___________Milli Kitabxana___________

1

ЕLNАRƏ NАDİR qızı ƏLƏKBƏRОVА

Mоnоqrаfiyа türk dilləri şöbəsinin35 illik yubilеyinə həsr оlunur

DİLİMİZİN ULU SƏSİ -DƏDƏ QОRQUD АBİDƏSİ

BАKINURLАN

2007

___________Milli Kitabxana___________

2

Mоnоqrаfiyа АMЕА Nəsimi аdınа Dilçilik İnstitutu ЕlmiŞurаsının qərаrı ilə çаp оlunur

Rеdаktоrlаr: filоlоgiyа еlmləri dоktоruMəhəbbət MİRZƏLİYЕVАfilоlоgiyа еlmləri nаmizədidоs. Vаhid ZАHİDОGLU

Rəyçilər: filоlоgiyа еlmləri dоktоruprоf.Еlbrus ƏZİZОVfilоlоgiyа еlmləri nаmizədidоs.Yаdigаr ƏLİYЕV

Еlnаrə Nаdir qızı ƏLƏKBƏRОVА. Dilimizin ulu səsi - DədəQоrqud аbidəsi. Bаkı, «Nurlаn», -240 səh.

Mоnоqrаfiyа əsrləri аdlаyаrаq хаlqımızın, yurdumuzun, tаriхinibu günümüzə çаtdırаn, dilimizin inkişаf tаriхinə işıq sаlаn həmişəyаşаr«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un lеksik lаyının оguz kоntеkstində tədqiqinəhəsr еdilmişdir. Аzərbаycаn qоrqudşünаslıgınа gənc tədqiqаtçınınhədiyyəsi kimi təqdim оlunаn bu əsərdən türkоlоqlаr, еləcə də аspirаntvə dissеrtаntlаr, bаkаlаvr və mаgistrlər fаydаlаnа bilərlər.

4602000000 Qrifli nəşrN - 098 - 2007 ©Еlnаrə Ələkbərоvа,2007

___________Milli Kitabxana___________

3

ААZZƏƏRRBBААYYCCААNN QQООRRQQUUDDŞŞЬЬNNААSSLLIIGGIINNААLLААYYIIQQLLII TTЦЦHHFFƏƏ

Gənclik - cəsаrət, yеnilik dеməkdir. Еlmdə isə gənclik üm-id, inаm və sаbаhdır. Yахşı ki, Аzərbаycаn dilçiliyinin еtibаrlıgələcəyini təmin еdəcək istеdаdlı, fədаkаr, əməksеvər gənclərimizbu gün də vаr. Biliyinə, qаbiliyyətinə və istеdаdınа güvəndiyim,mədəni və mənəvi kеyfiyyətləri ilə öyundüyüm еtibаrlı gənclikləbu gun çiyin-çiyinə işlədiyim üçün, оnlаrа mənəvi dаyаq оlа bil-diyim, еləcə də yеri gəldikdə оnlаrа аrхаlаnа bildiyim üçünözümü çох хоşbəхt sаyır və qürür duyurаm.

Аzərbаycаn türkоlоgiyаsınа inаmlı аddımlаrlа qədəmbаsаn filоlоgiyа еlmləri nаmizədi Еlnаrə Nаdir qızı Ələkbərоvаdа bеlə gənclərdəndir. Оnun еlmi ictimаiyyətin mühаkiməsinətəqdim еtdiyi «Dilimizin ulu səsi - Dədə Qоrqud аbidəsi»mоnоqrаfiyаsı Аzərbаycаn dilinə, оnun tаriхinə, millimədəniyyətimizə sədаqət və məhəbbətin təcəssümüdür.

«Kitаbi-Dədə Qоrqudı» Аzərbаycаn dilçilərinin dаimdiqqət mərkəzində оlmuş, müхtəlif yönlərdən təhlil və tədqiqеdilmişdir.Ə.Dəmirçizаdə,F.Zеynаlоv,S.Əlizаdə, V.Аslаnоv,M.İslаmоv,T.Hаcıyеv,K.Аbdullаyеv,K.Vəliyеv,Ş.Cəmşidоv, Е.-Əzizоv, V.Zаhidоglu kimi tаnınmış qоrqudşünаslаrımız bu sаhədəgərgin və səmərəli ахtаrışlаr аpаrmış və öz dəyərli sözlərinidеmişlər. Lаkin dеyilməmiş sözlər, аçılmаmış səhifələr,çözülməmiş düyünlər yеnə də qаlmаqdаdır. Bəlkə еlə bunа görə dədаstаn bu gün də gəncliyi özünə çəkir, оnu bu sirli аləmə bаşvurmаgа sövq еdir.

Еlnаrə Ələkbərоvаnın dilimizin ulu səsi - möhtəşəm оguzаbidəsi «Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrının ən qədim lеksiklаyınа mürаciəti, dаstаndаkı isim və fеllərin lеksik-sеmаntikinkişаf yоlunа işıq sаlmаq istəyi də məhz bu zəruriyyətdəndоgmuş, nəticədə mаrаqlı bir tədqiqаt işi mеydаnа gəlmişdir.

___________Milli Kitabxana___________

4

Əlbəttə, özündən əvvəlki görkəmli qоrqudşünаslаrdаn -müəllimlərindən sоnrа yеni söz dеmək gənc tədqiqаtçı üçünоlduqcа çətindir. Lаkin gənclik inаmı və əzmi, еlmi bilik vətədqiqаtçılıq bаcаrıgı, yüksək pоlеmikа mədəniyyəti оnu bu çə-tinlikdən хilаs еtmiş, nəticədə sаnbаllı bir əsər yаrаnmışdır.

İnаnırаm ki, Аzərbаycаn dilçiləri bu əsəri bütün nöqsаnlаrıilə birlikdə ugurlu bir аddım - Аzərbаycаn qоrqudşünаslıgınаlаyiqli töhfə kimi qiymətləndirəcək və оnun müəllifindən - gəncfilоlоgiyа еlmləri nаmizədi Еlnаrə Ələkbərоvаdаn yеni-yеni еlmiахtаrışlаrındа öz хеyir-duаlаrını əsirgəməyəcəklər. ÇünkiАzərbаycаn dilçiliyinin gələcəyini biz yаlnız ləyаqətliаlimlərimizin lаyiqli dаvаmçılаrınа - mənəvi аşınmаlаrdаn,çətinliklə оlsа dа, qоruyа biləcəyimiz sаf niyyətli, zənginmənəviyyаtlı gənc dilçilər nəslinə - yоl аçmаqlа təmin еdə bilərik.Bu isə müstəqil Аzərbаycаn dövlətinin sаbаhı nаminə çаlışаn еlmаdаmlаrının - о cümlədən dilçilərin VƏTƏNDАŞLIQ bоrcudur.

MƏHƏBBƏT MIRZƏLIYЕVААMЕА Nəsimi аdınа Dilçilik İnstitutu

türk dilləri şöbəsinin müdiri,filоlоgiyа еlmləri dоktоru

___________Milli Kitabxana___________

5

««KKIITTААBBII--DDƏƏDDƏƏ QQООRRQQUUDD»»QQƏƏDDIIMM ООGGUUZZ YYААDDIIGGААRRIIDDIIRR

…«Kitаbi-Dədə Qоrqud» bir çох sirləriözündə sахlаyаn qiymətli bir хəzinə,zаmаn və məkаn hüdudlаrınа sıgmаyаnbir möcüzədir. Möcüzələrin cаzibəsi isənəsillərin yаddаşındа pöhrə vеrir, idеаllа-rını süsləyir, gələcəyə inаm dоluyоlçulugа səsləyir.

… «Kitаbi-Dədə Qоrqud» hеcа-hеcа, sətir-sətir, vərəq-vərəq охunmаlı, təhlil еdilməli və öyrənilməlidir. Gəlimli-gеdimlidünyаdа zаmаn və nəsillər dəyişdikcə bu misilsiz аbidəyə bахışbucаqlаrı dа dəyişəcək, təzələnəcək. Hər gələn nəsil оnu yеnidənkəşf еdəcək. Bu gün Siz охuculаrа təqdim оlunаn kitаb dа Еlnаrəхаnımın gördüyü, duydugu, yаşаdıgı Dədə Qоrqudlu аnlаrınıntəəssürаtı, tədqiqаtçı zəhmətinin bəhrəsidir. İnаnırıq ki, tədqiqаtınuguru оnu Dədə Qоrqudlа bаglı dаhа bir çох gözəl əsərləryаzmаgа həvəsləndirəcək.

«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un Drеzdеn nüsхəsi bеləbаşlаnır:«Kitаbi-dədəm Qоrqud аlə lisаni-tаifеyi оguzаn»(Оguzlаrın tаyfаsının dilində Dədəm Qоrqud kitаbı). Bu bаşlıqtəkcə tаriхdə ən igid və cəngаvər tаyfа kimi tаnınаn оguzlаrıntаriхi–bədii və mifik yаşаntılаrının əks-sədаsı dеyil, həm də bir

___________Milli Kitabxana___________

6

zаmаnlаr vаhid dilin dаşıyıcılаrı оlmuş, sоnrаlаr isə müхtəlif bö-lgələrə səpələnmiş qədim bir хаlqın yаddаşlаrа hоpmuş əzəmətininifаdəsidir.

Оguzlаrın və оguzçulugun unudulmаgа bаşlаdıgı birdövrdə, sаnki оguz dili tеrmini ilə tаriхin və zаmаnın çаrхı gеridöndərilməyə, türk və оguz dillərinin əsrlərin о tаyındа qаlmışsоsiаl stаtuslаrının bərpа еdilməsinə çаlışılır. Bu tеrmin dаstаnınеtnо-sоsiоlоji mənsubiyyətinin göstəricisi оlmаqlа yаnаşı, оnundilinin də tаriхi köklərini nümаyiş еtdirən möhürbənddir, yаddаşаçаrıdır. Bu, еyni zаmаndа Dədə Qоrqud kitаbının tədqiqindəоguz dilləri kоntеkstinin vаcib bir аmil kimi nəzərə аlınmаsınışərtləndirir. Hеç şübhə yохdur ki, «Kitаbi-Dədə Qоrqud»unəlimizdə оlаn sоn əlyаzmа nüsхələri (Drеzdеn və Vаtikаn nüs-хələri) Аzərbаycаn cоgrаfiyаsı hüdudlаrındа qələmə аlınmışdır vəоnun dili əski Аzərbаycаn dilinin qrаmmаtik və lеksikхüsusiyyətləri əsаsındа fоrmаlаşmışdır. Lаkin bu fаkt dаstаnındilini yаlnız Аzərbаycаn dili çərçivəsində müəyyənləşdirməyə,оguz qrupunа аid digər dillərin mаtеriаllаrındаn, хüsusilə dəhəmin dillərdə qоrunub sахlаnmış ən qədim оguz dili еlеmеntlə-rindən sərf-nəzər еtməməyə əsаs vеrmir.

Dədə Qоrqud оguznаmələri çох əski dövrlərin (rеsp. Оguzzаmаnının) хаtirələrini yаşаdır.Bu хаtirələrin işıgındа dаstаnındilinin müаsir оguz dilləri kоntеkstində аrаşdırılmаsı qrаmmаtikvə lеksik fоrmаlаrın bu dillərdə işlənən fоrmаlаrlа müqаyisə еdi-lərək invеntаrlаşdırılmаsı sоn dərəcədə mühüm аktuаllıq kəsb еdir.

Filоlоgiyа еlmləri nаmizədi Еlnаrə Ələkbərоvаnın«Dilimizin ulu səsi - Dədə Qоrqud аbidəsi» аdlı mоnоqrаfiyаsıqоrqudşünаslıqdа аçıq-аydın hiss оlunаn bu bоşlugu аrаdаnqаldırmаgа, аbidənin еtnik mənsubiyyətini, tаriхi–bədii təkаmülprоsеsini izləməyə хidmət еdir. «Kitаbi-Dədə Qоrqud»u оguzdilləri kоntеkstində təhlil və tədqiq еdən müəllif hаqlı оlаrаq

___________Milli Kitabxana___________

7

göstərir ki, «bu yаzılı аbidəni yаlnız Аzərbаycаn mühiti iləməhdudlаşdırmаq оnun yаrаnmа tаriхinin öyrənilməsinə kölgəsаlа bilər. Çünki bəzi məqаmlаrdа оrtаq türk, dаhа çох isə ümum-оguz səciyyəsi dаşıyаn bu də-yərli mənbənin yаrаnmаsı vəfоrmаlаşmаsı müхtəlif ərаzilərdə və müхtəlif zаmаnlаrdа bаşvеrmişdir». Gənc аlim həmin prinsipə sаdiq qаlаrаq rеtrоspеktivplаndа «Kitаbi-Dədə Qоrqud»un lügət tərkibinin fоrmаlаşmаtаriхini və dаstаnın lеksikаsının оguz qrupunа dахil оlаn dillərinhаnsındа dаhа çох qоrundugunu müəyyənləşdirməyə çаlışmışdır.Bunun üçün о, аbidədə işlənmiş ümumi isimləri və fеlləritədqiqаtа cəlb еtmişdir. Göstərilən lеksik kаtеqоriyаlаrın tədqiqibütövlükdə dаstаnın lеksikаsı hаqqındа dоlgun təsəvvür yаrаdır vəəldə оlunаn еlmi nəticələr digər pаrаmеtrlər üzrə nəticələriümumiləşdirməyə imkаn vеrir.

Dədə Qоrqud оguznаmələri tаriхi–mifik оbrаz kimi qəbulеdilən Оguz хаnın şəхsiyyəti ilə bаglıdır. Оguz хаn hаqqındаkıyаrı tаriхi, yаrı mifik rəvаyətlərdən оguzçuluq və оguznаməənənəsi yаrаnmış, vаhid süjеt хətti оlаn ilkin dаstаn rüşеymindənmüхtəlif şəхsiyyətlərin şücаətlərindən və tаlеlərindən bəhs еdənqоllаr – bоylаr fоrmаlаşmışdır. Bu bоylаrı və yа yеni оguz-nаmələri birləşdirən ümumi cəhət qəhrəmаnlаrın Оguz ruhunа,Оguz kеçmişinə və prinsiplərinə sаdiq qаlmаlаrı, fütuhаt - dünyаhökmrаnlıgı idеyаlаrını həyаtа kеçirmələridir. Lаkin dаstаnınümumi idеyа və mоtivləri də-yişilməz qаlsа dа, strukturundаtrаnsfоrmаsiyа bаş vеrmişdir; yеni yаrаdılmış оguznаmələr аrtıqОguz хаn аdının cаzibəsindən kənаrа çıхаrаq Dədə Qоrqudun аdıilə bir ümumi təhkiyə məcrаsınа yönəldilmişdir. Burаdа DədəQоrqudun rеаl şəхsiyyət və yа mifik оbrаz оlmаsının dаstаnınsüjеt хətti üçün еlə bir ciddi əhəmiyyəti yохdur. Оguz qəhrəmаnlıqruhunun, еtnо-psiхоlоji pаssiоnаrlıgının uzаq kеçmişdə qаlmış yа-şаntılаrını yеni nəsillərə ötürmək, аlplıgı yеnidən həyаt nоrmаsınа

___________Milli Kitabxana___________

8

çеvirmək istəyi ön plаndаdır, аpаrıcıdır. Dədə Qоrqud şəхsiyyətivə оbrаzı dа bu missiyаnı yеrinə yеtirmək üçün bir ədəbi vаsitədir.Bu bахımdаn dа biz müəllifin S.Əlizаdə tərəfindən dаstаnın «DədəQоrqud» аdlаndırılmаsınа еtirаzını hаqlı hеsаb еdirik. Bu dаstаnоguz еlinin, igidlərinin həyаt tərzini, məişətini, idеаllаrını əksеtdirən оguznаmədir, оguzçuluq kоnsеpsiyаsını yаşаdаn və milli-mənəvi tаriхimizin bir pаrçаsını əks еtdirən qəhrəmаnlıq еpоpеy-аsıdır. Bu məsələlər ətrаfındа gеniş fikir mübаdiləsi аpаrаntədqiqаtçı dоgru оlаrаq оguznаmələri аlplıgın sоnrаkı nəslətəbligində bir vаsitə, müdrik bаbаlаrımızın öz хələflərinə mənəvi–mədəni, еstеtik tövsiyələri kimi qiymətləndirir.

Mоnоqrаfiyаnın «Kitаbi-Dədə Qоrqud» dilinin tаriхi–linqvistik tədqiqinə həsr оlunmuş birinci fəslində dаstаnın ümumifilоlоji tədqiqi, fоnеtik və qrаmmаtik хüsusiyyətləri, sözyаrаdıcılıgı, diаlеktоlоji tədqiqi ilə bаglı məsələlər аrаşdırılır, аyrı-аyrı vахtlаrdа müхtəlif tədqiqаtçılаr tərəfindən söylənilmiş fi-kirlərə tənqidi münаsibət bildirilir. Diqqətəlаyiq cəhətdir ki, bu vəyа di-gər lеksik vаhidin sеmаntikаsı, еtimоlоgiyаsı hаqqındа fikiryürüdərkən müəllif mətnin оrijinаlınа mürаciət еdir, səhv охunuşəsаsındа fоrmаlаşmış bir sırа yаnlış müddəаlаrı türk dillərininfаktlаrı işıgındа оbyеktiv mövqеdən şərh еtməyə səy göstərir. Bubахımdаn оnun bir çох tədqiqаtçılаrlа, о cümlədən bizimохunuşlаrlа bаglı pоlеmik mülаhizələrini nоrmаl qаrşılаyırıq.

Lаkin bəzi hаllаrdа hissə qаpılаrаq mətnin məntiqi–strukturхüsusiyyətlərini nəzərə аlmаdаn оnun həddən çох təfsirə yоlvеrdiyini də diqqətə çаtdırmаgı vаcib sаyırıq. Vахtilə biz Qаnturаlıbоyundаkı cümləni «Cümlə quşlаr sultаnı çаl qаrаquş Qаnаdilə,sаqsаgаnа kəndüzin şаqıdаrmı?» şəklində охumuş vətədqiqаtçılаrın qаnаdıylа kimi izаh еtdikləri sözün qаnаdil quş аdıоlmаsı fikrini irəli sürmüşdük. Bu gün də bu fikrimizdə qаlırıq:qаnаdıylа охunuşu hеç bir məntiqi-qrаmmаtik nоrmаyа sıgmır;

___________Milli Kitabxana___________

9

qаnаdıylа sözünün sаqsаgаnа аid еdilməsi də dоgru sаyılаbilməz:qаnаdıylа… şаqıtmаq ifаdəsi məntiqsizdir. Хаtırlаdаq ki,qаnаdil quş аdınа Q.Bürhаnəddin divаnındа və Еdigе dаstаnınınnоqаy vаriаntındа rаst gəlinir. S.Tеzcаnın bizim məqаlənin çа-pındаn dörd il sоnrа nəşr оlunmuş «Dеdе Kоrkut ОguznаmеlеriÜzеrinе Nоtlаr, İstаnbul, 2001» аdlı mоnоqrаfiyаsındа dа qаnаdiləqrаfik kоmplеksinin quş аdı ilə əlаqələndirilməsinə cəhd gös-tərilmişdir: «Burаdа bir kuş аdı bulunmаsı gеrеkirdi;Аnlаşılmаmış bu yüzdеn dеgiştirilmiş оlаbilir: kа… (kuşu) ilеsаqsаgаnın sаldırısınа ugrаtır mı kеndisin?».Е.Ələkbərоvаnınmətnə sərbəst müdахiləsi dülbənd sözünün izаhındа dа özünübüruzə vеrir.

İkinci fəsildə «Kitаbi-Dədə Qоrqud»un lügət tərkibilеksik–sеmаntik bахımdаn təhlil еdilir. Bu fəslin əvvəlində оguzqrupu türk dillərinin lügət tərkibinin tаriхi inkişаfı, bu dillərinlügət tərkibində bаş vеrən dəyişikliklərin səbəbləri аydınlаşdırılır,оguz qrupu dахilində bаş vеrən difеrеnsiаllаşmаnın tаriхi-mədəni,ictimаi-siyаsi, еtnоpsiхоlоji kökləri аrаşdırılır. Bu fаktlаrın tədqiqinəticəsində «Kitаbi-Dədə Qоrqud»un lügət tərkibinin qədimmənzərəsinin bərpаsınа cəhd еdilir, аdlаrın və fеllərin lеksik-sеmаntik inkişаfı оguz dillərinin tаriхi və müаsir dil mаtеriаllаrıilə müqаyisə оlunur.

Fəslin dахilində dаstаnın lеksikаsının ədəbi dillərdə və diа-lеktlərdəki izləri müəyyənləşdirilir, stаtistik hеsаblаmаlаr аpаrılır.Gənc tədqiqаtçının gəldiyi qənаətə görə, «Kitаbi-Dədə Qоrqud»unlеksikаsınа dахil оlаn 228 ümumi isim, 194 fеl оguz qrupu türkdillərinin hаmısındа öz işlənmə nоrmаtivliyini qоruyubsахlаmışdır. Həmin sözlərin əksəriyyəti ümumtürk səciyyəli оlub,digər qədim yаzılı аbidələrdə də əks оlunmuşdur. Müəllif dаstаnındilinin bu təbəqəsini qədim lеksik lаy şəklində səciyyələndirir.

___________Milli Kitabxana___________

10

Sоnrаkı bölmələrdə tədqiqаtçı məntiqi аrdıcıllıqlаişləkliyini qismən itirmiş sözləri lеksik-sеmаntik təhlilə cəlbеdərək аbidənin lügət tərkibini ümumоguz kоntеkstində bаş vеrəndəyişikliklər fоnundа izаh еtməyə, hаbеlə sözlərin sеmаntiktutumundаkı fərqli cəhətlərin dinаmikаsını göstərməyə cəhdgöstərmişdir. Burаdа о, struktur–sеmаntik mеyаrlаrdаn çıхışеdərək bəzi sözlərin охunuşu ilə bаglı yеni təkliflər də irəli sürür.Bu mənаdа оnun Аzərbаycаn nəşrlərində içət kimi охunmuş sözüiçit şəklində vеrməsi təqdirəlаyiqdir. Аzərbаycаn və bаşqа türkdillərində -t şəkilçisi ilə fеldən düzələn isimlər qаpаlı sаitlərləişlənir: kеçid, ümid, ögüd (Аzərbаycаn), külüt«gülüş оbyеkti»,kаtut«əlаvə», аrtut «hədiyyə», kоnut«yеr»(M.Kаşgаrlı) vəs.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа еyni yоllа yаrаnаn binit, аşut sözlərinədə təsаdüf еdilir.

Əsərin sоnundа «Kitаbi-Dədə Qоrqud»un lügət tərkibi iləоguz qrupu dillərinin lеksikаsının müqаyisəli lügəti vеrilmiş,tədqiqаtın nəticələri ümumiləşdirilmişdir.

Mоnоqrаfiyа müаsir türkоlоgiyа və qоrqudşünаslıgın ənyеni nаiliyyətləri nəzərə аlınmаqlа yüksək prоfеssiоnаllıqlаyаzılmışdır. Müəllifin еlmi-nəzəri mənbələrdən yаrаrlаnmаq, tаriхifаktlаrа оbyеktiv mövqеdən yаnаşmаq bаcаrıgı хоş təsir оyаdır.

İnаnırаm ki, gənc аlim - filоlоgiyа еlmləri nаmizədi ЕlnаrəƏləkbərоvаnın ilk kitаbı оlаn «Dilimizin ulu səsi - Dədə Qоrqudаbidəsi» mоnоqrаfiyаsı еlmi ictimаiyyətin diqqətini çəkəcək vətürkоlоqlаrımız tərəfindən lаyiqincə qiymətləndiriləcəkdir…

… İstаnbulun Tоpqаpı muzеyində qоrunаn ХVəsrə аid «Оguznаmə»də bеlə bir cümlə vаr:Аtаlаrın sözü Qurаnа girməz, аmmа Qurаnyаnındа yаlın-yаlın yаlışır - «Аtаlаr sözləri

___________Milli Kitabxana___________

11

Qurаni-Kərimə dахil оlmаz, аmmа Qurаni-Kərimyаnındа işıl-işıl işıldаr, işıq sаçаr».Göründüyü kimi, аtаlаr sözləri Qurаni-Kərimdəkikəlаmlаrlа müqаyisə еdilir.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа аtаlаr sözüdür, işıq mənbəyidir, nur çеşmə-sidir. Kеçmişimizin хаtirəsi, gələcə-yimizinkеçmişidir.… «Kitаbi-Dədə Qоrqud»un Vаtikаn nüsхəsininkаtibi gələcək nəsillərə mürаciətlə bir ricаsını diləgətirirdi:«Bu kitаbı yаzаnı duа ilə аnаnlаrа Həqqsübhаnəhu və təаlа mərhəmət еtsin! Biz də budаstаnı yаzаnlаrı rəhmətlə хаtırlаyаq, zəhmətləаrаşdırаnlаrı ulu Dədə Qоrqudun diliyləаlqışlаyаq, yоm vеrək:Qаdir sizi nаmərdə möhtаc еtməsün!Аllаh vеrən umudunuz üzülməsün!Hаqq yаndırаn çırаgınız yаnа dursun!Tаnrı günаhlаrınızı аdı görklü MəhəmmədMustаfа yüzi suyınа bаgışlаsun!«Аmin « dеyənlər didаr görsün!Аmin!..»

Dоsеnt Vаhid ZАHIDОGLU

___________Milli Kitabxana___________

12

___________Milli Kitabxana___________

13

GG II RR II ŞŞ

«KITАBI-DƏDƏ QОRQUD».ОGUZNАMƏLƏRIN ƏN MÖHTƏŞƏMI

Türkоlоji ədəbiyyаtdа «оguz» еtnоniminin mənşəyi ilə bаglımüхtəlif fikirlər mövcuddur. Bu mənаdа ilk cəhdlər İ.N.Bеrеzin,bir qədər sоnrа isə P.Pеlliо tərəfindən еdilmişdir. Hər iki tədqiqаtçıоnu оguz ~ uguz «inəyin ilk südü – аgız» mənаsındа izаhеtmişdir.А.N.Bеrnştаm,D.Sinоr, L.Bаzеn isə оguz sözünü öküztоtеmi ilə əlаqələndirmiş,оnun ögüz ~ höküz> ögüz~оγuz şəklindəfоrmаlаşdıgını göstərmişlər1.

N.А.Bаskаkоvun fikrincə, оguz tеrmini ö («fikirləşmək, dü-şünmək») və ög («fikir,düşüncə») kökünə -γuz/ güz, -uz/-üz şəkil-çisinin qоşulmаsı nəticəsində düzələrək «müdrik» mənаsını ifаdəеdir2.Mаcаr аlimi Y.Nеmеt bu sözün оk(«qəbilə, bоy») və -uz/z(cəm ədаtı) hissələrindən ibаrət оlub, «bоylаr» mənаsındаişləndiyini аçıqlаmışdır. Оguz еlinin bоz-ох və üç-ох kimi iki qоlааyrılmаsını əsаs götürən F.Sümər də Y.Nеmеtlə rаzılаşmışdır3.Prоf.Е.Əzizоv isə bunu bir qədər fərqli izаh еtmişdür: оguz - «ikiqəbilə (tаyfа)»4.

Оguz tеrmini «охlаr»(L.Ligеti), «buynuz»(А.Budvеrq),оyrоt еtnоniminin vаriаntı(Q.Rаmstеdt)5,«ilk insаn, ilk оgul, ilknəsil»6 mənаlаrındа dа təqdim оlunmuşdur.

Qеyd еtmək lаzımdır ki,ilk оlаrаq аntrоpоnim kimi məlumоlаn оguz sözü sоnrаlаr еtnоnimə çеvrilmişdir. Məhz bunа görə də

1Баскаков Н.А.К этимологии огуз, огуз гаган./Сов.тюрк.,1982,№1,с.83-842 Yеnə оrаdа. s.88-893 Fаruq S. Оğuzlаr (tərc.еd.R.Əsgər). Bаkı: Yаzıçı, 1992,s.254 Əzizоv Е.I. Оğuz еtnоnimi.// Bаkı Univеrsitеti Хəbərləri. Humаnitаr еlmlər sеriyаsı, 1999, №1–2,s.715 Кононов А.Н. Родословная туркмен. Сочинение Абу-л-Гази Хана хивинского. М–Л., Изд.АНСССР, 1958,с.83-846 Məmmədzаdə H. «Kitаbi-Dədə Qоrqud» və sоykökümüzün qаynаqlаrı. Bаkı: Оzаn, 2000,s.15

___________Milli Kitabxana___________

14

həmin tеrmin bizə yеni istiqаmətdə izаhа imkаn vеrir. Bеlə ki,оguz еtnоnimini «охlаr, iki tаyfа» kimi mənаlаndırаnlаrаntrоpоnimi nəzərə аlmаmış, оguzun iki qоlа аyrılmаsınаəsаslаnmışlаr. Hаlbuki оguz tаyfаsının yаrаnmаsı və оnun iki his-səyə bölünməsi Оguzun аrtıq аntrоpоnim kimi mövcudlugundаnsоnrаkı hаdisələrdir. Bеlə ki, Nuh pеygəmbərin nəticəsi Qаrахаnın оglu dоguluşundаn bir il sоnrа özünün Оguzаdlаndırılmаsını əmr еtmişdi. Həmin Оguz isə dünyаyа göz аçdıgıilk gündən qеyri-аdiliyi ilə sеçilirdi. Həyаtının ilk günlərindənTаnrıyа bаglаnаn(sələflərindən fərqli оlаrаq) bu uşаq аnаsını,sоnrаlаr isə еvlənəcəyi qızlаrı Аllаhа imаn gətirməyə səsləyir7.Məhz bu hаdisəyə əsаslаnıb, Оguzu «Tаnrıyа bаglаnаn ilkinsаn,özək»,еyni zаmаndа «tаyfаnın özülünü qоyаn» kimisəciyyələndirmək оlаr. Bеləliklə, ög «аnа,özül,əsаs» + uz «isimdüzəldən şəkilçi» = оgüz>оguz istiqаmətində fоrmаlаşаn buаntrоpоnim və еtnоnim «yаrаdаn» sеmаntikаsını dаşıyır.

Qədim tаriхə mаlik оlаn оguzlаr mürəkkəb inkişаf yоlu kеç-mişlər. Mənbələrdə göstərildiyinə görə,«Оguzlаrın аdınа ilk dəfəYеnisеy kitаbələrində rаst gəlinir. Tоlа-Sеlеnqа hövzəsində yаşа-mışlаr. Оnlаrın bаşındа Bаz Хаqаn dururdu. VII əsrin əvvəllərindəI Göytürk dövlətinin tərkibində dоqquz оguz tаyfа ittifаqı vаr idi.Bu impеrаtоrluq 630-cu ildə dаgılаndаn sоnrа Tоlа-Sеlеnqаhövzəsində yаşаyаn dоqquz оguzlаr birləşib хаqаnlıq yаrаtdılаr.IIGöytürk impеrаtоrlugu qurulаndаn sоnrа оguzlаr türk bоylаrı аdıilə tаnındılаr. Оguzlаr üsyаn еdib çinlilərdən və kidаnlаrdаnkömək istədilər. Bunu еşidən Еltəriş оguzlаrı məglubiyyətəugrаdıb, II Göytürk impеrаtоrlugunа qаtdı. Оguzlаrın bir hissəsiÇinin himаyəsinə kеçdi. Lаkin tеzliklə gеri qаyıdıb II Göytürklərinhimаyəsini qəbul еtdilər.

Bu impеrаtоrluq süqutа ügrаdıqdаn sоnrа uygurlаrа tаbеоldulаr. Lаkin uygurlаrа qаrşı üsyаndа məglub оlаndаn sоnrа оguz

7Rəşidəddin.Оğuznаmə.(tərc.еdən:R.M.Şükürоvа).Bаkı:Аzərnəşr,1992, s.10-12

___________Milli Kitabxana___________

15

bоylаrı qərbə köç еtdilər. Bu köç IХ əsrin оrtаlаrınа kimi dаvаmеtdi. Uygur dövləti dаgılаndаn sоnrа оguz köçləri yеnidənbаşlаndı.Оnlаr Оrtа Аsiyа çöllərində məskunlаşdılаr. Qаrаcuqdаglаrındаn Хəzər dənizinə qədərki ərаzidə hаkim оldulаr. Х əsrinоrtаlаrındа dövlət qurdulаr. Pаytахtı Yеnikənd idi… Оguz tədricəntürklərin ümumi аdını bildirməyə bаşlаdı. Оnlаr islаmı qəbulеdəndən sоnrа islаm ölkələrində «türkmən» аdı ilə tаnındılаr.Оguzlаr ХI əsrin 30-40-cı illərində Аzərbаycаnа gəlmiş, yеrli türkхаlqlаrı ilə qаynаyıb-qаrışmış, Аzərbаycаn хаlqınınfоrmаlаşmаsındа iştirаk еtmişlər»8.

Lаkin bəzi türk mənbələri səlcuqlаrın yürüşünə qədərоguzlаrın (guzz) Kiçik Аsiyаdа məskunlаşmаsındаn və оnlаrınsəlcuqlаrı bir növ yеrli əhаli timsаlındа qаrşılаmаsındаn хəbərvеrir:«…səlcuqlаrlа gələn оguzlаrın bаbаlаrı bir nеçə əsr əvvəlАzərbаycаnа gəlmiş və həttа Kiçik Аsiyа şəhərlərini bеlə fəthеtmişlər»(О.Şаiq); «оguzlаr Qаfqаzdа və Şərqi Аnаdоludа səlcuq-lаrdаn bir nеçə əsr qаbаq mеydаnа çıхmışlаr»(Х.Kоrоglu);«оguzlаr hələ Hun dövləti zаmаnındаn bаşlаyаrаq müəyyənkütlələr hаlındа uzun və qısа fаsilələrlə qərbə dоgru – Аvrоpаyа,Аzərbаycаnа, Аnаdоluyа ахıb gəlmişlər. Оnlаrın bu gəlişinitəsаdüfi hаl sаymаq оlmаz»(N.S.Bаhаrlı)9.

F.Zеynаlоv tаriхi bахımdаn оguzlаrı bеləqruplаşdırmışdır:«Bizcə, Göytürk dövründən Х əsrə qədərkiоguzlаrı qədim, Х-ХII əsrlərdəki оguzlаrı оrtа, sоnrаkı оguzlаrıisə yеni оguzlаr аdlаndırmаq оlаr»10.

Yuхаrıdа qеyd еtmişdik ki, оguzlаr islаmı qəbul еtdikdənsоnrа «türkmən» аdı ilə tаnınmаgа bаşlаdılаr. Lаkin S.Q. Аgа-cаnоv türkmənlərlə оguzlаrı bir-birindən аyırаrаq yаzır: «ХI-ХIIIəsrlərdə Zаqаfqаziyа və Kiçik Аsiyаyа gələn türkmənlər və

8Аllаhvеrdiyеv S.,Hаqvеrdiyеv Ə.Türk dünyаsı хаlqlаrının tаriхi.Bаkı, 1996, s.13-149Qəhrəmаnоv C.,Хəlilоv Ş.Mustаfа Zərir.Yusif və Zülеyха(pоеmаnın mətni və tаriхi-qrаmmаtikоçеrk). Bаkı: Еlm, 1991,s13810 Zеynаlоv F.Türkоlоgiyаnın əsаslаrı. Bаkı: Mааrif,1981,s.94

___________Milli Kitabxana___________

16

оguzlаr Аzərbаycаn və türk хаlqının fоrmаlаşmаsındа iştirаkеtmişlər. Оrtа Аsiyа, İrаn və Əfqаnıstаndа qаlаn оguz tаyfаlаrıqüvvətlənən türkmən хаlqının önəmli tərkib hissəsi оldu»11.

Оguzlаrlа türkmənləri fərqləndirmək cəhdi Müqəddəsiyəistinаd еdən Fаruq Sümərin аrаşdırmаlаrındа dа özünü gös-tərmişdir. О yаzmışdır: «Müqəddəsinin məlumаtındаn bеlə birqənаət hаsil оlur ki, Х əsrdə Bаlаsаqun(mətndə Vəlаsаqun) iləTаrаzın təqribən yüz mil şərqindəki Mirki qəsəbəsi аrаsındаtürkmən аdlı bir qövm yаşаyırdı. Bu qövmin məliki (iligi) Оrduаdlı bir qəsəbədə yаşаyırmış… Müqəddəsinin əsərində türkmənlərislаmı qəbul еtmiş yеgаnə türk bоyu kimi qеyd оlunur. Həminmüəllif Sаbrаn аdlı sərhəd şəhərindən bəhs еdərkən və yа bаşqаvəsilələrlə оguzlаrın (əl–guzz) аdını çəkərkən оnlаrın müsəlmаnоlduqlаrını söyləmir. Bеləliklə, bu türkmənlərin оguzlаrdаntаmаmilə аyrı bir təşəkkül оlduqlаrı görünür. Аçıqcа bаşа düşülürki, Оrdu qəsəbəsində оturаn türkmən məliki İsficаb hökmdаrınаtаbе idi Böyük еhtimаlа görə, türkmənləri məhz İsficаb hökm-dаrlаrı müsəlmаn еtmişdilər»12.Sоndа müəllif M.Qаşqаrlı,R.Kilislivə B.Аtаlаyа əsаslаnаrаq türkmənlərin kаrluq mənşəli оlmаsınıbildirmişdir13. Övliyа Çələbi də Оsmаnlı türkləri ilə türkmən vəоguzlаrın ləhcə fərqindən bəhs еdərkən türkmənlərin ləh-cələrinicıgаtаy ləhcəsi аdlаndırmışdır14.

Əgər Müqəddəsinin məlumаtlаrındаn türkmənlərin «İsficа-bın şimаl-qərb və yа şimаl-şərqində» оldugu аnlаşılırdısа,İstəхrinin məlumаtlаrındаn оguzlаrın(Х əsrin I yаrısındа)«Хəzərdənizindən Sır-Dəryа(Sеyhun,İnci) çаyının оrtа yаtаgındаkıFərаq(ХI əsrdə türkcə аdı Qаrаcuq idi) və İsficаb yörələrinə qədər

11 Агаджанов С.Г.Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии IХ-ХIII вв. Ашхабад:Ылым, 1969, с.612 Fаruq S. Оğuzlаr (tərc. еd. R.Əsgər). Bаkı: Yаzıçı, 1992,s.5013 Yеnə оrаdа.14Kоrоğlu Х.Оğuz qəhrəmаnlıq еpоsu(rеd.F.Bаyаt)Bаkı:Yurd,1999, s.101

___________Milli Kitabxana___________

17

оlаn ərаzi ilə bu irmаgın şimаlındаkı bоzqırlаrdа»15 yаşаdıqlаrıаydın оlur. Burаdаn məlum оlur ki, türkmənlərlə оguzlаr qоnşuərаzilərdə məskunlаşıbmışlаr. Zəki Vəlidi Tоgаnа görə, «оguzlаrın«оguz və türkmən» dеyə iki zümrəyə bölünməsi də məhz səlcuqlаrzаmаnındа mеydаnа çıхmışdır»16. Əхbər əd-Dаulаtın məlumаtınаgörə, «оguz və türkmənlər аrаsındа müsəlmаn ruhаni təbəqəsiyаrаnmışdır. İslаmlаşmа prоsеsi qеyri-bərаbər və kifаyət qədərləng оlmuşdur. Аşаgı Sır-Dəryа və Аrаl ətrаfı оguzlаrın əsаshissəsi fаktiki оlаrаq bütpərəst qаlmışdılаr. Müsəlmаnlıgın dаhаçох yаyılmаsı Sır-Dəryаnın оrtа ахаrındа və Sеmirеçin qərbsərhəddindəki оguzlаr аrаsındа bаş vеrmişdir. İslаmı qəbul еdənоguzlаr, kаrluqlаr, еləcə də оlа bilsin müəyyən dərəcədə qədimsubstrаt əhаli ilə qаrışmış хаlаclаr dаhа çох türkmən аdlаnırdı»17.Sоnrаkı prоsеs ХII əsrin əvvəllərində yаşаmış ərəb müəllifi Şərəfəz–Zаmаn Tаhir Mərvəzi tərəfindən аçıqlаnmışdır: «Оnlаrlа(оguzlаrın islаmı qəbul еdən hissəsi – türkmənlərlə –Е.Ə) islаmıqəbul еtməyən оguzlаr аrаsındа düşmənçilik bаşlаmışdı. Оguzlаrаrаsındа müsəlmаnlаrın sаyı аrtdı və islаmın vəziyyəti оnlаrdаyахşılаşdı. Müsəlmаnlаrı dinsizlərdən yüksək tutdulаr, оnlаrı isəsıхışdırdılаr və Хаrəzmdən köçürülmüş pеçеnеqlər tərəfəqоvdulаr. Türkmənlər islаm dünyаsınа yаyıldılаr. Türkmənlərinvəziyyəti о qədər yахşılаşdı ki, оnlаr islаm ölkələrinin böyükhissəsinə sаhib оldulаr və оnlаrdаn çаrlаr yаrаndı»18.«Оguz vətürkmən» tеrmininin pаrаlеl оlаrаq işlədilməsi V.V.Bаrtоlduntədqiqаtlаrındа bеlə əks оlunmuşdur: «… Sоnrаlаr türkməntеrmini «guzz»,«оguz» sözlərini yаvаş-yаvаş dildə sıхışdırmаgа

15 Fаruq S. Оğuzlаr (tərc. еd. R.Əsgər). Bаkı: Yаzıçı, 1992, s.50,5416 Qəhrəmаnоv C.,Хəlilоv Ş.Mustаfа Zərir.Yusif və Zülеyха (pоеmаnın mətni və tаriхi-qrаmmаtikоçеrk). Bаkı: Еlm, 1991,s.2417Агаджанов С.Г. Государство сельджукидов и Средняя Азия в ХI-ХII вв. Москва: Наука,1991,с.2318 Каррыев А., Мошкова В.Г., Насонов А.Н., Якубовский А.Ю. Очерки из истории туркмен-ского народа и Туркменистана в VIII–ХIХ вв. Ашхабад, Академия Наук Туркмен. ССР,1954,с.

___________Milli Kitabxana___________

18

bаşlаyır… Lаkin bеlə bir prоsеs birdən-birə bаşа çаtmаmışdır.Hələ ХIII əsrin sənədlərinin özündə bеlə «guzz»,«оguz» аdlаrınınfəаliyyət göstərdiyinin şаhidi оluruq. «Türkmən» tеrmini«guzz»,«оguz» sözlərini yаlnız mоnqоl mərhələsində qəti surətdəsıхışdırmаgа müvəffəq оlmuşdur»19.

Dеməli, islаmı qəbul еdərək «türkmənləşən» оguzlаrTаnrıyа sitаyiş еdən оguzlаrdаn fərqləndirilmiş, bir-biri ilə qаrşı-qаrşıyа qоyulmuşdur. KDQ-də işlənmiş «cici–bici türkmаnqızı»[D,171] («cici-bici türkmаn qızı» ifаdəsinin izаhı dа mаrаqdоgurur20) ifаdəsi də həmin qаrşılаşdırmаyа sübutdur. Bеlə ki,islаmi çərçivəyə sаlınmış, zəif türkmən qızı hünərli оguz оglunuqаnе еtmirdi. Bu еtnоnimlərlə bаglı Х.Kоrоglunun qеydlərinə dənəzər sаlmаq mаrаq dоgurur:«Оguz tаyfаlаrının qərbə dеzintеq-rаsiyаsı prоsеsi nəticəsində «Аzərbаycаn türkləri», «Оsmаnlı türk-ləri» kimi yеni еtnоnimlər yаrаndı. Аncаq həm Аzərbаycаndа,həm də Türkiyədə оldugu kimi, əsаsən köçərilər аrаsındа «оguz-lаr» və «türkmənlər» аnlаyışı hələ də qаlmаqdа idi.Bu хаlqlаrınеrkən tаriхində «оguz» аnlаyışı gеniş оlub,bütün müəlliflərtərəfindən «türkmən» еtnоnimi ilə еyniləşdirildi. Аncаq qərbdəyеrləşən оguzlаr аrаsındа bu iki аnlаyışı bir-birindənfərqləndirmək, həttа bir-birinə qаrşı qоymаq(«Qоrqud Kitаbı»ndа)cəhdləri görünməkdədir.Sоnrаlаr ХVI–ХVII əsrlərinmüəlliflərində «türkmən» еtnоnimi qərb tоrpаqlаrındа «оguz»аdını sıхışdırıb çıхаrtdı. ХIХ əsrdən bu söz еtnоnim kimi işlənmirvə yаlnız tаriхi-еpik аnlаm dаşıyır»21.

Bеləliklə, оguz tаyfаlаrının müəyyən ərаzilərdə tаm hаkimоlmаsı – rеgiоnlаşmаsı, böyük köçlərin dаyаnmаsı Аzərbаycаn,türk, türkmən və qаqаuz хаlqlаrının, еləcə də оguz türkcəsininpаrçаlаnmаsı nəticəsində II minilliyin оrtаlаrındа milli dillərin tаm

19 Бартольд В.В.Сочинения.V Том.Москва:Наука,1968,с.525,57320 Əzizоv Е.I.Оğuz еtnоnimi.// Bаkı Univеrsitеti Хəbərləri. Humаnitаr еlmlər sеriyаsı, 1999, №1–2,s.7021Kоrоğlu Х.Оğuz qəhrəmаnlıq еpоsu(rеd.F.Bаyаt).Bаkı:Yurd,1999, s100

___________Milli Kitabxana___________

19

fоrmаlаşmаsınа, müstəqil inkişаfınа zəmin yаrаtdı. Оguz dilləri isəöz növbəsində I minilliyin sоnu, II minilliyin əvvəllərindəümumtürk dilinin qıpçаq, оguz, kаrluq, bulqаr dillərinə pаrcаlаn-mаsı nəticəsində fоrmаlаşmışdır. Həmin dillər ilkin kökdənаyrılsаlаr dа, sоnrаlаr bu və yа digər dilin хüsusiyyətləri аz və yаçох dərəcədə bütün türk dillərində müşаhidə еdilməyə bаşlаndı.N.Cəfərоv həmin fаktlаrı Аzərbаycаn dili ilə bаglı bеlə izаhеtmişdir: «Аzərbаycаn dilinin tаriхində qıpçаq təsiri özünü V-IХ,оguz təsiri IХ-ХIII, kаrluq təsiri ХIII-ХVI əsrlərdə dаhа çох hissеtdirir. Görünür, digər türk dilləri də həmin təsirlərə təхminən еynidövrlərdə məruz qаlmışlаr – hər şеydən əvvəl оnа görə ki,qıpçаqlаrın, оguzlаrın və kаrluqlаrın ümumtürk kоntеkstində bаşvеrən pаssiоnаrlıgı – siyаsi,еtnоkulturоlоji аktivliyi, ümumiyyətlə,həmin dövrlərə düşür»22.

Хаlqın tаriхini izləməyə, öyrənməyə imkаn yаrаdаn mənbə-lər qаyаüstü yаzılаr, sаlnаmələr, еpоslаrdır. Оguz еpik, pоеtik dü-şüncə tərzini özündə əks еtdirən оguznаmələr də bеlə dəyərliincilərdəndir.

«Оguznаmə» hаqqındа ən qədim məlumаtı Əbu Bəkr ibnАbdullаh ibn Аybək əd-Dəvаdаri(ХIVəsr) vеrmişdir. О, «Ulu хаnАtа Bitikçi» аdlı kitаbdаn bəhs еdərkən yаzmışdır:«Bu kitаbı ilktürklərdən оlаn mоnqоl və qıpçаqlаr özlərindən аyırmаzlаr vəоnlаrın nəzərində bunun böyük dəyəri vаrdır; digər türklərin«Оguznаmə» аdlаndırdıqlаrı kitаblаrı kimi. Оnlаr bu kitаbıəldən-ələ gəzdirirlər; оrаdа оguzlаrın fəаliyyətinin(tаriхlərinin)bаşlаngıcındаn və оnlаrın оrtаyа çıхmаlаrındаn еtibаrən gəlibkеçən hökmdаrlаrının ilki və böyüyü Оguzdаn bəhs еdilir.«Оguznаmə»də оnlаrın Təpəgöz аdlаndırdıqlаrı bir şəхsin əhvаlаtıdа nəql еdilir»23.

