO{ s'6lk6 ul/Psf] sf/0f @)&! ;fndf d[To" ePsf] ;d]t hfgsf/L x'g cfPsf] 5 . o;/L j}1flgs jgsf sf/0f ;fdflhs c;'/Iff, lx+;f, åGå / n}+lus lx+;f ;d]t x'Fb} cfPsf]n] o:tf] lsl;dsf] jg Joj:yfkg k|0ffnLdf k'glj{rf/ ug{ cfjZos /x]sf] b]lvof] .

-@_ jg If]q sAhf u/L ljkGg / ;LdfGts[t ju{nfO{ jg k}bfjf/sf] kx'Fraf6 al~rtLs/0f

:ynut cjnf]sgsf qmddf j}1flgs jg sfo{qmd nfu" ul/Psf ;fd'bflos jgx?sf] d'Vo k|fs[lts jgx?df Kn6 lgwf{/0f u/L ?vx? s6fg ul/+b} cfPsf] b]lvof] . pQm sfo{x?sf] jg pkef]Qmfx? / ;/f]sf/jfnfx?af6 cjnf]sg ePsf lj/f]w x'g ;Sg] / clgoldttf ;d]t aflx/ cfpg] 8/n] ?v s6fg If]qx?df lghL sDkgLsf jgx?df h:t} u/L ;j{;fwf/0fnfO{ jg k|j]z ug{af6 /f]s nufOPsf] b]lvof] . o;af6 vf;u/L jgdf rl/r/0f u/fpg], jgaf6 3fF; bfp/f Nofpg], kft ;+sng ug]{ / jg k}bfjf/df hLjg lge{/ /x]sf ljkGg, ;LdfGts[t / cflbjf;L hghfltx? jg k}bfjf/sf] kx'Fraf6 jl~rt ePsf] b]lvof] . o;af6 jg k}bfjf/df cfwfl/t n3' pBdx? ;d]t k|efljt ePsf] b]lvof] . o;}u/L j}1flgs jg nfu" ug]{ gfddf ;j{;fwf/0f gful/sx?nfO{ ;f+:s[lts k|of]hgsf nflu jg k}bfjf/ ;+sng ug{df ;d]t /f]s nufOPsf]n] ;f+:s[lts clwsf/df ;d]t c;/ k/]sf] u'gf;fx? 5nkmnsf qmddf JoQm ePsf lyP . ;fd'bflos jgsf] d'Vo p2]Zo ul/aL Go"gLs/0f ug'{ /x]sf]df ;f]sf] ljkl/t ul/anfO{ jg k|j]z ug{af6 g} /f]s nufpg] lsl;dsf] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd bL3{sflng ?kdf :yfgLo ;d'bfosf nflu nfebfoL gx'g] ePsf]n] pQm sfo{qmd cg'ko'Qm b]lvPsf] 5 .


261

kl/R5]b–rf/

cWoogsf] lgZsif{ tyf ;'emfj Pj+ lgb]{zgx?

$=! cWoog tyf cg';Gwfgsf] lgZsif{ M–

;fj{hlgs n]vf ;ldlt cGtu{t ul7t o; pk;ldltn] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf af/]df ;ldltsf] a}7saf6 lglb{i6 ul/Psf] zt{ / ;Ldfleq /xL j}1flgs jg Joj:yfkg sfof{qmdsf ljleGg kIfx?df cWoog cg';Gwfg, :ynut cjnf]sg / 5nkmnx?sf cfwf/df j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdn] jftfj/0fLo, cfly{s / ;fdflhs kIfdf gsf/fTds / k|lts"n k|efj kf/]sf] lgisif{ lgsfn]sf] 5 . j}1flgs jg Joj:yfkgsf] sfg"gL / gLltut cfwf/ cWoog ubf{ j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! th'{df ug]{ qmddf pTkfbgd"ns jgaf6 sf7 pTkfbg / /fh:j ;+sngsf nflu ljleGg k|If]k0fx? ul/Psf] / ;f]sf] nflu vf;u/L k'/fgf jg gLltx?sf] cfwf/ lnPsf] cj:yfdf cfjZos k|lqmof k"/f u/L nfu" u/]sf] kfOPg / xfnsf] kl/jlt{t ;Gbe{df kl/dfh{g ul/Psf] 5}g . pQm sfo{ljlwsf] sfof{Gjogsf qmddf vf;u/L t/fO{ tyf r'/] If]q / cGo ljleGg ;+j]bgzLn If]qx?df jg ljgfz eO{ uDeL/ jftfj/0fLo hf]lvdx? pTkGg ePsf] 5 . pQm sfo{ljlw g]kfnsf] ;+ljwfg, g]kfn ;/sf/ -sfo{ljefhg_ lgodfjnL, @)&$, jg gLlt, @)&%, jg P]g, @)&^ / jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)&^ / jftfj/0f ;+/If0f lgodfjnL, @)&& th'{df eO;s]kl5 pQm sfg"gL b:tfj]hx?;Fu tfdn]n gvfO{ sfo{ljlwsf] sfof{Gjodf g} k|ZglrGX p7]sf] 5 .

pQm j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! sf cfwf/df th'{df u/L nfu" ul/Psf ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jg tyf ;/sf/L jgsf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgfx?sf] th{df k|lqmof / sfof{Gjogdf ePsf q'6Lsf sf/0f t/fO{, r'/] If]q, hnfwf/ If]q, l;d;f/ If]q, jGohGt'sf] h}ljs dfu{ / e"–Ifosf] b[li6sf]0fn] ;+j]bgzLn If]qx?df jg ljgfz eO{ uDeL/ jftfj/0fLo ;d:of pTkGg x'g'sf ;fy} t/fO{ / leqL dw]zsf s[lif e"ld, h}ljs ljljwtf, hLljsf]kfh{g / ef}lts k"jf{wf/df ;d]t gsf/fTds c;/ k/]sf] b]lvFbf pQm sfo{ljlw / ;f] cGtu{t th'{df ul/Psf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgfx? vf/]h ug'{kg]{ lgZsif{df pk;ldlt k'u]sf] 5 .

j}1flgs jgsf dfWodaf6 cfly{s If]q / ;/sf/L /fh:j ;+sngsf nflu ul/Psf] k|If]k0f xr'jf /x]sf] 5 . ;'zf;gsf sdhf]/L, lg/Gt/ ?kdf k|fs[lts jgsf] cglws[t bf]xg / jg k}bfjf/sf] Jofks b'?kof]u, cfly{s clgoldttf, ?v s6fg ul/Psf If]qdf k'g?Tkfbgsf] Go"gtfsf sf/0f lbuf]kgfsf] cefj, /fHo / ;d'bfosf] Jofks nufgLsf afah'b hf]lvdk"0f{ / q'6Lk"0f{ sfo{of]hgsf] tof/L / sfof{Gjogsf sf/0f nIo xfl;n geO{ ;d'bfodf pRr cfly{s gf]S;fgL ePsf] cj:yf 5 . j}1flgs jg Joj:yfkgsf gfddf clgoldtf ug]{ JolQm / ;+:yfnfO{ cfjZos sfg'gL sf/afxL u/L ;'zf;gsf] k|Tofe"lt ug'{kg]{ b]lvPsf] 5 . ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xx? lg/Gt/ ?kdf pRr Jofhb/sf] u}/a}+lsË C0fdf ;~rfng eO{ :yfgLo ;d'bfodf hf]lvdx? pTkGg x'g'sf ;fy} jgdf hLjg lge{/ /x]sf ljkGg ju{sf] nflu j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd nfebfoL geO{ ;d[l4sf nflu jg eGg] g]kfnsf] ;/sf/sf] cjwf/0ff xfl;n x'g g;Sg] b]lvPsf] 5 . o;nfO{ ;'wf/ ug{ gofF lbuf] jg Joj:yfkg sfo{ljlw th'{df u/L ;f]xL cg';f/ ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jgdf


262

lbuf] jg Joj:yfkg sfo{of]hgf th'{df ug{ / ;f] sf] sfof{Gjog ug{ pko'Qm x'g] b]lvPsf] 5 .cg'udg ;+oGqnfO{ k|efjsf/L agfpg klg plQs} h?/L b]lvG5 .

$=@ ;ldltaf6 lbOPsf ;'emfj Pj+ lgb]{zgx?

-s_ gLltut Pj+ sfg'gL ;'wf/sf nflu lbg'kg]{ lgb]{zgx?

29. g]kfn ;/sf/ -sfo{ ljefhg_ lgdfojnL, @)&$ sf] lgod % -cg';"rL @ sf] !-*__ cg';f/ ;+3Lo dGqfnox?n] th'{df ug]{ lgb]{lzsf / sfo{ljlwx? dlGqkl/ifb\af6 :jLs[t u/fpg' kg]{ Joj:yf /x]sf] / jg P]g, @)&^ sf] bkmf *$ df jg P]g / jg lgodfjnLsf] sfof{Gjogsf nflu cfjZos kg]{ lgb]{lzsf / sfo{ljlwx? g]kfn ;/sf/n] kfl/t ug'{kg]{ Joj:yf /x]sf]df tTsfnLg jg tyf e"–;+/If0f dGqfnoaf6 ldlt @)&!.&.@& sf] ;lrj:t/Lo lg0f{oaf6 j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! Nffu" ul/Fb} cfPsf] b]lvPsf] x'Fbf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! vf/]h u/L /fli6«o jg gLlt, @)&% / jg P]g, @)&^ sf] p2]Zo cg'?k jg If]qsf] cfly{s, ;fdflhs / jftfj/0fLo kIf ;d]t ljrf/ u/L ;xeflutfd"ns ?kdf lbuf] jg Joj:yfkg ug{ cfjZos kg]{ ;"rsx? ;lxtsf] /fli6 «o dfkb08 th'{df u/L nfu" ug{ g]kfn ;/sf/nfO{ lgb]{zg lbg] .

30. jg P]g, @)&^ sf] bkmf !! adf]lhd jg If]qsf nflu Plss[t jf k|b]zut / l8lehgn txdf ;d]t jg;DaGwL /0fgLlts of]hgf th'{df u/L ;f]xL cg';f/ jg Joj:yfkg ug]{ Joj:yf ePsf]df ;f] gu/L k|fs[lts jgdf /x]sf] ljz]if u/L ;fnsf ?v s6fgdf s]lGb|t eO{ j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgfx? dfq th'{df u/L sfof{Gjog ubf{ jg tyf jftfj/0fsf] ljgfz / cfly{s Iflt x'g uPsf] b]lvPsf]n] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgfx? tTsfn vf/]h u/L jg P]g, @)&^ sf] bkmf !! adf]lhd jg tyf jftfj/0f dGqfnosf] ;+of]hgdf cfly{s, ;fdflhs / jftfj/0fLo kIfsf] ;d]t ljrf/ u/L Plss[t jf k|b]zut txdf jg;DaGwL /0fgLlts of]hgf th'{df u/L ;f]xL cg';f/ ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jg;DaGwL lbuf] jg Joj:yfkg sfo{of]hgf th'{df ug{ / To;nfO{ sfof{Gjog u/L jg Joj:yfkg ug{ g]kfn ;/sf/nfO{ lgb]{zg lbg]] .

31. jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)&^ sf] bkmf #) adf]lhd 3f]if0ff ul/Psf] r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qdf jftfj/0f ;+/If0f lgodfjnL, @)&& sf] lgod #$ cg';f/ s'g} klg jg:klt sf6\g, 9fNg, x6fpg, pv]Ng, km]g{ tyf jg:kltnfO{ xflg gf]S;fgL k'¥ofpg gkfOg] Joj:yf ul/Psf], jftfj/0f ;+/If0f If]qsf] cflwsfl/s lgsfosf] ?kdf /x]sf] /fi6«klt r'/] t/fO{ dw]z ;+/If0f ljsf; ;ldltn] jg sfof{nox?nfO{ ?v s6fg ug]{ u/L sfo{of]hgf agfpg cg'dlt jf :jLs[lt glbPsf], g]kfn ;/sf/ dlGqkl/ifb\af6 ldlt @)&@.!.@% df r'/] If]qdf !( l8u|L;Ddsf] le/fnf] jgaf6 9nfk8f, d/]sf], dg{ nfu]sf], /f]u nfu]sf], afËfl6Ëf / a'9f ?vx?af6 dfq sf7 bfp/f ;+sng ug{ kfOg] / sf7 bfp/f ;+sng ug]{ k|of]hgsf nflu r'/] If]qsf] jgdf af6f] agfpg gkfO{g] lg0f{o ePsf] / g]kfn ;/sf/ dlGqkl/ifb\af6 :jLs[t r'/] t/fO{ dw]z ;+/If0f tyf Joj:yfkg u'?of]hgf, @)&$ df !( l8u|LeGbf a9L le/fnf] jgdf ;+/If0fd'vL jg Joj:yfkg dfq ug{ kfOg] Joj:yf u/]sf] cj:yfdf oLIf]qdf nfu" ul/Psf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd /4 u/L lbuf] jg Joj:yfkg sfo{of]hgfx? th'{df u/L sfof{Gjog ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .


263

32. ;fj{hlgs n]vf ;ldltåf/f ul7t j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd cWoog tyf 5fglag pk;ldltnfO{ :ynut cWoog, cg';Gwfg / cjnf]sg qmddf jg tyf jftfj/0f dGqfno, k|b]zdf /x]sf] pBf]u, ko{6g, jg tyf jftfj/0f dGqfno, k|b]z jg lgb]{zgfno, jg sfof{nox? / jg pkef]Qmf ;d"xx?n] cfjZos sfuhftx? pknAw gu/fpg], dfu u/]sf sfuhftx? n'sfpg] jf gi6 ug]{, em'6\7f / lst]{ ljj/0f pknAw u/fpg], cfjZos sfuhft jf ljj/0f pknAw u/fpg c6]/ ug]{ / s}of}+ lhNnfaf6 xfn;Dd klg dfu ul/Psf sfuhft / ljj/0fx? pknAw u/fpg g;s]sf] cj:yfdf ag ;DaGwL e/kbf]{ Plss[t ;"rgf Joj:yfkg k|0ffnLsf] Joj:yf ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

33. jg P]g, @)&^ / jg lgodfjnL, @)%! Pj+ jg ;DaGwL ljleGg lgb]{lzsf / sfo{ljlwx?df ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jgsf sfo{of]hgf th'{df ubf{ jg sfof{non] k|fljlws ;xof]u pknAw u/fpg' kg]{ Joj:yf ul/Psf]df ;f] gu/L ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jgsf sfo{of]hgfx? th'{df ubf{ c:jfefljs ?kdf nfvf}+ /sd k/fdz{bftfx?nfO{ pknAw u/fpFb} cfPsf], k/fdz{bftfx?n] lkmN8df uO{ sDtLdf ^ dlxgf nufP/ tof/ ug'{kg]{ sfo{of]hgf sf7df08f} / xf]6ndf a;L lst]{ / gSsn u/L q'6Lk"0{f sfo{of]hgf tof/ ug]{ u/]sf], ;fd'bflos jgsf sfo{of]hgf jgfpg] sfo{df ;+nUg k/fdz{bftfsf] of]Uotf / hjfkmb]lxtf gtf]lsPsf] / k/fdz{bftfsf sf/0f x'g uPsf] jg ljgfz jf jftfj/0fLo Iflt jfkt Ifltk"lt{ e/fpg] ljifodf s'g} Joj:yf gul/Psf]n]] pQm sfo{ /f]sL ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jgsf sfo{of]hgf th'{df ubf{ jg sfof{non] g} k|fljlws ;xof]u pknAw u/fpg' kg]{ Joj:yfnfO{ k|efjsf/L ?kdf sfof{Gjog ug{ / jg sfof{nosf] k|fljlws Ifdtfn] gEofpg] eO{ k/fdz{bftf lng' kg]{ cj:yf ePdf g]kfn jg k|fljlws kl/ifb\sf] :yfkgf u/L ;f] kl/ifb\ dfkm{t ;fd'bflos jg tyf ;fem]bf/L jgsf sfo{of]hgf agfpgdf k|fljlws ;xof]u ug]{ k/fdz{bftfx?sf] of]Uotf Pj+ hjfkmb]lxtf, k/fdz{bftf 5gf}6 tyf kfl/>ldssf] ;Ldf / k/fdz{bftfn] agfPsf] jg Joj:yfkg sfo{of]hgfsf sf/0f jgdf Iflt ePdf Ifltk"lt{ e/fpg] ljifodf cfjZos sfg"gL Joj:yf ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

34. jg ;+/If0f If]qsf] jg ljgf; x'g] u/L j}1flgs jg Joj:yfkgsf cfwf/df ?v s6fg ug]{ sfo{ h}ljs dfu{ ;+/If0fdf 3fts x'g] ePsf] / pQm sfo{of]hgfx? jg P]g, @)&^ sf] bkmf !% ljkl/t ePsf]n] ‘jg ;+/If0f If]q’ df kg]{ ;fd'bflos jgsf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgfx? tTsfn vf/]h u/L lbuf] jg Joj:yfkg sfo{of]hgf th'{df u/L sfof{Gjog ug{ / s}nfnLsf] a;Gtf jg ;+/If0f If]q, s~rgk'/sf] nfnemf8L–df]xgf jg ;+/If0f If]q, z'SnfkmfF6f /fli6«o lgs'~hsf] dWojtL{ If]q / 88]Nw'/fsf] dxfef/t If]qnfO{ Ps cfk;df hf]8\g] u/L jg P]g, @)&^ sf] bkmf !% adf]lhd jg ;+/If0f If]q 3f]if0ff u/L pQm jgx?nfO{ ;+/If0fd'vL ;fd'bflos jgsf] ?kdf Joj:yfkg ug{ u/fpg g]kfn ;/sf/nfO{ lgb]{zg lbg] .

-v_ sfg'gL sf/afxLsf nflu lgb]{zgx?

35. jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)&^ sf] bkmf #) adf]lhd l;dfgf lgwf{/0f u/L jftfj/0f ;+/If0f If]q 3f]if0ff ul/Psf] r'/] / t/fO{sf] jgdf j}1flgs jg Joj:yfkg ug]{ egL sf7 s6fg / ;+sng ug]{ gfddf e"–Ifo x'g] u/L htftt} af6f] / 7"nf tyf rf}8f clUg/]vfx? lgdf{0f u/L


264

Jofks e"–Ifo u/fO{ jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)&^ sf] bkmf #) / jftfj/0f ;+/If0f lgodfjnL, @)&& sf] lgod #$ ljkl/tsf] sfo{ u/]sf] b]lvg cfPsf]n] o; sfo{df ;+nUg cg'z"rL ^, & / * df plNnlvt ;d]t ;a} bf]ifL l8lehgn jg clws[t, ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf kbflwsf/Lx?, j}1flgs jg sfo{of]hgf agfpg] k/fdz{bftf / jg s6fgsf] 7]Ssf lng] 7]s]bf/x?sf] klxrfg u/L jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)&^ sf] bkmf #%-#_ adf]lhd sf/jfxL ug{ g]kfn ;/sf/nfO{ lgb]{zg lbg] .

36. j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd nfu" ul/Psf ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xdf pkef]Qmf ;d"xsf ;fwf/0f ;b:ox? / kbflwsf/Lx?sf] lst]{ b:tvt ug]{, gSsnL jg pkef]Qmf 3/w'/L v8f ug]{ / Pp6} 3/nfO{ Ps eGbf w]/} jg pkef]Qmf ;d"xdf ;b:o agfO{ j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd cGtu{t ?v s6fg ug{sf nflu lst]{ sfuhft tof/ ug]{ sfo{x?df ;+nUg /xL clVtof/sf] b'?kof]u u/L e|i6frf/df ;+nUg /x]sf s}nfnL, s~rgk'/, slknj:t', gjnk'/, l;Gw'nL, nufotsf lhNnfx?df j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf nfu" u/]sf ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jg pkef]Qmf ;d"xsf cg';"rL ^, & / * df plNnlvt ;d]t ;a} bf]ifL kbflwsf/Lx?, k|b]zsf jg sfof{nosf kbflwsf/L, l8lehgn jg sfof{nosf sd{rf/Lx? tyf sfo{of]hgf agfpg] k/fdz{bftfx? / sf7 s6fgdf ;+nUg JolQmx?sf] klxrfg / yk 5fglag u/L sfg'gL sf/afxL ug{ clVtof/ b'?kof]u cg';Gwfg cfof]unfO{ lgb]{zg lbg] .

37. ;fd'bflos jgsf] jg k}bfjf/ ;+sng tyf laqmL ljt/0f lgb]{lzsf, @)&! sf] bkmf !$-@_ df ;fd'bflos jgdf ?v s6fg, d'5fg tyf ;+sng ubf{ pkef]Qmf ;d"xn] cfkm\g} vr{ / lhDd]jf/Ldf cfly{s tyf dfgjLo ;|f]t kl/rfng u/L ug'{kg]{ / o;sf nflu s'g} JolQmaf6 ;fk6L jf sf7 bfp/f Joj;fodf ;+nUg JolQm, kmd{, sDkgL jf pBf]uaf6 clu|d nufgLsf ?kdf /sd lng gkfOg] Joj:yf ul/Psf] ePklg j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd nfu" ug{ egL ljleGg ljrf}lnof / sf7 Jofj;foLx?af6 C0fsf ?kdf pRr Jofhb/ lng] lbg]u/L ;|f]t gv'n]sf] /sd, lnP lbPsf] gb]lvg] /sd, u}/a}+lsË sf/f]jf/sf] /sd / ca}w /sd ?v s6fgdf nufgL u/L pkef]Qmf ;d"xnfO{ lg/Gt/ ?kdf C0fdf 8'afO{ xfgL gf]S;fgL u/]sf]] b]lvPsf]n] o:tf] sfo{df ;+nUg ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf cg';"rL ^, & / * df plNnlvt ;d]t ;a} bf]ifL kbflwsf/Lx?nfO{ yk 5fglag u/L sfg'gL sf/afxL ug{ clVtof/ b'?kof]u cg';Gwfg cfof]unfO{ lgb]{zg lbg] .

