kwestionariusz roszczeniowoŚci∗

!

ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE

JAROSŁAW PIOTROWSKI

MAGDALENA �EMOJTEL-PIOTROWSKA

!

KWESTIONARIUSZ ROSZCZENIOWO CI∗

Niniejszy artykuł przedstawia Kwestionariusz Roszczeniowo!ci (KR). Mierzy on postawy rosz-czeniowe, rozumiane jako gotowo!" do wysuwania #$da% i koncentrowanie si& na obronie własnych praw. W skład kwestionariusza wchodz$ trzy skale: skala walki o swoje – mierz$ca skłonno!" do walki o swoje prawa, skala wiary w obligacje – mierz$ca przekonanie, #e !wiat to sie" wzajemnych obligacji mi&dzy jednostkami i instytucjami, oraz skal& m!ciwo!ci – mierz$c$ trudno!" w daro-wywaniu krzywd. Badania (N = 767) wskazuj$, #e metoda cechuje si& wysok$ spójno!ci$ i zado-walaj$c$ stabilno!ci$. Roszczeniowo!" wła!ciwa korelowała dodatnio z samoocen$, zadowoleniem z #ycia, indywidualizmem, narcyzmem i wewn&trznym umiejscowieniem kontroli. Wiara w obligacje korelowała dodatnio z kolektywizmem i zewn&trznym umiejscowieniem kontroli, a ujemnie z samoocen$ i zadowoleniem z #ycia. M!ciwo!" korelowała dodatnio z narcyzmem; nie korelowała ani z samoocen$, ani z zadowoleniem z #ycia.

Słowa kluczowe: roszczeniowo!", konstrukcja skali.

Roszczeniowo!" stanowi wa#n$ postaw& wzgl&dem #ycia społecznego, zwłaszcza w odniesieniu do relacji jednostki z innymi. Problematyka roszczenio-

wo!ci od pewnego czasu (co najmniej wczesnych lat dziewi&"dziesiatych ubieg-łego wieku) zyskała na popularno!ci w badaniach polskich socjologów i psy-chologów społecznych i politycznych. Traktowana jako jedna z osiowych orien-

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!

DR JAROSŁAW PIOTROWSKI, Instytut Psychologii SWPS, ul. Chodakowska 19/31, 03-815 Warszawa.

DR MAGDALENA �EMOJTEL-PIOTROWSKA, Instytut Psychologii Uniwersytetu Gda%skiego, ul. Pomorska 68, 80-343 Gda%sk; e-mail: [email protected]

Tom XII, numer 2 – 2009

JAROSŁAW PIOTROWSKI, MAGDALENA �EMOJTEL-PIOTROWSKA 152

tacji normatywnych (Reykowski, 1990; Ziółkowski, 1990), została do ! dokład-nie scharakteryzowana pod wzgl"dem zwi#zku z okre lonymi przekonaniami

społeczno-politycznymi czy charakterystyki społecznej ludzi o tzw. orientacji

egoistyczno-roszczeniowej (Koralewicz, Ziółkowski, 1990). Rozwój bada$ nad problematyk# roszczeniowo ci sensu stricte szczególnie wiele zawdzi"cza z kolei zespołowi M. Lewickiej, która dokonała dogł"bnej analizy tego zjawiska (Le-

wicka, 2001, 2002) i obecnie prowadzi badania z zastosowaniem skali mierz#cej tzw. syndrom „L”, słu%#cej do pomiaru m.in. postaw roszczeniowych (por. np.

Lewicka, 2004, 2005). Paradoksalny pozostaje w tych okoliczno ciach brak na-rz"dzia, które bezspornie mierzyłoby nat"%enie postawy roszczeniowej, opartego

na spójnej podstawie teoretycznej. Skala syndromu „L” bada jedynie jeden

z mo%liwych typów roszczeniowo ci, nie uwzgl"dniaj#c pełnego spektrum tego

zjawiska. W niniejszym artykule autorzy chc# dokona! pewnej rekapitulacji ist-

niej#cych w psychologii uj"! roszczeniowo ci, a nast"pnie zaproponowa! własne

narz"dzie mierz#ce nat"%enie postawy roszczeniowej.

ROSZCZENIOWO&'

– PODSTAWOWE ZAGADNIENIA

Roszczeniowo ! była pierwotnie badana w kontek cie zachowa$ narcystycz-nych, głównie z perspektywy psychoanalitycznej (por. np. Bishop, Lane, 2002;

Exline i in., 2004). Exline i współpracownicy (2004) definiuj# roszczeniowo !narcystyczn# (narcissistic entitlement) jako oczekiwanie szczególnego traktowa-

nia wraz z zaabsorbowaniem obron# swoich praw. Zauwa%aj# tak%e cisły zwi#-zek tak ujmowanej roszczeniowo ci z pragnieniem odpłaty i trudno ci# w wyba-

czaniu krzywd. Bishop i Lane (2002) koncentruj# si" z kolei na psychoanalitycz-nej analizie zwi#zków roszczeniowo ci z narcyzmem. Doszukuj# si" (ródeł nar-cystycznej roszczeniowo ci w relacjach z rodzicem i widz# postaw" roszczeniow#osoby narcystycznej jako reakcj" na bycie zranionym i prze%ywaj#cym niezwykłe

cierpienie.

Obecnie postawy roszczeniowe rozpatruje si" równie% w oderwaniu od pro-

blematyki narcyzmu. Wiele bada$ po wi"cono mi"dzy innymi zwi#zkowi rosz-

czeniowo ci z regułami sprawiedliwo ci, które skłaniaj# ludzi do domagania si"poszanowania swoich praw (por. np. Major, McFarlin, Gagnon, 1984). Tak rozu-

miana roszczeniowo ! ma konotacj" raczej pozytywn#, zbli%on# do znaczenia poj"cia „asertywno !”. Ró%nica mi"dzy poj"ciem asertywno ci a tak rozumianej

KWESTIONARIUSZ ROSZCZENIOWO�CI 153

roszczeniowo ci tkwi przede wszystkim w stosunku do cudzych praw. W aser-tywno ci oprócz obrony własnych interesów istotne jest uwzgl!dnienie interesów innych osób; ignorowanie cudzej perspektywy i kontekstu społecznego jest raczej

uto"samiane z agresywno ci# (por. np. Bouchard, Lalonde, Gagnon, 1988).

Sk#din#d obecnie poj!cie asertywno ci stało si! bardzo pojemne (np. Ames,

2008) i zacz!ło nakłada$ si! znaczeniowo na poj!cie roszczeniowo ci aktywnej

(entitlement), co nie sprzyja zbytnio cisłej operacjonalizacji obydwóch tych

poj!$. Na problemy w operacjonalizacji poj!cia asertywno ci zwracał uwag! ju"

Furnham (1979). W roszczeniowo ci nie uwzgl!dnia si! problemu interesów

cudzych, a nacisk zostaje poło"ony na uwarunkowania obrony interesów włas-

nych jednostki. W tym nurcie osadzone s# badania nad zwi#zkami płci z roszcze-

niowo ci#. Ich wyniki wskazuj#, "e bardziej roszczeniowi s# m!"czy%ni (Desma-

rais, Curtis, 1997; Major, McFarlin, Gagnon, 1984; Moore, 1991).

Kr!"lewski (1990) definiuje roszczeniowo $ jako: „postaw! zakładaj#c#, "e

o rodki realizacji celów danej jednostki le"# poza ni# i od nich jednostka ocze-

kuje realizacji tych"e celów”. O rodkami realizacji tych celów mog# by$ inne

jednostki, grupy b#d% instytucje (s. 163). Autor ten rozró"nia mi!dzy receptywno-

ci#-produktywno ci# a przedsi!biorczo ci#-roszczeniowo ci#, traktuj#c pierwsz#

dychotomi! jako w!"sz# znaczeniowo. Pierwsza dotyczy stosunku do rzeczywi-

sto ci (konsumpcja albo wytwarzanie), druga opiera si! na ró"nicy w poziomie

aktywno ci (samodzielne działanie albo postawa typu „daj”). Zale"nie od moty-

wów, którymi kieruje si! jednostka, autor wyró"nia trzy typy roszczeniowo ci:

(1) egocentryczn# – skoncentrowan# na własnym interesie; (2) allocentryczn# –

skoncentrowan# na interesie osób trzecich, przewa"nie pozostaj#cych pod opiek#

osoby wysuwaj#cej roszczenie; (3) socjocentryczn# – polegaj#c# na reprezento-

waniu interesów jakiej instytucji lub grupy.

Ziółkowski (1990) rozró"nił dwie jako ciowo odmienne formy roszczeniowo-

ci: wyrównawcz#, płyn#c# z postaw egalitarnych, kieruj#c# si! zasad# „wszyst-

kim po równo”, oraz grabie"cz#, skoncentrowan# na pozyskiwaniu przywilejów.

Za gro%niejsz# społecznie uwa"ał drugi typ roszczeniowo ci, który nie jest regu-

lowany przez "adne akceptowane społecznie normy, ma charakter wybitnie eks-

ploatatorski i wyst!puje w ród grup uprzywilejowanych.

Negatywne uj!cie roszczeniowo ci przewijało si! tak"e w pracy Koralewicz

i Ziółkowskiego (1990). Autorzy ł#czyli roszczeniowo $ z tzw. orientacj# recep-

tywn# (przeciwstawion# produktywnej), uznaj#c, "e receptywno $ roszczeniowa

wi#"e si! z działaniem w interesie własnym nastawionym na zysk, któremu towa-


rzyszy strata w interesie innych jednostek, natomiast efekt globalny wynosi zero.

Upraszczaj c, jednostka roszczeniowa zabiera co! innym, by da" to sobie. Przy czym receptywno!" roszczeniowa mo#e przybiera" zarówno form$ biern , jak i aktywn (por. Koralewicz, Ziółkowski, 1990).

Koncepcja roszczeniowo!ci według Lewickiej (2001, 2002) oparta jest na analizie stosunku człowieka do podziału dóbr oraz obrazu !wiata społecznego. Według Lewickiej (2001), osoba roszczeniowa charakteryzuje si$ okre!lonym zestawem pogl dów, które tworz nast$puj cy syndrom postaw: specyficzny sto-sunek do dóbr (traktowanych jako zastane), płyn ce st d przekonanie, #e dystry-bucja tych dóbr powinna zachodzi" według zasady ka#demu „po równo” lub ka#-demu „według potrzeb”, negatywnym stosunkiem do aktywno!ci (płyn cym z przekonania, #e to, co nie jest dozwolone, jest zakazane, a inicjatywa jest podej-rzana) oraz przewaga kategorii moralno!ciowych w ocenie !wiata społecznego i w konsekwencji koncentracja na negatywnych jego aspektach (wyczulenie na

łamanie norm przez innych ludzi). Orientacja roszczeniowa („daj”) jest przeciw-

stawiona orientacji aktywnej („wypracuj”).