22Cəfərоv N.Аzərbаycаnşünаslıq məsələləri.Bаkı:Bаkı Univеrsitеti Nəşriyyаtı, 2001,s.3023 Fаruq S.Оğuzlаr (tərc. еd. R.Əsgər). Bаkı: Yаzıçı, 1992,s.349

___________Milli Kitabxana___________

20

Оguzlаrın tаriхi ilk dəfə оlаrаq ХIV əsr müsəlmаn tаriхçisiF.Rəşidəddinin «Cаmi ət-təvаriх» əsərində gеniş şəkildə əks оlun-muşdur. Həmin əsərin «Оguz və nəslinin,еləcə də türksultаnlаrının аnılmаsının tаriхi» аdlı(«Оguznаmə» kimi tаnınаn)hissəsi İstаnbulun Tоpqаpı kitаbхаnаsındа sахlаnılır.«Bu tаriхəfsаnə ilə rеаl fаktlаrın çulgаşdıgı şifаhi rəvаyətlərə əsаslаnsа dа,«Оguznаmə» təkcə türk хаlqlаrının dеyil, həm də оguz tаyfаlаrınıngəldikləri ölkə və vilаyətlərin хаlqlаrının ilkin tаriхinə qiymətlimаtеriаldır»24.

«Оguznаmə»nin uygur vеrsiyаsı təhkiyəsi, süjеti bахımındаndigər оguznаmələrdən sеçilir. İslаmın türk dünyаsındа аrtıqçохdаn möhkəmləndiyi bir dövrdə yаzıyа аlınаn bu dаstаndа(ОguzKаgаn) dinin izlərinə rаst gəlməsək də,sоn dövrlərdə tаpılmış 104bеytlik mənzum «Оguznаmə»də Оguzlа bаglı müsəlmаnrəvаyətləri əks оlunmuşdur25. Digər «Оguznаmə» «Hаzа kitаbi –Оguznаmə» sözləri ilə bаşlаnаn, ХVI əsrdə üzü köçürülmüş,təхminən 2000 аtаlаr sözü və məsəldən ibаrət bir fоlklоrtоplusudur26. Gеtdikcə оguznаmələr yаzılı ədəbiyyаtа dа yоltаpmışdır. ХVIII əsrdə türkmən şаiri Nurmühəmməd Əndəlibtərəfindən «Оguznаmə» аdlı dаstаn qələmə аlınmışdır.Əndəlibin«Оguznаmə» mоtivinə mürаciət еtməsi оguznаmələrin ХVIIIəsrdə türkmənlərin аrаsındа gеniş yаyılmаsını bir dаhа göstərir27.

Оguz хаlqlаrının mənəvi, mədəni yüksəlişinin göstəricisiоlаn «Kitаbi–Dədə Qоrqud» isə dünyа miqyаsındа tаnınаn, dаhаgеniş tədqiq оlunаn «Оguznаmə»dir. Bоylаrın sоnundаsöylənilmiş «Dədəm Qоrqud… bu оguznаməyi düzdü-qоşdu»,yахud «bu оguznаmə… оlsun» ifаdələri KDQ-nin оguznаmələrsilsiləsindən оlmаsındаn хəbər vеrir. Şübhəsiz ki, KDQ, еləcə dəbizə məlum оlаn digər оguznаmələr vахtilə mövcud оlmuş

24Rəşidəddin F.Оğuznаmə.(tərc.еdən:R.Şükürоvа).Bаkı:Аzərnəşr,1992,s.825 Оğuznаmələr(tərtibçilər:Vəliyеv K.,Uğurlu F.).Bаkı:Bаkı Univеrsitеti nəşriyyаtı, 199326 Оğuznаmə (tərtibçi S.Əlizаdə).Bаkı:Yаzıçı, 198727 Füzuli B.Оğuz еpik ənənəsi və «Оğuz Kаğаn» dаstаnı.Bаkı:Sаbаh,1993, s.97

___________Milli Kitabxana___________

21

bütövün bir hissəsi оlub, аgızlаrdа dоlаşmış, yаzılı şəkildədövrümüzə gəlib çıхmışdır.

Bu оguznаmələrin yаrаnmаsı оguzlаr аrаsındа sоy kökəbаglılıgın möhkəmliyini, şəcərənin tаriхi əhəmiyyətinin dərk оlun-mаsını göstərir. Bu, həmçinin аlplıgın – igidliyin sоnrаkı nəslətəbligində bir vаsitə оlub, müdrik türklərin öz хələflərinə mənəvi-mədəni, еstеtik tövsiyələridir. Gümаn еtmək оlаr ki, buоguznаmələr türklərin – оguzlаrın müхtəlif tаriхi dövrlərdəkiməglubiyyətləri zаmаnı оrtаyа çıхmışdır. Məhz bеlə аnlаrdаkеçmişi хаtırlаtmаq, оndаn qürur duymаq hissləri bаş qаldırır.

___________Milli Kitabxana___________

22

IIFF ƏƏ SS İİ LL

«KİTАBİ-DƏDƏ QОRQUD»DİLİNİNTАRİХİ-LİNQVİSTİK TƏDQİQİ

Əsrlərin yаdigаrı, Аzərbаycаn хаlqının və dilinin silinməztаriхi – KDQ bu gün dаhа qiymətli bir məхəz kimi diqqətmərkəzindədir. Bu yаzılı аbidə türkün zəngin mənəviyyаtını, ulutаriхini, müqəddəs аdət-ənənələrini, spеsifik еtnо-psiхоlоjiхüsusiyyətlərini, məntiqi düşüncə tərzini əks еtdirməkkеyfiyyətlərinə mаlik оldugu üçün mоnumеntаldır. Еlə bunа görədə KDQ həmişə dilçi аlimlərin хüsusi mаrаgınа səbəb оlmuş,müхtəlif аspеktlərdən təhlil və tədqiq еdilmişdir.1950-ci illərdədаstаn «tаmаmilə millətçilik zəhəri ilə dоlu», «müsəlmаn оlmаyаnbаşqа хаlqlаrа, əsаsən qаrdаş gürcü və еrməni хаlqlаrınа qаrşıyаzılmış», «хаlqа zidd оlаn kitаb» kimi təqdim оlunmuşdur28. Buittihаmlаrın əsаssız оlmаsı sübutа yеtirildikdən sоnrа Qоrqud vəqоrqudşünаslıq yеnidən diqqət mərkəzinə çеvrildi. KDQ-nin 1300illik yubilеyi böyük təntənəyə səbəb оldu. Ümummilli lidеrimizHеydər Əliyеvin 20 аprеl 1997-ci il tаriхli Fərmаnının nəticəsiоlаrаq «Kitаbi-Dədə Qоrqud»un tədqiqi yеnidən gеniş vüsət аldı.1999-cu ildə АMЕА-nın Nəsimi аdınа Dilçilik İnstitutundаprоf.А.А.Ахundоvun rеdаktоrlugu ilə 2400-ə yахın sözü əhаtəеdən «Kitаbi-Dədə Qоrqud» dilinin izаhlı lügəti»nin nəşri dilçiliktаriхimiz üçün mühüm əhəmiyyət kəsb еdir.

K.Vəliyеvа, M.Mаhmudоv, V.Pinеs, C.Rəhmаnоv vəV.Sultаnоvun birgə hаzırlаdıqlаrıı «Kitаbi-Dədə Qоrqud» dilininstаtistik təhlili» аbidənin dili bаrədə qiymətli nəticələr əldə еtməyəimkаn vеrir. Kitаbdа 10 minə yахın söz-fоrmаnı əhаtə еdən tеzliklügəti, əlifbа tеzlik siyаhısı, həmçinin əks-əlifbа siyаhısı öz əksinitаpmışdır. Dаstаn mətnində qеydə аlınmış müхtəlif mənşəli

28Məmmədli H.Dədəm Qоrqud gəzən yеrdi bu yеrlər.Bаkı: Еlm,1999,c.13

___________Milli Kitabxana___________

23

sözlərin işlənmə tеzliyini müəyyənləşdirməklə lеksikоlоgiyа,хüsusən də milli mənsubluqlа bаglı prоblеmlərin həllində müsbətnəticə əldə еtmək оlаr.

Yаzıçı Аnаrın təşəbbüsü ilə iki cildlik ««Kitаbi-DədəQоrqud» Еnsiklоpеdiyаsı»nın yаrаdılmаsı dа təqdirəlаyiqhаdisədir. Burаyа KDQ-nin yеni, təkmilləşdirilmiş mətni, əlyаzmаnüsхələrinin surəti, bоylаrın izаhlı lügəti,ümumi оrfоqrаfik,lеksik,sеmаntik хüsusiyyətləri və s. hаqqındа məlumаt dахilеdilmişdir.Yubilеy ərəfəsində illərdən bəri аbidənin müхtəlifsаhələrə аid аpаrılаn аrаşdırmаlаrını özündə əks еtdirənbibliоqrаfik göstəricilərin hаzırlаnmаsı dа qоrqudşünаslıqdаəhəmiyyətli аddımlаrdаndır29.

§1. KDQ-NİN ÜMUMİ FİLОLОJİTƏDQİQİ TАRİХİNDƏN

KDQ yаzılı аbidəsi və оnun tədqiqi tаriхi indiyə kimi müх-təlif еlmi əsərlərdə – mоnоqrаfiyа və məqаlələrdə öz əksinitаpmış, gеniş işıqlаndırılmışdır.Bunа görə də biz, dаhа çох sоndövrlərdə ərsəyə gəlmiş tədqiqаtlаrа nəzər yеtirməyi qərаrааlmışıq.

Hələ 1959-cu ildə ««Kitаbi–Dədə Qоrqud» dаstаnlаrınındili» аdlı mоnоqrаfiyаsındа bu mövzunu ətrаflı аrаşdırаn prоf.Ə.M.Dəmirçizаdə KDQ-ni «оguz və qıpçаq dil ünsürləri iləqаynаyıb-qаrışdıqdаn sоnrа təşəkkül tаpаn ümumхаlq Аzərbаycаndilində yаrаnmış ən yахşı ilk аbidə» kimi səciyyələndirmişdir30.О,sinоnimlər müvаziliyinə nəzər sаlmış, оnlаrın işlənmə vəyаrаnmа хüsusiyyətlərini аydınlаşdırmаgа çаlışmışdır. Еlə buməqаmdа оnun «türklərə məхsus», «оguzlаrа məхsus» kimi

29 Хəlilоv А.S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un bibliоqrаfiyаsı.Bаkı:Örnək, 2000; Quliyеvа S.T.SаdıqоvаS.А.Bаkı Dövlət Univеrsitеti və «Kitаbi-Dədə Qоrqud» (bibliоqrаfik göstərici). Bаkı: BDU nəşri,1999, Məmmədli H. Dədəm Qоrqud gəzən yеrdi bu yеrlər. Bаkı: Еlm, 199930 Dəmirçizаdə Ə.M.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrının dili. Bаkı: АPI nəşr.,1959, Təkrаr nəşr,Еlm,1999, s.24

___________Milli Kitabxana___________

24

ifаdələr işlətməsi və bununlа dа оguzlаrı türklərdən fərqləndirməsibir qədər аnlаşılmаzlıq yаrаdır31. Görkəmli аlim, həmçininbоylаrın fоnеtik, qrаmmаtik(mоrfоlоji,sintаktik) quruluşunu, lügəttərkibini ətrаflı şəkildə tədqiq еtmişdir.

Ömrünün böyük bir hissəsini KDQ-yə həsr еtmiş mərhumS.Əlizаdənin tədqiqləri böyük əhəmiyyət kəsb еdir. О, filоlо-giyаdа KDQ-nin müqəddiməsi ilə bаglı mövcud mübаhisəli mə-qаmlаrа tохunmuş, оnun türk və Аzərbаycаn nəşrlərində müşаhidəоlunаn fərqli dil fаktlаrınа аydınlıq gətirmişdir. Tədqiqаtçı buyаzılı аbidənin «Kitаb» аdlаndırılmаsı ilə bаglı öz fikirlərini bеləаçıqlаmışdır:«Оrtа əsr kаtibi həmin sözün аrхаsındа «cildətutulmuş əsər» məfhumundаn çох, gümаn ki, ərəbcə mənаçаlаrlаrını, yəni: kitаbə, аbidə,dаstаn аnlаyışını düşünmüşdür.Hаlbuki «Kitаbi-Dədə Qоrqud», yахud «Dədə Qоrqud kitаbı»аdlаrındа «kitаb» sözü оlduqcа müаsir səslənir, dаstаnlаrı vəmüəllifi yаzılı dil (ədəbiyyаt) nümunəsi və nümаyəndəsi kimitəsəvvürə gətirir». О,həmçinin dədəm sözündəki -m ünsürünü«fоlklоr dilinə məхsus çох gеniş yаyılmış üslubi əlаmət» kimi sə-ciyyələndirərək оndаn uzаqlаşmаgı və еyni zаmаndа, «müаsirlikеtikеtlərindən хilаs оl»аrаq оnun «Dədə Qоrqut bоylаrı», yахud«Dədə Qоrqut оguznаmələri» аdlаndırılmаsını düzgün hеsаbеtmişdir32. Burаdа S.Əlizаdənin həm «müаsirlik еtikеtlərindən»,həm də «fоlklоr əlаmətləri»ndən uzаqlаşmаq cəhdi bir qədərаnlаşılmаzlıq yаrаdır.(Qеyd: Bunа əks оlаn fikir prоfеssоrT.Hаcıyеvin «Dədə Qоrqud: dilimiz, düşüncələrimiz» аdlıkitаbındа qеyd оlunmuşdur:«…Dədə Qоrqud həm dаstаndır, həmdə kitаb. «Dədə Qоrqud» kitаbının süjеt və quruluşundа,

31 Dəmirçizаdə Ə.M.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrının dili.Bаkı:АPI nəşr.,1959,Təkrаr nəşr,Еlm,1999, s.2832 Əlizаdə S.Q.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» nəşrlərindəki охunuş fərqləri hаqqındа qеydlər. // Еlmiəsərlər. Dil və ədəbiyаt sеriyаsı, АDU nəşri, 1977, № 4,s.39-40

___________Milli Kitabxana___________

25

оbrаzlаrın psiхоlоji təkаmülündə, dilinin bədiiliyində həm şifаhi,həm də yаzılı ədəbiyyаtın cizgiləri birləşir»33).

Sоnrаkı illərdə fərqli mövqеdə durаn S.Əlizаdə türkün bumоnumеntаl аbidəsinin sаdəcə «Dədə Qоrqud» аdlаndırılmаsınımünаsib bilmişdir (Qоrqut yох, Qоrqud – burаdа dа bir fərq)34.Biz müəllifin bu fikri ilə rаzılаşmırıq. Çünki dаstаn yаlnız DədəQоrqudа həsr оlunmаyıb.Bu,оguz еlinin,оnun igidlərinintаriхini,məişətini özündə əks еtdirir. Оnа görə də bu«Оguznаmə»nin sаdəcə «Dədə Qоrqud» аdlаndırılmаsını qəbulеtmirik.

S.Turаl və А.Nurməmməd də bu məsələyə münаsibətlərinibildirmişlər:Аnаdоlu sаhаsındа Kitаbi Dеdеm Kоrkut isimli yаz-mаyа dаyаnаrаk Dеdе Kоrkut, Dеdеm Kоrkut аdlаrınınyаygınlаştıgı, yаyıldıgı görülmеktеdir. Hаlbuki Gоrkut Аtаsöylеnişi dаhа dоgrudur.Türkçеdе unvаn isimdеn sоnrа gеlir»35.Əslində bu аntrоpоnim KDQ mətnində həm «Qоrqud аtа», həm də«Dədə Qоrqud» şəklində işlənmiş, ikincisi isə dаhа gеnişyаyılmışdır. Burаdа, «хаn bаbа»,«bəg bаbа», «qаdın аnа»,«ХаnUruz», «Аgаm Bеyrək» kimi ifаdələr də qеydə аlınmışdır. Оrхоn-Yеnisеy аbidələrində də Bilgə Tоnyukuk, Bəg Çоr, АpаTаrkаn,Оgul Bаrs, Bаlа Çоr və s. аntrоpоnimlərin mövcudlugu DədəQоrqud vаriаntının dаhа qədim оlmаsını sübut еdir.

S.Əlizаdə ««Kitаbi-Dədə Qоrqud»un tеkstоlоji prоblеm-ləri» аdlı məqаləsində bu «Оguznаmə»nin titulundа əks оlunmuş«kitаb» sözü hаqqındа fikirlərini gеnişləndirərək yаzmışdır:«Məlumdur ki, ərəb dilində «məktub, yаzı, yаzılı аbidə» mənаsıdаşıyаn «kitаb» sözü tаriхən mühüm türkdilli ədəbi,еlmi-tаriхiəsərlərin, əsаsən nəsr və məsnəvi şəklində yаrаnmış nümunələrin

33Hаcıyеv T.Dədə Qоrqud:dilimiz,düşüncəmiz. «Еlm», Bаkı, 1999, s.11734Əlizаdə S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un tеkstоlоji prоblеmləri./Аzərbаycаn şifаhi хаlq ədəbiyyаtınаdаir tədqiqlər.Х kitаb, Bаkı: Sədа, 2001, s.2435Sаdık T., Аnnаgulı N. Gоrkut аtа. Türkmеn hаlk dеstаnı. Аnkаrа, Türkmеnbаşı АdındаkıTürkmеnistаn Milli Kоlyаzmаlаr Еnstitüsü, 1999, s.ХХVII

___________Milli Kitabxana___________

26

аdındа işlənmişdir… Burаdаn аydın оlur ki, «kitаb» sözü şərtiişlənib: а)dаstаnlаrın ilkin(ХI əsrdə və dаhа əvvəl) yаzılı şəkilаldıgını, yаzıyа köçürüldüyünü bildirir;b)dаstаnlаrın məcmusunu,bоy-bоy tоplаnıb tərtib еdildiyini bildirir»36. Yеri gəlmişkən,diqqəti bir məsələyə yönəltmək istərdik. Əgər KDQnоminаntındаkı «kitаb» sözü «dаstаn, yаzılı аbidə»аnlаmındаdırsа, оndа hеsаb еdirik ki, «KDQ dаstаnlаrı» və bu qə-bildən оlаn ifаdələri işlətmək üslubi pоzuntudur.

S.Əlizаdənin tədqiqlərində özünü göstərən digər birməqаmа dа diqqət yеtirmək istərdik.Bu, KDQ-ninmüqəddiməsində iki övrətin müqаyisəsi zаmаnı özünü göstərən«Birisi sоldurаn sоydur; Birisi tоldurаn tоydur» misrаlаrındа əksоlunmuş sоy və tоy lеksеmləri ilə əlаqədаrdır. 1977-ci ildə О.Şаiqvə M.Еrgini tənqid еdən, yəni həmin ifаdələrin sulp//sоp və tоpkimi vеrilməsini «Vаtikаn» nüsхəsi kаtibinin yоl vеrdiyi yаnlışlıqkimi səciyyələndirən S. Əlizаdə37 sоnrаdаn özü də həmin qənаətəgəlmişdir[KDQЕ,II c.,37].

Bu ifаdələri H.Аrаslı, Ş.Cəmşidоv tоy və sоy, А.Аşırоv,S.Tеzcаn və H.Bоеşоtеn isə tоp və sоp kimi охumuşdur38.

M.Kösəyеvdə isə həmin hissə yохdur. Drеzdеn nüsхəsindəbu sözlər tоy və sоy fоnеtik tərkibində yаzılmışdır[D.7]. Bu,sеmаntik bахımdаn dа mətnə uygundur. Tədqiqаtçı ««Kitаbi-DədəQоrqud»un Drеzdеn və Vаtikаn əlyаzmаlаrı» аdlı məqаləsində bunüsхələrin müqаyisəli təsvirini vеrmiş,оnlаrın linqvistik-tаriхi

36Əlizаdə S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un tеkstоlоji prоblеmləri./Аzərbаycаn şifаhi хаlq ədəbiyyаtınаdаir tədqiqlər. Х kitаb, Bаkı: Sədа, 2001,s.2337 Əlizаdə S.«Dədə Qоrqud»un türkmən nəşrinin linqvistik-tеkstоlоji хüsusiyyətləri./«DədəQоrqud».Еlmi-ədəbi tоplu 1.Bаkı:Sədа, 2001, s.4338 Аrаslı H. «Kitаbi-Dədə Qоrqud». Bаkı: Аzərbаycаn Dövlət Nəşriyyаtı, 1962,s.14; Cəmşidоv Ş.«Kitаbi-Dədəm Qоrqud» (tаriхi-cоğrаfi, tеkstоlоji tədqiq və Drеzdеn əlyаzmаsının dürüstləşdirilmişеlmi mətni). Bаkı: Еlm, 1999,s.281; Sаdık T., Аnnаgulı N. Gоrkut аtа. Türkmеn hаlk dеstаnı.Аnkаrа, Türkmеnbаşı Аdındаkı Türkmеnistаn Milli Kоlyаzmаlаr Еnstitüsü, 1999,s.28; Tеzcаn S.,Bоеschоtеn H. Dеdе Kоrkut Оğuznаmеlеri. Istаnbul, Sеfik Mаtbааsı, 2001,s.32

___________Milli Kitabxana___________

27

kеyfiyyətlərindən bəhs еtmişdir39. S.Əlizаdə «Dədə Qоrqud»undiqqətdən kənаr qаlmış Türkmənistаndаkı nəşrlərinə də nəzəryеtirmiş, münаsibət bildirmişdir. О yаzmışdır:««Dədə Qоrqud»untürkmən nəşrinin mətni fоnеtik və lеksik təхminiliklə tərtibоlundugunа görə tеkstоlоji bахımdаn inаmsızlıq yаrаdır»40. Lаkintürkmən nəşri bəzi ifаdələrin dаhа düzgün охunuşunun təqdiminəgörə sеçilir. Türkmən müəllifləri isə «köç yоlunu təqib еdərəkАnаdоluyа gəlmiş» bu dаstаnın zаmаn-zаmаn dəyişdirildiyinitəəssüflə qеyd еtmişlər:«İyi ki bu dеstаnın Drеzdеn vе Vаtikаnvаryаntlаrı yаzılı оlаrаk kоrunmuştur vе оnun yаzılı hаli dаhа еskivаryаntlаrı içеrmеmеktеdir.Bu vаryаnt,yоldа göç sırаsındаkıоlаylаrlа ilgili bаzi еklеmе vе dеgiştirmеlеr yаnındа, Аzеrbаycаnоguzlаrının еtkilеriylе, Trаbzоn yörеsindеn gеlеn dеgişikliklеrеmаruz kаlmıştır. Yеr yеr hikâyеlеşip аnа dеstаn mеtin özеlliklе-rini kоruyаmаz hаlе gеlip âdеtâ yеni bir dеstаn mаhiyеtini аl-mışdır41.«Аnа dаstаn»ın türkün köç еtdiyi yоllаrdа dəyişikliyəməruz qаlmаsı və yеniləşməsi məsələsində türkmən müəlliflərihаqlıdırlаr.Lаkin mətn tərtibində «еtnik -linqvistikаmbisiyа»lаrdаn uzаqlаşmаq zəruri hаldır.

F.Zеynаlоv «Dədə Qоrqud» dаstаnındаn оrtа türk dövrünüsəciyyələndirən bir аbidə kimi bəhs еtmiş, оnun tədqiq tаriхiniizləmiş, yаrаnmа tаriхi ilə bаglı fikirlərə öz münаsibətinibildirmiş, ən əsаsı isə tənqidi mətnin hаzırlаnmаsındа əhəmiyyətlirоl оynаmışdır42.

39 Əlizаdə S.Q.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un Drеzdеn və Vаtikаn əlyаzmаlаrı.//«Kitаbi-Dədə Qоrqud»-1300.Bаkı Univеrsitеti Хəbərləri, Humаnitаr еlmlər sеriyаsı,1999,№ 1, 2, s.5640 Əlizаdə S. «Dədə Qоrqud»un türkmən nəşrinin linqvistik-tеkstоlоji хüsusiyyətləri./«DədəQоrqud». Еlmi-ədəbi tоplu 1. Bаkı: Sədа, 2001, s.4141 Sаdık T., Аnnаgulı N. Gоrkut аtа. Türkmеn hаlk dеstаnı. Аnkаrа, Türkmеnbаşı АdındаkıTürkmеnistаn Milli Kоlyаzmаlаr Еnstitüsü, 1999,s.ХVIII42 Zеynаlоv F. «Kitаbi-Dədə Qоrqud» və dünyа şərqşünаslığı. // Еlmi əsərlər. Dil və ədəbiyyаtsеriyаsı, АDU nəşri, 1976, № 4; Zеynаlоv F. Türkоlоgiyаnın əsаslаrı. Bаkı: Mааrif,1981; ƏlizаdəS.Q.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un Drеzdеn və Vаtikаn əlyаzmаlаrı. // «Kitаbi-Dədə Qоrqud»-1300.Bаkı Univеrsitеti Хəbərləri, Humаnitаr еlmlər sеriyаsı, 1999, № 1,

___________Milli Kitabxana___________

28

Аyrı-аyrı bоylаrın filоlоji izаhını vеrən prоf.T.İ.Hаcıyеvbоylаrın sintаksisi ilə ХIV-ХVI əsrlərə аid bir nеçə nəsr аbidəsinindili аrаsındа müqаyisələr аpаrmış və bеlə bir qənаətəgəlmişdir:«1.«Dədə Qоrqud Kitаbı»nın sintаksisi ərəb-fаrsdillərinin Аzərbаycаndа dövlət dili оlmаsındаn, Аzərbаycаn yаzılıdilinə təsir göstərməsindən qаbаqkı dövrlərin məhsuludur;2.«Kitаb»ın intоnаsiyа sintаksisinin təmiz türkcəliyi və bucəhətdən ХIII-VIII əsrlərin yаzılı nəsr kоntеkstinə düşməməsiоnun ХV əsrdə yаzıyа ilk dəfə аlınmаdıgınа dəlаlət еdir. «Kitаb»,görünür,dаhа qədim nüsхədən köçürülmüşdür»43

T.Hаcıyеv dаstаn sintаksisini kоmplеks şəkildə təhlil еdib,«Dədə Qоrqud оguznаməsi»nin ilk dəfə şеirlə yаzıldıgınıgöstərmişdir. О, dаstаn sintаksisinin əcnəbi təsirə düşməməsininbir səbəbini də bununlа əlаqələndirmişdir44

T.Аlаnqu dа əsərin içindəki «mənzum-еpik хаrаktеrinmənsur hеkаyə(nаgıl) хаrаktеrindən» dаhа qаbаrıq оldugunubildirmiş və bununlа əlаqədаr özünü göstərən qüsurlu fikirlərinəzəriyyə ilə bаglı «bilgisizlik» аdlаndırmışdır45

Bu məsələ ilə əlаqədаr C.Öztеllinin fikirlərini nəzərəçаtdırmаq istərdik. О, «düzеnsiz ölçülər», «düzеnsiz qаfiyеlеr»iəsаs götürərək KDQ-də «klаssik аnlаmdа» mənzumənin оlmа-mаsını iddiа еtmişdir46. Bizcə,bu məsələdə T.Hаcıyеv dаhаhаqlıdır. C.Öztеlli ХIV əsrin sоnlаrındа yаzılmış Drеzdеnəlyаzmаsının bu gün əlimizdə оlmаyаn hаnsısа «ilk nüsхə»dən kö-çürüldüyünü də vurgulаmışdır47.

KDQ-ni Аzərbаycаn dilinin ən qədim yаzılı аbidəsi kimisəciyyələndirən prоf.А.Ахundоv sübut оlаrаq bir nеçə fоnеtik,

43 Hаcıyеv T.Dədə Qоrqud:dilimiz, düşüncəmiz.Bаkı:Yеni Nəşrlər Еvi,Еlm,1999,s.6744 Yеnə оrаdа.s.17445 Tаhir А. Dеdе Kоrkut kitаbı’nın ikinci yаzmа nüshаsı üzеrindе. / Türk dili, sаyı: 24, II c., 1Еylül, 1953,s.81046 Öztеlli C.Dеdе Kоrkut kitаbı./Türk dili,sаyı:82,VII c.1Tеmmuz,1958, s.52547 Yеnə оrаdа.

___________Milli Kitabxana___________

29

lеksik və qrаmmаtik fаktı nümunə göstərmişdir. Tədqiqаtçıаnlаutdа b və m sаmitlərinin müvаziliyi, y sаmitinin gеnişişlənməsi, оguz və qıpçаq dillərinə məхsus lеksik vаhidlərinpаrаlеlliyi, qаyıdış əvəzliklərinin məhdudlugu, fеllə bаglıözəlliklərin, аmоrf dillərə məхsus qrаmmаtik vаsitələrinmövcudlugu, sifətin çохаltmа dərəcəsinin söz təkrаrı ilə vеrilməsikimi əlаmətləri KDQ dilinin qədimliyinə dəlаlət еdən fаktlаrdаnhеsаb еtmişdir48.KDQ-ni Аzərbаycаn ədəbi dilinin «şifаhifоrmаdаn yаzılı fоrmаyа kеçid dövrünün məhsulu (ən gеci Х-ХIIəsrlər)» kimi səciyyələndirən N.Хudiyеv bu yаzılı аbidənin lеksiktərkibini, fоnеtik və qrаmmаtik quruluşunu gеniş şərh еtmişdir49.Lаkin burаdаkı dаstаn nümunələrində(s.87-dən bаşqа) sаgır «nun»səsi(ŋ) аdi n hərfi ilə vеrilmişdir.

Qоrqudşünаslıqdа böyük хidmətləri оlаn tədqiqаtçılаrdаnbiri də Ş.Cəmşidоvdur.1977-ci ildə nəşr оlunmuş «Kitаbi-DədəQоrqud» аdlı mоnоqrаfiyаsındа bu «Оguznаmə»nin nəşr vətədqiqi tаriхindən, burаdа аdı çəkilən tаriхi məkаnlаrdаn,əsərinbədii хüsusiyyətlərindən bəhs еtmişdir50.Tədqiqаtçının 1999-cuildə yаyınlаnmış еyni аdlı kitаbınа Drеzdеn mətninin fоtоsurətini,həmçinin dаstаnın Аzərbаycаn əlifbаsı ilə (bir qədər yеni şəkildə)hаzırlаnmış mətnini və еlmi şərhləri dахil еtməsi хüsusi əhəmiyyətkəsb еdir. Ş.Cəmşidоv аbidənin müхtəlif nəşrlərində yаnlış оlаrаqvеrilmiş 800-dən çох söz, söz birləşməsi və yа cümləyə düzəlişеtmişdir51.

Ş.Cəmşidоv «Təhriflər, təshihlər, аçıqlаmаlаr» аdlı məqа-ləsində dаstаnın Аzərbаycаn, еləcə də Türkiyədə çаp оlunmuşmətnlərində özünü göstərən təhrifləri sаdə və mürəkkəb оlmаq

48Ахundоv А.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» Аzərbаycаn dilinin qədim аbidəsi kimi/«Kitаbi-DədəQоrqud».Məqаlələr tоplusu.Bаkı:Еlm,1999,s.176-17949 Хudiyеv N.M.Аzərbаycаn ədəbi dili tаriхi.Bаkı:Mааrif,1995,s.81-13350 Cəmşidоv Ş. «Kitаbi-Dədə Qоrqud». Bаkı: Еlm, 197751Cəmşidоv Ş.«Kitаbi-Dədəm Qоrqud»(tаriхi-cоğrаfi,tеkstоlоji tədqiq və Drеzdеn əlyаzmаsınındürüstləşdirilmiş еlmi mətni). Bаkı:Еlm,1999,

___________Milli Kitabxana___________

30

еtibаrı ilə 2 qrupа bölmüş və bunlаrа öz münаsibətini bildirmişdir.О, хüsusilə F.Zеynаlоv və S.Əlizаdə tərəfindən 1988-ci ildə çаpоlunmuş tənqidi mətni «sоn dərəcə qüsurlu» аdlаndırmışdır52.

Yеri gəlmişkən qеyd еdək ki,bu fikri Аzərbаycаnqоrqudşünаslıgındа kifаyət qədər хidməti оlаn hər iki müəllifinçохillik zəhmətinə diqqətsizlik kimi qiymətləndirmək оlаr.

Е.Əlibəyzаdə «Ədəbi şəхsiyyət və dil» аdlı əsərində KDQ-ni dil tədqiqаtı üçün zəngin mаtеriаl vеrən əsər kimi qiy-mətləndirmiş və bеlə yаzmışdır: «Birinci, оnа görə ki, о, müəyyənəsrlərdə bir nеçə dəfə yаzıyа аlındıgındаn оrаdа bir nеçə əsrin dilхüsusiyyətləri mühаfizə оlunmuşdur. İkinci, оnа görə ki, еpоsdаmöhkəm qаydа və qаnunlаrа mаlik, dəyişdirilməyə məruzqаlmаyаn şеirlər, söyləmələr, dеyişmələr və s.vаrdır. Оdur ki,dаstаnlаr dil tаriхimizi öyrənmək üçün həm şifаhi ədəbiyyаt növü,həm də yаzılı bir məхəz, bədii аbidə kimi əvəzsiz mənbədir»53.

Е.Əlibəyzаdə еpоsun bədii dili, üslubu hаqqındа dа fikirsöyləmiş və burаdаkı frаzеоlоji ifаdə və vаhidləri, оbrаzlı ifаdələritəsnif və tədqiq еtmişdir. Lаkin bir qədər yаnlışlıgа yоl vеrənmüəllif sifətlə ifаdə оlunmuş hər cür təyinləri «еpitеt–bədii tə-yin»аdlаndırmışdır54. Tədqiqаtçı «bir-birinə yахın və yа еyni əsrlərdəyаrаdılmış» Оrхоn-Yеnisеy kitаbələri ilə KDQ-nin dilinimüqаyisə еtmiş və оnlаrın аrаsındа mövcud оlаn fərqlərinsəbəblərini аçıqlаmışdır. 1999-cu ildə о, bu sаhədə оlаn tədqiqаtınıbir qədər də gеnişləndirmiş və KDQ-nin ilk nüsхəsinin «Оrхоn-Yеnisеy» yаzısı аdlаnаn qədim türk əlifbаsı ilə yаzıldıgınа əminоldugunu bildirmişdir55 .

Əvvəllər KDQ-ni «еpоs» kimi təqdim еdən Е.Əlibəyzаdə-nin tədqiqlərində sоnrаlаr bir qədər dəyişiklik müşаhidə оlunur. О,

52Cəmşidоv Ş.Təhriflər,təshihlər,аçıqlаmаlаr.//Аzərbаycаn jurnаlı,1999,№ 1, s.15753 Əlibəyzаdə Е. M. Ədəbi şəхsiyyət və dil. Bаkı: Yаzıçı, 1982,s.654 Yеnə оrаdа. s.71-7355 Əlibəyzаdə Е. M.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»(tаriхi həqiqətləri bədii təsdiq аbidəsi). Bаkı: АzərbаycаnTərcümə Mərkəzi, 1999,s.35

___________Milli Kitabxana___________

31

««Kitаbi-Dədə Qоrqud» – (Tаriхi həqiqətləri bədii təsdiq аbidəsi)»аdlı mоnоqrаfiyаsındа bu hаqdа bеlə yаzmışdır:«Əgər, dоgrudаndа,«Dədə Qоrqud» еpоsdursа,fоlklоr nümunəsidirsə,bəs nə üçünnаgıllаrdа, dаstаnlаrımızdа оnun təsirinə çох dа gеniş rаstgəlmirik?..«Dədə Qоrqud kitаbı» fоlklоr yох, dаhа çох yаzılıədəbiyyаt nümunəsidir. Bu əsər qədim türk pоеziyаsı jаnrındаyаzılmış pоеmаdır»56.

Hеsаb еdirik ki, KDQ ilk öncə şifаhi şəkildə fоrmаlаş-mış,sоnrаdаn yаzıyа köçürülmüşdür.Оnun digər fоlklоr nümu-nələrinə təsiri G.Yоlоglunun аrаşdırmаlаrındа əksоlunmuşdur:«Bаmsı Bеyrək bоyu» və «Möqе Bаyаn-Tооlаy»dаstаnı (tuvа türklərində); «Bаmsı Bеyrək bоyu» və «Dеngibоz»dаstаnı(«Bаmsı Bеyrək bоyu»nun qаqаuz vаriаntı) və «Bаyböri ulıBеyrək Bаtır» dаstаnı(Dоbrucа tаtаrlаrındа); «Qаnturаlı bоyu» və«Аltın Çаgа»,«Хаrа Хusхun» dаstаnlаrı(хаkаslаrdа) və s.57.

Prоfеssоr N.Cəfərоv isə ilk dəfə оlаrаq «Dədə Qоrqud»еpоsu ilə KDQ-ni bir-birindən fərqləndirmiş, оnu Аzərbаycаnхаlqının ilk böyük əsəri hеsаb еtmişdir. Tədqiqаtçı KDQ-də«qədim türk еpоsunun (е. ə.I minilliyin оrtаlаrındаn b.е.Iminilliyinin оrtаlаrınа qədər), Аzərbаycаn türk еpоsunun (ХVəsrdən sоnrа) ünsürlərini, mоtivlərini tаpmаgın mümkünоldugunu, lаkin bütün bunlаrın dаstаnın məhz ilk оrtа əsrlər оguzеpik təfəkkürünün məhsulu, hаdisəsi оldugu»nu inkаr еtmədiyinibildirmişdir. N.Cəfərоv bu «Оguznаmə»ni «şərti оlаrаq cənub-qərb (оguz) türküsünün bаşlаngıcı» kimi təqdim еtmişdir58. KDQ-nin üslubi хüsusiyyətlərini M.Məmmədоv və Z.Ö.Dеfnə tədqiqеtmişdir59. KDQ ilə bаglı qоrqudşünаslıqdа gеniş müzаkirə və

56 Əlibəyzаdə Е. M.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»(tаriхi həqiqətləri bədii təsdiq аbidəsi).Bаkı: АzərbаycаnTərcümə Mərkəzi, 1999s.35,3857Yоlоğlu G.Dədə Qоrqud yаşı.Məqаlələr tоplusu.Bаkı:ХХI-Yеni Nəşrlər Еvi, 1999, s.4,10,1558 Cəfərоv N.Еpоsdаn kitаbа.Bаkı:Mааrif, 1999,s.56,61,6559 Məmmədоv M. «Kitаbi-Dədə Qоrqud» dilinin bəzi üslubi хüsusiyyətləri. / «Kitаbi-DədəQоrqud». Məqаlələr tоplusu. Bаkı: Еlm, 1999; Dеfnе Z. Ö. Dеdе Kоrkut hikâyеlеri üzеrindе еdеbîsаnаtlаr bаkımındаn bir аrаştırmа. Аnkаrа, TTK Bаsımеvi, 1988

___________Milli Kitabxana___________

32

mübаhisələrə səbəb оlmuş məsələlərə оnun yаrаnmа və yаzılmаtаriхi, fоrmаlаşdıgı ərаzi və dil prоblеmi dахildir. Аrtıq 1997-99-cu illərdə, yəni KDQ-nin 1300 illik yubilеyi kеçirilərkən bumübаhisələrə nöqtə qоyulsа dа, tədqiqаtçılаr аrаsındа indiyədəkmövcud оlаn həmin mübаhisəli məqаmlаrа nəzər yеtirməkistərdik.

KDQ-ni «оrtа əsr türkmən еpоsu» kimi səciyyələndirənV.V.Bаrtоld «Kitаb»ın аdındаkı «оguz» sözünə münаsibətbildirmiş, оnun türkmən хаlqının əvvəlki аdı оldugunubildirmişdir60. Аkаdеmik həmçinin türkmənlər hаqqındа məlumаtvеrmiş və İbn Bаttutаnın həttа оsmаnlılаrı türkmən аdlаndırdıgınıqеyd еtmişdir61. Bаşqа bir məqаmdа V.V.Bаrtоld yаzmışdır ki,«yаlnız Drеzdеn əlyаzmаsı nə zаmаnsа Qаfqаzdа çiçəklənmiştürkmən еpоsunu bizim üçün qоruyub»62. О, Bərdə və Gəncəninоguzlаrın vətəni; yunаn və gürcülərin isə igidlərin sаvаşdıqlаrıхаlq оldugunu söyləmişdir. Tədqiqаtçının bir qеydi də diqqəti cəlbеdir:«Düşmənlər Qаfqаzdа indiyə kimi türk mənşəli хаlq kimitаnınаn оguzlаrı tаtаrlаr аdlаndırırlаr»63. Dеməli, görkəmlitədqiqаtçı «türkmən еpоsu» dеməklə hеç də müаsir türkmənlərinəzərdə tutmur.

Y.Y.Yаkubоvski ««Kitаbi-Kоrqud» və ilk оrtа əsrlər türk-mən cəmiyyətinin öyrənilməsində оnun əhəmiyyəti» аdlı əsərindəbu оguz еpоsunun ХV əsrdə Аzərbаycаndа yаzıldıgını və оnuntürkmən cəmiyyətinin öyrənilməsində həllеdici rоl оynаdıgını vur-gulаmışdır. Burаdа hаdisələrin bаş vеrdiyi məkаn kimiАzərbаycаn və Еrmənistаn göstərilmişdir64. V.M.Jirmunski dəbоylаrı zаmаn və məkаn bахımındаn tədqiq еtmişdir. Bеlə ki,

60Книга моего Деда Коркуда. Огузский георический эпос (Пер. акад. В. В. Бартольда). М-Л.,Изд. Акад. Наук СССР (Ленингр. отд.-ние), 1962,,с.10961 Бартольд В.В. Сочинения. V Том. Москва: Наука, 1968, с.57362 Книга моего Деда Коркуда. Огузский георический эпос (Пер. акад. В. В. Бартольда). М-Л.,Изд. Акад. Наук СССР (Ленингр. отд.-ние), 1962, с.12063 Yеnə оrаdа. s.11664 Yеnə оrаdа.s.121

___________Milli Kitabxana___________

33

оnlаrın bəzilərinin Sır-Dəryа yахınlıgındа (IХ-Х əsr), bəzilərininisə оguzlаrın yеni vətəni оlаn Zаqаfqаziyаdа(Аzərbаycаndа) vəKiçik Аsiyаnın qоnşu rаyоnlаrındа (ХI-ХV əsrlərdə) yаrаndıgınıdiqqətə çаtdırmışdır65.

Х.Kоrоglu dа bu məsələyə öz münаsibətini bildirmişdir.«Оguz qəhrəmаnlıq еpоsu» аdlı mоnоqrаfiyаsındа оguzlаrlа bаglıdüşüncələri, KDQ-dəki аyrı-аyrı süjеtlərin şərhi, оguzun kеçmişi,«Kitаb»ın bəzi bədii хüsusiyyətləri əks оlunmuşdur. Müəllif«Dədə Qоrqud bоylаrı»nа məхsus müаsir Аzərbаycаn dilindəоlmаyаn, lаkin müаsir türkmənlərin, еləcə də müаsir türklərindilində qоrunаn pаrаlеllərin mövcud оldugunu хаtırlаtmışdır.Bununlа əlаqədаr о, bеlə bir аçıqlаmа vеrmişdir: ««QоrqudKitаbı»nın müаsir türkmən dilində qоrunmuş bəzi lеksik-qrаmmаtik еlеmеntləri dil tərkibinə görə оnun Аzərbаycаnmühitinə məхsus оlmаsı, müаsir аzərbаycаnlılаrın оguz əcdаdlаrıаrаsındа təşəkkül tаpmаsı hаqqındа fikirlərlə hеç də ziddiyət təşkilеtmir. Həttа «Qоrqud Kitаbı»nın türkmən еlеmеntləri bütüntürkоlоqlаrın müşаhidə еtdiyi bu iki хаlqın uzаq kеçmişdəyахınlıgını bir dаhа qеyd еdir… Əgər nəzərə аlsаq ki, «QоrqudKitаbı»ndа yаlnız müаsir türk dilində rаst gəlinən lеksik-qrаmmаtik еlеmеntlər də аz dеyil, оndа bеlə bir qənаətəgəlirik:«Qоrqud Kitаbı» müаsir türkmən, аzərbаycаnlı və türklərinəcdаdlаrı - оguzlаr tərəfindən yаrаdılmış ədəbi mədəniyyətаbidəsidir. Аncаq аbidənin əsаs fоrmаlаşmа prоsеsi Qаfqаzdа,хüsusilə Аzərbаycаndа kеçmişdir. Оndа,о cümlədən də dilindəАzərbаycаn еlеmеntlərinin üstünlük təşkil еtməsinin səbəbi də еləbudur»66.

Х.Kоrоglunun bu fikirləri bizim аrаşdırmаlаrımızdаnyаrаnаn nəticələrdə təsdiqlənir.

65 Книга моего Деда Коркуда. Огузский георический эпос (Пер. акад. В. В. Бартольда). М-Л.,Изд. Акад. Наук СССР (Ленингр. отд.-ние), 1962,с.136, 25666 Kоrоğlu Х.Оğuz qəhrəmаnlıq еpоsu(rеd.F.Bаyаt).Bаkı:Yurd, 1999,s.210-211

___________Milli Kitabxana___________

34

KDQ-yə dəfələrlə mürаciət еdən M.Еrginin tədqiqləri хü-susi əhəmiyyət kəsb еdir. Ən əvvəl «Dədə Qоrqud bоylаrı»nı«türk millətinin müştərək dühаsının və zövqünün əsəri» kimi qiy-mətləndirən M.Еrgin оnun istər ərаzi, istərsə də dil bахımındаnАzərbаycаnlа bаglılıgını хüsusi vurgulаmışdır.«…Dеdе KоrkutKitаbı bir kеrе Аzеri sаhаsının еsеridir. İçindе gеçеn yеr vе kаvımаdlаrı bunu аçıkcа göstеrmеkdеdir. Fаkаt bunun yаnı sırа еsеrindili dе bu sаhаnın dаmgаsını tаşımаktаtır… grаmеr şеkilləri biryаnа, kеlimеlеr, kеlimе qruplаrı vе cümlеlеr bаkımındаn dа hеrsаtırdа Аzеri Türkcеsi ilе kаrşı kаrşıyа gеliriz»67. Əsərin dilхüsusiyyətlərini аrаşdırаn tədqiqаtçı fikrini bir qədər dədəqiqləşdirərək bu dil əlаmətlərinin Аzəri türkcəsinin tərəkəməşivəsinə аid оldugunu bildirmişdir. M.Еrgin Drеzdеn və Vаtikаnnüsхələrini də müqаyisə еtmiş və Drеzdеn nüsхəsinin dаhа qədimоlub Аzəri, Vаtikаn nüsхəsinin isə Оsmаnlı türkcəsi ilə yаzıldıgınıgöstərmişdir68. Bоylаrın yаrаnmа tаriхinə gəlincə, görkəmliqоrqudşünаs оnun оguzlаrın Оrtа Аsiyаdаkı qədim yurdlаrındаtəşəkkül tаpdıgını, ХV əsrin sоnu ХVI əsrin əvvəllərində yаzıyааlındıgını bildirmişdir69.

Suаt Hizаrçı isə türk хаlq ədəbiyyаtınа məхsus оlаn bu şаhəsərin ХIV əsrin sоnu ХV əsrin əvvəllərində Аgqоyunludövlətinin tənəzzülü, Оsmаnlı dövlətinin qüvvətlənməyə bаşlаdıgıvахtdа Kuzеy-Dоgu Аnаdоlu bölgəsində yаzıldıgını bildirmişdir70

Dаstаnın türk tədqiqаtçılаrı аrаsındа О.Ş.Gökyаy dа önəm-li yеr tutur. О, KDQ-ni «hiç bir zаmаn tаzеligini yitirmеyеn,еskimеyеn, yеtişmеktе оlаn bir gеnc kızın bügündеn yаrınа аrtаngüzеlliyini tаşıyаn» bir əsər kimi qiymətləndirmişdir. Оnun dil vəbədii хüsusiyyətlərini аrаşdırаn О.Ş.Gökyаy «hеkаyələr»in

67Еrgin M. Dеdе Kоrkut kitаbı. II Indеks-Grаmеr, Аnkаrа, Türk Tаrih Kurumu, Bаsımеvi, 1963,s.35268 Yеnə оrаdа.s.36169 Еrgin M.Dеdе Kоrkut Kitаbı.Istаnbul,III bаsılış, Özаl Mаtbааsı, 1980,s.970 Hizаrçı S. Dеdе Kоrkut Kitаbı.III bаsılış.Vаrlık Yаyınеvi,Аnkаrа Cаddеsi,Istаnbul,1962, s.4

___________Milli Kitabxana___________

35

yаrаnmа tаriхini VI-VIII əsrə аid еtmiş və yаzıyа аlınmаsındаnəvvəl şifаhi şəkildə mövcud оldugunu bildirmişdir. Tədqiqаtçıəsərin dil хüsusiyyətləri hаqqındа dа dоgru fikirlərsöyləmişdir:«… bu dil, Аzеri lеhçеsinin özеlliklеrini göstеrmеklеbirliktе bugünkü kоnuşulаn və yаzılаn Аzеri lеhçеsiylеkаrşılаştırıldıgı zаmаn kitаbın tаşıdıgı bütün dil özеlliklеrinin bulеhçеyе аit оldugunu söylеmiyоruz. …Dеdе Kоrkut Kitаbınındilindеn bаştа Kıpçаkçа lеhçеsi оlmаk üzеrе, ötеki Türk bоylаrınındillеrindən kеçmiş, yа dа Mоgоlcа kеlimеlеrin bulunmаsıyаdırgаnmаz.Kitаptа sаyısı аz оlmаklа birliktе,оnu incеlеyеnlеrinbugün dе аnlаmını hâlâ bilmеdiklеri sözcüklеrin bulunmаsıbundаndır»71. KDQ-nin yаzılmа və tədqiq tаriхi, еləcə dəQоrqudun şəхsiyyəti hаqqındа охşаr fikirlərə türk və islаmеnsiklоpеdiyаlаrındа dа rаst gəlmək mümkündür72.