38. s}nfnL / s~rgk'/ lhNnfdf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf nfu" u/]sf ;fd'bflos jgx? / ;fem]bf/L jgx?df lgwf{l/t s6fg Kn6 eGbf aflx/ uO{ cTolws ?vx? s6fg u/]sf] b]lvPsf]n] pQm sfo{df ;+nUg ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jgsf cWoIfx?, ?v s6fgdf ;+nUg JolQmx? / s6fg cg'udg gu/L jf j]jf:tf u/L jg ljgfzdf ;3fpg] cg';"rL ^ df plNnlvt ;d]t ;a} bf]ifL l8lehgn jg clws[tx? / k|b]z jg lgb]{zs pk/ 5fglag u/L jg P]g, @)&^ sf] bkmf $( adf]lhdsf] s;'/ u/]sf] cfwf/df pQm P]gsf] bkmf %) adf]lhdsf] ;hfo x'g] u/L sfg'gL sf/jfxL ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnnfO{ lgb]{zg lbg] .

39. j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf th'{df ubf{ kmnkm"n tyf aLp lbg g;Sg] u'0f:t/xLg dfp÷aLp /fVg] u/L sfo{of]hgf th'{df u/]sf], jftfj/0fLo b[li6sf]0fn] hf]lvdk"0f{ If]qx?df s6fg Kn6 lgwf{/0f u/]sf] / sf7 Jofj;foL;Fu ldn]dtf] u/L jgsf] jflif{s j[l4b/eGbf a9L


265

/ s6fg ug{ ldNg] eGbf a9L ?v s6fg ug]{ Joj:yf ;dfj]z u/]sf] sf/0f jg If]qdf ck'/0fLo Iflt x'g uPsf]n] o;/L q'6Lk"0f{ sfo{of]hgf agfPsf] ljifodf cg'udg gu/L k/fdz{bftfnfO{ /sd e'QmfgL ug]{ l8lehgn jg clws[t, t/fO{ e"–kl/lw kl/of]hgfsf k|d'v, /]8 sfof{Gjog s]Gb|sf k|d'v, q'6Lk"0f{ sfo{of]hgf l;kmfl/; ug]{ jg k|fljlws sd{rf/L, q'6Lk"0f{ sfo{of]hgf :jLs[t ug]{ l8lehgn jg clws[t, ;fd'bflos jg;DaGwL sfo{ljlwx?sf] kfngf gu/L sfo{of]hgf th'{df ug]{ k/fdz{bftf ;+:yf tyf JolQmx?, q'6Lk"0f{ sfo{of]hgf :jLs[tLsf nflu cg'/f]w ug]{ ;fd'bflos jgsf kbflwsf/Lx?, sfo{ljlwx?df plNnlvt ;do;Ldf / k|lqmofx?sf] kfngf gu/L cj}w s6fg cfb]z k|bfg ug]{ l8lehgn jg clws[t, q'6Lk"0f{ sfo{of]hgf / cj}w s6fg cfb]z k|of]u u/L ?v s6fg ug]{ 7]s]bf/x? / ?v s6fg If]qx?sf] cg'udg gug]{ jf cg'udg u/]klg jg ljgfz /f]Sg s'g} kxn gug]{ cg';"rL ^ df plNnlvt ;d]t ;a} bf]ifL k|b]z jg lgb]{zsx?nfO{ yk 5fglag u/L sfg'gL sf/afxL ug{ g]kfn ;/sf/nfO{ lgb]{zg lbg] .

40. unt sfo{of]hgf th'{df u/L jg ljgfzdf ;3fpg] k/fdz{bftfx?sf] klxrfg u/L sfnf] ;"rLdf /fvL sfo{of]hgf th'{df ug]{ sfo{ ug{af6 /f]s nufpg / k/fdz{bftfx?sf] pkof]u ;DaGwdf cfjZos gLltut / sfg'gL Joj:yf ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

41. j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd ;+rfngdf clgoldttf u/L ljleGg JolQmx?n] c:jfefljs pRr hLjg:t/ ofkg ub}{ cfPsf] b]lvPsf]n] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd nfu" u/]sf lhNnfdf tTsfnLg ;dob]lv xfn;Dd sfo{/t l8lehgn jg clws[tx?, k|b]z jg lgb]{zsx?, k|b]zsf] pBf]u, ko{6g, jg tyf jftfj/0f dGqfnosf clwsf/Lx? / ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf] kbflwsf/Lsf ?kdf /x]sf lgjf{lrt hgk|ltlglwx? nufot ;a} lhDd]jf/ JolQmx? pk/ ;DklQ z'4Ls/0f -dgL nfpG8l/Ë_ lgjf/0f P]g, @)^$ adf]lhd klxrfg / ;DklQ 5fglag u/L cfjZos sfg'gL sf/afxL ug{ g]kfn ;/sf/nfO{ lgb]{zg lbg] .

-u_ r'/] If]qsf] ;+/If0f ;DaGwdf lbg'kg]{ lgb]{zgx?

42. /fi6«klt r'/] t/fO{ dw]z ;+/If0f ljsf; ;ldlt dfkm{t r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qsf nflu jflif{s ! ca{ %% s/f]8 ah]6 ljlgof]hg x'Fb} cfPtf klg r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qdf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd cGtu{t ?v s6fg / lgdf{0fhGo vlgh kbfy{sf] ca}w bf]xgsf sf/0f r'/] If]qsf] ;+/If0fdf uDeL/ r'gf}lt ;[hgf ePsf] b]lvPsf]n] r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qdf k|efjsf/L ;+/If0fsf sbdx? rfNgsf nflu /fi6«klt r'/] t/fO{ dw]z ;+/If0f ljsf; ;ldltnfO{ lgb]{zg lbg] .

43. t/fO{sf] hnfwf/ If]qsf] ?kdf r'/] If]q, hn;|f]tsf] d'Vo cfwf/sf] ?kdf /x]sf l;d;f/ If]qx? / jg P]g, @)&^ sf] bkmf !% adf]lhd 3f]if0ff ul/Psf jg ;+/If0f If]qx?df /x]sf ;fd'bflos jgx?df j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd ;~rfng ubf{ jGohGt'x?sf] jf;:yfgdf uDeL/ k|efj k/L jGohGt'sf] ljgfz / dfgj–jGohGt' åGå j[l4 eO{ /fHo / k|efljt hgtfsf] 7"nf] cfly{s Iflt / dfgj ;'/Iffdf ;d]t r'gf}lt ylkPsf]n] hnfwf/ If]q, l;d;f/ If]q, jg ;+/If0f If]q / jGohGt'sf] h}ljs dfu{df /x]sf ;fd'bflos jg tyf ;fem]bf/L


266

jgx?df ;+/If0fd'vL lbuf] jg Joj:yfkg sfo{of]hgfx? th'{df u/L sfof{Gjog ug{ lgb]{zg lbg] .

44. t/fO{ / r'/] If]qdf ljutdf q'6Lk"0f{ ?kdf / ;fnsf] ?v s6fgdf s]lGb|t u/L agfOPsf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf adf]lhd cfufdL jif{x?df s6fg ug{sf nflu nfvf}+ ?vx?nfO{ gDal/Ë ul/;lsPsf] / ;f]xL cg';f/ pQm ?vx? s6fg ul/Pdf t/fO{ / r'/] If]qdf /x]sf] afFsL k|fs[lts jg l56\6} ;dfKt x'g] cj:yf b]lvPsf]n] jg P]g, @)&^ sf] bkmf && cg';f/ lg0f{o u/L t/fO{ / r'/] If]qdf pd]/ gk'u]sf ;fn nufotsf dxTjk"0f{ k|fs[lts ?vx? s6fgdf k|ltaGw nufpg / j}1flgs jg sfo{qmdsf nflu ljlgof]hg ul/Psf] ah]6 lgsf;f gug{ gu/fpgsf g]kfn ;/sf/nfO{ lgb]{zg lbg] .

-3_ lbuf] jg Joj:yfkgsf nflu lbg'kg]{ lgb]{zgx?

45. t/fO{sf ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jg tyf rSnf jgx?af6 ?v s6fg u/L sf7 ;+sng ug]{ sfo{of]hgf th'{df ubf{ 5gf}6 s6fg ljlw (Selection system) cjnDjg ug]{ u/L lbuf] jg Joj:yfkg sfo{of]hgf th{'df u/L sfof{Gjog ug{, r'/] If]q afx]s cGoqsf ljleGg ef}uf]lns If]qx?df !( l8u|L;Ddsf] le/fnf] pTkfbgd"ns s'g} jgdf Shelter-Wood System nfu" ug]{ ePdf pQm jgsf] s'g} Pp6f gd"gf k/LIf0f Kn6df slDtdf !) jif{ k/LIf0f u/L k|fs[lts k'g?Tkfbg eO{ ;f]sf] ;+/If0f x'g] s'/f ;'lglZrt ePdf dfq k'g?Tkfbg x'g ;Sg] c? o:t} lsl;dsf Kn6df ;DefJo e"–IfonfO{ Go"gLs/0f ug]{ u/L jg k}bfjf/ pTkfbsTj j[l4sf] p2]Zo /fvL 5gf}6 s6fg ljlw cGtu{tsf] pko'Qm jg ;Da4{g k|0ffnL (Silviculture

System) sf] cfwf/df pQm k|0ffnL nfu" ug{ ;lsg] s'/f gofF th'{df ul/g] lbuf] jg Joj:yfkg dfkb08df ;dfj]z ug{, /fli6«o k|fyldstf k|fKt kl/of]hgfsf nflu :jLsl[t k|fKt u/]sf] lglZrt\ jg If]qdf ;/k6 s6fg ul/P jfkt jftfj/0f ;+/If0f lgodfjnL, @)&& / :jLs[t jftfj/0fLo k|efj d"Nof+sg k|ltj]bg Pj+ jftfj/0fLo Joj:yfkg of]hgf adf]lhd Ifltk"lt{sf] ?kdf j[Iff/f]k0f u/L jg x'sf{pg] s'/fsf] ;'lglZrttf ug{'{kg]{ s'/f ;DalGwt sfo{ljlwx?df pNn]v ug{ / IfoLs/0f ePsf jg If]qx?df j[Iff/f]k0f / ;+/If0fd'vL sfd u/L x'sf{Psf] dfgj lgld{t jgdf dfq pko'Qm jg ;Da4{g k|0ffnL (Silviculture System)

cjnDjg ug{ lbuf] jg Joj:yfkg dfkb08df cfjZos Joj:yf ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

46. jg ;Da4{g k|0ffnL (Silviculture System) cjnDjg u/L jg Joj:yfkg ubf{ jg ;Da4{gsf cfwf/e"t k|fljlws kIfx? -h:t} M aLp÷dfp ?v 5gf}6, aLp tyf la?jf jf d'gf pTkfbg, k'g?Tkfbg ;+/If0f, j[4 tyf /f]uL ?vx? klxrfg ug]{ cfw'lgs k|ljlwsf] k|of]u, ?v s6fgsf nflu lskmfolt / cfw'lgs k|ljlw / cf}hf/x?sf] ;d'lrt k|of]u, s6fg ul/Psf sf7sf] ;'/Iff / u'0f:t/ sfod, k|fljlws 1fgsf] ;[hgf / x:tfGt/0f h:tf sfo{df Go"gtd bIftf sfod ug'{kg]{ ljifox? lbuf] jg Joj:yfkg ;DaGwL /fli6«o dfkb08df pNn]v u/L sfof{Gjog ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

47. g]kfndf /x]sf] jgsf] k|sf/ / k|s[lt cg';f/ kmfu'g÷r}qb]lv h]7÷c;f/;Dd kfn'jf knfpg], d'gf knfpg], ?v la?jfdf kmnkm"n nfUg] / r/fr'?ËLn] aRrf x'sf{pg] ;do x'g] ePsf]df jg lgodfjnL / jg ;DaGwL ljleGg sfo{ljlwx?df h]7 d;fGt;Dd jg k|j]z u/L ?v s6fg ug{ cg'dlt lbg] Joj:yf ePsf]df pQm Joj:yf k|fs[lts jgsf] ;+/If0fsf b[li6sf]0fn] cg'ko'Qm


267

/ 3fts ePsf] x'Fbf jg lgodfjnLdf ePsf] pQm Joj:yfdf ;'wf/ u/L ;fd'bflos jg, ;fem]bf/L jg / ;/sf/L jgdf sfo{of]hgf adf]lhd 5gf}6 ljlw (Selection System_ cjnDjg u/L s6fg cfb]z k|bfg ug]{ ePdf sflQs d;fGtb]lv d+l;/ d;fGt;Dddf s6fg cfb]z k|bfg ug]{ / df3 d;fGt;Dddf ?v s6fg u/L 3f6u4L u/L ;Sg] lsl;dsf] sfg'gL Joj:yf u/L sfof{Gjog ug{ u/fpg jg tyf jftf/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

48. j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf cGtu{t xfn;Dd s6fg u/L cJojl:yt / c;'/lIft cj:yfdf /x]sf / 3f6u4L u/]sf ;fn nufotsf sf7x?sf] :ki6 nut ;lxt tTsfn ;'/lIft cj:yfdf /fvL pQm sf7 bfp/f g]kfn ;/sf/n] ;fj{hlgs vl/b P]g, @)^# / ;fj{hlgs vl/b lgodfjnL, @)^$ cg';f/ O{–kf]6{n agfO{ ljB'tLo af]nkq -O{–6]08/_ sf dfWodaf6 lnnfd a9fa9 u/L laqmL ug{, o;/L laqmL ubf{ d"No clej[l4 s/ P]g, @)%@ sf] bkmf !@s cg';f/ k|fKt sf7sf] d"No clej[l4 s/ cGt/;/sf/L ljQ Joj:yfkg P]g, @)&$ sf] bkmf ^ adf]lhd g]kfn ;/sf/, k|b]z ;/sf/ / :yfgLo txdf afF8kmfF8 u/L sf7 laqmLaf6 k|fKt /sd dWo] :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g, @)&$ sf] bkmf ^@v adf]lhd !) k|ltzt /sd jg k}bfjf/ z'Nssf] ?kdf ;DalGwt :yfgLo txsf] ;l~rt sf]ifdf hDdf u/L afFsL /sd ;DalGwt jg pkef]Qmf ;d"xsf] a}+s vftfdf hDdf ug{ nufO{ pQm /sd jg P]g, @)&^ sf] bkmf @@ df tf]lsPsf zLif{sx?df dfq vr{ ug{ / jg P]g, @)&^ sf] bkmf ## cg';f/ pkef]Qmf ;d"xsf] Pp6f dfq sf]if /xg] Joj:yf ul/Psf]df b'O{ jf ;f] eGbf a9L sf]if v8f u/L /sd b'?kof]u u/]sf] b]lvPsf]n] pkef]Qmf ;d"xx?n] ;a} /sd tTsfn Pp6f dfq sf]ifdf /fvL Joj:yfkg ug{ u/fpg jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

49. ;fd'bflos jg tyf ;fem]bf/L jgaf6 sf7 laqmL ubf{ cjnDag ug'{kg]{ k|s[of kf/bzL{ geO{ Joj;flos k|of]hgsf nflu ;:tf] d"Nodf sf7 laqmL ug]{, d"No clej[l4 s/ 5nL ug]{ / sf7 Jofj;foLn] dx+uf] ahf/ d"No sfod u/L sf7 laqmL ug]{ k|j[lQ b]lvPsf] / :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g, @)&$ sf] bkmf ^@v df ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;ldltn] jg k}bfjf/ laqmL tyf pkof]u;DaGwL cfkm\gf] jflif{s sfo{of]hgf agfO{ :yfgLo txaf6 :jLs[t u/fpg' kg]{ Joj:yf ePklg ;f] gu/fPsf] b]lvPsf]n] ca cfOGbf lbuf] jg Joj:yfkg u/L ;+slnt sf7 bfp/f laqmL tyf pkof]u ug'{k"j{ pkef]Qmf ;d"xn] ;f]sf] laqmL / ;b'kof]u ;DaGwL jflif{s of]hgf agfO{ ;DalGwt :yfgLo txsf] ;efdf k]z u/L :jLs[t eP cg';f/ dfq sf7sf] laqmL ljt/0f tyf ;b'kof]u ug]{ Joj:yf ug{ u/fpg jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

50. sfuhdf sf7 b]lvg] t/ :ynut ?kdf sf7 gx'g] / :ynut ?kdf sf7 x'g] t/ sfuhdf gb]lvg] cj:yfsf sf/0f t/fO{, r'/] / leqL dw]zdf j}1flgs jg Joj:yfkg nfu" u/L ;fd'bflos jg, ;fem]bf/L jg / ;/sf/L rSnf jgx?df s6fg ePsf sf7x?sf] 7"nf] kl/df0f df}Hbft /xL gf]S;fg x'g] cj:yf b]lvPsf] / ljleGg axfgfdf gofF sf7 s6fg u/L gofF k'/fgf] sf7 ld;fO{ Jofks clgoldttf eO/x]sf] b]lvPsf]n] pQm k'/fgf] sf7 df}Hbft /x]sf ;fd'bflos jg, ;fem]bf/L jg / ;/sf/L jgx?df k'/fgf] / df}Hbft sf7 af]nkq cfJxfg u/L laqmL ljt/0f u/]/ dfq yk sf7 ;+sngsf nflu s6fg cfb]z k|bfg ug]{ Joj:yf ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

51. ;fd'bflos jgx?df j}1flgs jgsf gfddf ?v s6fg ug{ cfw'lgs r]g ;M x?sf] b'?kof]u u/L jg ljgfz u/]sf] b]lvPsf]n] ;DalGwt :yfgLo tx / l8lehg jg sfof{nosf] ;+o'Qm cg'dltkq glnO{ s;}n] klg ?v s6fg ug]{ cfw'lgs r]g ;Mx? vl/b ug{, /fVg / ?v


268

s6fgsf nflu k|of]u ug{ gkfpg] Joj:yf ug{ u/fpg jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

52. ;fd'bflos jg tyf ;fem]bf/L jgsf] d'Vo p2]Zo jg pkef]Qmfx?sf] jg k}bfjf/df cfwfl/t cfwf/e"t cfjZostf kl/k"lt{ ug]{ ePsf]n] pkef]Qmf ;d"xsf] dfusf cfwf/df jflif{s ?kdf ;+sng ug'{kg]{ sf7sf] kl/df0f Plsg u/L pQm kl/df0f pkef]Qmf ;d"xsf] ;fwf/0f ;efaf6 kfl/t u/fO{ ;f]xL kl/df0f a/fa/sf] sf7 bfp/f dfq ;+sng ug{ / lbuf] jg Joj:yfkg u/L ;+sng ul/Psf sf7 bfp/f pkef]Qmf ;d"xdf laqmL ljt/0f u/L afFsL /x]sf] cj:yfdf dfq af]nkq cfJxfg u/L ;d"x aflx/ laqmL ug{ kfOg] :ki6 Joj:yf ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

53. ;fd'bflos jg, ;fem]bf/L jg / ;/sf/L jgaf6 ;j{;fwf/0fsf] 3/sfhsf nflu egL lhNnf jg k}bfjf/ cfk"lt{ ;ldltnfO{ 5'6\ofPsf] @% k|ltzt sf7 jiff}{b]lv laqmL ljt/0f gu/L ;8LunL /x]sf] / pQm cfk"lt{ ;ldlt k|efjxLg b]lvPsf]n] lhNnf jg k}bfjf/ cfk"lt{ ;ldlt vf/]h u/L ;DalGwt :yfgLo txdf g} sf7 laqmL ljt/0f cg'udg ;ldlt u7g u/L ;j{;fwf/0f hgtfsf] sf7dflysf] kx'Fr ;'lglZrt ug]{ u/L sfg'gL Joj:yf u/L sfof{Gjogdf Nofpg jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

54. lgjf{lrt hgk|ltlglw, sf7 Jofj;foLx?, ljleGg lgsfodf sfo{/t axfnjfnf ;/sf/L sd{rf/L / lzIfsx?n] ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf] g]t[Tj sAhf u/L lglxt :jfy{ aflemg] u/L cfkmgf] kIfdf lg0f{o ug]{ u/fpg] sfo{ u/L ;fd'bflos jgsf] b'?kof]u ub}{ cfPsf] b]lvPsf]n] jg tyf jftfj/0f dGqfnon] jg lgodfjnLdf lgjf{lrt hgk|ltlglw, sf7 Jofj;foLx?, ljleGg lgsfodf sfo{/t axfnjfnf ;/sf/L sd{rf/L, s'g} klg txsf] ;l~rt sf]ifaf6 ;'ljwf kfPsf] JolQm / lzIfsx? ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf] sfo{;ldltdf kbflwsf/L x'g gkfpg] Joj:yf ug{ u/fpg lgb]{zg lbg] .

55. jg k}bfjf/df hLjg lge{/ /x]sf ljkGg, Psn dlxnf, cflbjf;L hghflt, blnt cflb ;d'bfonfO{ j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf gfddf jg k}bfjf/dflysf] kx'Fraf6 jl~rt ul/Psf] b]lvPsf] / o;af6 jg k}bfjf/df cfwfl/t n3' pBdx? ;d]t k|efljt ePsf] b]lvPsf]n] jg k}bfjf/dflysf] oL ;d'bfosf] kx'FrnfO{ klxnf] k|fyldstf k|bfg ug]{ Joj:yf ug{ jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .

56. ;fd'bflos jg / ;fem]bf/L jgsf] ;fwf/0f ;ef cfof]hgf ug]{ ;dodf ljleGg c;DalGwt kIfx?n] cglws[t ;d"x÷JolQm kl/rfng u/L zlQmsf] b'?kof]u ug]{, Ps 3/w'/L PseGbf a9L jg pkef]Qmf ;d"xsf] ;b:o eO{ ljs[lt ;[hgf ug]{, e8\lsnf] ?kdf r'gfj k|rf/ u/L ;fwf/0f ;ef sAhf ug]{, lst]{ sfuh v8f ug]{ / ;fdflhs c;'/Iff k}bf ug]{ u/]sf] b]lvPsf]n] pkef]Qmf ;d"xn] ;DalGwt ;'/Iff lgsfo / :yfgLo tx;Fu ;dGjo u/]/ dfq ;fwf/0f ;efx? cfof]hgf ug{, sfo{;ldltsf] sfo{cjlw ;lsPsf ;a} jg pkef]Qmf ;d"xsf tTsfn ;fwf/0f ug{, Ps 3/w'/L Pp6f dfq jg pkef]Qmf ;d"xdf ;b:o x'g / s'g} klg kIfaf6 ;fwf/0f ;ef sAhf x'gaf6 /f]Sg] k|aGw u/L ;xeflutfd"ns ?kdf lg0f{o x'g] jftfj/0fsf] ;[hgf ug{ u/fpg jg tyf jftfj/0f dGqfnonfO{ lgb]{zg lbg] .


269

cg';"rL– !

dxfn]vfk/LIfssf] %^cf}+ jflif{s k|ltj]bg, @)&% df plNnlvt j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd ;DaGwL a]?h' ljj/0f

jgsf] plrt Joj:yfkgaf6 :yfgLo tyf /fli6«o cy{tGqdf pNn]vgLo of]ubfg /xg] tYonfO{ cfTd;ft u/L g]kfnn] @)&! b]lv j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw sfof{Gjogdf NofPsf] b]lvG5 . ;+o'Qm /fi6« ;+3n] lbuf] jg Joj:yfkgsf nflu hf/L u/]sf] ljZjJofkL nIo Pj+ ef/tdf k|of]udf NofOPsf ;]N6/p8 tyf ;]n]S;g k¢ltnfO{ j}1flgs jg Joj:yfkgsf] cfwf/ dfgL sfof{Gjogdf NofPsf] kfOof] . slknj:t' lhNnfaf6 z'? ePsf] of] sfo{qmd xfn 8f]6L, h'Dnf, ?kGb]xL, nlntk'/, af/f, Onfd, wg'iff;d]t $$ lhNnfdf sfof{Gjogdf /x]sf] 5 . s"n jg If]qsf] %! k|ltzt If]qdf pTkfbgd"ns j}1flgs jg Joj:yfkg u/L jflif{s ^ b]lv !@ s/f]8 3glkm6;Dd sf7 pTkfbg, !@ nfv (% xhf/;Ddn] jflif{s /f]huf/L / jflif{s sl/a Ps va{ /fh:j cfh{g x'g] cg'dfgsf ;fy sfo{ljlw agfO{ sfof{Gjogdf NofPsf] o; sfo{qmdsf] jftfj/0fLo n]vfk/LIf0faf6 b]lvPsf pNn]Vo Joxf]/f lgDgfg';f/ 5g\M

!= ufx{:Yo pTkfbgdf of]ubfg — cfly{s ;j]{If0fx?df s"n ufx{:Yo pTkfbgdf s[lif tyf jg If]qsf] of]ubfg 5'§f5§} b]lvg] ljZn]if0f gu/L jg If]qsf] of]ubfgnfO{ s[lif If]qsf] of]ubfg;Fu cfj4 u/]sf] b]lvG5 . s"n ufx{:y pTkfbgdf s[lif tyf jg If]qsf] of]ubfg @)^&÷^* df #^ k|ltzt;Dd k'u]sf]df @)&$÷&% df @& k|ltztdf ;Lldt /x]sf] 5 . j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! adf]lhd jg If]qaf6 jflif{s ! va{ ?k}of /fh:j ;Íng ug{ ;lsg] cg'dfg u/] tfklg of] jif{ ?=@ ca{ -@ k|ltzt_ /fh:j ;Íng ePsf] b]lvFbf s"n ufx{:Yo pTkfbgdf jg If]qsf] of]ubfg Go"g /x]sf] 5 . j}1flgs jg Joj:yfkgsf] cfjlws nIo;lxtsf] sfo{of]hgf agfO{ k|efjsf/L sfof{Gjog ug'{kb{5 .

@= sfo{of]hgf — jg tyf e"–;+/If0f ljefuaf6 k|fKt tYof+sdf g]kfnsf] h+undf $$# k|hfltsf @ ca{ %^ s/f]8 #@ nfv ?v /x]sf] pNn]v 5 . h;af6 hldgdflysf] ;'Vvf h}ljs lk08 ! ca{ !% s/f]8 (^ nfv 6g /x]sf] 5 . g]kfnsf] s"n If]qkmn ! s/f]8 $& nfv !* xhf/ !)) x]S6/ dWo] $)=$) k|ltzt h+un / $=#$ k|ltzt a'6\ofg ;lxt jgsf] If]qkmn ^^ nfv !) xhf/ x]S6/ /x]sf] 5 . sfo{ljlw tof/ ubf{ tTsfn sfod /x]sf] jg If]q $@ nfv &% xhf/ x]S6/ -%! k|ltzt_ sf] x'g] @! nfv *) xhf/ x]S6/ jg If]q pTkfbgd"ns j}1flgs jg Joj:yfkg ug{ of]Uo /x]sf] pNn]v 5 . sfo{qmd nfu" ePsf] ^ jif{ lalt;Sbf hDdf *$ xhf/ ##$ x]S6/ -#=() k|ltzt_ df dfq j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{of]hgf :jLs[t u/L nfu" u/]sf] / j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! nfu" ePkl5 # jif{df ?=#& s/f]8 ^ nfv vr{ ePsf] l:yltn] j}1flgs jg Joj:yfkgsf] sfof{Gjog l:ylt ;':t /x]sf] b]lvof] . pTkfbgzLn jgsf] cfjlws nIo ;lxtsf] sfo{of]hgf agfO{ j}1flgs jg Joj:yfkgåf/f clwstd nfe lng sfof{Gjogdf bIftf Nofpg'kb{5 .

#= cfo — j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! cg';f/ t/fO{sf @) lhNnfsf] $ nfv (# xhf/ #&( x]S6/ If]qkmnsf] cfwf cyf{t\ @ nfv $^ xhf/ ^*( x]S6/df dfq j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd nfu" ePdf jflif{s ?=!% ca{sf b/n] cfo cfh{g x'g] cg'dfg u/] klg @)^(.&) b]lv @)&$.&% ;Dd ^ jif{sf] jg If]qsf] cfocfh{g qmdzM ?=!=#(, ?=!=!*, ?=)=%#, ?=)=&), ?=!=%# / ?=@ ca{ /x]sf] kfOof] . jg If]qsf] k|efjsf/L pkof]usf nflu j}1flgs jg Joj:yfkg


270

sfo{qmdnfO{ k"0f{ ?kdf nfu" ubf{ jflif{s ?=! va{ /fh:j k|fKt x'g] k|If]k0f u/]sf]df @)^(.&) b]lv @)&$.&% ;Dd jflif{s cf};t ?=! ca{ @@ s/f]8 -!=@@ k|ltzt_ dfq k|fKt ePsf] b]lvPsf]n] j}1flgs jg Joj:yfkgaf6 k|fKt cfo Go"g b]lvPsf] 5 . ctM k|If]lkt cfo k|fKt x'g] u/L bIftfk"j{s sfo{qmd sfof{Gjog ug{'kb{5 .

$= nIo / pTkfbg — j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! df sfo{qmdsf] PsLs[t ljj/0f v'Ng] tYofÍ /fVg'kg]{ Joj:yf 5 . jg tyf e"–;+/If0f ljefun] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd nfu" ePsf $$ lhNnfsf] :jLs[t sfo{of]hgf cg'?ksf] pknAwL v'Ng] tYofÍ ;Íng gu/]sf] x'Fbf ljZn]if0f ug{ ;lsPg . sfo{qmd nfu" ePsf s}nfnL, ;'v]{t, afFs] / ;nf{xLaf6 k|fKt ljj/0fdWo] s}nfnL lhNnfsf] sf7 pTkfbg nIo jflif{s ! nfv %! xhf/ 3glkm6 /x]sf]df @)&$.&% df $ nfv $! xhf/ 3glkm6 -@(@ k|ltzt a9L_ pTkfbg u/]sf] 5 . ;'v]{t lhNnfsf] jflif{s nIo ! nfv ^ xhf/ 3glkm6 /x]sf]df #^ xhf/ 3glkm6 -#$ k|ltzt_, ;nf{xL lhNnfsf] jflif{s nIo @ nfv $# xhf/ 3glkm6 /x]sf]df @)&$.&% df #% xhf/ 3glkm6 -!$=!( k|ltzt_ dfq pTkfbg ePsf] 5 . afFs] lhNnfsf] jflif{s nIo ^% xhf/ 3glkm6 /x]sf]df ! nfv %) xhf/ 3glkm6 pTkfbg u/]sf] kfOof] . sfo{of]hgf cg';f/ 36L÷ a9L pTkfbg x'g'sf] sf/0f klxrfg u/L ;'wf/ ug'{kb{5 .

%= hUufsf] ;§f egf{ — jg P]g, @)$( sf] bkmf ^* tyf jg If]q k|of]u ug]{ ;DaGwL sfo{ljlw, @)&$ sf] a'Fbf * cg';f/ d'gfkmf sdfpg] p2]Zon] sfof{Gjog x'g] of]hgfn] jg If]qsf] e"–pkof]u :yfoL ?kdf kl/jt{g x'g] u/L ;Demf}tf u/]df Ps jif{leq ;f] a/fa/sf] ;§f hUuf pknAw u/fPkl5 dfq /fli6«o jg k|of]u ug{ kfpg] Joj:yf 5 . dGqfnon] jg If]qsf] hUuf cGo k|of]hgsf nflu lbPsf] ;DaGwdf u/]sf] cg'udg k|ltj]bg, @)&% cg';f/ !^$ hnljB't cfof]hgf, @@ l;d]G6 pBf]u, !( kof{ko{6g pBf]unfO{ qmdzM # xhf/ @@#, #(*=*% / @!$=&$ x]S6/ hUuf pknAw u/fPsf]df pQm cfof]hgf / pBf]un] ;§f hUuf pknJw u/fPsf] b]lvPg . jg If]qsf] lbuf] ljsf;sf nflu ;§f hUuf k|fKt u/L j}1flgs jg Joj:yfkgsf] dfWodåf/f jg If]qsf] ;+/If0f ul/g'kb{5 .

^=k'g?Tkfbg — j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&! df pNn]lvt jgsf] k'g?Tkfbg ;'lglZrttfsf nflu k|lt x]S6/ !% b]lv @% dfp ?v /fVg] k|fjwfg 5 . jgdf aLpsf] cefj x'g glbg / k'g?Tkfbg ;'lglZrt ug{ pQm Joj:yf u/]sf] b]lvG5 . ?v s6fg u/]sf] :yfgdf dfp ?vsf] ;+/If0f u/L k'g?Tkfbg eP gePsf] ;DaGwdf lg/LIf0f tyf cg';Gwfg u/]s]f b]lvPg . ;nf{xLsf] k'mnhf]/ afaf ;fem]bf/L jgdf ?v s6fg ubf{ dfp ?vsf] kof{KttfnfO{ Wofg glbO{ s6fg u/]sf] b]lvPsf] 5 . j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd nfu" ePsf] jgsf] s6fg If]qdf k'g?Tkfbg ;'lglZrttfsf nflu dfp ?v ;+/If0f / k'g?Tkfbg eP gePsf] ;DaGwdf cWoog cg';Gwfg u/L ;dod} pko'Qm Joj:yf ug{'kb{5 .

&= jfo'sf] u'0f:t/ — xl/tu[x UofF; pTkfbg ug]{ @)^ /fi6«df g]kfn !#& cfF} :yfgdf /x]sf] 5 . klxnf], bf];|f] / t];|f] :yfgdf /x]sf rLg, cd]l/sf / ef/tn] qmdzM @*, !% / ^ k|ltzt xl/tu[x UofF; pTkfbg u/]sf]df $$=&$ k|ltzt jg If]q ePsf] g]kfnn] )=)@& k|ltzt pTkfbg u/]sf] 5 . xfn}sf] Ps cWoogn] g]kfnsf k|d'v ;x/x?df jfo'sf] k|b"if0f kf6L{s"n/ Dof6/ -kL=Pd=_ !) sf] dfqf clwstd !@) dfO{qmf] k/ So'ljs ld6/ x'g'kg]{df !(^ b]lv @ xhf/ !)$


271

dfOqmf] k/ So'ljs ld6/ b]lvPsf]n] k|f0fL hut\sf] :jf:Yodf c;/ kg]{ cj:yf 5 . j}1flgs jg Joj:yfkg dfkm{t\ jfo'sf] k|b"if0f Go"g ug]{ tkm{ Wofg lbg'kb{5 .

*= sfa{g ;l~rlt — xl/tu[x UofF;sf] d'Vo tTj sfa{gsf] c;/ sd ug{ pTkflbt sfa{gnfO{ ;l~rt ug]{ h+unsf] cfjZostf kb{5 . sfa{g Jofkf/sf] lgodg / Joj:yfkgsf nflu ;g\ @))* b]lv /]8 -l/8\o'l;ª Old;g k|md l8km/]i6];g P08 km/]i6 l8u|]8];g_ sfo{qmd z'? ePsf]df dGqfnon] @)&% df g]kfn /fli6«o /]8Kn; /0fgLlt, -@)&%–@)&(_ sfof{Gjogdf NofPsf] b]lvof] . pQm /0fgLltdf @)&( ;Dd sfa{g Jofkf/sf] nflu tof/L cjlw tf]s]sf]df nfef+z ljt/0fsf] dfkb08nufotsf sfo{x? afFsL g} /x]sf] b]lvPsf]n] sfof{Gjog kIf r':t x'g ;s]sf] b]lvPg . ;g\ @)!% b]lv xfn;Dd ljZj a}Ísf] ;|f]taf6 ?=* s/f]8 $ nfv $$ xhf/ / g]kfn ;/sf/sf] ;|f]taf6 ?=@ s/f]8 $! nfv $% xhf/ ;d]t ?=!) s/f]8 $% nfv %( xhf/ vr{ u/]s]f 5 . xl/tu[x UofF; pTkfbg ug]{ d'n'sn] ;f] UofF; pkof]u ug]{ Ifdtf a/fa/sf] h+un sfod gu/L cGo d'n'ssf] h+unaf6 kmfObf lnPsf] cj:yfdf g]kfnn] $$=&$ k|ltzt jg If]qdf ;l~rt sfa{gsf] Jofkf/dfkm{t kof{Kt nfe lng ;s]sf] 5}g . j}1flgs jg Joj:yfkgaf6 jgsf] sfa{g ;l~rltdf a9f]Q/L eO{ sfa{g Jofkf/dfkm{t k"FhL j[l4 x'g] x+F'bf /]8 /0fgLltnfO{ sfof{Gjogdf Nofpg cfjZos sfg'g lgdf{0f ug'{kg]{ / cGt/f{li6«o ;d'bfo;Fu Gofof]lrt ;lGw ;Demf}tf u/L sfa{g Jofkf/af6 cfo cfh{g ug'{ kb{5 .

(= sf7 / kmlg{r/ cfoft — jg tyf e"–;+/If0f ljefuaf6 k|fKt ljj/0f cg';f/ ljut # jif{df #$ nfv ^# xhf/ 3glkm6 dfq sf7 pTkfbg u/]sf] b]lvG5 . eG;f/sf] cfl;s'8f tYofÍ cg';f/ ljut # jif{df ljleGg b]zaf6 uf]lnof, lr/fg sf7 %^ nfv ^$ xhf/ !!& 3glkm6 / kmlg{r/;d]t cfoft u/]sf] b]lvG5 . cfofltt sf7sf] d"No ?=$ ca{ ^% s/f]8 &) nfv (* xhf/ / kmlg{r/sf] d"No ?=# ca{ @^ s/f]8 #* nfv #@ xhf/;d]t ?=& ca{ (@ s/f]8 ( nfv #) xhf/ a/fa/ ljb]zL d'b|f e'QmfgL u/]sf] cj:yf /x]sf]n] Jofkf/ ;Gt'ngdf ;d]t c;/ k/]sf] b]lvG5 . j}1flgs jg Joj:yfkgsf] k|efjsf/L sfof{Gjog u/L sf7sf] cfGtl/s dfu cg';f/ cfk"lt{ ug]{ sfo{of]hgf tof/ u/L sfof{Gjog ug'{kg]{ b]lvG5 .

lgisif{ — sfo{of]hgf cg';f/ /fh:j cfh{g / /f]huf/L j[l4 gePsf], d'gfkmf sdfpg] cfof]hgfnfO{ jg If]q k|of]u ug{ lbP afkt sfg'g adf]lhd ;§f hUuf k|fKt gu/]sf], sfa{g Jofkf/dfk{mt cfo cfh{g ug{ g;s]sf] Pj+ caf}{+sf] sf7 cfoft ug'{k/]sf] l:yltn] j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd k|efjsf/L ?kdf sfof{Gjog ePsf] b]lvPg . j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd sfof{Gjog cGtu{t ul/g] s6fg, 5kfg sfo{n] jgh+undf x'g] cglws[t kmF8fgL tyf jg 89]nf]df sdL cfO{ jgsf] ;+/If0f x'g] x'Fbf j}1flgs jg;DaGwL hgr]tgf clej[l4 u/L jgaf6 clwstd k|ltkmn k|fKt ug{sf nflu lbuf] jg Joj:yfkg sfo{qmd sfof{Gjog ug'{kb{5 . j}1flgs jg Joj:yfkg ubf{ k'/fgf ?vx?sf] s6fg tyf gofF la?jfsf] ;+/If0faf6 sfa{g ;l~rlt a9\g], sf7 cfoftdf sdL x'g uO{ Jofkf/ ;Gt'ngdf ;sf/fTds k|efj kg]{ tyf g]kfnsf] dxTjk"0f{ k|fs[lts ;|f]tsf] ?kdf /x]sf] æxl/of] jg g]kfnsf] wgÆ sf] pkof]uaf6 /fli6«o cfo tyf /f]huf/L;d]t j[l4 x'g] x'Fbf j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf] k|efjsf/L sfof{Gjog ug'{kb{5 .


272

cg';"rL– @ :ynut cWoogsf qmddf ul/Psf 5nkmndf ;f]lwPsf k|Zgx?

ljifo 5nkmnsf qmddf ;f]lwPsf k|Zgx?

;fwf/0f ;ef pkef]Qmf ;d"xdf slt ;b:o 3/w'/L 5g\ / u0fk"/s ;+Vof slt xf] < j}1flgs jg s6fg ug]{ sfo{of]hgf / jflif{s sf7 s6fg of]hgf ;fwf/0f

;efsf] cfd ;xdltaf6 kfl/t ul/Psf] 5 ls 5}g < sfo{of]hgf z'? ;fd'bflos jg slt ;fndf x:tfGt/0f ePsf] xf] < z'?sf] sfo{of]hgfsf]

cjlw slt lyof] < j}1flgs jg s6fgsf] sfo{of]hgfsf] dfu s;n] u/]sf] xf] < j}1flgs jgsf] sfo{of]hgf s;n] agfPsf] xf] < slt ;dodf agfPsf] xf] < sfo{of]hgf agfpFbf pkef]Qmf ;d"xdf 5nkmn lsg ePg <

;/f]sf/jfnf;Fu 5nkmn

j}1flgs jg s6fgsf] sfo{of]hgf agfpFbf / :jLs[t ubf{ j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlwsf] bkmf @=# sf] kfngf eof] ls ePg <

:yfgLo txsf] ;xdlt

:yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g, @)&$ sf] bkmf ^@v cg';f/ ;fd'bflos jgaf6 ?v s6fg ug]{ jflif{s of]hgf ;DalGwt :yfgLo txaf6 :jLs[t u/fOPsf] 5 ls 5}g <

?v s6fg / ;f]sf] nufgL

j}1flgs jg s6fgLsf nflu ;d"xn] lnPsf] s6fg cg'dltsf] kl/df0f / s6fg ePsf] kl/df0f slt 5 <

j}1flgs jg s6fg ubf{ nfUg] nufgLsf] ;|f]t sxfFaf6 cfPsf] 5 < -;/sf/L /sd jf ;d"xsf] sf]ifsf] /sd jf cGo s;}sf] nufgL <_

g]kfn ;/sf/af6 k|fKt ePsf] /sd s] df nufgL ul/Psf] 5 < jg k}bfjf/

laqmL ljt/0f ;fd'bflos jgsf] sf7 bfp/f ;+sng tyf laqmL ljt/0f lgb]{lzsf, @)&! sf]

bkmf * df ;fd'bflos jgdf /x]sf 9nfk8f, ;'v8 v8f, dg{ nfu]sf, /f]u nfu]sf, af+uf]l6+uf] / clt a'9f] ?vx? ;+sngdf k|fyldstf lbg' k5{ eg]sf]df lsg To;sf] kfngf ePg <

;d"xsf] sf]if kl/rfng

pkef]Qmf ;d"xsf] sf]ifdf ePsf] /sd s]–s:tf sfo{x?df nufgL ul/Psf] 5 <

/fh:j ljj/0f j}1flgs jg s6fg z'? ePkl5 -@)&! b]lv_ xfn;Dd o; lhNnfaf6 p7]sf] /fh:jsf] s"n /sd slt 5 <

h}ljs ljljwtf / jftfj/0f

;+/If0f

t/fO{ / r'/] If]qsf] jg g]kfnsf] jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)&^ -;fljs jftfj/0f ;++/If0f P]g, @)%#_ cg';f/ jftfj/0f ;+/If0f If]qdf kg]{ ePsf]n] o:tf] If]qdf ?v s6fg ubf{ h}ljs ljljwtf / jftfj/0f ;+/If0fdf lsg Wofg lbOPg <

cg';"rL– #


273

;DalGwt l8lehg jg sfof{nox?;Fu dfu ul/Psf ljj/0f / sfuhftx?

