kukhulisa kahle umntfwana lojabulile phindze abe ngulophililerthb swati.indd 2 2018/06/28 3:15 pm 1...
TRANSCRIPT
-
i
Kukhulisa kahle umntfwana lojabulile
phindze abe ngulophilile
RTHB Swati.indd 1 2018/06/28 3:15 PM
-
ii
Luhlu lelisekhatsi
Umsoco/Nutrition ............................................................... 3
Lutsandvo/Love ......................................................................... 8
Ukuvikelwa/Protection ........................................................... 10
Ukunakekela imphilo/Health care .......................................... 12
Ukunakekelwa lokwengetiwe/Extra care .............................. 13
Place a picture of your child here
CHILD’S NAME:
ii
RTHB Swati.indd 2 2018/06/28 3:15 PM
-
1
Khumbula!Lelibhuku alivali libhuku Lemininingwane Yemphilo yakho. Alihlale endzaweni lephephile libhuku lakho Lemininingwane Yemphilo yakho bese uyaliphatsa njalo uma uyisa umntfwana wakho emtfolamphilo, esibhedlela, kudokotela, noma ngabe ngusiphi sikhungo setemphilo.
Lawa magama longawatfola alukhuni kuwavisisa. Tinchazelo talamagama tichaziwe emuva kwalelibhuku.
1
Lelibhuku lentelwe wena – umnakekeli. Likuniketa seluleko sekukhulisa, umntfwana lojabulile, nalophilile. Kuze bantfwana
bakhule batfutfuke kahle, badzinga:
1. Kudla kahle
2. Lutsandvo lolwanele, kudlala nekukhulunyiswa
3. Kuvikeleka tikwetifo nekulimala
4. Kunakekelwa ngetemphilo uma bagula noma balimele
5. Kunakekelwa lokwengetiwe nekusekelwa uma noma banesidzingo
saloko
Fundza lelibhuku kuwo onkhe lamakhava ufundze kutsi ungamsita njani umntfwana wakho kutsi akhule atfutfuke.
Khumbula, ungacela sisebenti setemphilo ngetemphilo yemntfwana wakho, kukhula nekutfutfuka noma ngasiphi sikhatsi nawuvakashele umtfolamphilo, sibhedlela, noma uma sisebenti semphakatsi lesibukene netemphilo nasivakasha ekhaya lakho. Sisebenti setemphilo sihlala njalo siseceleni nawe, futsi siyayikhatsalela imphilo yakho neyemntfwana wakho. Khulumisana nesisebenti setemphilo nganoma ngabe yini lekukhatsatako.
RTHB Swati.indd 1 2018/06/28 3:15 PM
-
2
Umntfwana uyakhwehlela bese uphefumula masinya
(kuphefumula lokudlula ku-50 ngemzuzu munye)
Umntfwana longaphansi kwetinyanga leti-2
ushisa kakhulu futsi akadli
Umntfwana uhlanta konkhe lakudlile
Umntfwana une- diarrhoea , uyasheka,emehlo lashobele,
nelufokothi lolushobele
Umntfwana akanyakati noma akaphaphami
Awukhoni kumunyisa
Umntfwana uyadledletela
(convulsions)
Umntfwana unetimphawu te- malnutrition timphawu tekungondleki kahle (tinyawo
neticakala letivuvukile)
Hambisa umntfwana wakho uma ubona kunye kuloku lokulandzelako.
Timphawu letiyingoti!
2
RTHB Swati.indd 2 2018/06/28 3:15 PM
-
3
Ungalugcina sikhatsi lesinganani futsi luphephile lubisi lolukhanyiwe?
Lizinga lekushisa nekubandza Sikhatsi
Kushisa nekubandza kwendlu. Khetsa indzawo lephole kakhulu endlini yakho.
Kuyofi ka kuma awa lasiphohlongo-8
Sicandzisi Kuyofi ka tikwetinsuku letisitfupha-6
Libhokisi lekwenta i-ayisi kusicandzisi sakho Tinyanga letintsatfu-3
Indzawo yekwenta i-ayisi ibe ku (-18oC) Tinyanga letintsatfu-3 kuya kuletisitfupha-6
3
Kudla lokukahle lokukhulisako nalokunemphiloUmntfwana wakho udzinga kudla lokukahle lokutamenta aphile futsi akhule kahle. Buta nesi emtfolamphilo kutsi ingabe umntfwana wakho ukhula kahle yini bese ukhuluma nabo nakukhona lokukukhatsatako nobe lokusolako.