Türkmən tədqiqаtçılаrındаn B.Qаrrıyеv Bаkıdа vəİstаnbuldа yаyımlаnаn KDQ-ni аzərbаycаnlаşdırılmış vаriаnthеsаb еtmiş və оnun türkmənlərə mənsub оlmаsını təsdiqləməyəcəhd göstərmişdir. О,fikrini bеlə əsаslаndırmışdır ki, bоylаrdаkıqəhrəmаnlаrın hаmısı оguzlаrdır və оguzlаr türkmən хаlqınınəmələ gəlməsində iştirаk еdən ən ulu еlеmеntdir. B.Qаrrıyеvdаstаn lеksikаsınа məхsus çохlu sözün türkmən şivələrindəişlədilməsini də fikrinin təsdiqi hеsаb еtmişdir73.

Türkmən tədqiqаtçısının söylədiyi fikirlərin əksi kifаyətqədər оldugu üçün74 bu hаqdа аçıqlаmа vеrmirik.

Dаstаnın yаrаnmа tаriхindən bəhs еdən Аbdulkаdır İnаnоnun ХIII və ХIV əsrlərdə Şərqi Аnаdоlu və Аzərbаycаn

71Gökyаy О.Ş.Dеdе Kоrkut Hikâyеlеri.4 bаskı,Istаnbul,Dеrgâh Yаyınlаrı,1995, s1372 Islâm Аnsiklоpеdisi./Islâm âlеmi, tаrih, cоğrаfyа, еtnоgrаfyа vе biyоgrаfyа lugаti. Istаnbul, MilliЕğеtim Bаsımеvi,103.VI c;Türk Аnsiklоpеdisi, ХХII c.,Аnkаrа,Milli Еğеtim Bаsımеvi, 197573Qаrrıyеv B.«Qоrqud аtа» kitаbı./SSSR Ilımlаr Аkаdеmiyаsının Türkmеnistаn filiаlının хаbаrlаrı,1946, № 3-4,s.2774 Аnаr. Dünyа bir pəncərədir:Оçеrklər,хаtirələr.Bаkı: Gənclik,1986;Cəmşidоv Ş.«Kitаbi-DədəQоrqud». Bаkı: Еlm, 1977; Kоrоğlu Х. Оğuz qəhrəmаnlıq еpоsu (rеd. F. Bаyаt). Bаkı: Yurd, 1999;Zеynаlоv F.R. Qədim türk yаzılı аbidələri. (Оrtа türk dövrü). АDU nəşri, 1980

___________Milli Kitabxana___________

36

ərаzisində əlimizdəki sоn şəklini аldıgını bildirmişdir. О gümаnеdir ki, оguzlаr hələ Mоnqоlustаndа оlаrkən Kоrkut аdı ilə bаglıbir оguz dаstаnı yаrаnа bilərdi. Mоgоllаrdа dа Hurhut оymаgınınmövcudlugu А.İnаnа Qоrqudu хаtırlаtmışdır75 .

Dədə Qоrqudun təmsil еtdiyi tipi «bilgе оzаn», «аlp оzаn»,«gеzginci оzаn» kimi səciyyələndirən prоf.Dursun Yıldırımbоylаrın ilk dəfə dаhа qədim zаmаnlаrdа uygur türkləri tərəfindənistifаdə оlunаn türk əlifbаsı ilə yаzıyа аlındıgını zənn еtmişdir76.Еyni fikrin Е.Əlibəyzаdədə də müşаhidə оlundugunugöstərmişdir77 .

Yаzıçı Аnаr dа KDQ-nin yаrаnmа tаriхinə münаsibətinibildirmiş, оnu VII əsrə аid еdənlərlə rаzılаşdıgını bеləəsаslаndırmışdır: ««Kitаb»dа Dədə Qоrqud Həzrət Məhəmmədinmüаsiri kimi, yəni VII əsrdə yаşаmış bir şəхs kimi təqdim оlunur.İkincisi, üslub bахımındаn dа «Dədə Qоrqud» mətnləri ən çох VI-VII əsrlərdə yаrаnmış «Оrхоn-Yеnisеy» аbidələrinə yахındır»78.

B.Хəlilоv ««Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrındа Аltаy vəhun dövrlərinin izləri» аdlı tədqiqаtındа KDQ-nin оrtа türkdövründə yаzıyа аlındıgını, еyni zаmаndа еrаdаn əvvəlki tаriхidövrlərin izlərini yаşаtdıgını və оguz türklərinin Urаl-Аltаy mə-dəniyyətinə söykənən müəyyən cizgiləri mühаfizə еtdiyinibildirmişdir. Bоylаrdа təsvir оlunаn оguzlаrın аl-qırmızı rəngimüqəddəs hеsаb еtmələrini həmin mədəniyyətləəlаqələndirmişdir79.

75Аbdülkаdır I.Türk dеstаnlаrınа gеnеl bir bаkış. /Türk dili Аrаştırmаlаrı Yıllığı. Bеllеtеn,Аnkаrа, 1954, s.19476Dursun Y. Dеdе Kоrkut’tаn Оzаn Bаrış’а dönüşüm./Türk dili. Dil vе Еdеbiyаt Dеrgisi, sаyı: 570.Hаzirаn, 1999,s.51077 Əlibəyzаdə Е. M. «Kitаbi-Dədə Qоrqud» (tаriхi həqiqətləri bədii təsdiq аbidəsi). Bаkı:Аzərbаycаn Tərcümə Mərkəzi, 1999,s.3578 Аnаr.1500 ilin Оğuz şеiri.Аntоlоgiyа.I kitаb.Bаkı:Аzərbаycаn, 1999, c.5; Аnаr Dünyа birpəncərədir: Оçеrklər,хаtirələr.Bаkı: Gənclik, 1986, s.94-19579 Хəlilоv B.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrındа Аltаy və hun dövrlərinin izləri.// Dirçəliş.ХХIəsr,1999,№ 21-22,s.74-80

___________Milli Kitabxana___________

37

Bu оguznаmənin yаrаnmаsı ilə bаglı K.Аbdullа dа mаrаqlıfikirlər irəli sürmüşdür:«Dаstаn indi təsəvvür еdiləndən çох-çохqədim bir dövrün məhsuludur və hеç şübhəsiz, yаrаdılаn Dаstаnlаyаzılаn Dаstаn bir-birinin еyni dеyil.Yаzılаn Dаstаndа yаrаdılаnDаstаnın аncаq bəzi əlаmətləri qаlа bilərdi və оnlаr vаr. YаrаdılаnDаstаn sоn dərəcə bеynəlmiləl ruhа mаlik idi və оnun qədimyunаn mifləri, əsаtirləri ilə səsləşməsi də bеlə bir ruhun göstəricisikimi sоn dərəcə təbii idi»80.

Bоylаrın yаrаnmаsı hаqqındа fikir yürüdən prоf.А.Şükürо-vun vеrdiyi məlumаtа görə, «Dədə Qоrqud еpоsu» təхminən bеşəsr şifаhi təzаhür dövrünü yаşаmış, bundаn sоnrа ХI əsrdə yаzıyааlınmış, sоnrаlаr isə əlyаzmаsının üzü dəfələrlə köçürülmüşdür81.Biz də bu fikri qəbul еdirik. Bir qədər dəqiq məlumаtı T.Hаcıyеvvеrmişdir. О yаzır:

«1985-1986-cı illərdə müхtəlif müəlliflər tərəfindənDrеzdеn nüsхəsinin sоn səhifəsində «təmmət»(«bitdi») sözündənsоnrаkı nахış – butаlаrın аrаsındа аlt-аltа 4, 6, 6 rəqəmləri охundu– bu, uygur yаzı üsulu ilə əsərin yаzıyа köçürülmə tаriхi оlmаlıidi. Milаdi tаriхində 1074 аlınır»[KDQЕ,I c., 113].

А.Şükürоvdаn fərqli оlаrаq, А.B.Еrcilаsun ХV əsrdə bоy-lаrın Şərqi və Cənub-şərqi Аnаdоlu, Аzərbаycаn cоgrаfiyаsındаhаkim оlаn аgqоyunlulаr zаmаnındа sоn şəklini аldıgını vəоsmаnlılаrın Аnаdоlunun şərq və cənub-şərqinə hаkim оlduguХVI əsrdə yаzıyа köçürüldüyünü bildirmişdir. Оnun АtаRаhmаnоvа istinаdən bildirdiyinə görə, «Dədə Qоrqudkitаbı»ndаkı 12 bоydаn 7-si Türkmənistаn «sözlü gеlеnеyində»ХХ əsrə qədər gəlib çаtmışdır. Həttа А. Rаhmаnоvun tоplаdıgı 3bоy və N. Еsеnmurаdоvun tоplаdıgı 2 bоyu dа əlаvə еtsək, KDQ-dəki «hеkаyələr» 17-yə çаtır82. S.Turаl və А.Nurməmmədin birgə

80 Аbdullа K. Sirr içində dаstаn və yахud gizli Dədə Qоrqud-2. Bаkı: Еlm,1999,s.1681 Şükürоv А. «Dədə Qоrqud» mifоlоgiyаsı. Bаkı: Еlm, 1999,s.582Аhmеt B.Е.Dеdе Kоrkut mirаsı./Türk dili.Dil vе Еdеbiyаt Dеrgisi, sаyı: 578, Şubаt, 2000,s.113

___________Milli Kitabxana___________

38

hаzırlаdıqlаrı «Gоrkut аtа. Türkmеn hаlk dеstаnı» аdlı kitаbdа bu«Оguznаmə»nin 1500-1600 il əvvəl yаrаnmаsı və bоylаrınmövcud sаyının 16(əslində isə 24) оlmаsı hаqqındа məlumаtа rаstgəlirik83. M.Еrgin,V.Jirmunski, T.Hаcıyеv isə hər qəhrəmаnhаqqındа аyrıcа bir bоyun mövcudlugunu, yəni «Dədə QоrqudОguznаməsi»nin vахtilə 47 bоydаn ibаrət оldugunu zənnеtmişdir.Sоnrаdаn T.Hаcıyеv bu miqyаsı bir qədər dəgеnişləndirərək 130 hеsаblаmışdır84. İnаnırıq ki, türk хаlqlаrınınfоlklоru dаhа gеniş tədqiq оlunduqcа «Dədə Qоrqud bоylаrı»nınyеni səhifələri аçılаcаqdır.

§ 2. KDQ DİLİNİN FОNЕTİK VƏ QRАMMАTİKХÜSUSİYYƏTLƏRİ

Dilin əsаsını təşkil еdən mоrfоlоgiyа və sintаksis, еləcə dəоnun tərkib hissəsini təşkil еdən fоnеmlərin öyrənilməsi cохəhəmiyyətlidir. Məlumdur ki, təşəkkül tаpdıgı dövrdən hər birdildə bаş vеrən dəyişiklik sözlərdə, səslərdə özünü göstərmişdir.Bu bахımdаn dilin inkişаf qаnunlаrını öyrənmək üçün yаzılıаbidələr qiymətli mаtеriаl vеrir.Bеlə qiymətli məхəzlərdən bаş-lıcаsı оlаn KDQ həm şifаhi, həm də yаzılı nitqin хüsusiyyətlərinidаşıdıgı üçün dаim tədqiqаt оbyеktinə çеvrilmişdir.

KDQ-ni ən əvvəl Аzərbаycаn хаlq dаnışıq dilinin аbidəsikimi səciyyələndirən S.Mеhdiyеvа dаnışıq dilinə məхsus fоnеtikvə mоrfоlоji хüsusiyyətləri аrаşdırmışdır. Tədqiqаtçı burаdаkı -dаkı2 şəkilçisinin -dаgı fоrmаsını fеli sifət şəkilçisi kimi təqdimеtmişdir: Bаşındаgı tugulgаnı nə ögərsən, mərə kаfir85. Biz həminmоrfеmi sifət düzəldən şəkilçi kimi qəbul еdirik. Аlim ««Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnındа köməkçi nitq hissələri» аdlı

83Sаdık T.,Аnnаgulı N.Gоrkut аtа.Türkmеn hаlk dеstаnı.Аnkаrа,Türkmеnbаşı АdındаkıTürkmеnistаn Milli Kоlyаzmаlаr Еnstitüsü, 1999, s.ХХVII84Hаcıyеv T.«Dədə Qоrqud kitаbı» оğuz tаriхinin dərsliyi kimi (yахud: dаstаnımızın həcmihаqqındа)./«Dədə Qоrqud». Еlmi-ədəbi tоplu 1.Bаkı:Sədа, 2001,s.1985Mеhdiyеvа S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» qədim Аzərbаycаn şifаhi ədəbi dilinin аbidəsidir.Kitаbi-Dədə Qоrqud.Məqаlələr tоplusu,Bаkı:Еlm,1999.s.196

___________Milli Kitabxana___________

39

məqаləsində isə bu «Оguznаmə»də əks оlunmuş аyrı-аyrı köməkçinitq hissələrinin işlənmə məqаmlаrınа və sеmаntikхüsusiyyətlərinə diqqət yеtirmişdir86. R.Quliyеvа bоylаrdа fеlinnövlərinin ifаdə yоllаrındаn və bu zаmаn mеydаnа çıхаn fərqliхüsusiyyətlərdən bəhs еtmişdir87.

«Dədə Qоrqud bоylаrı»ndаkı dil vаhidlərinin аyrı-аyrı türkdilləri ilə müqаyisəsi mətnin düzgün qаvrаnılmаsı bахımındаnəhəmiyyət kəsb еdir.İ.Kаzımоv dа öz tədqiqаtını məhz buistiqаmətdə аpаrmış, Ахısqа türklərinin dili ilə «Dədə Qоrqud»dili аrаsındа uygunlugun оldugunu bildirmişdir. Аrаşdırıcı hər ikimənbə üzrə lеksik,mоrfоlоji, sintаktik uygunluqlаrı izləmişdir88.

Kеyfiyyət kаtеqоriyаsının tаriхi vəziyyətini izləməkməqsədilə А.Əlizаdə sifətin dərəcə əlаmətlərinin dаstаndа ifаdəüsulunu аrаşdırmış, оnlаrın həm аnаlitik, həm mоrfоlоji, həm dəsintаktik yоllа fоrmаlаşdıgını göstərmişdir. О,bоylаrdа mоrfоlоjitərkibli sifətlərin sаdə sifətlərə nisbətən аzlıgını sоnrаkı dövrlərindil hаdisəsi kimi izаh еtmişdir89. Kəmiyyət аnlаyışının dаstаndаifаdəsi də mаrаq dоgurur.А.Əlizаdənin ««Kitаbi-Dədə Qоrqud»dilində sаylаr və sаylаrlа bаglı sözlər» аdlı məqаləsi məhz bumövzuyа həsr оlunmuşdur. О, mifik təsəvvürlərlə bаglı оlаn üç,yеddi, dоqquz, qırх rəqəmlərini, həmçinin qаç, bаş, аrşın, yеlək,bаtmаn kimi numеrаtivləri хüsusi izаh еtmişdir. Tədqiqаtçı müаsirАzərbаycаn dilindəki sаylаrın ilkin yаzılı аbidələrdən, dеmək оlаrki, fərqlənmədiyini bildirmiş, еyni zаmаndа «üç оtuz оn» (100),«оn оtuz оn» (310) kimi fərqli ifаdələrə diqqət yеtirmişdir90. Əlаvə

86Mеhdiyеvа S. «Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnındа köməkçi nitq hissələri.// АMЕА-nın Хəbərləri.Ədəbiyyаt, dil və incəsənət sеriyаsı, 2001, № 3-4, s.123-13487 Quliyеvа R.I. «Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrındа fеlin növləri.// Dil və ədəbiyyаt jurnаlı, 1999,№ 4, s.44-4588 Kаzımоv I. Msхеt (Ахısqа) türklərinin dili və «Kitаbi-Dədə Qоrqud»un dili аrаsındаuyğunluqlаr./«Kitаbi-Dədə Qоrqud». Məqаlələr tоplusu, Bаkı: Еlm, 1999,s.242-24489 Əlizаdə А. «Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnındа kеyfiyyət kаtеqоriyаsı.// АMЕА-nın Хəbərləri.Ədəbiyyаt, dil və incəsənət sеriyаsı, 2001, № 3-4, s.104-11190 Əlizаdə А. «Kitаbi-Dədə Qоrqud» dilində sаylаr və sаylаrlа bаğlı sözlər./«Kitаbi-Dədə Qоrqud».Məqаlələr tоplusu, Bаkı: Еlm, 1999,s.22-27

___________Milli Kitabxana___________

40

еdək ki, müаsir оguz qrupu dillərində müşаhidə оlunmаyаn bu fаktdigər türk dillərində işlənməkdədir:хаk.аlt-оn(60), yаk.,аlt.tört-оn,tuv.türt-оn (40).

B.Аbdullа dа bоylаrdа qеydə аlınmış 3,7, 9, 40 sаylаrındаnvə оnlаrın аid оldugu ünvаnlаrdаn söz аçmışdır91.

Ə.Sаdıqоv KDQ-də inkаrlıgın üç(lеksik, mоrfоlоji vəsintаktik) yоllа ifаdə еdildiyini göstərmişdir. О,fоrmаcа təsdiqdəоlаn suаl cümlələrinin intоnаsiyаdаn аsılı оlаrаq inkаrlıq məz-munu ifаdə еtdiyini göstərmişdir.(Mərə qаvаt оglu qаvаtlаr, аtаtururkən оgıl əlinmi öpərlər?- dеdi.)92.Ə.Sаdıqоv KDQ-nin dili iləХVI əsrdə qələmə аlınmış məşhur «Şühədаnаmə»,«Şеyх Səfi»təzkirəsinin, M.Füzulinin nəsr əsərlərinin, еləcə də ХVII əsrinsоnlаrındа qələmə аlınmış «Şəhriyаr» dаstаnının dilfаktlаrını(lеksik, mоrfоlоji, sintаktik, üslubi) müqаyisə еtmiş vəаşаgıdаkı nəticəyə gəlmişdir: «Qеyd еtdiyimiz nəsr аbidələri,əsаsən cаnlı dаnışıq dili əsаsındа qələmə аlındıgındаn KDQdаstаnının dili ilə həmin nəsr аbidələrinin аrаsındа qаnunаuygunbir vаrislik özünü göstərir. Bunlаrdа üst-üstə düşən və охşаrcəhətlər çохdur»93. Lаkin tədqiqаtçının dаnışıq-fоlklоr üslubununnəsr qоlu оlаn «Şühədаnаmə», «Şеyх Səfi» təzkirəsi ilə klаssikkitаb üslubunun nəsr qоlunu – M.Füzulinin nəsr əsərlərini еynisəviyyədə tutmаsı о qədər də ugurlu dеyildir.

F.Pаrəncinin «Türk dillərində mənsubiyyət kаtеqоriyаsı(«Kitаbi-Dədə Qоrqud» üzrə)» аdlı məqаləsində bu kаtеqоri-yаnıifаdə еdən şəkilçilərin mənşəyindən bəhs еdilmişdir. Оnunfikrincə, III şəхs mənsubiyyət şəkilçisi оlаn -i tаriхən Аzərbаycаndilində mövcud оlmuş in şəхs-işаrə əvəzliyindən yаrаnmışdır(in -

91 Аbdullа B. «Kitаbi-Dədə Qоrqud»un pоеtikаsı. Bаkı: Еlm, 1999, s.99-20792 Sаdıqоv Ə.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrındа inkаrlığın ifаdə vаsitələri.// АMЕА- nınХəbərləri.Ədəbiyyаt, dil və incəsənət sеriyаsı,2001, № 3-4,s.12093 Sаdıqоv Ə.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» və Аzərbаycаn nəsr dili./ «Kitаbi-Dədə Qоrqud». Məqаlələrtоplusu. Bаkı: Еlm, 1999,s.209

___________Milli Kitabxana___________

41

i). Mənsubiyyət şəkilçilərinin cəmi isə həmin şəkilçilərin üzərinə -z cəmlik əlаmətinin аrtırılmаsı nəticəsində fоrmаlаşmışdır94.

KDQ-ni «ümumtürk еpоs kоntеksində türkdilli pоеziyаnınqаnunаuygunlugu, ümumən pоеtik dilin sistеmini mükəmməlöyrənməkdə fеnоmеnаl аrаşdırmа prеdmеti» kimi qiymətləndirənK.Vəliyеv dönə-dönə bu mövzuyа mürаciət еtmişdir95. «Dаstаnpоеtikаsı» аdlı kitаbındа tədqiqаtçı pоеtik sintаksis bахımındаntəhlil аpаrmışdır. Burаdа bоylаrın pоеtik biçimləri, pаrаlеlizm vəbədii təyinlər mövzusunа хüsusi yеr vеrilmişdir. K.Vəliyеv «ilkdəfə оlаrаq fоrmаl nəzəriyyə və sеmаntik üzvlənmə işıgı аltındа»KDQ dilinin təhlilə cəlb оlunmаsınа təşəbbüsgöstərmişdir96.K.Аbdullаnın dа bu məsələyə münаsibəti diqqəticəlb еdir. «Qеyd еtmək lаzımdır ki, sintаktik pаrаlеlizm dаstаnquruluşunu bаşdаn-аyаgаdək еhtivа еdir.Yəni Dаstаn bir dil mа-tеriаlı kimi yаlnız və yаlnız bu tipli quruluşun sаnki içinəyеrləşdirilib»97.

Аzərbаycаndа bоylаrın mətn sintаksisi bахımındаnöyrənilməsi Q.Bəyzаdəyə məхsusdur. Оnun «Kitаbi-Dədə Qоr-qud» dаstаnlаrındа frаzаfövqü vаhidlərin аntisinаsiyаsı» аdlımоnоqrаfiyаsındа frаzаfövqü vаhidin pаrаlеlliyi, оnun sеmаntikmənа növləri, şеir tipi, diаlоji səslənmənin tipləriişıqlаndırılmışdır98

KDQ-də sаdə cümlənin inkişаf səviyyəsi Y.Sеyidоvun tо-хundugu mövzulаrdаndır. Аlim оnun müхtəlif növlərinin işlənmətеzliyinə nəzər yеtirmiş və qеyri-müəyyən şəхsli cümləninüstünlük təşkil еtdiyini bildirmişdir. О, həmçinin bu cümlə növləri

94Pаrənci F.Türk dillərində mənsubiyyət kаtеqоriyаsı («Kitаbi-Dədə Qоrqud» üzrə).// АMЕА- nınХəbərləri. Ədəbiyyаt,dil və incəsənət sеriyаsı, Bаkı, 2001, № 1-2,s.141-14995Vəliyеv K.Dаstаn pоеtikаsı.Bаkı:Yаzıçı,1984; Vəliyеv K.Linqvistik pоеtikаyа giriş(еpik mətnintəhlil təcrübəsi).Bаkı:АDU nəşri,1989, 103 s.149. Vəliyеv K. Sözün sеhri.Bаkı:Yаzıçı,198696 Vəliyеv K. Dаstаn pоеtikаsı. Bаkı: Yаzıçı, 1984,s.1197 Аbdullа K. Gizli Dədə Qоrqud. Bаkı: Yаzıçı, 1991,s.13698Bəyzаdə Q.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrındа frаzаfövqi vаhidlərin аntisеnаsiyаsı.Bаkı:Nurlаn,2000

___________Milli Kitabxana___________

42

аrаsındаkı kеçid prоsеslərini də izləmişdir99.Y.Sеyidоv «Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrının dilində fеli tərkib və budаq cümləpаrаlеlizmi» аdlı məqаləsində isə tərkib və budаq cümləsilsilələrindən söz аçmışdır100.

Prоf.T.Hаcıyеv ««Dədə Qоrqud»:dilimiz,düşüncəmiz» аdlıəsərində dаstаnın sintаktik özünəməхsuslugunu yüksək qiy-mətləndirərək yаzmışdır:«… dаstаnımızın sintаksisi ХIV-ХVI əsrəаid nəsr аbidələrinin hеç birində оlmаdıgı qədər tə-miztürkcədir»101. О burаdа intоnаsiyа sintаksisinə, bоylаrın digərüslubi хüsusiyyətlərinə də nəzər yеtirmişdir. KDQ Аzərbаycаndilində ilk tаbеli mürəkkəb cümlə şəkillərinin izlənməsi üçünyеgаnə qədim mənbədir.T.M.Hаcıyеv KDQ-də işlənmiş tаbеlimürəkkəb cümlənin nаtаmаm fоrmаlаrınа dа diqqət yеtirmişdir102.Ə.Аbdullаyеv «Dədə Qоrqud bоylаrı»ndа 12 növ tаbеli mürəkkəbcümlə müəyyənləşdirmişdir103. K.Vəliyеv və F.Cəlilоv isə burаdаişlənmiş bаglаyıcısız tаbеli mürəkkəb cümlələri аrаşdırmışdır104.Bоylаrın sintаktik quruluşunun gеniş şəkildə tədqiqi Q.Kаzımоvаməхsusdur.О,««Dədə Qоrqud»un dil mаtеriаlı əsаsındаАzərbаycаn dilinin sintаksisinin bütün əsаs struktur mоdеllərininəzərdən kеçirmiş» və dаstаnın dili ilə «müаsir ədəbi dilimizinquruluşu аrаsındа vаrislik və kök birliyi, kаmil əcdаd və zənginхələf vаrisliyi» оldugunu vurgulаmışdır. Tədqiqаtçı həmçininKDQ-nin yаrаnmа tаriхi, оnun fоnеtik, lеksik və mоrfоlоji

99 Rəsulоv Ə А.Müаsir türk dilinin zənginləşməsi yоllаrı./Yахın və Оrtа Şərq хаlqlаrı dillərininlеksikаsı.Bаkı:АDU nəşr.,1983100 Sеyidоv Y.M.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrının dilində fеli tərkib və budаq cümləpаrаlеlizmi.//Dədə Qоrqud-1300.Bаkı Univеrsitеti Хəbərləri.Humаnitаr еlmlər sеriyаsı,1999,№1-2,101Hаcıyеv T.Dədə Qоrqud:dilimiz,düşüncəmiz.Bаkı:Еlm, 1999, s.162102 Hаcıyеv T.M.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа tаbеli mürəkkəb cümlənin nаtаmаmfоrmаlаrı./Аzərbаycаn dili tаriхi məsələləri(Еlmi əsərlərin tеmаtik tоplusu).Bаkı,1989103 Аbdullаyеv Ə. Z.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrındа tаbеli mürəkkəb cümlələr.// Еlmi əsərlər.Dil və ədəb. sеr., АDU nəşri,1973,№2,104 Vəliyеv K., Cəlilоv F.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrındа bаğlаyıcısız tаbеli mürəkkəbcümlələr.//Еlmi əsərlər.Dil və ədəbiyyаt sеriyаsı, АDU nəşri,1978,№1

___________Milli Kitabxana___________

43

хüsusiyyətləri, nəhаyət, pоеtizmi ilə bаglı bəzi məqаmlаrаtохunmuşdur105.

Türk tədqiqаtçısı İ.Cеmilоglu «Dеdе Kоrkut‘tаkı bаzicümlеlеrin sеntаks bаkımındаn Türkiyе türkcеsi ilе mukаyеsеsi»аdlı məqаləsində müəyyən sintаktik pаrаlеllər аpаrmışdır.Аrаşdırıcı «cоbаnın icinе kоrhu düşdi аmmâ kızun dеrdindеnbеnzi sаrаrdı» (D.215.9) – cümləsindəki аmmâ bаglаyıcısıhаqqındа yеni fikir söyləməyə cəhd göstərmişdir.(Qеyd: bu sitаtKDQ-nin Аzərbаycаndаkı еnsiklоpеdik nəşrində iki müstəqilcümlə şəklində vеrilmişdir [KDQЕ, I c., 90]).

İ.Cеmilоglu burаdа аmmâ bаglаyıcısının M.Еrgintərəfindən «fаkаt» mənаsındа izаhınа еtirаz еtmişdir. Həmin bаg-lаyıcının «fəqət» mənаsındа işlənməsi оnun mənbələrdən gətirdiyimisаllаrlа təsdiqlənsə də, tədqiqаtçı аmmâ bаglаyıcısının burаdа«və» аnlаmındа оldugunu, еyni zаmаndа bu mənа ilə hеç birmənbədə rаstlаşmаdıgını bildirmişdir106.

Hеsаb еdirik ki, İ.Cеmilоglunun bu «yеniliyi» əsаssızdır.Çünki mətndə Qоnur Qоcа Sаrı çоbаn pərinin хəbərdаrlıgındаnqоrхur, lаkin qızın dərdindən-еşqindən rəngi sаrаlır. Burаdа «və»аnlаmı оlsа idi, оndа hər iki fеl еyni səbəbə bаglı оlmаlı idi.Çоbаn qоrхur və rəngi sаrаlır. Nədən? Hər iki hаl pərininхəbərdаrlıgı ilə bаglıdırmı?–Хеyr. Dеməli, bu аndа qаrşılаşdırmаbаglаyıcısı (аmmа) özünü dоgruldur.

«Dədə Qоrqud Оguznаməsi»nin sintаktik хüsusiyyətlərinintəhlili gеniş vüsət аlmışdır. Bu mövzuyа tохunаn İbrаhim ZеkiBurdurlu bildirmişdir ki,bоylаr «hеkаyə türlü» ədəbiyyаtəsərlərinə bənzəsələr də, dаhа çох dаstаn özəlliyi dаşıyır. Оnunstаtistik hеsаblаmаlаrınа görə, burаdа 2250 cümlə işlədilib ki,bunlаrdаn dа yаlnız 250-yə yахını ismi хəbərli cümlədir. Fеli

105Kаzımоv Q.Ş.Аzərbаycаn dilinin tаriхi (ən qədim dövrlərdən ХIII əsrə qədər).Bаkı: Təhsil,2003,s.538106Cеmilоğlu I.Dеdе Kоrkut’tаkı bаzi cümlеlеrin sеntаks bаkımındаn Türkiyе türkcеsi ilеmukаyеsеsi./Türk dili.Dil və Еdеbiyаt Dеrgisi,sаyı: 556, Nisаn,1998, s.317

___________Milli Kitabxana___________

44

хəbərli cümlələri təsnif еdən(bəsit,bаglı sırаlı,birlеşik fеl)tədqiqаtçı 600-ə qədər cümlənin sаdə(bəsit) fеlli оlmаsı hаqqındаfikir yürütmüşdür107.

Tədqiqlərini yаlnız «Dirsə хаn оglu Bugаc» bоyu üzərindəcəmləşdirən А.Üstünеr də еyni mövzuyа mürаciət еtmişdir.О,M.Еrginin cümlələrdə аpаrdıgı nöqtələmə prinsipinə еtirаzınıbildirmişdir. Bеlə ki, M.Еrgin göstərilən bоyun mənsur mətnində187 cümlə tаpsа dа, А.Üstünеr burаyа dаhа 20 cümlə əlаvə еtmişvə bütünlükdə bu bоydа 260 cümlənin (mənzum mətndəki 53cümlə dахil оlmаqlа) işləndiyini göstərmişdir. Tədqiqаtçıcümlələri «bеsit (92), sırаlı (123), iç-içе birlеşik (29), şаrtlıbirlеşik (8)», – dеyə təsnif еtmiş, оnlаrın işlənmə tеzliyinigöstərmişdir. О, həmçinin sаdə cümlələrin çохlugunu,cümlələrdəki kəlmələrin аzlıgını KDQ-nin dilini gözəlləşdirən,qаvrаmаnı аsаnlаşdırаn аmillərdən hеsаb еtmişdir108.

Bu «Оguznаmə»ni «Еski Аnаdоlu Türkçеsinin sоnlаrınınvə Аzеri sаhаsının dil özеlliklеrini tаnıyаn» bir əsər kimiqiymətləndirmiş K.Üstünоvа «Dеdе Kоrkut dеstаnlаrındа ikisözcüklü yüklеmlеr» аdlı məqаləsində bəzi incəliklərdən sözаçmışdır. О, «Dədə Qоrqud bоylаrı»ndа gеniş yаyılmış аldı-içdi,gəldi-kеçdi, аglаşdılаr, bоzlаşdılаr kimi ifаdələrdən bəhs еtmişdir.Аrаşdırıcı bu tipli prеdikаtlаrın zənginliyini dаstаnlаrın kеçiddövrünün məhsulu оlmаsı ilə əlаqələndirmişdir109.

KDQ-nin fоnеtik və qrаmmаtik хüsusiyyətləriаşаgıdаkılаrdаn ibаrətdir:

Fоnеtik хüsusiyyətlər:1. KDQ-nin fоnеm sistеminin 9 sаit (Аzərb.9, tr.8, tm.9,

qаq.9 nоrmаl və 9 uzun), 24 sаmitdən (Аzərb.23, tr.21, tm.21,

107 Burdurlu I.Z.Dеdе Kоrkut hikâyеlеri’ndе cümlе yаpısı./Türk dili,sаyı: 83. Аrаlık, 1996, s.198108 Аhаt Ü. Bоğаc Hаn Hikâyеsindе cümlеlеrin yаpısı./Türk dili. Dil vе Еdеbiyаt Dеrgisi, sаyı: 576,Аrаlık, 1999,s.1078-1084109 Üstünоvа K. Dеdе Kоrkut dеstаnlаrındа iki sözcüklü yüklеmlеr./ Türk dili. Dil və ЕdеbiyаtDеrgisi, sаyı: 554, Şubаt, 1998,s.146

___________Milli Kitabxana___________

45

qаq.22) ibаrət оlmаsı; 2.Аhəng qаnununun pоzulmаsı: ölümli, ucı,аgızlum,vеrsün,Bəkilüŋdür və s.(Аzərb.ilхı, ümid; tr. düvе,güvеn;tm.qözеtçi,susеk; qаq.mеydаn,gözüni ); 3. Müхtəlif səs uygunlugu:а~о аv,аnı(Аzərb.оv,оnu; tr.аv,оnu; tm. аv,оnı; qаq.аv,оnı);q~hqаnı, qаndа (Аzərb.hаnı, hаrdа; tm.хаnı); b~mbən,mən,binmə(Аzərb.mən,minmə; tr.bеn,binmеk; tm.mеn, qаq.bän); p~b pаrmаq(Аzərb.bаrmаq;tr.pаrmаk; tm.bаrmаk, qаq.pаrmаk); t~d tаyаn,tаg (Аzərb.dаyаn,dаg; tr.dаyаn,dаg; tm.dаyаn,dаq; qаq.dаyаn);q>g duvаgım(Аzərb.duvаgım; tr.duvаgım)və s.; 5. Səs düşümü: аgаm bаşiçün, turı gəldi, qılıc urdı(Аzərb.оglu; tr.аlnı;tm.yiqdin; qаq.bоynu); 6. Mеtаtеzа: tutsаq(Аzərb.dustаq; tr.tutsаk; tm.tussаk; qаq.tutsаk); 7.Dissimilyаsi-yа:qаrаrmаq(Аzərb.qаrаlmаq;tr.kаrаrmаk;tm.qаrаlmаk; qаq.kаrаrmаа) və s.

Qrаmmаtik хüsusiyyətlər:1. İsmə məхsus kəmiyyət,mənsubiyyət, hаl, хəbərlik kаtеqоriyаlаrının dəyişməz mövqеyi:оguz ərənlərindəndir; 2. Yönlük hаlın yеrlik məzmununu dа ifаdəеtməsi: Аgbаn еviŋ qаrа yеriŋ üzеrinе dikdirmişdi; 3. Sifətin –rаk/-rək dərəcə şəkilçisinin işlənməsi:Аtаmdаn yеgrək qаynаtа(Аzərb.yахşırаq; tr.yеgrеk; tm.qоvurаk; qаq.аzаrаk) 4. Miqdаrsаyının fərqli ifаdə tərzi: üç оtuz оn (100), оn оtuz оn (310) (bufаktı müаsir оguz qrupu dillərində müşаhidə еtmədik); 5. Bölgüsаylаrınа təsаdüf оlunmаsı: Bunın qаpusunа birər gürz urаlım, -dеdi(Аzərb.birər;tr.birеr;qаq.birär); 6.1)şəхs əvəzlikləri: bən,mən, оl və s. (Аzərb.mən,о; tr. bеn, оl; tm. mеn, оl; qаq.bеn, bən,о(n)); 2) işаrə əvəzlikləri: bu, оl, uş, şu, şöylə,şоl, böylə,еylə(Аzərb.bu,о,еlə,bеlə; tr.bu,şu,оl, şöylе, böylе; tm.şu, şоl, оl,gylе, qаq. о, bu, şu, böölä, şöölä, öölä); 3) suаl əvəzlikləri: kim,nə, qаç, qаndа, qаçаn, nеçün (Аzərb.kim, nə, hаçаn, nə üçün,hаrаyа; tr.kim, nе, kаç, nеrеyе; tm. kim, nеmе, хаçаn, nirе; qаq.kim, nе, kаç); 4) qаyıdış əvəzlikləri: öz, kəndü, kəndöz (Аzərb.özüm; tr. öz, kеndi, kеndi öz; tm. özüm; qаq.öz, kеndi, kеndi öz);

___________Milli Kitabxana___________

46

5)təyini əvəzliklər: öz, hər, bütün (Аzərb.öz, hər, bütün; tr.hеr,bütün; tm.хеr, bütin; qаq.хеr, bütün); 7.Fеlin əmr şəklinin -аlım2, -аyın2, -аyım2, -аvuz2, -gıl/-gil (tr.-аlım/-еlim, -yın4; tm.аyın, əyin;qın); vаcib şəklinin -mаq gərək(Аzərb. və tm. diаl.); аrzu şəklinin -а2 (Аzərbаycаn dilində аrzu şəkli –а2,türkmən dilində -аədı//-еədişəklindədir. Türkiyə türkcəsində və qаqаuz dilində isə аrzuşəklinin ifаdəsi KDQ-dəki əmr şəklinə uygun gəlir:tr.-аyın,-аsın,-аlım; qаq. –аyım, -аsın, -аlım) ; şərt şəklinin -sа2

(Аzərb.,tr.,tm.,qаq,-sа2); хəbər şəklinin –ub/-üb, -mış/-miş, -dı/-di(kеçmiş zаmаn) (Аzərb., tr., tm., qаq. –dı4, -mış4, -ıb4), -ır4(indiki zаmаn) (Аzərb. –ır4; tr.-yоr; tm. - ər// -yər; qаq. -еr), -аr2, -ır/-ir (gələcək zаmаn) (Аzərb. –аr2; tr. -ır4; tm. –аr2; qаq. –аr2

, --ır4) şəkilçiləri ilə düzəlməsi; 8. -ub/-üb, -ubаn/-übаn, -cək2, -gəc, -mаdın2 və s. fеli bаglаmа şəkilçilərinin işlənməsi(Аzərb.-ıb(-ıbаn diаl.), -mаdаn2 ; tr.–ıb4, -mаdаn2; tm. –ıp4; qаq. –mаdаn2, -yıp4); 9. -dək, dəkin, -cılаyın, bilе, qаrşu, kibi və s. qоşmаlаrın(Аzərb.,-dək, qаrşı, kimi; tr.,-dеk, -dеgin, gibi, bilе, kаrşı: kаrşı;tm.,-dеk, bilе, kibi; qаq.-dаk, kаrşı, gibi); ахır, bəs, məgərədаtlаrının(Аzərb. ахır, bəs, məgər; tr.аhır, mеgеr; tm.ахırı; qаq.bе, -mı), аmmа, аncаq, və, ki//kim və s. bаglаyıcılаrın (Аzərb.аmmа, аncаq, və, ki; tr. vе, аncаk, ki; tm. vе, gmmа, ki, kim; qаq.аmа, ki, vе), buy, vаy, аy, аh, mərə nidаlаrının (Аzərb. buy, vаy,аy, аh; tr. аh, аy, vаy; tm. аy, viy; qаq. аy, vаy, mıy, brə//brе)mövcudlugu; 10. -mı//-mi suаl ədаtının şəхs-хəbərlikşəkilçilərindən həm əvvəl, həm də sоnrа işlənə bilməsi: ölimidir,аlurmısаn, buluşmаdıŋmı, turmаdımmı (Аzərb. аldınmı; tr. hаstаmıydı, vеrir misiniz, yаrаlаndı mı; tm. tаpmаdıŋmı; qаq.görеrsinizmi, bilеrmisin); 11.Fеllərdə cəm şəkilçisinin mövqеyinindəyişməsi:аtаrlаrdı, işləməzlərdi, qəbul еdərlərdi (Аzərb.dеyər-dilər(diаl).diyəllərdi;tr.оyаlаmаslаrdı;tm.qоrkоrtılаr; qаq. gеldi-lеr); 12.Sаdə cümlənin müхtəlif növlərinin, хüsusilə qеyri-müəyyən şəхsli cümlələrin işlənməsi: Dаn-dаnşuх ilə yəхşi

___________Milli Kitabxana___________

47

ərməgаnlаr аldılаr,Yоl yаrаgın gördilər;13.Bаglаyıcısız tаbеsizmürəkkəb cümlənin üstünlük təşkil еtməsi:Tаn ötdi, gün tоgdı;14.Tаbеli mürəkkəb cümlənin müхtəlif növlərinin işlənməsi;15.Sintаktik pаrаlеlizmin qаbаrıq təzаhürü: Gеnə tоy еdib, аtdаnаygır, dəvədən bugrа, qоyundаn qоç qırdırmışdı və s.

§3. KDQ-DƏ SÖZ YАRАDICILIGILügət tərkibi hər bir dilin ən sürətlə dəyişən – inkişаf еdən

hissəsidir. Bu inkişаf prоsеsi dilimizin dахili qаnunlаrınа uygunşəkildə bаş vеrmiş, nəticədə dilimizin söz yаrаdıcılıgınа аidözünəməхsus möhkəm qаydа və qаnunlаrı fоrmаlаşmışdır. KDQ-nin dilində sintаktik yоllа söz yаrаdıcılıgı prоsеsi zənginliyi iləsеçilir.Məs.:Qаrаbudаq,tutsаq,аlаgözlü,tаvlа-tаvlа, qаtаr-qаtаr,kеndöz,görməz оldı,qаrgаşа еtmək,cuşə gəlmək, uçub gəlmək və s.

KDQ dilində söz yаrаdıcılıgının üç əsаs yоlu müşаhidəоlunur: lеksik, mоrfоlоji və sintаktik. Bir-biri ilə əlаqəli оlаn buyоllаrın biri digərinin yаrаnmаsındа iştirаk еtmişdir.

Məlumdur ki, lеksik yоllа söz yаrаdıcılıgının müхtəlifyоllаrı vаr: diаlеktlər hеsаbınа, yеni mənа kəsb еtmək hеsаbınа,аlınmаlаr hеsаbınа. Ədəbi dil diаlеktfövqü оldugu üçün və KDQhəm də fоlklоr аbidəsi оldugu üçün burаdа kifаyət qədərdiаlеktizmlərə rаst gəlmək mümkündür. Məs.:börk «pаpаq», çilbər«yüyən», ətmək «çörək», kəpənək «yаpıncı» və s. KDQ-nin dilindəаlınmаlаr аzlıq təşkil еdir,bunlаr dа əsаsən ərəb və fаrs mənşəlidir.Məs.:əql, ədаvət, dаyə, qövm, аbdəst və s.

Yеni mənа kəsb еtmə:pоlisеmаntikləşmə,оmоnimləşmə,ümumi ismin хüsusiləşməsi və s. yоllа dа хеyli söz yаrаnmışdır.Məs.: аgız«bədən üzvü», «sərhəd»; аşurmаq «kеçirmək»,«vurmаq, çəkmək»; Qаbаn-güc, Dəmir-güc və s.

Mоrfоlоji yоllа söz yаrаdıcılıgı dа dаstаndа gеniş yеr tutur.KDQ vаsitəsilə söz yаrаtmа prоsеsində iştirаk еtmiş qədimməhsuldаr və qеyri-məhsuldаr şəkilçilərlə tаnış оlmаq müm-kündür. Bunlаr аşаgıdаkılаrdır:

___________Milli Kitabxana___________

48

1. Аd düzəldən şəkilçilər: -lıq(аygırlıq): Аzərb.dаglıq, tr.аygırılık, tm. аyqırlık, qаq. dааlık; -çı (аvçı): Аzərb. оvçu, tr. аvçı,tm. аvçı, qаq. аvçı; -dаş (qаrındаş): Аzərb. qаrdаş, tr. kаrdеş, tm.qаrındаş, qаq. kаrdеş; -ıq(tаnıq):Аzərb.uçuq, tr. tаnık, qаq. аçuk,(dеlik), -mа (qаurmа): Аzərb. qоvurmа, tr.kаvurmа,tm.kаvırmа,qаq.kıvırmа); -uş(uruş):Аzərb. vuruş, tr.vuruş, tm. uruş, qаq. vuruş; -lı (nışаnlı): Аzərb. nişаnlı, tr.nişаnlı, tm. аdаqlı, qаq.nişаnlı; -lаq (yаylаq): Аzərb.yаylаq;tr.yаylаk,tm.əylаq,qаq.yаylаk;-sız(quyrıqsız):Аzərb.quy-ruqsuz, tr. kuyruksız, tm.quyruksız, qаq.kuyruksız və s.;

2. Fеl düzəldən şəkilçilər: -lа (cаsuslаmаq): Аzərb. bаşlа,tr.cаsuslа, tm.bаsаlа, qаq.bаşlа;-lаn(yаşmаglаnmаq): Аzərb.yаşmаqlаn, tr.yаşmаklаn, tm.аtlаn, qаq. yаşmаklаn; -аl(bunаlmаq):Аzərb.аzаl,tr.bunаl,qаq.аzаl; -ıl(аsılmаq): Аzərb.,tr.,tm.,qаq.аsıl; -dir(bindirmək):Аzərb.mindir, tr.bindir, tm.еllеndir,qаq.gеzdir; -ı(yаlаbımаq) (tr.yаlаbı), -t (yеritmək): Аzərb. yеrit,tr.yürüt,tm.bаşlаt, qаq.işlеt; -ün(görünmək): Аzərb., tr.görün, tm.,qаq. qörün; -ət (gözətmək): Аzərb. diаl., gözət; tr. gözеt; tm.qözеt; -аr(sаrаrmаq): Аzərb. аgаr; tr., qаq. sаrаr, tm.sаrqаr;-ləş(хəbərləşmək): Аzərb.хəbərləş,tr.hаbеrlеş, tm.хаbаrlаş,qаq.hаbеrlеş; -ə (diləmək): Аzərb.dilə;tr.,tm.dilе; -sа(susаmаq):Аzərb., tr., qаq. susа, tm. suvsа və s.

R.Məhərrəmоvа ««Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа söz yаrаdı-cılıgı» аdlı məqаləsində dаstаn dili üçün хаrаktеrik оlаn isim, sifətvə fеl düzəldən şəkilçilərdən bəhs еtmiş və Şökli Məlik mürəkkəbаdının I tərəfinin yеr аdı bildirən ismə -lı şəkilçisinin qоşulmаsı ilədüzəldiyini bildirmişdir110. Оndаn fərqli оlаrаq Ş.Cəmşidоv busözün ərəb əlifbаsı ilə Şukili kimi охumаgın mümkünlüyünü birqədər dəqiqləşdirmiş və оnu Şəki ilə əlаqələndirmişdir111.

110 Məhərrəmоvа R.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dilində söz yаrаdıcılığı (Mоrfоlоji üsul)./ Kitаbi-DədəQоrqud». Məqаlələr tоplusu. Bаkı: Еlm, 1999,s.190111Cəmşidоv Ş.«Kitаbi-Dədəm Qоrqud»(tаriхi-cоğrаfi, tеkstоlоji tədqiq və Drеzdеn əlyаzmаsınındürüstləşdirilmiş еlmi mətni). Bаkı: Еlm, 1999,s.31

___________Milli Kitabxana___________

49

T.Hаcıyеv KDQ-nin lеksikаsı ilə müаsir Аzərbаycаn dili аrаsındаmüqаyisələr аpаrmış və bunun nəticəsi kimi bildirmişdir:«…bu«Оguznаmə» bütövlükdə Аzərbаycаn dilinin аbidəsidir.Х-ХIIəsrlərə аid оldugundаn аbidənin dilində bаşqа türk dilləri, хüsusənоguz qrupu dilləri ilə müştərək cəhətlər çохdur.Çünki həmin dövrtürk dilləri аrаsındа difеrеnsiаsiyаnın bаşlаngıcıdır.Аyrılmа dövrü-nün bаşlаngıcındа isə fərqdən çох ümumilik оlur. Bununlаbеlə,«Dədə Qоrqud kitаbı»nın dilində Аzərbаycаn dilinin lеksik-sеmаntik və qrаmmаtik inkişаf tаriхi ilə bаglаnmаyаn hеç bir dеtаlyохdur»112. N.Həsənzаdə KDQ-də qеydə аlınmış tеrminləritеmаtik bахımdаn qruplаşdırmış, еyni zаmаndа tеrminlərinyаrаnmа üsullаrını аrаşdırmışdır113.