-of] ljj/0f pknAw u/fpFbf k|To]s pkef]Qmf ;d"xsf] cnu–cnu ?kdf pknAw u/fpg' kg]{_

j}1flgs jg s6fg nfu" ul/Psf] ;fd'bflos jg tyf ;fem]bf/L jg pkef]Qmf ;d"xsf] gfd / 7]ufgfM ljwfg tyf sfo{of]hgfdf pNn]v ePsf] pkef]Qmf ;d"xsf] gfdfjnLsf] ;"rL j}1flgs jg nfu" ug]{ sfo{;ldltsf] gfdfjnL j}1flgs jg sfo{of]hgf kfl/t u/]sf] / ;f]xL cg';f/ jflif{s sf7 s6fg of]hgf kfl/t u/]sf] ;d"xsf] ;fwf/0f ;efsf] lg0f{o k'l:tsfsf] kmf]6f]slk

j}1flgs jg sfo{of]hgf tof/Lsf nflu vr{ u/]sf] /sd ?=

pQm /sdsf] ;|f]t -;/sf/L /sd, s'g} kl/of]hgfsf] /sd eP ;f]sf] gfd, /sd / pkef]Qmf ;d"xn] vr{ u/]sf] /sd cnu–cnu_

j}1flgs jg sfo{of]hgf tof/ ug]{ k/fdz{bftf ;+:yf / JolQmsf] gfdM j}1flgs jg sfo{of]hgf :jLs[ltsf nflu l;kmfl/; ug]{ sd{rf/Lsf] gfd / :jLs[t ug]{ l8lehg jg clws[tsf] gfd :jLs[t ul/Psf] j}1flgs jg sfo{of]hgf j}1flgs jg sfo{ljlw, @)&! sf] bkmf @=# sf] kfngf u/]sf] ljj/0f

;DalGwt pkef]Qmf ;d"xsf] ;xdlt kq

/fhgLlts bn;Fusf] cGtlqm{ofsf] dfOGo"6

;~rf/ dfWod;Fusf] cGtlqm{ofsf] dfOGo"6

lhNnf jg ;dGjo ;ldltsf] a}7s /fvL u/]sf] lg0f{osf] dfOGo"6 :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g, @)&$ sf] bkmf ^@v kfngf u/]sf] ljj/0f

;DalGwt :yfgLo txsf] pkef]Qmf ;d"xn] k]z u/]sf] sf7 s6fgsf] ljj/0f

:yfgLo txn] sf7 s6fsf] nflu :jLs[lt lbPsf] kq j}1flgs jg s6fg nfu" ePkl5

jg sfof{non] lbPsf ?v s6fgsf ;a} cg'dltkqx?

?v 5kfg / s6fg ePsf] sf7sf] kl/df0f j}1flgs jgaf6 ;+slnt sf7sf] laqmL ljt/0fsf] ljj/0f -;d"x leq, jg k}bfjf/ cfk"lt{ ;ldlt / ;d"x aflx/_ j}1flgs jgaf6 ;+slnt sf7sf] laqmL lj/0fsf] af]nkq cfJxfgsf ;"rgfx? j}1flgs jg s6fgaf6 g]kfn ;/sf/nfO{ xfn;Dd k|fKt ePsf] /fh:jsf] ljj/0f pkef]Qmf ;d"xsf]

;fwf/0f ;efn] kfl/t u/]sf] ljut # jif{sf] jflif{s sfo{qmd / lg0f{o k'l:tsf

ljut # jif{sf] a}+s :6]6d]06

ljut # jif{sf] n]vf k/LIf0f k|ltj]bg


274

cg';"rL– $

cWoog ul/Psf gLlt tyf sfg"g / sfo{qmdx?sf] ;"rL

1. g]kfnsf] ;+ljwfg

2. g]kfn ;/sf/ -sfo{ljefhg_ lgodfjnL, @)&$

3. :yfgLo ;/sf/ ;~rfng P]g, @)&$

4. jg P]g, @)$(

5. jg lgodfjnL, @)%!

6. jg gLlt, @)%&

7. jg P]g, @)&^

8. jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)&^

9. jftfj/0f ;+/If0f lgodfjnL, @)&&

10. j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{ljlw, @)&!

11. ;fd'bflos jgsf] ;|f]t ;j]{If0f dfu{bz{g, @)^!

12. ;fd'bflos jg ljsf; sfo{qmdsf] dfu{bz{g, @)&!

13. ;fd'bflos jgsf] jg k}bfjf/ ;+sng tyf laqmL ljt/0f lgb]{lzsf, @)&!

14. ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"xsf] cfly{s sfo{ljlw lgb]{lzsf, @)&#

15. jg k}bfjf/ ljqmL ljt/0f lgb]{lzsf @)&#

16. e|i6frf/ lgjf/0f P]g, @)%(

17. ;DklQ z'4Ls/0f -dgL nfpG8l/Ë_ lgjf/0f P]g, @)^$

18. clVtof/ b'?kof]u cg';Gwfg cfof]u P]g, @)$*

19. jg ljsf; u'?of]hgf, @)$%

20. r'/] t/fO{ dw]z ;+/If0f tyf Joj:yfkg u'?of]hgf, @)&$

21. t]x|f} of]hgf -@)&)–@)&#_

22. rf}+wf}+ of]hgf -@)&$–@)&^_

23. kGw|f}+ of]hgf -@)&^–@)*)_

24. cfly{s ;j]{If0f @)&%÷)&^

25. h}ljs ljljwtf /0fgLlt / sfo{of]hgf -;g\ @)!$–@)@)_

26. t/fO{ e"–kl/lw /0fgLlt tyf sfo{of]hgf -;g\ @)!%–@)@%_

cg';"rL– %


275

j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd ;DaGwL cWoog tyf 5fglag pk;ldltsf]

;"rgf -;"rgf k|sflzt ldltM @)&&÷)$÷)%_

j}1flgs jg ;DaGwL sfo{qmd ;~rfng ubf{ jg ljgf; u/L cfly{s clgoldttf ePsf] egL k/]sf ph'/L tyf dxfn]vfk/LIfssf] %^cf}+ jflif{s k|ltj]bgn] cf}NofPsf ljifox?df cWoog tyf 5fglag u/L k|ltj]bg tof/ ug{sf nflu o; ;fj{hlgs n]vf ;ldltn] ldlt @)&&÷)#÷)% df u7g u/]sf] pk;ldltn] o; ljifodf cWoog tyf 5fglag ul//x]sf]n] j}1flgs jg sfo{qmd ;~rfngsf qmddf ePsf clgoldttf tyf k|efjx?sf ljifodf s;}sf] s'g} u'gf;f] jf ;'emfjx? ePdf ldlt @)&& ;fn >fj0f !% ut] leqdf o; ;ldltsf] Od]n 7]ufgf [email protected] df Od]n u/L jf km\ofS; g+= (&&–!–$@))!$! df km\ofS; u/L k7fpgsf nflu of] ;"rgf k|sfzg ul/Psf] 5 .


276

cg';"rL– ^

clVtof/sf] b'?kof]udf ;+nUg b]lvPsf kbflwsf/L tyf clgoldttfsf ;+lIfKt ljj/0f

qm=;+= kbflwsf/Lx? clgoldttfsf ljj/0f

! ;'b'/klZrd k|b]z jg lgb]{zs, x]d/fh lji6, k|b]z jg

lgb]{zgfno, ;'b'/klZrd k|b]z

;fem]bf/L jgx?sf] s6fg Kn6 lg/LIf0f ug]{ qmddf sf7 Jofj;foLx?;Fu ldn]dtf] u/L cj}w ?v s6fgnfO{ j}w agfpg] sfo{ u/L] clVtof/sf] b'?kof]u / ei6frf/ u/]sf].

;fem]bf/L jg / ;fd'bflos jgsf ;fwf/0f ;ef, sfo{;ldlt kbflwsf/L / jg sd{rf/Lsf] ldn]dtf]df tof/ ul/Psf lst]{ sfuhnfO{ cfwf/ dfgL lst]{ u/]sf] hfgLhfgL ?v s6fgnfO{ ;b/ / ;xdlt lbO{ clgoldttf u/]sf].

jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)^& / jg P]g, @)&^ ljkl/t r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]q / jg ;+/If0f If]qx?df jg ljgfz x'g] u/L ?v s6fg ug{ ;xdlt lbO{ clVtof/ b'?kof]u / /fli6 «o ;DklQ xfgL gf]S;fgL u/]sf] .

@ l8lehgn jg clws[t s[i0fbQ e§, l8lehg jg sfof{no,

kxndfgk'/, s}nfnL,

pkef]Qmf ;d"xsf] ;fwf/0f ;efdf lst]{ sfuh agfpg], ljleGg lsl;dn] jg ljgfz x'g] u/L j}1flgs jgsf lst]{ sfo{of]hgf agfO{ :jLs[t ug]{ / sf7 Joj;foL;Fusf] ldn]dtf]df cj}w s6fg cfb]z lbg] sfo{ u/L clVtof/ b'?kof]u / e|i6frf/ u/]sf] .

jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)^& / jg P]g, @)&^ ljkl/t r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]q / jg ;+/If0f If]qx?df jg ljgfz x'g] u/L ?v s6fg ug{ cfb]z lbO{ clVtof/ b'?kof]u / /fli6 «o ;DklQ xfgL gf]S;fgL u/]sf] .

sf7 Jofj;foL;Fu ldn]dtf] u/L c:jfefljs ?kdf pRr:t/sf] hLjgz}nL ckgfO{ cj}w ;DklQ cfh{g u/]sf].

# l8ehg jg sfof{no, wgu9L, s}nfnL, l8lehgn jg clws[t /fdrGb| s+8]n

pkef]Qmf ;d"xsf] ;fwf/0f ;efdf lst]{ sfuh agfpg], ljleGg lsl;dn] jg ljgfz x'g] u/L j}1flgs jgsf lst]{ sfo{of]hgf agfO{ :jLs[t ug]{ / sf7 Jofj;foL;Fusf] ldn]dtf]df cj}w s6fg cfb]z lbg] sfo{ u/L clVtof/ b'?kof]u / e|i6frf/ u/]sf] .

jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)^& / jg P]g, @)&^ ljkl/t r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]q / jg ;+/If0f If]qx?df jg ljgfz x'g] u/L ?v s6fg ug{ cfb]z lbO{ clVtof/ b'?kof]u u/L /fli6«o ;DklQ xfgL gf]S;fgL u/]sf] .

sf7 Jofj;foL;Fu ldn]dtf] u/L c:jfefljs ?kdf pRr:t/sf] hLjgz}nL ckgfO{ cj}w ;DklQ cfh{g u/]sf].

$ l8lehg jg sfof{no, s~rgk'/, l8lehgn jg

clws[t choljqmd dfgGw/

pkef]Qmf ;d"xsf] ;fwf/0f ;efdf lst]{ sfuh agfpg], ljleGg lsl;dn] jg ljgfz x'g] u/L a}1flgs jgsf lst]{ sfo{of]hgf agfO{ :jLs[t ug]{ / sf7 Jofj;foL;Fusf] ldn]dtf]df cj}w s6fg cfb]z lbg] sfo{ u/L clVtof/ b'?kof]u u/]sf].

jftfj/0f ;+/If0f P]gj @)^& / jg P]gj @)&^ ljkl/t r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]q / jg ;+/If0f If]qx?df jg ljgfz x'g] u/L ?v s6fg ug{ cfb]z lbO{ clVtof/ b'?kof]u / /fli6 «o ;DklQ xfgL gf]S;fgL u/]sf] .

?v s6fg /f]Sgsf nflu jg pkef]Qmfn] u/]sf] cg'/f]wsf] j]jf:tf u/L s6fg cfb]z k|bfg u/L jg ljgfz u/]sf] .

% slknj:t' l8lehg jg pkef]Qmf ;d"xsf] ;fwf/0f ;efdf lst]{ sfuh agfpg], ljleGg


277

qm=;+= kbflwsf/Lx? clgoldttfsf ljj/0f

sfof{no, tf}lnxjf, slknj:t', l8lehgn jg clws[t OZj/L k|;fb kf}8]n

lsl;dn] jg ljgfz x'g] u/L j}1flgs jgsf lst]{ / q'6Lk"0f{ sfo{of]hgf agfO{ :jLs[t ug]{ / sf7 Jofj;foLx?;Fusf] ldn]dtf]df cj}w s6fg cfb]z lbg] sfo{ u/L clVtof/ b'?kof]u u/]sf] . jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)^& / jg P]g, @)&^ ljkl/t jftfj/0f ;+/If0f If]qx?df jg ljgfz x'g] u/L ?v s6fg ug{ cfb]z lbO{ clVtof/ b'?kof]u / /fli6 «o ;DklQ xfgL gf]S;fgL u/]sf] .

^ l8lehg jg sfof{no, gjnk'/, l8lehgn jg clws[t

ljho/fh ;'j]bL

jg If]qdf c:jfefljs ?kdf 7"nf] If]qdf jgky / clUg/]vf lgdf{0f u/fO{ ?v s6fg ug{ nufO{ clgoldttf u/]sf] .

pkef]Qmf ;d"xsf] ;fwf/0f ;efdf lst]{ sfuh agfpg], ljleGg lsl;dn] jg ljgfz x'g] u/L j}1flgs jgsf q'6Lk"0f{ sfo{of]hgf agfO{ :jLs[t ug]{ / sf7 Jofj;foLx?;Fusf] ldn]dtf]df cj}w s6fg cfb]z lbg] sfo{ u/L clVtof/ b'?kof]u u/]sf] .

jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)^& ljkl/t r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qdf jg ljgfz x'g] u/L ?v s6fg ug{ cfb]z lbO{ clVtof/ b'?kof]u / /fli6«o ;DklQ xfgL gf]S;fgL u/]sf] .

& l8lehg jg sfof{no, sdnfdfO{, l;Gw'nL, l8lehgn

jg clws[t gf/fo0f >]i7

pkef]Qmf ;d"xsf] ;fwf/0f ;efdf lst]{ sfuh agfpg], ljleGg lsl;dn] jg ljgfz x'g] u/L j}1flgs jgsf sfo{of]hgf agfO{ :jLs[t ug]{ / sf7 Joj;foLx?;Fusf] ldn]dtf]df cj}w s6fg cfb]z lbg] sfo{ u/L clVtof/ b'?kof]u u/]sf] .

jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)^& ljkl/t r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qdf jg ljgfz x'g] u/L ?v s6fg ug{ cfb]z lbO{ clVtof/ b'?kof]u / /fli6«o ;DklQ xfgL gf]S;fgL u/]sf] .

?v s6fgsf nflu lgwf{l/t If]qeGbf aflx/ jg kmF8fgL x'Fbf klg lgoGq0f gu/L ldn]dtf]df /fli6«o ;DklQ xfgL gf]S;fgL u/]sf] .

* l8lehg jg sfof{no, dl/g, l;Gw'nL, l8lehgn jg clws[t k'ik/fh atf}{nf

pkef]Qmf ;d"xsf] ;fwf/0f ;efdf lst]{ sfuh agfpg], ljleGg lsl;dn] jg ljgfz x'g] u/L j}1flgs jgsf sfo{of]hgf agfO{ :jLs[t ug]{ / sf7 Joj;foLx?;Fusf] ldn]dtf]df cj}w s6fg cfb]z lbg] sfo{ u/L clVtof/ b'?kof]u u/]sf] .

jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)^& ljkl/t r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qdf jg ljgfz x'g]u/L ?v s6fg ug{ cfb]z lbO{ clVtof/ b'?kof]u / /fli6«o ;DklQ xfgL gf]S;fgL u/]sf] .


278

cg';"rL– &

j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmdsf gfddf clVtof/ b'?kof]u, e|i6frf/ / clgoldttfdf ;+nUg b]lvPsf ;fem]bf/L jgsf kbflwsf/Lx? / clgoldttfsf ljj/0f

-:ynut cjnf]sg tyf ;/f]sf/jfnfx?;Fu ul/Psf] 5nkmnsf cfwf/df j}1flgs jg nfu" u/]sf tn pNn]lvt ;fem]bf/L jgx?df b]lvPsf s]xL clgoldttf lgDg cg';f/ /x]sf] / o:t} lsl;dsf] clgodlttf j}1flgs jg nfu" u/]sf] df]/ª nufotsf lhNnfsf cGo ;fem]bf/L jgx?df klg /x]sf]n] j}1flgs jg nfu" u/]sf ;a} ;fem]bf/L jgx?df yk 5gljg x'g'kg]{_

lhNnf ;fem]bf/L jg clgoldtttfx?

s}nfnL

!= ef/tfn ;fem]bf/L jg pkef]Qmf ;d"x, wgu9L pkdxfgu/kflnsf –!$

@= afX\jg ;fem]bf/L jg pkef]Qmf ;d"x, uf}/Lu+uf gkf, jf8{ g+= ^

jg sd{rf/L, sf7sf 7]sbf/, sf7 Joj;foL / sfo{;ldltsf kbflwsf/Lx?sf] ldn]dtf]df jgsf] jflif{s j[l4b/eGbf a9L sf7 s6fg u/L clgoldttf u/]sf], ;fwf/0f ;ef gu/L sfo{ cjlw ;dfKt ePsf sfo{;ldltn] ?v s6fg u/]sf], jftfj/0fLo b[li6sf]0fn] ;+j]bgzLn jgx?sf ?v s6fg u/]sf] .

slknj:t'

ltnf}/fsf]6 ;fem]bf/L jg pkef]Qmf ;d"x, a'4e"ld gu/kflnsf jf8{ g+=– %

s6fg u/L jiff}{b]lv 3f6u4Ldf /x]sf sf7x? pkef]QmfnfO{ jf afXo laqmL ljt/0f gu/L sf7sf] gf]S;fg u/]sf], k'g?Tkfbg x'g g;Sg] 7fpFx?df ?v s6fg u/]sf], sf7sf 7]sbf/ / jg sd{rf/L;Fusf] ldn]dtf]df jflif{s j[l44/ eGbf a9L sf7 s6fg u/]sf], ;fwf/0f ;ef gu/L sfo{ cjlw ;dfKt ePsf sfo{;ldltn] ?v s6fg u/]sf] .

gjnk'/ dWoljGb' ;fem]bf/L jg pkef]Qmf ;d"x, sfjf;f]tL– !$

k'g?Tkfbg x'g g;Sg] If]qdf jg s6fg u/L jg pkef]QmfnfO{ sf7 ljt/0f gu/L jg sd{rf/L, sf7 Joj;foL / ;fem]bf/L jgsf kbflwsf/Lsf] ldn]dtf]df ;d"x aflx/ dfq sf7 laqmL ljt/0f u/]sf], ;fwf/0f ;ef gu/L sfo{ cjlw ;dfKt ePsf sfo{;ldltn] ?v s6fg u/]sf] .

af/f xnvf]l/of ;fem]bf/L jg pkef]Qmf ;d"x, kyn}of, af/f

xnvf]l/of tfn / l;d;f/ If]qdf ;d]t k|efj kg]{ u/L k'g?Tkfbg x'g g;Sg] jgdf jflif{s j[l4b/eGbf a9L s6fg u/]sf], ;fwf/0f ;ef gu/L sfo{ cjlw ;dfKt ePsf sfo{;ldltn] ?v s6fg u/]sf] .

o; lhNnfdf j}1flgs jg nfu" u/]sf] ;xhgfy / tfdfu9Lsf ;fem]bf/L jgdf klg ;f]xL cj:yf /x]sf] s'/f hfgsf/Ldf cfPsf] .


279

lhNnf ;fem]bf/L jg clgoldtttfx?

k;f{ ;a}of ;fem]bf/L jg pkef]Qmf ;d"x

clUg/]vf lgdf{0f ubf{ lgwf{l/t ;+Vof eGbfa9L ?v s6fg u/]sf], ;fwf/0f ;ef gu/L sfo{ cjlw ;dfKt ePsf sfo{;ldltn] ?v s6fg u/]sf] .

o; lhNnfdf j}1flgs jg nfu" u/]sf cGo ;fem]bf/L jgx?df ;f]xL cj:yf /x]sf] / s6fg If]qdf k'g?Tkfbg geO{ jg ljgf; ePsf] s'/f hfgsf/Ldf cfPsf] .

/f}tx6 /+uk'/ ;fem]bf/L jg pkef]Qmf ;d"x

k'g?Tkfbgsf] ;'lglZrttf gePsf jgx?df ?v s6fg u/L jg ljgfz u/]sf], ;fwf/0f ;ef cfof]hgf gu/L ah]6 vr{ ug]{ u/]sf], ;fwf/0f ;ef gu/L sfo{ cjlw ;dfKt ePsf sfo{;ldltn] ?v s6fg u/]sf].

;nf{xL

!= km"nhf]/afaf ;fem]bf/L jg pkef]Qmf ;d"x

@= hfgsLgu/ ;fem]bf/L jg pkef]Qmf ;d"x,

#= nfnaGbL ;fem]bf/L jg pkef]Qmf ;d"x

?v s6fg ePsf] If]qdf nfdf] ;dob]lv k'g?Tkfbg geO{ jg ljgf; ePsf], ;fwf/0f ;ef cfof]hgf gu/L /sd vr{ ub}{ cfPsf] / ;fwf/0f ;ef gu/L sfo{ cjlw ;dfKt ePsf sfo{;ldltn] ?v s6fg u/]sf]..

o; lhNnfdf /x]sf hfgsLgu/ ;fem]bf/L jg / nfnaGbL ;fem]bf/L jgdf klg ;f]xL cj:yf /x]sf] b]lvPsf] .


280

cg';"rL– *

j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmddf clVtof/sf] b'?kof]u / e|i6frf/ u/L clgoldttfdf ;+nUg b]lvPsf ;fd'bflos jgsf kbflwsf/Lx?