Roszczeniowo!" (w przeciwie%stwie do produktywno!ci) uznawana jest za jedn z osiowych orientacji normatywnych (Kr$#lewski, 1990; Reykowski, 1990; Ziółkowski, 1990), obok kolektywizmu-indywidualizmu, humanizmu-materia-

lizmu, autorytaryzmu czy alienacji (por. tak#e Reykowski, 1995). Reykowski (1993) zauwa#a zwi zki orientacji roszczeniowej z aprobat dla pa%stwa opieku%-czego i dbaniem o własne interesy.

Ten do!" skrótowy przegl d obecnych w literaturze przedmiotu podej!" do roszczeniowo!ci ukazuje zło#ono!" tego zjawiska. Szczególnie widoczna jest roz-bie#no!" mi$dzy tradycj bada% anglosaskich, w których roszczeniowo!" ma zna-czenie raczej pozytywne, a rodzimymi badaniami psychologów społecznych i so-

cjologów, gdzie roszczeniowo!" do!" zgodnie kojarzy si$ z bierno!ci , tenden-cjami aspołecznymi czy rozmaicie rozumianym egoizmem. Brak odpowiedniego

narz$dzia badawczego w postaci wielowymiarowego kwestionariusza postaw roszczeniowych uwzgl$dniaj cego ró#ne przejawy roszczeniowo!ci znacznie utrudnia wyja!nienie kluczowych problemów zwi zanych z t tematyk , np. jego biernego lub czynnego charakteru czy motywów le# cych u podstaw wysuwania roszcze%.


POSTAWA ROSZCZENIOWA JAKO ZJAWISKO ZŁO ONE:

DOMAGANIE SI! RESPEKTOWANIA SWOICH PRAW,

WIARA W ISTNIENIE OBLIGACJI,

TRUDNO�CI W DAROWYWANIU KRZYWD

Osi" postawy roszczeniowej jest przekonanie o byciu uprawnionym do wy-suwania #"da$ pod adresem innych ludzi. Przekonanie to opiera si% na zało#eniu o istnieniu wzajemnych obligacji mi%dzy jednostkami b"d& na skłonno'ci do działa$ wyrównawczych w przypadku, gdy jednostka doznała jakiej' szkody (na-ruszenia jej interesów). Oba te przekonania nie wykluczaj" si% i mog" ze sob"współwyst%powa(. St"d zało#enie, #e w badaniu postawy roszczeniowej nale#y uwzgl%dni( nast%puj"ce składowe: wiar% w obligacje, trudno'ci w wybaczaniu krzywd i domaganie si% respektowania swoich praw. To ostatnie zjawisko ma podstawowe znaczenie dla aktywnej postaci roszczeniowo'ci, wiara w obligacje stanowi główny element jej biernej postaci, natomiast skłonno'( do odwetu i kon-centracja na własnych krzywdach jest zwi"zana z roszczeniowo'ci" „odwetow"”, która nie musi wynika( ani z wiary w obligacje, ani opiera( si% bezpo'rednio na poczuciu uprawnienia do egzekwowania swoich praw. Nie wykluczamy, #e te trzy postawy maj" wzgl%dnie niezale#ny charakter, stanowi"c swoiste odmiany roszczeniowo'ci (aktywn", biern" i odwetow"). Dla pełnego badania zjawiska roszczeniowo'ci uwzgl%dnienie ich wszystkich wydaje si% konieczne.

Domaganie si% respektowania swoich praw, czyli walka o swoje, jest t" skła-dow" postawy roszczeniowej, która jest zbli#ona do poj%cia entitlement. Jest to

uj%cie jako'ciowo odmienne od biernej, negatywnej konceptualizacji roszczenio-wo'ci przewijaj"cej si% w badaniach polskich psychologów i socjologów (por. tak#e Lewicka, 2005). Domaganie si% respektowania swoich praw to postawa aktywna, zwi"zana z braniem sprawy w swoje r%ce, wi"#"ca si% z wysok" samo-ocen" (chocia#by przez zwi"zki z narcyzmem) i podej'ciem indywidualistycz-nym. Mo#e prowadzi( do roszczeniowo'ci eksploatatorskiej w rozumieniu Ziół-kowskiego (1990), je#eli towarzyszy jej wył"cznie koncentracja na własnych prawach, z pomini%ciem obligacji wobec innych.

Wiara w obligacje jest wa#nym elementem kolektywistycznego spojrzenia na rzeczywisto'( społeczn" (Oyserman, Coon, Kemmelmeier, 2002; Reykowski, 1990, 1992; Triandis, 2001). Jako element postawy roszczeniowej, sprzyja za-

pewne bierno'ci, oczekiwaniu, a# inni zrealizuj" potrzeby jednostki, wi"#e si%przy tym z zewn%trznym umiejscowieniem kontroli, gdy# jednostka oczekuje, #e jej potrzeby powinny zosta( zrealizowane przez kogo' innego (osob%, instytucj%,


pa stwo). Mo!e ponadto sprzyja" negatywnej ocenie rzeczywisto#ci, dlatego !e jednostka wierz$ca w obligacje koncentruje si% na wypełnianiu zobowi$za przez innych, które z zało!enia maj$ charakter moralny, a nie sprawno#ciowy. Samo stosowanie kategorii moralnych w ocenie rzeczywisto#ci mo!e prowadzi" do jej negatywnej oceny (por. Lewicka, 2001). Osoby ujmuj$ce #wiat w kategoriach obligacji s$ naturalnymi zwolennikami pa stwa opieku czego, wiele wskazuje na ich wyrównawcz$ egalitarno#" (por. Koralewicz, Ziółkowski, 1990). Zapewne ten rodzaj roszczeniowo#ci jest mocno zbli!ony do syndromu „L”, badanego przez zespół Lewickiej (2004, 2005), o czym #wiadczy chocia!by analiza zwi$zków mi%dzy oczekiwaniami wobec pa stwa a postaw$ roszczeniow$ prezentowan$w badaniach Lewickiej (2005). Postawa roszczeniowa w badaniach Koralewicz

i Ziółkowskiego (1990) równie! została zoperacjonalizowana jako zbiór przeko-na o zobowi$zaniach pa stwa i innych ludzi (rodziny) wobec jednostki.

Trudno#ci w darowywaniu krzywd maj$ charakter indywidualistyczny i wska-zuj$ na koncentracj% jednostki na własnych potrzebach i skłonno#ci do podejmo-wania działa wyrównawczych przy jednoczesnej niewra!liwo#ci na normy naka-zuj$ce wybaczanie krzywd, chocia!by w imi% harmonii grupowej (co z kolei jest charakterystyczne dla funkcjonowania kolektywistycznego, por. Oyserman, Coon,

Kemmelmeier, 2002). Postawa ta sprzyja zapewne anga!owaniu si% w relacje oparte na wymianie i #cisłemu przestrzeganiu reguły wzajemno#ci. Zwi$zki m#ci-wo#ci z roszczeniowo#ci$ narcystyczn$ zostały dokładnie zanalizowane m.in. w pracy Exline’a i współpracowników (2004). Ta postawa nie jest to!sama z ak-tywn$ postaci$ roszczeniowo#ci, cho" w przypadku roszczeniowo#ci narcystycz-nej mo!e by" jej logiczn$ konsekwencj$ (Exline i in., 2004).

PSYCHOLOGICZNE MIARY ROSZCZENIOWO&CI:

SKALA SYNDROMU „L” I NPI

W polskim pi#miennictwie nie istnieje !adna miara badaj$ca roszczeniowo#"w czystej postaci. Obecnie najbardziej rozpowszechnion$ metod$ jej pomiaru jest skala syndromu „L” (Lewicka, 2005), badaj$ca poza postawami roszczeniowymi jego pozostałe składowe: poczucie krzywdy, negatywn$ ocen% #wiata i władz. Skala ta bada głównie oczekiwania wzgl%dem pa stwa i opiera si% na biernym ujmowaniu roszczeniowo#ci.

Bazi ska i Drat-Ruszczak (2000) dokonały polskiej adaptacji Narcissistic Personality Inventory (NPI) Raskina i Halla (1979; por. tak!e: Raskin, Terry,


1988), miary narcyzmu, którego wa n! składow! jest przekonanie o własnej wy-j!tkowo"ci i domaganie si# szczególnego traktowania. Jedn! ze składowych NPI postulowan! przez Emmonsa (1987) jest wła"nie roszczeniowo"$ (entitlement),

ujmowana jako postawa aktywnego domagania si# respektowania swoich praw. W polskiej adaptacji narz#dzia nie udało si# wyizolowa$ czystej postawy rosz-czeniowej. Jej elementy zawiera skala domagania si# podziwu.

Oba wspomniane wy ej narz#dzia cechuj! si# dobrymi wła"ciwo"ciami psy-chometrycznymi (dotyczy to przede wszystkim NPI) i sprawdzon! trafno"ci!, ich przydatno"$ do pomiaru postaw roszczeniowych jest jednak do"$ ograniczona z uwagi na zbyt jednostronne i zaw# one rozumienie roszczeniowo"ci. Poniewa nie istniało do tej pory narz#dzie pozwalaj!ce na jednoczesne i spójne badanie postaw roszczeniowych zarówno w biernej, wyrównawczej postaci (zbli onej do uj#cia roszczeniowo"ci rozpowszechnionego w polskiej tradycji badawczej), jak i aktywnej, wynikaj!cej ze skłonno"ci do „brania spraw w swoje r#ce” (bli sze uj#ciu entitlement), st!d prezentowane w obecnym artykule narz#dzie przybrało posta$ wielowymiarowego kwestionariusza szeroko ujmowanej postawy roszcze-niowej, z uwzgl#dnieniem jej trzech postaci: aktywnej, biernej i odwetowej.

PROCES KONSTRUKCJI SKALI

Wyj"ciowa pula twierdze% składaj!cych si# na Kwestionariusz Roszczenio-wo"ci zawierała 49 pozycji odnosz!cych si# do wyodr#bnionych trzech składo-wych konstruktu roszczeniowo"ci: domagania si# własnych praw i walki „o swoje”, trudno"ci w wybaczaniu krzywd oraz ujmowania "wiata w kategoriach obligacji. Postaw# roszczeniow! zdefiniowano jako domaganie si# poszanowania swoich praw wraz z przekonaniem o istnieniu zobowi!za% innych ludzi i instytu-cji wzgl#dem jednostki i /lub towarzysz!cym mu przekonaniem o konieczno"ci domagania si# rekompensaty za doznane krzywdy. Twierdzenia sformułowano w oparciu o skal# „L” Lewickiej (2005) oraz metod# pomiaru roszczeniowo"ci Koralewicz i Ziółkowskiego, która opiera si# na wykazie zobowi!za% pa%stwa wobec obywateli i jednostek wzgl#dem siebie (1990).