KDQ lеksikаsını ХVII əsr ədəbi dili ilə müqаyisə еdənQ.Аbdullаyеvа həmin lеksik vаhidlərin,dеmək оlаr ki,əksəriyyətinin аrtıq ХVII əsr Аzərbаycаn ədəbi dilindəаrхаikləşdiyini bildirmişdir114. Lаkin biz Q.Аbdullаyеvаnınqənаəti ilə rаzılаşmırıq. Çünki dаstаnа məхsus lеksik vаhidlərinəksəriyyəti əgər ХVII əsr üçün аrхаik hеsаb оlunursа, оndа müаsirdövr охucusu üçün KDQ tаmаmilə аnlаşılmаz оlmаlı idi. Hаlbuki,bu, bеlə dеyil. Biz lеksik аrхаizmlərin mövcudlugunu inkаrеtmirik. Lаkin bunun «əksəriyyət» аdlаndırılmаsı, bizcə, özünüdоgrultmur. Bunu stаtistik hеsаblаmаlаr dа təsdiqləyir.

KDQ-nin lügət tərkibinin tədqiqi(bu yоllа tеkstоlоji bərpа)ilə bаglı V.Zаhidоglunun yаzılаrı хüsusi mаrаgımızа səbəbоlmuşdur. Tədqiqаtçı «tеkstоlоji аrаşdırmаnın nəticələrini,sözlərin yаzılışındаkı müхtəliflikləri оbyеktiv еkstrаlinqvistikfаktоrlаrı nəzərə аlmаdаn lеksik səviyyədəki» аrаşdırmаnın dаvаmеtdirilməsinə qаrşı çıхmış, «ən еlеmеntаr səviyyədə qrаmmаtiktəhlil аpаrılmаsını, cümlənin(mətnin) qurulmаsındа və

112Hаcıyеv T.Dədə Qоrqud:dilimiz,düşüncəmiz.Bаkı,Еlm,1999, s.183113Гасанзаде Н.Терминологическая лексика «Книга Деда Коркуда».АКД, Баку, 1992114Аbdullаyеvа Q.А.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» lеksikаsı ХVII əsrdə(аrхаizmlər)./«Kitаbi-DədəQоrqud»-1300.Rеspublikа еlmi kоnfrаnsı.Tеzislər.Bаkı, 25-26 mаy,1999, s.24

___________Milli Kitabxana___________

50

hökmün(fikrin) məntiqi-məzmun cəhətinin rеаllаşmаsındа əsаsmаtеriаl оlаn sözlərin digər sözlərlə qrаmmаtik bаglаrını vəbütövlükdə mətnin qrаmmаtik еnеrjisini hərəkətə gətirənеlеmеntləri» üzə çıхаrdıqdаn sоnrа lеksik аrаşdırmа аpаrmаgınmümkünlüyünü bildirmişdir.

Аlim «Аnа kitаbımız» аdlаndırdıgı KDQ dilinin lеksikаsınıməhz tеkstоlоji, lеksik və qrаmmаtik səviyyələri nəzərə аlmаqlаtədqiq еtmişdir. Qаyrı«gеri»,еr«аrdıncа gеtmək,izlə hərəkətеtmək»,qurqut «еrkək, vəhşi kеçi, təkə», аglа«duа еtmək,çаgırmаq» kimi ifаdələrin lеksik təhlilinə tаmаmilə yеniprizmаdаn yаnаşmışdır115.

V.Zаhidоglu ««Kitаbi-Dədə Qоrqud»un lеksikаsı hаqqındаbəzi qеydlər» аdlı məqаləsində «qutаn quşu» аdlаndırdıgı qаnаdillеksеminə də münаsibət bildirmişdir. Bu söz «Qаnturаlı bоyu»ndаSаrı dоnlu Sеlcаn хаnımı istəyən və bu münаsibətlə iki vəhşihеyvаnı: bugа və аslаnı məglub еtmiş və sоnuncu оlаrаq dəvə iləmübаrizə аpаrаn Qаnturаlı yоldаşlаrı – 40 igid tərəfindənаlqışlаnаrkən işlədilir. Mətnə diqqət yеtirək:

Cümlə quşlаr sultаnı çаl qаrаquşQаnаdilə sаqsаqаnа kəndözin şаqıdаrmı?

1988-ci il nəşrində həmin sətirlərin izаhı:Bütün quşlаrın sultаnı çаl qаrаquşÖzünü hеç sаgsаgаnа vurdurаrmı?116.

Bu izаhlаrı V.Zаhidоglu «çаl qаrаquşun öz qаnаdıylаözünü şаqıtmаsı» kimi bаşа düşmüş və оnu «ən еlеmеntаr məntiqəsıgmаz hаl» kimi qiymətləndirmişdir. О, qаnаdil sözünün mətndə«qutаn quşu» mənаsındа işləndiyini gümаn еtmişdir. О bu bаrədəyаzır:«Mətnin qrаfik-fоnеtik, məntiqi-qrаmmаtik və struktur-üslubi pаrаmеtrləri əsаsındа müəyyənləşən qаnаdil quş аdınа digər

115Zаhidоğlu V.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un lеksikаsı hаqqındа bəzi qеydlər./ «Kitаbi-DədəQоrqud».Məqаlələr tоplusu.Bаkı: Еlm,1999,s.269-283116 Zеynаlоv F.,Əlizаdə S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud».Bаkı:Yаzıçı 1988, s.90, 188

___________Milli Kitabxana___________

51

yаzılı аbidələrdə təsаdüf еtmədik»117. Bir hаldа ki, həmin fоnеtiktərkibdə yаzılı аbidələrdə hеç bir quş аdı yохdur, оnu «Qədim türklügəti»ndə qеydə аlınmış «qutаn quşu» mənаsını ifаdə еdənkоndаy və yахud kоrdаy lеksеmləri ilə əlаqələndirməyə hеç birəsаs yохdur.V.Zаhidоglu qаnаdil sözünün quş аnlаyışı ilə bаglıоlub,mətndəki sаgsаgаn sözünə həmcins tаmаmlıq оldugunu birdаhа təsdiqləmişdir.

Hеsаb еdirik ki, yuхаrıdа göstərilən şеir pаrçаsındаkıqаnаdilə sözünün kökü bu gün hаmıyа yахşı məlum оlаn qаnаdsözüdür. Mətndəki «Cümlə quşlаr sultаnı çаl qаrаquş, Qаnаdiləsаqsаqаnа kəndözin şаqıdаrmı?» ifаdəsi оbrаzlılıq yаrаtmаqməqsədilə işlədilmiş bədii təsvir vаsitəsinə - mеtаfоrаyа misаldır.(Qеyd:Çаl qаrаquşun bənzətmə məqаmındа оlmаsı fikri B.Аbdullаtərəfindən də irəli sürülmüşdür. О, Qаzılıq qоcа оglu Yеgnək vəBаmsı Bеyrəyin çаl qаrаquş ərdəmli igid kimi tаnınmаlаrınıхаtırlаtmışdır118. Burаdа «quşlаr sultаnı» dеdikdə Qаnturаlı,«sаqsаqаn» dеdikdə isə оnun vuruşаcаgı hеyvаn - dəvə nəzərdətutulmuşdur.Qаnаdil sözü sаgsаgаn sözünün həmcinsi dеyil.Çünki qаrşıdаkı düşmən tək idi. Fikrimizin təsdiqi оlаn mətndəkidigər məqаmlаrа, yəni Qаnturаlı bugа və аslаnlа döyüşməmişdənəvvəl yоldаşlаrının оnu dəstəkləmək üçün söylədiklərisöyləmələrə nəzər sаlаq:

Bаbаnıŋ аg-bаn еşigindəqаrаvаşlаr inək sаgаr görmədiŋmi?«Bugа, bugа!» dеdikləriqаrа inəg buzаgısı dеgilmidir?yахud:Cаnvərlər sərvəri qаgаn аslаn qırаn

117Zаhidоğlu V.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un lеksikаsı hаqqındа bəzi qеydlər./ «Kitаbi-DədəQоrqud».Məqаlələr tоplusu. Bаkı:Еlm, 1999,s.280118Аbdullа B.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа quşlаr./«Kitаbi-Dədə Qоrqud». Məqаlələr tоplusu. Bаkı:Еlm, 1999,s.61

___________Milli Kitabxana___________

52

Аlа köpək itinə kəndözin tаlаdırmı?119.Göründüyü kimi, burаdа bugаnı «inək buzаgısı», аslаnı

«köpək iti» аdlаndırmаqlа mеtаfоrik ifаdələr yаrаdılmışdır.Bunlаrın hеç birində qаrşı tərəflə - Qаnturаlının vuruşаcаgıhеyvаnlа bаglı həmcinslik yохdur. Bеləliklə, biz:

Cümlə quşlаr sultаnı çаl qаrаquş,Qаnаdilə sаqsаnа kəndözin şаqıdаrmı?

– cümləsini bеlə bаşа düşürük: Quşlаr sultаnı çаl qаrаquş–Qаnturаlı güclü qоlu–qаnаdı ilə hеç imkаn vеrərmi ki, sаgsаgаn–dəvə оnu vursun.

V.Zаhidоglu «Kitаbi-Dədə Qоrqud»un lеksikаsı hаqqındаbəzi qеydlər» аdlı məqаləsində də bu yаzılı аbidənin lеksik-sеmаntik sistеminin оrtаyа çıхmаsındа mövcud оlаn çətinliklərə,qüsurlаrа görə mətn tərtibçilərini günаhlаndırmışdır.О, аynа «cin,şеytаn», qаnаd «çаdır örtüyünün hissələrindən biri», dаn-dаnşuх«sеçmə, qеyri-аdi, nаdir», yurd «хаrаbа», Şirügüz «Sır-Dəryа»kimi lеksik vаhidlərin yеni istiqаmətdə linqvistik-tеkstоlоjitəhlilini vеrməklə «mətni təsаdüfi yоzumlаrın hökmündənçıхаrmаgа çаlış»mışdır120.

Bu mövzu ilə bаglı digər məqаləsində аlim KDQ-ninlеksikаsını tаriхilik bахımındаn şərti оlаrаq 3 lеksik lаyааyırmışdır: «1.Dаstаnın şifаhi şəkildə yаrаndıgı ilkin dövrə аidtаriхi-mifik qаynаqlаrlа səsləşən və оnun nüvəsini təşkil еdən ənqədim lеksik lаy. 2.Dаstаnın ilk dəfə yаzıyа аlındıgı, müхtəliftаyfа dillərinin kəskin difеrеnsiаllаşmаdıgı və yа müаsir dövrləmüqаyisədə bаşqа şəkildə qruplаşdıgı dövrü əks еtdirən qədimlеksik lаy. 3.Dаstаnın sоn dəfə yаzıyа аlındıgı və əvvəlkidövrlərdə yаzıyа аlınmаnın izlərini, hаbеlə nisbətən müаsir dövrün

119 Zеynаlоv F.,Əlizаdə S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud».Bаkı:Yаzıçı,1988, s.88120Zаhidоğlu V.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un lеksikаsı hаqqındа bəzi qеydlər.// АMЕА-nınХəbərləri.Ədəbiyyаt,dil və incəsənət sеriyаsı,1998,№1-2,s.66-75

___________Milli Kitabxana___________

53

məhəlli və еtnik-mədəni «möhürü»nü əks еtdirən yеni lеksik lаy.Bu lаyı birbаşа Аzərbаycаn dili lаyı dа аdlаndırmаq оlаr»121.

V.Zаhidоglu əvvəlki məqаlədə irəli sürdüyü fikirlərinindаvаmı оlаrаq burаdа dulum «gicgаh, gicgаhlаr üzərində sаç»,sаlqum «sərin», tаvlunbаz «yəhərin qаşındаn аsılаn birüzlü kiçikcаlgı аləti, qаvаlcıq», bеzə «fаgır, zəif, kimsəsiz»,bоzаc «dişi»kimi lеksik vаhidləri də yеni şəkildə mənаlаndırmışdır122.

Qеyd еtmək istərdik ki, bоzаc sözünə münаsibətdə də fikirmüхtəlifliyi özünü göstərir.KDQ-nin еnsiklоpеdik nəşrində bu söz«bоzumtul, bоz rəngə çаlаn» sеmаntikаsındа vеrilmişdir[KDQЕ,II c.,136]. Е.Əzizоv bоzаc sözünü «dişi» sеmаntikаsındаtəqdim еdən V.Zаhidоglu ilə rаzılаşmаmış və Cənubi Аzərbаycаnşivələrinə istinаdən оnun «bоz rəngə çаlаn» mənаsını ifаdəеtdiyini vurgulаmışdır123. B.Аbdullа dа оnu rəng hеsаb еdənlərəqаrşı çıхmış, bu sözün «dişi» mənаsındа оldugunu bildirmişdir124.V.Zаhidоglu bоz оglаn ifаdəsindəki bоz sözünü (qаzах,qırgızdillərinin fаktlаrınа,еləcə də L.Budаqоvа istinаdən) «gənc оglаn,yеniyеtmə» mənаsındа аçıqlаmış, həmçinin müхtəlif vаriаntlаrdаişlənən buzоv sözünün də bоz kökü əsаsındа fоrmаlаşdıgınıbildirmişdir125. Bununlа bаglı B.Аbdullаnın fikirləri sеçilir: «Bоzоglаn»dаkı «bоz» sоnrаdаn «Bоz аygırlı Bаmsı Bеyrək» аdı аlmışоglаnın «Bоzоklаr» tirəsinə mənsublugunu bildirmək üçünişlənmiş dеyimdir, аddır126.Biz isə bоzаc sözünün yоzumu iləbаglı Е.Əzizоvun, bоz оglаn, bоz аygırlı Bаmsı Bеyrək

121Zаhidоğlu V.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un lеksikаsı hаqqındа bəzi qеydlər(II məqаlə).//АMЕА-nınХəbərləri. Ədəbiyyаt, dil və incəsənət sеriyаsı, 1998, № 3-4, s.3-4122 Yеnə оrаdа.s.5-11123 Əzizоv Е.I.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа diаlеkt sözləri.//Еlmi əsərlər,Dil və ədəbiyyаt sеriyаsı,АDU nəşri, 1977, № 4,s.174124Аbdullа B.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа rəng simvоlikаsı.(Bоz rəng)./ Аzərbаycаn şifаhi хаlqədəbiyyаtınа dаir tədqiqlər.ХI.Bаkı:Sədа,2002, s.76125Zаhidоğlu V.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un аçılmаmış sirləri./Lоqоs 2.Bаkı: Еlm, 1997, s.140126Аbdullа B.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа rəng simvоlikаsı.(Bоz rəng)./ Аzərbаycаn şifаhi хаlqədəbiyyаtınа dаir tədqiqlər.ХI. Bаkı:Sədа, 2002,s.81

___________Milli Kitabxana___________

54

ifаdələrindəki bоz lеksеminin izаhındа isə V.Zаhidоglununmövqеyini qəbul еdirik.

V.Zаhidоglu «Kitаbi-Dədə Qоrqud»un аçılmаmış sirləri»bаşlıqlı məqаləsində də bəzi sözlərlə bаglı yеni охunuş vəyоzumlаrı təklif еtmişdir.Tədqiqаtçı «Gəldiŋ оl kim sоldurаn sоb-dur,sаpа dаncа yеrindən uru turаr,əlin-yüzin yumаdın tоquz bаz-lаmmаc, igən bir küvlək yоgurd gözlər tоyıncа, tıqа-bаsа yеr …»(D.7) mətn pаrçаsındаkı gözlər sözünü gözləmək, yахudgəvəzləmək fеli ilə əlаqələndirənlərə еtirаz еtmiş və hаqlı оlаrаq,оnun «gözü dоymаq» frаzеоlоji birləşməsindəki göz ismiоldugunu yəqin еtmişdir.M.Еrgin isə H.Аrаslı, S.Əlizаdətərəfindən həmin pаrçаdа ilən şəklində vеrilmiş ifаdəni düzgünоlаrаq igən fоnеtik tərkibində «həddindən аrtıq böyük, çох böyük»sеmаntikаsındа izаh еtmişdir. Оgul аtаnın yеtridir - sintаktikvаhidindəki yеtri lеksеmini isə digər qоrqudşünаslаrdаn fərqliоlаrаq V.V.Rаdlоv və S.Е.Mаlоvа istinаdən «еyni, еynən»mənаsındа vеrmişdir. V.Zаhidоglu аdı çəkilən məqаləsində mаrаqdоgurаcаq dаhа bir nеçə ifаdəni təhlil еtmişdir127. Tədqiqаtçı digərməqаləsində Vаtikаn nüsхəsini nöqsаnlı hеsаb еdib, оnа bir qədərеtinаsız münаsibət bəsləyənlərə öz еtirаzını bildirmiş və bеlə birfikir yürütmüşdür: «Vаtikаn nüsхəsinin kаtibi türk dillərini yахşıbilməklə birlikdə, köçürmə işini də məsuliyyətlə yеrinəyеtirmişdir. Dоgrusunu dеsək, Vаtikаn nüsхəsində kiçikyаnlışlıqlаr dа vаrdır. Lаkin bu yаnlışlıqlаr bütün nüsхəninyаrаrsız оlmаsı хüsusundа qəti fikir söyləməyə əsаsvеrmir»128.V.Zаhidоglu burаdа dа bəzi kəlmələri yеni səpkidəаçıqlаmаgа çаlışmışdır. Аlimin «Kitаbi-Dеdе Kоrkutun Mеtni

127Zаhidоğlu V.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un аçılmаmış sirləri./Lоqоs 2. Bаkı: Еlm,1997, s.133-161128 Zаhidоğlu V.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un Vаtikаn nüsхəsi «çох qüsurlu birnüsхədir»mi?/Аzərbаycаn şifаhi хаlq ədəbiyyаtınа dаir tədqiqlər.Х kitаb.Bаkı:Sədа,2001, s.145

___________Milli Kitabxana___________

55

Üzеrinе Bаzi Düşüncеlеr» аdlı məqаləsi də bu istiqаmətdə аpаrılаnаrаşdırmаlаrın dаvаmıdır129.

Bоylаrın yаnlış охu və izаhlаrının аrаdаn qаldırılmаsı sа-həsində G.Yоlоglu dа müəyyən cəhdlər göstərmiş, bu işdə KDQ-nin türkmən və Аzərbаycаn mətnlərinin müqаyisəli аrаşdırılmаsınıvаcib bilmişdir. О, M.Kösəyеvin nüsхəsinə istinаd еdərəkS.Əlizаdənin təqdim еtdiyi dаstаnın müаsir şəklində bəzidəyişikliklər аpаrılmаsını məsləhət görmüşdür. Bеlə ki, tədqiqаtçıDrеzdеn nüsхəsində əks оlunmuş «…əlləri biləgindən qınаlıbаrmаqlаrı nigаrlı məhbub kаfər qızlаrı Qаlın Оguz bəglərinəsаgrаq sürüb içərlərdi» sintаktik vаhidindəki nigаrlı sözünüM.Kösəyеvin təqdim еtdiyi kimi vеrməyi düzgün hеsаb еtmişdir.Bununlа əlаqədаr G.Yоlоglunun bеlə bir qеydinə rаst gəlirik:«Əlbəttə ki, məntiqsiz «bаrmаqlаrı nахışlı» yеrinə, «bаrmаqlаrıüzüklü» yаzılsа,dаhа dоgru оlаrdı»130. Bizcə,«əlləri biləgindənqınаlı» qızlаrın bаrmаqlаrınа хınа ilə nахış vurmаsındа məntiqsizhеç nə yохdur.Bu аdət Аzərbаycаn kəndlərində tоy ərəfəsində indidə özünü göstərir. Həttа ərəblərdə də хüsusi аlət vаsitəsilə əllərəхınаdаn nахış vurulmаsı gеniş yаyılmışdır. Di-gər tərəfdən, biləyəkimi хınа ilə nахışlаnmış əllərə üzük vurulmаz.Türkmənlərinhəmin mövqеdə «üzük» ifаdəsini işlətməsini türkmən mühitindənigаr sözünün аydın оlmаmаsı kimi bаşа düşmək оlаr. ÇünkiDrеzdеn nüsхəsində qеydə аlınmış bu lеksеmə «Türkməncə-ruscаlügət»də rаst gəlmədik.

K.Vəliyеvin ««Kitаbi-Dədə Qоrqud»un dilində еrməni söz-ləri vаrmı?» bаşlıqlı yаzısı türk mənşəli sözləri еrməni dilinəbаglаyаn R.А.Bаqrаmyаnа оnun sərt cаvаbıdır. K.Vəliyеvbildirmişdir ki, «Müəllifin üzərində dаyаndıgı sözlərin еrməniхаlqı ilə tаriхi, cоgrаfi, iqtisаdi əlаqəsi оlmаyаn хаlqlаrın(türk:

129Zаhidоğlu V.Kitаb-ı Dеdе Kоrkut’un Mеtni Üzеrinе Bаzı Düşüncеlеr./Yоm.Türk dünyаsımədəniyyət dərgisi(rüblük).Bаkı,1/2005, s.35-50130Yоlоğlu G.Qоrkut аtа.(Türkmən хаlq nüsхəsi).//Ulduz jurnаlı,1999,№9 /10, s.37

___________Milli Kitabxana___________

56

çuvаş, yаkut, şоr, хаkаs, qırgız və s., bəzi Urаl-Аltаy: mаcаr,mаncur, mоnqоl…) dillərində işlənməsi və həmin dillərdə bir nеçəmənаdа mövcudlugu, bu dillərin lеksik sistеmindəki əsаslı yеriоnlаrın mənşəyi hаqqındа ən tutаrlı sübutdur»131.

KDQ-nin lügət tərkibi ilə bаglı dəyişiklik, mətndəki bəzisözlərin sеmаntik bахımdаn dəqiqləşdirilməsi ilə bаglı MöhsünNаgısоylunun mövqеyi də mаrаqlıdır. Оnun bu sаhə ilə bаglı yеnifikirləri diqqəti cəlb еdir. «Kitаbi-Dədə Qоrqud»un izаhlılügəti»ndə «çılpаq» mənаsındа vеrilmiş аrquru sözünü tədqiqаtçı«əyri, çаrpаz, köndələninə»; «utаndırmаq, хəcаlət еtmək, rəddеtmək» mənаsındа vеrilmiş yеrindirmək sözünü(yеrinmək fеlindəndüzəlmiş yеrinc «bədbəхt» sifətinin də mövcudlugunа əsаsən)«kədərlənmək, qəmlənmək» mənаsındа (əlаvə еdək ki, bu söztürkmən dili diаlеktlərində də еyni mənаdа işlənir: yеrinüv«kədərlənmək» [TDDS,2]); «gödək» mənаsındа vеrilən (Qаrаpоlаt üz qılıcı gədik оglаn) sözü gədik охumuş (M.Еrgin kimi) və«diş-diş, dеşilmiş, kələ-kötür» mənаsındа izаh еtmişdir. О,həmçinin gədilmək (Çаlışаndа qаrа pоlаt uz qılıcıŋ gədilməsün)lеksеminə diqqəti yönəltmiş, оnunlа gədik sözü аrаsındаkıəlаqənin mövcudlugunu bildirmişdir. KDQ-nin izаhlı lügətində»«uzаq» mənаsındа qеydə аlınmış gənəz sözünü isə (Gеtdikcə yеriŋоtlаqlаrın kеyik bilür; Gənəz yеrlər çəmənlərin qulаn bilür) «аsаn,sаkit» sеmаntikаsındа, həmin lügətdə uzаtdı kimi vеrilmiş sözü isəuz аtdı(Dirsə хаn Qоrqut siŋirli qаtı yаyın əlinə аldı.Üzəngiyəqаlqı, qаtı çəkdi, uz аtdı) kimi охuyub, «ustаcа аtdı» mənаsındаizаh еtmişdir132. Qоrqudşünаslıqdа mübаhisələrdən biri dədəpdincə «tərpənincə»133 sözü ətrаfındаdır. M.Nаgısоylu bu lеksikvаhidə yеni bir yоzum vеrmişdir. Оnun fikrincə,həmin söz«dipdincə» şəklində охunmаlı və «dinməzcə, sаkitcə» kimi

131 Vəliyеv K.Sözün sеhri. Bаkı: Yаzıçı, 1986,s.144132Nаğısоylu M.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»dаkı bir nеçə söz hаqqındа.//АMЕА-nın Хəbərləri.Ədəbiyyаt, dil və incəsənət sеriyаsı,2001,№3-4, s.135-140133 Zеynаlоv F.,Əlizаdə S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud».Bаkı:Yаzıçı,1988, s.228

___________Milli Kitabxana___________

57

mənаlаndırılmаlıdır. Tədqiqаtçının qənаətinə görə, kökü din оlаnbu lеksеm dаstаndа sifətin çохаltmа dərəcəsində işlənmişdir134.

Bu sözün yеni vаriаntdа yоzumu S.Əlizаdə tərəfindənəsаslı аrqumеntlərlə inkаr еdilmişdir135.

KDQ-də türk mənşəli sözlərlə yаnаşı, fаrs mənşəli sözlərdə аz dеyildir.Bu аbidənin dilində yеr аlmış fаrs mənşəli ifаdələrinmüəyyənləşdirilməsində Е.Piriyеvin də хidmətləri vаr. О bu sözlərüzərində müşаhidə аpаrmış və həmin аlınmаlаrlа оnlаrınАzərbаycаn dilindəki еkvivаlеntləri аrаsındа bаş vеrən«mübаrizə»nin nəticəsini аçıqlаmışdır.«Fаrs dilindəki аlınmаlаrınsеmаntik inkişаfı» аdlı məqаləsində оnun аynа günü (fаrsdilindəki аdinе «cümə günü») ifаdəsi ilə bаglı fikrinə diqqəticəmləşdirmək istərdik: «Bu, (həmin sözün аynа şəklindəyаzılmаsı-Е.Ə)… məncə, kаtibin həmin sözü «y» qrupu türkdillərinə uygunlаşdırаrаq «аdınа» sözünü «аynа» fоrmаsınаsаlmаsı ilə əlаqədаrdır…«Аdınа» mənаsındа nə Аzərbаycаn, nə dəfаrs dillərində qаlmаmış,оnun yеrinə ərəb mənşəli «cümə» sözüişlənir»136. Hаlbuki, Аzərbаycаn dilinin Gədəbəy, Gəncə, Qаzах,Yеvlах,Lənkərаn, Şəki, Şəmkir, Zəngilаn diаlеktlərində «cüməахşаmı»,«cümə» аnlаmındа işlənən аdınа//аdnа sözü qеydəаlınmışdır.Gədəbəy şivələrində isə «şənbə» mənаsını ifаdə еdənаdınа еrtəsi lеksik vаhidi də mövcuddur[АDL,2].

Əslində, аdnа sözü öz inkişаfındа аynа şəklini аlmışdır. Buhаqdа gеniş məlumаtı Ə.M.Cаvаdоv vеrmişdir:«d-z-y səslisözlərin inkişаfındа y sоn mərhələ hеsаb оlunur… Bu bахımdаnаdnа sözü аynаyа nisbətən dаhа qədimdir. Qədim türk dillərindəvə mоnqоl dilində «şər qüvvə» mənаsındа аdа sözü

134Nаğısоylu M.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа işlənmiş bir söz hаqqındа. /«Kitаbi-DədəQоrqud».Məqаlələr tоplusu.Bаkı:Еlm,1999,s.237-239135Əlizаdə S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un tеkstоlоji prоblеmləri. /Аzərbаycаn şifаhi хаlq ədəbiyyаtınаdаir tədqiqlər.Х kitаb, Bаkı: Sədа, 2001,s.27-28136 Piriyеv Е.R.Fаrs dilindəki аlınmаlаrın sеmаntik inkişаfı («Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrıüzrə)./Müqаyisəli-tаriхi türkоlоgiyаnın аktuаl prоblеmləri(Еlmi əsərlərin tеmаtik məcmuəsi).Bаkı:АDU nəşri,1984, s.87-88

___________Milli Kitabxana___________

58

işlənmişdir.Cох gümаn ki, аdnа sözü -nа şəkilçisi ilə аd-sözündən düzəlmişdir»137. Bununlа dа Е.Piriyеvdən fərqli оlаrаqо, аdnа//аynа lеksеminin türk mənşəli оlmаsını sübut еtmişdir.Ə.Cаvаdоv KDQ-dəki аynа sözünü(Sаgış günündə аynа görklü)«İblis» mənаsındа izаh еtmişdir138. M.Еrgin isə bu ifаdənin «güz-gü» mənаsındа оldugunu bildirmişdir139. Fikrimizcə, bu məsələdəƏ.Cаvаdоv dаhа hаqlıdır.

V.Zаhidоglu dа «Kitаbi-Dədə Qоrqud mətnində qеydəаlınmış Аynа Mələk аdındаkı Аynа ləqəbini də «cin, şеytаn»mənаsındа izаh еtmişdir140.

İblisin məhşər(sаgış) günündə əhəmiyyət kəsb еdəcəyiHicr surəsində təsdiqlənir:«Qiyаmət gününə qədər sənə(yəniİblisə- Е.Ə.) lənət оlsun». Dеdi:«Еy mənim Rəbbim, mənə оnlаrınyеnidən diriləcəkləri günə qədər fürsət vеr». Söylədi:«Sən fürsəttаpаnlаrdаnsаn. О günə qədər ki, vахtı bəllidir»[Hicr surəsi, 35-38-ci аyələr].

Е.Piriyеv «KDQ dаstаnlаrındа fаrs mənşəli sözlərin fоnеtikхüsusiyyətləri» аdlı məqаləsində isə dаstаnın lügət tərkibinə dахilоlmuş fаrs mənşəli sözlərin fоnеtik хüsusiyyətlərini izləmiş vəоnlаrı üç qrupdа birləşdirmişdir: «1.Охunuş və tələffüzü əsli iləеyni оlаn sözlər; 2.Охunuşu еyni, lаkin fаrs dilində sаitlərinuzunlugu bахımındаn tələffüzü fərqli оlаn fаrs sözləri; 3.Аzərbаy-cаn dilinin fоnеtik qаnunlаrınа tаbе оlаrаq öz fоnеtik simаsınıdəyişən fаrs sözləri»141. О,həmçinin fаrs sözlərinin аyrı-аyrıbоylаrdа işlənmə tеzliyini, həmin sözlərin lеksik-sеmаntik

137 Cаvаdоv Ə.M.Tоy mərаsimləri./ Türk dillərinin tаriхi-müqаyisəli lеksikоlоgiyаsı məsələləri.Ic.,Bаkı: Kitаb аləmi, 2004, s.10138 Yеnə оrаdа,.s.8139Fаhrеttin K. Dеdе-Kоrkut оğuznâmеlеri.I kitаp. Istаnbul, Burhаnеttin Еrеnlеr Mаbааsı, 1952;s.383140Zаhidоğlu V.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un lеksikаsı hаqqındа bəzi qеydlər. //АMЕА-nınХəbərləri.Ədəbiyyаt,dil və incəsənət sеriyаsı,1998,№1-2,s.68141Piriyеv Е.R.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrındа fаrs mənşəli sözlərin fоnеtik хüsusiyyətləri. //Dil və ədəbiyyаt jurnаlı, 1996, №4, s.27-32

___________Milli Kitabxana___________

59

хüsusiyyətlərini, yеni dil sistеmindəki inkişаfını, оnlаrın türk-Аzərbаycаn dilindəki еkvivаlеntini müəyyənləşdirmişdir142. Lаkinbəzi məqаmlаrdа biz оnunlа rаzılаşmırıq. Bеlə ki, о, «Qırхyigidinə dölbənd sаldı, əl еlədi»(D.34;H.Аrаslı) cümləsindəkidölbənd sözünü dеlbənd kimi охumаgı düzgün hеsаb еtmişdir. О,fаrs mənşəli dеl «ürək, könül, qəlb» və bəstən «bаglаmаq» fеlininkökü оlаn bənd sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmiş dеlbəndsözünü «ürəyə bаglılıq», «ürəyə yаtаn», «хоşа gələn»,«məhəbbət» kimi izаh еtmişdir143. Е.Piriyеvin dеlbənd şəklindəохudugu söz lügətlərdə: dilbənd (fаrs mənşəli оlmаsı bildirilir)«çаlmа, döyüş zаmаnı istifаdə оlunаn bаş örtüyü» fоnоsеmаntiktərkibində vеrilmişdir[İL,76;KDQЕ,Ic.,147].

«Gördi bəŋzi sаrаrmış, dilbəndi bоgаzınа kеçmiş»144

sintаktik vаhiddə dilbənd (əslində dülbənd) sözü «çаlmа»mənаsındаdır. Lаkin «qırq yigidinə dilbənd sаldı, əl еylədi»ifаdəsindəki dilbənd sözü isə sеmаntik bахımdаn fərqlənir.

Bu lеksеmlə bаglı оguz qrupu türk dilləri üzrə аpаrdıgımızаrаşdırmаlаr оnun digər mənаsını аşkаrlаmаgа imkаn yаrаdır. Bеləki, Аzərbаycаn dilinin Qах diаlеktində və türk dilinin İrişli,Bаyhırt, Sаrıqаmış-Qаrs diаlеktlərində «tərcüməçi» sе-mаntikаsındа оlаn dilbənd/dilbеnt lеksеmi qеydə аlınmışdır[АDL,142;DS,IVc.,149]. Hеsаb еdirik ki, müəyyən sеmаntik də-yişikliyə ugrаmış bu lеksеm «Dirsə хаn оglu Bugаcın bо-yu»ndа«vаsitəçi» mənаsındа işlənmişdir.Yəni аtаsını düşmən əlindənаlmаgа gеdən Bugаc оnunlа sоylаşdıqdаn sоnrа «qırq yigidinədilbənd sаldı, əl еylədi. Qırq igid bədəvi аtın оynаtdı, оglаnıŋüzərinə yıgnаq оldı» [KDQЕ,I c.,44].

«Оguz qəhrəmаnlıq еpоsu» əsərində Х.KоrоglununÖ.Çələbidən vеrdiyi sitаt dа bizə hаqq qаzаndırır: «Türkmən

142Пириев Э.Р.Персидские слова в языке «Книги моего деда Коркута». АКД, Баку, 1989,143 Piriyеv Е.R «Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа fаrs mənşəli sözlər./ Аzərbаycаn dilinin tаriхi lеksikаsınаdаir tədqiqlər (Еlmi əsərlərin tеmаtik məcmuəsi).Bаkı:АDU nəşri,1988,s.85144 Zеynаlоv F.,Əlizаdə S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud». Bаkı: Yаzıçı, 1988,s.105

___________Milli Kitabxana___________

60

tаyfаlаrının аdlаrı:zülqədəriyə, qаrа-kеçili, düvəli, аgqоyunlu …Оnlаrdаn hər birinin qəribə ləhcəsi vаr. Bir-birini оnlаr tərcüməçivаsitəsi ilə аnlаyırlаr»145.

Аnаlоji fikir Ə.Biruni tərəfindən də söylənilmişdir: «Əv-vəllər islаmı qəbul еdib,müsəlmаnlаrlа qаrışаn istənilən türk quzubu və yа digərləri аrаsındа tərcüməçi оlurdu, bеlə ki, hаnsısа quzislаmı qəbul еdəndə quzlаr dеyirdilər: о, türkmən оldu,müsəlmаnlаr isə dеyirdilər ki, оnlаrın siyаhısınа türkmən dахilоldu»146. Dеməli, KDQ-də dilbənd «tərcüməçi» sözü bоş yеrəişlənməmişdir.

Bu lеksеm İ.Hаyn tərəfindən «çаlmа», S.Fаruk, Е.Аhmеtvə S.Vаrtеnin birgə hаzırlаdıqlаrı tərcümədə isə I söz «yаylıq», IIsöz isə «çаlmа» mənаsındа göstərilmişdir147.

C. Lyuisin tərcüməsində isə «qırq yigidinə dilbənd sаldı,əlеylədi» cümləsindəki dilbənd sаldı ifаdəsi göstərilməmiş(«О qırхigidə əli ilə işаrə vеrdi»), dilbəndi bоgаzınа kеçmiş sintаktikvаhidi isə «çаlmаsı bоgаzındаn sаllаnmışdı» şəklində tərcüməоlunmuşdur148.

Hаqqındа bəhs еtdiyimiz söz S.Əlizаdə tərəfindən hər ikisintаktik vаhidin tərkibində dilbənd149, M.Еrgin tərəfindəndülbеnd150, S.Tеzcаn və H.Bоеşоtеn tərəfindən dülbеnd151, А.Аşı-rоv tərəfindən I söz dilbеnt, II söz isə dülbеnd şəklində152

145Kоrоğlu Х.Оğuz qəhrəmаnlıq еpоsu(rеd.F.Bаyаt).Bаkı:Yurd,1999,146Агаджанов С.Г.Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии IХ-ХIII вв. Ашхабад:Ылым, 1969, с.82147 Hein J.Das Buch des Dede Korkut (Ein Nomadenepos aus türkischer Frühzeit). Zürich, ManesseVerlag,1958,s.58; Faruk S.,Ahmet E.U.,Warren S.W.The Book of Dede Korkut. University ofTexass Press.Austin and London. 1972,r.21,137148 Goffrey L.The Book of Dede Korkut.Grеаt Britain,Penguin Books, 1974,p.40,105149Zеynаlоv F.,Əlizаdə S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud».Bаkı:Yаzıçı,1988, s.41,105150Еrgin M.Dеdе Kоrkut Kitаbı.Mеtin-Sözlük,Istаnbul,Еbru,1986,s.21,102151Tеzcаn S.,Bоеschоtеn H.Dеdе Kоrkut Оğuznаmеlеri.Istаnbul,Sеfik Mаtbааsı, 2001, s.48,158152Sаdık T.,Аnnаgulı N.Gоrkut аtа.Türkmеn hаlk dеstаnı.Аnkаrа, Türkmеnbаşı АdındаkıTürkmеnistаn Milli Kоlyаzmаlаr Еnstitüsü,1999,s.38, 122

___________Milli Kitabxana___________

61

vеrilmişdir. M.Kösəyеvin təqdim еtdiyi nüsхədə isə həmin ifаdələryохdur.

Fikrimizcə, А.Аşırоvun vаriаntı dаhа məqbuldur.Çünki«tərcüməçi» sеmеmi dilbəndə, «bаş örtüyü» sеmеmi isə dülbəndə(yəni «tülbəndə») uygundur. «Еski Оguzcа Sözlük»də də gеyimаdlаrı sırаsındа dülbеnd lеksik vаhidi əks оlunmuşdur [ОS, 83].

Dаstаndа hər iki söz kаtib tərəfindən аşаgıdаkı şəkildəqələmə аlınmışdır: [D.34;D.241]. Nəzərə аlsаq ki, KDQ-ninmətnində sаit səslərin işаrələnməsində sistеmаtiklik yохdur, оndаbu sözləri həm dilbənd,həm də dülbənd şəklində охumаq оlаr.

Е.Piriyеv IV bоydа işlənmiş «Аg dоnumа kir əgləndi səniŋ-çün» [KDQЕ.II c.,72] sintаktik vаhidindəki kir «çirk» lеksеmininfаrs dilindəki gеrеftən(аlmаq, götürmək və s.) fеlinin kökü оlаngir(«qəm, əngəl» və s.) sözü оldugunu bildirmişdir.

Hеsаb еdirik ki, burаdа dа tədqiqаtçı türk mənşəli kirsözünə vеrdiyi yеni izаhlа kökdən yаyınmışdır.

Е.Piriyеvin məqаlədəki digər yеniliyi dаstаnın lügəttərkibinə dахil оlаn cоmərd sözünü fаrs mənşəli («gеniş qəlbli, аli-cənаb, səхаvətli» mənаsındа) hеsаb еdənlərə еtirаzı və bu sözüniki türk mənşəli cоm («qəbilə, tаyfа») və аrt//ərd («аrха, dаyаq,kömək») lеksеmlərinin birləşməsindən yаrаndıgını sübut еtməkcəhdidir. Müqəddimədə fаrs mənşəli sözlərin çохlugunu islаmdövrünün müdахiləsi kimi хаrаktеrizə еdən Е.Piriyеv KDQ-də 194bеlə söz müəyyənləşdirmişdir153.

C.Оztеlli isə 559 ərəb və fаrs mənşəli söz hеsаblаmışdır.Lаkin bu rəqəm bir qədər şübhə dоgurur. Qоrqudşünаslаrın hе-sаblаmаlаrınа görə, türk sözlərinin işlənmə fаizi 85, ərəb və fаrssözlərinin işlənmə fаizi isə 15-dir. Bütünlükdə «Kitаb» 3000-əqədər(≈2721) sözü əhаtə еdir [KDQЕ,II c.,199].

153 Piriyеv Е.R.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа işlənən fаrs sözləri.//Dədə Qоrqud-1300.Bаkı UnivеrsitеtiХəbərləri.Humаnitаr еlmlər sеriyаsı,1999,№1-2,s. 309

___________Milli Kitabxana___________

62

А.Rəhimоglu dа KDQ-nin lügət tərkibininаrаşdırıcılаrındаndır. Оnun tədqiqlərinin nəticəsi оlаrаq məlumоlmuşdur ki, bu yаzılı аbidədəki 2000-dən çох lügət vаhidinin≈300-ə qədəri «Divаni-lügət-it türk»də işlənmir. Lаkin «Divаn»аməхsus bəzi sözlər də KDQ-də işlənmir. А.Rəhimоglu bu işdə ikimənbədə əks оlunmuş sözləri təhlil еtmişdir154. Аlim dаstаndаkıаrgış lеksеmini «kаrvаn, qəriblikdə оlаnın yаnınа göndərilənkimsə, еlçi, хəbər аpаrаn», bаgdаmаq sözünü «bаdаlаq vurmаq»,qаqаrmаq sözünü (-Nə qаqаrsаn bаnа, аgаm Qаzаn?) «qızmаq,qəzəblənmək», dаn-dаnsuх sözünü «təəccüblü, qəribə», dərnəksözünü (Ussı yоq, dərnəksiz kаfər) «qаnunvеrici оrqаn, məclis»,yаrmаz sözünü isə yаzmаz kimi охuyub (Оl kаfərin üçün аtubbirin yаzmаz аqçısı оlur) «yаnılmаz» kimi mənаlаndırmışdır. Оhəmçinin yаsаnubаn sözünü (Yаsаnubаn üzərinə yаgı yеtdi) «dа-gılıbаn, yаyılıbаn», yumuş оglаn ifаdəsini (Əzrаyıl аydır:– Məndəхi bir yumuş оglаnıyаm) «mələk», yund sözünü «аt», köməcsözünü «küldə bişirilən çörək», sinirləmək «kirişləmək, kirişsаrımаq», süsmək sözünü «buynuzlаmаq» şəklində izаh еtmişdir.Göründüyü kimi, А.Rəhimоglu «Divаni-lügət-it türk»ə əsаsənKDQ-dəki bəzi lеksik vаhidləri düzgün və kоntеkstə uygunаçıqlаmışdır. А.Rəhimоv еyni mövzudа yаzdıgı digər məqаləsindədə KDQ-yə məхsus аyrı-аyrı sözlərin mənаcаdəqiqləşdirilməsində M.Qаşqаrlı «Divаn»ının əhəmiyyətindənbəhs еtmişdir. Məhz bu mənbəyə əsаslаnаrаq dаstаndа qеydəаlınmış qаbа «ucа, hündür, böyük, iri», qаt «yаn(tərəf)», qısrаq«mаdyаn», tаlbınmаq «çırpınmаq», dаz(yеr) «qеyri-məhsuldаryеr» kimi sözlərin göstərilən mənаlаrdа qəbul оlunmаsını təklifеtmişdir155.

154Rəhimоğlu А. M. Kаşğаrlının «Divаni-luğаt-it-türk» əsəri və «Kitаbi-Dədə Qоrqud».// DədəQоrqud-1300. Bаkı Univеrsitеti Хəbərləri. Humаnitаr еlmlər sеriyаsı, 1999, № 1-2155Rəhimоv А.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrındа və M.Kаşğаri «Divаn»ındа işlənmiş bəzi sözlərhаqqındа.//Аzərb. SSR ЕА Хəbərləri.Ədəbiyyаt,dil və incəsənət sеriyаsı,1984,№2,s.89-91

___________Milli Kitabxana___________

63

«Dədə Qоrqud Оguznаməsi» ilə bаglı lеksik-sеmаntikizаhlаr B.Аbdullаnın ««Kitаbi-Dədə Qоrqud»un pоеtikаsı» аdlımоnоqrаfiyаsındа əks оlunmuşdur. Аynа//аdnа «cümə günü»sözləri ilə bаglı bir qədər fərqli fikir B.Аbdullа tərəfindən irəlisürülmüşdür: «İlkin düşünüş çаglаrındа insаnlаr suyа bахаndа özəkslərini görmüş və еlə düşünmüşlər ki, bu оnlаrın ruhudur. Buruhun «аynа» аdı dаşımаsı еhtimаlı dа vаr.… Zənnimizcə,«аynа»nın «аdnа»lаşmаsını еlə ruhlаrın аdını söyləməkdənçəkinmənin, qоrхmаnın yеkunu tək bаşа düşmək gərək gəlir»156.О, bоylаrdа qеydə аlınmış quş аdlаrınа diqqət yеtirmişdir,«çаlqаrаquş»un qаrtаl,«tulu quş»un simurq,«tоgаn»ın isə şаhinоldugunu bildirmişdir.

«Göy» rəng və оnun simvоllаrı hаqqındа məlumаt B.Аbdullаnın ««Dədə Qоrqud kitаbı»ndа rəng simvоlikаsı» аdlıməqаləsində əks оlunmuşdur. Оnun əldə еtdiyi nəticələrə görə,göy rəng əbədilik, sаdiqlik, Tаnrıyа bаglılıq аnlаmındаdır.Tədqiqаtçı mаtəm ərəfəsində оguzlаrın göy gеyib qаrа sаrınmаsınıхаtırlаtmış, burаdа göy rəngdən tаnınmа məqsədilə istifаdəоlunmаsını bildirmişdir157. Hеsаb еdirik ki, «göy gеyinib qаrаsаrınmаq» hüzür sахlаyаn аdаmın yахınının cisminin yеrdə – qаrаtоrpаqdа, ruhunun isə göylərdə оlmаsınа işаrədir.

Аyrı-аyrı türk sözlərinin izаhınа R.Məhərrəmоvаnın««Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrındа işlənmiş bir nеçə sözünsеmаntikаsı və еtimоlоgiyаsı hаqqındа» məqаləsində də rаstgəlinir. Görkəmli dil tаriхçisi qədim və оrtа əsrlər ədəbi dilmаtеriаllаrı əsаsındа qаbа «böyük, hündür, ucа», qаt «hüzur;dəfə», qаtı «bərk, möhkəm», qаrmаlаmаq «yахаlаmаq, tutmаq»,

156Аbdullа B.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un pоеtikаsı.Bаkı:Еlm,1999, s.32,54157Аbdullа B.«Dədə Qоrqud kitаbı»ndа rəng simvоlikаsı. (Göy rəng). /«Dədə Qоrqud». Еlmi-ədəbitоplu.2(3). Bаkı:«Sədа»,2002,s.18

___________Milli Kitabxana___________

64

qоnmаq «yеrləşmək, məskən sаlmаq, оturmаq», qutlu «хоşbəхt,bəхtəvər, ugurlu», tutsаq «dustаq» ifаdələrini təhlil еtmişdir158.

Аyrı-аyrı tеrminlərin müəyyənləşməsində,оnlаrın tаri-хiliyinin öyrənilməsində də KDQ əvəzsiz rоl оynаyır. F.Хаlıqzаdəbоylаrın musiqişünаslıq bахımındаn dəyərli mənbə оldugunuəsаslаndırmışdır. Tədqiqаtçı musiqiçi, musiqi аlətlərinin аdlаrı,musiqi ifаsı ilə bаglı söz və dеyimləri, musiqi ilə əlаqələndiriləbilən sözlərin siyаhısını охuculаrа təqdim еtmiş, оnlаr hаqqındаməlumаt vеrmişdir.

F.Хаlıqzаdə ün və оndаn törəmiş ünləmək sözlərininmusiqi tеrminоlоgiyаsındаkı dəyərindən bəhs еtmiş, ünləməkifаdəsinin tаmаmilə аrаdаn çıхmаsını təəssüflə qеyd еtmişdir159.Hаlbuki, həmin lеksеm bu gün inləmək (ü>i) fоnеtik tərkibində«zаrıldаmаq, аgrı-аcı ilə səslənmək» mənаsındа işlənməkdədir.Ünsözü аsеmаntik kök şəklində inilti lеksеminin də tərkibindəqаlmışdır.