Kutalwa kuya etinyangeni leti-6 l Kumunyisa yindlela lekahle yekudlisa umntfwana wakho. Kudla lokungiko
lokutawukhulisa umntfwana wakho, atfutfuke bese uba nemphilo. l Nika umntfwana wakho lubisi lwasebeleni KUPHELA tinyanga letisitfupha
tekucala temphilo yakhe. Ungamniki liphalishi, emanti noma luphi luhlobo lwemanti. Ungamniki noma ngabe nguluphi luhlobo lwemutsi wasekhaya noma wesintfu noma kwekulapha. Niketa umntfwana umutsi lawutfole emtfolamphilo noma esibhedlela.
l Munyisa umntfwana wakho ngalokwanele, njalo emini nasebusuku. l Munyisa umntfwana wakho lokungenani kasi-phohlongo (8) kuma awa langu-24.
Uma uloku umunyisa lutawugcwala lubisi bese ukhicita lolunyenti. Cishe bonkhe bomake batawuba nelubisi lolwanele lolutawenta bantfwana babo bangadzingi lutfo kuletinyanga letisitfupha (6) letilandzelako.
l Unganiketa banakekeli lubisi lolukhamile kutsi banikete umntfwana wakho uma ungekho. Kufanele basebentise inkhomishi lehlobile, hhayi libhodlela. Lubisi lolukhanyelwe alugcinwe engilazini lehlobile noma inkhomishi yepulasitiki lenesivalo. Ncibilikisa tikwesicandzisi noma endlini lebandza ema-awa langetulu kwalangu-12 noma ngekufaka emantini. Ungabilisi noma ufake ku-microwave.
l Kuncono ungasebentisi emabhodlela noma ematiti langesiwo (emadami) Labanye bantfwana baba nebulukhuni bekumunya libele emuva kwekusebentisa idami. Kumatima kuwasha emabhodlela futsi angaba nemagciwane langagulisa umntfwana wakho.
l Uma uneligciwane le-HIV, khumbula kuhlala imishwanguzo yakho ye-HIV. Loku kwenta kumunyisa kube yintfo lephephile.
l Bomake labamunyisako kufanele badle kudla lokunemphilo. Kufanele banganatsi tjwala, bangabhemi noma basebentise tidzakamiva letiyingoti.
RTHB Swati.indd 3 2018/06/28 3:15 PM
-
4
a b
4
Khumbula!Ungakenti sincumo sekutsi awumunyisi, khulumisana nabonesi emtfolamphilo ngalendzaba. Uma ungakhoni kuncelisa, kutawufanele ufundze kusebentisa lubisi lwesikotela ngalokuphephile.
Lindza umntfwana avule umlomo kakhulu bese lulwimi lwakhe luya phansi. Ungabagcugcutela ngekucindzetela indzebe yasetulu yemlomo. Umntfwana wakho kufanele alitfole lonkhe libele.
Letsa umntfwana edvute nelibele kunekutsi usime uye phambili bese ulula libele lakho liye emntfwaneni. Sekela inhloko nentsamo yemntfwana wakho.
Vumela inhloko yemntfwana wakho iye kancane emuva kuze indzebe yasetulu ikhone kutsintsa ingono yelibele lakho.
Beka bhonso wakho kulendingiliza lemnyama yelibele lapho ihlangana khona nelibele, ubeke tingalo takho kuyo leyo ndzawo phansi kwengono. Kukhama lubisi, cindzetela lugalo lokhomba ngalo nabhonso kanyekanye. Cinisekisa kutsi sandla sakho sicindzetela libele lakho kutsi lisondzele, lingabaleki, lisuke emtimbeni wakho.
c d
a
RTHB Swati.indd 4 2018/06/28 3:15 PM
-
55
Kungani kufanele ngimunyise kuletinyanga letistfupha tekucala temphilo? l Lubisi lwasebeleni lunema – nutrients – emaseko ladzingwa ngumntfwana
wakho kuletinyanga letisitfupha tekucala tekuphila kwakhe. l Sisu semntfwana asikakulungeli lokunye kudla, emanti noma ngabe nguluphi
luhlobo lwetintfo letimanti kungakapheli tinyanga leti-6. l Bantfwana bangaba ne-diarrhoea , umsheko, constipation -bacinane sisu,
kutsatselana nema-allergies uma lokunye kudla, noma lokunye lokumanti – lokufaka emanti – kuniketwa umntfwana angakacedzi tinyanga letisitfupha.