W pierwszym etapie przebadano 190 osób: 136 kobiet, 52 m# czyzn (2 osoby nie podały płci) ("rednia wieku M = 23,1 roku; SD = 3,95). Badani byli słucha-czami trójmiejskich szkół policealnych i studentami ró nych kierunków Uniwer-sytetu Gda%skiego i Politechniki Gda%skiej. Skal# wypełniano anonimowo. Czas odpowiedzi był nielimitowany.


Analiza czynnikowa przeprowadzona metod wyodr!bniania głównych skła-dowych wykazała obecno"# trzech wyra$nie wyodr!bniaj cych si! czynników,

to%samych z zakładanymi w analizie teoretycznej. Ładunki czynnikowe poszcze-

gólnych pozycji po zastosowaniu rotacji Varimax przedstawia tabela 1.

Tab. 1. Struktura czynnikowa Kwestionariusza Roszczeniowo"ci;

wyniki eksploracyjnej analizy czynnikowej, rotacja Varimax

(próba konstrukcyjna N = 190, próba walidacyjna N = 577)

Próba konstrukcyjna Próba walidacyjna

czynnik I II III I II III

warto"# własna 6,47 5,53 5,02 6,05 5,34 4,43

% zasobów wspólnych 13,21 11,29 10,25 16,80 14,84 12,30

Staram si! wybacza# moim wrogom -0,80 -0,09 0,01 -0,05 -0,80 -0,02

Mam trudno"ci w darowywaniu wyrz dzonych mi krzywd

0,75 -0,05 0,07 0,01 0,74 0,10

Nawet gdy kto" mnie skrzywdzi, potrafi! okaza# mu %yczliwo"#

-0,74 0,04 0,11 -0,06 -0,71 -0,06

Nale%y rezygnowa# z zemsty -0,69 0,18 0,00 -0,16 -0,64 0,09

Pomógłbym w potrzebie osobie, która mnie niesprawiedliwie potraktowała

-0,69 0,01 -0,01 0,16 -0,63 -0,02

Kto", kto mnie skrzywdził, nie mo%e liczy# na moje współczucie

0,63 -0,03 0,19 0,13 0,68 -0,17

Nie wybaczam doznanych krzywd 0,62 0,04 0,07 0,07 0,68 0,00

Zawsze odpłacam pi!knym za nadobne 0,61 0,17 0,14 0,08 0,54 -0,25

Mszczenie si! za doznane krzywdy jest niemoralne -0,54 0,26 0,10 -0,26 -0,57 0,05

Nale%y zapomina# o doznanych krzywdach -0,54 0,03 -0,16 0,07 -0,57 -0,04

„Oko za oko, z b za z b” to słuszna zasada 0,50 -0,02 0,19 0,11 0,60 -0,22

Długo pami!tam wyrz dzone krzywdy 0,47 0,05 0,19 -0,25 0,49 -0,18

Urz!dy i inne instytucje powinny słu%y# pomoc osobom w trudnej sytuacji

-0,08 0,77 0,06 0,81 0,12 0,15

Ka%dy ma prawo oczekiwa# pomocy ze strony pa&stwa, gdy tego potrzebuje

0,10 0,75 0,00 0,77 -0,04 0,07

Pa&stwo ma obowi zek dba# o wszystkich obywateli 0,04 0,73 -0,12 0,77 0,03 0,03

Pa&stwo powinno zadba# o "rodki do %ycia dla najubo%szych

-0,18 0,71 0,13 0,80 0,18 0,03


Osobom pokrzywdzonym przez los nale y si! pomoc ze strony instytucji

-0,20 0,67 0,07 0,76 0,15 0,08

Obowi"zkiem rz"dz"cych jest zapewnienie ludziom godnych warunków ycia -0,06 0,66 0,09 0,76 0,04 0,20

Pomoc pa#stwa powinna nale e$ si! tylko w skrajnych przypadkach, a wi!kszo%$ ludzi musi radzi$ sobie sama

-0,08 -0,63 0,24 -0,57 0,09 0,24

Rodziny wielodzietne powinny by$ wspierane przez pomoc społeczn"

-0,27 0,56 -0,02 0,67 0,20 -0,05

Rodzice maj" obowi"zek pomaga$ dzieciom 0,03 0,50 0,04 0,52 -0,01 0,24

Ludzie starsi maj" prawo oczekiwa$ wsparcia i pomocy ze strony młodszych i lepiej sytuowanych krewnych

-0,09 0,46 0,15 0,48 0,17 0,05

Obowi"zkiem ka dego człowieka jest zapewnienie opieki starzej"cym si! rodzicom

-0,17 0,42 0,33 0,54 0,22 0,21

Nie nale y oczekiwa$ pomocy ze strony urz!dów, tylko radzi$ sobie samemu

0,05 -0,41 0,26 -0,47 0,02 0,16

Nale y wytrwale walczy$ o swoje prawa 0,05 0,17 0,69 0,38 -0,05 0,64

Zasługuj! na to, co najlepsze 0,08 -0,10 0,65 0,02 0,08 0,63

Trzeba umie$ upomnie$ si! o swoje 0,23 0,04 0,64 0,13 -0,11 0,71

Ka dy odpowiada sam za siebie -0,10 0,02 0,61 0,08 0,00 0,52

Nale y i%$ przez ycie przebojem 0,14 -0,08 0,61 0,02 -0,10 0,60

Cz!sto domagam si! wła%ciwego traktowania mnie -0,10 0,10 0,58 0,22 -0,24 0,49

Nale y bra$ z ycia tak wiele, jak si! da 0,02 0,18 0,56 0,20 -0,08 0,61

Człowiek powinien zawsze upomina$ si! o to, co mu si! nale y

0,28 0,18 0,54 0,20 -0,17 0,62

Uwa am, e nale y mi si! wiele od ycia 0,24 0,02 0,53 -0,01 -0,04 0,62

Uwa am, e swoje problemy powinienem rozwi"zywa$ sam

-0,22 -0,15 0,49 -0,27 0,11 0,47

Ka dy powinien sam załatwia$ swoje problemy -0,07 -0,08 0,48 -0,19 -0,02 0,44

Je eli otrzymam mniej, ni na to zasługuj!, mówi! o tym gło%no

0,26 -0,09 0,45 -0,09 -0,20 0,49

Rozwi"zanie 3-czynnikowe wyja%niało 34,8% wariancji. Wszystkie czynniki

uzyskały zadowalaj"c" rzetelno%$. W skład ka dej ze skal weszło po 12 pozycji.

Rzetelno%$ skali trudno%ci w wybaczaniu krzywd (nazywanej dalej „m%ciwo%ci"”)

wyniosła 0,87, ujmowania %wiata w kategoriach obligacji (poczucie obligacji)

0,85, a domagania si! i walki o swoje (walka o swoje) 0,82 (α Cronbacha).


Ostateczn wersj kwestionariusza przebadano 577 osób, w tym 390 kobiet,

175 m!"czyzn, 12 osób nie podało płci. Badanymi byli mieszka#cy Trójmiasta,

ucz cy si! w trójmiejskich uczelniach wy"szych, w wieku od 19 do 54 lat (M =

= 24,70, SD = 6,53). W badaniach udział wzi!li studenci kierunków dziennych

i zaocznych trójmiejskich uczelni: Uniwersytetu Gda#skiego (kierunki: ekono-

mia, psychologia, pedagogika, matematyka), Politechniki Gda#skiej (zarz dza-

nie), Szkoły Wy"szej Psychologii Społecznej (psychologia) i Wy"szej Szkoły Hu-

manistyczno-Ekonomicznej (pedagogika). Wyniki analizy czynnikowej (rotacja

Varimax, metoda wyodr!bniania głównych składowych) przedstawia tabela 1.

Na Kwestionariusz Roszczeniowo$ci w ostatecznej wersji zło"yło si! 36 po-

zycji z sze$cioma mo"liwo$ciami odpowiedzi od „zdecydowanie si! zgadzam” (6)

do „zdecydowanie si! nie zgadzam” (1). Badany wybiera tylko jedn odpowied%

na dane pytanie. Zastosowano tzw. wybór wymuszony, bez odpowiedzi typu

„nie wiem”.

Skala walki o swoje (12 itemów, α Cronbacha 0,82) słu"y do pomiaru skłon-

no$ci do domagania si! poszanowania swoich praw i walki o swoje wraz z prze-

konaniem, "e jednostce nale"y si! szczególne traktowanie. Skala ta jest najbli"sza

tradycji ujmowania roszczeniowo$ci jako roszczeniowo$ci narcystycznej (narci-

stic entitlement, por. Exline i in., 2004) i bada# nad roszczeniowo$ci jako po-

staw aktywnej ochrony swoich praw (Major, McFarlin, Gagnon, 1984). Przykła-

dowe pytania: Je�eli otrzymam mniej, ni� na to zasługuj�, mówi� o tym gło�no;Nale�y bra� z �ycia tak wiele, jak si� da.

Skala obligacji, czyli ujmowania $wiata jako sieci wzajemnych obligacji

(12 itemów, α Cronbacha 0,89), mierzy sił! przekonania o istnieniu wzajemnych

zobowi za# mi!dzy jednostkami i zobowi za# instytucji wobec jednostek. Słu"y

pomiarowi biernej postaci roszczeniowo$ci, bliskiej tradycji krajowych bada# nad

tym zjawiskiem (por. np. Koralewicz, Ziółkowski, 1990; Lewicka, 2002, 2004,

2005). Przykładowe pytania: Ka�dy ma prawo oczekiwa� pomocy ze strony pa�-stwa, gdy znajdzie si� w potrzebie; Ludzie starsi maj� prawo oczekiwa� wsparcia i pomocy ze strony młodszych i lepiej sytuowanych krewnych.

Skala m$ciwo$ci, czyli osobowo$ciowej skłonno$ci do niewybaczania krzywd

(12 itemów, α Cronbacha 0,87), mierzy trudno$ci w darowaniu krzywd oraz

skłonno$& do podejmowania działa# odwetowych. Słu"y pomiarowi roszczenio-

wo$ci opartej na działaniach kompensacyjnych, wypływaj cej z poczucia

krzywdy, któr mo"na okre$li& jako odwetowa. Przykładowe pytania: Długo pa-

mi�tam wyrz�dzone krzywdy, „Oko za oko, z�b za z�b” to słuszna zasada.