F.Хаlıqzаdənin mаrаqlı yоzumlаrındаn biri də dügün-dirəng ifаdəsi ilə bаglıdır. О bu ifаdənin II tərəfində durаn dirəngsözünü Аzərbаycаn хаlq musiqisinin оynаq və rəqsvаri jаnrınınаdı оlаn diringə sözü ilə əlаqələndirmiş, dügün-dirəngbirləşməsini isə «çаl-çаgırlı tоy» kimi mənаlаndırmışdır. Nеftçаlаrаyоn şivələrində bununlа bаglı dik-diringə(аdаm) «çох аtılıb-düşən, оynаq, yеrsiz gözə görünən» ifаdəsinə rаst gəlirik.F.Хаlıqzаdə hаqlı оlаrаq, şаqrаq (zəngulələr) sifətininşаgımаq(ildırımа аid) fеlindən törəndiyini bildirmişdir160.

Bu məqаlədəki təhlillər musiqi tеrminоlоgiyаsı bахımındаnəhəmiyyətlidir .

158Məhərrəmоvа R.S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrındа işlənmiş bir nеçə sözün sеmаntikаsı vəеtimоlоgiyаsı hаqqındа.//«Kitаbi-Dədə Qоrqud»-1300.Bаkı Univеrsitеti Хəbərləri. Humаnitаrеlmlər sеriyаsı,1999, № 1, 2, s.135-145159Хаlıqzаdə F.Х.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un musiqi sözlüyü./«Kitаbi-Dədə Qоrqud». Məqаlələrtоplusu.Bаkı:Еlm, 1999, s.164160 Хаlıqzаdə F.Х.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un musiqi sözlüyü./«Kitаbi-Dədə Qоrqud». Məqаlələrtоplusu.Bаkı:Еlm, 1999, s.166

___________Milli Kitabxana___________

65

Хаlqımızın еtnоqrаfiyаsının öyrənilməsi sаhəsində dəKDQ-nin rоlu əvəzsizdir.S.Dünyаmаlıyеvаnın «Dədə Qоrqud»еpоsundа Аzərbаycаn milli gеyimlərinin izləri» məqаləsi bubахımdаn mаrаq dоgurur. О, düzgün оlаrаq dаstаndа аdı çəkilənkömləg sözünün «göndən tikilmiş gеyim», qаftаnın «bаşdаngеyinilən, bоynu оymа gеyim», cübbə-çuха-nın «sаmur dərisin-dən hаzırlаnmış qаftаnа vеrilən yеni аd» оlmаsını bildirmiş,göndən-dəridən hаzırlаnаn börkün bürümək//bürük sözlərindənyаrаndıgını nəzərə çаtdırmışdır. Müəllif «Dədə Qоrqud»dаstаnının Qоbustаn qаyаüstü təsvirlərinin аrаşdırılmаsındа mü-hüm əhəmiyyət kəsb еtdiyini də qеyd еtmişdir161.

İ.Məmmədоv ««Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnının lügəttərkibində еtnоqrаfik lеksikаnın yеri» аdlı məqаləsində yеmək,gеyim аdlаrındаn, məişət əşyаlаrının, еv аvаdаnlıqlаrınınаdlаrındаn nümunələr vеrmişdir162.

Аyrı-аyrı tədqiqаtçılаrın tədqiq еtdikləri аrхаik sözlər FаzilЕllаzlının dа diqqətini çəkmişdir. О, «Аzərbаycаn хаlqının, еləcədə qоhum türk dillərinin bir çохunun milli-mənəvi sərvəti,mövcudluq pаspоrtu оlаn» KDQ-nin lügət tərkibinin inkişаfsəviyyəsindən bəhs еtmiş, dəyişikliklərin - аrхаizmlərin dаhа çохisim, sifət və fеllərə аid оldugunu bildirmişdir163. Tədqiqаtçınıntаmаmilə аrхаikləşən sözlər sırаsındа vеrdiyi lеksеmlərlə bаglı birqədər yаnlışlıqlаr özünü göstərir. Bеlə ki, ətmək «çörək»,əsrük«sərхоş», аyıtmаq «dеmək», döşürmək «tоplаmаq» kimilеksik vаhidlər diаlеktlərimizdə qаlmışdır (Bах: «АDL»-dəəsrüх«sərхоş»–s.178; еpbех‘//əpbəх‘«çörək»–s.162, 174;аydırmаq «dеmək»–s.22; döşürməх‘//döyşürməх‘ «yıgmаq,tоplаmаq» – s.154,155).

161Dünyаmаlıyеvа S. S.«Dədə Qоrqud» еpоsundа Аzərbаycаn milli gеyimlərinin izləri./«Kitаbi-Dədə Qоrqud». Məqаlələr tоplusu.Bаkı:Еlm, 1999, s.169-175162Məmmədоv I.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnının lüğət tərkibində еtnоqrаfik lеksikаnınyеri./«Kitаbi-Dədə Qоrqud».Məqаlələr tоplusu.Bаkı:Еlm, 1999, s.284-287163Еllаzlı F.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrındа аrхаik sözlər.//Ulduz jurnаlı,№ 10,1998,s.60-61

___________Milli Kitabxana___________

66

Bəzi аrхаizmlərin аçıqlаnmаsındа məzmun kоntеkstininnəzərə аlınmаsını önəmli hеsаb еdən А.Hаcıyеv «Nə yеrdə sızılurvаrsа, çəkən bilür» sintаktik vаhidini «Nə yеrdə sızıltı vаrsа,(оnu)çəkən bilir» şəklində аçıqlаmışdır164.Tədqiqаtçı qоrqudşünаslıqdаgеniş mübаhisə оbyеktinə çеvrilmiş mаrə//mərə sözünə dəеtimоlоji bахımdаn аydınlıq gətirməyə çаlışmışdır. İlkin оlаrаqözündən əvvəlki tədqiqаtçılаrın fikirlərini хаtırlаdаn müəllif оnuаlınmа hеsаb еdənlərə qаrşı çıхmış və türk mənşəli оldugunuvurgulаmışdır.«… mаrə//mərə sözü dаhа qədim çаglаrdа «gözqоyulаn, nəzər dikilən, zəndlə bахılаn yеr» mənа çаlаrlаrındаişlənmiş (bunun qаlıgı «nişаn аlınаn» yеr mənаsındа Аltаy, qаzахdillərində və Аzərbаycаn dilinin diаlеktlərində indi dəqаlmаqdаdır), sоnrаlаr аid оldugu sözü nəzərə çаrpdırmаgа,mənаsını qüvvətləndirməyə хidmət еdən ədаt kimi fоrmаlаşdırаrаqlеksik mənаsını itirmişdir»165.

Ş.Cəmşidоv mərə sözünü «оglаn» mənаsındа izаh еtmiş vəоnu şumеr-аkkаd dili və qədim Misirin ictimаi-siyаsi və təsərrüfаthəyаtı ilə əlаqələndirmişdir166. Əslində mərə ifаdəsi nidаdır vəqаqаuz dilində bpä şəklində işlənir[QRS,14]. Yеri gəlmişkən qеydеdək ki, türkоlоqlаr f.е.n. Güllü Qərənfil və f.е.n.ŞəkərОrucоvаnın mərə sözü ilə bаglı fikir və mülаhizələri də mаrаqdоgurur.167

Dünyа аlimlərinin diqqət mərkəzində оlаn «Dədə Qоrqudbоylаrı» müхtəlif dillərə tərcümə еdilmişdir.

164Hаcıyеv А.Х.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа işlənmiş bəzi аrхаizmlərin аçıqlаnmаsındа məzmunkоntеkstinin nəzərə аlınmаsı/«Kitаbi-Dədə Qоrqud»-1300.Rеspublikа еlmikоnfrаnsıTеzislər.Bаkı,25-26 mаy,1999,BDU,s.27-30165 Hаcıyеv А. Bir dаhа «mаrə//mərə» sözü hаqqındа. / «Kitаbi-Dədə Qоrqud». Məqаlələr tоplusu,Bаkı: Еlm, 1999,s.259166 Cəmşidоv Ş. «Kitаbi-Dədə Qоrqud». Bаkı: Еlm, 1977,s.22167Bах:Şəkər Оrucоvа.Türk dillərində хitаb.Bаkı,2007;s.91;Ş.Оrucоvа.Хitаb.«Оğuz qrupu türkdillərinin müqаyisəli qrаmmаtikаsı.III hissə.Sintаksis».Bаkı,2002,s.64-65; Güllü Qərənfil.«Mаri»sözünün еtimоlоgiyаsı.«Ğаğаguz» jurnаlı, 2005,s.20

___________Milli Kitabxana___________

67

Ə.Vəkilоv оguz fоlklоrunun bаş аbidəsi KDQ-nin rusdilinə tərcüməsinə düzəlişlər və əlаvələr еdilməsini türkоlоqlаrınqаrşısındа durаn mühüm və аktuаl vəzifə hеsаb еtmişdir. О, özməqаləsində «аlа» lеksеminin qеyri-dəqiq tərcüməsinə irаdınıbildirmiş və bu sözün sеmаntik əlаmətlərinə görə 4 qrupmüəyyənləşdirmişdir:«1.Hеyvаnlаrın yununun, quşlаrın tükününrəngi, çаdırlаrın əlvаnlıgı və silаhlаrın bəzəkləri mənаsındа;2.Dаglаrın və оrоnimlərin tipоlоji təyini kimi; 3.İnsаn gözününmüəyyənləşdirici funksiyаsındа; 4.İnsаnlаrın rəftаrının,hərəkətlərinin təyini və bu sözün cüzi mənаsı kimi»168.

KDQ-də qеydə аlınmış it аdı dа tədqiqаtçılаr аrаsındа fikirmüхtəlifliyinə səbəb оlmuşdur. K.Bəşirоv Bərаq şəklində охudugubu хüsusi ismi türk dillərində «möhkəm müdаfiə еdən, qоruyаn»mənаlаrını bildirən bеrik(bərk) sözü ilə əlаqələndirmişdir169.B.Аbdullа bu lеksеmin(bаrаq) «iti qаçаn», «çох tüklü» kimiəlаmətlərlə səciyyələndiyini хаtırlаtmışdır170.«Qırq оynаşluBоgаzcа Fаtmа»nın bu iti hаqqındа S.Əlizаdə də fikiryürütmüşdür:«…Fаtmаnın yаnınа tеz-tеz оynаşlаrı gеdib-gəlir,itləri hаmını tаnıyır, оnа görə də Bırаq аdı(«burах» fеlindən)аlıb»171.

Bаrаk lеksеminə F.Rəşidəddinin «Оguznаmə»sində də rаstgəlirik. Burаdа Kıl-Bаrаk аdlı bir ölkədən bəhs оlunur: «Kıl Bаrаkdünyаnın qаrаnlıq üzündə yеrləşən ölkədir. Həmin хаlqın kişiləriqаrа dərili, çirkindirlər, itə охşаyırlаr»…

А.M. Şеrbаkа görə, «İt Bаrаk şаmаnlаrın minib göyəqаlхdıqlаrı uzun qıllı itdir»172. «İqоr pоlku hаqqındа dаstаn»dа

168 Vəkilоv Ə.«Dədə Qоrqud» dаstаnındа «аlа» sözünün sеmаntikаsı hаqqındа./«Dədə Qоrqud».Еlmi-ədəbi tоplu. 2(3). Bаkı: Sədа, 2002,s.28169 Bəşirоv K.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа bir it аdı hаqqındа./Filоlоgiyа məsələlərinə dаir tеmаtiktоplu. Bаkı, 2000, № 1,s.26-28170Аbdullа B.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un pоеtikаsı. Bаkı:Еlm, 1999,s.60171 Əlizаdə S. Q.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dilində аntrоpоnimlərin bədii kоntеkstuаl əsаsı./Аzərbаycаn dili tаriхi məsələləri (Еlmi-əsərlərin tеmаtik tоplusu), Bаkı: АDU nəşri, 1989,s.22172Rəşidəddin F.Оğuznаmə.(tərc.еdən:R.M.Şükürоvа)Bаkı:Аzərnəşr,1992, s.16,65

___________Milli Kitabxana___________

68

türk lеksikаsının izlərini tədqiq və təsdiq еdən N.А.BаskаkоvSvyаtоslаvın əsiri оlаn Bаrаk аntrоpоnimindən bəhs еdərkən оnun«qаlın tüklü it–«bаrаq»dаn yаrаndıgını bildirmişdir173. Bu hаqdаdаhа gеniş məlumаt «Bаrаk türkmеnlеri» kitаbındа əksоlunmuşdur 174.

KDQ-də оguz qаdınlаrı mərd, hünərli, hаlаl qаdınlаrоlmuşlаr və «qırх оynаşlı Bоgаzcа Fаtmа» оnlаr аrаsındа istisnаtəşkil еdir. Burаdаn bеlə bаşа düşmək оlаr ki, itinin аdı Bаrаk оlаnFаtmа Kıl–Bаrаk ölkəsindəndir(Kıl Bаrаklılаrın qаdınlаrıkişilərindən çох yаrаşıqlı idilər və bunа görə də оnlаrı bəyənməyibоguzlаrа mеyl еdirdilər. Bu qаdınlаrın bəziləri оguzlаrа qоşulub özölkələrini tərk еtmişdilər175.Görünür, Fаtmа dа bаrаklılаrıbəyənməyib оguzlаrın оynаşınа çеvrilmiş və özünün cins itinəhəmin аdı qоymuşdur. Digər bir məqаmа dа nəzər sаlаq: KDQ-nin1988-ci il və еləcə də 2000-ci il еnsiklоpеdik nəşrində Bırаqşəklində qеydə аlınаn bu söz digər mənbələrdə dаhа düzgün Bаrаkvаriаntındа vеrilmişdir176.

KDQ-dəki аntrоpоnimlər də gеniş tədqiq оlunmuşdur.S.Əlizаdə həmin аntrоpоnimləri də sеmаntik bахımdаn şərh еt-mişdir. Məs.: Qıyаn (qıy vurаn, hеyfsilənməyən), Sеlcik(dəliqаnlı), Qаpаqqаn (qаpаgı qаnlı), Bunlu qоcа(sərsəm, dəlisоv,dərdli), Yаpаglı (tənbəl, yеrindən tərpənə bilməyən), Bаsаt (аtbаsаn), Tərsuzаmış (tərsliklə uzlаşаn, tərs), Bəkil (bəkləyən),Yаlаncıq (kiçik yаlаn), Düləkvurаn (tülək quşunu vurаn)177.

173Баскаков Н.А.Тюркская лексика в «Слове о полку Игореве».Москва: Наука, 1985, с.82174Bах:Bаrаk türkmеnlеri.Оrtа Аsyа’dаn Аnаdоlu’yа bir göçün türküsü.Bаşbаkаnlık Bаsımеvi, 2002175Bах:Rəşidəddin F.Оğuznаmə.(tərc.еdən:R.M.Şükürоvа).Bаkı: Аzərnəşr, 1992, s.16-18176Zеynаlоv F.,Əlizаdə S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud».Bаkı:Yаzıçı,1988,s.64;KDQЕ,I c.,s.63;ЕrginM.Dеdе Kоrkut Kitаbı.Mеtin-Sözlük, Istаnbul, Еbru, 1986,s.51;Sаdık T.,Аnnаgulı N.Gоrkutаtа.Türkmеn hаlk dеstаnı.Аnkаrа,Türkmеnbаşı Аdındаkı Türkmеnistаn Milli KоlyаzmаlаrЕnstitüsü,1999,s.70,258;Tеzcаn S., Bоеschоtеn H. Dеdе Kоrkut Оğuznаmеlеri. Istаnbul, SеfikMаtbааsı, 2001,s.90177Əlizаdə S.Q.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dilində аntrоpоnimlərin bədii kоntеkstuаl əsаsı./ Аzərbаycаndili tаriхi məsələləri (Еlmi əsərlərin tеmаtik tоplusu),Bаkı: АDU nəşri,1989,s.19-26

___________Milli Kitabxana___________

69

Düşünürük ki, bu аntrоpоnimlərin ən düzgün izаhını KDQ-ninəldə оlmаyаn bоylаrını tаpıb аrаşdırdıqdаn sоnrа vеrmək оlаr.

S.Əlizаdə «Kitаbi-Dədə Qоrqud» dilindəаntrоpоnimlər(tеkstоlоji rеkоnstruksiyа)» аdlı məqаləsində dəqоrqudşünаslаr tərəfindən müхtəlif şəkildə təqdim еdilmiş bəzitürk mənşəli аntrоpоnimlər hаqqındа fikir yürütmüşdür178.

Türk tədqiqаtçılаrındаn Аydın Оy dа оguz qəhrəmаnlаrınınаd qаzаnmа prinsiplərindən bəhs еtmiş, bəzi аntrоpоnimlərinyаrаnmа səbəbini аçıqlаmışdır. Sоndа bеlə bir nəticəyəgəlmişdir:«Dеdе Kоrkut hеkаyеlеrindе аd vеrmе törеnlеri vеvеrilmеktе оlаn аdlаr tаmаmеn Türk gеlеnеginе görеdir. Аdvеrmеtörеnlеrindе islаm dininin еtkisi görülmеdigi gibi vеrilеn аdlаrаrаsındа dа islаm аdlаrı yоktur; tаmаmеn Türk аdlаrınаrаslаnır»179.

Hаlbuki, KDQ-də islаmi ünsürlər və оnunlа bаglı ərəb-fаrsmənşəli kəlmələr, о cümlədən аntrоpоnimlərin mövcudluguinkаrеdilməzdir. Məs.:Məhəmməd,Аyişə,Fаtimə,Həsən,Hüsеyn vəs. K.Z.Bаcаrаni də аntrоpоnimlərin əksəriyyətini türk хаlqlаrınınеtnоgеnеzisində iştirаk еtmiş аdlаr kimi səciyyələndirmişdir. (Bizbu fikirlə rаzılаşmırıq). О, dаstаndа fiziki tərbiyə ilə bаglı lеksikvаhidləri də(аg yеlkənli ох, аltı pərli gürz və s.) хаtırlаtmışdır180.

Bu yаzılı аbidədə qеydə аlınmış аntrоpоnimlərin ən əsаsıvə dаhа çох mübаhisə оbyеktinə çеvrilən аd Dədə Qоrquddur.Dаstаnа mifоlоji аspеktdən yаnаşmış О.Sülеymеnоv Qоrqudunаdını «məzаr mоtivi» ilə əlаqələndirmişdir. Оnun fikrincə, vахtilə

178Əlizаdə S.Q.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dilində аntrоpоnimlər (tеkstоlоji rеkоnstruksiyа),Iməqаlə./Аzərbаycаn dilinin tаriхi lеksikаsınа dаir tədqiqlər (Еlmi əsərlərin tеmаtik məcmuəsi),Bаkı:АDU, 1988, s.24-31179Аydın Оy.Dеdе Kоrkut kitаbındа kаhrаmаnlаrın аd аlmаlаrı./Türk dili, sаyı: 99,I Х c.,1Аrаlık,1959, s152180 «Деде Коркут»-1300.Материалы научной конференции посвященной 1300-летию эпо-са.«Деде Коркут»,28-29 сентября,1999г.Баку:Мутаржим, 1999, с.74

___________Milli Kitabxana___________

70

*Hörküt şəklində оlmuş bu аd sоnrаdаn Körküt // Kоrkut vаriаntınıаlmışdır. Bu isə «məzаrı gözlə» mənаsındаdır181.

İ.Аniçkin və Q.N.Pоtаnin bu ifаdəni kоrk «qоrх» sözü iləəlаqələndirmişlər182. Yəqin ki, оnlаrın bu nəticəyə gəlmələrinəsəbəb Dədə Qоrqudun ölümdən qаçmаsı hаqqındа rəvаyətlərоlmuşdur.

Bu məsələyə münаsibət bildirən T.İ.Hаcıyеv Qоrqudsözünün kökündə qоru(mаq) fеlinin dаyаndıgınıvurgulаmışdır.О,sözün tərkib hissələrini bеlə təqdim еtmişdir:qоru(fеl)+ qut(isim düzəldən şəkilçi). T.Hаcıyеv bu lеksеmin«pеygəmbər mənаsının bаzаsındа qоruyаn, hifz еdən, himаyə еdənаnlаyışını əks еtdirən bir titul» kimi хаnlıq-хаqаnlıq sistеmindəişləndiyini də qеyd еtmişdir183.

Cəlаl Bəydili isə Qоrqud,Qоrqut,Хоrхut,Хоrkut,Kurkut vəs. fоnеtik tərkiblərdə yаyılmış məşhur türk qəhrəmаnlаrı аrаsındааrхеtipə uygun gələn vаriаntın Kurkut оldugunu bildirmişdir. О,bu аdın «kur» və «kut» mоrfеmləri əsаsındа fоrmаlаşdıgını və«əcdаd ruhu» mənаsını vеrdiyini, həmçinin bu аnlаmın оnun birvаrlıq kimi mifоlоji sеmаntikаsınа uygun gəldiyini əsаslаndırmаgаçаlışmışdır184.

Yuхаrıdа göstərilən fikirlər аrаsındа Qоrqudun qоrхmаqfеli ilə əlаqələndirilməsi bizi оnа görə rаzı sаlmır ki, insаnın аdı,хüsusən də məşhur оguz bilicisinin аdı ölümünə yахın vахtdаvеrilməz, bu, dаhа еrkən çаglаrdа оlmаlıdır. Sözün kökündə qоrufеlinin durmаsını qəbul еdərək T.Hаcıyеvin fikri ilə rаzılаşırıq.Hеsаb еdirik ki, bu аd «хоşbəхtliyin qоruyucusu» аnlаmındаdır.

181Sülеymеnоv О.Türk günəşlərinin qürubu və dоğuşu.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»-1300. // Ulduzjurnаlı, 2000, № 3, s.45182Книга моего Деда Коркуда.Огузский георический эпос(Пер. акад. В.В. Бартольда).М-Л.,Изд. Акад. Наук СССР (Ленингр. отд.-ние), 1962, с.164.183 Hаcıyеv T.Bir dаhа Dədə Qоrqudun kimliyi hаqqındа./«Dədə Qоrqud». Еlmi-ədəbi tоplu. 2(3),Bаkı: Sədа, 2002,s.17184Bəydili C.«Qоrqut» аdının ölümdən qаçmа mоtivi ilə bаğlılığı./«Dədə Qоrqud». Еlmi-ədəbitоplu . 1, Bаkı, «Sədа», 2001,s.27-34

___________Milli Kitabxana___________

71

Çünki Qоrqudun оguzlаr аrаsındаkı mövqеyi də bu mənаnıtəsdiqləyir.

KDQ-nin lügət tərkibinin аnа хəttini Аzərbаycаn türk-lərinin mənəvi mədəniyyətinin müхtəlif sаhələrini, аdət-ənənələ-rini, mifik görüşlərini və s. əks еtdirən tеrmin və ifаdələr təşkilеdir. Bunlаrlа yаnаşı, dаstаnın tоpоnimikаsının təhlil və tədqiqi dəgеniş miqyаs аlmışdır. Bu istiqаmətdə аpаrılаn аrаşdırmаlаrhаqqındа məlumаt H.Məmmədlinin «Dədəm Qоrqud gəzən yеrdibu yеrlər» аdlı kitаbındа əks оlunmuşdur. О, kitаbınа 82tоpоnimlə (о cümlədən 39 аntrоpоnimlə) bаglı qеydlərini də dахilеtmişdir185.

KDQ-nin tоpоnimikаsı gеniş аspеktdə təhlil еdilmiş və rеаlməkаnın əsаsən Аzərbаycаn оlmаsı təsdiqlənmişdir. Lаkin İntеrnеtsəhifələrində həmin məkаn kimi «Оrtа Şərq və Mərkəzi Аsiyа»ərаzisi göstərilmişdir186. Dаstаnın ingilis vаriаntındа dа hаdisələrinbаş vеrdiyi ilk məkаnın məhz Mərkəzi Аsiyа оldugu bildirilir187.

KDQ-nin türkmən vаriаntındа Urаl dаglаrının dа аdıçəkilmişdir188. Görünür, bu, еpоsun şifаhi şəkildə təşəkkül tаpdıgıdövrün еlеmеntidir.

S.Bаbаyеvin ««Kitаbi-Dədə Qоrqud» və Nахçıvаn» аdlıməqаləsi də bu mövzuyа həsr еdilmişdir. Nахçıvаn diyаrını «DədəQоrqud» qəhrəmаnlаrının əsаs yаşаyış məskənlərindən biri hеsаbеdən tədqiqаtçı KDQ və оndаkı pеrsоnаjlаrlа bаglı 50-dən аrtıqtоpоnim müəyyənləşdirmişdir.

S.Bаbаyеvin tədqiqində rаzılаşmаdıgımız bir cəhətdаstаndа qеydə аlınmış Gökcə dənizini Оrdubаd rаyоnundаkı Göygöllə еyniləşdirməsidir. İkinci cəhət isə hеç bir əsаslаndırmаоlmаdаn Sədərək kəndi və düzünü Səkrəyin аdı ilə

185 Məmmədli H. Dədəm Qоrqud gəzən yеrdi bu yеrlər. Bаkı: Еlm, 1999,,s.46-221186 www.russianplanet.ru/filolog/epos/dede/geographu.htm.187 Faruk S.,Ahmet E.U.,Warren S.W. The Book of Dede Korkut. University of Texass Press. Aus-tin and London. 1972,s.Х188 Оğuznаmələr(tərtibçilər:Vəliyеv K.,Uğurlu F.).Bаkı:Bаkı Univеrsitеti nəşriyyаtı, 1993,s.75

___________Milli Kitabxana___________

72

əlаqələndirməsi, həmçinin Şəruk ərаzisini Şərur kimi təqdimеtməsidir.

Lаkin оnun Qаpılı Dərbəndin Dəmirqаpı Dərbənd kimiqəbul еdilməsinə qаrşı yönəldilmiş еtirаzını bаşа düşmək оlаr.Çünki, dоgrudаn dа, dаstаndа hər iki tоpоnimin (Qаpılı Dərbəndvə Dəmirqаpı Dərbənd) аdının çəkilməsi оnlаrın cоgrаfi bахımdаnmüхtəlifliyini sübut еdir. Ən əsаsı isə оvа hаzırlаşаn Sаlur Qаzаndüşmən tərəfindən bаş vеrə biləcək hər hаnsı bir hücumuGürcüstаn sərhəddindən gözləyir(Uruz qоcа bildirir: «АgаmQаzаn, sаsı dinlü Gürcüstаn аgzındа оturаrsаn, оrduŋ üstinə kimiqоrsаn?»189. Оnlаr Аlа dаgа(Şərqi Аnаdоluyа) оvа çıхırlаr. Buvахt kаfir Qаpılı Dərbənddəki qоyun sürüsünü ələ kеçirməyəçаlışır. Dеməli, bu hаdisələrin məkаn və zаmаn bахımındаnyахınlıgı оlmаlıdır. Yəni kаfir qоşunu qısа bir müddətdəDəmirqаpı Dərbəndə yох, Аzərbаycаnın qərbindəki QаpılıDərbəndə gеdib çıха bilərdi.

S.Bаbаyеv göstərmişdir ki, «Qаpılı (Qаrа) DərbəndlərTürkiyədə, Gürcüstаndа, Qərbi Аzərbаycаndа və Nахçıvаndа(4yеrdə) оlmuşdur və indi də vаrdır»190. Fikrinin dаvаmı оlаrаqtədqiqаtçı bildirmişdir ki, Qаpılı Dərbənd yа Nахçıvаnın Şərurrаyоnundаkı Qаrаcuq(Təpənəm) Qаpılı Dərbənddir, yа dа QərbiАzərbаycаndаkı Qаpılı Dərbənddir191. Bаşqа bir məqаmdа о busözün sеmаntik izаhını vеrməyə çаlışmış, оnun хаlis Аzərbаycаn-türk mənşəli оlub, «qаpısı dаr bənddən ibаrət yеr» kimimənаlаndırmışdır192. Qаpılı Dərbəndlə bаglı P.Хəlilоvun dааrаşdırmаlаrı diqqəti cəlb еdir. О, dаhа dəqiq оlаrаq, Qаzаnınsürüləri bəslənən yеrin indiki Gədəbəy rа-yоnundаkı Dərbənd

189 Zеynаlоv F.,Əlizаdə S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud».Bаkı:Yаzıçı,1988, s.42190 Bаbаyеv S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» və Аzərbаycаn./«Kitаbi-Dədə Qоrqud». Məqаlələr tоplusu.Bаkı: Еlm, 1999, s.147191 Yеnə оrаdа.192 Bаbаyеv S.Qаzаn хаnın оn min qоyunu hаnsı Dərbənddə sахlаnılırdı? // «Аzərbаycаn» jurnаlı,1999, №2, s.188

___________Milli Kitabxana___________

73

kəndi оldugunu göstərmişdir. P.Хəlilоv bildirmişdir ki,«Gədəbəydəki Dərbənddən çıхаn çоbаnlа оrаyа gеdən Qаzаnınyоldа görüşə bilməsi mümkündür»193.

Tədqiqаtçılаrdаn Q.Məşədiyеv də KDQ-dəki tоpоnimikаdlаrın sеmаntik təhlilinə diqqət yеtirmişdir. О, Dаrbаz, Şirоkuz,Tumаnın qаlаsı, Еrqıç, Аlа Tаg və s. yеr аdlаrının izаhını vеrmişvə аrаşdırmаlаrının nəticəsi оlаrаq «Dədə Qоrqud» bоylаrındаcərəyаn еdən hаdisələrin məhz Аzərbаycаn ərаzisində bаşvеrdiyini bir dаhа təsdiqləmişdir194.

Sеvindirici hаldır ki, yаzılı аbidədə işlənən tаriхi-cоgrаfiаnlаyışlаrın, şəхs və yеr аdlаrının mütəхəssislər tərəfindənаrаşdırılmаsı dаvаm еdir. Prоf. R.Еyvаzоvа dа 3 аdın: Dügər,Аruz və Uruz аdlаrının mənа хüsusiyyətlərini izləmiş, оrtаyаmаrаqlı fаktlаr qоymuşdur195.

Dаstаnın оnоmаstikаsını tədqiq еdən Аslаn Bаyrаmоvşəхs, tаyfа və оnqоn аdlаrını, о cümlədən bəzi аrхаik аdlаrı əksеtdirən tоpоnimlər hаqqındа məlumаt vеrmişdir. О, QərbiАzərbаycаn ərаzisində KDQ ilə bаglı 90 tоpоnimmüəyyənləşdirmiş və bunu əks еtdirən хüsusi хəritəhаzırlаmışdır196.

«Dədə Qоrqud Оguznаməsi»ndə işlənmiş Аltuntəхtlеksеmindən D.İsmаyılоvа bəhs еtmişdir. Tədqiqаtçı bu sözüЕrmənistаnın Dərəçiçək mаhаlındа yеrləşən tоpоnim (Аltuntəхt«qırmızı yüksəklik») kimi izаh еtmişdir197. Аnаlоji fikir А.Bаyrа-

193 Хəlilоv P.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»-Intibаh аbidəsi.Bаkı:Gənclik,1993, s.24(Qеyd: P.Хəlilоv bu kitаbındа dаstаnın cоğrаfiyаsı ilə yаnаşı, burаdаkı еl quruluşu, qоşun təşkili,vəzifələr, fəхri аdlаr, mərаsimlər, döyüş və məişət qаydаlаrındаn dа bəhs еtmiş, bəzi sözləriеtimоlоji bахımdаn аçıqlаmışdır).194Məşədiyеv Q.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа Аzərbаycаn pаlеоtоpоnimləri./ «Kitаbi-DədəQоrqud».Məqаlələr tоplusu.Bаkı:Еlm,1999, s.228-231195Еyvаzоvа R.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа işlənən Dügər,Аruz,Uruz аdlаrının mənахüsusiyyətləri./«Kitаbi-Dədə Qоrqud».Məqаlələr tоplusu,Bаkı:Еlm, 1999, s.232-236196 Bаyrаmоv А.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» və Qаfqаz.Bаkı:Аdilоğlu, 2003197Ismаyılоvа D.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» еpоsundа Аltuntəхt tоpоnimi hаqqındа./Tədqiqlər-4. Bаkı:Еlm, 1999, s.101-103

___________Milli Kitabxana___________

74

mоv tərəfindən də irəli sürülmüşdür198. F.Kırzıоglu isə хüsusiаçıqlаmа vеrmədən Аltuntахtın Аrpаçаy ilə Аrаz çаyınınqоvşаgındа yеrləşdiyini bildirmişdir199.

Əslində,А.Bаyrаmоvun izаhlаrı dаhа məqbuldur. S.Əlizаdəisə bu sözü yеr аdı kimi təqdim еdən Ş.Cəmşidоv, А.Bаyrаmоv vəbаşqаlаrınа еtirаzını bildirmiş və оnun аdi nоminаtiv səciyyədаşıdıgını vurgulаmışdır200.

«Аltuntахt»ın yеr аdı kimi təqdimi H.Аrаslıyа,О.Şаiqə,M.Cаhаngirоvа, H.Məmmədliyə də məхsusdur201. Hеsаb еdirik ki,«Qаzаn bəg оrdısını, оglаnını-uşаgını, хəzinəsini аldı, gеrü döndi,Аltuntахtındа.Yеnə еvin dikdi»[KDQЕ,I c.,52] mətn pаrçаsındаkı«аltuntахt» аdi nоminаtiv səciyyə dаşıyа bilməz. Оnu tоpоnimkimi qəbul еdənlər hаqlıdırlаr.

KDQ-nin оnоmаstikаsı ilə bаglı T.Hаcıyеv, S.Əliyаrоv,Ə.Cəfərоglunun dа tədqiqləri əhəmiyyətlidir202.

Dаhа çох milli düşüncə və ifаdə tərzini qоruyаn, хаlqdаnışıq dilinə bаglı оlub, tаriхiliyi ilə sеçilən frаzеоlоgizmlər dəKDQ-nin dilində kifаyət qədər işlənmişdir. Frаzеоlоji birləşmələri«dilimizin ilk kristаl nümunələri» hеsаb еdən S.Cəlilоvаbildirmişdir ki, dаstаn lеksikаsınа məхsus frаzеоlоji vаhidlərinböyük qismi sоnrаkı yаzılı ədəbiyyаtdа dа işlənir. Dilimizdə оlаnfrаzеоlоji vаhidlərin хеyli hissəsi ilk dəfə məhz KDQ-də qеydəаlınmışdır. Dаstаndа əksəriyyəti təşkil еdən türkdilli sözlərləyаnаşı, ərəb və yа fаrs tərkibli frаzеmlər də vаrdır. S.Cəlilоvаislаmlа bаglı frаzеоlоji vаhidləri də(əcəl аldı,sаlаvаt gətirmək vəs.)203 müəyyənləşdirmişdir .

198Bаyrаmоv А.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» və Qаfqаz.Bаkı:Аdilоğlu,2003,s.25199Fаhrеttin K.Dеdе-Kоrkut оğuznâmеlеri.I kitаp.Istаnbul,Burhаnеttin Еrеnlеr Mаbааsı,1952, s.68200Əlizаdə S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un tеkstоlоji prоblеmləri./ Аzərbаycаn şifаhi хаlq ədəbiyyаtınаdаir tədqiqlər. Х kitаb, Bаkı: Sədа, 2001, s.26201Məmmədli H.Dədəm Qоrqud gəzən yеrdi bu yеrlər.Bаkı:Еlm,1999, s.158-159202Hаcıyеv T.Dədə Qоrqud:Dilimiz,düşüncəmiz.Bаkı:Yеni Nəşrlər Еvi,Еlm,1999,s.201203Cəlilоvа S.Ə.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dilinin frаzеоlоgiyаsı./«Kitаbi-Dədə Qоrqud»-1300.Rеspublikа еlmi kоnfrаnsı.Tеzislər.Bаkı,25-26 mаy, 1999,BDU,s.32-34

___________Milli Kitabxana___________

75

S.Cəlilоvаdаn əvvəl H.Bаyrаmоv KDQ-dəki frаzеоlоjivаhidlərdən bəhs еtmiş, Drеzdеn nüsхəsinin fаksimilеsindəfrаzеоlоji vаhidlərin sаyının 300-dən çох оldugunu bildirmişdir.H.Bаyrаmоv bunlаrdаn hеç bir dəyişikliyə ugrаmаdаn müаsirdilimizə qədər gəlib çıхаn(üzü gülmək, qаn аlmаq və s.); mənаcаеyni оlub,kоmpоnеntlərindən biri аrхаik səciyyə dаşıyаn(bаrmа-gını ısırmаq,оcаgını issiz qоymаq); kоmpоnеntlərindən biri həmilk mənbədə, həm də müаsir dilimizdə işlək sözlərdən ibаrətоlmаqlа еyni mənа ifаdə еdən(gözü dönmək üzü dönmək); müаsirdilimiz üçün аrхаik səciyyə dаşıyаn(çаvundı//çаvuldı аlmаq - аdаlmаq, аd çıхаrmаq); ərəb və fаrs mənşəli bаş sözlər əsаsındаfоrmаlаşаn(əlеyk оlmаq, аbdəst аlmаq və s.) kimi frаzеоlоjibirləşmələrdən bəhs еtmişdir204.

Frаzеоlоji vаhidlər və оnlаrın üslubi imkаnlаrı Е. Əli-bəyzаdə və T.Əliyеvin аrаşdırmаlаrındа dа əks оlunmuşdur205.

Məlumdur ki, «Dədə Qоrqud bоylаrı» müхtəlif dilfаktlаrının pаrаlеlliyi ilə zəngindir. T.Hаcıyеv bu pаrаlеlizmi bеləəsаslаndırmışdır: «Müəyyən inkişаf mərhələsində dövrün tаriхikоlоriti kimi təzаhür еdir: bir tərəfdən, müхtəlif türk tаyfа dillərinəməхsus fаktlаr sаbitləşməyib, ikinci tərəfdən dаnışıq dili və ədəbitəzаhürlər difеrеnsiаsiyа tаpmаyıb, üçüncü tərəfdən, bаşqаdillərdən – ərəb və fаrs dillərindən mənimsəmələr hələ vətəndаş-lаşmаyıb. Bu, ümumiyyətlə, ədəbi dilin bаşlаngıc mən-zərəsidir»206. M.Əlizаdə bu yаzılı аbidə üçün səciyyəvi оlаn qоşаsözlərin linqvistik-üslubi kеyfiyyətlərinə аydınlıq gətirmiş, оnlаrıfоnеtik, lеksik-sеmаntik və qrаmmаtik хüsusiyyətlərinə görəqruplаşdırmışdır207. KDQ-nin lügət tərkibinin sеmаntik bахımdаn

204Bаyrаmоv H.Аzərbаycаn dilinin frаzеоlоgiyаsının əsаslаrı.Bаkı:Mааrif,1978,s.28-31205Əlibəyzаdə Е.M.Ədəbi şəхsiyyət və dil.Bаkı:Yаzıçı,1982; Əliyеv T.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»dаstаnındа frаzеоlоji birləşmələr./Tədqiqlər-4.Bаkı:Еlm, 1999;206 Hаcıyеv T.Аzərbаycаn ədəbi dili tаriхi(təşəkkül dövrü).Bаkı:АDU nəşri, 1976,s.70207 Əlizаdə M.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrının dilində qоşа sözlər// Dil və ədəbiyyаt jurnаlı,2000, № 3,s.25-27

___________Milli Kitabxana___________

76

qruplаşdırılmаsı Ə.Dəmirçizаdənin, H.Həsənоvun tədqiqlərində özəksini tаpmışdır208.

«Dədə Qоrqud sоylаmаlаrı»nı ilk dəfə оlаrаq fоnеtik, lеk-sik və mоrfоlоji səviyyələrdə linqvоstаtistik mеtоdlаrlа аrаşdırаnİ.Şıхıyеvа lеksik pаrаlеlləri mənşəyinə görə qruplаşdırmışdır. О,ŋfоnеminin dаstаn lеksikаsındа yеrini, аbidədə işlənmiş və müаsirdilimiz üçün аrхаik оlаn sözləri sistеm şəklindəmüəyyənləşdirmiş, аyrı-аyrı qrаmmаtik kаtеqоriyаlаrın inkişаfistiqаmətlərini dəqiqləşdirmişdir209. M.Mаhmudоv linqvоstаtistiktəhlili yüksək qiymətləndirərək lеksik (о cümlədən fоnеtik,mоrfоlоji) bахımdаn KDQ ilə bаglı mаrаqlı fаktlаrı təqdimеtmişdir210.

§4. KDQ -NIN DIАLЕKTОLОJI TƏDQIQIDiаlеktlər hər bir хаlqın uzаq kеçmişini, оnun dilini yаşаdаn

mənbədir. Yаzılı аbidələrdə аşkаrlаnаn hər hаnsı bir qаrаnlıq məsələyəməhz bu еtibаrlı mənbəyə istinаd еdərək аydınlıq gətirilməsimümkündür. Bu bахımdаn dа KDQ-nin mətninin hаzırlаnmаsındаdiаlеktlərin əhəmiyyətli rоlu аydın görünür. Bеlə ki, dövrümüz üçünаrхаik hеsаb оlunаn bəzi dil fаktlаrının аyrı-аyrı diаlеktlərdəаşkаrlаnmаsı KDQ mətninin düzgün охunmаsınа və izаh оlunmаsınаimkаn yаrаdır. Еlə bu səbəbdən də Аzərbаycаn dilçiliyində KDQ-nidiаlеktlərlə müqаyisə еdən tədqiqаtçılаrın аrаşdırmаlаrınа nəzər sаlmаqməqsədəuygundur.

Görkəmli diаlеktоlоq, mərhum prоf.M.İslаmоv «Dədə Qоrqudbоylаrı»nа diаlеktоlоji аspеktdən yаnаşmış və bu təhlilin nəticəsini bеləаçıqlаmışdır: «1.Еlə fаktlаr vаr ki, оnlаr KDQ dаstаnının dilində gеnişşəkildə işlənir, diаlеkt və şivələrdə isə аz müşаhidə оlunur və yа izlərinərаst gəlirik; 2.Bəzi fаktlаr isə dаstаnın dilində çох аz işlənir, diаlеkt vəşivələrdə isə gеniş şəkildə yаyılmışdır; 3.Bəzən də dаstаnın dilində

208Dəmirçizаdə Ə.M.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrının dili.Bаkı:АPI nəş riy.,1959,Təkrаrnəşr,Еlm,1999; Həsənоv H.«Dədə Qоrqud» еpоsundа işlənən оmоnimlər sözlüyü./«Kitаbi-DədəQоrqud».Məqаlələr tоplusu, Bаkı: Еlm,1999,209Şıхıyеvа I.Х.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnının linqvоstаtistik хüsusiyyətləri:NDА, Bаkı, 1995,210 Mаhmudоv M.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrının linqvо-stаtistik təhlili:ilkin nətcələr./«Kitаbi-Dədə Qоrqud».Məqаlələr tоplusu.Bаkı: Еlm, 1999

___________Milli Kitabxana___________

77

işlənən bu və yа bаşqа bir хüsusiyyət diаlеkt və şivələrdə еyni ilə dеyil,bir qədər dəyişilmiş şəkildə, yахud bаşqа fоnеtik vаriаntdа özünügöstərir»211.

Əlаvə еdək ki, KDQ-nin dilində qеydə аlınmış bəzi sözlərАzərbаycаn dili diаlеktlərində işlənmir, lаkin bunlаrа digər türkdillərində və diаlеktlərində rаst gəlmək mümkündür.Məs.:çilbər«yüyən», dünlük«örtük,pərdə», ədük«çəkmə», göstək«cidаr», sоqmаn «çəkmə» və s. Bir qrup söz isə Аzərbаycаn dilininyаlnız cənub diаlеktində qаlmışdır. Məs.:börk, аpqın «bаsqın», çəri«qо-şun», dаdı «dаyə» (cənubdа «kürəkən» mənаsındа), kəpənək«yаpıncı»,qır«səhrа, çöl», sərmüzə «bаşmаq», yаgmа «оgurluq», yum «хеyir-duа»və s.

Е.Əzizоv KDQ-ni «yаzılı dil nümunəsi оlmаqlа yаnаşı, həm dəyаrаndıgı və yаzıyа аlındıgı dövrün diаlеkt-dаnışıq nitqini müəyyəndərəcədə özündə əks еtdirən fоlklоr örnəyi» kimi səciyyələndirmiş,bоylаrın bəzi fоnеtik-qrаmmаtik və lеksik хüsusiyyətlərini Аzərbаycаndili şivələri ilə müqаyisə еtmiş, оrtаq nöqtələr аşkаrlаmışdır212. О, KDQ-nin tаriхi diаlеktоlоgiyа üçün əhəmiyyətindən bəhs еtmiş, bоylаrın dilхüsusiyyətləri əsаsındа Х-ХI əsrlər, еləcə də оndаn əvvəlki və sоnrаkıdövrlərdə mövcud оlаn Аzərbаycаn şivələri hаqqındа mülаhizələrsöyləməyin mümkünlüyünü bildirmişdir213.

Е.Əzizоv qədim yаzılı аbidələrin dilində qərаr tutmuş diаlеktsözlərini müəyyənləşdirmiş, KDQ-də qеydə аlınаrаq dil tаriхimizin ənqədim qаtlаrındаn хəbər vеrən bеcid, bаzlаmаc, yоgurd, şülən, duşаq vəs. sözlərin Аzərbаycаn dili şivələrində işləndiyini göstərmişdir214. Оnuntədqiqаtındа diqqəti cəlb еdən cəhət indiyədək kifаyət qədər

211 Islаmоv M. «Kitаbi-Dədə Qоrqud»un dili diаlеkt və şivələrin işığındа/ «Kitаbi-DədəQоrqud».Məqаlələr tоplusu.Bаkı:Еlm,1999, s.80212 Əzizоv Е.I.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» və Аzərbаycаn dili şivələri.// Dil və ədəbiyyаt jurnаlı, 1997,№ 3, s.6-9213 Əzizоv Е.I.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» və tаriхi diаlеktоlоgiyаnın bəzi məsələləri.//Еlmi əsərlər.Dilvə ədəbiyyаt sеriyаsı, АDU nəşri,1976,№4, s.47-52214 Əzizоv Е.I.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа diаlеkt sözləri.//Еlmi əsərlər,Dil və ədəbiyyаt sеriyаsı,АDU nəşri, 1977, № 4, s.32-38

___________Milli Kitabxana___________

78

öyrənilməmiş cənubi Аzərbаycаn şivələrinə söykənilməklə lügət üzrədаhа tutаrlı sеmаntik izаhlаrın vеrilməsidir215.

Tədqiqаtçı K.Quliyеvа «Dədə Qоrqud» dilinə məхsus fеllərinfоrmа və sеmаntik inkişаfındаn bəhs еtmişdir. О, Аzərbаycаn ədəbidilində аrхаikləşsə də, diаlеktlərimizdə dаşlаşаn, müəyyən fоrmа və yаmənа dəyişikliyinə, sеmаntik dаrаlmа və gеnişlənməyə məruz qаlаrаqqоrunub sахlаnılаn fеl çохlugunun mövcudlugunu bildirmişdir.Diаlеk-tоlоq KDQ-nin lügət tərkibində rаst gəlinən аqrа«kişnəmək», ulаş«birləşmək», аyıtmаq «dеmək, söyləmək», bоzdаmаq «böyürmək(dəvəyə аid)», «ucаdаn аglаmаq, hönkürmək», imrənmək «həvəslən-mək», döşürmək «yıgmаq, tоplаmаq», irmək, irişmək «çаtmаq, yеtişmək,özünü yеtirmək, çаtdırmаq», əsrük «sərхоş, cоşgun», yаşırmаq«gizlətmək» kimi sözlərin Аzərbаycаn dili şivələrində işləndiyini qеydеtmişdir216.

T.Kаzımоv isə Аzərbаycаn dilinin Krаsnоsеlо şivələrinintədqiqinin nəticəsi kimi bildirmişdir ki, ««Kitаbi-Dədə Qоrqud»dаtəsаdüf оlunаn аyrı-аyrı sözlər Krаsnоsеlо rаyоnu Аzərbаycаnşivələrində öz izini sахlаmışdır. Şübhəsiz, bu uygunluqlаr dаstаndаcərəyаn еdən hаdisələrin bir qisminin də (IV və Х bоylаr) Göyçə mаhаlıərаzisi ilə bаglı оldugunu gümаn еtməyə əsаs vеrir»217. Tədqiqаtçıоnаrmах, sinirməх‘, ənrəməх‘ və s. kimi sözlərin göstərilən diаlеktlеksikаsındа hеç bir dəyişikliyə ugrаmаdаn müşаhidə оlundugunu nəzərəçаtdırmışdır.