l Lubisi lwelibele lunemanti lanele kucedza koma kwemntfwana wakho kuletinyanga leti-6 tekucala temphilo yemntfwana wakho, noma ngabe kuyashisa.
l Lubisi lwelibele lunetitsako letigcina umntfwana wakho anemphilo. Kuncelisa kunciphisa tifo letinjenge – mkhuhlane, nemsheko emntfwaneni wakho.
l Kumnika lokunye kudla kungakapheli tinyanga letisitfupha kutakwenta kutsi ube nelubisi loluncane nemntfwana wakho angeke atfole tonkhe tondlamtimba latidzingako kutsi akhule atfutfuke kahle.
RTHB Swati.indd 5 2018/06/28 3:15 PM
-
6
Iminyaka yemntfwana
wakhoNgukuphi kudla lekufanele
umnike kona Lokunganani?
Tinyanga letisitfupha-6 kuya kuletisiphohlongo-8
Chubeka umunyise njalo ngekwesidzingo. Munyisa kucala, bese umnika lokunye kudla.
Umntfwana wakho udzinga kudla lokunotse nge-ayoni (emabontjisi lomile, licandza, inyama legayiwe, inhlanti lengenamatsambo, inkhukhu noma tibindzi tenkhukhu, manyamane aphansi). Lokudla kufanelewe kuphekwe bese kuyagaywa kutsi kubete tigadla kutoba lula kutsi umntfwana wakho agwinye.
Phindze, unike umntfwana wakho: l Titashi (njenge mdoko wembila
lonemandla, bhatata lobondziwe nemazambane labondziwe) l Imifi no lebondziwe, lephekiwe (njenge
litsanga, indzekwane, emakherothi) l Titselo letingenatindvumbu
njengelikotapeni, bhanana, lipopo, nemahhabula laphekiwe)
Nika umntfwana wakho emanti lahlobile nalaphephile kuwanatsa abe senkhomishini, njalo
Cala ngetipunu letincane sinye-1 kuya kuletimbili-2, ngelusuku.
Kancane kancane khulisa linani nesikhatsi sekudla.
Tinyanga letiyinfi ca-9 kuya kulelishumi nakunye-11
Chubeka umunyise njalo ngekwesidzingo. Munyisa kucala, bese umnika lokunye kudla.
l Kudla lokunotse nge-ayoni kubalulekile ekukhuliseni umntfwana wakho l Khulisa linani nenhlobo (tinhlobonhlobo
letihlukile) tekudla l Akunasidzingo sekutsi kudla kubondzeke
njengoba bewenta kuletinyanga letidlulile l Nika umntfwana wakho kudla lokuncane
langakhona kukudla (bhanana, sinkhwa, emakherothi laphekiwe) l Ungamniki kudla lokuncane
lokucinile ngoba kungamnkhama njenge mantongomane l Nika umntfwana wakho emanti laphephile
kutsi awanatsele enkhomishini, njalo
l Cishe inkhomishi leyi- ¼, bese uyakhulisa kube yihhafu yekomishi uma anetinyanga leti-12 l Kudla lokusihlanu-5 lokuncane
ngelilanga
6
Iminyaka
Umntfwana wakho udzinga kudla lokunotse nge-ayoni (emabontjisi lomile, licandza,
lengenamatsambo, inkhukhu noma tibindzi tenkhukhu, manyamane aphansi). Lokudla kufanelewe kuphekwe bese kuyagaywa kutsi kubete tigadla kutoba lula kutsi
Phindze, unike umntfwana wakho:Titashi (njenge mdoko wembila lonemandla, bhatata lobondziwe
Imifi no lebondziwe, lephekiwe (njenge litsanga, indzekwane, emakherothi)
njengelikotapeni, bhanana, lipopo,
Nika umntfwana wakho emanti lahlobile
nesikhatsi sekudla.
Tinyanga leti-6 kuya tikweminyaka lesi-5
RTHB Swati.indd 6 2018/06/28 3:15 PM
-
7
Iminyaka yemntfwana
wakhoNgukuphi kudla lekufanele
umnike kona Lokunganani?