WŁA�CIWO�CI PSYCHOMETRYCZNE

KWESTIONARIUSZA ROSZCZENIOWO�CI

Charakterystyka badanej próby

Podstaw sprawdzenia rzetelno!ci narz"dzia były wyniki 577 osób (390 ko-biet, 175 m"#czyzn; 12 osób nie podało płci). Badanymi byli mieszka$cy Trój-miasta, ucz cy si" w trójmiejskich uczelniach wy#szych, w wieku od 19 do 54 lat (M = 24,70, SD = 6,53). Dane dotycz ce !rednich wyników skal oraz ich interko-leracji pochodz równie# z tej próby.

rednie wyniki skal Kwestionariusza Roszczeniowo�ci

�rednie wyniki poszczególnych skal Kwestionariusza Roszczeniowo!ci pre-zentuje tabela 2. Dane dotycz ostatecznej wersji metody.

Tab. 2. Osoby badane – charakterystyka poszczególnych prób

w badaniu trafno!ci skali roszczeniowo!ci

Próba Liczba osób Wiek Status

Skala ruminacji, NPI,

skala syndromu „L”

N = 150

K = 870

M = 610

? = 200

M = 25,19

SD = 7,16

Studenci pedagogiki WSHE (IV rok),

studenci politologii UG (II rok),

studenci matematyki UG (IV rok)

Autorytaryzm, stało!%czasowa

N = 98

K = 80

M = 16

? = 2

M = 25,91

SD = 6,26 Studenci psychologii SWPS (III rok)

Orientacja na domi-

nacj" społeczn (SDO), stało!% czasowa

N = 86

K = 71

M = 10

? = 5

M = 25,96

SD = 6,67 Studenci psychologii SWPS (III rok)

Samoocena, I-E,

SWBS, IKA

N = 170

K = 129

M = 400

? = 10

M = 21,75

SD = 1,79

Studenci psychologii UG (I rok),

studenci zarz dzania PG (III rok)

KAS

N = 138

K = 800

M = 560

? = 20

M = 26,83

SD = 8,23

Studenci politologii (II rok)

i ekonomii UG (I rok MSU)

NPI – Narcissistic Personality Inventory; I-E – umiejscowienie poczucia kontroli; IKA – Skala Indywidualizmu,

Kolektywizmu i Afiliacji; KAS – Kwestionariusz Aprobaty Społecznej; SWBS – skala subiektywnego poczucia szcz"!cia (liczba osób, które rzeczywi!cie brały udział w badaniu, wynosi 577 osób; w badaniach nad stało!ci czasow brały udział w wi"kszo!ci te same osoby – 65 badanych).


Kwestionariusz Roszczeniowo�ci a wiek i płe�

W badaniu wst pnym korelacje poszczególnych skal z wiekiem przedstawiały

si nast puj!co: wiek korelował ze skal! m"ciwo"ci: r(183) = -0,06, p = 0,207,

ze skal! obligacji: r(183) = 0,11, p = 0,067 oraz ze skal! walki o swoje:

r(183) = 0,05, p = 0,261.

Kobiety nie uzyskały w skali m"ciwo"ci istotnie ró#nych wyników (M = 3,65,

SD = 0,34) od m #czyzn (M = 3,58, SD = 0,32), t(186) = 1,29; p = 0,099, podob-

nie jak w skali obligacji (M = 4,66, SD = 0,48 dla kobiet i M = 4,56, SD = 0,47 dla

m #czyzn), t(183) = 1,32; p = 0,094 i skali walki o swoje (M = 4,45, SD = 0,60

dla kobiet i M = 4,41, SD = 0,62 dla m #czyzn), t(183) = 0,49; p = 0,313.

We wła"ciwym badaniu korelacja wieku z wynikiem ogólnym Kwestionariu-

sza Roszczeniowo"ci była nast puj!ca: r(545) = -0,17; p<0,001. Na poziomie

poszczególnych skal istotna okazała si korelacja wieku ze skal! m"ciwo"ci:

r(545) = -0,19; p<0,001 i skal! walki o swoje: r(545) = -0,15; p<0,001. Natomiast

korelacja wieku ze skal! obligacji była nieistotna statystycznie: r(545) = 0,03;

p = 0,482.

Ujemna korelacja skali m"ciwo"ci z wiekiem mo#e wynika$ z wi kszej po-

datno"ci na zmienn! aprobaty społecznej osób starszych i rosn!cym z wiekiem

uspołecznieniem, ponadto wraz z wiekiem spada poziom agresji (Buss, 2001).

W przypadku skali mierz!cej biern! posta$ roszczeniowo"ci korelacja z wiekiem

była nieistotna, tak jak nale#ałoby oczekiwa$ w przypadku zale#no"ci krzywoli-

niowej. T wła"nie posta$ roszczeniowo"ci badali Koralewicz i Ziółkowski (1990),

uzyskuj!c najwy#sze wyniki dla osób najmłodszych i najstarszych.

Nat #enie roszczeniowo"ci było wy#sze u m #czyzn (M = 4,10; SD = 0,43)

ni# u kobiet (M = 4,02; SD = 0,43), t(560) = 2,20; p<0,05. M #czy%ni równie#

uzyskali wy#sze wyniki w skali walki o swoje (M = 4,48; SD = 0,60) ni# kobiety

(M = 4,34; SD = 0,61), t(560) = 2,51; p<0,01. Nie wyst!piła istotna ró#nica mi -

dzy płciami w skali obligacji: t(560) = 1,45; p = 0,074 (test dwustronny)

(M = 4,70; SD = 0,74 u kobiet i M = 4,60; SD = 0,78 u m #czyzn). Poziom m"ci-

wo"ci okazał si istotnie wy#szy u m #czyzn (M = 3,23; SD = 0,81) ni# u kobiet

(M = 3,01; SD = 0,74), t(560) = 3,16; p<0,001.

Wy#szy poziom roszczeniowo"ci u m #czyzn, zwłaszcza jej aktywnej od-

miany, wykazano w wielu badaniach (Desmarais, Curtis, 1997; Major, McFarlin,

Gagnon, 1984; Moore, 1991), wi c uzyskane w obecnym badaniu rezultaty s!

zgodne z oczekiwanymi. Z kolei m #czy%ni s! mniej wra#liwi na aprobat spo-


łeczn i bardziej skłonni do agresji (Hyde, Frost, 2002), co tłumaczy zapewne

ró!nice mi"dzy płciami w poziomie m#ciwo#ci.

Rzetelno��

Zgodno�� wewn�trzna. Zgodno#$ wewn"trzna skal jest zadowalaj ca; dla skali walki o swoje % Cronbacha wyniosła 0,82, dla obligacji 0,89, a dla m#ciwo#ci 0,87. Rzetelno#$ całego kwestionariusza wyniosła % Cronbacha 0,83.

Rzetelno�� mi�dzypołówkowa. Rzetelno#$ mi"dzypołówkowa, liczona me-tod Spearmana i Browna, wyniosła dla skali walki o swoje: rtt = 0,83, dla skali obligacji: rtt = 0,88, a dla skali m#ciwo#ci: rtt = 0,88. Rzetelno#$ mi"dzypołów-kowa całej metody wyniosła rtt = 0,85.

Stało�� czasowa. Stało#$ czasow zbadano na 65 osobach (54 kobiety, 20 m"!czyzn, 1 osoba nie podała płci). �rednia wieku w rozpatrywanej grupie wy-niosła M = 25,92 roku (SD = 6,63). Badani byli studentami III roku psychologii

SWPS. Stało#$ czasowa dla całego kwestionariusza po upływie czterech tygodni była nast"puj ca: r(63) = 0,47; p<0,001. Natomiast dla wszystkich skal wyniosła odpowiednio: dla skali walki o swoje: r(63) = 0,48; p<0,001, dla skali obligacji:

r(63) = 0,56; p<0,001 i dla skali m#ciwo#ci: r(63) = 0,83; p<0,001.

Trafno��

Charakterystyka badanej próby. Z uwagi na to, i! badanie trafno#ci kwe-stionariusza roszczeniowo#ci odbywało si" w ramach szerszych bada&, uzyskane korelacje z poszczególnymi narz"dziami pochodziły z ró!nych prób (zob. tab. 3). Próba ta pokrywa si" z prób wykorzystan do sprawdzania rzetelno#ci narz"dzia.

!

Tab. 3. �rednie wyniki skali roszczeniowo#ci – wynik ogólny i skale główne (N = 571)

Skale główne Minimum Maximum �rednia Odchylenie standardowe

Walka o swoje 2,00 5,92 4,38 0,61

Obligacje 1,33 6,00 4,66 0,75

M#ciwo#$ 1,08 6,00 3,09 0,78

Wynik ogólny 2,39 5,43 4,05 0,43


Narz�dzia badawcze. Skala Syndromu „L” M. Lewickiej. Skala składa si z czterech podskal mierz!cych elementy syndromu „L”: skali Negatywnej Oceny

Władzy (α = 0,62; 4 pozycje), skali Negatywnego Obrazu "wiata Społecznego (α = 0,58; 5 pozycji), skali Poczucia Krzywdy (α = 0,72; 4 pozycje) i skali

Postaw Roszczeniowych (α = 0,30; 4 pozycje) (Lewicka, 2005). Zakres odpowie-

dzi zawiera si od 1 („całkowicie si nie zgadzam”) do 7 („całkowicie si zga-dzam”). Ostatnia ze skal charakteryzuje si bardzo nisk! rzetelno#ci!. Postano-wiono jednak$e zastosowa% j! w badaniach ze wzgl du na zawarto#% tre#ciow!i brak alternatywnego polskiego narz dzia mierz!cego wprost postaw roszcze-niow!. Skala Syndromu „L” charakteryzuje si sprawdzon! trafno#ci! kryterialn!(Lewicka, 2002).

Narcissistic Personalistic Inventory to metoda słu$!ca do pomiaru narcy-zmu w rozumieniu DSM III, którego elementami s!: wielko#ciowe poczucie wła-snej warto#ci, zaabsorbowanie fantazjami o sukcesie, władzy, pi knym wygl!dzie lub idealnej miło#ci, ekshibicjonizm, roszczeniowo#% oraz wykorzystywanie in-nych (American Psychiatric Association, 1980 – cyt. za: Emmons, 1987). Składa

si z 54 pozycji. Odpowiedzi udzielane s! w skali od 1 („to nie ja”) do 5 („to ja”). Autorzy wyró$nili w nim za pomoc! analizy czynnikowej siedem skal (Raskin, Terry, 1988), natomiast Emmons (1984) wyodr bnił tylko cztery czynniki. Ze wzgl du na nie do ko&ca stabilny charakter podskal NPI postanowiono wzi!% pod uwag jedynie wynik ogólny skali. Rzetelno#% polskiej wersji skali wynosi dla poszczególnych skal od 0,69 (α Cronbacha) dla skali Samowystarczalno#ci do 0,87 dla skali Domagania si Podziwu (Bazi&ska, Drat-Ruszczak, 2000). W pre-zentowanym badaniu zrezygnowano z wyliczania wyników skal głównych, gdy$wyniki analizy czynnikowej w badanej próbie nie pozwoliły na wyró$nienie skal postulowanych przez autorki adaptacji. Rzetelno#% całej skali NPI wyniosła w ba-danej próbie 0,94 (α Cronbacha); trafno#% skali potwierdzaj! liczne badania (zob. np. Emmons, 1984, 1987).