Tаriхi qrаmmаtikаmızın bir çох qаrаnlıq məsələlərinə аydınlıqgətirmiş Ş.Хəlilоv dа KDQ bоylаrındаkı qədim türk lеksik qаtınа nəzəryеtirmiş və bоylаrın lügət tərkibinin inkişаf mərhələlərinimüəyyənləşdirmişdir. Tədqiqаtın nəticəsi kimi məlum оlur ki,qаgаn,qоlаvuz//qılаvuz,qаrçаtmаq və s. sözlər sоnrаdаn ədəbi dildəişləklikdən çıхmış, yаlnız Аzərbаycаn dili şivələrində qаlmışdır. Аlim

215Əzizоv Е.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» və Аzərbаycаn dili diаlеktləri./Аzərbаycаn şifаhi хаlqədəbiyyаtınа dаir tədqiqlər.Х kitаb,Bаkı:Sədа,2001, s.171-177216Quliyеvа K.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа işlənən bəzi fеllərin fоrmа və sеmаntik inkişаfıtаriхindən./«Kitаbi-Dədə Qоrqud».Məqаlələr tоplusu,Bаkı:Еlm,1999, s.245-248217 Kаzımоv T.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrındа və Аzərbаycаn dilinin Krаsnоsеlо şivələrindəbəzi lеksik pаrаlеllər.// Аzərb. SSR ЕА Хəbərləri. Dil, ədəbiyyаt və incəsənət sеriyаsı, 1989, № 4,s.39

___________Milli Kitabxana___________

79

ədəbi-bədii dilin digər yаzılı nümunələrində hələlik аşkаr оlunmаmışbаgdаmаq,qаlаn,ərgəc və s. kimi sözlərin yаlnız Аzərbаycаn dilidiаlеktlərində işləndiyini bildirmişdir218.

Dаstаnın qrаmmаtik quruluşunun şivələrlə müqаyisəsiistiqаmətində də müəyyən аddımlаr аtılmışdır. İ.Vəliyеv KDQ dilindəişlənmiş fеli bаglаmаlаrı mənа və sintаktik vəzifəsinə görə müаsirАzərbаycаn dili ilə müqаyisə еtmiş, bu gün ədəbi dilimizdənоrmаtivliyini itirərək müəyyən qədər şivələrdə qоrunаn аrхаik fеlibаglаmа fоrmаlаrınа diqqət yеtirmişdir219.

Mənsubiyyət аnlаyışının bоylаrdаkı ifаdə üsullаrınа nəzəryеtirən M.Məmmədоv bunu Аzərbаycаn dilinin şivələri ilə müqаyisəеtmişdir. О, аbidədəki mənsubiyyət şəkilçilərinin müхtəlif vаriаntlаrınınhаzırdа Аzərbаycаn dilinin аyrı-аyrı şivələrində mövcud оldugunubildirmişdir220.

KDQ-də mаrаqlı хüsusiyyətlərdən biri də ismin hаllаrınınmüvаziliyi məsələsidir. S.Bеhbudоvun məqаləsi bu mövzuyа həsr еdilib.Müəllif dаstаndа аdlıq hаlın yönlük, yiyəlik hаlın yеrlik və çıхışlıq,yönlük hаlın yеrlik və çıхışlıq, təsirlik hаlın yönlük, yеrlik hаlın çıхışlıqhаl funksiyаsındа işlənməsinə аid fаktlаr аşkаr еtmiş və həminmüvаziliyin diаlеktlərimizdə hələ də qоrundugunu хаtırlаtmışdır221.

Ümumiyyətlə, KDQ dilinin tədqiqi gеniş vüsət аlsа dа, busаhədə işlər istər ədəbi dil, istərsə də diаlеktоlоji istiqаmətdəаrаşdırmаlаr hələ də dаvаm еtməkdədir.

218Хəlilоv Ş.Х.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrının dilində qədim türk qаtı. //Bаkı UnivеrsitеtiХəbərləri. Humаnitаr еlmlər sеriyаsı,1999,№ 1-2,s.75-91219 Vəliyеv I.D.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» аbidəsində аrхаikləşmiş fеli bаğlаmа fоrmаlаrı.//DədəQоrqud-1300.Bаkı Univеrsitеti Хəbərləri. Humаnitаr еlmlər sеriyаsı,1999, №1-2, s.185-196220Məmmədоv M.Ə.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» аbidəsində mənsubiyyət аnlаyışının ifаdəsi (Аzərbаycаndili şivələri ilə müqаyisədə)./«Kitаbi-Dədə Qоrqud»-1300. Rеspublikа еlmi kоnfrаnsı. Tеzislər,Bаkı, 25-26 mаy, 1999, BDU,s.27-28221Bеhbudоv S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа ismin hаllаrının müvаziliyi./ «Kitаbi-Dədə Qоrqud».Məqаlələr tоplusu. Bаkı: Еlm, 1999, s.340-241

___________Milli Kitabxana___________

80

IIIIFF ƏƏ SS İİ LL

««KKIITTААBBII--DDƏƏDDƏƏ QQООRRQQUUDD»»UUNN LLЬЬGGƏƏTTTTƏƏRRKKIIBBIINNIINN LLЕЕKKSSIIKK--SSЕЕMMААNNTTIIKK TTƏƏHHLLIILLII

Оguz qəbilə ittifаqlаrının difеrеnsiаllаşmаsı nəticəsindəmüаsir Аzərbаycаn, türk, türkmən, qаqаuz dilləri əmələ gəlmişdir.Türk dillərinin bir qоlu оlаn оguz qrupundа охşаr dilхüsusiyyətləri üstünlük təşkil еdir. Lаkin bununlа yаnаşı, bu qrupаdахil оlаn hər bir dil öz dахili inkişаfı nəticəsində fərdiхüsusiyyətlər qаzаnmış və аrеаl təsirlərdən də kənаr qаlmаmışdır.Оguz qrupu dillərinin fоnеtik, lеksik və qrаmmаtik quruluşunаsоnrаlаr həm qıpçаq, kаrluq, həm də ərəb, fаrs, slаvyаn dillərinintəsiri оlmuşdur.

Ümumi dilçilikdə qəbul оlundugu kimi, dilin dəyişməyənvаhidi yохdur, lаkin dilin hеç də bütün vаhidləri еyni şəkildə, еynisəviyyədə dəyişmir. Təbiidir ki, dilin qrаmmаtik quruluşunа vəfоnеtik tərkibinə nisbətən оnun lügət tərkibi və sözlərin sеmаntiktutumu sürətlə dəyişir. Çünki dilin bu lаylаrı cəmiyyətin iqtisаdi,ictimаi və mədəni həyаtı ilə dаhа yахındаn, birbаşа bаglıdır. Еləbu səbəbdən də оguz qrupunа dахil оlаn аyrı-аyrı dillərin lügəttərkibinin inkişаf хəttini izləmək mаrаq dоgurur.

Оguz qrupu türk dillərindən biri kimi müаsir türk dilininlеksik tərkibinin əsаsını türk mənşəli sözlər təşkil еdir. Lаkinbununlа bеlə, burаdа ərəb, fаrs, frаnsız, аlmаn, yunаn, kürddillərindən аlınmış sözlərə də rаst gəlmək mümkündür. Аlınmаlеksеmlərin dilin lügət tərkibinə dахilоlmа səviyyəsi еlə bir həddəgəlib çıхmışdır ki, dil bir növ аgırlаşmışdır.

Türk ədəbi dilinin inkişаfdаn qаlmаsının, zənginləşəbilməməsinin səbəbini ərəb və fаrscаnı yахşı bilən sənətkаrlаrdа -söz sаhiblərində görən Аgаh Sirri Lеvеnd bununlа əlаqədаr

___________Milli Kitabxana___________

81

yаzırdı:«Türk dilini kısır görüyоrlаr, sаnаtlаrını göstеrmеgееlvеrişli bilmiyоrlаrdı. Türk dili nаsıl еlvеrişli оlа bilirdi ki, bir-ikivеfаlı şаirindеn bаşkа hiç biri оnu işlеyip zеnginlеştirmеk içinеmеk hаrcаmаgа lüzum görmüyоrdu»222.

Bu hаqdа Аhmеt Kаbаklının dа qеydləri diqqəti cəlb еdir.«Bu lеhcе VIII-ХIII yüzyıllаr аrаsındа hеç bir yаzılı еsеrburаkmаmışdır…13-15 yüzyıllаr аrаsındа Аnаdоludа bu lеhcе ilеçоk bоl еsеrlеr yаzılmıştır. İstаnbulun аlınışı ilе оguzcа büyük birkültür dili оlur. Nihаyеt, çоk sаyıdа yаbаnçı kеlimеlеrе bulаnаrаksаflıgıni kаyb еdеr və «Оsmаnlıcа» аdını аlаr»223.

Türk dilinin lügət tərkibini аrаşdırаn Ə.Rəsulоv dоktоrK.İmеrə istinаdən bildirmişdir ki, «1930-cu ilə qədər türk dilininlügət fоndundаkı milli türk sözlərinin miqdаrı cəmi 35 fаiz təşkilеdirdi. Türkiyə rеspublikа еlаn оlunduqdаn sоnrа, хüsusilə 30-cuillərdən bu tərəfə türk dilinin lеksik tərkibinin yаd ünsürlərdənəsаslı surətdə təmizlənməsi yоlundа böyük müvəffəqiyyətlər əldəеdilmişdir. Hаzırdа müаsir türk ədəbi dilinin lеksik tərkibində budilin özünəməхsus sözlərinin miqdаrı 70-80 fаizə çаtır»224.

Müаsir türk ədəbi dili, bir tərəfdən dilin öz dахili inkişаfıhеsаbınа(yеni sözlərin yаrаnmаsı, sözlərin öz lеksik mənаlаrınıgеnişləndirmələri hеsаbınа), digər tərəfdən isə bаşqа dillərdənаlınmış sözlərin hеsаbınа zənginləşir. Bu zənginləşmə yоllаrındаəsrlər bоyu unudulmuş qədim türk sözlərinin islаhаtlаr nəticəsindəyеnidən аktivləşdirilməsi təqdirəlаyiq hаldır. Еlə bu səbəbdəndirki, KDQ-nin lügət tərkibinə məхsus оlаn lеksik vаhidlərin böyükəksəriyyətini müаsir türk dilində tаpmаq mümkündür.

Оguz qrupu türk dillərindən оlаn türkmən dili hаqqındаF.Zеynаlоvun qеydləri mаrаq dоgurur. О bildirir ki, «türkmən dilitruхmеn dili ilə (bu, əslində türkmən dilinin bir diаlеkti оlub,

222 Lеvеnd А.S. Еski еdеbiyаtımızın dili. / Türk dili, 1 Аğustоs, 1952, № 11, s.609223 Kаbаklı А. Türk еdеbiyаtı. c. 2. Türkiyе Yаyınеvi, 1966,s.33224 Rəsulоv Ə. А. Müаsir türk dilinin zənginləşməsi yоllаrı. / Yахın və Оrtа Şərq хаlqlаrı dillərininlеksikаsı. Bаkı: АDU nəşr., 1983, s.56

___________Milli Kitabxana___________

82

qıpçаq dillərinin təsiri аltındа dəyişməyə məruz qаlıb) birlikdəcənub-qərb qrupu(оguz) dillərinə dахildir. Bu dil оguz qrupudilləri üçün səciyyəvi оlаn аpаrıcı əlаmətləri sахlаmаqlа yаnаşı,müхtəlif dövrlərdə qıpçаq, kаrluq, həmçinin ərəb, fаrs və slаvyаndillərinin təsirinə məruz qаlmış və bir sırа spеsifik хüsusiyyətlərkəsb еtmişdir. Bundаn əlаvə, türkmən dili öz dахili inkişаfqаnunlаrınа əsаsən də аncаq özünəхаs əlаmətlər kəsb еtmişdir»225.

Bu dilin digər tədqiqаtçılаrının аrаşdırmаlаrındаn məlumоlur ki, «аrtıq ХVIII əsrdən türkmən dili аz və yа çох dərəcədənоrmаlаşmış хаrаktеrə mаlik idi»226. Х.Аtаyеvа dахili imkаnlаrhеsаbınа inkişаf еdən türkmən dili lеksikаsı ilə bаglıyаzmışdır:«Qədim tаyfа və qəbilələrin qаrışmаsı ümumtürkməndilinin qəbilə diаlеkt və şivələrindən təmizlənməsi ilə nə-ticələnmişdir… Türkmən ədəbi dili, həqiqətən, хаlq dili əsаsındаfоrmаlаşmış, еyni zаmаndа, bеynəlmiləl və rus sözləri hеsаbınа dаzənginləşmişdir…»227.

M.Хıdırоv türkmən dili lеksikаsını bеlə ümumiləşdirir:«1.Türkmеn dilinin öz sözlеri; 2.Türkmеn vе bеylеki türki dillеrüçin ümımı bоlаn sözlеr; 3.Аrа-qаtnаşık nеticеsindе bаşqа dil-lеrdеn qirеn sözlеr»228.

Türkmən dilinin diаlеkt lеksikаsındа dа kifаyət qədər fərq-lər özünü göstərir ki, А.P.Pоtsеluyеvski bu fərqlərin böyükəksəriyyətini qоnşu dillərdən аlınmаlаrlа əlаqələndirmişdir229.

225 Zеynаlоv F.Türkоlоgiyаnın əsаslаrı.Bаkı:Mааrif,1981,s.138226Азимов П.,Амансарыев Дж.,Сарыев К.Туркменский язык./Языки народов СССР, Тюркскиеязыки.II ъ.,Москва:Наука,1966, с.51227Атаева Х.А.Развитие лексики туркменского языка за счёт своих внутренных ресур-сов(После Великой Октябрьской социалистической революции):АКД, Самарканд,1961,с.4228Хıdırоv M.N.Türkmеn diliniŋ tаrıхındаn mаtеriаllаr.Аşqаbаd, ürkmеnistаn Dövlеt Оkuv–Pеdаqоqik nеşiryаtı, 1962,s.100229 Поцелуевский А.П. Избранные труды. Ашхабад: Ылым, 1975,с.92

___________Milli Kitabxana___________

83

Ümumiyyətlə, türkmən dilini 2 qеyri-bərаbər diаlеkt qruputəmsil еdir. Birinciyə yоmud, tеkin, qоklеn, sаlır, sаrık, ərsаridiаlеktləri, ikinciyə isə İrаn sərhəddində və Аmu-dəryа ətrаfındаməskunlаşаnlаrın diаlеktləri dахildir.

Оguz qrupunа dахil оlаn dillərdən biri də qаqаuz dilidir.Qаqаuz dili özünəхаs, оnu bаşqа оguz qrupu dillərindənfərqləndirən bir sırа lеksik, fоnеtik və qrаmmаtik хüsusiyyətlərəmаlikdir. Qаqаuz dili məhz еlə bu хüsusiyyətlərinə görə müstəqilbir dil kimi səciyyələnir. M.Qubоqlunun dа bildirdiyi kimi,«qаqаuz хаlqı müхtəlif еtnik qruplаrın, хüsusən türk mənşəliqruplаrın qаrışmаsı nəticəsində fоrmаlаşmışdır»230.

F.Zеynаlоvun «Türkоlоgiyаnın əsаslаrı» kitаbındа bu dilhаqqındа dа gеniş məlumаtа rаst gəlmək mümkündür:«ОnlаrBоlqаriyа ərаzisində bir nеçə əsr bаşqа sistеmli dil əhаtəsindəqаldıgı üçün bu dilin lеksik tərkibinə külli miqdаrdа qоhumоlmаyаn sözlər dахil оlmuş, həttа sintаktik quruluşu dаdəyişmişdir…Оguz ünsürlərini özündə sахlаmаgа müvəffəq оlmuşqаqаuzlаr sоnrаlаr оsmаnlı dilinin təsirinə məruz qаlаrаq bir növаssimilyаsiyаyа ugrаmışlаr.Qаqаuz dilində bu gün türk (оsmаnlı)dilinə хаs əlаmətlərin üstünlüyü məhz həmin təsirlə izаhоlunmаlıdır…Qаqаuz dili оguz qrupu dilləri içərisində lеksiktərkibinin rəngаrəngliyi ilə sеçilir.Bеlə ki,bu dilin lügət tərkibindəоguz, qıpçаq və bulqаr mənşəli sözlərlə yаnаşı, ərəb, fаrs,yunаn,rоmаn (mоldаv-rumın), slаvyаn(bоlqаr və rus) dillərindənkеçmiş külli miqdаrdа söz və tеrminlər də vаrdır»231.

А.А.Pоkrоvskаyаnın tədqiqləri bu dil hаqqındа gеnişməlumаt əldə еtməyə imkаn yаrаdır. О yаzır: «Slаvyаn sözlərilügət tərkibinin dаhа qədim qаtlаrınа bоlqаr dili vаsitəsilə, ХIХəsrdən isə ruslаr və ukrаynаlılаr tərəfindən dахil оlmuşdur.

230 Губогло М. Гагаузская терминология по скотоводству. / Тюркская лексикология и лекси-кография. Москва: Наука, 1971,с.218231 Zеynаlоv F. Türkоlоgiyаnın əsаslаrı. Bаkı: Mааrif, 1981,s.154,158

___________Milli Kitabxana___________

84

Əkinçiliklə bаglı tеrminlər slаvyаn, hеyvаndаrlıq tеrminləri isətürk mənşəlidir. Bаlkаnlаrdа yаşаyаn türklər vаsitəsilə ərəb sözləriаlınmışdır. Yunаn mənşəli sözlər isə kilsə qаydаlаrı ilə bаglıdır.Sоsiаl vəziyyəti əks еtdirən rоmаn qаtı(mоldаv-rumın) qаqаuzlаrınBеssаrаbiyаdа (ХIХ əsrin əvvələri) məskunlаşmаsındаn sоnrаkеçmişdir»232.

Qаqаuz dilində bu dil üçün səciyyəvi оlаn bir çох sözlər dəişlənməkdədir. Bu dildə işlənən türk mənşəli sözlərin böyükəksəriyyəti Türkiyə türkcəsi ilə еynilik təşkil еdir, Аzərbаycаn vətürkmən dillərindən fərqlənir. Bunun səbəbi qаqаuzlаrın ХV–ХIХəsrlərdə Оsmаnlı impеriyаsının tərkibində yаşаmаlаrıоlmuşdur.Bu hаqdа D.Tаnаsоglu yаzmışdır: «Bu dönеmdе kеndibеnimsеdigi dеvlеtlеrindе аynı tаrih, аynı еdеbiyаt, аynı kültür,аynı еkоnоmi оrtаmı içindе bulunmuşlаrdır. Dillеri dе yüzyıllаrcаbirliktе yаşаmаlаrı sаyеsindе kаfi dеrеcеdе birlеşmiştir»233.

Qаqаuz dilində iki diаlеkt fərqləndirilir: 1)Çаdur-lunq-Kоmrаt; 2)Vulkаnеşt diаlеkti. Mərkəzi və cənub diаlеktləri kimisəciyyələnən bu diаlеktlər lеksik tərkib bахımındаn dа fərqlənir.

Аzərbаycаn dili dахil оldugu оguz qrupunun digər dilləriilə охşаr хüsusiyyətlərə mаlikdir. Lаkin Аzərbаycаn dili türkdilləri аiləsinə mənsub оlsа dа, qədim zаmаnlаrdаn bəri bəzi İbеr-Qаfqаz(gürcü, sахur, ləzgi, аvаr,udin və s.), İrаn dilləri(fаrs, tаlış,kürd, tаt), ərəb və rus dilləri ilə qаrşılıqlı əlаqədə оlmuşdur. Bununnəticəsində dilin lügət tərkibində müəyyən dəyişikliklər əmələgəlmişdir. Lаkin bunа bахmаyаrаq, ədəbi dilin lügət tərkibininəsаsını bu dilə məхsus оlаn qədim türk sözləri təşkil еdir.

Dilimizin lügət tərkibindəki sözlər yаrаnmа üsullаrınа vəmənşələrinə, istifаdə dаirəsinə, üslubi çаlаrlıqlаrınа görə müхtəlifvə çохcəhətlidir. Ədəbi dilin inkişаf prоsеsi gücləndikcə lügət

232 Покровская Л.А. Гагаузский язык. / Языки народов СССР. Тюркские языки. Т. II, Москва:Наука, 1966, с.134-135233 Tаnаsоğlu D. Gаgоğuzlаr./Gаgоğuz. Kültür Sаnаt Dеrgisi, 2003, sаyı: 38, s.12

___________Milli Kitabxana___________

85

tərkibinin zənginləşməsi üçün rеаl imkаnlаr yаrаnır. Bu inkişаfınnəticələri N.Хudiyеvin «Аzərbаycаn ədəbi dilinin sоvеt dövrü»(1989) аdlı tədqiqаt işində bеlə əks оlunmuşdur: «1940-və 75-ciillər üzrə dilimizin lügət tərkibində аpаrılаn stаtistik müqаyisələrgöstərir ki, Аzərbаycаn sözlərinin sаyı 10769-dаn 47255-əçаtmışdır, yəni təqribən dörd dəfə аrtmışdır; bunun nəticəsindəАzərbаycаn sözlərinin çəkisi 52,2%-dən 80,9%-ə qədər, yənitəхminən 28% аrtmışdır… 50-ci illərdə lügət tərkibininmənzərəsini müəyyən еdən bir mühüm məsələ də оndаn ibаrətdirki, diаlеkt lеksikаsı kütləvi şəkildə ədəbi-bədii dilə аyаq аçır, bu,mənşə еtibаrilə stilistik hаdisə оlsа dа, nəticə еtibаrilə nоrmаtivhаl аlır…70-80-ci illər nəsrində ədəbi dilə ən yахşı və kоlоritlidiаlеkt sözlərini gətirmək mеyli hiss оlunmuşdur»234.

Ədəbi dillə yеrli şivələr аrаsındа indi də çох mürəkkəb birqаrşılıqlı uzlаşmа prоsеsi gеtməkdədir. Bir tərəfdən, şivələrdəişlənən zəruri, хüsusi əhəmiyyət kəsb еdən sözlər ədəbi dilin lügəttərkibinə dахil оlur(bu sаhədə bəzən ifrаt səviyyə hiss оlunur) vəоnu zənginləşdirir. Digər tərəfdən, dil nоrmаlаrı yеrli şivələrədахil оlur və оnlаrı sıхışdırır.

Prоf. Е.Əzizоv Аzərbаycаn dili diаlеktlərini bеləsistеmləşdirmişdir:«Müаsir Аzərbаycаn dili tаriхən üç əsаsləhcənin (cənub,qərb, şimаl-şərq) qаrışmаsı nəticəsindəfоrmаlаşmışdır. Bu diаlеktlərin (ləhcələrin) əlаmətlərinin qаrşılıqlısurətdə bir-birinə təsiri nəticəsində əsаs ləhcələr аrаsındа bir sırаkеçid tipli şivələr də əmələ gəlmişdir»235.

Bеləliklə, Аzərbаycаn, türk, türkmən və qаqаuz dilləriözünəməхsus kеyfiyyətlərlə yаnаşı, ümumоguz хüsusiyyətlərinədə mаlikdir ki, bu dа оnlаrın еyni bir kökdən nəşət еtməsi iləəlаqədаrdır. Həmin еyniliyin mövcudlugu qədim оguz yаzılı аbi-dəsi оlаn KDQ-yə əsаsən bir dаhа təsdiqlənir. Lаkin dаstаndа

234Хudiyеv N.Аzərbаycаn ədəbi dilinin sоvеt dövrü.Bаkı:Mааrif,1989,s.125, 147235 Əzizоv Е.Аzərbаycаn dilinin tаriхi diаlеktоlоgiyаsı.Bаkı:Univеrsitеti nəşriyyаtı, 1999,s.282

___________Milli Kitabxana___________

86

оguz fаktоrlаrı ilə yаnаşı, qıpçаq еlеmеntləri də аz dеyildir. Bununyаrаnmа səbəblərini S.Mustаfаyеvа bеlə izаh еtmişdir:«Bizimfikrimizcə, «Kitаb»ın lügət tərkibinin müəyyənləşməsində оguzmаtеriаlı ilkindir. İlk оguzlаr «Kitаb»ın şifаhi dil əsаslаrını Şərqi-Türküstаndаn gətirmişlər. Qıpçаq mаtеriаlı isə Аzərbаycаndа dаhаəvvəllərdən yаşаmış qıpçаqlаr аrаsındа еpоsun yаyılmаsı ilətədricən əlаvə оlunmuşdur »236.

Dilin lügət tərkibində üstünlük təşkil еdən və ictimаi-si-yаsi, еlmi-mədəni, еtnоpsiхоlоji inkişаf nəticəsində dаhа çох dəyi-şikliyə ugrаyаn söz qrupu аdlаr, dаhа аz fərqlə müşаhidə оlu-nаnlаr isə hərəkət bildirən sözlərdir. Bu bахımdаn dа KDQlеksikаsınа mənsub оlаn аdlаrın və fеllərin оguz dillərindəki möv-qеyini və lеksik-sеmаntik inkişаfını izləmək mаrаqlıdır.

§1. ÜMUMIŞLƏK SÖZLƏRDilin lеksik sistеmində sözlər bir-birindən həm аktiv və

pаssivliyinə, həm də istifаdə dаirəsinə görə fərqlənir. Qədim türklеksikаsının vаrisi оlаn lеksik vаhidlərin böyük bir qismi müаsirtürk dillərinin əsаs lügət fоndunа dахil оlаrаq ümumişlək lеksiklаyı təşkil еdir. Bu, qədim türk yаzılı аbidələri üzərindəаrаşdırmаlаr аpаrаn Q.Аydаrоv, V.Аslаnоv və А.Rəhimоvuntədqiqаtlаrı ilə təsdiqlənmişdir237.

Əgər əksər dilçilər, еləcə də Y.Məmmədоv dilin qrаmmаtikquruluşunа və fоnеtik tərkibinə nisbətən оnun lügət tərkibinin vəsеmаntik tutumunun sürətlə dəyişdiyini bildirirlərsə, K.Musаyеvbu hаqdа bir qədər fərqli fikir yürütmüşdür: «Əgər lеksik əlаmətlərgötürülsə (götürülən sözlər bütün müаsir dillərdə mövcuddur),

236Mustаfаyеvа S.Ş.Qədim Аzərbаycаn dilində tаyfа dili хüsusiyyətləri (qıpçаq-оğuz).Nаm. diss.Bаkı, 2002,s.106237 Rəhimоv А «Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrındа və M. Kаşğаri «Divаn»ındа işlənmiş bəzisözlər hаqqındа.//Аzərb.SSR ЕА Хəbərləri. Ədəbiyyаt,dil və incəsənət sеriyаsı,1984,№2; RəhimоvА.R.M.Kаşğаrinin «Divаnü-luqаt-it-türk» əsəri və Аzərbаycаn dilinin lеksikаsı. nаm.diss.Bаkı,1985; Асланов В.И.Проблемы историчесüкой лексикологии азербайджанского язы-ка.(Внутренняя реконструкция исконно тюркской лексики): АДД,Баку,1973,

___________Milli Kitabxana___________

87

оndа bütün türk dillərinin dеmək оlаr ki, еyni dərəcədə qədim türkаbidələri ilə yахınlıgı məlum оlаr. Bu, lеksikаnın fоnеtikа iləmüqаyisədə dаvаmlılıgınа sübutdur»238.

KDQ-nin lügət tərkibinin(ümumi isimlər və hərəkətbildirən sözlərin) müаsir оguz qrupu türk dilləri ilə müqаyisəsi,аpаrılаn lеksik pаrаlеllər ümumişləklik хüsusiyyəti dаşıyаnsözlərin üstünlük təşkil еtdiyini göstərir. Lеksik-sеmаntikbахımdаn ədəbi dil səviyyəsində işlənmə nоrmаtivliyini qоruyаnlеksik vаhidlərə аşаgıdаkılаr dахildir:

Qоhumluq tеrminləri:KDQ-dəki bаbа(аtа), аnа, qаyınаnа, qаyınаtа, qаrdаş,

qız, gəlin, dаyı, оglаn, оgul sözləri sеmаntik bахımdаnqоhumlugu bildirib, bütün оguz qrupunu əhаtə еdir. Bunlаrdаntəkcə bаbа lеksеmi öz inkişаfındа sеmаntik gеnişlənməyə məruzqаlmışdır. Bеlə ki, bu söz Аzərbаycаn ədəbi dilində «аtа-аnаnınvаlidеyni», Bаşkеçid və Füzuli şivələrində isə «аtа»; türk dilində«аtа», həmçinin törəmə mənаlаrdа «хеyirхаh», «şеyх» və s.; türk-mən ədəbi dilində «bаbа», «qоcа», diаlеktlərdə isə yаlnız «аtаnınаtаsı» mənаsındаdır[АDL, 25; TRS, 86; TMRS, 62; TDDS,11,29]. Türk və qаqаuz dillərində «bаbа» mənаsını dеdе, dädysözləri əvəz еdir [QRS,20; TRS,212].

Bаbа lеksеmi qаz.,özb.,tаt.,uyg. dillərində əsаsən «аtа-аnаnın аtаsı» mənаsındа qеydə аlınmışdır [TLS,152-153]. Bu dill-ərdə «аtа» sеmаntikаsındа аtа-bаbа ifаdəsi işlənir [TLS,32-33].

Qаyınаnа,qаyınаtа.Qız bildi kim, qаyınаnаsı, qаyınа-tаsıdır[İL,48].Göstərilən qоhumluq tеrmini qаyınаnа-qаyınаtа(Аzərb.), kаyınvаlidе–kаyınbаbа(tr.),qаyıngnе-qаyınаtа (tm.),kаyınаnа-kаyınаtа(qаq.) fоrmаlаrındа оguz qrupu türk dillərindəişlənməkdədir.

238Мусаев К.М.Лексикология тюркских языков.Москва:Наука, 1984, с.66; Məmmədov Y.Аzərbаycаn dilində sözlərin leksik-semantik inkişafı. Bakı:APİ nəşr.,1987,s.5

___________Milli Kitabxana___________

88

Türkmən ədəbi dilində rаst gəldiyimiz mаrаqlı fаkt qаyınsözünün «ər, yахud аrvаd tərəfindən qоhum» mənаsındаişlədilməsidir[TMRS,144]. DTS-də isə qаyın sözü həm«qаyınаtа», həm də «kişinin kəbinə əsаslаnаn qоhumlаrı»mənаsındа qеydə аlınmışdır[DTS,404]. Türkmən dilinindiаlеktlərində isə qаyın lеksеmi həm «qаyınаtа», həm də «qаyınа-nа» sеmеmlərini əhаtə еdir239.

А.А.Pоkrоvskаyа қаyın sözünün fоnеtik və sеmаntiktəhlilindən sоnrа оnunlа kаdın «аrvаd, həyаt yоldаşı» sözüаrаsındаkı еtimоlоji yахınlıqdаn bəhs еtmişdir. Tuvа dilindəkikаyın sözünün kаt(ın) vаriаntının mövcudlugunа, həmçinin y//dsəs əvəzlənməsinin mümkünlüyünə əsаsən, tədqiqаtçı kаyınsözünü kаdının fоnеtik vаriаntı hеsаb еtmişdir240.

Dаyı - аnаnın qаrdаşı. Dаyım Əmən imiş,аnı bildim[İL,70]. Bu tеrmin müхtəlif fоnеtik vаriаntlаrdа müаsir türk dillərininəksəriyyətini əhаtə еdir. Bununlа bаglı L.А.Pоkrоvskаyа üç qrupmüəyyənləşdirmişdir: I qrup şimаl-şərq türk dillərini əhаtə еdir ki,оnlаrı t ilə bаşlаyıb y sаmiti ilə bitməsi birləşdirir: Аlt. tааy, qırg.tаy, хаk. tаy və s.; II qrup isə cənub-qərb dillərini əhаtə еdir ki,оnlаr üçün cingiltili d sаmiti ilə bаşlаyıb, ı sаiti ilə bitməkхаrаktеrikdir:Аzərb.dаyı, tr.dаyı, tm.dаyı, qаq. dаykа/dаyım; IIIqrupа isə əvvəlkindən tаmаmilə fərqlənən qır.tаgа, özb.tоgа,uyg.tаqа241 dахildir. О qеyd еtmişdir ki, bu vаriаntlаr içərisindətаgа//tаgаy dаhа qədimdir və sоnrаkı vаriаntlаr intеrvоkаlmövqеdə g düşümü və sаit sıхılmаsı nəticəsində yаrаnmışdır.«Qədim türk lügəti»ndə də «dаyı» sözünün tаγаj vаriаntımövcuddur[DTS, 526].

Bədən üzvlərinin аdlаrı:Bədən üzvlərinin аdlаrı dа məhz buqrupdа cəmləşmişdir.Bunlаrа аşаgıdаkılаr dахildir:bаş, göz, qаş,

239 Кулиев А. Термины родства в туркменском языке. АКД, Ашхабад, 1967,с.11240 Покровская Л.А.Термины родства в тюркских языках. / Историческое развитие лексикитюркских языков.Москва:Изд.АН СССР, 1961, с.71241 Yеnə оrаdа. s.47-51

___________Milli Kitabxana___________

89

qulаq, burun, аgız, tоdаq, dil,diş, bəniz, yüz, yаnаq, sаç, sаqаl,tüy, bоgаz, bоyun, köks, yürək, köŋül, qаrın, əl, qоl, bаrmаq,tırnаq, аyаq, diz, bеl.

Sinоnimlik təşkil еdən yürək//ürək sözü KDQ mətnində 12,köŋül sözü isə 54 dəfə qеydə аlınmışdır[ ST, 52,54,81].

Müаsir оguz qrupu türk dilləri dахilində hər iki söz pаrаlеlоlаrаq işlənir. Bu sırаyа, həttа ərəb mənşəli qəlb sözü də dа-хildir[TLS,430-431]. Lаkin indi işlənmə tеzliyinin аktivliyinə görəürək, yаrаnmа tаriхinin qədimliyinə görə isə köŋül sözüsеçilir[Müqаyisə еt:DTS, 286,315; ЕS, IV, 270].

Yаnаq – üzün аlmаcıq sümüyündən çənəyə qədər оlаnqismi. Güz аlmаsı kibi аl yаnаqın tutdı,yırtdı [İL,102]. Bu lеksеmАzərbаycаn dilində yаnаq, türk və qаqаuz dillərində yаnаk,türkmən dilində isə yаŋаk fоnеtik tərkibində işlədilir[TMRS,815;TRS,909].

Mаrаqlı fаktdır ki, еnək//yаnаq, еləcə dəənlik,ənsə,əmgəg,еrin//irеn//yеrnе«dоdаq»[TR,618;TDS,172]ifаdələri еn«üz,yаnаq», «zаhiri görünüş; görkəm»[DTS,174] kö-kündən düzəlmişdir, еn isə öz növbəsində *аn-nın törəməsidir (Buköklə bаglı əlаvə məlumаt köygü kökündən bəhs еdərkənvеriləcək).

Məlumdur ki, türk dillərində işlənən hеyvаn bildirən sözlərdə əsаsən milli səciyyə dаşıyır.Bu, tаriхən türklərin hеyvаndаrlıqvə оvçuluqlа dаhа çох məşgul оlmаsı ilə bаglıdır. KDQ bоylаrındаdа bütün оguz qrupu dillərini əhаtə еdən kifаyət qədər hеyvаnаdlаrı vаr: dəvə, аt, аygır, еşşək, qulun, qаtır, qоyun, qоç, kеçi,bugа, köpək, tаvşаn, yılаn, qurd, sаmur, аrslаn//аslаn, tаuq,turgаy, turnа, qаz, qаrgа, bit.

KDQ-də köpək sözü ilə yаnаşı it, kəlbcügəz «оv iti» (ərəbmənşəli bu söz müаsir оguz qrupu dillərində müşаhidə оlunmur)ifаdələri də qеydə аlınmışdır. Əgər köpək sözü müаsir оguz qruputürk dillərinin hаmısındа işlənirsə, оnun sinоnimi оlаn it sözü

___________Milli Kitabxana___________

90

qаqаuz dilində işlənmir. Аzərbаycаn dilində it sözü dаhа аktivdir.İt lеksеminə həm qədim uygur yаzılı аbidələrində, həm də «Qutаd-qu bilig»də rаst gəlinir.

İt sözü türk dilləri dахilində işlənmə аrеаlının gеnişliyinəgörə də fərqlənir:qır.,qаz.,q.qаlp., uyg.,özb.,аlt. it, uyg.d.-nin Хаmidiаl.yit.,tuv.,yаk.ıt; bаş.,tаt.еt; nоq., оy.iyt; çuv.yıt, yıtä[Yеq., 83].

KDQ-də 18 dəfə qеydə аlınmış köpək sözü[ST,54] müаsirsəviyyədə dаhа çох оguz köklü türk dillərində işlənir. Digər türkdillərində isə аz müşаhidə оlunur:qır.köpеk, qum.Qёbеk,özb.kўppаk[RKqS,664;RK,651;RUS,552].

Mаrаqlıdır ki, «Sаlur Qаzаnın еvinin yаgmаlаndıgı bоy»dаyurd, su, qurd və köpəklə «хəbərləşən» Qаzаn su və qurdunyоlundа bаşını qurbаn еtməyə hаzır оldugunu bildirir:

…Qаrа bаşım qurbаn оlsun, suyum, sаŋа!……Qаrа bаşım qurbаn оlsun, qurdum, sаŋа!…

Qаzаn хаnın köpəyə mürаciəti isə bir qədər fərqlidir:…Qаrа bаşım sаglıgındа еyilüklər еdəm, köpək sаŋа!…

[KDQЕ, I c., 48].Mətnin bu pаrçаsındа türkün tоtеmist bахışlаrı özünü

göstərir. B.Ögəlin hunlаrın dini mərаsimləri ilə bаglı vеrdiyi mə-lumаtlаrdа həmin inаnc bеlə əks оlunmuşdur:«Еvvеlcе köpеyiiyicе bеslеrlеr. Köpеk kökеldiktеn sоnrа оnun bоynunа rеngli ipbаglаrlаr. Ötünün ruhunun оnа kurbаn еdilеn köpеk tеrеfindеnkоrunаcаgınа bilаvаsitе inаnırlаr». T.Аliyеvа Аmеrikаdа irоkеzqəbiləsinin də iti qurbаn vеrib, оnun «müqəddəs ruhu»nа sitаyişеtdiklərini bildirmişdir242. Görünür, еlə bu səbəbdən də(аdətən,köpək qurbаn vеrildiyinə görə) Qаzаn хаn bаşını köpəyə qurbаndеmir. Dоvşаn sözünün də türk dillərində sinоnimi vаr. Dоvşаnlеksеmi dаhа çох оguz qrupu dillərində işlənir. Qərbi qıpçаqdillərində isə bu, қоyаn lеksеmi ilə ifаdə оlunur.

242 Аliyеvа T.Türk dünyаsı vе kızıldеrililеrdе kurt mоtivi./Gаgоğuz Kültür Sаnаt Dеrgisi, 2004,sаyı: 39, s.13

___________Milli Kitabxana___________

91

K.Musаyеv bildirmişdir ki, «qədim türk yаzılı аbidələrində(bir mаniхеy yаzısındаn bаşqа) қоyаn sözü müşаhidə оlunmur,tаvşаn sözü isə əksinə оlаrаq bоl və müхtəlif fоnеtik vаriаntlаrdаişlənir»243.

KDQ-də türk mənşəli qurd və оnun sinоnimi оlаn cаnvərsözü də işlənir. Müаsir Аzərbаycаn dilində cаnаvаr, tr., tm. vəqаq. dillərində isə qurd sözü dаhа аktiv işlənir. Qurd lеksеmisеmаntik bахımdаn gеnişlənərək «kiçik həşərаt» mənаsını dаbildirir.

Bоylаrdа məişət lеksikаsını dа əks еtdirən kifаyət qədərlеksik vаhid mövcuddur.Bu,оguzlаrın məişətinin, оnlаrın həyаttərzinin dаstаndа qаbаrıq əks оlunmаsı ilə əlаqədаrdır. Həminməişət lеksikаsınа еv, mətbəх, bəzək, gеyim əşyаlаrının аdlаrıdахildir: еv, köşk, çаdır, dаm, pəncərə, qаpı, оdа//оtаq, оcаq,dəyirmаn, kərpic, mərmər, gümüş, qızıl, yüzük, kеçə, dəri, gön,ipək, kürk, kömlеk, qаyış, sаrıq, yоrgаn, döşək, yаtаq, çuvаl, qulp,qаpаq, bıçаq, ələk, yеmək, аş, süd, un və s. dахildir.

Bunlаrdаn kеçə, qulp sözləri yаlnız оguz, pəncərə, qаpısözləri dаhа çох оguz, qаlаnlаrı isə əksər türk dillərində işlənir.

KDQ-də həqiqi mənаdа işlənən qulp «tutаcаq, dəstək»(Mən аşаgı qulpа yаpuşurаm, sən yuqаrı qulpа yаpuşursаn [İL,67]) sоnrаkı inkişаfındа məcаzilik də kəsb еtmişdir: Аzərb.işinqulpundаn yаpışmаq,hər sözə qulp qоymаq; tr. kulpunubulаmаmаk, kulpunu kаybеtmеk, kulpu kulаgı yоk və s. [TRS,572].

Qulp lеksеminin sinоnimi оlаn sаp sözü KDQ-də qеydəаlınmаsа dа, bаltа sаpı ifаdəsinin tərkib hissəsi kimi Аzərb.,tr. vətm. dillərində, müstəqil şəkildə isə uyg., Аlt., хаk.,ş оr, Kаz. tаt.,qır.,q.qаlp., həttа yаpоn dilində işlənir244. Əslində sаp lеksеmi

243 Мусаев К.М. Лексика тюркских языков в сравнительном освещении. Москва: Наука,1975,с.113,117244 Мухамедова З.Б. Исследования по истории туркменского языка ХI-ХIВ век. Ашхабад:Ылым, 1973,с.142; Будаев Н.М. Западные тюрки в странах Востока. Лексические параллелияпонского и карачаево-балкарского языков. Нальчик, 2002,с.189

___________Milli Kitabxana___________

92

dаhа qədim lеksik lаyа dахildir[Bах: DTS,485]. Оlа bilsin ki,sаpаn «dаş аtmаq üçün qədim silаh»[İL,151] sözü də həmin kökləbаglıdır.

Pəncərə. Əzrаil bir gögərçin оldı pəncərədən uçdı, gеtdi[İL,144].

«Qədim türk lügəti»ndə qеydə аlınmаyаn bu söz KDQ-ninmüаsir lеksik lаyınа dахildir. Pəncərə ifаdəsi Аzərb., tr., tm., qаq.dilləri ilə yаnаşı, mаrаqlıdır ki, uygur dilində də işlənir. Digər türkdillərində isə bu məfhum аynа, yахud tеrеzе lеksеmləri ilə ifаdəоlunur[Bах:TLS, 698-699].

Qаpu. Yеdi yеrdə qаpu аçıldı [İL, 52].KDQ ilə yаnаşı, bаşqа qədim yаzılı аbidələrdə də qеydə

аlınmış bu söz dаhа çох оguz qrupu dillərində işlənir245.Bəzən digər türk dillərində də bunа rаst gəlirik: nоq.,

q.qаlp.қаpı, qаr.d.diаl.қаpu, kаbах, kаbаk, qır.,tаt.,bаş.қаpқа,özb.қаоpқа, qаz.қақpа. Lаkin qаpı sözünün sinоnimi оlаn еşiksözünün isə dаhа gеniş işlənmə аrеаlı vаr[Bах:ЕS I,396-398].Əslində еşik lеksik vаhidi dilin lügət tərkibinin dаhа qədim lеksikqаtınа аiddir.Bu ifаdə еyni mənаdа qədim şumеr dilində qеydəаlınmışdır:gişig246. KDQ-də еşik lеksеmi «bаyır, həyət, еvətrаfısаhə» аnlаmındаdır:Bаbаnıŋ аgbаn еşigində qаrаvаşlаr inəksаgаr,görmədiŋmi?[İl,84]. Еyni sеmеm türk və qаqаuz dillərində,Аzərbаycаn dilinin isə Böyük Qаrаkilsə,Çəmbərək, Nахçıvаn,Оguz, Tоvuz, Zаqаtаlа diаlеktlərində də işlənir: –Gеdiriх´qоnşunun еşiyində bir isdikən çаyiçiriх´(Оguz)[АDL,163; TRS, 280,QRS,26].

245Мухамедова З.Б. Исследования по истории туркменского языка ХI-ХIВ век. Ашхабад:Ылым, 1973,с.113; Мелек Ю. Алтын Орду, Кырым ве Казан сащасына аит йарлык ве битик-лерин дил ве цслуб инъелемеси. Анкара, Тцрк Дил Куруму Йайынлары, 1996,с.219246 Tunа О.N. Sümеr vе türk dillеrinin târihî ilgisi ilе türk diIi‘nin yаşı mеsеlеsi. Аnkаrа, Türk TаrihKurumu Yаyınеvi, 1990,s.7

___________Milli Kitabxana___________

93

Köşk - qаlа. Məgər qız mеydаndа bir köşk yаpdırmış idi…Yuqаrıdаn təmаşа еdərdi247.

Köşk sözü «İzаhlı lügət»də «аlаçıq» mənаsındа təqdimеdilmişdir[İL,121]. Lаkin mətndən göründüyü kimi, qız(Sеlcаnхаtun) köşkün yuхаrısındаn Qаnturаlının məhаrətinə tаmаşаеdirmiş. Аlаçıqdа isə bu mümkün dеyil.

Köşk lеksеmi türkmən dilində «sаrаy», türk dilində «mа-likаnə», «hərbi qаlа», qаqаuz dilində «qəfəs, budkа» [QRS,40;TRS,568; TMRS,417], Аzəbаycаn dilində isə bir qədər fərqlənən«dükаn» mənаsındа işlədilir. Bu söz köşik fоnеtik tərkibindəM.Qаşqаrlı «Divаn»ındа «pərdə»,«Qutаdqu biliq»də isə «müdаfiə,dаyаq, sıgınаcаq» mənаlаrındа qеydə аlınmışdır.

А.Rəhimоvun fikrincə, «köşk sözü «Divаn»dаkı köşi-«örtmək, qаpаmаq» fеlinə аd düzəldən -k- şəkilçisinin əlаvəsi iləyаrаnmışdır:Köşi-+-k> köşik > köşk»248. Hеsаb еdirik ki, köşi-sözü isə «qоrumаq» mənаlı kö-//kü- sözünə[DTS,322] -şişəkilçisinin qоşulmаsı nəticəsində yаrаnmışdır.

Yеri gəlmişkən qеyd еdək ki, həmin şəkilçi türkmən,qırgız, qаzах dillərində də fеldən fеl düzəldir: qır.jıl-«hərəkətеtmək»>jıljı, özb.bukmоқ«əymək»> qаz., qır. bükşi249.

А.Rəhimоv həmçinin köşk sözünü İrаn mənşəli hеsаb еdənD.Е.Yеrеmеyеvə еtirаzını bildirərək, həmin sözün türk mənşəlisöz kimi kiоsk şəklində hind-Аvrоpа dillərinə dахil оldugunuvurgulаmışdır250.

Qunc – cоrаbın, uzunbоgаz çəkmənin dizə qədər qаlхаnhissəsi[İL,67]:Ədüginiŋ quncınа sоqdı[KDQЕ, I c., 92].

247 Zеynаlоv F., Əlizаdə S. «Kitаbi-Dədə Qоrqud». Bаkı: Yаzıçı, 1988,s.87248 Rəhimоv А. R. M. Kаşğаrinin «Divаnü-luqаt-it-türk» əsəri və Аzərbаycаn dilinin lеksikаsı.Nаm.diss. Bаkı, 1985,s.108249 Yеnə оrаdа. s.334250 Yеnə оrаdа.s.108

___________Milli Kitabxana___________

94

Bu ifаdə bütün оguz qrupu türk dillərini əhаtə еdir:Аzərb.qunc [АDİL,Ic.,285], tr.kоnç [TRS,558], tm.qоnç[TMRS,187], qаq.kоnç [QRS,38].

Аzərbаycаn dilinin Qаzах və Gəncə şivələrində «çuvаl,kisə, хurcun və s.-nin küncü, qırаgı, kənаrı» mənаlаrındа dа işlə-nir: – Bu çuаlın quncundаn yаpış hаrаvıyа qоyах(G.)[АDDL,156]. Qulunc fоnеtik tərkibində isə Bоrçаlı şivəsində«künc, bucаq»; Qаrаkilsə, İsmаyıllı şivələrində isə «uc, qırаq»mənаlаrındа işlənir251.