Tinyanga letilishumi nakubili-12 kuya eminyakeni lesihlanu-5
Chubeke uncelise ngekwesidzingo semntfwana wakho aze afi ke eminyakeni lemi-2 naledlulele. Mnike kudla ungakamncelisi.
l Mnike kudla lokuhlukile (tinhlobonhlobo letihlukile) tekudla (lokunotse nge-ayoni, titashi, imifi no, titselo) l Mnike kudla lokugcwele i-vithamin
(sibindzi, sipinashi, litsanga, bhatata lomtfubi, lingoza, lipopo, lubisi lolugcwele khilimu, masi) l Mnike kudla lokugcwele Vithamin C
(emawolintji, emanantjisi, emagwaba, ematamatisi) l Juba kudla kube ticucwane letincane kuze
umntfwana wakho akhone kutidlela ngekwakhe l Hala edvute nemntfwana wakho
umgcugcutela kutsi adle l Uma ungamunyisi, ungacala kumnika
lubisi lwenkhomo lolungenamagciwane lolugcwele khilimu/emasi noma iyogathi. Kulandzelela kumnika ifomula akukabaluleki. l Nika umntfwana wakho emanti
lahlobile, laphephile kutsi awanatse ngenkhomishi, emini
l Inkhomishi yinye-1 lengcwele l Kudla lokusihlanu-5 lokuncane
ngelusuku 5 (umntfwana unesisu lesincane, ngaloko angeke adle kudla lokunyenti lokutawuhlala ema awa lamanyenti)
Khumbula! l Kusukela etinyangeni letisitfupha-6, nika umntfwana emanti lahlobile,
laphephile kuwanatsa ngenkhomishi emini. Bilisa emanti uwapholise ungakamniki umntfwana.
l Hlala eceleni kwemntfwana njalo nakadla. l Gcina kudla netitja tekupheka tihlobile kuvikela umsheko. l Geza tandla takho netemntfwana ngensipho nemanti phambi kwekulungisa
kudla, angakadli, nasemuva kwekusebentisa umthoyi noma untjintja emanabukeni.
l Akukabaluleki kutsenga kudla kwemntfwana noma ema sireli emntfwana. Kudla lokuphekwe ekhaya kulungile.
l Ungamniki umntfwana wakho litiya le Rooibos noma ngabe nguluphi luhlobo lwelitiya, likhofi , lubisi, lubisi lwekhondensi, emanti afl awa, emanti ashukela, netinatfo letibandzako. Lokudla loku netinatfo akunato tondlamtimba angeke timsite umntfwana wakho kutsi akhule.
l Vikela kunika umntfwana wakho kudla lokungenamphilo njenge ma-shibusi, maswidi, shukela netinatfo te fi zi.
l Lubisi lwesikotela lweluswane lukhulisa ematfuba emsheko, ema-aleji netinkhinga tekuphefumula emntfwaneni.
Lokunganani?
RTHB Swati.indd 7 2018/06/28 3:15 PM
-
88
Bantfwana labancane badzinga indzawo lephephile nebanakekeli labanelutsandvo labatabasita kutsi bati lomhlaba lebahlala kuwo. Tintfo letetayelekile lotitsandzako njengekwanga, kukhuluma, kudlala nekufundzela bantfwana bakho ngiko loku lokubasita kutsi bakhule batfutfuke.
Kune tintfo letibalulekile longatenta kusita umntfwana wakho kutsi akhule abuye afundze:
l Sekela umntfwanakho. kubaluleke kakhulu emphilweni yemntfwana wakho. Bonkhe bantfwana bafuna kutivela baphephile, batsandvwa futsi banakekelekile.
l Bhonda nemntfwanakho. Bhonda nemntfwanakho emavikini ekucala emphilo. Loku kutawubasita kutsi batinte nekubasita kutsi balale, bakhule babuye badle kahle.
l Sabela. Nakekela tidzingo temntfwana wakho, imizwa lakutsandzako nalangakutsandzi bese uyakunaka-loku kutakusita kumvisisa ncono bese wenta ncono kuhlangabetana netidzingo takhe.
l Umntfwana wakho ufundza mhla atalwa. Bamba, mange, cula uphindze ukhulume nemntfwana wakho, ikakhulukati uma uncelisa, umgezisa noma umgcokisa.
l Bantfwana bafundza ngekudlala, kufundza lokusha nekuchumana nalabanye. Niketa umntfwana wakho litfuba lekuhamba tindzawo adlale endzaweni lephephile lenetintfo letihlobile tekudlala ekhaya noma emathoyisi.
l Tekela ubuye ufundzele umntfwana wakho tinganekwane. Khuluma ngetitfombe, mvumele abute imibuto, bavumele bakucocele inganekwane noma lokwenteke kulendzaba usachubeka nayo.