Skala Samooceny M. Rosenberga składa si z 10 pozycji. Odpowiedzi udzielane s! na skali od 1 („zdecydowanie si zgadzam”) do 5 („zdecydowanie si nie zgadzam”). Spójno#% wewn trzna skali w zale$no#ci od badania waha si od 0,77 do 0,88. Skala ma potwierdzon! trafno#% (Rosenberg, 1965).

Skala I-E Rottera, jedna z najbardziej znanych metod pomiaru poczucia

kontroli, mierzy zgeneralizowane oczekiwania na temat kontroli wzmocnie&. Współczynniki rzetelno#ci skali wynosz! (w zale$no#ci od bada&) od 0,65 do 0,79. Stało#% czasowa w odst pie jednego roku jest równa 0,72. Skala składa si


z 29 pozycji – par zda� z wymuszonym wyborem. Sze ! z tych pozycji ma

charakter buforowy, w skład wła ciwej skali wchodz" 23 pary zda�. Trafno !kwestionariusza została wielokrotnie potwierdzona (Drwal, 1995).

Skala Zadowolenia z �ycia (SWLS) słu#y do oszacowania ogólnej satysfak-

cji #yciowej osób badanych. Jej pytania maj" celowo niespecyficzny charakter.

Składa si$ z pi$ciu pyta�. Odpowiedzi udzielane s" w skali od 1 („zdecydowanie

si$ nie zgadzam”) do 7 („zdecydowanie si$ zgadzam”). Skala ma wysok" spój-no ! (α Cronbacha 0,87) oraz stało ! czasow" (r = 0,82). Trafno ! skali została wielokrotnie potwierdzona (Pavot, Diener, 1993).

Skala Indywidualizmu, Kolektywizmu i Afiliacji K. Adamskiej (1997)

składa si$ z trzech skal głównych (zawieraj"cych po 18 pozycji): Indywidualizmu

(α Cronbacha = 0,84), Kolektywizmu (α = 0,83) i Afiliacji (α = 0,85). Badany

udziela odpowiedzi w zakresie od 1 („całkowicie si$ nie zgadzam”) do 6 („cał-

kowicie si$ zgadzam”). Metoda słu#y badaniu orientacji indywidualistycznej,

rozumianej jako niezale#no ! własnych działa� od celów grupy i spostrzeganie

społecze�stwa w kategoriach zbioru oddzielnych jednostek, i kolektywistycznej –

rozumianej jako autoidentyfikacja w kategoriach przynale#no ci grupowej, zale#-no ! własnych działa� i interesów od grupy; skala Afiliacji mierzy tendencj$ do poszukiwania kontaktów i „otwierania” si$ na innych przy unikaniu dystansu społecznego w relacjach z innymi. Narz$dzie cechuje si$ zadowalaj"c" trafno ci"kryterialn" (Adamska, 1997).

Skala Orientacji na Dominacj� Społeczn� (SDO) słu#y do pomiarów

stopnia preferowania dominacji własnej grupy nad innymi grupami (Pratto i in.,

1994). Tak rozumiana orientacja na dominacj$ społeczn" nie ma zwi"zku z d"#e-niem do osobistej dominacji, wi"#e si$ natomiast dodatnio z popieraniem nierów-

nej dystrybucji zasobów, autorytaryzmem i konserwatyzmem, a ujemnie z altruiz-

mem, empati" i uspołecznieniem (Pratto i in., 1994). W stosowanej w niniejszym

badaniu wersji składa si$ z 21 pozycji. Badany ma wyrazi! swój stosunek do tych

twierdze� w skali od 1 („bardzo negatywny”) do 5 („bardzo pozytywny”). Rze-

telno ! skali dla omawianej wersji wynosi % = 0,71; trafno ! potwierdzaj" inni autorzy (np. Pratto, 2002).

Skala autorytaryzmu, powstała w oparciu o skal$ F Srole’a i indeks posłu-sze�stwa wobec autorytetu Pearlina, składa si$ z o miu pozycji zawieraj"cych opis przekona� na temat autorytetów (zakres odpowiedzi od 1 – „całkowicie si$nie zgadzam” do 5 – „całkowicie si$ zgadzam”). Skala ma potwierdzon" trafno !i rzetelno ! (Koralewicz, 1990).


Kwestionariusz Ruminacji W. Baryły i B. Wojciszke (2006) zawiera 20

pozycji, które tworz dwie skale główne (po 10 pozycji): ruminacji o !wiecie społecznym i o sobie. Pytania dotycz cz"sto!ci prze#ywania negatywnych, na-wracaj cych my!li na temat niesprawiedliwo!ci na !wiecie oraz własnych pora#ek i post"pków z przeszło!ci. Odpowiedzi udzielane s na 5-stopniowej skali, gdzie 1 oznacza „nigdy”, 2 – „rzadko”, 3 – „czasami”, 4 – „cz"sto”, 5 – „bardzo cz"sto”. Im wy#sza cz"sto!$ prze#ywania danej my!li, tym cz"stsza ruminacja. Skala ma sprawdzon trafno!$ i rzetelno!$. Rzetelno!$ skali ruminacji o sobie wynosi

α = 0,89, a skali ruminacji o !wiecie społecznym α = 0,88 (Baryła, Wojciszke,

2005).

Wyniki badania trafno�ci Kwestionariusza Roszczeniowo�ci

Analiz" trafno!ci oparto na zbadaniu korelacji poszczególnych skal Kwestio-

nariusza Roszczeniowo!ci z innymi uznanymi metodami odpowiednimi dla ka#-

dej z nich. Poniewa# w skład Kwestionariusza Roszczeniowo!ci wchodz trzy

wzgl"dnie niezale#ne skale, procedur" walidacyjn dla ka#dej z nich przeprowa-

dzono osobno. Wzajemne skorelowanie skal kwestionariusza prezentuje tab. 4.

Tab. 4. Współczynniki korelacji (r Pearsona)

mi"dzy składowymi skali roszczeniowo!ci (N = 577)

Obligacje Walka o swoje

M!ciwo!$ -0,19*** 0,20***

Obligacje 1 0,16***

* p<0,05 (jednostronny); ** p<0,01 (jednostronny); *** p<0,001 (jednostronny)

Poniewa# istnieje polskoj"zyczny odpowiednik Kwestionariusza Roszcze-

niowo!ci – Skala Syndromu Roszczeniowo!ci (nazywana tak#e Skal Syndromu

„L” Lewickiej), za szczególnie istotne uznano zbadanie korelacji prezentowanego

tu narz"dzia ze skalami głównymi skali mierz cej tzw. syndrom „L” (roszczenio-

wo!ci). Zamiarem autorów była konstrukcja narz"dzia mierz cego wył cznie

postaw" roszczeniow , cho$ ujmowan nieco szerzej ni# tradycyjna roszczenio-

wo!$, znana chocia#by z literatury na temat narcyzmu i roszczeniowo!ci narcy-

stycznej (narcissistic entitlement). Skala autorstwa Lewickiej mierzy natomiast


konstrukt teoretyczny szerszy ni czysta postawa roszczeniowa, uwzgl!dnia bo-wiem negatywn" ocen! władzy i #wiata oraz poczucie krzywdy.

Poni sza tabela prezentuje wzajemne skorelowanie skal Kwestionariusza Roszczeniowo#ci i poszczególnych skal skali syndromu „L” Lewickiej.

!

Tab. 5. Współczynniki korelacji (r Pearsona)

mi!dzy Kwestionariuszem Roszczeniowo#ci a Skal" Syndromu „L”, z uwzgl!dnieniem skal głównych (N = 150)

Skale Kwestionariusza Roszczeniowo#ci Skale Syndromu

„L” M#ciwo#$ Obligacje Walka o swoje

Kwestionariusz Roszczeniowo#ci

Poczucie krzywdy

-0,07 0,03 -0,15 -0,01

Negatywna ocena władzy

-0,12 0,35*** -0,12 -0,09

Negatywna ocena #wiata

-0,06 0,13 -0,02 -0,14

Postawy roszczeniowe

-0,28*** 0,15* -0,34*** -0,48***

Syndrom „L” (wynik ogólny)

-0,11 0,24** -0,08 -0,28**

* p<0,05 (jednostronny); ** p<0,01 (jednostronny); *** p<0,001 (jednostronny)

Układ korelacji wyra%nie potwierdza trafno#$ teoretyczn" Kwestionariusza Roszczeniowo#ci. Konsekwentne, cho$ o ró nej sile, korelacje dodatnie składo-wych kwestionariusza wyst!puj" jedynie mi!dzy skal" „postawy roszczeniowe”, która w zało eniu autorki Skali Syndromu „L” słu y mierzeniu „czystej” roszcze-niowo#ci. Korelacje (zwłaszcza ich siła) #wiadcz" o tym, e prezentowane tu na-rz!dzie mierzy inny, jedynie cz!#ciowo zbie ny konstrukt teoretyczny ni syn-

drom roszczeniowo#ci w uj!ciu Lewickiej. Niewielka siła korelacji mo e wynika$

równie ze stosunkowo niskiej rzetelno#ci skali postaw roszczeniowych. Nie-

mniej jednak uzyskane korelacje s" istotne i dodatnie.


Interesuj cym wynikiem jest nieistotna statystycznie korelacja mi!dzy poczu-

ciem krzywdy a walk o swoje przy jednoczesnej dodatniej korelacji walki

o swoje z m"ciwo"ci : r(148) = 0,26; p<0,001, cho# nie jest ona zbyt silna. Kore-

lacja walki o swoje z poczuciem krzywdy jest nie tylko nieistotna statystycznie,

ale ponadto przyjmuje warto"# odwrotn od spodziewanej (por. tab. 5). $wiadczy

to o tym, %e poczucie krzywdy jest zapewne istotnym składnikiem syndromu „L”,

niemniej jednak z walk o swoje idzie w parze raczej skłonno"# do odwetu i trud-

no"ci w wybaczaniu krzywd. Wynik ten potwierdza zatem słuszno"# analiz teo-retycznych przedstawionych wy%ej, dotycz cych zwi zku roszczeniowo"ci ze skłonno"ci do działa& odwetowych, niekoniecznie za" z poczuciem krzywdy.