-:ynut cjnf]sg tyf ;/f]sf/jfnfx?;Fu ul/Psf] 5nkmnsf cfwf/df j}1flgs jg nfu" u/]sf tn pNn]lvt ;fd'bflos jgx?df b]lvPsf s]xL clgoldttf lgDg cg';f/ /x]sf] / o:t} lsl;dsf] clgodlttf j}1flgs jg nfu" u/]sf] cGo lhNnfsf ;fd'bflos jgx?df klg /x]sf]n] j}1flgs jg nfu" u/]sf ;a} ;fd'bflos jgx?df yk 5gljg x'g'kg]{_

e|d0f u/]sf ;fd'bflos jgdf b]lvPsf clgoldttfsf s]xL pbfx/0fx? -o:tf] clgoldttf j}1flgs jg nfu" u/]sf k|foM ;a} ;fd'bflos jgdf /x]sf] b]lvof]_

lhNnf ;fd'bflos jg clgoldttfsf s]xL pbfx/0fx?

s}nfnL hfNkf ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, df]xGofn–&

r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qsf] cToGt le/fnf] jg If]qdf Kn6 agfO{ jg kmF8fgL u/]sf], jg sd{rf/L Pj+ sf7 7]sbf/ / pkef]Qmf ;d"xsf kbflwsf/Lsf] ldn]dtf]df ;fwf/0f ;efsf lst]{ b:tvt u/L sfuhft agfPsf], lst]{ sfo{of]hgf agfO{ sf7 7]s]bf/x?;Fu C0f lnP/ ?v s6fg u/]sf] / pkef]Qmf ;d"xnfO{ xfgL gf]S;fgL k'¥ofPsf] .

d'Qm sd}of ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, nDsLr'xf–#

k'g?Tkfbg x'g ;Sg] jgdf / r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qdf /x]sf k|fs[lts ?vx? s6fg u/]sf], jg sd{rf/L Pj+ sf7 7]s]bf/ / pkef]Qmf ;d"xsf kbflwsf/Lsf] ldn]dtf]df ;fwf/0f ;efdf lst]{ b:tvt u/L sfuhft agfO{ s6fg cfb]z lnPsf], sf7 7]s]bf/;Fu C0f lnP/ ?v s6fg u/L pkef]Qmf ;d"xnfO{ xfgL gf]S;fgL k'¥ofPsf] .

dlxnf hfu/0f ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, nDsLr'xf

C0f lnP/ ?v s6fg u/L pkef]Qmf ;d"xnfO{ xfgL gf]S;fgL k'¥ofPsf], k'g?Tkfbg gx'g] 7fpFdf ePsf ?vx? s6fg u/L jg lagfz u/]sf], jg sd{rf/L / sf7 Joj;foL;Fusf] ldn]dtf]df lst]{ sfuhftsf cfwf/df j}1flgs jgsf] sfo{of]hgf agfO{ jg cg'udgsf gfddf sd{rf/LnfO{ /sd lbO{ clgoldttf u/]sf].

P]Zjo{ ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x hfgsL uf=kf=–*

j}1flgs jgsf] sfo{of]hgf ;fwf/0f ;efn] c:jLsf/ u/]sf] eP klg jg sd{rf/L, sf7 7]sbf/ /


281


pkef]Qmf ;d"xsf kbflwsf/Lx?sf] ldn]dtf]df lst]{ sfuh v8f u/]sf], lgwf{l/t Kn6eGbf aflx/ / a9L ?v s6fg u/]sf], r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qdf kg]{ jg ljgf; u/]sf].

a/ubf ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, df]xGofn uf=kf–&

r'/] If]q / jftfj/0fLo ?kdf ;+j]bgzLn If]qdf ?v s6fg u/]sf], Pp6} 3/w'/L $ j6f;Dd pkef]Qmf ;d"xdf ;b:o ag]sf], ;fwf/0f ;efaf6 lst]{ b:tvt u/fO{ sfuhft / j}1flgs jg sfo{of]hgf tof/ u/L cj}w s6fg cfb]z lnO{ ?v s6fg u/]sf].

r]tgf ;fd'bflos jg, alnof, df]xGofn uflj;,

j}1flgs jgsf] sfo{of]hgf ;fwf/0f ;efaf6 kfl/t gePklg lst]{ b:tvtx? u/L kfl/t u/]sf] egL sfo{of]hgf :jLs[t u/fO{ cj}w s6fg cfb]z lnPsf], sfo{of]hgf th'{df / cGo s'g} klg sfdsf nflu ;fwf/0f ;efsf] lg0f{o ljgf vr{ u/]sf] .

r'/] dflnsf ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, df]xGofn uflj;– #

r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qsf] jg ljgfzsf nflu gePsf 3/w'/Lx?sf] gSsnL gfd /fvL lst]{ pkef]Qmf ;ldlt v8f u/L j}1flgs jgsf] sfo{of]hgf agfO{ ?v s6fg u/]sf], ef/tdf /x]sf cWoIfsf] ;d]t lst]{ b:tvt u/L ?v s6fg u/]sf] / ;d"xsf] sf]ifsf] /sd lxgfldgf u/]sf] .

hgsNof0f ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, df]xGofn uflj;

j}1flgs jgsf] sfo{of]hgf ;fwf/0f ;efaf6 kfl/t gePkl5 lst]{ x:tfIf/ u/L sfo{of]hgf kfl/t ul/Psf]. s6fg Kn6eGbf aflx/ @$ j6f ?v s6fg u/]sf] / ?v s6fg u/]sf If]qx?df k'g?Tkfbg / jg ;+/If0f gePsf] . jg ljgfzsf] d'2f nfu]sf JolQmn] cWoIfsf] ?kdf sfd ul//x]sf] .

cd/fjlt ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, hfgsL $

cWoIfn] sfo{;ldltsf ;b:ox?sf] lst]{ x:tfIf/ u/L cfkm\gf 5f]/fnfO{ sf7sf] 7]Ssf lbPsf], pkef]Qmfn] lj/f]w u/L sfof{nodf tfnfjGbL /x]sf]

dft[e"dL ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, nDsLr'xf !

3/w'/L g} gePsf lst]{ pkef]Qmf v8f u/L j}1flgs jgsf] sfo{of]hgf agfO{ :jLs[t u/fO{ r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qdf clUg/]vf agfpg] gfddf Jofks jg


282


ljgfz u/]sf] .

s0ff{nL sl/8f]/ ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, hfgsL (

6f9fsf pkef]Qmf ;b:ox?sf] lst]{ x:tfIf/ u/L ;fwf/0f ;efsf] lg0f{o k'l:tsf tof/ u/L j}1flgs jgsf] sfo{of]hgf :jLs[t u/fO{ ?v s6fg u/]sf] .

/fgL h?jf ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, ab{uf]/Lof #

pkef]Qmf ;b:ox?sf] lst]{ x:tfIf/ u/L ;fwf/0f ;efsf] lg0f{o k'l:tsf tof/ u/L j}1flgs jgsf] sfo{of]hgf :jLs[t u/fO{ ?v s6fg u/]sf] .

nfnLu'F/f; ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, ab{uf]/Lof #

pkef]Qmf ;b:ox?sf] lst]{ x:tfIf/ u/L ;fwf/0f ;efsf] lg0f{o k'l:tsf tof/ u/L j}1flgs jgsf] sfo{of]hgf :jLs[t u/fO{ ?v s6fg u/]sf] .

s~rgk'/ >Ls[i0f ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, z'SnfkmfF6 gu/kflnsf–!!

sfo{;ldltsf ax'dt ;b:on] /flhgfdf lbPklg cj}w ;ldltn] lst]{ b:tvt u/L sf]ifsf] /sd vr{ ul//x]sf] . dfp ?v g/fvL ;a} ?v s6fg u/L k'g?Tkfbg gx'g] If]qdf jg kmF8fgL u/]sf] / sf7 Joj;foLx?;Fu ldn]dtf] u/L sf7 ljqmLdf clgoldttf u/]sf] .

a}hgfy ;fd'bflos jg, z'SnfkmfF6 gu/kflnsf–*

s6fg Kn6 g} lgwf{/0f gu/L ;fnsf ?vdfq ePsf 7fpFdf dfp ?v klg g/fvL r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qsf] le/fnf] jg If]q / jGohGt'sf] jf;:yfgdf ?v s6fg u/]sf] . lgjf{lrt kbflwsf/LnfO{ sfd ug{af6 jl~rt u/L j8f cWoIfsf] x}l;otn] ;fd'bflos jg sAhf u/L jg pkef]Qmfx?nfO{ jg k|j]zaf6 jl~rt u/L ;fd'bflos jg ljgfz u/]sf] .

slknj:t' >LËL3f6 ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, / af0fu+uf gu/kflnsfdf ePsf ljleGg ;fd'bflos jgx?

jf0fu+uf gu/kflnsf If]qsf ;fd'bflos jgx? :ynut cjnf]sg ug{ jiff{sf] sf/0f cj/f]w ePklg ;/f]sf/jfnfx?;Fusf] 5nkmn cg';f/ jflif{s j[l4b/eGbf a9L sf7 s6fg u/]sf], ;fwf/0f ;efdf lst]{ b:tvt u/]sf] / sf7 Joj;foL, jg sd{rf/L / pkef]Qmf ;d"xsf kbflwsf/Lx?sf] ldn]dtf]df ?v s6fg / sf7 laqmLdf clgoldttf u/]sf] .

gjnk'/ hghfu/0f ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, dWoljGb'

;fd'bflos jgsf] jflif{s sf7 s6fg of]hgf nfu" ug{ :yfgLo txaf6 :jLs[t glnPsf] .


283


gu/kflnsf–!,

;okqL xl/ofnL ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, sfjf;f]tL gu/kflnsf

jg sfof{non] jg If]qdf Iflt x'g]u/L 7"nf clUg/]vfx? lgdf{0f ug{ bjfj lbO{ a9L ?v s6fgL u/L clgoldttf u/]sf], jg sd{rf/L / sf7 Joj;foLsf] ldn]dtf]df pkef]Qmf ;d"xdf sf7 laqmL ljt/0f gu/L afXo ?kdf dfq laqmL ug]{ u/]sf] . o; lhNnfdf j}1flgs jg sfo{qmd nfu" u/]sf] cGo ;fd'bflos jgdf k'g?Tkfbg x'g g;Sg] jgdf / jflif{s j[l4b/ eGbf a9L ?v s6fg u/L jg ljgfz / clgoldttf ePsf] .

lrtjg s+sfnL ;fd'bflos jg nufotsf ;fd'bflos jgx?

o; lhNnfdf jiff{sf sf/0f jg cjnf]sg ug{ g;lsP klg ;/f]sf/jfnfx?;Fusf] 5nkmnsf cfwf/df r'/] If]qsf] le/fnf] jg If]qsf ?v s6fg u/L jg ljgfz ePsf] / sf7 Joj;foL / jg sd{rf/Lsf] ldn]dtf]df sf7 laqmLdf clgoldttf ePsf] .

l;Gw'nL ljsf;k'/ ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, b'wf}nL gu/kfnLsf # nufotsf l;Gw'nLsf] r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qdf kg]{ ;fd'bflos jgx?

o; lhNnfsf] r'/] If]qdf j}1flgs jg cGtu{t jg s6fg ul/Psf jgx?sf] cj:yf ;a}df nueu Pp6} ePsf]n] gd"gfsf] ?kdf o; ;d"xdf cjnf]sg ubf{ s6fg Kn6 eGbf aflx/ uO{ ?vx? s6fg u/]sf], dfpF ?v g5f]8]sf], k'g?Tkflbt jgsf] ;+/If0f gePsf] / sf7 Joj;foL / jg sd{rf/Lx?sf] ldn]dtf]df sf7 laqmLdf clgoldtf x'g] u/]sf] . o; lhNnfdf /x]sf ;a} j}1flgs jgx?df ;f]xL cj:yf /x]sf] s'/f cjut x'g cfPsf] .

/f}tx6 gd'gf ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x,rGb|k'/ gu/kflnsf @

j}1flgs jgsf gfddf sf6fg u/]sf] sf7 jiff}{b]lv kfgLdf 8'aL / af9Ln] aufO{ nu]sf], jg sd{rf/L / 7]s]bf/sf] cj/f]wsf sf/0f sf7 laqmL gePsf], ;d"xsf kbflwsf/aLr /sd clgoldttfsf ljifodf ljjfb eO{ /sd b'?kof]u ePsf] .

dsjfgk'/

nfnLu'/fF; ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x nufotsf r'/] If]qdf kg]{ ;fd'bflos jgx?

j}1flgs jgsf] sfo{of]hgf af/] pkef]QmfnfO{ yfxf gePsf], sd{rf/L / sf7 Joj;foLsf] ldn]dtf]df sfo{of]hgf agfO{ sf7 clgoldttf ug{sf nflu


284


ljleGg gSsnL sfuhft agfPsf] / dsjfgk'/df j}1flgs jg nfu" u/]sf] r'/] jftfj/0f ;+/If0f If]qdf kg]{ ;a} ;fd'bflos jgdf oxL cj:yf b]lvg cfPsf] .

kz'klt ;fd'bflos jg pkef]Qmf ;d"x, dsjfgk'/

lhNnf jg k}bfjf/ cfk"lt{ ;ldltnfO{ 5'6\ofPsf] sf7 pQm ;ldltn] pkof]u gu/L b'?kof]u u/]sf]n] ;fd'bflos jgsf] sf7 gf]S;fg eO{ Iflt ePsf] .

j}1flgs jg Joj:yfkg sfo{qmd nfu" u/]sf ;a} jg pkef]Qmf ;d"xdf sf7 s6fgsf nflu s'g} klg ;d"xn] :yfgLo txsf] :jLs[lt glnPsf], ;fwf/0f ;efaf6 sfo{of]hgf / jflif{s sfo{qmd kfl/t gu/]sf], lst]{ b:tvt u/L sfuhftx? tof/ ug]{ u/]sf], sf]ifsf] /sd lxgfldgf u/]sf], j}1flgs jgsf] sfo{of]hgf agfpg k/fdz{bftfnfO{ c:jefljs ?kdf cTolws /sd pknAw u/fPsf], sfo{of]hgfdf lgwf{l/t kl/df0f eGbf a9L / jflif{s j[l4b/eGbf a9L sf7 s6fg u/]sf] b]lvPsf]n] j}1flgs jg nfu' u/]sf ;a} ;fd'bflos jgx?df 5fglag u/L clgoldttf ug]{ sfo{df ;+nUg jg sd{rf/L, pkef]Qmf ;d"xsf kbflwsf/L, sfo{of]hgf agfpg] k/fdz{bftf / cGo JolQmx?nfO{ yk cg';Gwfg u/L sf/jfxL ug'{kg]{ b]lvPsf] 5 .


285


286

dGtAo

िाििीय सभापनिज्यू,

सार्वजनिक लेखा सनिनि

सार्वजनिक लेखा सनिनिको निनि २०७६ साउि ५ गिे बसेको बैठकको निर्वयािसुार िेपाल र्र्द्यिु प्रानिकरर्को डेनडकेटेड र्िडर र टं्रक लाइि सम्र्न्ििा अध्ययि गिव गठि भएको यस उपसनिनिले आिूलाई प्राप्त कायावदेश बिोजजि जजम्िेर्ारी निर्ावह गिे क्रििा िेपाल र्र्द्यिु प्रानिकरर्ले र्र्नभन्न निकायहरुलाई डेनडकेटेड र्िडर र टं्रक लाइिको सेर्ा प्रर्ाह गरेर्ापिको िहशलु बक्यौिाको रुपिा लािो सियदेजख उठाउि बााँकी रहेको, यसबाट प्रानिकरर् ििुािािा जाि िसकेको, प्रानिकरर्को र्र्नभन्न सियिा भएका निर्वय, आदेश, कायावदेश र पत्राचारका कारर् सेर्ाग्राही िकाविा परेको, जस्िा र्र्षयलाई नलएर केही उद्योगहरु अदालि गएका र बक्यौिा असलुीिा र्िलाई भएको भन्ने र्र्षयहरुका सम्र्न्ििा उपसनिनिले यससाँग सम्बद्ब सबै पक्ष र सम्र्जन्िि पदानिकारीहरुसाँग छलिल/अन्िरर्क्रया, र्र्नभन्न स्रोिहरुबाट प्राप्त सूचिा र जािकारीको र्र्श्लषेर् गिुवका साथै कागजािहरु जिकाएर अध्ययि अिसुन्िाि गरी प्राप्त निष्कषवका आिारिा यो प्रनिरे्दि ियार गररएको व्यहोरा अिरुोि गदवछु।

उपसनिनिको अध्ययि, अिसुन्िाि र र्र्श्लषेर्बाट िेपाल र्र्द्यिु प्रानिकरर्ले र्र्गिदेजख ग्राहकलाई प्रदाि गदै आएको डेनडकेटेड र्िडर र टं्रक लाइि सेर्ा र्ापि उठाउि ु पिे बक्यौिा रकि उठाउि ु पिे र्र्षयलाई गम्भीरिापूर्वक नलएर सो सम्र्न्ििा देखापरेका सिस्याहरुलाई सिािाि गिव सनिनिले उपयकु्त निर्वय नलिे कुरािा उपसनिनि र्र्श्वस्ि रहेको छ।

यस सन्दभविा िेपाल र्र्द्यिु प्रानिकरर्को डेडीकेटेड र्िडर िथा टं्रक लाइिबाट र्र्द्यिु आपूनिव नलिे ग्राहकहरूबाट उठाउि ु पिे बक्यौिा सम्बन्िी अध्ययिबाट उपसनिनिले सार्वजनिक लेखा सनिनिबाट देहाय बिोजजिका निदेशि िथा सिुार्हरू ददि उपयकु्त हिुे निष्कषव निकालेको छ :

१. िेपाल र्र्द्यिु प्रानिकरर्बाट डेडीकेटेड लाइिको हकिा प्रानिकरर् संचालक सनिनिले २०७२/३/१२ को निर्वयले २०७२ श्रार्र् देजखको खपििा ियााँ िहशलु दर कायि गरेको र सोको अििुोदि र्र्द्यिु िहशलु नििावरर् आयोगले गरेको िथा टं्रक लाइिबाट र्र्द्यिु आपूनिव नलइरहेका ग्राहकको हकिा पनि २०७३/३/१६ िा र्र्द्यिु िहशलु नििावरर् आयोगले डेडीकेटेड लाइि सरह िै शलु्क नलि ेगरी निर्वय गरेकोले सोर्ह बिोजजि र्र्द्यिु नियिार्लीिा उल्लेख भएका नबल नबजक, छुट र्र्ल जारी गिे, बक्यौिा रकि असलु गिे लगायिका कायव गरी गराई सनिनिलाई यथाजशघ्र जािकारी गराउि प्रानिकरर् संचालक सनिनिलाई निदेशि ददिे |


287

२. र्र्द्यिु प्रानिकरर्को डेडीकेटेड र टं्रक लाइिबाट र्र्द्यिु नलई सियिै िहशलु िनििे उपभोक्ता िथा ग्राहकलाई र्र्द्यिु र्र्िरर् नियिार्ली २०६९ र र्र्द्यिु िहशलु संकलि र्र्नियिार्ली २०७३ अिरुुप हाल सम्ि कुिै कारबाही गरेको िदेजखएको हुाँदा आर्श्यक कारबाही गिव गराउि िेपाल सरकारलाई निदेशि ददिे |

३. छुट र्र्ल जारी भएपनछ ३५ ददि नभत्र सम्बजन्िि ग्राहकले उक्त िहशलु बिुाउि ु पिे र्ा जचत्त िबिेुिा पिुरार्लोकि गिव सर्किे र निटर ररनडंङ्ग भएको ६० ददि नभत्र ग्राहकले र्र्द्यिु िहशलु िबिुाएिा उक्त ग्राहकको लाइि काटी र्क्यौिा असलु उपर गिुवपिे व्यर्स्था र्र्द्यिु िहशलु संकलि र्र्नियिार्ली २०७३ िा भएको हुाँदा हुाँदै पनि प्रानिकरर् व्यर्स्थापिले उक्त प्रार्िाि कायावन्र्यि गरेको िदेजखएकोले सो को कायावन्र्यि यथाजशघ्र गिव गराउि, क्षनिपूनिव िनिरी र्र्द्यिु लाइि िजोड्ि संचालक सनिनि िथा व्यर्स्थापिलाई निदेशि ददिे |

४. निनि २०७३/३/१६ िा र्र्द्यिु िहशलु नििावरर् आयोगले ददएको लोडशेनडंग ६ घण्टा र्ा सो भन्दा बिी कायि रहेको अर्स्थािा २० घण्टा र्ा सो भन्दा बिी सिय छुटै्ट टं्रक लाइिबाट निरन्िर र्र्द्यिु आपूनिव नलिे ग्राहकले डेडीकेटेड ग्राहकको सरह िहशलु दर कायि गिे निर्वय कायावन्र्यि िगरी राजश्व सम्बन्िी गम्भीर लापरर्ाही गरेको देजखएकोले सो सम्बन्ििा संचालक सनिनि, प्रर्न्ि निदेशक र्ा र्र्भागीय जजम्िेर्ारी नलएका पदानिकारीहरू को को दोषी छि ्उिीहरू उपर र्र्स्ििृ छािर्र्ि गरी कारर्ाही गिे प्रर्क्रया अजघ बिाउि अजतियार दरुुपयोग अिसुन्िाि आयोगलाई निदेशि ददिे |