888
Khuluma ngetitfombe, mvumele abute imibuto, bavumele bakucocele inganekwane noma lokwenteke kulendzaba usachubeka nayo.
Tsandza, dlala ubuye ukhulume kuze ukhule kahle
RTHB Swati.indd 8 2018/06/28 3:15 PM
-
99
Hlala njalo ubuta sisebenti setemphilo ngekukhula kwemntfwana wakho uma ukhatsateke ngakunye kuloku lokulandzelako:
Tinkhinga temehlo:
l Inhavu yeliso lemhlophe/licashati enhlavini yeliso
l Emehlo awakhoni kubuka nekulandzela intfo lehambako njengeligalo noma ithoyisi
l Liso linye noma lamabili abe makhulu noma mancane ngalokungakatayeleki
l Emehlo laphambene noma liso linye libuka kulenye indzawo
l Tinkinga tekungeva etindlebeni: ¡ Kulahlekelwa kuva etindlebeni ¡ Kungeva umsindvo lomkhulu ¡ Ubonakala uva leminye imisindvo
leminye ungayiva l Umntfwana wakho akasakhoni
kwenta imisebenti lebekakhona kuyenta ngaphambilini
l Unetinyanga leti-18 umntfwana wakho kodvwa akakhoni kusebentisa timphawu noma kukhuluma
l Unetinyanga leti-18 akahambi l Inhloko ibukeka iyinkhulu l Inhloko ibukeka iyincane l Akakhoni kusebentisa tinhlangotsi
totimbili temtimba/tinyawo ngalokulinganako
l Imikhono netinyawo leyomile l Imikhono netinyawo
lentengantengako
RTHB Swati.indd 9 2018/06/28 3:15 PM
-
10
Kuvikeleka tikwetifo tasebuntfwaneni letingavikelwa nekulimala
10
Bantfwana bangayiswa KUPHELA emtfolamphlo nabagula. Kufanele umyise umntfwana ayogomela acedze tonkhe tigaba tekugoma/imijovo nekulandzela indlela yekulashwa ngekwetikhatsi letibhalwe ku Ebhukwini Lemininingwane Yemphilo yakho.
l Kugoma kumahhala. Kuvikela umntfwana wakho tikwetifo nekugula lokwetayelekile kwasebuntfwaneni. Cinisekisa kutsi umntfwana uyagoma ngalokulindzelekile.
l Buyela emtfolamphilo nemntfwana wakho kungakapheli tinsuku letisitfupha atelwe nasemuva kwetinyanga letisitfupha.
l Cinisekisa kutsi uyati kutsi umntfwana wakho kudzigeka abuyele nini emtfolamphilo ayogoma nalokunye kunakekelwa. Uma uphutselwe kuya emtfolamphilo, cinisekisa kutsi uyabuyela ngekuphutfuma.
l Uma ugula uneligciwane le-HIV, hlolisa umntfwanakho kutsi akanayo i-HIV uma acedza kutalwa nanoma ahlanganisa emaviki lali-10.
l Bonkhe bantfwana labasemkhatsini wetinyanga leti-6 kuya eminyakeni lesihlanu kufanele batfole i-vithamin A nemitsi yemanyokane njalo emuva kwetinyanga letisitfupha. Loku kutabenta bahlale baphilile.
l Khumbula kugeza tandla takho emuva kwekusebentisa indlu yangasese, kuntjintja linabukeni, ungakalungisi kudla naphambi kwekudlisa umntfwana. Geza tandla takho kahle – geza onkhe emacala etandla takho, emkhatsini wetingalo takho natikwemahlakala ngensipho nemanti lahlobile.
l Kulimala lokumatima kungavikeleka uma batali nalabanye labanakekela bantfwana labancane banganakekela indzawo bayigcine iphephile.
l Umntfwana kufanele angashiywa yedvwa anganakwa noma alandzelelwe. Cinisekisa kutsi kunemuntfu lomdzala ngaso sonkhe sikhatsi lotonakekela umntfwana wakho nekutsi wati kutsi umntfwana wakho ukuphi ngaso sonkhe sikhatsi.
l Tivikele nawe. Tsatsa sincumo sendlela yekutivikela lotikhetsele yona ubese usebentisa emakhondomu alabadvuna noma alabasikati kuvikela kukhulelwa lokungakahlelelwa nekutfola kusuleleka ngetifo temacansi (kuvikeleka lokukabili).
l Kuphila lokukahle emlonyeni kutawenta matinyo emntfwana wakho ahlale aphilile futsi acinile kuvikele nebuhlungu nekungeva bunandzi lokungakabaluleki.