W celu stwierdzenia trafno"ci teoretycznej Kwestionariusza Roszczeniowo"ci zbadano jego korelacje ze skal NPI i syndromu roszczeniowo"ci, a zwłaszcza

skal postaw roszczeniowych Lewickiej. Uwzgl!dniono tak%e korelacje z zado-woleniem z %ycia, umiejscowieniem kontroli i wysoko"ci samooceny.

Aby zbada# podatno"# skal głównych Kwestionariusza Roszczeniowo"ci na zmienn aprobaty społecznej, zastosowano Kwestionariusz Aprobaty Społecznej

KAS J. Wilczy&skiej i R. Drwala (Wilczy&ska, Drwal, 1995). Metoda ta jest

rzetelnym i trafnym narz!dziem pomiaru zmiennej aprobaty społecznej, zarówno

w znaczeniu postawy wobec badania, jak i jako potrzeby aprobaty społecznej.

Skala walki o swoje. Ze wzgl!du na to, %e skala ta słu%y badaniu skłonno"ci do „brania sprawy w swoje r!ce”, a sama roszczeniowo"# jest przez autorów ro-

zumiana jako zjawisko zbli%one do aktywnej roszczeniowo"ci (entitlement), st d zało%enie, %e wy%szemu poziomowi tej zmiennej b!dzie towarzyszy# wy%sza samoocena, wewn!trzne umiejscowienie kontroli i prawdopodobnie wi!ksze za-dowolenie z %ycia.

Dokładne wyniki dotycz ce korelacji skali walki o swoje ze skalami głów-

nymi syndromu „L” przedstawiono wcze"niej (por. tab. 5). W tym miejscu warto

jedynie przypomnie#, %e walka o swoje korelowała istotnie dodatnio jedynie ze

skal postaw roszczeniowych. Korelacja z narcyzmem (NPI) wyniosła natomiast:

r(146) = 0,58; p<0,001. Jej siła i kierunek potwierdza zało%enie, %e ta skala mie-

rzy konstrukt zbli%ony do narcystycznej roszczeniowo"ci. O indywidualistycz-

nym, a po"rednio i narcystycznym charakterze mierzonej t skal roszczeniowo-

"ci "wiadczy te% silna korelacja dodatnia ze skal indywidualizmu Adamskiej:

r(166) = 0,63; p<0,001. Nie s to jednak%e zjawiska to%same.

Zało%enia odno"nie do zwi zków walki o swoje z pozytywn samoocen , umiejscowieniem kontroli oraz subiektywnym poczuciem szcz!"cia równie% zy-


skały potwierdzenie. Roszczeniowo ! korelowała pozytywnie z wysoko ci" sa-mooceny, r(163) = 0,35; p<0,001, z wewn#trznym umiejscowieniem kontroli, r(156) = 0,14; p<0,05 oraz z zadowoleniem z $ycia, r(165) = 0,34; p<0,001.

Dodatkowym wsparciem dla trafno ci ró$nicowej skali jest brak zwi"zków z miarami negatywnej oceny ró$nych aspektów wiata społecznego (władz i wia-ta). Dane na temat korelacji z negatywn" ocen" władzy i negatywn" ocen" wiata

społecznego prezentuje tabela 5. Korelacja z ruminacj" na temat wiata społecz-

nego wyniosła: r(147) = -0,05; p = 0,525; korelacja z negatywn" ocen" władzy

równie$ była nieistotna. Skłonno ! do obrony własnych praw nie wi"$e si# wi#c

z negatywn" ocen" wiata społecznego.

Podatno ! na zmienn" aprobaty społecznej. Skala roszczeniowo ci korelo-

wała słabo ujemnie z KAS: r(134) = -0,18; p<0,05. Mo$na wi#c uzna!, $e jej po-

datno ! na oddziaływanie aprobaty społecznej jest stosunkowo słaba.

Skala obligacji. W przypadku badania trafno ci skali obligacji zastosowano

nast#puj"ce miary: indywidualizmu, kolektywizmu i afiliacji (IKA) Adamskiej

(1997), orientacji na dominacj# społeczn" (SDO) i autorytaryzmu (Koralewicz,

1990). Uwzgl#dniono tak$e jej zwi"zki z umiejscowieniem poczucia kontroli,

wysoko ci" samooceny i zadowoleniem z $ycia.

Wiara w istnienie obligacji stanowi wa$ny element kolektywizmu (Oyserman,

Coon, Kemmelmeier, 2002). Z kolei orientacja na dominacj# społeczn" i akcepta-

cja istniej"cych nierówno ci z towarzysz"cym przekonaniem, $e jest to naturalny

porz"dek społeczny, osłabia wiar# we wzajemne obligacje rz"dz"cych wzgl#dem

grup podporz"dkowanych (Pratto i in., 1994). Ponadto bierna roszczeniowo !

mo$e opiera! si# na zasadach egalitaryzmu wyrównawczego (Koralewicz, Ziół-

kowski, 1990), wi#c osoby roszczeniowe nie powinny aprobowa! istnienia nie-

równo ci społecznych. Z tego wzgl#du oczekiwano dodatnich korelacji skali ob-

ligacji z miarami kolektywizmu i afiliacji oraz ujemnej z orientacj" na dominacj#

społeczn" (SDO) przy jednoczesnym braku korelacji z autorytaryzmem, który

bardziej wi"$e si# z podporz"dkowaniem władzy ni$ aprobat" nierówno ci spo-

łecznych sensu stricte.

Ponadto wiara w istnienie obligacji mo$e wi"za! si# z zewn#trznym umiej-

scowieniem kontroli, gdy$ jej elementem jest zało$enie, $e obowi"zkiem pew-

nych osób i instytucji pa%stwowych jest zaspokajanie potrzeb innych ludzi, w tym

konkretnej jednostki. Jest to wa$ny element biernej roszczeniowo ci, bliski te$

uj#ciu roszczeniowo ci Lewickiej i tradycji bada% nad orientacj" roszczeniow"

(por. np. Koralewicz, Ziółkowski, 1990; Kr#$lewski, 1990).


Korelacje skali obligacji z miarami kolektywizmu i afiliacji były – zgodnie

z oczekiwaniami – dodatnie i wyniosły w obu przypadkach: r(166) = 0,28;

p<0,001. Korelacja z orientacj na dominacj! społeczn wyniosła: r(81) = -0,42;

p<0,001, potwierdzaj c tez! o egalitaryzmie osób wierz cych w obligacje, kore-

lacja z autorytaryzmem była za" nieistotna statystycznie, r(96) = 0,02; p = 0,440.

Trafno"# teoretyczn skali potwierdza tak$e dodatnia korelacja z negatywn ocen władzy: r(145) = 0,35; p<0,001, ale ju$ nie z negatywn ocen "wiata spo-

łecznego: r(145) = 0,13; p = 0,111. Wynik ten "wiadczy o zwi zku mi!dzy po-

ziomem uwra$liwienia na istnienie obligacji pa%stwa wobec obywateli i negatyw-nej ocenie tego pa%stwa. Mo$na zakłada#, $e osoby negatywnie oceniaj ce wła-dze uwa$aj jednocze"nie, $e pa%stwo powinno wywi zywa# si! z obowi zków opieku%czych i z tych zobowi za% si! nie wywi zuje. O uwra$liwieniu na prze-strzeganie norm społecznych (w tym i obligacji) "wiadczy te$ dodatnia korelacja skali obligacji z miar ruminacji na temat "wiata (niesprawiedliwo"ci na "wiecie):

r(145) = 0,38; p<0,001. Miara ta mierzy nieco odmienny konstrukt ni$ negatywna ocena "wiata społecznego, która ma charakter czysto deskryptywny. W przypadku ruminacji obecny jest te$ komponent afektywny, zwi zany z prze$ywaniem ne-gatywnych odczu# na temat spostrzeganych niesprawiedliwo"ci.

Korelacja skali obligacji z umiejscowieniem kontroli była ujemna, r(156) =

= -0,17, p<0,05, wskazuj c na bardziej zewn!trzne umiejscowienie poczucia

kontroli wraz z rosn cym poziomem wiary w obligacje. Korelacje wiary w obli-

gacje z subiektywnym poczuciem szcz!"cia i wysoko"ci samooceny były

ujemne, odpowiednio: r(165) = -0,16; p<0,05 i r(163) = -0,14; p<0,05. Wyniki te

wskazuj na spadek poziomu dobrostanu wraz ze wzrostem wiary w obligacje.

Potwierdza to zało$enie, $e osoby wierz ce w istnienie obligacji maj tendencj!do bierno"ci i prze$ywania niezadowolenia, a ta skala Kwestionariusza Roszcze-niowo"ci bada jej biern posta#.

Warto w tym miejscu wspomnie#, $e w badaniach korelatów kolektywizmu Adamska (1997) uzyskała podobne korelacje z zewn!trznym umiejscowieniem

kontroli (dodatni ) i wiar w sprawiedliwy "wiat (ujemn ). To dodatkowe wspar-

cie dla tezy, $e wiara w obligacje jest elementem orientacji kolektywistycznej.Podatno"# na zmienn aprobaty społecznej. Skala obligacji korelowała z KAS

na poziomie: r(134) = 0,07; p = 0,401. &wiadczy to o jej niepodatno"ci na zmien-n aprobaty społecznej.

Skala m"ciwo"ci. W przypadku skali m"ciwo"ci posłu$ono si! skalami nar-cyzmu (NPI, polska adaptacja Bazi%ska, Drat-Ruszczak, 2000), poczucia krzyw-


dy (Lewicka, 2005) i ruminacji o sobie (na temat własnych pora ek) jako miary negatywnej autokoncentracji (Baryła, Wojciszke, 2005). Autorom nie s! znane adne skale badaj!ce wprost skłonno"# do mszczenia si$ za doznane krzywdy, zatem celem badania było wykazanie odmienno"ci skali m"ciwo"ci od miar po-czucia krzywdy i skłonno"ci do negatywnej autokoncentracji (rozpami$tywania własnych pora ek). Jednocze"nie znane s! zwi!zki narcyzmu z m"ciwo"ci! (Exli-ne i in., 2004), dlatego oczekiwano dodatniej korelacji m"ciwo"ci ze skal! narcyz-mu NPI (por. Bazi%ska, Drat-Ruszczak, 2000).