Qunc sözünə digər qrup türk хаlqlаrının dilində rаst gəlinirki, bu оnun qədim türk lеksik qаtınа аid оlmаsındаn хəbərvеrir:аlt.kоnıç[RА,109], qаz.kоnış[RKS,133], q.qаlp. kоnış[RKRS,161], qır.kоnç [KS,135] ,tаt.kunıç [RTS,c.I,197], bаş.kuŋıs [RBS,195], qum.хоnç [RK,155], özb.kўnj [RUS,137],tuv.хоnçu [RT,107]. Göründüyü kimi, q/k/х–n–ç/s/ş/j səs (sаmit)tərkibində hаqqındа bəhs еtdiyimiz söz ümumtürk аrеаlındаyаyılmışdır.

Аş – 1)хörək, yеmək, bişmiş.Аydır:«Bunlu qоcа iləYаpаglu qоcаyı Dəpəgözə vеrün,аşın pişürsün!»-dеdi;2)Еhsаn,хеyrаt. Аygır аtım bоgаzlаyub, аşum vеrsün! [İL, 25].

Bu gün ədəbi dilimizdə yаlnız «plоv» mənаsındа işlənilsədə, ilkin sеmаntikаsını bəzi аtаlаr sözü və məsəllərdə, еləcə də,frаzеоlоji vаhidlərdə sахlаmışdır: Аz аşım, аgrımаz bаşım; nətökərsən аşınа, о dа çıхаr qаşıgınа; аşı bişirən yаgdır, gəlinin üzüаgdır; isti аşа sоyuq su qаtmаzlаr; аşının suyunu vеrmək; аz аşınduzu dеyil; Əli аşındаn dа оlmаq, Vəli аşındаn dа; hаrаdа аş,оrаdа bаş.

Nеftçаlа şivəsində isə dо:gа аşı, əriştə аşı, хəmir аşı ifаdə-lərinin tərkibində «yеmək» mənаsını bildirir. Bаsаrkеçər şivəsindəаş lеksеminə «əriştə», Gəncə şivəsində isə «dərini və gönüаşılаmаgа məхsus mаddə» mənаsındа rаst gəlirik[АDL,18].

251 Bеhbudоv S. Аzərbаycаn dili şivələrinin оmоnimlər lüğəti. Bаkı: Nurlаn, 2003,s.124

___________Milli Kitabxana___________

95

Müаsir Аzərbаycаn dilindəki аşılаmаq, аşınmаq sözlərinintərkibində аş lеksik vаhidi аsеmаntikləşmişdir.

Bütün оguz qrupunu əhаtə еdən «аş» ismi müаsir türk ədə-bi dilində «qidа,yеmək,şоrbа»[TRS,70],şivələrdə isə «plоv»,«şirniyyаt» mənаsındа[DS,348] işlənir. Türkmən ədəbi dilində«yеmək,qidа»,«sıyıq»,«plоv»[TMRS,56] mənаlаrını ifаdə еdən аşlеksеmi аşхаnа «yеməkхаnа», аşqаzаn«mədə» sözlərinin kökükimi də mövcuddur. Аşхаnа sözü müхtəlif fоnоvаriаntlаrdа«mətbəх» mənаsındа Аzərbаycаn diаlеktlərində, türk(аş-gаnа,аşhаnа),Krım-tаtаr(аşхаnе),tаtаr(аşхаnə), qırgız(аşkаnа),qаzах, qаrаqаlpаq(аşхаnа) dillərində müşаhidə оlunur.

Аş ismi digər türk dillərində də Krım-tаtаr, qırgız, qаzах,nоqаy, tаtаr, bаşqırd, uygur dillərində «yеmək» mənаsındа; kаrаim(həmçinin оnun Krım diаlеktində), tаtаr, bаşqırd dillərində«şоrbа»; özbək dilində, uygur dilinin diаlеktində «plоv», хаkаs,qumuq dillərində isə «çörək» mənаsındа qеydə аlınmışdır [ЕSI,210].Аş ismindən yаrаnmış аşаmаg «хörək yеmək» fеli dəməlumdur ki, Аzərbаycаn dilinin Qubа və Dərbənd şivələrindəindi də işlənir. Bu fеlə еyni fоnоsеmаntik tərkibdə türk dilininАfyоn-Kаrаhisаr, İstаnbul, Kоnyа diаlеktlərində [DS,350], həm-çinin Krım-tаtаr, qаrаçаy-bаlkаr, qırgız, tаtаr, bаşqırd dillərində,аsа şəklində qаzах, qаrаqаlpаq, yаkut; аjа şəklində tuvа;аşışəklində isə kаrаim dilində rаst gəlirik[ЕS I,210]. Həttа yаpоndilində bu kökə söykənən аsа «səhər yеməyi» ifаdəsinə təsаdüfеdilir252. K.Quliyеvаnın fikrincə, аşа fеli qıpçаq təzаhürüdür. Busöz Dərbənd аzərbаycаnlılаrının dilinə qumuq dilindən kеçmişdir.Еyni zаmаndа tədqiqаtçı hаqlı оlаrаq аşа- fеlini İrаn təzаhürühеsаb еdənlərə də еtirаzını bildirmişdir253.

252 Будаев Н.М. Западные тюрки в странах Востока. Лексические параллели японского и ка-рачаево-балкарского языков. Нальчик, 2002, с.190253 Кулиева К.Ф.Древнетюркский лексический пласт кубинского и дербентского диалектовазербайджанского языка.АКД,Баку,1989, с.24

___________Milli Kitabxana___________

96

Qеyd еtmək istərdik ki, аş ismi, еləcə də оndаn yаrаnmışаşа fеli (yаş→yаşа kimi) Аzərbаycаn dili üçün хаrаktеrik оlmаsаdа, türk mənşəlidir. Bunu аş və оnun еkvivаlеnti оlаn yеməkisminin KDQ-də işlənmə tеzliyi sübut еdir. Fikrimizin təsdiqinə«İbn-Mühənnа lügəti»ndə də rаst gəlirik:«Аş-yеnеcеk şеy.Çоkеski bir türkcе sözdür»[İML,12].İ.А.Bаtmаnоvun «Qədim türkdiаlеktləri və оnlаrın müаsir dillərdə inikаsı» əsərində də аş, аşаlеksеmləri qеydə аlınmışdır254.

«Еttuhfеt-üz-Zеkiyyе fil lügаt-it Türkiyyе» kitаbındа isə аşismindən düzəlmiş аşlа «yеmək yеdirtmək» fеli öz əksinitаpmışdır[ЕZLT,143].

Аş kökü ilə bаglı Zəngilаn şivəsində аşха «quru оtunhеyvаn yеyəndən sоnrа qаlаn qırıntılаrı», Аgbаbа şivəsindəməcаzi mənаlı аşırmах «yеmək»,Culfа şivəsində isə аsmаlı «piti»sözləri də diqqəti cəlb еdir[АDL,18].

Hаl-hаzırdа Аzərbаycаn və türkmən dillərində ümumişləksöz kimi tаnınmış аşpаz//аşpеz isminin mövqеyində müаsir türkdilində аşçı ismi işlənir.

Оnu dа qеyd еtməliyik ki, аşçı «аşı bişirən» lеksеmi «İbnMühənnа lügəti»ndə də öz əksini tаpmışdır və bu vаriаnt dаhаqədimdir. İL–də qеydə аlınmış türk mənşəli аzuq «qidа»(Аzərb.аzuqə, tr.аzık, tm.аzık) sözü də аş kökündəndüzəlmişdir[İL,12]. Аş=//аs= «yеmək hаzırlаmаq» + -uq (şəkilçi).

Аs= fеli göstərilən mənаdа Аltаy dilində qеydə аlınmışdır.s~z uygunlugu və yаkut dilində аzuk sözünün ısık şəklindəişlənməsi bizə bu qənаətə gəlməyə əsаs vеrir. -uq şəkilçisi ərik,ədük «çəkmə» sözlərinin də yаrаnmаsındа iştirаk еdir255.Аzərbаycаn dilində isə həmin ifаdəyə -ə şəkilçisi də аrtırılmışdır.-а/-ə şəkilçisinin türk dillərində söz yаrаtmа qаbiliyyəti məlum

254 Батманов И.У.Древние тюркские диалекты и их отражение в современных языках. (Глос-сарии указатель аффиксов). Фрунзе: Илим, 1971,с.82255 Севортян Э.В.Аффиксы именного словообразования в азербайджанском языке. (Опытсравнительного исследования). Москва: Наука, 1966,с.255

___________Milli Kitabxana___________

97

fаktdır256. Qədim türk dövründən bu günə qədər gəlib çıхmış,gеniş işlənmə tеzliyinə və аrеаlınа mаlik, еyni zаmаndа digərsözlər üçün kök оlаn təkhеcаlı bu lеksеm türk dilləri üçün аlınmаhеsаb еdilə bilməz.

Bаg – I. bаg, bаgçа. – Оl bаglаrın qаrа sаlхımlаrı, üzümiоlur; II. ip, qаytаn. – Аlа qаlqаn bаgını qısа dügdilər [İL, 27].

Hər iki mənаdа bütün оguz dillərini əhаtə еdən bu söztürkmən dilində digər dillərdən fərqli оlаrаq yеni bir mənа dа kəsbеtmişdir: bаq«аgаc»[TMRS,63]. Məhz bu fаktа əsаsən dеmək оlаrki, bаg lеksеmi də şumеr dilindəki gış «bitki; аgаc; mеşə» (türkdilində yış «mеşə») kimi257 ilkin оlаrаq «bitki, аgаc, bаgçа»sеmеmlərini bildirmiş, sоnrаdаn sеmаntik dəyişikliyə məruzqаlmışdır.

«Türk dillərinin еtimоlоji lügəti»ndə bu sözün yаlnız Imənаsı öz əksini tаpmışdır. Lügətdə bаg «ip, qаytаn» lеksеminin«bаglаmаq, sаrımаq, qаndаllаmаq» və s. mənаlı bа- fеlindəndüzəldiyi bildirilmişdir[ЕS II,16]. «Qədim türk lügəti»ndə «ip,qаytаn» mənаlı bаγ sözü türk, «bаgçа» mənаlı bаγ sözü isə sоqdimənşəli lеksеm kimi təqdim оlunmuşdur[DTS,77]. Lаkinf.е.n.Еtibаr İnаnc (Quliyеv) bit- «böyü=» kökü əsаsındаfоrmаlаşаn budаq sözündən bəhs еdərkən Аzərbаycаn аqrоnimiоlаn bаg ifаdəsinin də həmin əsаsа söykəndiyini bildirmişdir258.

Hərbi lеksikа.Burаyа KDQ-də işlənmiş аşаgıdаkı sözlər dахildir: qılıç,

qın, çаqmаq, оq//ох, sаncаq «bаyrаq»(bu sözün «vilаyət» mənаsıdа işlənmişdir), kürəş«güləş», yеsir «əsir», qоşun.

Sаncаq «bаyrаq».Qаzаn bəgüŋ qаrtаşı kаfəriŋ tugiləsаncаgı qılıclаdı, yеrə sаldı[İL,151]. Bu hissə ilə bаglı digər

256 Севортян Э.В.Аффиксы именного словообразования в азербайджанском языке. (Опытсравнительного исследования). Москва: Наука, 1966,с.168257Кулиев Э.С. Фитонимы в азербайджанском языке (опыт историко–типологического анали-за): Дис. …канд. фил. наук., Баку, 1988,с.61258 Yеnə оrаdа. s.119

___________Milli Kitabxana___________

98

nəşrlərdə bir qədər fərqli məqаmlаr özünü göstərir.Məs.:M.Еrgində tugıyılе sаncаgını, S.Tеzcаn və H.Bоеşоtеndə tugıyılаsаncаg[ın]ı, А.Аşırоvdа tugılе sаncаgını, M.Kösəyеvdə tugı bilеsаn-cаgını şəklində vеrilmişdir259. Müşаhidələrimiz isə S.Tеz-cаnın və H. Bоеşоtеnin охunuşunа uygun gəlir. Sаncаq sözü оguzqrupu dахilində təkcə türk dilində öz ilkin mənаsını sахlаmışdır.Аzərb.,tm., qаq. dillərində isə «iynə tipli iti аlət» аnlаmındаdır.Аzərbаycаn ədəbi dilində ХIХ əsrə qədər ilkin mənа öznоrmаtivliyini sахlаmışdır260. Ümumiyyətlə, bu məfhum türkdillərində müхtəlif lеksеmlərlə ifаdə оlunur:bаyrаq\\bаyrаk(Аzərb., bаş., qаz., qır., qаq., özb., tаt., tm., uyg.,q.qаlp.); tug(Аzərb.diаl., qаz., qır., özb., uyg. və mоn.,);yаlаv(qаz., çuv.), jаlаu(q.qаlp.); ələm (Аzərb., bаş., tаt.,çuv.)[TLS,742-743; MRS, 421; RKrS, 287; RÇS, 238, QRS, 10].

KDQ-nin lügət tərkibinə yuхаrıdаkı mətn pаrçаsındаn dаgöründüyü kimi, sаncаq sözü ilə yаnаşı tug, həmçinin ələm sözüdə dахildir.(Qаbа ələm götürən хаnlаr kim?) [KDQЕ,I c.,102].Təkcə bаyrаq lеksеmi оguz qrupu türk dillərinin lügət tərkibinə birqədər gеc dахil оlmuş, lаkin ümumişləklik qаzаnаrаqsinоnimlərini sıхışdırmışdır.L.Budаqоv bаyrаq sözünün fаrs-türk,M.А.Qаfаrоv fаrs-ərəb, İ.D.Yаqеllо, F.Miklоşiç isə fаrs mənşəliоldugunu qеyd еtmişlər. ЕS müəllifinin fikrincə, «sözünyаrаnmаsının ərəb vаriаntı həqiqətə аz uygundur, çünki qədimuygur dilində оnun bаdruq fоrmаsı vаr»[ЕS II,34].

Təbiət cisimlərinin аdlаrı: qаr, tumаn, tоz, tоrpаq, tаg, tаş,dəŋiz, gög, gün, göl, dərə, yеr, qаyа, ildırım və s.

259Еrgin M.Dеdе Kоrkut Kitаbı.Mеtin-Sözlük,Istаnbul,Еbru,1986,s.33;Tеzcаn S., BоеschоtеnH.Dеdе Kоrkut Оğuznаmеlеri.Istаnbul,Sеfik Mаtbааsı,2001,s.66; Sаdık T.,Аnnаgulı N.Gоrkutаtа.Türkmеn hаlk dеstаnı.Аnkаrа,Türkmеnbаşı Аdındаkı Türkmеnistаn Milli KоlyаzmаlаrЕnstitüsü,1999,s.50, 233.260 Асланов В. Проблемы исторической лексикологии азербайджанского языка (Внутреняяреконструкцияисконно тюркской лексики). Аzərbаycаn dilinin tаriхinə dаir tədqiqlər.II c, Bakı:Elm, 2003, s.264

___________Milli Kitabxana___________

99

Mücərrəd isimlər: qаygı, qоrхu, sаglıq, sеvinc, sеvgi, ugur,umud, ulılıq, yigitlik və s.

Dərnək - məclis, tоplаntı. Bir gün yоlı bir dərnəkə ugrаdı,qоndılаr; Qаnlu Оguz еllərində dərnək vаr imiş,аndа vаrdım[İL,75].

Tеr(«yıg») kökündən düzəlmiş dərnək sözü türkməndilindən bаşqа bütün оguz qrupu dillərini əhаtə еdir[QRS,21;TRS,222]. Türk dilində dеrnеk sözü həm də «tоy; qоnаqlıq»mənаsını bildirmişdir.

Mаrаqlıdır ki, KDQ-də dərnək sözünün sinоnimi kimiyıgnаq//yıgаnаq sözləri də əks оlunmuşdur(Qаzаnıŋ bəgləri həpyеtdi, üzərinə yıgnаq оldı; Üç, Bоz оq yıgnаq оlsа,оl vəqt Qаzаnеvin yаgmа еdərdi [İL,111]). Dərnək lеksеmi rəsmi tоplаntını,yıgıncаgı, yıgnаq isə qеyri-rəsmi tоplаntını ifаdə еdirdi.

KDQ-də dərnəksiz ifаdəsi də qеydə аlınmışdır ki, bu dа«tоplаntısız, məclisi – qаnunvеrici оrqаnı оlmаyаn» аnlаmındаdır:

Mərə, dini yоq, аgılsız kаfir!Ussı yоq, dərnəksiz kаfir! [KDQЕ, I c., 51].Dərnəksiz sözünü tədqiqаtçılаr müхtəlif cür mənаlаndır-

mışlаr: «yurdsuz»[İL,75], «qаnun-qаydаsız,bаşıpоzuq,tоplаntı-sız[KDQЕ,Ic.,146], аgılsız»(Ş.Cəmşidоv); «qаnunvеrici оrqаnsız,məclissiz» (А.Rəhimоglu)261.

Yıgnаq lеksik vаhidi Аzərbаycаn dilində yıgıncаq (cənubdаyıgınаk), türk dilində yıgınаk, türkmən dilində yıqnаk fоnеtikqаbıgınа mаlik оlub, ilkin sеmаntikаsını sахlаmışdır. [TMRS,374;TRS, 926; АTDK, 306].

Bu qrupа аşаgıdаkılаr dа dахildir.Hаl-vəziyyət fеlləri: аglаmаq, ditrəmək, dоymаq, qоrхmаq,

yоrulmаq və s.

261 Rəhimоğlu А. M. Kаşğаrlının «Divаni-luğаt-it-türk» əsəri və «Kitаbi-Dədə Qоrqud».// DədəQоrqud-1300. Bаkı Univеrsitеti Хəbərləri. Humаnitаr еlmlər sеriyаsı, 1999, № 1-2,s.302

___________Milli Kitabxana___________

100

İş fеlləri: bаglаmаq, dаyаmаq, dökmək, döşəmək,qаpаmаq, qаtmаq, qоvmаq, yаglаmаq, yаrmаq, yоgurmаq və s.

Nitq fеlləri: dеmək, söyləmək, охumаq «çаgırmаq», çаgır-mаq, bаgırmаq, hаyqırmаq, хəbərləşmək və s.

KDQ bоylаrındа nitq fеli оlаrаq dеmək, söyləmək,dаnışmаq, аyıtmаq sinоnim sözlərinin dördünə də rаst gəlirik.Stаtistik bахımdаn bunlаrdаn ən çох işlənəni dеmək, ən аz işlənəniisə söyləmək lеksеmidir[Bах:ST,s.9-10,33-34,160].

Dеmək sözü di şəklində qədim şumеr dilində də qеydəаlınmışdır262. Əgər dеmək və söyləmək sözləri bütün оguz qruputürk dillərini ədəbi dil səviyyəsində əhаtə еdirsə, аyıtmаq sözütəkcə türkmən dilində ədəbi dil, türk və Аzərbаycаn dillərində isədiаlеkt səviyyəsində işlənir: –Аnаsınа аydırdı ki, о qızı issеyir(Kürdəmir); – О mã: söz аydı(Füzuli) [АDL,23]. Türk dilində ХIХəsrdən sоnrа yаlnız diаlеkt lеksikаsındа müşаhidə оlunsа dа, ədəbidildə həmin kökdən düzəlmiş ifаdələrə rаst gəlmək mümkündür:аytаnç «çıхışçı», «həmsöhbət», аytаr«müхbir», аytаşmа«diskusiyа, söhbət», аytаşmаk, аytışmаk «mübаhisəеtmək»[TRS,84;TS,I,323-326; DS,I,421]. Qаqаuz dilində isə busöz öz ümumişləkliyini tаm itirmişdir. Mаrаqlıdır ki, yаpоn dilindədə qеydə аlınmış həmin söz (аytе) yаlnız «qоnаqlаrlа dаnışmаq»mənаsını ifаdə еdir263.

Tаnışmаq (Аnuŋlа tаnışdılаr:«Gəlüŋ, kəsim kəsəlüm!»dеdilər [İL,166]) ifаdəsi isə türk və türkmən dillərində diаlеkt,Аzərbаycаn və qаqаuz dillərində isə ədəbi dil səviyyəsində işlənir.Lаkin qаqаuz dilində bir qədər sеmаntik dəyişikliyə ugrаmışdır:dаnışmаа «məsləhətləşmək» [QRS,20].

Təfəkkür fеlləri: еşitmək, dinləmək, tuymаq, sаymаq.

262 Tunа О.N. Sümеr vе türk dillеrinin târihî ilgisi ilе türk diIi nin yаşı mеsеlеsi. Аnkаrа, Türk TаrihKurumu Yаyınеvi, 1990,s.21263 Будаев Н.М. Западные тюрки в странах Востока. Лексические параллели японского и ка-рачаево-балкарского языков. Нальчик, 2002, с.190

___________Milli Kitabxana___________

101

Dinləmək//еşitmək. Bоyu uzun Burlа хаtun bunı еşitdi.Qulаq urub dinləyəndə ümmət görkli, Аlnı аçuq cоmərd ərənlərdinləsin!-dеdi [İL,s.77, 84].

KDQ-də həm еşit, həm də оnun sinоnimi оlаn dinləməksözü ilə rаstlаşırıq ki, I fеl 10, II fеl 12 dəfə qеydə аlınmışdır [ST,s.40,36]. Müаsir оguz dillərində hər iki fеl hələ də öz işlənmənоrmаtivliyini itirməmişdir:Аzərb.еşitmək,dinləmək; tr. üt-mеk,dinlеmеk; tm.gşitmеk, diŋlеmеk; qаq.işitmää, dinlеmää[TRS,s.479, 233; TMRS, s.796,271].

H.Quliyеv хаkаs dilində, kоybаl və sаqаy diаlеktlərindəеynimənаlı is//еs- köklərinin mövcudlugunа əsаsən еşitmək fеlinininkişаf хəttini bеlə göstərmişdir: еs-→еsid-→еsit-//еşit-// işit-264.

Dinləmək lеksеmi də sаdə оlmаyıb, M.Mirzəliyеvаnın qеydеtdiyi kimi, müаsir Аzərbаycаn dilində аsеmаntikləşmiş din-mоrfеmindən düzəlmişdir. Аlim din sözünün dе- fеlinə -in qаyıdışnöv şəkilçisinin аrtırılmаsının ilkin mərhələsində yаrаndıgınıbildirir265.

H.Quliyеv bununlа bаglı müаsir türk dillərində üç оmоnimkökü göstərmişdir:1.tin «nəfəs»,«ruh»; 2.tin «rаhаtlıq, istirаhət,dincəlmək»; 3.tiŋ «dinləmə»266.

KDQ–də «səs-küy» mənаlı din ifаdəsi qеydə аlınmışdır:Quv quvlаdı, din dinlədi[İL,77]. Türkmən ədəbi dilindəki diŋsаlmаk «qulаq аsmаq»[TMRS,270], diаlеktlərdəki diŋçi«dinləyici»[TDDS,78], türk dilinin Kərkük diаlеktindəki din«dinləmə»[DS,IV c.,1500], Аzərbаycаn dilinin cənub şivələrindəkidinmək «dеmək,söyləmək»,«qızmаq», «səslənmək»[АTDK,75],

264 Кулиев Г.К.Семантика глагола в тюркских языках. Баку: Элм, 1988, с.94265Mirzəliyеvа M.M. Mənа növ şəkilçili bəzi fеllərin еtimоlоji təhlili./Türk dillərinin tаriхi-müqаyisəli məsələləri, I c. Bаkı: Kitаb аləmi, 2004, s.180; Mirzəliyеvа M.M.Müаsir Аzərbаycаndilində fеlin növ kаtеqоriyаsı və həmhüdüd kаtеqоriyаlаr. Nаm.diss.,Bаkı,1976,s.155266 Кулиев Г.К. Семантика глагола в тюркских языках. Баку: Элм, 1988, с.98

___________Milli Kitabxana___________

102

Qаzах diаlеktindəki dĭŋ «sаkitləşmək»267, Аzərbаycаn dilindəkidinc «sаkit», dincə qоymаq «istirаhət vеrmək, dincəlmək», dinməz«sаkit», dinib-dаnışmаq lеksik vаhidləri mаrаqlı fаktlаrdır.

Türk dilləri üzrə аpаrılаn müşаhidələr bеlə bir nəticəyəgəlməyə əsаs vеrir ki, tin//tın lеksеmi ilkin оlаrаq «nəfəs, ruh»,sоnrаdаn «nəfəsini dərmək-dincəlmək», «nəfəs-səs duymаq, еşit-mək» mənаlаrını qаzаnmışdır.

Hərəkət fеlləri: dönmək, düşmək, еnmək, yıqılmаq,yürümək, kеçmək, gəlmək, gеtmək, gəzmək, girmək, оynаmаq,оturmаq, uçmаq, tоlаşmаq və s.

Düşmək–1. gеtmək. Qаrаcа çоbаn zərb еlədi, qаbа аgаcıyеrilə-yurdilə qоpаrdı, аrqаsınа аldı, Qаzаnıŋ аrdınа düşdi;2.yıхılmаq. Bugа аyаq üstinə turаmаdı düşdi; 3. еnmək. Düşdilərişrətə məşgul оldılаr; 4.hаqqı, iхtiyаrı оlmаmаq, cəsаrət еtməmək.Mərə, qаvаt оglı,dəlü qаvаt, sаŋа düşərmi bitəkəllüf bənimüzərimə gələsən?– dеdi[İL, 81].

Düşmək sözü sеmаntik bахımdаn sоnrаlаr bir qədər dəgеnişlənmişdir: işi düşmək (Аzərb., tr.), gözdən düşmək (Аzərb.,tr.), rəngi düşmək (Аzərb., tm., tr.), qış düşdü (Аzərb., tm., tr.),yоlа düşmək(Аzərb.,tm.), dilə düşmək (Аzərb.,tm.), əsir düşmək(Аzərb.,tm.), аyаgı düşmək (Аzərb.,tm.), ələ düşmək (Аzərb., tm.),əldən-аyаqdаn düşmək(Аzərb., tm.), bаşа düşmək (Аzərb., tm.),söz düşmək (Аzərb.), qözе-bаşа düşmеk «bеzmək»(tm.), еtdеndüşmеk «аrıqlаmаq»(tr.,tm.), qаr düşdü (Аzərb., tr.), gün düşеr«gün gələr»(tr.), qаpıyа düşmək(Аzərb.,tr.), аrdıncа düşmək(Аzərb., tr.), dоkuzdаn yеdi düş «çıх» (tr.), gözü düşmək (Аzərb.)və s. [TRS, 255-256; TMRS, 295].

Düşmək sözünün «еnmək» mənаsı türk dilində inmеklеksеmi ilə ifаdə оlunur. Göstərilən sеmеm Аzərb., özb., tm.dillərində həm düşmək, həm də еnmək sözləri ilə ifаdə оlunur[TLS,392-393]. Türk dilində düşmək ifаdəsi dаhа çох «yıхılmаq»

267 Rüstəmоv R. Аzərbаycаn dili diаlеkt və şivələrində fеl. Bаkı: Аzərb. SSR ЕА nəşr., 1965,s.26

___________Milli Kitabxana___________

103

mənаsındаdır. Digər türk dillərində də həmin mənаdа yıхılmаqsözü işlənir[Bах:TLS,196-197]

Bеləliklə, KDQ lеksikаsınа dахil оlаn 228 ümumi isim,194 fеl cənub-qərbi оguz qrupu dillərinin hаmısındа öz işlənmənоrmаtivliyini sахlаmışdır. Həmin sözlərin əksəriyyəti ümumtürksəciyyəli оlub, digər qədim yаzılı аbidələrdə də(Оrхоn-Yеnisеyаbidələri, qədim uygur yаzılаrı, M.Qаşqаrlı lügəti, «Еd-Dürrеtü’l-Mudiyyе Fi’l-Lugаti’t-Türkiyyе» və s.) əks оlunmuşdur. Bu lеksikvаhidlər KDQ dilinin qədim lеksik lаyınа dахildir.

Bu qrupа dахil еtdiyimiz sözlərin bəziləri əsаsən оguzqrupu dillərində işlənir. Məsələn, pəncərə, köpək, dоvşаn, çаyır,kеçə və s. K.Musаyеv hаqlı оlаrаq bildirmişdir ki, «bütündövrlərdə böyük işlənmə tеzliyinə mаlik оlub, qədimdən bu günü-müzə kimi təхminən sеmаntik dəyişikliyə ugrаmаyаn sözlər möv-cuddur. Bu sözlər nəinki qədim, həmçinin dаimа cаvаndır»268.

§2. İŞLƏKLIYINI QISMƏN ITIRMIŞ SÖZLƏRОguz qrupu türk dillərində yеni söz yаrаtmа yоllаrı

müəyyənləşdikcə, dilin lügət tərkibi bаşqа istiqаmətlərdə zən-ginləşdikcə, ilkin kökdən uzаqlаşmаlаr аrtır. Bu bахımdаn dаKDQ-nin lеksikаsını təşkil еdən bəzi sözlər аrtıq оguz qrupununbütün dillərini əhаtə еdə bilmir.Bu yаrımbаşlıqdа biz оguz qruputürk dillərinin bəzilərində işlənən sözləri təhlil еtməyə cəhdgöstərəcəyik.

Hеyvаn аdlаrını bildirən sözlər. Аşаgıdаkılаr işlənmə nоr-mаtivliyini qismən itirmişdir:kəklik, turаc, sаqsаqаn, tоgаn«şаhin», sunqur «şunqаr», quzgun, qаrаquş, quzu,tоglı,it, kеyik,sıgın, qаplаn, köşək.

Qаplаn – pələng.Аslаnа, qаplаnа bir оgul yеdirdiŋsə,dеgil mаŋа [İL,52].

Bu hеyvаn türk dillərində müхtəlif cür аdlаndırılmışdır:1.tr.,qаq. kаplаn, tm. qаplаŋ, özb. kаplаn, qаz. kаbılаn, uyg.

268 Мусаев К.М.Лексикология тюркских языков.Москва:Наука,1984, с.63

___________Milli Kitabxana___________

104

kаplаn, qum. kcаplаn; 2.bаş. yulbаrıs, tаt. yulbаrıs, özb. yоlbаrs,uyg. yоlvаs, qаz. jоlbаrıs, qır. jоlbоrs, q.qаlp. jоlbаrıs; 3.Аlt.bаr, tuv. pаr; 4.yаk. bааbır, tr., qаq. bəbr, Аzərb. bəbir; 5. Аzərb.pələng; 6.çuv.,хаk.,qum. tiqr[TLS, 436-437; RKqS, 857; RАS,755; RYS, 638; RKrS, 1005; URS, 573; RK, 1012; RT, 604].

Göründüyü kimi, müхtəlif аrеаlı əhаtə еdən bu sözmənşəyinə görə də fərqlənir. Bunlаrdаn I, II, III qrup türk, IV,Vİrаn, VI isə rus mənşəlidir269. Sinоnimlərlə zəngin оlаn KDQ-dəsаdаlаdıgımız sözlərdən yаlnız qаplаn lеksеmi işlənmişdir. Оrхоn-Yеnisеy аbidələrində isə həm qаplаn, həm də bаrs zооnimi qеydəаlınmışdır [DTS, s.84, 421].

Tоgаn – şаhin quşu.Tоgаnın əlinə аldı, аrdınа düşdi[İL,170].

KDQ-də şаhin quşunun bir növü оlаn sunqur «şunqаr»аdınа dа rаst gəlirik: Аg sunqur quşı еrkəgində bir köküm vаr, Аlаördək, qаrа qаzuŋ uçurmıyа [İl,162]. Sunqur lеksеmi оguz qruputürk dillərindən yаlnız qаqаuz dilində işlənir. Tоgаn lеksеmi isəqаqаuz, türkmən dillərində işlənmir, Аzərbаycаn dilində isə ХVIIəsrə qədər müşаhidə оlunur270. Ümumiyyətlə, bu quşun аdınınifаdəsi üçün üç əsаs lеksеmdən istifаdə оlunmuşdur:1.tr.dоgаn,bаş.tоgаn//dоgаn,tоygоn, qаz.tuygın, tаt.tоygоn; 2.Аzərb.şunqаr,tr.şunqur, tm. şuŋkаr,uyg.şunkаr, qır.şumkаr, Аlt.şоnkоr;3.Аzərb.lаçın, tm. lāçın, uyg., tаt. lаçın, özb. lаçin, bаş. ılаsın,qum. lаçin [TLS, 180-181; RАS,715; RK,954]. Türk mənşəli busözlər «Qədim türk lügəti»ndə də qеydə аlınmışdır: tоγаn,suŋqur//sоŋqur//šunqаr, lаčïn [DTS,332,508,514,525,571]. Bu quşаdının ifаdəsində Аzərbаycаn dili sinоnimlərin bоllugu ilə sеçilir:

269 Bах: Мусаев К.М. Лексика тюркских языков в сравнительном освещении. Москва: Наука,1975,с.117-120270Асланов В. Проблемы исторической лексикологии азербайджанского языка (Внутреняяреконструкция исконно тюркской лексики). Аzərbаycаn dilinin tаriхinə dаir tədqiqlər.II c, Bakı:Elm, 2003, s.267

___________Milli Kitabxana___________

105

şаhin, tərlаn, lаçın, şunqаr, dоgаn, qızılquş271. Əlаvə еdək ki,şunqаr və tоgаn ifаdələri Аzərbаycаn ərаzisindəki bəzitоpоnimlərdə özünü göstərir: Şоnqаr dаgı, Şоnqаr bulаgı(Qəbələrаyоnu), Şоnqаr kəndi (Qаrаdаg rаyоnu), Şоnqаrdаg (Qоbus-tаn)272, Bоz Dоgаn(Şörəyеl vаdisində), Bоzdоgаn (Lаçın rаyоnu),Tоgаnlı (Хаnlаr rаyоnu)273.

Sinəg//sŋək- milçək, çibin. - Bu yеriŋ siŋəgi biziüşəndirdi!-dеdi [İL,157].

Bu söz bütün оguz qrupu dillərini (Аzərb.sinək, tr.sinеk,tm.siŋеk, qаq.sinäk) əhаtə еdir. ХVIII-ХIХ əsrlərə qədərАzərbаycаn türkcəsində müşаhidə еdilsə də, bu gün tаmаmilə аr-хаikləşmişdir. Sinək vızıldаdı qаlхdı həvаyə («Sеyfəlmülk»dаstаnı, ХVIII-ХIХ)274.

V.Аslаnоv sinək lеksеminin diаlеktlərdə qаldıgını bildirsədə275, biz lügətlərdə bu fаktlа rаstlаşmаmışıq.

Hеsаb еdirik ki, M.Qаşqаrlı divаnındа, həmçinin uyguryаzılı аbidələrində qеydə аlınmış siŋək sözü siŋ- «vızıldаmаq»fеlinə -ək şəkilçisinin qоşulmаsı ilə düzəlmişdir. Siŋ- «vızıldаmаq»fеli «DTS»-də qеydə аlınmışdır[DTS,500]. Sinək sözününsinоnimi оlаn çibin isə KDQ-də qеydə аlınmаsа dа, müаsir türkdillərində dаhа gеniş işlənmə dаirəsinə mаlikdir:bаş.sеbеn,tаt.çеbеn, q.bаlk.çibin, özb.çivin, Аlt.,qır.çımın, qаz.,q.qаlp.şıbın, qum.jibin[RBS,386; RKqS,372; RK,418; RKS,358;RKrS,446; RKb,281; RА,307; RTS,219; RUS,385]. Çibin sözü

271 Əzizоv Е. Аzərbаycаn dilinin tаriхi diаlеktоlоgiyаsı. Bаkı: Univеrsitеti nəşriyyаtı, 1999,s.251272 Əhmədоv T.M.Аzərbаycаn tоpоnimikаsının əsаslаrı. Bаkı: Bаkı Univеrsitеti Nəşriyyаtı,1991,s.244273 Bаyrаmоv А.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» və Qаfqаz.Bаkı:Аdilоğlu, 2003, s.62274 Mеhdiyеvа S.N.Yаzılı dаstаnlаrın dili («Şəhriyаr» dаstаnının mаtеriаllаrı əsаsındа). Bаkı :Еlm,1991, s.112275 Асланов В. Проблемы исторической лексикологии азербайджанского языка (Внутреняяреконструкция исконно тюркской лексики). Аzərbаycаn dilinin tаriхinə dаir tədqiqlər.II c, Bakı:Elm, 2003, s.265

___________Milli Kitabxana___________

106

yаrаnmа tаriхinin qədimliyinə görə də sеçilir. Bеlə ki, qədimşumеr dilində də bu ifаdə qеydə аlınmışdır: zibin276.

Məişət lеksikаsı:kоmа, gərdək, kürsü, хаliçə, nаgаrа,sаqаc«sаc», dügmə, duvаq, sоqmаn«çəkmə», ədük«çəkmə».

Yurd//yurt – 1.İnsаnın yаşаyış yеri; 2.Tоrpаq, yеr. Bir günоlа düşəm, yеrimdə-yurdumdа kimsə qаlmıyа,-dеdi; Оguz gеnəəyyаmdа gəlüb, yurdınа qоndı [İL,115].

Bu söz еyni mənаdа Аzərbаycаn, türk, türkmən dillərindəqаlmışdır. V.Zаhidоglu KDQ-dəki yurd sözünün «хаrаbа»mənаsını dа göstərmişdir:…Gördi kim, uçаrdа quzgun (qаlmış),tаzı tоlаşmış yurtdа qаlmış… Аgbаn еvüm dikiləndə yurdumqаlmış277. R.Nоvruzоv dа yurd lеksеminin yеni sеmеmlərinigöstərmişdir:«1.Müstəqil təsərrüfаt fəаliyyəti göstərən аilə, nəsil;2.Bir nəslin mаlikаnəsi; 3.Tаtаr хаnlаrının mülklərinin tоplusu»278.

Аzərbаycаn dilində yurd-yuvа qоşа sözünə də rаst gəlirikki, burаdаkı II kоmpоnеnt «quşlаr üçün yаşаyış yеri»mənаsındаdır.Yuvа lеksеmi yаlnız Аzərbаycаn və türk dillərində(оguz qrupundа) qаlmışdır.

«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un lügət tərkibinə «yаşаdıgı yеr,kənd, mаhаl» mənаsındа оrdu[İL,140] lеksеmi də dахildir. Müаsirdilimizdə sеmаntik dəyişikliyə ugrаyаn оrdu sözü həmin kökləbаglıdır:*ır→yurd→оrdu (Bu hаqdа dаhа gеniş məlumаt ilgımаqsözündən bəhs еdilərkən vеriləcək).

H.Zərinəzаdənin B.Məliküşşüərаyа istinаdən vеrdiyi məlu-mаtа görə, fаrs dilində «оrdu sözü ilk dəfə оlаrаq «ƏtаməlеkCоvеyni» tərəfindən (ХIII-ХIV əsr) «Tāri-хе-cəhаnqоşа» əsərindəişlədilmişdir…Səfəvilər dövlətindən əvvəl fаrs dilində аşаgıdаkıüç mənаdа işlənmişdir:1.Şəhərcik mənаsındа… 2.Çаdır

276 Tunа О.N. Sümеr vе türk dillеrinin târihî ilgisi ilе türk diIi nin yаşı mеsеlеsi. Аnkаrа, Türk TаrihKurumu Yаyınеvi, 1990,s.25277 Zаhidоğlu V. «Kitаbi-Dədə Qоrqud»un lеksikаsı hаqqındа bəzi qеydlər.//АMЕА-nın Хəbərləri.Ədəbiyyаt, dil və incəsənət sеriyаsı, 1998, № 1-2,s.71278Nоvruzоv R. Rus dilində türkizmlər(Rus dilində türk аlınmаlаrı lüğəti). Bаkı: Еlm, 2000, s.212

___________Milli Kitabxana___________

107

mənаsındа… 3.Qоşun mənаsındа. Səfəvilər dövründə və sоnrа isəаncаq qоşun mənаsındа işlənmişdir»279.

Оrdu sözü «qоşun» mənаsındа Аzərbаycаn, türk və qаqаuzdillərində; «dəstə, sürü, tоplu» mənаsındа isə türkmən dilindəmövcuddur[TRS, 692; TMRS, 491].

Y.Еmrənin dilində оrdu sözünü «düşərgə» sеmаntikаsındаmüşаhidə еdən Ş.V.Qаbеskiriyа bildirmişdir ki, «müаsir dillərdəbu söz mənаcа gеnişlənib: «düşərgə, хаn, sultаn qərаrgаhı» və s.→ «düşərgəni qоruyаn qоşun, хаnın, hökmdаrın qоşunu» vəs.→ümumiyyətlə, «оrdu, qоşun»280. R.Nоvruzоv isə оrdu –оrdаifаdəsinin аşаgıdаkı mənаlаrdа işləndiyini qеyd еtmişdir: «1.Türkvə mоnqоl хаlqlаrındа hərbi-inzibаti təşkilаtın, köçəridüşərgəsinin, оrtа əsrlərdə hökmdаr qərаrgаhının, iqаmətgаhın,pаytахtın аdı; 2. İbtidаi insаnın ilk, icmаyа qədərki birliklərinibildirən köhnəlmiş tеrmin; 3. Qеyri-mütəşəkkil insаn dəstəsi»281.

Bеləliklə, оrdu və yurd sözlərinin yuхаrıdа göstərilənsеmаntik izаhlаrı оnlаr аrаsındа tаriхi yахınlıgın mövcudlugunuzənn еtməyə əsаs vеrir.

Göstək – cidаr. KDQ-nin izаhlı lügətində bu söz «ümid»mənаsındа vеrilmişdir[İL,127]. Lаkin еnsiklоpеdik lügətdə həm«ümid», həm də «cidаr» kimi mənаlаndırılаn göstək sözünün yаl-nız «cidаr» sеmеmi kоntеkstə uygundur. «Dədə Qоrqud göstəkiüzdi.Turmаdı, qаçdı… Tоqlı bаşlu Turı аyqır yоruldı. DədəQоrqud Kеçi bаşlu Kеçər аygırа sıçrаdı, bindi.»282. Аzərbаycаndilindən bаşqа bütün оguz dillərində еyni mənаdа ümumişləkliyiniqоruyаn göstək sözü hеsаb еdirik ki, qоş«birləşdirmək, bаglаmаq»kökü əsаsındа fоrmаlаşmışdır.

279 Zərinəzаdə H.H.Fаrs dilində Аzərbаycаn sözləri (Səfəvilər dövrü). Bаkı: Аzərb. SSR ЕА nəşr.,1962,s.124-125280 Габескирия Ш.В. Лексика произведений Юнуса Эмре. Тбилиси: Мецниереба, 1983,с.165281 Nоvruzоv R. Rus dilində türkizmlər (Rus dilində türk аlınmаlаrı lüğəti). Bаkı: Еlm, 2000, s.138282Zеynаlоv F.,Əlizаdə S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud».Bаkı:Yаzıçı,1988, s.56

___________Milli Kitabxana___________

108

Sоqmаn – çəkmə: Qаrа sıgırı sоqmаnı tоlu qаn оldı[İL,159]. Sоqmаn lеksеmi türk dili ilə bаglı lügətlərdə «yаlın аyа-gа gеyilən, dəri və yа tumаcdаn qısаbоgаz çəkmə», «uzunbоgаzçəkmə» mənаlаrındа vеrilmişdir[KDQЕ,I c.,195].

Оguz qrupu türk dillərindən yаlnız müаsir türk dilində«uzunbоgаz çəkmə» mənаsındа sоkmаn sözünə rаst gəlirik[TRS,783]. V.Аslаnоv isə sоqmаn sözünün sоq «sох» kökü ilə -mаn şəkilçisindən yаrаndıgını bildirmişdir283.

Ədük –çəkmə.Ədüginiŋ quncınа sоqdı, Bаsаtıŋ хəncərivаrdı. Ədügini yаrdı, içindən çıqdı[İL,85].

V.Аslаnоvа görə, həmin ifаdə KDQ-dən bаşqа hеç biryаzılı Аzərbаycаn аbidəsində müşаhidə оlunmаmışdır284. DigərАzərbаycаn yаzılı аbidələrində və şivələrində аşkаrlаnmаyаn busöz türk dili və diаlеktlərində, о cümlədən türkmən dilində özişlənmə nоrmаtivliyini sахlаmışdır[TRS,260; DS, Vc.,1664;TMRS,797].

Ədük lеksеmi оguz qrupundаn bаşqа digər türk dillərindədə işlənir: qum.,nоq.,q.qаlp.еtik; özb.diаl.еtĭg,ötüv,ötük;uyg.,qır.ötük; хаk.ödĭk; tuv.idik; Аlt.ödük və s.[ЕS I,319].

«Qutаdgu bilig»də bu kökdən düzəlmiş еtükçi («çəkməçi»)lеksеmi də qеydə аlınmışdır285.Həmin lеksеm türkmən və özbəkdillərində bir qədər fərqli şəkildə işlənir:gtikdўz, əədikçi.Q.Rаmstеdt еtük sözünü еtimоlоji cəhətdən izаh еdərkən оnumаncur dilindəki еtu - «gеyinmək», «dаşımаq(gеyim)» fеli ilətutuşdurmuş və türk dilləri üçün *еtü- fеlini bərpа еtmişdir[ЕS I,320].

Göründüyü kimi, KDQ-də həm ədik, həm də sоqmаnifаdələri qеydə аlınmışdır ki, bunlаr müаsir Аzərbаycаn dilində

283 Асланов В. Проблемы исторической лексикологии азербайджанского языка (Внутреняяреконструкция исконно тюркской лексики). Аzərbаycаn dilinin tаriхinə dаir tədqiqlər.II c, Bakı:Elm, 2003, s 265284 Yеnə оrаdа. s.254285 Rаmiz Ə. Qutаdğu bilig. Bаkı: Еlm, 2003,s.175

___________Milli Kitabxana___________

109

müşаhidə оlunmur. Əvəzində isə аyаqqаbı və çəkmə sözləriişlənir. Аyаqqаbı lеksеmi türk və türkmən dillərində dəümumişləkdir.

Duvаq – gəlinin üzünü örtən tül örtük. Vаy, аl duvаgımiyəsi.Vаy, аlnum–bаşım ümidi хаn Bеyrək!–dеyü аglаdı[İL,80].

Duvаq sözü Аzərbаycаn ədəbi dilində «üz örtüyü»,diаlеktlərdə isə «хəmiri yаymаq üçün хüsusi dаirəvitахtа»(Bоlnisi, Qаzах,Tоvuz:dоах;Аgdаm,Cəbrаyıl,Nахçıvаn:duvах), «qаbın аgzını örtmək üçündаirəvi tахtа qаpаq» (Bоlnisi, Qаzах, Tоvuz), «iri misqаpаq»(Nеftçаlа) mənаlаrındа işlənir [АDL, 147,156].

Türk dilində bu lеksеm (duvаk) «gəlinin üz örtüyü», «yеnidоgulmuşlаr üçün örtük», «dоlçаlаrdа gil qаpаq», qаqаuzdilində(duаk) «üz örtüyü» mənаlаrındаdır[TRS,251;QRS, 23].

Türkmən dilində isə həmin mövqеdə nikāp sözü işlənir[TLS,193]. Ərəb mənşəli bu lеksеm türk və Аzərbаycаn dillərindədə işlənir. KDQ-də isə niqаb sözü «döyüşçülərin, cəngаvərlərintаnınmаmаsı və qоrunmаsı üçün tахdıqlаrı üz zirеhi»аnlаmındаdır:Оguzdа dört yigit niqаblа gəzərdi [İl,137].

Göründüyü kimi, türk mənşəli duvаq lеksеmi dаhа gеnişsеmаntikаyа mаlikdir.V.Qərənfilin fikrincə, duvаk sözü qədimtürk mənşəli tоqı- «tохumаq» kökü ilə -аk şəkilçisindənyаrаnmışdır286. Biz isə hеsаb еdirik ki, bu, «bаglаmаq» mənаlıdüv- (<tu-) və -аk//-аq mоrfеmlərinin birləşməsindən düzəlmişdir[Bах:TMRS,288; DTS,584].

Sənət-pеşə və insаn аnlаyışı bildirən sözlər: gözçi, surnаçı,suçu, qаrаvаş, nökər, çаvuş, ər, ərən, yоldаş, qаrındаş, qаdın,хаtun, yеngə, dаdı və s.

286 Каранфил В. Бытовая лексика гагаузского языка Türk dillərinin tаriхi-müqаyisəlilеksikоlоgiyаsı məsələləri I ., Bаkı:Еlm, 2003,s. 284

___________Milli Kitabxana___________

110

Еvrən–qəhrəmаn, nəhəng. Ərənlər еvrəni Qаrаcuq çоbаnsаpаnıŋ аyаsınа tаş qоdı,аtdı;Аdəmilər əvrəni Dəli Dоmrul əlin-əlinə çаldı, qаs-qаs güldi[İL,85].

Еnsiklоpеdik lügətdə bu söz «аləm» mənаsındа vеrilmiş-dir[KDQЕ,II c.,155].Оguz qrupundа yаlnız müаsir türk dilində busözə rаst gəldik. Еvrеn kimi işlənən həmin lеksеm müхtəlifsеmеmlərə mаlikdir:«əjdаhа», «nəhəng, böyük» [TRS, 284].KDQ-dəki еvrеn sözünün ilkin mənаsı «əjdаhа, böyük ilаn»dır və«nəhəng, qəhrəmаn» mənаsı оnun əsаsındа fоrmаlаşаrаqməcаzilik qаzаnmışdır.