RTHB Swati.indd 10 2018/06/28 3:15 PM
-
1111
Vikela ematinyo emntfwana wakho: l Sebentisa indvwangu lencane, lehlobile kuwasha tinsini
temntfwana wakho lingakaveli litinyo lekucala. l Cala kuwasha ematinyo emntfwana wakho uma licala nje livela
litinyo lekucala. l Uma livela lelitinyo, sebentisa sicubho lesincane, nenhlamo
yekugeza ematinyo lelingana netinzipho letincane temntfwana ugeze matinyo emntfwana.
l Geza ematinyo kanye nemugca wensini kabili ngelusuku; ekuseni nantsambama ngembi kwekulala.
l Ungakugcugcuteli kumnika netiphungandlala letinashukela netinatfo.
l Buka umlomo wemntfwana wakho njalo kuze ukhone kusheshe ubone tinkhomba tekubola kwelitinyo bese uya kudokotela wematinyo noma sisebenti setemphilo uma kukhona lokubonako lokungakatayeleki.
l Ungamlalisi umntfwana wakho nelibhodlela emlonyeni (khumbula kutsi kuncelisa noma kuncelisa ngenkhomishi kuncono kunekuncelisa ngelibhodlela).
RTHB Swati.indd 11 2018/06/28 3:15 PM
-
12
Bantfwana badzinga kunakekelwa nabagula. Naka letimphawu letiyingoti letibhalwe ngentansi. Tsatsa umntfwana umyise emtfolamphilo losedvute ngekushesha uma ubona lunye luphawu kuleti letibhaliwe kuloluhla.
l Uma untfwana wakho agula angakhoni kunatsa noma kumunya, ahlanta konkhe noma ashumpha (kuchachatela) kufanele bayiswe emtfolamphilo noma esibhedlela ngekushesha.
l Bantfwana labancane (ikakhulukati labaphansi kwetinyanga letimbili) bangagula kakhulu, ngekushesha. Uma umntfwana wakho angadli kahle noma anefi va, myise emtfolamphilo masinyane.
l Uma umntfwana wakho anemsheko (uphumela lokumanti) kufanele udide umbhubhudlo washukela nasawoti ukuhlanganise umnike anatse njalo emuva kwekuphumela.
l Uma umntfwana wakho anemsheko noma anganatsi kahle noma emehlo langene ekhatsi noma kunengati uma katitfuma, mtsatse umyise emtfolamphilo ngekusheshisa.
l Uma umntfwana wakho akhwehlela noma anemkhuhlane futsi anebulukhuni bekuphefumula kufanele umyise emtfolamphilo masinyane.
Uwusebentisa njani umbhubhudlo washukela nasawoti ebantfwaneni labashekako
Bantfwana badzinga kunakekelwa nabagula. Naka letimphawu letiyingoti
Kunakekela bantfwana labagulako
l Niketa umbhubhudlo washukela nasawoti emuva kwekumnika kudla. l Mnike i-SSS (emanti aswayi nashukela) njalo emuva kwekuya emthoyi,
umnatsisa njalo njalo kancane ngenkhomishi. ¡ Ihhafu yenkhomishi ebantfwaneni labaphansi kweminyaka lemi-2. ¡ Inkhomishi-1 ebantfwaneni labaneminyaka lemi-2 kuya kulesi-5.
l Uma umntfwana wakho ahlanta, lindza imizuzu leli-10, bese uyachubeka, kodvwa kancane kakhulu.
l Uma umntfwana wakho adzinga lokunyenti kunalokuphakanyisiwe, muphe. l Chubeka udlise umntfwana wakho.
1 litre of cooled boiled water
8 level teaspoons of sugar
half a teaspoon of salt (level)
+ +
RTHB Swati.indd 12 2018/06/28 3:15 PM
-
13
Kunakekelwa lokukhetsekile kwebantfwana labadzinga lusito lolungetekile
Kutfutfuka, kukhula nemphilo yemntfwana wakho ayikanciki kuphela ekunakekelwa lokuhle kwemphilo kuphela. Incike ekunakekelwa kwamalanga onkhe nekuvikelwa loku wena nemndeni wakho nikuniketa umntfwana mumhla atalwa (kahle kahle asase sibelethweni).