Wyniki potwierdzaj! odmienno"# trudno"ci w darowaniu krzywd od samego poczucia krzywdy i skłonno"ci do negatywnej autokoncentracji. W przypadku

poczucia krzywdy, skali wchodz!cej w skład skali syndromu „L”, korelacja była nieistotna statystycznie i wyniosła: r(145) = 0,07; p = 0,393, natomiast korelacja

z ruminacj! o sobie była nast$puj!ca: r(147) = -0,04; p = 0,628. Korelacja z nar-cyzmem była – zgodnie z zało eniami – dodatnia, słaba: r(146) = 0,21; p<0,01. M"ciwo"# nie korelowała istotnie z zewn$trznym umiejscowieniem poczucia kon-troli: r(156) = 0,13; p = 0,103, a tak e z wysoko"ci! samooceny, r(163) = 0,02; p = 0,767, i zadowoleniem z ycia: r(165) = -0,08; p = 0,285.

Podatno"# na zmienn! aprobaty społecznej. Korelacja skali m"ciwo"ci z Kwe-stionariuszem Aprobaty Społecznej wyniosła: r(134) = -0,45, p<0,001, jest wi$c ona wyra&nie podatna na potrzeb$ aprobaty społecznej. Wynik ten nie budzi jednak zdziwienia z racji charakteru badanego zjawiska. Skłonno"ci odwetowe i mszczenie si$ za doznane krzywdy s! bardziej prawdopodobne u osób wzgl$d-nie niewra liwych na oddziaływanie społeczne i same w sobie naruszaj! wa ne normy, nakazuj!ce wybaczanie krzywd w imi$ zachowania harmonii relacji z in-nymi. Za tak! interpretacj! przemawiaj! te zreszt! (osi!gaj!ce istotno"# jedynie na poziomie pewnej tendencji) ujemne korelacje skali m"ciwo"ci z poziomem

kolektywizmu i afiliacji, odpowiednio: r(166) = -0,11; p = 0,071 i r(166) = -0,12;

p = 0,061 (test jednostronny).

Poziom roszczeniowo"ci a pochodzenie społeczne badanych. W celu zbadania

trafno"ci kryterialnej porównano wyniki Kwestionariusza Roszczeniowo"ci w"ród

uczniów ostatnich klas trzech trójmiejskich liceów ogólnokształc!cych i trzech trójmiejskich techników (N = 161). Pochodzenie społeczne obu grup młodzie y jest ró ne. Uczniowie techników z reguły wywodz! si$ z ubo szych domów, szybciej podejmuj! aktywno"# zawodow!, charakterystyka społeczna rodzin po-chodzenia tej grupy młodzie y bardziej odpowiada wyró nionej przez Koralewicz i Ziółkowskiego (1990) orientacji kolektywistyczno-autorytarnej i egoistyczno-


-roszczeniowej. Dlatego nale ałoby oczekiwa! wy szego poziomu roszczeniowo-

"ci biernej (wiary w obligacje) oraz m"ciwo"ci (jako zwi#zanej z postawami auto-

rytarnymi i kultem siły, por. np. Skar y$ska, 2005) w"ród uczniów techników ni w"ród licealistów. Uzyskane wyniki potwierdzaj# te zało enia. Ogólny wynik

w Kwestionariuszu Roszczeniowo"ci był wy szy u uczniów techników (M = 4,45,

SD = 0,68) ni u licealistów (M = 4,21, SD = 0,83), t(150) = 1,97, p<0,05. Poziom

wiary w obligacje okazał si% wy szy w"ród uczniów techników (M = 5,06,

SD = 1,03) ni licealistów (M = 4,76, SD = 1,29) na poziomie tendencji,

t(150) = 1,56, p = 0,06. Podobnie, wyst#piła tendencja do uzyskiwania wy szych wyników w skali m"ciwo"ci przez uczniów techników (M = 3,56, SD = 1,00)

w porównaniu z licealistami (M = 3,34, SD = 0,86), t(150) = 1,42, p = 0,08. Nie

stwierdzono natomiast istotnych ró nic w poziomie roszczeniowo"ci aktywnej

mi%dzy uczniami techników (M = 4,74, SD = 0,96) a licealistami (M = 4,53,

SD = 1,08), t(150) = 1,28, p = 0,203.

DYSKUSJA

Przedstawiony w niniejszym artykule Kwestionariusz Roszczeniowo"ci ce-chuje si% dobrymi wła"ciwo"ciami psychometrycznymi. Narz%dzie ma do"! dobr#

stało"! czasow# po upływie miesi#ca; szczególnie stabilna okazała si% skala m"ci-

wo"ci, mierz#ca skłonno"! do działa$ odwetowych i niewybaczania krzywd. Wy-

soka stabilno"! tej ostatniej skali wskazuje, e mierzy ona trwał# dyspozycj% oso-

bowo"ciow#. Stabilno"! pozostałych skal jest mniejsza, zapewne z powodu bar-

dziej poznawczego charakteru walki o swoje, czyli aktywnej postaci roszczenio-

wo"ci, i wiary w obligacje, a wi%c biernej postaci roszczeniowo"ci.

M% czy&ni uzyskali wy sze wyniki zarówno w całym Kwestionariuszu Rosz-

czeniowo"ci, jak i na poziomie dwóch skal głównych: walki o swoje i m"ciwo"ci,

nie stwierdzono natomiast ró nic mi%dzy płciami w poziomie wiary w obligacje,

mierz#cej biern# posta! roszczeniowo"ci, co potwierdzaj# wyniki otrzymane

w badaniach odpowiednio nad roszczeniowo"ci# aktywn# (entitlement, por. np.

Major, McFarlin, Gagnon, 1984) i biern# (Koralewicz, Ziółkowski, 1990).

Wynik ogólny Kwestionariusza Roszczeniowo"ci korelował słabo ujemnie

z wiekiem. Na poziomie skal głównych ujemna korelacja z wiekiem wyst#piła

w przypadku m"ciwo"ci i walki o swoje. Za wynik ten najprawdopodobniej od-

powiada wzrastaj#cy z wiekiem poziom uspołecznienia (Turner, Helms, 1999).

Z kolei korelacja wieku i wiary w obligacje była nieistotna. Wynik ten jest zgod-


ny z badaniami nad roszczeniowo ci! biern!, gdzie wy"szy poziom roszczenio-wo ci wykazywały osoby najmłodsze i najstarsze (Koralewicz, Ziółkowski, 1990).

Kwestionariusz Roszczeniowo ci jest cz# ciowo podatny na wpływ zmiennej

aprobaty społecznej. W przypadku skali walki o swoje i m ciwo ci wraz ze wzro-

stem nat#"enia potrzeby aprobaty społecznej (KAS) osoby badane uzyskuj! ni"-

sze wyniki. Skala obligacji jest wolna od wpływu aprobaty społecznej.

Celem przeprowadzonych bada$ korelacyjnych było zbadanie trafno ci Kwe-

stionariusza Roszczeniowo ci. Uzyskane wyniki potwierdziły zało"enie o wielo-

wymiarowo ci zjawiska roszczeniowo ci i pozwoliły na wyodr#bnienie ró"nych

jej elementów postulowanych przez badaczy tej problematyki. Skala walki o swo-

je mierzy roszczeniowo % o charakterze aktywnym i jednocze nie narcystycznym,

zbli"onym do rozumienia poj#cia entitlement, pojawiaj!cego si# chocia"by w ba-

daniach Major, McFarlin i Gagnon (1994) czy badaczy zajmuj!cych si# narcyz-

mem (np. Emmons, 1988; Exline i in., 2004). Korelowała ona pozytywnie z wy-

soko ci! samooceny, poczuciem zadowolenia z "ycia i wewn#trznym umiejsco-

wieniem kontroli, a tak"e miar! indywidualizmu. Skala obligacji mierzy z kolei

zjawisko bardziej zwi!zane z roszczeniowo ci! biern!, oczekiwaniem, a" kto co

za jednostk# załatwi, wynikaj!c! z prze wiadczenia o istnieniu obligacji innych

ludzi czy instytucji wobec podmiotu. Ten element jest zapewne systematycznie

badany przez zespół Lewickiej i st!d osoby roszczeniowe w takim rozumieniu

okazuj! si# bierne, unikaj!ce zaanga"owania si# w konstruktywn! działalno %

(Lewicka, 2004). Wiara w obligacje korelowała ujemnie z zadowoleniem z "ycia

i wysoko ci! samooceny, natomiast dodatnio z zewn#trznym umiejscowieniem

kontroli i poziomem kolektywizmu. Skala m ciwo ci pozwala natomiast na zba-

danie skłonno ci odwetowych i problemów z darowaniem krzywd, stanowi!c

wa"ne dopełnienie obrazu roszczeniowo ci zwi!zanej z domaganiem si# naprawy

wyrz!dzonych szkód. Zgodnie z oczekiwaniami, korelowała ona dodatnio z po-

ziomem narcyzmu, natomiast ujemnie z poziomem aprobaty społecznej.

Trzy wyró"nione elementy roszczeniowo ci składaj! si# na pełen obraz roz-

patrywanego zjawiska, które na poziomie behawioralnym wyra"a si# w wysuwa-

niu roszcze$. Narz#dzie słu"!ce badaniu tych przejawów roszczeniowo ci po-

zwala na sprawdzenie, z jakim typem roszczeniowo ci mamy do czynienia i z ja-

kich przesłanek wynika domaganie si# poszanowania swoich praw przez jednost-

k# – z przekona$ o wyst#powaniu pewnych obligacji, z ch#ci uzyskania rekom-

pensaty za doznane krzywdy czy te" z przekonania o byciu kim zasługuj!cym na

szczególne traktowanie. Te trzy elementy nie musz! jednocze nie współwyst#po-


wa ; autorzy kwestionariusza zakładaj! ich wzgl"dn! niezale#no$ , co potwier-dzaj! zreszt! interkorelacje skal głównych. Przykład ujemnej korelacji mi"dzy m$ciwo$ci! a wiar! w obligacje ukazuje, #e mo#liwe jest nawet wykluczaj!ce si"wyst"powanie tych dwóch składowych, wzajemne „wygaszanie si"” ich nat"-#enia. Mo#liwe jest jednak współwyst"powanie m$ciwo$ci i wiary w obligacje w przypadku osób słabo uspołecznionych czy egoistycznych, takich, które spo-

strzegaj! obligacje jednostronnie, czyli wył!cznie jako kogo$, wzgl"dem kogo inni maj! zobowi!zania, a nie jako kogo$, kto ma je sam wypełnia .