५. र्र्द्यिु िहशलु संकलि कायवलाई व्यर्जस्थि गराउि गिुवपिे कायवहरूिा नियनिि रूपिा हिुपुिे र्र्नलंङ्ग गिे, िहशलु संकलि र्र्नियिार्ली २०७३ िा भएको व्यर्स्था बिोजजि डाटा डाउिलोड गरी सरुजक्षि राख्न,े छुट नबल जारी गदाव प्रर्क्रया पयुावउिे, डाटा डाउिलोड गरी हाडव कर्प सरुजक्षि राख्न ेर ग्राहकको पररसरिा जडाि गररएको TOD निटरको डाटा सरुजक्षि राख्न,े बक्यौिा उठाउि र्र्नियिार्ली बिोजजिका प्रार्िाि अर्लम्बि गिे जस्िा व्यर्स्थापकीय कायवलाई ित्काल व्यर्जस्थि गिव िेपाल र्र्द्यिु प्रानिकरर्लाई निदेशि ददिे |

६. िेपाल र्र्द्यिु प्रानिकरर्को सांगठनिक संरचिा र काििुी प्रार्िाि अिसुार िहशलु नििावरर् गिे, र्र्श्लषेर् गिे, र्र्ल र्र्जक जारी गिे, िहशलु उठाउिे जस्िा कायवहरू सियिै िहुाँदा िहशलु बिुाउिपुिे ग्राहकलाई बहािा बिाउिे र सियिै िहशलु िनििे जस्थनि पैदा गरेकोिा निलेििो छैि भने्न आिार देजखएि, यसका लानग जजम्िेर्ार पदानिकारी उपर छािर्र्ि गरी आर्श्यक कारर्ाही गिव प्रानिकरर् संचालक सनिनिलाई निदेशि ददिे |

७. लोड शेनडंङ्ग अन्त्य भएको लािो सिय व्यनिि भै सकेको अर्स्थािा र्र्द्यिु िहशलु दरिा पिुरार्लोकि गिुवपिे जस्थनि आएको कुरालाई िध्येिजर गदाव िेपाल र्र्द्यिु प्रानिकरर्बाट


288

प्रस्िार्र्ि र्र्द्यिु िहसलु दरको पिुरार्लोकि सम्बन्िी प्रस्िार् उपर ित्काल निष्कषविा पगुी कायावन्र्यििा ल्याउि र सनिनिलाई जािकारी ददि र्र्द्यिु नियिि आयोगलाई निदेशि ददिे |

८. डेडीकेटेड र टं्रक लाइिको बक्यौिा असलुी सम्बन्ििा र्र्द्यिु प्रानिकरर्लाई आनथवक क्षनि हिु ेर आनथवक दार्यत्र् बढ्िे गरी कुिै निदेशि िगिव िगराउि िेपाल सरकारलाई निदेशि ददिे |

अन्त्यिा, उपसनिनिको कायविा िागवदशवि गिुवहिुे िाििीय सभापनिज्यू, िाििीय सदस्यहरु,

उपसनिनिको कायविा सिन्र्यात्िक एरं् सहयोगात्िक भनूिका निर्ावह गिे सनिनि सजचर्ालय पररर्ार र प्रत्यक्ष/अप्रत्यक्ष सहयोग पयुावउिे सबैिा उपसनिनिको ििव बाट ि हाददवक िन्यर्ाद व्यक्त गिव चाहान्छु। िन्यर्ाद ।

ldltM @)&^ kmfu'g df= ldg]Gb|k|;fb l/hfn

;+of]hs g]kfn ljB't k|flws/0fsf] 8]l8s]6]8

lkm8/ / 6+«s nfOgsf] aSof}tf ;DjGwdf cWoog ug{ ul7t pk;ldlt


289

kl/R5]b Ps k|f/lDes

!=! k[i7e"ld

;fj{hlgs n]vf ;ldltsf]] a}7sdf g]kfn ljB't k|flws/0fn] ljutb]lv k|bfg ub}{ cfPsf]

8]l8s]6]8 lkm8/ / 6+«s nfOg ;]jf jfkt p7fpg' kg]{ aSof}tf c;'nLsf] ;DaGwdf ;ldltsf

dfggLo ;b:ox?n] ljifosf] p7fg u/]kl5 ;ldltdf 5nkmn z'? ePsf] lyof] . 8]l8s]6]8 lkm8/ /

6+«s nfOgsf] ljifo d'n's r/d nf]8;]l8ª\sf] df/df k/]sf] ;dodf z'? ePsf] lyof] . cfd gful/s

ljB't s6f}tLsf] ;d:of ef]lu/xFbf 8]l8s]6]8 lkm8/ / 6+«s nfOgaf6 lg/Gt/ ;]jf lnO/x]sf

u|fxsx?n] rf}aL;} 306f ljB't;]jf lnO/x]sf lyP t/ nfdf] ;dob]lv ljB't ;]jf jfkt lk|ldod

rfh{ eg] glt/L xfn;Dd klg aSof}tf /x]sf] ljj/0f k|flws/0fn] lbO/x]sf] lyof] . o;af6 cfd

u|fxssf] ljB't cfk"lt{df Psflt/ ;d:of kl//x]sf] cj:yf lyof] eg] csf]{lt/ pBf]uL Jofkf/L

nufotn] lgjf{w ?kdf ;fwf/0f dx;'n z'Nsdf ljB't pkof]u ul//x]sf lyP . hgrf;f] /

;/f]sf/sf] ljifo ePsf]n] o;sf] ufDeLo{tfnfO{ dWogh/ ub}{ ;ldltn] ldlt @)&^÷)@÷)& df

a;]sf] a}7sdf phf{, hn;|f]t tyf l;+rfO{ dGqfnosf ;lrj, g]kfn ljB't k|flws/0fsf sfo{sf/L

lgb]{zs / kbflwsf/Lx?nfO{ cfdGq0f u/L 5nkmn u/]sf] lyof] . o; ;DaGwdf yk :ki6 x'gsf]

nflu ;ldltn] ldlt @)&^÷)#÷)# df a;]sf] a}7sdf phf{, hn;|f]t tyf l;+rfO{ dGqLnfO{

cfdGq0f u/L 5nkmn u/]sf] lyof] . ;ldltsf] ldlt @)&^÷)$÷)% df a;]sf] a}7sn] g]kfn

ljB't k|flws/0sf] 8]l8s]6]8 lkm8/ / 6+«s nfOgaf6 pknAw u/fOPsf] ljB'tsf] aSof}tf ;DaGwdf

cWoog ug{ pk;ldltsf] u7g ug]{ lg0f{o u/]sf] lyof] .

!=@ pk;ldltsf] u7g

;ldltsf] ldlt @)&^÷)$÷)% df a;]sf] a}7sn] g]kfn ljB't k|flws/0fsf] 8]l8s]6]8 lkm8/ /

6+«s nfOgaf6 pknAw u/fOPsf] ljB't dx;'nsf] aSof}tf ;DaGwdf cWoog ug{ dfggLo

ldg]Gb|k|;fb l/hfnsf] ;+of]hsTjdf dfggLo ;"o{k|;fb kf7s, dfggLo kfj{tLs'df/L ljz'Gs],

dfggLo t]h'nfn rf}w/L / dfggLo k|lbk ofbj ;b:o /x]sf] Ps cWoog pk;ldltsf] u7g ug]{

lg0f{o u/]sf] lyof] .

!=# pk;ldlt u7gsf] p2]Zo

o; pk;ldlt u7gsf] d'Vo p2]Zo g]kfn ljB't k|flws/0fsf] 8]l8s]6]8 lkm8/ / 6+«s nfOgaf6

u|fxsx?nfO{ pknAw u/fOPsf] ljB'tsf] dxz'n aSof}tf ;DaGwdf cWoog u/L ;f]sf] lgisif{ /

;ldltn] lng'kg]{ lg0f{o tyf lbg'kg]{ lgb]{zg ;DaGwdf ;ldltdf ;'emfj k]z ug'{ /x]sf] lyof] .

!=$ cWoogsf] sfo{ If]q / ;dofjlw

g]kfn ljB't k|flws/0fn] cfkm\gf u|fxsx?nfO{ k|bfg ub}{ cfPsf] ljB't k|jfxsf] ljz]if ;'ljwf

cGtu{tsf] 8]l8s]6]8 lkm8/ / 6+«s nfOg ;]jf jfkt ;]jfu|fxLaf6 p7fpg' kg]{ dxz'n /sd nfdf]

;dob]lv lgoldt ?kdf p7fpg g;sL aSof}tfsf] ?kdf /x]sf], dxz'n gp7\bf k|flws/0f gfkmfdf


290

hfg g;s]sf] / o;sf] k|ToIf c;/ /fh:j c;'nLdf kl//x]sf]n] o;sf] tYo / sf/0f kQf nufO{

;ldltdf k|ltj]bg k]z ug]{ /x]sf] lyof] . pk;ldltsf] klxnf] a}7s a;]sf] ldltn] $% -k}+tfnL;_

lbgleq ;ldltdf k|ltj]bg k]z ug]{ u/L cfjZos sfof{b]z ;lxt ;dofjlw kfPsf] lyof] /

;ldltsf] ldlt @)&^ kmfu'g * ut]sf] lg0f{on] Dofb yk ul/Psf] lyof] .

!=% cWoogsf] ljlw

pk;ldltn] 5nkmn÷cGt{lqmof / k|fKt sfuhftx?sf] cWoog / ljZn]if0fnfO{ cfkm\gf] cWoogsf]

d'Vo cfwf/ agfPsf] lyof] . pk;ldltn] 5nkmn÷cGt{lqmofsf] qmddf g]kfn ljB't k|flws/0fsf

sfo{sf/L lgb]{zs, pksfo{sf/L lgb]{zs, ljB'tsf] TOD ld6/ nufotsf k|fljlws kIf x]g]{

OlGhlgo/x?, k|flws/0fsf sfg'g dxfzfvfsf k|d'v, ljB't lgodg cfof]usf cWoIf tyf ;b:o /

g]kfn ljB't k|flws/0fsf k"j{ sfo{sf/L lgb]{zs nufot cGo ;DalGwt kbflwsf/Lx?nfO{ a}7sdf

cfdGq0f u/L 5'§f5'§} 5nkmn u/L lghx?;Fu k|flws/0fsf] ljutsf] j:t'l:ylt / jt{dfg cj:yf

af/]df hfgsf/L lnPsf] lyof] . 5nkmn sfo{df ;xhtfsf] nflu pk;ldltn] lgsfout ljifo;Fu

;DalGwt s]xL k|ZgfjnLx? ;d]t tof/ u/L To;sf] pQ/ lnlvt tyf df}lvs ?kdf lnPsf] lyof]

. o;sf ;fy} tt\tt\ lgsfoaf6 pknAw ePsf] sfuhftx?sf] cWoog / ljZn]if0f u/L lg:s]sf]

glthfsf] cfwf/df of] k|ltj]bg tof/ ul/Psf] xf] .

!=^ cWoogsf] ;Ldf

cWoogsf qmddf ;DalGwt lgsfox?af6 dfu ul/P adf]lhdsf ;fdu|Lx? ;dod} k|fKt gx'g',

k|fljlws ljifosf] ljZn]if0ffTds cWoogsf] nflu lj1tfsf] sdL, ;|f]t ;fdu|Lsf] ;Lldt ?kdf

pknAw ePsf] / ;do ckof{Kt x'Fbfx'Fb} klg ;dod} k|ltj]bg k]z ug'{kg]{]{ h:tf ljifo o;

cWoogsf ;Ldfx? /x]sf lyP .

!=& cWoog k|ltj]bgsf] ;+/rgf

of] k|ltj]bgdf hDdf tLgj6f kl/R5]bx? /x]sf 5g\ . h;cGtu{t kl/R5]b Psdf k[i7e"ld tyf

cWoog ljlw / l;dfx?sf] rrf{ ul/Psf] 5 eg] kl/R5]b b'O{df ljleGg lgsfox?sf

kbflwsf/Lx?;Fu ul/Psf] 5nkmn÷cGt{lqmofaf6 k|fKt hfgsf/L, tyf sfuhftx?sf] cWoogaf6

k|fKt ljj/0fx? pNn]v ul/Psf 5g\ . kl/R5]b tLgdf eg] pk;ldltsf] cWoogsf] ljZn]if0f,

lgisif{ / ;ldltn] lng'kg]{ lg0f{osf ;DaGwdf ;'emfjx? k|:t't ul/Psf] 5 .


291

kl/R5]b b'O{ ljleGg lgsfox?;Fusf] 5nkmn÷cGtlqm{of /

sfuhftx?sf] cWoogaf6 k|fKt ljj/0f

@=! 36gfqmdsf] l:ylt

g]kfn ljB't k|flws/0fsf] 8]l8s]6]8 lkm8/ / 6+«s nfOg pknAw u/fpFb} cfPsf]

u|fxsx?af6 p7fpg' kg]{ aSof}tf /sd nfdf] ;dob]lv p7fpg g;s]sf] k|flws/0fsf] ljj/0faf6

b]lvPsf] 5 . k|flws/0sf] ;~rfns ;ldltsf] @)&@÷)#÷!@ sf] lg0f{ofg';f/ 8]l8s]6]8 lkm8/af6

ljB't cfk"lt{ lng] cf}Bf]lus, Jofkfl/s tyf u}/ Jofkfl/s ju{sf u|fxsx?sf] dxz'n b/ :jLs[t

x'g k|flws/0fsf] ldlt @)&@÷)(÷@) sf] kq dfkm{t ljB't dxz'n lgwf{/0f cfof]unfO{ cg'/f]w

ePkl5 ldlt @)&@÷!)÷!& sf] cfof]usf] kqdfkm{t ;/sf/L c:ktfn afx]ssf 8]l8s]6]8 lkm8/sf

pkef]Qmfx?sf] xsdf g]=lj=k|f= ;~rfns ;ldltsf] lg0f{ofg';f/ @)&@ ;fpgb]lvsf] vktaf6

dxz'n nfu" x'g] u/L k|flws/0fsf] lg0f{o cg'df]bg :jLs[t ul/Psf] hgfPsf]n] k|flws/0fn] ;f]xL

cg';f/ ljln+ª\ u/L @)&%÷!@÷@( df kqfrf/ ul/Psf] hgfPsf] 5 .

nf]8;]l8ª\ ^ 306f jf ;f]eGbf a9L sfod ePsf] cj:yfdf, @) 306f jf ;f] eGbf a9L

;do 5'§} 6+«s nfOgaf6 lg/Gt/ ljB't cfk"lt{ lng] u|fxssf] dxz'n 8]l8s]6]8 u|fxssf] ;/x b/

sfod ug]{ lg0f{o ePaf6 6+«s nfOgaf6 ljB't cfk"lt{ lng] u|fxsx?sf] ;KnfO{ klg 8]l8s]6]8 ;/x

g} ePsf]n] hlxn]b]lv 8]l8s]6]8sf] ljlnË ePsf] 5 ;f]xL ;dob]lv 6+«snfOgsf] klg dxz'n ;f]xL

cg';f/ x'g'k5{ cyf{t\ @)&@ ;fpgb]lv g} dxz'n b/ nfu" x'g'k5{ eGg] k|flws/0fsf] lhls/ /x]sf]

b]lvG5 .

ljB't dxz'n ;+sng lgodfjnL, @)&# sf] ljlgod %-%_ df @) 306f jf ;f] eGbf a9L

ljB't cfk"lt{ lng rfxg] 6+«s nfOgsf u|fxsx?n] cfj]bg :jLs[t u/fO{ 8]l8s]6]8 ;/x dxz'n

lt/L lng ;Sg] / :jLs[lt glnO{ nf]8;]l8ª\eGbf a9L ;do ljB't cfk"lt{ lnPdf ljB't rf]/L P]g,

@)%* adf]lhd sf/jfxL ug{ ;Sg] Joj:yf /x]sf] 5 .

cbfntdf d'2f k/]/ cGtl/d cfb]z ePsf u|fxssf] xsdf afx]s 8]l8s]6]8 lkm8/sf

u|fxssf] ljB't dxz'n ljlnª\ eO/x]sf] 5 . 6+«s nfOgaf6 ljB't cfk"lt{ lnPsf u|fxsx?sf] ljB't

dxz'n ;DaGwdf g]=lj=k|f= ;~rfns ;ldltsf] @)&%÷!@÷@( sf] lg0f{ofg';f/ pk;ldlt u7g

eO{ cWoog / 5fglagsf] sfo{ clGtd r/0fdf k'u]sf] 5 . ljB't lgodg cfof]u P]g, @)&$ sf]

bkmf # adf]lhd ljB't lgodg cfof]usf] :yfkgf eO{ g]kfn ;/sf/sf] ldlt @)&^÷)!÷@# sf]

lg0f{ofg';f/ cWoIf / rf/ ;b:ox? /xg] u/L cfof]u u7g eO{ ldlt @)&^÷)!÷@% b]lv cfkm\gf]

sfo{ ;~rfng ub}{ cfPsf] 5 . ljB'tsf] pTkfbg, k|zf/0f, ljt/0f jf Jofkf/nfO{ ;/n, lgoldt,

Jojl:yt tyf kf/bzL{ agfO{ ljB'tsf] dfu / cfk"lt{df ;Gt'ng sfod /fVg', ljB't dxz'n

lgodg ug'{, ljB't pkef]Qmfsf] xs lxtsf] ;+/If0f ug'{, ljB'tsf] ahf/nfO{ k|lt:kwf{Tds agfpg'

h:tf sfo{ ljB't lgodg cfof]usf] d'Vo sfd /x]sf] b]lvG5 .

ljB't dxz'n sfof{Gjog ug]{ / cg'udg ug]{ cleef/f k|fylds ?kn] g]kfn ljB't k|flws/0fsf]

/x]sf] ePklg ljB't lgodg cfof]u :yfkgf ePkl5 ljB't dxz'n sfof{Gjogsf] cg'udg,

lgodgsf] sfo{ ljB't lgodg cfof]usf] If]qflwsf/leq kb{5 . nf]8;]l8Ë x6]kl5sf] cj:yfdf


292

8]l8s]6]8 lkm8/ / 6+«s nfOgsf] dxz'n b/df k'g/fjnf]sg ug{ g]=lj=k|f= n] ljlwjt\ ?kdf ljB't

lgodg cfof]udf lgj]bg lbg' kg]{ k|fjwfg ePklg xfn;Dd lgj]bg gcfPsf] cfof]usf] egfO{ 5 .

g]kfn ljB't k|flws/0fsf] ;~rfns ;ldltsf] ldlt @)&%÷!@÷@( sf] &(# cf}+ a}7saf6 g]=lj=k|f=

sf] 8]l8s]6]8 lkm8/ / 6+«s nfOgaf6 ljB't cfk"lt{ lng] u|fxssf] ljB't dxz'naf/] k"j{ lg0f{odf

yk cWoog u/L k|ltj]bg k]z ug{ ;~rfns >L eQmaxfb'/ k'gsf] ;+of]hsTjdf kfFr ;b:oLo Ps

cWoog tyf l;kmfl/z pk;ldlt u7g u/]sf]df pQm ;ldltn] k|ltj]bg a'emfO{ ;s]sf] 5 . 6+«s

nfOgsf] cjwf/0ff 8]l8s]6]8 lkm8/eGbf kl5 cfP klg of] nfOg lng rfxg] u|fxsn] 8]l8s]6]8

lkm8/ ;/x g} dxz'n lt/L lng ;Sg]5g\ eGg] k|fjwfg ljB't dxz'n ;+sng lgodfjnL, @)&#

df /x]sf]n] 8]l8s]6]8 lkm8/df nfUg] dxz'n ;/x ;f]xL ldltaf6 u|fxsn] ltg'{k5{ eGg] g]kfn ljB't

k|flws/0fsf] egfO{ /x]sf] 5 .