I-HIV – Uma uneligciwane le-HIV, cinisekisa kutsi utfola kulashwa lokudzingako wena nemntfwana wakho kuze nihlale niphilile. Uma ungasati simo sakho sekuphila, buta sisebenti setemphilo ngekwelulekwa nekuhlolelwa ligciwane lesifo se-HIV kwakho nemntfwana wakho.
I-TB – I-TB ivamile. Tjela umhlengikati uma sewukhwehlele sikhatsi lesidlule emaviki lamabili, wehla emtimbeni noma ujuluka ebusuku, noma uma kukhona lone TB ekhaya. Uma akhona, umntfwana wakho kufanele atfole umutsi tinyanga letisitfupha kuvikela i-TB.
Kulimala lokumatima – Kulimala lokunyenti lokumatima kungavikeleka uma unakekela umntfwana wakho futsi ugcina indzawo lohlala kuyo iphephile.
Kwalusa – Umntfwana wakho kufanele angashiywa yedvwa, angakanakwa noma angakaluswa. Cinisekisa kutsi kunemuntfu lomdzala lotatiphendvulela lotonakekela umntfwana wakho futsi kufanele wati kutsi umntfwana wakho ungakuphi ngato tonkhe tikhatsi.
Kukhubateka – Bantfwana labakhubatekile engcondvweni nasemtimbeni badzinga kunakekelwa lokwengetiwe. Uma umntfwana wakho akhubatekile utawulindzeleka kutsi umsekele ngekumnakekela nangekumvikela. Tjela sisebenti setemphilo sitakudlulisela kusonhlalakahle ngekusekelwa ngumtali. Kuyintfo lenhle kujoyina licembu lelitakusekela utohlephula lwati lonalo.
RTHB Swati.indd 13 2018/06/28 3:15 PM
-
14
Bungoti ekukhuleni kwemntfwana wakho Kunetimo tasekhaya letingavikela kukhula kahle nekuphila kahle kwemntfwana wakho, Loku kungakuvimbela kuveta likhono lakho lekunakekela uvikele umntfwana wakho. Uma uhlangabetana nakunye kuloku, tjela sisebenti setemphilo emphakatsini, umhlengikati noma dokotela batakweluleka baphindze bakudlulisele tikwemuntfu lolungele kukuniketa kusekelwa.
l Uma ungumake losemncane noma ungu gogo unakekela umntfwana lomncane kubalulekile kutjela sisebenti setemphilo kuze bakudlulisele endzaweni letakusekela ngalokungetiwe uma unesidzingo.
l Uma ubukene neludlame nekuhlukunyetwa ekhaya, kufanele watise sisebenti setemphilo. Uma kunesidzingo bangakudlulisela kusonhlalaka nasemaphoyiseni kuze wena nemntfwana wakho nivikelwe uma nihlukunyetwa ngekwemtimba.
l Uma wena nemlingani wakho, nisebentisa tidzakamiva noma tjwala, loku kuyingoti emntfwaneni. Tjela sisebenti sakho setemphilo kuze sikudlulisele kulabatakuniketa kusekelwa.
l Uma uva kwangatsi awukhoni kubukana nalesimo, ukhatsatekile noma uphatseke kabi sikhatsi lesidze u- (depressed), khuluma nesisebenti setemphilo kuze akweluleke kutsi wenteni uma atokudlulisela kulabatakusekela baphindze bakunakekele.
RTHB Swati.indd 14 2018/06/28 3:15 PM
-
15
Bhalisa umntfwana wakho nakatelweKubalulekile kutsi ucinisekise kutsi umntfwana wakho unesitifi keti sekutalwa nakacedza kutalwa. Bonkhe bantfwana banelilungelo lekuba nesitifi keti sekutalwa, noma angasuye walapha e-Ningizimu Africa.
Lelibhuku Lemininingwane Yemphilo alisibo bufakazi bekuba nguwe; wonkhe umntfwana unelilungelo lekubhaliswa nakatalwa nekutfola sitifi keti sekutalwa. Kutfolela umntfwana wakho sitifi keti sekutalwa kutakusita kutsi utfole tinsita nekusekelwa.