Z uwagi na specyfik" próby (dominowali studenci psychologii i pedagogiki, a wi"c kierunków nakierowanych na pomoc drugiemu człowiekowi) uzyskano ujemne korelacje m$ciwo$ci i wiary w obligacje. Mo#na przypuszcza , #e u tych badanych dominuje raczej poczucie zobligowania do pomocy, przekonanie, #e osobom słabszym i potrzebuj!cym nale#y si" wsparcie, a nie, #e to oni sami s!szczególnie uprawnieni do korzystania z jakichkolwiek $wiadcze%. Takie pro-społeczne nastawienie wyklucza jednoczesny wy#szy poziom m$ciwo$ci. Warto przy tym pami"ta , #e narz"dzie mierz!ce akurat t" ostatni! zmienn! okazało si"do$ mocno podatne na potrzeb" aprobaty społecznej, co mogło dodatkowo wpły-n! na uzyskane rezultaty.

Rzetelno$ całego Kwestionariusza Roszczeniowo$ci (jako ogólnej miary po-staw roszczeniowych) jest wysoka, co wskazuje na osi!gni"cie celu badawczego, jakim było skonstruowanie narz"dzia do badania pełnego zakresu postaw rosz-czeniowych, uwzgl"dniaj!cego ró#ne postaci tej zmiennej.

Metoda ta mo#e okaza si" przydatna w wyja$nieniu zło#ono$ci zjawisk na-zywanych ogólnie „roszczeniowo$ci!”. Mo#e te# przybli#y ró#ne tradycje ba-dawcze obecne w tej tematyce, zwłaszcza zwi!zane z problematyk! biernej i ak-tywnej roszczeniowo$ci. Roszczeniowo$ jest wa#nym zjawiskiem w #yciu spo-łecznym, zwi!zanym z anga#owaniem si" w ruchy protestacyjne, z ocen! władzy, z umiej"tno$ci! dbania o własne interesy oraz ze skłonno$ci! do podejmowania działa% odwetowych. Nie jest ani zjawiskiem jednorodnym, ani jednoznacznym. Dopiero doprecyzowanie, z jakim typem roszczeniowo$ci mamy do czynienia, pozwala w pełny sposób wyja$nia rozmaite zjawiska w psychologii społecznej. Bez adekwatnej miary postaw roszczeniowych i ich stosownej operacjonalizacji

jest to jednak przedsi"wzi"cie skazane na pora#k".


BIBLIOGRAFIA

Adamska, K. (1997). Mapa rzeczywisto ci społecznej indywidualisty i kolektywisty – badania

empiryczne. Przegl�d Psychologiczny, 40, 443-464. Ames, D. (2008). Assertiveness expectancies: How hard people push depends on the consequences

they predict. Journal of Personality and Social Psychology, 95, 6, 1541-1557.

Baryła, W., Wojciszke, B. (2005). Kwestionariusz Ruminacji. Studia Psychologiczne, 43, 5-22.

Bazi!ska, R., Drat-Ruszczak, K. (2000). Struktura narcyzmu w polskiej adaptacji kwestionariusza

NPI Ruskina i Hulla. Czasopismo Psychologiczne, 6, 171-187.

Bishop, J., Lane, R. (2002). The dynamics and dangers of entitlement. Psychoanalytic Psychology,

19, 739-758.

Bouchard, M.-A., Lalonde, F., Gagnon, M. (1988). The construct validity of assertion: Contribu-

tions of for assessment procedures and Norman`s personality factors. Journal of Personality,

56, 4, 763-783.

Buss, D. (2001). Psychologia ewolucyjna. Gda!sk: GWP.

Desmarais, S., Curtis, J. (1997). Gender and perceived pay entitlement: Testing for effects of expe-

rience with income. Journal of Personality and Social Psychology, 72, 141-150.

Drwal, R. (1995). Poczucie kontroli jako wymiar osobowo ci – podstawy teoretyczne, techniki ba-

dawcze i wyniki bada!. W: R. Drwal (red.), Adaptacja kwestionariuszy osobowo�ci (s. 199-227). Warszawa: PWN.

Emmons, R. (1984). Factor analysis and construct validity of Narcissistic Personality Inventory.

Journal of Personality Assessment, 48, 291-300.

Emmons, R. (1987). Narcissism: Theory and measurement. Journal of Personality and Social Psy-

chology, 52, 1, 11-17.

Exline, J., Baumeister, R., Bushman, B., Campbell, W., Finkel, E. (2004). To proud to let go: En-

titlement as a barrier to forgiveness. Journal of Personality and Social Psychology, 87,

894-912.

Furnham, A. (1979). Assertiveness in three cultures: Multidimensionality and cultural differences.

Journal of Clinical Psychology, 35, 3, 522-527.

Hyde, J. S., Frost, L. (2002). Metaanalizy w psychologii kobiety. W: B. Wojciszke (red.), Kobiety

i m��czy�ni: odmienne spojrzenia na ró�nice (s. 15-47). Gda!sk: GWP. Koralewicz, J. (1990). Autorytaryzm a pogl"dy polityczne Polaków. W: J. Reykowski, K. Skar#y!-

ska, M. Ziółkowski (red.), Orientacje społeczne jako element mentalno�ci (s. 77-92). Pozna!: Nakom.

Koralewicz, J., Ziółkowski, M. (1990). Mentalno�� Polaków. Sposoby my�lenia o polityce, gospo-darce i �yciu społecznym w ko�cu lat osiemdziesi�tych. Pozna!: Nakom.

Kr$#lewski, J. (1990). Społeczne uwarunkowania przedsi$biorczych i roszczeniowych zachowa!

ludzi. W: J. Reykowski, K. Skar#y!ska, M. Ziółkowski (red.), Orientacje społeczne jako ele-

ment mentalno�ci (s. 159-181). Pozna!: Nakom. Lewicka, M. (2001). Psychologiczne mechanizmy zachowa! roszczeniowych. W: D. Doli!ski,

B. Weigl (red.), Od my�li i uczu� do decyzji i działa� (s. 111-126). Warszawa: Wydawnictwo IP PAN.

Lewicka, M. (2002). Daj czy wypracuj? Sze cienny model aktywno ci. W: M. Lewicka, J. Grzelak

(red.), Jednostka i społecze�stwo. Podej�cie psychologiczne (s. 83-102). Gda!sk: GWP.


Lewicka, M. (2004). Kup pan ksi !k"… mechanizmy aktywno#ci obywatelskiej Polaków. Studia

Psychologiczne, 42, 65-82.

Lewicka, M. (2005). Kura czy jajko, czyli socjaldemokratyczny czy liberalny model mechanizmów

oczekiwa$ społecznych wobec pa$stwa? Psychologia Jako�ci �ycia, 4, 2, 227-252. Major, B., McFarlin, D., Gagnon, D. (1984). Overworked and underpaid: On the nature of gender

differences in personal entitlement. Journal of Personality and Social Psychology, 47, 6, 1399-

1412.

Moore, D. (1991). Entitlement and justice evaluations: Who should get more, and why? Social Psy-

chology Quarterly, 54, 3, 208-223.

Oyserman, D., Coon, H. M., Kemmelmeier, M. (2002). Rethinking individualism and collectivism:

Evaluation of theoretical assumptions and meta-analyses. Psychological Bulletin, 128, 3-72.

Pavot, W., Diener, E. (1993). Review of the Satisfaction with Life Scale. Psychological Assessment,

5, 2, 164-172.

Pratto, F. (2002). Polityka płci: ró!nice mi"dzy kobiet a m"!czyzn w sypialni, kuchni i gabinecie.

W: B. Wojciszke (red.), Kobiety i m��czy�ni: odmienne spojrzenia na ró�nice. Gda$sk: GWP.

Pratto, F., Sidanius, J., Stallworth, L., Malle, B. (1994). Social dominancie orientation: A personal

variable predicting social and political attitudes. Journal of Personality and Social Psychology,

67, 741-763.

Raskin, R., Hall, C. (1979). Narcissistic Personality Inventory. Psychological Reports, 45, 590.

Raskin, R., Terry, H. (1988). A principal-components analysis of the Narissistic Personality Inven-

tory and further evidence of its construct validity. Journal of Personality and Social Psycho-

logy, 54, 890-902.

Reykowski, J. (1990). Ukryte zało!enia normatywne jako osiowy składnik mentalno#ci. W: J. Rey-

kowski, K. Skar!y$ska, M. Ziółkowski (red.), Orientacje społeczne jako element mentalno�ci(s. 11-51). Pozna$: Wydawnictwo Nakom.

Reykowski, J. (1992). Kolektywizm i indywidualizm jako kategorie opisu zmian społecznych

i mentalno#ci. Przegl�d Psychologiczny, 35, 2, 147-171. Reykowski, J. (1993). Zmiany systemowe a mentalno#% polskiego społecze$stwa. W: J. Reykowski

(red.), Warto�ci i postawy Polaków a zmiany systemowe (s. 9-48). Warszawa: Wydawnictwo

IP PAN.

Reykowski, J. (1995). Potoczne wyobra�enia o demokracji. Psychologiczne uwarunkowania i kon-sekwencje. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii.

Rosenberg, M. (1965). Society and the adolescent self-image. Princeton, NJ: Princeton University

Press.

Triandis, H. (2001). Individualism-collectivism and personality. Journal of Personality, 69, 907-924.

Turner, J., Helms, D. (1999). Rozwój człowieka. Warszawa: WSiP.

Wilczy$ska, J., Drwal, R. (1995). Opracowanie Kwestionariusza Aprobaty Społecznej (KAS)

J. Wilczy$skiej i R. Ł. Drwala. W: R. Drwal (red.), Adaptacja kwestionariuszy osobowo�ci(s. 57-66). Warszawa: PWN.

Ziółkowski, M. (1990). Orientacje indywidualne a system społeczny. W: J. Reykowski, K. Skar!y$-ska, M. Ziółkowski (red.), Orientacje społeczne jako element mentalno�ci (s. 53-76). Pozna$: Wydawnictwo Nakom.


THE ENTITLEMENT QUESTIONNAIRE

S u m m a r y

This article presents the development of the Entitlement Questionnaire (EQ), designed to measure

entitlement attitudes, understood as proneness to raising claims and to concentrating on defending

one’s own rights. The Questionnaire consists of three scales: Fighting Rights – measuring proneness

to fighting for one’s own rights, Belief in Obligations – measuring a conviction that the world is

a net of mutual obligations between individuals and institutions, and Vindictiveness – measuring

difficulties with forgiving wrongs. The study (N = 767) indicated that this method is characterized

by high consistency and satisfactory stability. The pure entitlement attitude correlated positively

with self-esteem, life satisfaction, individualism, narcissism and internal locus of control. Belief in

obligations correlated positively with collectivism and external locus of control, and negatively with

self-esteem and life satisfaction. Vindictiveness correlated positively with narcissism, however, it

did not correlated neither with self-esteem nor with life satisfaction.

Key words: entitlement, scale construction.

kwestionariusz roszczeniowoŚci∗

Documents