२.२ र्र्द्यिु उपयोग सम्बन्ििा व्यर्स्था गररएको ऐि िथा र्र्नियिार्लीको हालको अर्स्था

र्र्द्यिाि िहशलु दरिा िेरबदल गिुवपरेिा र्र्द्यिु नियिि आयोगको पूर्व स्र्ीकृनि नलि ुपिे व्यर्स्था छ | TOD निटरहरूको नडिाण्ड ररनडंगका लानग ३/३ िर्हिािा Reset गररएको हनु्छ | र्र्द्यिु र्र्िरर् र्र्नियिार्ली, २०६९ िा हालसम्ि कुिै संशोिि भएको छैि | TOD निटरको बैशाख देजख िंजशर र पौष देजख चैत्रको डर िरक हिुे व्यर्स्था छ | र्र्नियिार्ली २०७३ िा डेडीकेटेड र्िडर अन्िगवि सर्स्टेशिबाट घर सम्ि ददएको र डेडीकेटेड लाइि अन्िगवि छुटै्ट नििावर् भएको र्र्िरर् लाइि हिुे भनिएको छ | र्र्नियिार्ली ५(५) अिसुार २० घण्टा कि प्रयोग भए अिनिकृि िाने्न डेडीकेटेड सरह नलिे र सो बराबरको क्षनिपूनिव नििुवपिे प्रार्िाि रहेको छ | त्यस्िै गरी र्र्नियिार्ली ५(१०) िा TOD को हकिा हरेक बषवको चैत्रिा निटर ररनडंग र data डाउिलोड गरी प्रनिरे्दि क्षेत्रीय कायावलय र उपकायवकारीकोिा पठाउि ु पिे व्यर्स्था गररएको छ | र्र्नियिार्ली ५(११) िा ६६ के भी, ३३ केभी र ११ केनभिा TOD निटर राख्न अनिर्ायव गररएको छ | र्र्नियिार्ली ५(१३) अन्िगवि छुट भएको नबनलंग कुिै पनि सिय जािकारी हिुासाथ जिुसकैु सियिा नबनलंग हिुे, जािकारी पाएको ३५ ददिनभत्र पिुरारे्दि सनिनििा निरे्दि ददि सर्किे व्यर्स्था छ | बािा अड्काउ िुकाउि प्रशासकीय अनिकृिले िुकाउिे र व्यातया र्ा संशोिि भिे सनिनिले गिे व्यर्स्था रहेको छ |

२.३ संचालक सनिनिका केही िहत्र्पूर्व निर्वयहरू िेपाल र्र्द्यिु प्रानिकरर्ले २०७०/९/१६ को निर्वयले Dedicated feeder अन्िगवि पनछ

आयोगले नििावरर् गरे अिरुुप नििुवपिे भिी उल्लेख गरेको देजखन्छ भिे २०७१/१०/२५ िा ििोज निश्रको संयोजकत्र्िा उपसनिनि बिाई अध्ययि गररएको र सो उपसनिनिको प्रनिरे्दि


293

२०७२/३/१२ िा प्रानिकरर् संचालक सनिनिले अििुोदि गरेको देजखन्छ | Dedicated feeder र

Separate feeder को लानग २०७२/५/२४ िा िहशलु उठाउि पत्राचार भएको देजखन्छ |

र्र्द्यिु िहशलु बक्यौिा सम्बन्ििा २०७५/१/३१ िा भक्त बहादरु पिुको अध्यक्षिािा उपसनिनि गठि गरेको र उक्त उपसनिनिले २०७५/४/२५ िा प्रनिरे्दि बिुाएको भए पनि ९ िर्हिा सम्ि संचालक सनिनििा पेश िभएको र २०७५/१२/२९ िा उक्त प्रनिरे्दििा छलिल हुाँदा प्रार्र्निक पक्षको थप अध्ययि गिे भनि भक्त बहादरु पिुकै अध्यक्षिािा पर्हलेकै उपसनिनिका सदस्यहरू रहेको उपसनिनि गठि गरेको र उक्त उपसनिनिले प्रनिरे्दि बिुाएको अर्स्था छ | २०७५/१२/२९ कै निर्वय भनि प्रानिकरर् व्यर्स्थापिले छुट नबल भनि पत्राचार गरेको देजखन्छ |

२.४ हालको अर्स्था र बक्यौिा जस्थनि

Dedicated feeder बाट लाइि नलिे २४० ग्राहकहरू िध्ये अस्पिाल लगायिका ५६ ग्राहकलाई छुट भएको प्रानिकरर्को र्र्र्रर्बाट देजखन्छ भिे १६५ ग्राहकले नियिािसुार िहसलु बिुाइरहेको देजखन्छ | नि िध्ये २० ग्राहकहरूलाई बक्यौिा रकि छुट र्र्लको रूपिा २०७५/१२/२९ िा नबनलंग भएको र िाकेिा गररएको बिाइएको छ | यस Dedicated feeder ििव नबनलंग भएको रकि रु ९,०६,४४,०२,५९२.३७ रहेको, त्यो िध्ये रु. ५,५९,८७,५६,६४५.३७ बिुाएको र रु. ३,४१,७४,८४,०८०.१५ बक्यौिा रहेको र्र्र्रर् प्रनिकरर्ले ददएको छ | टं्रक लाइिबाट र्र्द्यिु आपूनिव नलिे ८४ ग्राहकहरू िध्ये ५१ ग्राहकहरूको डेडीकेटेड िथा टं्रक टेररि अिसुार नबनलंग गरेको रकि रू. १८६२८७३४४८८.४६ रहेको त्यो िध्ये रु १३१००३३५२७५.९९ बिुाएको र बक्यौिा रू ६,७२३३४५९९०.३७ रहेको देजखएको छ |

डेडीकेटेड र्िडर अन्िगविका िेरैजसो ग्राहकले िहसलु निरररहेको र टं्रक लाइिका ग्राहक िध्ये िेरै जसोले बक्यौिा रकि िनिरेको देजखन्छ | यसरी र्प्रनियि रकि नििव बक्यौिा रहेको कुल जम्िा रु १०,१४,०८,३०,०७०.५२ रहेको आाँकडा प्रानिकरर्को र्र्र्रर्िा देजखएको छ | यसरी बक्यौिा देजखएको र छुट नबलको रुपिा पत्राचार गररएको भएपनि अको ििव २०७५/१२/२९ िा भक्त बहादरु पिुको संयोजकत्र्िा पिु उपसनिनि गठि गरर थप प्रार्र्निक पक्षको अध्ययि भै रहेको प्रानिकरर्ले जिाएको छ | यसै प्रसंगिा ग्राहकहरु िध्ये हाल २६ र्टा ग्राहकहरूले जचत्त िबिुी अदालििा ररट दायर गरेको र अनिकांश िदु्दाहरू िैसला हुाँदा प्रानिकरर्को पक्षिा भएको प्रानिकरर्ले जिाएको छ | हालै िात्र अदालिबाट केही ररटहरू खारेज भए पश्चाि ्प्रानिकरर्लाई िहसलु उठाउि बाटो खलेुको छ |

२.५ र्र्द्यिु नियिि आयोगको भनूिका र्र्द्यिु प्रानिकरर् संचालक सनिनिले २०७२/३/१२ को निर्वयले २०७२ श्रार्र् देजखको

खपििा ियााँ िहशलु दर कायि गरेको र सो को अििुोदि ित्कानलि र्र्द्यिु िहशलु नििावरर्


294

आयोगबाट २०७२/९/२९ र २०७२/१०/१० िा भएको देजखन्छ | निनि २०७३/३/१६ िा र्र्द्यिु िहशलु नििावरर् आयोगले लोडशनेडंग ६ घण्टा र्ा सो भन्दा बिी कायि रहेको अर्स्थािा २० घण्टा र्ा सो भन्दा बिी सिय छुटै्ट टं्रक लाइिबाट निरन्िर र्र्द्यिु आपूनिव नलिे ग्राहकले डेडीकेटेड ग्राहकको सरह िहशलु दर कायि गिे निर्वय गरेको नथयो | सोर्ह अिसुार गिुवपिेिा सो निर्वयिा प्रार्र्निक कदठिाइ देखाई खपि सिय अिसुार रेकडव िराखी प्रानिकरर्ले कायवन्र्यििा िल्याएको र निर्वय पिुरार्लोकिका लानग र्र्द्यिु नियिि आयोगलाई लेजख पठाएको छैि | र्र्द्यिु नियिि आयोग ऐि, २०७४ अिसुार २०७६/१/२५ देजख र्र्द्यिु नियिि आयोग र्क्रयाशील भएको देजखन्छ र र्र्द्यिु िहशलु नििावरर् आयोग खारेज भएको छ | यो नियिि आयोगले र्र्गिको आयोगको कािका अलार्ा र्र्द्यिु िहशलु नििावरर् र यसको कायावन्र्यि िथा अिगुिि गिे गराउिे काि िोर्कएको छ |

२.६ cbfntdf ljrf/fwLg d'2fsf cj:yf

8]l8s]6]8 / 6«+s nfOgsf] pkof]usf] aSof}tfsf ljifonfO{ lnP/ s]xL u|fxsx? d'2fdf klg

uPsf] cj:yf 5 eg] k|flws/0fn] cfkm"n] p7fpg' kg]{ elgPsf] dxz'n s] sf/0fn] hfoh 5 egL

cbfntdf b]xfo adf]lhdsf] lhls/ k]z u/]sf] 5 M

1. g]kfn ljB't k|flws/0f, g]kfn ljB't k|flws/0f P]g, @)$! adf]lhd :yfkgf ePsf] sfg'gL

lgsfo ePsf]n] P]gsf] bkmf !(-3_ n] k|flws/0fnfO{ ljB't ;DaGwL cGo ;]jf z'Ns

lgwf{/0f ug]{ clwsf/ k|bfg u/]sf]n] dxz'n P]gsf] bkmf @)-u_ adf]lhd k|flws/0fn] c;'n

pk/ ub{5 .

2. k|flws/0fnfO{ k|bQ clwsf/sf] k|of]u ug]{ clwsf/ P]gsf] bkmf * n] g]=lj=k|f= ;~rfns

;ldltnfO{ k|bfg u/]sf]n] 8]l8s]6]8 lkm8/ jf 6+«s nfOgsf ljB't cfk"lt{ lng] g]=lj=k|f=

ljB't dxz'n ;+sng ljlgodfjnL, @)&# sf] ljlgod %-@_ df u|fxsnfO{ P]gsf] cg';"rL–

! -s_ adf]lhd nfu]sf] dxz'nnfO{ cGoyf eGg ldNb}g .

3. s'g} ljifoj:t'df sfg'gdf tf]lsPsf] dxz'n nfUg] Joj:yf sfg'g Joj:yf ;DalGw P]g,

@)!) sf] bkmf !! df k|i6 ePsf]n] lgj]bs ljlgod %-@_ adf]lhd u|fxs ePsf] / o:tf

u|fxsnfO{ P]gsf] ljlgodfjnLsf] cg';"rL – ! -s_ nfUg] xF'bf pQm dxz'n j}w 5 . Goflos

l;4fGt adf]lhd 5 .

4. k|hftGq k'g:yf{kgf kl5 g]kfn ;/sf/n] cfly{s pbf/Ls/0fsf] gLlt cjnDag u/L ljB't

P]g, @)$( adf]lhd ljB't pTkfbg u/L ;j{;fwf/0fnfO{ laqmL ug]{ ljB'tsf] dxz'n

lgodg ug{ ljB't lgwf{/0fsf] ;+/rgf Joj:yf ul/Psf] 5 .

5. ;j{;fwf/0fnfO{ laqmL ug]{ ljB't dxz'n ;fj{hlgs hjfkmb]lxtf ePsf] lgsfoaf6 lgwf{/0f

ug]{ Joj:yf P]g, @)$( df ul/Psf] xf] . k|flws/0fsf] ;~rfns ;ldlt ;fj{hlgs

hjfkmb]lxtf ePsf] lgsfo ePsf] P]gsf] bkmf (-#_ n] k|i6 ub{5 .

6. ljB't P]g, @)$( n] ljB't k|flws/0f P]g, @)$! sf] k|fjwfgnfO{ s'l07t jf k|lt:yfkg

ug{ ;Sb}g .


295

7. sfg'g Joj:yf ;DaGwL P]g, @)!) sf] bkmf @-ª_ cg';f/ g]kfn sfg'g eGgfn] sfg'g ;/x

nfu" x'g] P]g, ;jfn, lgod, cfb]z pklgodnfO{ hgfpg] ePsf]n] ljlgodfjnL g]= lj= k|f=

P]g, @)$! sf] bkmf ( adf]lhdsf] ;~rfns ;ldltn] ;f]xL P]gsf] bkmf #% adf]lhd

lgodfjnL agfO{ nfu" u/]sf]n] o;sf] sfg'gL dfGotf ljjfb/lxt 5 .

8. ljlgodfjnLdf u|fxs Pj+ ljB't cfk"lt{ ug]{ ;+/rgfx? kl/eflift / juL{s/0f ul/Psf]n]

lgj]bsn] ljlgod @-u_ adf]lhd ;+/rgfaf6 P]gsf] ljlgod adf]lhd ljB't ;]jf pkof]u

u/]sf] xF'bf lghn] ljlgod %-@_ df pNn]v eP adf]lhdsf] dxz'n e'QmfgL ug'{ kg]{ x'G5 .

9. lgj]bsn] g]= lj= k|f= P]gsf] bkmf #% adf]lhd ag]sf] ljlgodfjnLsf] j}wtf cGoyf eGg]

;DaGwdf lg/f]k0f x'g ;Sb}g .

10. 8]l8s]6]8 lkm8/ k|flws/0fsf] pklj>fd :yn (Substation) af6 5'§} ;+/rgfåf/f lglZrt

u|fxsnfO{ ljB't cfk"lt{ ug]{ k|0ffnL xf] . o; k|0ffnLaf6 tf]lsPsf] ljB't cfk"lt{ ug]{ k|0ffnL

xf] . o;df ljB't cfk"lt{ ug]{ >f]t 6+«s nfOg ePsf]n] 6+«s nfOgaf6 ljB't k|jfx gePdf

8]l8s]6]8 lkm8/af6 cfk"lt{ x'g ;Dej x'Fb}g . 6+«s nfOgaf6 t'ngfTds ?kdf 8]l8s]6]8

lkm8/eGbf a9L u'0f:t/Lo ;]jf pknAw x'g] ePsf]n] 6+«snfOgaf6 t'ngfTds ?kdf

8]l8s]6]8 lkm8/ eGbf sd u'0f:t/Lo ;]jf pknAw x'g] s'/f tYok/s 5}g .

11. ljB't dxz'n ;+/rgfdf nfUg] geO{ phf{df nfUg] xf] . ;dfg phf{ pkof]u u/]sf] tYo

n'sfO{ ljB't cfk"lt{ ug]{ ;+/rgfsf] gfdsf] cfwf/df ul/Psf] lgj]bg vf/]h u/L sfg'g

adf]lhd nfUg] dxz'n ltg'{ a'emfpg' kg]{ x'G5 .

12. cGo pBf]un] lgj]bs ;/xsf] phf{ pkof]u ubf{ a9L dxz'n ltg'{ kg]{ / gltg]{n] sd ltg'{

gkg]{ cj:yf gt Goflos gt sfg'gsf] ;dfg k|of]u x'g ;S5 .

13. k|flws/0fn] ljB't dxz'nsf] ljlnË ubf{ s'g} sf/0fn] 5'6 x'g uPsf]df h'g;'s} ;dodf 5'§}

ljlnË ug{ ;Sg] k|fjwfg ePsf]n] ljlnË ubf{ s'g} ljifo cgb]vf ePsf]n] To;sf] cg'lrt

kmfObf s;}n] lng kfpg] 5}g .

14. k|flws/0faf6 ljB't dxz'n c;'nL u/]sf] sf/jfxL ;DaGwdf k'g/fj]bg ug{ ;Sg] j}slNks

pkrf/sf] Joj:yf x'Fbfx'Fb} ;Ddflgt cbfnt;dIf bfo/ ePsf] k|:t't lgj]bg kq :jo+df

Gofo k|zf;g P]g, @)&# sf] bkmf *-@_ k|lts"n b]lvG5 .


296

िेपाल र्र्ििु प्रानिकरर् र्र्रूद्ध डेनडकेटेड / टं्रक लाइि सम्बन्िी दायर भएको िदु्दाहरूको र्र्र्रर्

निम्ि अिसुार रहेको छ :

डेनडकेटेड लाइि ििव ड

क्र .स. निरे्दक र्र्षय अदालि

अन्िररि आदेश जारी भए/िभएको

१ . र्हिाल आइरि एण्ड स्टील प्रा .नल.

उत्प्रषेर् सर्ोच्च अदालि अन्िररि आदेश जारी िभएको

२ . जशर्ि नसिेन्ट प्रा=नल= उत्प्रषेर्यकु्त

परिादेश

उच्च अदालि,पाटि अन्िररि आदेश जारी

भएको

३. यिुाइटेड नसिेन्ट प्रा=नल= उत्प्रषेर्


उच्च अदालि,पाटि अन्िररि आदेश जारी िभएको

४. रघरु्पि जटु निल्स नल. उत्प्रषेर्



५. ररलायन्स जस्पनिङ्ग

निल्स प्रा=नल=

उत्प्रषेर्



६. शभुश्री अग्िी नसिेन्ट उिोग प्रा=नल=



निषेिाज्ञा सिेि


७. बटुर्ल नसिेन्ट प्रा=नल= उत्प्रषेर्


उच्च अदालि, बटुर्ल अन्िररि आदेश जारी भएको

८. लक्ष्िी जस्टल्स प्रा=नल= उत्प्रषेर्



९. सर्ोिि नसिेन्ट प्रा=नल= उत्प्रषेर्



१०. घोरार्ह नसिेन्ट प्रा=नल= उत्प्रषेर्, परिादेश

उच्च अदालि, िलु्सीपरु अन्िररि आदेश जारी िभएको


297

टं्रक लाइि ििव :

क्र .स. निरे्दक र्र्षय अदालि

अन्िररि आदेश जारी भए / िभएको

१ . अघावखााँची नसिेन्ट प्रा .नल.

उत्प्रषेर् परिादेश


उच्च अदालि, पाटि अन्िररि आदेश जारी भएको

२ . जगदम्र्ा नसन्थेर्टक प्रा .नल.

उत्प्रषेर् परिादेश


उच्च अदालि, पाटि अन्िररि आदेश जारी भएको

३. र्र्शाल नसिेन्ट इण्डजस्ट्रज प्रा .नल.


परिादेश लगायि

उच्च अदालि, पाटि अन्िररि आदेश जारी िभएको

४. अररहन्ि िल्टी िाइर्सव नल.

उत्प्रषेर् परिादेश उच्च अदालि, पाटि अन्िररि आदेश जारी िभएको

५. एभरेष्ट पेपर निल्स प्रा .नल.

उत्प्रषेर् परिादेश उच्च अदालि, पाटि उच्च अदालि,

जिकपरु

अन्िररि आदेश जारी िभएको

६. अररहन्ि िल्टी पोनलप्याक्स नल.

उत्प्रषेर् परिादेश उच्च अदालि, पाटि अन्िररि आदेश जारी िभएको

७. पाल्पा नसिेन्ट उत्प्रषेर् परिादेश उच्च अदालि,

बटुर्ल

अन्िररि आदेश जारी िभएको

८. जगदम्र्ा जस्टल प्रा. नल. निषेिाज्ञा र उत्प्रषेर् र परिादेश

उच्च अदालि,

जिकपरु अन्िररि आदेश जारी भएको

९. अशोक जस्टल प्रा .नल. निषेिाज्ञा र उत्प्रषेर् र परिादेश



१०. हािा आइरि इण्डजस्ट्रज प्रा .नल.

निषेिाज्ञा र उत्प्रषेर् र परिादेश



११. हलुास जस्टल इण्डजस्ट्रज प्रा .नल.

निषेिाज्ञा र उत्प्रषेर् र परिादेश


जिकपरु र नबरगंज इजलास

अन्िररि आदेश जारी भएको

१२. सयुव िेपाल प्रा .नल.

निषेिाज्ञा र उत्प्रषेर् /



जिकपरु र नबरगंज इजलास


१३. सोिापरु निनिरल्स एण्ड आयल्स प्रा .नल.

उत्प्रषेर् / परिादेश


बटुर्ल अन्िररि आदेश जारी िभएको


298

१४. बाबा जटु निल्स प्रा .नल . उत्प्रषेर् / परिादेश


नबराटिगर अन्िररि आदेश जारी िभएको

१५. िारूिी नसिेन्ट प्रा .नल. उत्प्रषेर् / परिादेश


राजर्र्राज


१६. निगाले नसिेन्ट उत्प्रषेर् / परिादेश


ििकुटा अन्िररि आदेश जारी भएको

k|flws/0fn] cbfnt ;dIf k]z u/]sf dfly plNnlvt lhls/x?sf cltl/Qm ;Ddflgt

pRr cbfnt kf6gaf6 xfn} l/6 vf/]h e} k|flws/0fsf] kIfdf km};nf ePsf] cj:yf 5 .

२.७ pk;ldltsf] lgisif{

िेपाल र्र्द्यिु प्रानिकरर्बाट र्र्नभन्न निनििा प्राप्त सूचिा र िथयांकका अिसुार बटुर्ल क्षेत्रीय कायावलय अन्िगविका केर्ह ग्राहकले नियनिि रूपिा िहशलु निरररहेको बाहेक अन्य टं्रक लाइिबाट र्र्द्यिु आपूनिव नलइरहेका ग्राहकको हकिा िहशलु संकलि र्र्नियिार्ली, २०७३ अिसुार २०७३/४/१ देजख लागू हिुे गरी नियनिि नबनलंग हिुपुिेिा लािो सियसम्ि र्र्नलंग भएको देजखंदैि र नियनिि रूपिा डाटा डाउिलोड िगररएको र यसकै कारर् र्र्द्यिु उपयोग गरेको सिय अर्निलाई बैज्ञानिक परु्ष्ट गिव प्रानिकरर्लाई निदेशि ददिपुिे देजखएको छ | उक्त सियार्निको र्र्श्लषेर् िै िगरी छुट र्र्लको रकि नििव भिी ग्राहकलाई पत्र प्ररे्षि गरेको, प्ररे्षि पत्रहरूिा सिेि एकरुपिा िरहेको र छुट र्र्लको ब्यातया र प्रर्क्रया सिेि र्र्द्यिु र्र्िरर् र्र्नियिार्ली २०६९ बिोजजि भएको देजखएि | एक लाख रूपैयााँ भन्दा बािीको छुट र्र्ल सम्बन्िी नियवर् कायवकारी निदेशकबाट स्र्ीकृि भएपनछ िात्र लागू हिुपुिेिा सो िगररएकोले ग्राहकहरुले काििुी उपचारको बाटोनिर लागेको देजखन्छ | अको ििव प्रानिकरर्को संचालक सनिनिको २०७५/१/३१ को बैठकबाट डेडीकेटेड र्िडर लाइि िथा टं्रक लाईिबाट र्र्द्यिु आपूनिव नलिे ग्राहकको र्र्द्यिु िहशलु संकलिको अर्स्था अध्ययि गरी प्रनिरे्दि पेश गिव संचालक श्री भक्तबहादरु पिुको संयोजकत्र्िा गदठि उपसनिनिले २०७५/४/२५ िै र्र्द्यिु प्रानिकरर्िा प्रनिरे्दि बिुाएको भएपनि िौ िर्हिासम्ि सो सम्बन्ििा कायवकारी निदेशकले सनिनििा पेश िगरेको देजखन्छ | िौ िर्हिापनछ सनिनििा पेश भएको प्रनिरे्दिलाई स्र्ीकृि िगरी त्यही प्रनिरे्दिकै आिारिा कायवकारी निदेशकको निर्वय रे्गर छुट नबल भनि ग्राहकलाई पत्राचार गरेको देजखन्छ भिे अको ििव सनिनिले िै पिु उक्त प्रनिरे्दिको प्रर्र्निक पक्ष अपयावप्त ठािी िेरर श्री भक्तबहादरु पिुकै संयोजकत्र्िा पर्हलेकै सदस्यहरू रहेको उपसनिनि गठि गरी एक िर्हिा नभत्र थप अध्ययि गरी प्रनिरे्दि पेश गिव निदेशि ददएको छ र िपेाल र्र्द्यिु प्रानिकरर्को सांगठनिक संरचिा र काििुी प्रार्िाि अिसुार िहशलु नििावरर् गिे, र्र्श्लषेर् गिे, र्र्ल