Imali Yekusekela Neyesibonelelo l Uma ungasebenti noma ungaholi imali leyanele njalo ngenyanga lekusita
kutsi utsenge kudla, timphahla noma kwekuhamba kwemntfwana wakho, unganiketwa Sibonelelo Sekusekelwa Kwemntfwana (CSG), Uma ulungele kulekelelwa, ungayitfola le CSG kusukela kulesikhatsi umntfwana atalwa. Kubalulekile kutsi usheshe uyitfole kuze ikusite kutsi ukhulise kahle umntfwana kuletinyanga tekucala temntfwana wakho.
l Uma ukhubatekile noma umntfwana wakho akhubatekile, hulumende kungenteka akunikete Sibonelelo Sekukhubateka, noma Sibonelelo Sekunakekela Umntfwana Lomlindzile kukwelekelela kuvala lemali yekunakekela ledzingekako. Buta sisebenti setemphilo noma sonhlalakahle ngalesibonelelo.
l Uma kunemntfwana lomnakekelako, ungakhona kufaka sicelo se Sibonelelo Sekunakekela Umntfwana sitokusita ngetimali letidzingekako tekunakekela lomntfwana.
Khumbula!
Umtsetfo utsi kufanele ubhalise kutalwa kwemntfwana
wakho angakacedzi inyanga yinye. Tsatsa matisi wakho newababe wemntfwana uye
nabo esibhedlela lapho uyobelekela khona. Tibhedlela
letinyenti tiyasita ngekubhalisa bantfwana
nabatalwa.
RTHB Swati.indd 15 2018/06/28 3:15 PM
-
16
Luhla lwemagama lalukhuni
I-aleji Uma umtimba wakho ungahambisani netintfo letisedvute nawe letingasiyo ingoti letitsandvwa ngebantfu njenge kudla, umutsi, lutfuli, tilwanyana,i-pholeni netintsetse
kucumbelana Uma ungakhoni kuya emthoyi, kukutsatsa sikhatsi kuya emthoyi futsi/noma kuba matima kuya emthoyi
kushumpha Kungalawuleki lokuchachatelisa umtimba lokufika ungakalindzeli, lomuntfu uyaculeka bese uwela phansi
I-diphreshini Inkhinga yekuntjintja kwesimo lapho utiva ukhatsatekile futsi esikhatsini lesinyenti utiva ungasafisi nekuphila
Umsheko Kuya emthoyi cishe emahlandla lamatsatfu ube ukhipha lokumanti njalo ngelusuku
Kungondleki Uma umtimba wakho ungatfoli ngalokwanele tintfo letinemphilo ekudleni ngoba awudli kudla lokukulungele noma kunenkhinga ekutseni umtimba wakho ukusebentisa njani lokudla lokudlako.
Tondlamtimba Letintfo letitfolakala ekudleni letidzingwa ngumtimba wakho kuze ukhule uhlale uphilile
RTHB Swati.indd 16 2018/06/28 3:15 PM
-
17
Health services
Your local clinic
Your doctor
AIDS Helpline 0800 012 322
Depression/Mental Health helplines
0800 12 13 14/011 262 6396, sms 31393
Emergency ambulance 10177From a mobile: 112
Poison information centre 0861 555 777
MomConnect *134*550#
Birth registration and identity documents
Home Affairs Toll Free helpline 0800 601 190
Child protection and safety
Police emergency number 10111
Childline toll free 0800 055 5550800 123 321
Grants
SASSA Toll Free helpline 0800 601 0110800 600 [email protected]
Child care and education
Your local ECD centre, creche, preschool, child minder
Other numbers
RTHB Swati.indd 17 2018/06/28 3:15 PM
-
18
Umntfwana uyakhwehlela bese
uphefumula masinya (kuphefumula lokudlula
ku-50 ngemzuzu munye)
Umntfwana longaphansi
kwetinyanga leti-2 ushisa kakhulu futsi
akadli
Umntfwana uhlanta konkhe lakudlile
Umntfwana une- diarrhoea, uyasheka,
emehlo lashobele, nelufokothi lolushobele
Umntfwana akanyakati noma
akaphaphami
Awukhoni kumunyisa
Umntfwana uyadledletela (convulsions)
Umntfwana unetimphawu te-malnutrition timphawu
tekungondleki kahle (tinyawo neticakala
letivuvukile)
Hambisa umntfwana wakho uma ubona kunye kuloku lokulandzelako.
Timphawu letiyingoti!
RTHB Swati.indd 18 2018/06/28 3:15 PM