299

र्र्जक जारी गिे, िहशलु उठाउिे काि सम्बजन्िि र्र्िरर् केन्र कै भएकोिा िि ्िि ्केन्रहरुिा जजम्िेर्ारी बहि गिे पदानिकारीहरुले किवव्य निर्ावह गरेको पाइएि र संचालक सनिनिका निर्वयहरूले थप अन्यौलिा थपेको देजखन्छ | देशिा उजाव संकट रही लोडशेनडंङ्ग भएको सियिा अपिाइएको िीनिगि र काििुी प्रार्िािलाई २०७५/१/३१ देजख लोडसेनडंग हटेको घोषर्ा गरेको प्रानिकरर्ले हालसम्ि पनि िहशलु दरिा आर्श्यक पररिाजवि गरी सियािकुुल, न्यायसंगि र व्यर्हाररक बिाउि सकेको छैि । हालको कायवकारी िेितृ्र्ले सम्बजन्िि निकायिा पत्राचार गरी प्रर्क्रया परुा गिुवपिे काििुी प्रार्िाि रहेको अर्स्थािा र्िलाससु्िी गरी ग्राहकलाई िकाव पारेको देजखएको छ | सो कुराको र्र्द्यिु नियिि आयोगले सिेि परु्ष्ट गरेको छ | र्र्द्यिु िहशलु कायावन्र्यि गिे र अिगुिि गिे कायविा र्र्द्यिु नियिि आयोग संग सिन्र्यय गररएको पाइएि | छुट र्र्ल जारी भएपनछ ३५ ददि नभत्र सम्बजन्िि ग्राहकले उक्त िहशलु बिुाउि ु पिे र्ा जचत्त िबिेुिा पिुरार्लोकि गिव सर्किे र निटर ररनडंग भएको ६० ददि नभत्र ग्राहकले नबद्यिु िहशलु िबिुाएिा उक्त ग्राहकको लाइि काटी र्क्यौिा असलु उपर गिुवपिे व्यर्स्था िहशलु संकलि र्र्नियिार्ली २०७३ िा भएको हुाँदा हुाँदै पनि प्रानिकरर् िेितृ्र्ले उक्त प्रार्िाि कायावन्र्यि गरेको छैि भिे ग्राहकहरू पनि सो प्रर्क्रयािा िआई नसिै अदालि गएको देजखन्छ | नियनिि रूपिा हिुपुिे र्र्नलंग िभएको, िहशलु संकलि र्र्नियिार्ली २०७३ िा भएको व्यर्स्था बिोजजि डाटा डाउिलोड गरी सरुजक्षि िराखेको, छुट नबल जारी गदाव प्रर्क्रया िपयुावएको, डाटा डाउिलोड गरी हाडव कर्प सरुजक्षि िराखेको र ग्राहकको पररसरिा जडाि गररएको TOD निटरको डाटा लािो सिय सरुजक्षि राख्न िसर्कि ेअर्स्थािा हाल डाउिलोड गिे अर्स्था व्यर्जस्थि िरहेको, बक्यौिा उठाउि र्र्नियिार्ली बिोजजिका प्रार्िाि अर्लम्बि िगररएको र कायवकारी िेितृ्र् एरं् पदानिकारीहरुले जजम्िेर्ारी पूर्वक किवव्य निर्ावह िगरी राज्य कोषिा जम्िा हिुपुिे अबौ रकि हालसम्ि पनि प्राप्त िभएको र जोजखििा पाररएको देजखन्छ | ित्कालीि संचालक सनिनिका सदस्य ििोज कुिार निश्रको संयोजकत्र्िा गदठि उपसनिनिले पेश गरेको प्रनिरे्दििा आिाररि भएर संचालक सनिनिले डेडीकेटेड र्िडरबाट २०७० जेष्ठ देजख सप्लाई ददिे र सो का लानग ियााँ दर कायि गिव ियााँ िापदण्ड ियार गिव उपसनिनि गठि गरी कायव गरेको र सोका आिारिा प्रानिकरर् संचालक सनिनिले २०७२/३/१२ को निर्वयले २०७२ श्रार्र्देजखको खपििा ियााँ िहशलु दर कायि गरेको र सोको अििुोदि ित्कानलि नबद्यिु िहशलु नििावरर् आयोगबाट २०७२/९/२९ र २०७२/१०/१० िा भएकोले २०७२ श्रार्र् देजखिै सो िहशलु दर अिसुार ग्राहकबाट नलिपुिे देजखन्छ | त्यसो िगरी प्रानिकरर्को िेितृ्र्ले सािान्य ग्राहक सरह नबनलंग गरी शलु्क उठाएको छ | त्यसै गरी २०७३/३/१६ िा र्र्द्यिु िहशलु नििावरर् आयोगले लोडशेनडंग ६ घण्टा र्ा सो भन्दा बिी कायि गहेको अर्स्थािा २० घण्टा र्ा सो भन्दा


300

बिी सिय छुटै्ट टं्रक लाइिबाट निरन्िर र्र्द्यिु आपूनिव नलिे ग्राहकको िहशलु डेडीकेटेड ग्राहकको सरह दर कायि गिे निर्वय गरेबाट सोर्ह अिसुार गिुव पिेिा सो निर्वय प्रार्र्निक कदठिाइ देखाई सिय अिसुार रेकडव िराखी प्रानिकरर्ले कायवन्र्यििा ल्याउि िसकेको र निर्वय पिुरार्लोकिका लानग आयोगलाई भखवरै पठाएको छ | आयोगसाँग सिन्र्य िगरी प्रानिकरर् िेितृ्र्, पदानिकारी र किवचारीहरुले राजश्व सम्बन्िी गम्भीर र्र्षयिा पनि लापरर्ाही गरेको देजखन्छ |

२.८ सार्ावजनिक लेखा सनिनिबाट जारी हिुपुिे निदेशि िथा सिुार्हरु िेपाल र्र्द्यिु प्रानिकरर्को डेडीकेटेड र्िडर िथा टं्रक लाइिबाट र्र्द्यिु आपूनिव नलि ेग्राहकहरूबाट उठाउि ु पिे बक्यौिा सम्बन्िी अध्ययिबाट उपसनिनिले सार्वजनिक लेखा सनिनिबाट देहाय बिोजजिका निदेशि िथा सिुार्हरू ददि उपयकु्त हिुे निष्कषव निकालेको छ :

१. िेपाल र्र्द्यिु प्रानिकरर्बाट डेनडकेटेड लाइिको हकिा प्रानिकरर् संचालक सनिनिले २०७२/३/१२ को निर्वयले २०७२ श्रार्र् देजखको खपििा ियााँ िहशलु दर कायि गरेको र सोको अििुोदि र्र्द्यिु िहशलु नििावरर् आयोगले गरेको िथा टं्रक लाइिबाट र्र्द्यिु आपूनिव नलइरहेका ग्राहकको हकिा पनि २०७३/३/१६ िा र्र्द्यिु िहशलु नििावरर् आयोगले डेनडकेटेड लाइि सरह िै शलु्क नलिे गरी निर्वय गरेकोले सोर्ह बिोजजि र्र्द्यिु नियिार्लीिा उल्लेख भएका नबल नबजक, छुट र्र्ल जारी गिे, बक्यौिा रकि असलु गिे लगायिका कायव गरी गराई सनिनिलाई यथाजशघ्र जािकारी गराउि प्रानिकरर् संचालक सनिनिलाई निदेशि ददिे | २. र्र्द्यिु प्रानिकरर्को डेनडकेटेड र टं्रक लाइिबाट र्र्द्यिु नलई सियिै िहशलु िनििे उपभोक्ता िथा ग्राहकलाई र्र्द्यिु र्र्िरर् नियिार्ली, २०६९ र र्र्द्यिु िहशलु संकलि र्र्नियिार्ली, २०७३ अिरुुप हाल सम्ि कुिै कारबाही गरेको िदेजखएको हुाँदा आर्श्यक कारबाही गिव गराउि िेपाल सरकारलाई निदेशि ददिे | ३. छुट र्र्ल जारी भएपनछ ३५ ददि नभत्र सम्बजन्िि ग्राहकले उक्त िहशलु बिुाउि ु पिे र्ा जचत्त िबिेुिा पिुरार्लोकि गिव सर्कि ेर निटर ररनडंङ्ग भएको ६० ददि नभत्र ग्राहकले र्र्द्यिु िहशलु िबिुाएिा उक्त ग्राहकको लाइि काटी र्क्यौिा असलु उपर गिुवपिे व्यर्स्था र्र्द्यिु िहशलु संकलि र्र्नियिार्ली, २०७३ िा भएको हुाँदा हुाँदै पनि प्रानिकरर् व्यर्स्थापिले उक्त प्रार्िाि कायावन्र्यि गरेको िदेजखएकोले सो को कायावन्र्यि यथाजशघ्र गिव गराउि, क्षनिपूनिव िनिरी र्र्द्यिु लाइि िजोड्ि संचालक सनिनि िथा व्यर्स्थापिलाई निदेशि ददि े| ४. निनि २०७३/३/१६ िा र्र्द्यिु िहशलु नििावरर् आयोगले ददएको लोडशेनडंग ६ घण्टा र्ा सो भन्दा बिी कायि रहेको अर्स्थािा २० घण्टा र्ा सो भन्दा बिी सिय छुटै्ट टं्रक लाइिबाट निरन्िर र्र्द्यिु आपूनिव नलिे ग्राहकले डेडीकेटेड ग्राहकको सरह िहशलु दर कायि गिे निर्वय कायावन्र्यि िगरी राजश्व सम्बन्िी गम्भीर लापरर्ाही गरेको देजखएकोले सो सम्बन्ििा pQm cjlwdf


301

/x]sf संचालक सनिनि, प्रर्न्ि निदेशक, र्र्भागीय जजम्िेर्ारी नलएका पदानिकारीहरू को को दोषी छि ्र्र्स्ििृ छािर्र्ि गरी bf]ifL pk/ कारर्ाही गिे प्रर्क्रया अजघ बिाउि अजतियार दरुुपयोग अिसुन्िाि आयोगलाई निदेशि ददिे | ५. र्र्द्यिु िहशलु संकलि कायवलाई व्यर्जस्थि गराउि गिुवपिे कायवहरूिा नियनिि रूपिा हिुपुिे र्र्नलंङ्ग गिे, िहशलु संकलि र्र्नियिार्ली २०७३ िा भएको व्यर्स्था बिोजजि डाटा डाउिलोड गरी सरुजक्षि राख्न,े छुट नबल जारी गदाव प्रर्क्रया पयुावउिे, डाटा डाउिलोड गरी हाडव कर्प सरुजक्षि राख्न े र ग्राहकको पररसरिा जडाि गररएको TOD निटरको डाटा सरुजक्षि राख्न,े बक्यौिा उठाउि र्र्नियिार्ली बिोजजिका प्रार्िाि अर्लम्बि गिे जस्िा व्यर्स्थापकीय कायवलाई ित्काल व्यर्जस्थि गिव िेपाल र्र्द्यिु प्रानिकरर्लाई निदेशि ददिे ।

६. िेपाल र्र्द्यिु प्रानिकरर्को सांगठनिक संरचिा र काििुी प्रार्िाि अिसुार िहशलु नििावरर् गिे, र्र्श्लषेर् गिे, aLn lahs जारी गिे, िहशलु उठाउिे जस्िा कायवहरू सियिै िहुाँदा िहशलु बिुाउिपुिे ग्राहकलाई बहािा बिाउिे र सियिै िहशलु िनििे जस्थनि पैदा गरेकोिा निलेििो छैि भने्न आिार देजखएि । िसथव यसका लानग जजम्िेर्ार पदानिकारी उपर छािर्र्ि गरी आर्श्यक कारर्ाही गिव प्रानिकरर् संचालक सनिनिलाई निदेशि ददिे । ७. लोडशेनडंङ्ग अन्त्य भएको लािो सिय व्यनिि भै सकेको अर्स्थािा र्र्द्यिु िहशलु दरिा पिुरार्लोकि गिुवपिे जस्थनि आएको कुरालाई िध्यिजर गदाव िेपाल र्र्द्यिु प्रानिकरर्बाट प्रस्िार्र्ि र्र्द्यिु िहसलु दरको पिुरार्लोकि सम्बन्िी प्रस्िार् उपर cfjZos k|lqmof k"/f u/L clanDj

निष्कषविा पगुी कायावन्र्यििा ल्याउि र सनिनिलाई जािकारी ददि र्र्द्यिु नियिि आयोगलाई निदेशि ददिे ।

८. डेनडकेटेड र टं्रक लाइिको बक्यौिा असलुी सम्बन्ििा र्र्द्यिु प्रानिकरर्लाई आनथवक क्षनि हिु ेर आनथवक दार्यत्र् बढ्िे गरी कुिै निदेशि िगिव िगराउि िेपाल सरकारलाई निदेशि ददिे |


302

kl/R5]b–tLg

cg';"rLx?

#=! g]kfn ljB't k|flws/0fsf] 8]l8s]6]8 tyf 6+«s nfOgsf] aSof}tf ;DjGwdf

ag]sf] pk;ldltn] tof/ kf/]sf] k|ZgfjnLx?

1. clwNnf] k|ltj]bgn] s]–s:tf s'/fsf] l;kmfl/; u/]sf] xf] < @)&%÷!@÷@( sf] ;+rfns

;ldltsf] lgb]{zg lsg laafbdf k/]sf] xf] <

2. k|flws/0fn] d"No lgwf{/0f u/]sf] b]lvof] / em08} ^ dlxgf kl5 cfof]un] cg'df]bg u/]sf]

5, of] lgod ;Fut eof] t <

3. s;sf] sdhf]/Ln] o;/L aSof}tf /x]sf] xf] < o;df s;}nfO{ :ki6Ls/0f ;f]Wg] sfd ePsf]

5 <

4. aSof}tf lx;fa ubf{ @)&@ b]lv u0fgf u/]sf] xf] < jf @)&# b]lv <

5. 6+«s nfOg / 8]l8s]6]8 nfOgaf6 lah'nL vkt u/]sf] l/l8Ë pknAw 5 <

6. @)&%÷!@÷@( kl5 km/s–km/s u|fxsnfo{ km/s–km/s tl/sfn] kqfrf/ ePsf] b]lvof],

of] lsg o;/L ePsf] xf] <

7. TOD ld6/sf] l/l8Ë cWofjlws 5 <

8. ^ 306f eGbf a9L nf]8 ;]l8Ë x'Fbf @) 306f a9L lah'nL pkof]u u/]sf] slt 5g\ < @)

306f eGbf sd pkof]u ug]{nfO{ s] l;kmfl/; eof] <

9. Jofkf/L pBfuLsf] dfu s] xf] <

10. cg'dlt a]u/ nfOg hf]8]sf] xf] <

11. lsg Pp6f cfof]un] l/kf]6{ lbO{ ;s]kl5 pxL cfof]unfO{ cWoog ug{ nufPsf] <

g}ltstfsf] k|Zg p7\b}g <

12. xfnsf] sld6Ln] l/kf]6{ lbPsf] xf] < yk ;'emfjx? s]xL 5g\ <


303

३=२ िपेाल र्र्द्यिु प्रानिकरर्का व्यर्स्थापकसाँग छलिलका लानग प्रयोग गररएका प्रश्नार्ालीहरू

1. xfn b]zsf] ljB't cfk"lt{sf] cj:yf sf] 5 < cfoft slt x'G5 < ljt/0f cj:yf /

u'0f:t/ s] s:tf] 5 <

2. ljB't dxz'n b/df kl/jt{g ug]{ of]hgf 5 < nf]8;]l8Ë x6]kl5 8]l8s]6]8 / 6+«s nfOgsf]

dxz'n k'g/fjnf]sg ug{ lsg l9nfO{ ul/Psf] xf] <

3. ljB't lgodg cfof]u klg Ps aif{ eO{ ;Sof], cfof]u;Fu ljB't lgodg / aSof}tf c;'nL

;DjGwdf s] s:tf] ;dGjo ul/Psf] 5 <

4. 8]l8s]6]8 / 6+«s nfOgsf] u|fxssf] aSof}tf ;DjGwdf s;sf] sdhf]/Ln] olt 7"nf] /sd

aSof}tf /x]sf] xf] < o;df s;}nfO{ :ki6Ls/0f ;f]Wg] sfd ePsf] 5 < ;dod} lalnË

gug'{sf] sf/0f s] xf] <

5. ;+rfns ;b:o eQmaxfb'/ k'g ;+of]hs /x]sf] pk;ldltn] a'emfPsf] z'?sf] k|ltj]bg gf}

dlxgf;Dd lsg 5nkmn gu/L /flvPsf] xf] <

6. @)&%÷!@÷@( sf] ;+rfns ;ldltsf] lgb]{zg lsg ljjfbdf k/]sf] xf] < ck'/f] k|ltj]bg

af/] yk cWoog ug]{ u/L Psflt/ km]l/ lghs} ;+of]hsTjdf ;f]xL pk;ldltnfO{

nufOPsf] 5 eg] csf]{lt/ aSof}tf c;'nL ug{ kq sfl6Psf] b]lvG5, tfnd]n ldn]sf]

b]lvPg lg <

7. 8]l8s]6]8sf] xsdf dxz'n b/ k|flws/0fn] @)&@ >fj0fb]lv nfu" x'g] lg0f{o u/]sf] t/

ljB't dxz'n lgwf{/0f cfof]un] @)&@ df3df cg'df]bg u/]sf], 6+«s nfOgsf] xsdf @)&#

c;f/df cfof]un] lg0f{o u/]sf] 5, k|flws/0fsf] bfjL slxn] b]lvsf] xf] <

8. 8]l8s]6]8 / 6+«s nfOgsf] u|fxssf] aSof}tf ;DjGwdf xfn ljrf/fwLg d'2fsf pBf]ux?sf]

lalnË / c;'nL s;/L eO{ /x]sf] 5 < d'2fsf] afx]s cGosf] xsdf s] ul/Psf] 5 <

k|flws/0fsf] kIfdf km};nf ePsf] sfof{Gjog ePsf] 5 <

9. 6+«s nfOgsf] xsdf @)&#÷)#÷!^ sf] lg0f{on] @)&# >fj0f b]lv nfu" x'g] u/L 6«+slkm8/

nfOgsf] xsdf cfof]uaf6 lg0f{o ePsf]df ^ 306f a9L nf]8;]l8Ë eP @) 306f a9L

k|of]u u/]df 8]l8s]6]8 ;/x lng] eg]sf]df ;f]sf] sfof{Gjog ug{ cJojxfl/s eP tTsfn

lsg cfof]udf k'g/fjnf]sgsf nflu k7fPg <

10. 8]l8s]6]8 / 6+«s nfOgsf] pkof]u ug]{ pBf]uL Jofkf/Lsf] dfu÷u'gf;f] s] xf] <

11. ;dod} aSof}tf gp7fP sfof{no k|d'v / sd{rf/Lsf] tnaaf6 !)Ü bfdf;fxLn] sf6\g]

ljB't dxz'n lgwf{/0f cfof]usf] lgb]{zg # dlxgf leq ;ldltn] cg'df]bg ug'{kg]{df lsg

gul/Psf] xf] <


304

३.३ कािूिी सल्लाहकारलाई सोनिएको प्रश्नार्लीहरु

डेडीकेटेड र टं्रक लाइि नलिे ग्राहक के के आिारिा अदालि गएका हिु ्?

हाल िदु्दािा कनि र्टा रहेका छि ् ?र्यिीहरुको अर्स्था कस्िो छ ?

उच्च अदालि र सबोच्चिा कनि कनि िदु्दा छि ्र नििीहरुको अर्स्था के छ ?

प्रानिकरर् बोडवको पिुरार्लोकि सनिनििा उजरुी परेको छ ? यस सम्र्न्ििा के भैरहेको

छ ? प्रानिकरर्को बोडवले िहसलु नििावरर् गरेको र नबद्यिु िहसलु आयोगले अििुोदि गरेको

काििुी रुपिा निलेको छ ?

प्रानिकरर्का र्र्नियिार्लीहरू सियिै पिुरार्लोकि गररएको छैि र्कि ?

कुि अर्स्थािा प्रानिकरर्ले छुट नबल जारी गिव सक्छ ? २०७५/१२/२९ को पत्राचार र्कि र्र्र्ादिा आएको हो ?

यस सम्बन्ििा कुिै पदानिकारी र्ा किवचारीलाई काििुी कारबाही भएको छ ?

३.४ नियिि आयोगका अध्यक्षलाई सोनिएको प्रश्नार्लीहरु

र्र्द्यिु नियिि आयोगको िलुभिू काि के हो ?

सियिै नबद्यिु िहसलु र्कि पिुराबलोकि िगरेको हो ?

प्रानिकरर् बोडव र आयोग बीच सिन्र्य कस्िो छ ?

नबद्यिु िहसलु कायावन्र्यिको अिगुिि कसले गछव ?

लोड सेनडङ्ग हटेपनछ डेनडकेटेड र टं्रक लाइिको िहशलु दरिा पिुरार्लोकि हिुपुिे हैि ?

३.५ प्रार्र्निकलाई सोनिएको प्रश्नार्लीहरु

डेडीकेटेड र टं्रक लाइििा प्रयोग हिुे TOD निटरको अर्स्था के हो ?

र्र्गिको बक्यौिा रहेको भिेको र्र्द्यिुको TOD ररनडङ्ग उपलब्ि छ ?

TOD निटरको नियन्त्रर् र सरुक्षा कसरी हनु्छ ?

र्र्द्यिु लाइि कनिको डेनडकेटेड छ ?

TOD ररसेट गिे र Download गिे काि कसले गछव ? यसको रेकडव सरुक्षा कहााँ कहााँ हनु्छ ?