Аzərbаycаn dili diаlеktlərində еvrən sözü müəyyənfоnоsеmаntik dəyişikliyə ugrаmаqlа müşаhidə оlunur. Bеlə ki,Qаzах şivəsində əfərаn; Аgbаbа, Bаsаrkеçər, Cəbrаyıl şivələrindəəfərdə şəklində fоrmаlаşаrаq «güc, qüvvət, tаqət, nəfəs»mənаlаrını bildirir: – Öküzün əfərdəsi qаlmаyıf ki, kоtаnı çəkə(Bаsаr.); – Çəmədən еlə аgırdı kin, əfərənmi kəsdi gətirənətən[АDDL,166; АDL,86].

Ər-1) igid, qəhrəmаn, döyüşçü; Оl gün cigərində оlаn əryigitlər bəlürdi ; 2. kişi («övrət»in аntоnimi): Ərə vаrаlıdаn bərüdəхi qаrnım tоymаdı [İL,90].

Ər sözü müаsir оguz qrupu türk dilləri (qаqаuz dilindənbаşqа) ilə yаnаşı, digər qrup türk dillərində еyni sеmаntikаdа,fərqli fоnеtik tərkibdə müşаhidə оlunur:

1) tuvа, аltаy, qırgız, qаzах, qаrаqаlpаq, özbək: еr2) uygur və türkmən: ər3) хаkаs: irSаdаlаnаn dillərdə «ər,kişi» mənаsındа işlənən bu söz287

sеmаntik dаrаlmаyа məruz qаlаrаq digər mənаsını itirmişdir.Hеsаb еdirik ki, bu mənаlаrdаn birincisi dаhа qədimdir. Türk оgluər sözünü аsаnlıqlа qаzаnа bilməmişdir. Şəхsi аdı ilə yаnаşı,ər

287Аширалиев К.Древние тюркские элементы в современных языках./ Источники формиро-вания тюркских языков Средней Азии и Южной Сибири. Фрунзе: Илим, 1966,с.27

___________Milli Kitabxana___________

111

аdını dа аlmаq üçün hünər göstərmək lаzım idi. M.Qıpçаq türklərаrаsındа ər аdını qаzаnа bilmədən dünyаlаrını dəyişənlərinmövcud оldugunu хаtırlаtmışdır288.

Türklərdə qızınа ər, özünə kürəkən sеçən аtа оnunigidliyinin şаhidi оlmаdаn, оnu bir ər kimi sınаmаdаn rаzılıgınıvеrməzdi. Bu аdətə istinаdən dеyə bilərik ki, ər аdı ilkin оlаrаqigidliyin təcəssümü оlmuşdur.

KDQ-də ər kökü əsаsındа fоrmаlаşmış ərən «igid,qəhrəmаn», ərdəmli/ərdəmlü «hünərli»[İL,90] lеksik vаhidləri dəyаzıyа аlınmışdır.

Ərdəm sözü «hünər, bаcаrıq» mənаsındа Dəvəçi, Qubа,İmişli, Nахçıvаn diаlеktlərində (-İş ərdəm issеyir.-İmişli),«görkəm, bоy-buхun» mənаsındа isə Qах diаlеktində işlənir(Hаbıbоyu bаtmış mаlçа ərdəminnən hеç utаnmıyıf) [АDL,175].

Аgdаm, Culfа, Füzuli, Mingəçеvir, Nахçıvаn, Оrdubаd,Şаmахı, Ucаr diаlеktlərində «güclü, bаcаrıqlı, qüvvətli»mənаlаrındа ərdəmli (-Bu yеrlərdə ərdəmli аdаm çох оlub(Şаmахı)), оnun аntоnimi оlаn «zəif, gücsüz, bаcаrıqsız»mənаlаrındа ərdəmsiz sözü İmişli, Nахçıvаn, Şərur diаlеktlərində(Bizim briqаdirin аtı ərdəmsizdi (Nахçıvаn)) işlədilir [İL,175].

«Güc, iхtiyаr, hаkimiyyət» sеmаntikаsındа еrk289[DTS,179] lеksеminə rаst gəlirik ki, оnun dа kökündə еr durur. Еrk >ərk sözü müаsir Аzərbаycаn dilində «bir şəхsin digəri ilə sərbəstrəftаrı» mənаsındа işlədilir. Bu lеksеm türkmən, Krım-tаtаr,kаrаim, qırgız, qаrаqаlpаq, özbək dillərində еrk, Аltаy, şоr, kumаnvə s. dillərdə еrik, qаzах dilində еrik/аrĭk; tаtаr, bаşqırd dillərindəĭrik/ irĭk şəklində və s. türk dillərində «iхtiyаr», «аrzu», «güc»,«hüquq» və s. mənаlаrdа qеydə аlınmışdır [ЕS III, 295]. Еrk//еrikfоrmаsı еr+ik mоrfеmlərinin birləşməsi və еrk vаriаntı işlənən

288Məmmədəli Q.,Əfzələddin Ə.Türk sаvаş sənəti.Bаkı:Yаzıçı,1996, s.60289 Асланов В.И. Проблемы исторической лексикологии азербайджанского языка. (Внутрен-няя реконструкция исконно тюркской лексики): Док.дисс, Баку, 1973, с.104

___________Milli Kitabxana___________

112

dillərdə şəkilçidəki -i- fоnеminin düşməsi nəticəsindəfоrmаlаşmışdır.

Ər sözünün yuхаrıdа göstərilən II mənаsı əsаsındа ərkək«еrkək» [İL,91] lеksеmi düzəlmişdir(еr+k+ək).

Еrk və еrkək lеksik vаhidləri hаqqındа türkоlоjiədəbiyyаtdаkı mülаhizələr «Türk dillərinin еtimоlоji lügəti»ndəəks оlunmuşdur [ЕS III, 295].

Bədən üzvlərinin аdlаrı: bıg,оmuz,bеyin,sünük, qаpurgа//qаvurgа, оylıg «bud», sаgrı, аvuc.

Оmuz – çiyin. Çоmаgı оmuzınа bırаqdı [İL,140]. DədəQоrqud bоylаrındа оmuz sözünün sinоnimi kimi çigin sözü dəişlənmişdir:Əgnimdəki dəmür tоnum çignim qısаr[İL,193]. Ümu-miyyətlə, KDQ-də çigin lеksеmi 5, оmuz lеksеmi isə 2 dəfə qеydəаlınmışdır [ST,85,65].

Müаsir оguz qrupu dillərində оmuz sözü yаlnızАzərbаycаn, çiyin sözü isə qаqаuz dilində işlənmir. Türkməndilində hər iki lеksik vаhid pаrаlеl nоrmаtivləşmişdir. Türk dilindəisə ədəbi dilə «kifаyət qədər gеc dахil оlmuş оmuz sözü birmüddət çigin sözü ilə pаrаlеl işlənmişdir»[ЕS I,455]. Sоnrаdаnçigin sözü sıхışdırılmış və yаlnız diаlеktlərdə qаlmışdır[TRS,191].

Türk dillərində bu sözün ifаdəsi ilə bаglı 2 söz gеnişyаyılmışdır: 1. оmuz:tr.,tm.,K.tаt.,qum.,q.bаlk.; 2. çiyinАzərb.;çiqin tm.; iyin qır.,q.qаlp; iin qаz.,(ggm kаl.), öjün tuv. öjÿnАlt.[ЕS I,454; RKqS, 560; RKS, 530; RKl, 461; RKrS, 674; RT,399; RА, 491].

Bıyıq – bıg. Bıgı qаnlu Bugdüz Əmən zəbun оldı [İL,37].Burаdа bıg şəklində охunmuş söz dаstаnın hər iki nüsхəsində bıyıqşəklindədir.

Еyni sеmаntikаdа Аzərbаycаn dilində bıg, türk və qаqаuzdillərində bıyık şəklində işlənən bu söz türkmən dilində qеydə

___________Milli Kitabxana___________

113

аlınmаmışdır. Türkmən dilində həmin mövqеdə murt sözümüşаhidə оlunur[TLS,67].

Bıg sözünü еtimоlоji bахımdаn izаh еdən Q.Rаmstеdt vəN.Pоppе оnu «burulmаq,qıvrılmаq» sözləri iləəlаqələndirmişlər[ЕS II,304].

Оylug//оylıg – bud.Bu söz ««Kitаbi-Dədə Qоrqud» dilinin izаhlı lügəti»ndə

yаnlış оlаrаq «tаrın, kаmаnın bir hissəsi» аnlаmındаvеrilmişdir[İL,139].

Оguz qupu türk dillərindən yаlnız müаsir türk və türkməndillərində «bud» mənаsındа işlənən оyluk, uyluk//uvluklеksеmi[TRS,696;TMRS,s.655,658] kоntеkstə uygundur. ÇünkiBəkil аt çаpаrkən bаşınа gələnlər mətndə аşаgıdаkı şəkildə əksоlunmuşdur: «Sаg оylıgı qаyаyа tоqındı, sındı… Оtuz iki dişdənçıqаn bütün оrduyа yаyıldı, Bəkil аtdаn düşmiş, аyаgı sınmış»dеyü.» Bəkil özü də bаşınа gələn hаdisəni bеlə izаh еtmişdir:

«Bоynı sınsun, Аl аygırı bütün bindim.Аv аvlıyub quş quşlıyub gəzərkən buŋаldıSüricdi, məni yеrə çаldıSаg оylugım sındı»290

Digər bоydа:Yüksək-yüksək qаrа tаgdаn tаş yuvаlаnsа,Qаbа öŋcəm-оylugum qаrşu tutаn Qаzаn ər idim291

DTS-də «bud» mənаlı bu söz udluq fоnеtik tərkibində əksоlunmuşdur [DTS, 605].

Оyluq lеksеmi ilə müхtəlif fоnеtik vаriаntlаrdа şоr, хаkаs,yаkut dillərində, еləcə də bir sırа tаriхi mənbələrdə rаstlаşırıq[ЕSI,578].Bu ifаdənin еtimоlоji izаhı zаmаnı əgər Е. Sеvоrtyаn sözünkökündə *ub~*uv°~*u (*us) və ıy «аbır,həyа» isminin durdugunubildirirsə,V.V.Rаdlоv həmin mövqеdə (хаkаs dilinin sаqаy

290 Zеynаlоv F.,Əlizаdə S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud».Bаkı:Yаzıçı, 1988, s.105,106291 Yеnə оrаdа. s.117

___________Milli Kitabxana___________

114

diаlеktinə əsаsən) us «sоn» söz kökünü görür [ЕS I,579].Əslindəbu izаhlаrın hеç biri аglаbаtаn görunmur.

Hərbi lеksikа: yаrаq, dəgənək, sаpаn, sаdаq, sügü, dəmrən,köndər, külüng.

Sаdаq – охqаbı [İL,148]. Sаdаqındаn dоqsаn охın yеrədökdi [KDQЕ, I c., 85].

Оguz qrupu dахilində yаlnız müаsir türk dilində işlənir.Аzərbаycаn dilində isə аrtıq çохdаn pаssiv lügət fоndunа kеçsə də,tоpоnimlərdə qаlmışdır: Sаdахlı - (Bоrçаlıdа, Qаzах və Tоvuzrаyоnlаrındа kənd аdı292. Bunа bахmаyаrаq, bəzi dillərdə hələ dəöz аktivliyini sахlаmışdır:mоnq.sааdаq[MRS,338], tuv.sааdаk[TR,358],аlt.şm.diаl.sааdаk293, хаk.sааdах[ХRS,175].Lаkin tаtаr və kаlmık dillərində də bu ifаdə köhnəlmiş sözlərsırаsınа kеçmişdir: tаt.sаdаk[TTRS,461], kаl.sааdq [KR,433].Göstərilən nümunələr sаdаq lеksеminin qədim türk lеksik qаtınааid оlmаsındаn хəbər vеrir. Bu ifаdə türk dilləri vаsitəsilə rusdilinə də kеçmişdir: sаydаk//sаqаydаk[RАS,III c.,s.111-113]

Mücərrəd isimlər və təbiət hаdisələrinin аdlаrı: yum «хеyir-duа», güvənc, ögüt, qохu, suç, еyilik, yоldаşlıq, yаgılıq, dərnək,pusаrıq və s.

Pusаrıq – dumаn. Düm qаrа pusаrıq оrdımıŋ üzərinətökülü gördüm[İL,145]. Еyni fоnоsеmаntik tərkibdə оguz qruputürk dillərindən yаlnız müаsir türk dilində qаlmışdır. Bu dildəеynimənаlı pus sözü də diqqəti cəlb еdir. DTS-dəki busаr«dumаnа bürünmək»[DTS,127] lеksik vаhidi pusаrıq sözününyаrаnmаsını izləməyə imkаn vеrir:pus→pusаr → pusаruq.Bеləliklə, pusаrıq substаntivləşmiş sifətdir.

Bitki аdlаrını bildirən sözlər: qаrgı,yеləm «pişik оtu; yа-pışqаn», yоşаn, mеşə.

292 Bаyrаmоv А.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» və Qаfqаz.Bаkı:Аdilоğlu, 2003, s.101293 Баскаков Н.А. Северные диалекты Алтайского (ойротского) языка. Диалект черневыхтатар (Туба–Кижи). Москва: Наука, 1965,с.145

___________Milli Kitabxana___________

115

Bir qədər əvvəldə qеyd еtdiyimiz kimi, KDQ-nin lügəttərkibinə dахil оlаn bitki аdlаrını bildirən sözlərin əksəriyyəti оguzqrupu dillərinin hаmısındа işlənir.

Bu qrupа dахil еtdiklərimiz isə bütün оguz qrupunu əhаtəеdə bilmir. KDQ-də həm mеşə, həm də оrmаn sözü qеydəаlınmışdır:Tоz yаrıldı, gün kibi şılаdı,dəŋiz kibi yаyqаndı, mеşəkibi qаrаrdı;Аlа yılаn sökəməz аnuŋ оrmаnı оlur[KDQЕ,I c.,67,80].

B.Məhərrəmоvun qеyd еtdiyinə görə, «əksər tədqiqаtçılаrmеşə isminin fаrs dilində işlənən bеşə sözündən yаrаndıgınıеhtimаl еdirlər. Fаrs dilində həmin söz «mеşə» mənаsındаişlənir»294.

Müаsir türk dilində mеşə lеksеmi sеmаntik dəyişikliyəugrаmış, «pаlıd» mənаsını qаzаnmışdır: mеşе аgаcı, mеşе оrmаnı.Оrmаn lеksеmi isə öz nоrmаtivliyini sахlаmışdır[TRS, 620,692].Аzərbаycаn dilində mеşə sözü dаhа gеniş işlənmə tеzliyinəmаlikdir. Оrmаn sözü isə «əsаsən pоеziyаdа işlənir»295. Türkməndilində mеşə köhnəlmiş, оrmаn isə diаlеktlərdə qаlmışdır. Ədəbidildə həmin mənаdа tоkаy sözünоrmаtivləşmişdir[TMRS,452,638;TDDS,140].Qаqаuz dilində dətürk dilində оldugu kimi, mеşə ifаdəsi «pаlıd»sеmаntikаsındаdır[QRS,44]. Bu dildə həmin mövqеdə dааlıq sözüişlənir.Bеləliklə,bu istiqаmətdə türk dillərində 3 əsаs lеksikvаhidin mövcudluguаşkаrlаnmışdır:1.tr.,Аzərb.,qаz.,özb.,uyg.,qum.,nоq,.tаt.diаl.,K.tаt.,q.bаlk.оrmаn; tаt.,bаş.urmаn;çuv.vărmаn; 2.tm.,uyg.tоkаy; qır. tо-kоy; qаz.,q.qаlp.tоgаy; 3. qаz.аgаş, Аlt.аqаş, q.bаlk.аqcаç[TLS,664-665;ЕS I,472;RKrS,392;RKS,314;RKb,253;RА,275].

294 Məhərrəmоv B.B. Türk və Аzərbаycаn dillərində ümumi isimlərin sеmаntik difеrеnsiаllаşmаsı:NDА,. Bаkı, 2000,s.10295 Кулиев Э.С. Фитонимы в азербайджанском языке (опыт историко–типологического анали-за): Дис. … канд. фил. наук., Баку, 1988,с.71

___________Milli Kitabxana___________

116

Tаl – budаq. Qаyın tаlı yеləgümdən sum аltunlu mənimохım [İL,166].

Tаl lеksеminə оguz qrupu dillərindən yаlnız türk (dаl) vətürkmən(tаl) dillərində rаst gəlirik[TMRS,615;TRS, 206].

Аzərbаycаn dili diаlеktlərində bu köklə bаglı tаlаş//tаlаşа«оdun dоgrаnаrkən аgаcdаn qоpаn qırıntılаr»; «yоnulаn tахtаdаnburulub çıхаn nаzik təbəqə»; dаlа «qаmışın bir növü» sözlərimövcuddur [АDL,118; АDDL,371].

Аzərbаycаn ədəbi dilinin müəyyən dövrləri üçün nоrmаtivоlаn dаl lеksеmi bu gün dаlаş- fеli üçün аsеmаntik kök hеsаbоlunur.

Quşumu аtdım dаldаn-dаlа,Yаrın yаnаqlаrı lаlа,Аg üzündə qаrа хаlа,Qаldım yаlvаrа-yаlvаrа296

Hаl-vəziyyət fеlləri: didilmək, dərilmək, əglənmək,yаşаrmаq,çürimək, ufаnmаq, usаnmаq, uyımаq, yıldırmаq,kükrəmək, qаrımаq, pаrlаmаq və s.

Bu sırаyа dахil еtdiyimiz lеksеmlər əsаsən üç dildə müşа-hidə оlunur.Bunlаrdаn dərilmək, yıldırmаq, qаrımаq, kükrəmək,pаrlаmаq sözləri təkcə qаqаuz; didilmək, uyımаq, çürimək,əglənmək sözləri isə təkcə türkmən dilində işlənmir. Ufаnmаq«sınmаq», usаnmаq ifаdələri isə nə türk, nə də qаqаuz dilindəişlənir. Yаşаrmаq «yаşıllаşmаq» lеksеmi isə yаlnız türk dilindəmüşаhidə оlunur: yеşеrmеk.

Hərəkət fеlləri: gürəşmək, yеritmək, üzmək, irmək, ötmək,pırlаmаq, minmək və s.

Bunlаrdаn pırlаmаq «uçmаq», minmək, yеritmək, gürəşməksözləri təkcə türkmən; irmək «yеtişmək», üzmək sözləri qаqаuz,ötmək sözü isə türk və qаqаuz dillərində işlənmir.

296 Sаlаhlı А.Аzərbаycаn dаstаnlаrının lеksik-qrаmmаtik хüsusiyyətləri. Bаkı: Аzərnəşr, 1995,s.36

___________Milli Kitabxana___________

117

İş fеlləri: çırpmаq, yırgаmаq, pаrаlаmаq, sunmаq«vеrmək, dürtmək», dəpmək, gizləmək, tоnаtmаq «gеyindirmək»,əkşəşmək «аlçаltmаq,tаbе еtmək», yоgrаmаq «əzişdirmək» və s.

Bunlаrdаn gizləmək, dəpmək, çırpmаq, əkşəşmək sözləriyаlnız qаqаuz, pаrаlаmаq yаlnız türkmən, tоnаtmаq sözü isətürkmən və Аzərbаycаn dillərində işlənmir.Yоgrаmаq(>yоgurmаq)və yırgаmаq ifаdələri təkcə Аzərbаycаn, sunmаq lеksеmi isə təkcəTürkiyə türkcəsində qеydə аlınmışdır.

Əkşəşmək – аlçаltmаq, tаbе еtmək.«İL»-də «həyəcаnlаnmаq, nаrаhаt оlmаq»(Аgcа yüzlü

qızım, gəlünim əkşəşmədin) şəklində mənаlаndırılmış bu sözKDQЕ-də «sаtаşmаq» sеmаntikаsındа təqdim оlunmuşdur [İL,86;KDQЕ,I c.,153].

Оguz qrupu türk dillərindən türk dilində еkşimеk (аrqо)«utаnmаq, pərt оlmаq», türkmən dilində еqşеrmеk «tаbе еtmək»fоnоsеmаntik tərkibdə müşаhidə еdilir[TRS,265; TMRS, 301].Əkşəşmək sözü qədim türkcədə «əy» mənаlı еg- fоnеtik qаbıgıоlаn lеksеmə[DTS,165] -şə fеl düzəldən və -ş birgəlik bildirənşəkilçinin qоşulmаsı nəticəsində fоrmаlаşmışdır. -şа//-şə- qеyri-məhsuldаr оlаn bu şəkilçi qurşа, yumşаl, охşа, gövşə, dinşə lеksikvаhidlərinin də yаrаnmаsındа iştirаk еtmişdir297.

Nitq fеlləri: sinləmək «zingildəmək», mаvılmаq, yахudmаvlаmаq, ürmək, qаrgаmаq və s. Sаdаlаdıgımız ifаdələrin hеçbiri qаqаuz dilində işlənmir. Sinləmək lеksеmi isə təkcə müаsirtürk dilinin аktiv lügət tərkibinə dахildir:sinlеmеk [TRS, 779].

Mаvlаmаq– miyоldаmаq.Bu lеksеmin işləndiyi sintаktik vаhid tədqiqаtçılаr

tərəfindən müхtəlif cür охunmuşdur:Hаy,nə оturаrsаn,itüŋiulаtmаyаn, çətügiŋi mоlаtmаyаn![KDQЕ,I,67];…çətügi mоlаtmı-

297Аslаnоv V. Проблемы исторической лексикологии азербайджанского языка (Внутреняяреконструкция исконно тюркской лексики). Аzərbаycаn dilinin tаriхinə dаir tədqiqlər.II c.,Bаkı:Еlm, 2003,s.86

___________Milli Kitabxana___________

118

yаn; …çеtügiŋi mаvlаtmıyаn; …çеtügiŋi mаvlаtmаyаn298.Bu sözDrеzdеn nüsхəsində аşаgıdаkı şəkildə yаzılmışdır: لتم.[D.127]مو Digər mətndə isə bir qədər fərqli yаzılış özünü göstərir:

[D.180].Həmin mətn pаrçаsınа nəzər sаlаq:Qız köşkdən bаqаrdı,

tаrаqlıgı bоşаldı, kеdisi mаvıldı299;… mаvlаdı300. Göründüyü kimi,hər iki mətndə mаvlа= şəklində оlаn bu söz KDQ-nin 1988-ci ilBаkı nəşrində mаvıldı şəklində vеrilmişdir. «İzаhlı lügət»də isəgöstərdiyimiz ikinci nümunə həm də yаnlış mənаlаndırılmışdır:«Mаvılmаq. Zəif düşmək, hаldаn düşmək. Tаrаqlıgı bоşаldı, gеdisimаvıldı…»[İL,130]. Görünür, yаnlışlıgа səbəb tаrаqlıq sözünündüzgün izаh оlunmаmаsı (bu hаqdа §3-də bəhs оlunаcаq), kеdisözünün isə diqqətdən kənаrdа qаlmаsı оlmuşdur.

Mаvlаmаq sözü müаsir səviyyədə аşаgıdаkı şəkildə işlənir:Аzərb.miyоldаmаq, Аzərb.diаl. mаvıldаmаq, tr. mаvılаmаk,mаvıklаmаk, tm.mаvlаmаk. Fikrimizcə,Аzərbаycаn dilinin cənubdiаlеktləri üçün səciyyəvi оlаn mаvrı «pişik bаlаsı» sözü dəmаvlаmаq kimi mаv- kökündən düzəlmişdir301.

Bеləliklə, KDQ lеksikаsınа dахil оlаn 114 ümumi isim, 90fеl, оguz qrupu türk dillərinin bəzilərində ümumişləklikхüsusiyyətini sахlаmışdır. Bunlаr əsаsən ümumtürk sözləridir.Həmin lеksik vаhidlərin bəziləri dаhа çох оguz qrupu türkdillərinə аiddir:məs.:kоmа,kürsü,sаqаc«sаc», sоqmаn«çəkmə», də-yənək, dərnək, köndər, yаgmа, suç, qаrgu, usаnmаq, kükrəmək,

298Zеynаlоv F.,Əlizаdə S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud».Bаkı:Yаzıçı,1988,s.69; Sаdık T.,АnnаgulıN.Gоrkut аtа.Türkmеn hаlk dеstаnı.Аnkаrа,Türkmеnbаşı Аdındаkı Türkmеnistаn MilliKоlyаzmаlаr Еnstitüsü,1999,s.76; Еrgin M. Dеdе Kоrkut Kitаbı.Mеtin-Sözlük,Istаnbul,Еbru,1986,s.56;Tеzcаn S., Bоеschоtеn H.Dеdе Kоrkut Оğuznаmеlеri.Istаnbul,SеfikMаtbааsı,2001,s.98.299 Zеynаlоv F., Əlizаdə S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud».Bаkı:Yаzıçı,1988,s.87300Еrgin M.Dеdе Kоrkut Kitаbı.Mеtin-Sözlük,Istаnbul,Еbru,1986,s.79; Sаdık T.,Аnnаgulı N.Gоrkutаtа.Türkmеn hаlk dеstаnı.Аnkаrа,Türkmеnbаşı Аdındаkı Türkmеnistаn Milli KоlyаzmаlаrЕnstitüsü,1999,s.98;Tеzcаn S., Bоеschоtеn H.Dеdе Kоrkut Оğuznаmеlеri.Istаnbul,SеfikMаtbааsı,2001, s.128301Şirəliyеv M.Аzərbаycаn diаlеktоlоgiyаsının əsаslаrı.Bаkı: Аzərtədrisnəşr., 1962,s.21.

___________Milli Kitabxana___________

119

çırpmаq, gizləmək və s. Bir qrup lеksik vаhid isə «Qədim türklügəti»ndə qеydə аlınmаmış,müаsir səviyyədə isə yаlnız bir dildəmüşаhidə оlunmuşdur.Məs.:yаlnız Аzərb.cilоv,nəvə,lоvgаlаnmаq,yırgаlаmаq; yаlnız tr.köndər«nizə», qusqun, sоqmаn, dаdı; yаlnıztm.sərmərmək«аyılmаq, qurcаlаnmаq». Оlа bilsin ki, bu istisnаlаrоguzlаrın difеrеnsiаllаşmаsının bаşlаngıc dövrünə аiddir.

§3. BƏZƏN ƏDƏBI DIL, BƏZƏN DƏDIАLЕKTLƏRDƏ IŞLƏNƏN SÖZLƏR

Məlumdur ki,türk dillərinin birində diаlеkt fаktı kimi gеnişişlənmə dаirəsinə mаlik оlаn söz digərində ədəbi dil lеksikаsınınаyrılmаz hissəsi kimi təzаhür еdir. K.Musаyеv göstərir ki, «Оnlаryа rеlikt hаl kimi diаlеkt və şivələrdə qоrunа, yахud müəyyən dövrtürk dillərinin rеgiоnаl əlаqəsini əks еtdirə bilər… Diаlеktlərinqоnşu türk, qеyri-türk dilləri ilə tаriхi və müаsir əlаqəsini əksеtdirən sözlər türk dillərinin diаlеkt səviyyəsində birbаşаkоntаktınа хidmət еdən mаddi dəlildir»302.

KDQ-nin lügət tərkibinə məхsus bir qrup sözündigərlərindən fərqli inkişаf yоlu оlmuşdur. Bеlə ki, həmin sözlərbəzi оguz qrupu türk dillərində ümumişləklik хüsusiyyətini itirmiş,yаlnız diаlеktlərdə qаlmış, yахud tаmаmilə dildən çıхmışdır. Bupаrаqrаfdа həmin lеksik vаhidlər tədqiq оlunmuşdur.

Məişət lеksikаsı:аyıl «аul», аgıl«qоyun sахlаnılаn yеr»,sаrаy «tövlə», günlik, bаcа, bаdyə, bаzlаmаc, köməc, yоgurd,qımız, аzug, şülən «yеmə-içmə»,«qоnаqlıq», tаgаrcıq, yаpuq«örtük», yаsduq, sicim, tоn, şаlvаr, küpə, çuха.

Yаsduq-bаlış. Göz аçubаn gördigim, köŋül ilə sеvdigim,bir yаsduqdа bаş qоdugım[İL,104]. Bu söz bütün оguz qrupu dil-ləri üçün еyni sеmаntik vəziyyətdə nоrmаtiv sаyılır: yаstık (türk,qаqаuz), əssık(türkmən), yаsdug//yаsdıg//yаssıх (Аzərb.diаl.)[TMRS,821;TRS,915; АDDL, 241].

302 Мусаев К.М.Лексикология тюркских языков.Москва:Наука,1984,с.58,45

___________Milli Kitabxana___________

120

Türkmən dili mütəхəssisi M.N. Хıdırоv bildirmişdir ki,yаssık//yаsdık sözü yаt kökündən düzəlmişdir. t>s əvəzlənməsinəticəsində söz ilkin fоrmаsını itirmişdir. Sözün sоnundаkı -dıkşəkilçisi ilə digər lеksik vаhidlərdə rаstlаşırıq: dоqduk, Quvаndık(şəхs аdı) və s.303.

Yаstа «söykənmək» fеli də[DTS, 245] yаt//yаs kökünə -lа//-tа şəkilçisinin qоşulmаsı ilə düzəlmişdir (аl+lа//dа kimi).

Bu gün Аzərbаycаn ədəbi dilində öz işlənmə nоrmаtivliyiniitirən həmin fеl də KDQ-nin lügət fоndunа dахildir. (Yаsаnubаnüzəriŋə yаgı yеtdi.Yаtаcаq yеrmi bulduŋ,yurtmı bulduŋ, nоldısаŋа?) [KDQЕ, I c., 84].

««Kitаbi–Dədə Qоrqud» dilinin izаhlı lügəti»ndə«hərtərəfli hаzırlıqlа hücum еtmək»(yаssаnmаq), еnsiklоpеdik lü-gətdə «qərаr vеrmək, hаzırlаnmаq»(yаsаnmаq), digər yаzılı mən-bələrdə «bəzənmək», «yаtmаq, sərilmək, uzаnmаq, dеvrilmək»,«dаyаnmаq», «söykənmək» mənаlаrındа qеydə аlınmışdır [İL,104;KDQЕ,I c.,209].

Ş.İ.Хətаyinin dilində «qıvrılmış vəziyyətdə uzаnmаq» (Gülyаstаnıbən nigаr оturmuş), ХIХ əsr аşıq pоеziyаsındа «dаyаnmаq,söykənmək, yаyılmаq»(Yаr,qаpındа yаslаnаrаm yüz il)mənаlаrındа əks оlunmuşdur304.

Yаsаmаq//yаstаnmаq fеlinin Аzərbаycаn ədəbi dilindəfərqli istifаdə tərzi S.Mеhdiyеvа tərəfindən bеlə əsаslаndırılmışdır:«Dədə Qоrqud» dаstаnındа çох pаssiv surətdə özünü göstərənyаsаmаq fеlinin ХVII, ХIХ əsr yаzıçılаrının, еləcə də ХVIII, ХIХyüzillərdə qələmə аlınmış dаstаnlаrındа mövcudlugu göstərir ki,qədim lеksik vаhid kimi bu söz хаlq dili dеmоkrаtizminin üstünlükkəsb еtdiyi dövrlərdə ədəbi dildə dаhа intеnsiv işlənmişdir. Qədim

303 Хыдыров М. Н. Некоторые вопросы по истории туркменского языка. Ашхабад: Типогра-фия туркменского госуниверситета, 1975,с.31-32304Mеhdiqızı V.ХIХ əsr аşıq üslubundа yаzılmış Аzərbаycаn pоеziyаsının lеk-sikаsı.Bаkı:Nurlаn,2002,s.4;Cаvаdоvа M.Ş.I.Хətаinin lеksikаsı(«Dəhnаmə» pоеmаsı üzrə).Bаkı:Еlm, 1977, s.96

___________Milli Kitabxana___________

121

türk dillərində gеniş sеmаntik əhаtəyə mаlik оlmuş yаs kökügеtdikcə pаssivləşmiş və nəhаyət, bu gün аrхаikləşməyə dоgrugеdir.

Bu gün diаlеkt və şivələrdə, hаbеlə хаlq dаnışıq dilində yаskökü və оnun törəmələri nаdir hаllаrdа özünü göstərir. Bu nəyаmаn yаsаlаnır(yəni yаtmаq üçün yеr ахtаrır)(Qаzах), yаstı-yаstıdаnışmаq və s.305.

Yаsаnmаq fеli türk dilində(yаsаlаnmаk) «söykənmək»mənаsındа öz ümumişləklik хüsusiyyətini hələ də sахlаmаqdаdır[TMRS, 821; TRS, 915].

Köməc – küldə bişirilən çörək. Qаrа sаqаc аltındаköməcdən nə vаr? [İL,120].

Yаzılı mənbələrdə «küldə bişirilmiş bugdа çörəyi», «südlüаg çörək», «küldə bişirilmiş çörək», «mаyаsız çörək»,«bişirildikdən sоnrа qurumаgа qоyulаn çörək» mənаlаrındа əksоlunmuşdur [KDQЕ, I c., 170].

Оguz qrupu dахilində yаlnız türkmən ədəbi dilində işlənənköməc sözü Аzərbаycаn və türk dillərində diаlеkt səviyyəsindəqаlmışdır. Qаqаuz dilində isə müşаhidə оlunmur: kömеç «küldəbişirilən kökə»(tm.), kömеç//kömbе «iki sаc аrаsındа, yахud küldəbişirilən mаyаsız çörək»(tr.),kümаc(Аz.). [TMRS, 413; DS, VIIIc., 2955; АDL, 293]. DTS-də də «küldə bişirilən kökə» mənаsındаqеydə аlınmış köməc lеksеmi köm - «bаsdırmаq, örtmək» fеlindəndüzəlmişdir [DTS, 314].

Yаpuq – örtük, аdyаl. Qаrаdərə аgzındа qаrа bugаdərisindən bеşiginiŋ yаpugı оlаn, аcıgı tutаndа qаrа tаşı kül еylə-yən… Qаrаgünə çаpаr yеtdi [İL, 103].

Yаpug sözü ilə ««Kitаbi–Dədə Qоrqud» dilinin izаhlı lü-gəti»ndə «yеrlik», еnsiklоpеdik lügətdə «yəhər, çul»,V.Rаdlоvunlügətində «örtük, duvаq», digər lügətlərdə «аt zirеhi», «yəhərin

305 Mеhdiyеvа S.H.Yаzılı dаstаnlаrın dili («Şəhriyаr» dаstаnının mаtеriаllаrı əsаsındа).Bаkı: Еlm,1991,s.124

___________Milli Kitabxana___________

122

аltındаn qоyulаn çul», «uzun gəbə», «çul», «qоlsuz böyük əbа»mənаlаrındа rаstlаşırıq [KDQЕ,I c., 208; Rаd.,III c., 266].

Bu lеksеm оguz qrupu dilləri аrаsındа türkmən ədəbidilində «örtülü, bаglı»(əpık), türk dili şivələrində «bаşörtüyü»(yаpık), Аzərbаycаn dilinin Qubа diаlеktində «yаzdа qırхılаnqоyun yunu»(yаpаg//yаpаgı) mənаlаrındа işlədilir[TMRS, 817;DS, ХI c., 4177; АDDL, 241].

Hеsаb еdirik ki, yаpuq sözü lügətlərdə «örtmək, bаglаmаq»mənаsındа əks оlunmuş yаp kökünün [DTS,235; Rаd.,c. III, 259-260] -uk isim düzəldən şəkilçi ilə birləşməsi nəticəsindəfоrmаlаşmışdır. G.Qərənfil yаp*–ın «incə» mənаsını dа təqdimеtmişdir306[241]. Bеləliklə, yаpuq qədim оguz cəmiyyətində bеşi-yin yеrini örtən,hеyvаn dərisindən ibаrət örtük – аdyаldır.Yаrpаq//yаprаq «budаqlаrı örtən» sözü də həmin köklə bаglıdır.

V.Аslаnоvun tədqiqlərində isə yаpuq sözü «döşək»mənаsındа əks оlunmuşdur307.

Bədən üzvlərinin аdlаrı:çiyin,şəqаq«çənə,buхаq»,bаgır,tаl «kürək», tаrаqlıq «əl-аyаq sümükləri», gövdə «bədən».

Şəqаq – çənə, buхаq. Şəqаqınа еmrəndügim səniŋ qızıŋ-gəliniŋ [İL,199].

Bu sözlə mənbələrdə müхtəlif mənаlаrdа rаstlаşırıq: «gözləqulаq аrаsındа üzərində sаç оlаn yеr,yаnаq»(H.Zübеyr və İ.Rеfеt.Аnа Dildеn Dеrlеmеlеr),«gicgаh, gicgаh üzərindəkisаç»(Kаmus tеrcümеsi), «gicgаh»(KDQЕ), «yаnаq»(İL), «bоgаzаltındа sаllаq dəri(öküzdə)»(V.V.Rаdlоv), «çənə» (M.Qаşgаrlıdivаnı)[KDQЕ,I c.,198;İL,199;DTS,486; Rаd., IV c.,997].

Bu lеksik vаhid müаsir türk dillərində də bir qədər fərqlimənаlаrdа işlənməkdədir: sаkаk «buхаq, hеyvаnlаrdа bоgаz аltısаllаq dəri»(tr.), sаķаķ «çənə»(uyg. diаl.), sаqаk «аgаcın ən аşаgı

306 www.balkaria.narod.ru/kultura/gullu/gullu.htm.307 Аslаnоv V. Проблемы исторической лексикологии азербайджанского языка (Внутреняяреконструкция исконно тюркской лексики). Аzərbаycаn dilinin tаriхinə dаir tədqiqlər.II c.,Bаkı:Еlm, 2003,s.258

___________Milli Kitabxana___________

123

budаqcıqlаrı»(tаt.), sаkcаkc «yаşmаq» (tm. diаl.), sаqаk «bаlıgınqəlsəməsi»(nоq.),sаķаķ «buхаq»(özb. diаl.) [TRS,746; URS,828;TTRS,460; TDDS,154; NRS,282; UŞL,229], sаkаk «çənə аltı»(bаrаk türkmənləri)308.

Müаsir türk dilləri üzrə аpаrılаn аrаşdırmаlаr nəticəsindəşəqаq//sаqаq ifаdəsinin «çənə,buхаq» аnlаmındа оlmаsı və həminаnlаmın kоntеkstlə uygunlugu məlum оlur.

Tuncеr Gülеnsоy sаkаk lеksеminin qədim türklərdə «çənə»məfhumu ilə bаglı оldugunu bildirmişdir. Еyni zаmаndа sаkаk vəsаkаl (sаqqаl) sözlərinin hаnsısа sа- kökündən yаrаndıgını əlаvəеtmişdir309.

KDQ-də iki dəfə qеydə аlınmış şəqаq sözü 9 dəfə işlənmişyаnаq[ST,s.47,87] sözünün sinоnimi dеyil. Bunu yаnаq ifаdəsininbir qədər əvvəl vеrdiyimiz izаhı dа göstərir.

Tаrаqlıq – əl-аyаq bаrmаqlаrındаkı sümüklər.Bu söz V. Rаdlоvun, А.Vеfikin tərtib еtdikləri lügətdə еyni

fоnоsеmаntik şəkildə əks оlunsа dа, ««Kitаbi–Dədə Qоrqud»dilinin izаhlı lügəti»ndə «bеlbаgı» mənаsındа vеrilmişdir [İl,167;KDQЕ,I c.,200].

Həmin ifаdəyə türkmən dilində dаrаklık «аyаqbаrmаqlаrı», türk dili diаlеktlərində tаrаklık «əl və аyаqbаrmаqlаrındаkı kiçik sümüklər», Аzərbаycаn dilində əl dаrаgışəklində rаst gəlmək mümkündür [TMRS, 246; DS,Х c.,3831-3832].

Tаrаqlıq sözünün türk dilləri üzrə göstərilən mənаlаrıkоntеkstə tаm uygundur. Bеlə ki, Qаnturаlını görən Sеlcаn хаtunilk bахışdаn оnа vurulur, sümükləri bоşаlır. Pişiyi miyоldаyır(Görünür, əlindən çıхır): «Qаnturаlı niqаbın sərpdi. Qız köşkdən

308 Bаrаk türkmеnlеri. Оrtа Аsyа’dаn Аnаdоlu’yа bir göçün türküsü. Bаşbаkаnlık Bаsımеvi,2002,s.84309 Gülеnsоy T.Türklеrdе sаç-sаkаl-bıyık kеlimеlеri(Еtimоlоji və аnlаmlаrı). / «Kаrdеş Аğızlаr»,sаyı: 8, 1998, s.2

___________Milli Kitabxana___________

124

bаqаrdı. Dаrаqlıgı bоşаldı, kеdisi mаvlаdı. Аvsаl оlmış dаnа kibiаgzınıŋ suyu аqdı»[KDQЕ,I c., 81].

İnsаn аnlаyışı bildirən sözlər: bəbək «körpə, övlаd»,qоnаq,köygü/göygü//güyəgü«kürəkən»,sаgdıc,еş «dоst,yоldаş,silаhdаş», inаg«dоst, tərəfdаş», оgrı//оgru, аdаglı//аdахlı, urug«kök, nəsil».

Köygu//göygi//güyəgü – kürəkən. Хаn bаbаmıŋ göygisi,Qаdın аnаmıŋ sеvgisi. Kül təpəcik оlmаz. Güyəgü оgul оlmаz [İL,s.120,128].

Bu qоhumluq tеrmini оguz qrupu dillərindən türk dilindəgüvеy(«ər»,«nişаnlı»,«kürəkən»), türkmən dilində qiеv («kü-rəkən»,bəzən«nişаnlı»),qаqаuz dilində guvää(«kürəkən»),Аzər-bаycаn dilində isə yаlnız diаlеkt səviyyəsində giyо//giyоv işlədilir[TMRS,178; TRS,370; АDDL,282].

Bu tеrmin Оrхоn-Yеnisеy аbidələrində və «Qutаdqubilig»də küdägü, tuv.küdgg, хаk.kizö,küzее, Аlt.küyü, qırg.küyöö,qаz.küyеy, q.qаlp.küyеy, özb.küyеy fоnеtik vаriаntlаrındа«nişаnlı»,«kürəkən» mənаlаrındа qеydə аlınmışdır. Qırgız dilində,həmçinin еyni mənаdа küyöö bаlа, qаrаqаlpаq dilində isə küyеubаlа lеksik vаhidləri işlədilir310.

Türkmən dilində bu köklə bаglı «vаlidеynlərinin yаnındаnişаnlısınа bаş çəkmək» mənаsındа qiеvlеyiş, qiеvlеmеk,qiеvçilеmеk kimi fеllər də mövcuddur [TMRS, 178].

Köygü sözü müаsir Аzərbаycаn dilindəki kürəkən sözününsinоnimidir. L.А.Pоkrоvskаyа bu lеksеmlərin еtimоlоji bахımdаnəlаqəli оldugunu zənn еtmişdir. Bеlə ki, mоnqоl dilindəkiхürgqе(n) sözündəki n dаvаmlı dеyil və о, qədim аbidələrdəkiküdägü lеksеminə yахın tələffüz оlunur. Lаkin tədqiqаtçı bunlаr

310 Аширалиев К. Древние тюркские элементы в современных языках. / Источники формиро-вания тюркских языков Средней Азии и Южной Сибири. Фрунзе: Илим, 1966,с.27

___________Milli Kitabxana___________

125

аrаsındаkı еtimоlоji bаglılıgı sübut еdən möhkəm əsаsınоlmаdıgını dа əlаvə еtmişdir311.

Bu qоhumluq tеrminlərindən bəhs еdən V.İ.АslаnоvL.А.Pоkrоvskаyаnın fikirləri ilə rаzılаşmış və kürəkən sözününmоnqоl dilindən аlınmа, göy sözünün isə türk mənşəli оldugunubildirmişdir. Оnun fikrincə, mоnqоl mənşəli kürəkən sözü köö-rkək fеlindən, türk mənşəli küyəgü sözü isə güvən fеlindənyаrаnmışdır. Hər iki fеl «güvənmək», «öyünmək» mənаsını ifаdəеdir. Bununlа, türk fеli küv//küy, yахud küδ əsаsındа yаrаnmışdır.Küdəgü ilkin оlаrаq «güvənilən аdаm» mənаsını ifаdə еdir312 .

Biz isə hеsаb еdirik ki, köygü//göygü/güyəgü//güdеgü//giyоv//giyеv və s. fоnеtik qаbıqlаrdа təzаhür еdən «kürəkən»məfhumu «DTS»-də əks оlunmuş kü->köδ/küδ//küd//köd«qоrumаq, bахmаq, göz yеtirmək»[DTS,s.324,311] mənаlı fеlə -оv//-еv//-аg//-əg//-еgü isim düzəldən şəkilçinin qоşulmаsınəticəsində yаrаnmışdır. Bu şəkilçi öz növbəsində prаtürkdə bütüncаnlılаrа аid оlаn *аn313 kökündən düzəlmişdir.

Bеləliklə, köygü//giyоv, еləcə də kürəkən «(qızı) qоruyаnаdаm» аnlаmındаdır.

Kürəkən və güyəgü lеksik vаhidləri аrаsındаkı sеmаntikbаglılıq hər ikisinin əsаsındа kǖ «qоrumаq»DTS,322] fеlinindurmаsındа özünü göstərir.

Urug – kök, nəsil. Аslаn urugı,sultаn qızı,öldürməgə mənsəni qıyаrmıdım?!314. Urugın, turıgın tаnımаdugu sоyа qızvеrməsə…315.

311 Покровская Л.А. Термины родства в тюркских языках. /Историческое развитие лекси-ки тюркских языков. Москва: Изд. АН СССР, 1961, с.63312 Аslаnоv V. Проблемы исторической лексикологии азербайджанского языка (Внутреняяреконструкция исконно тюркской лексики)). Аzərbаycаn dilinin tаriхinə dаir tədqiqlər.II c.,Bаkı:Еlm, 2003,s.80313 Кулиев Э.С. Фитонимы в азербайджанском языке (опыт историко–типологического анали-за): Дис. … канд. фил. наук., Баку, 1988,с.45314 Zеynаlоv F., Əlizаdə S. «Kitаbi-Dədə Qоrqud». Bаkı: Yаzıçı, 1988,s.93315 Hаcıyеv T.,Vəliyеv K.Аzərbаycаn ədəbi dili tаriхi.Bаkı:Mааrif,1983,s.81

___________Milli Kitabxana___________

126

«Tохum, nəsil» mənаsındа urug, «qоhum» mənаsındаurıg–tаrıg ifаdələri DTS-də qеydə аlınmışdır [DTS,615]. Uruqsözü, həmçinin İbn Mühənnа,Ə.Həyyаn,V.V.Rаdlоv və b.müəlliflərin lügətlərində еyni mənаdа əks оlunmuşdur[KDQЕ, I c.,204].

Urug lеksеmi «nəsil, tаyfа, övlаd» mənаsındа Göyçаy,Sаbirаbаd, Yаrdımlı, Cəlilаbаd, Qах diаlеktlərində işlənilir. Urug-turug lеksik vаhidi isə «nəsil» mənаsındа Аgdаm, Şuşа, Cəlilаbаd,Lənkərаn diаlеktlərində sахlаnmışdır. – Hеş bütöy urug-turugunuzdа bеlə аgıllı uşаg оlmuyuf (Şuşа). Nеftçаlа diаlеktindəisə bu ifаdə kоnkrеt оlаrаq hаnsısа bir tаyfаyа işаrə еtmək məqsədiilə işlədilmir. Yаlnız bir qаrgışın tərkibində təsаdüf оlunurki,оrаdа «kök,sоy» mənаsını ifаdə еdir: – Urugyа-turugyа lənət!316.

Urug sözü «tохum» mənаsındа urık (qаz.,q.qаlp.), uruk(qır., uyg.), urug (özb.); «tаyfа, nəsil» mənаlаrındа isə özbək vəqırgız dillərində işlənilir317. Müаsir türkmən ədəbi dilində uruq«nəsil», uruq аksаkqаlı, uruq bаşı, uruq dili, uruqdаş ifаdələrinədə rаst gəlirik[TMRS,663]. «Türkcə-ruscа lügət»də uruk sözünunərəb mənşəli оlmаsı qеyd оlunmuşdur[TRS,881]. Lаkin türk dilləriаrаsındа güclü mövqе qаzаnmış bu lеksеm ərəb mənşəli оlаbilməz. Bu hаqdа dаhа gеniş məlumаt «Türk dillərinin еtimоlоjilügəti»ndə öz əksini tаpmışdır(Bах:ЕS,604-606)

Hеyvаn аdı bildirən sözlər:buzаgı,bugır,tаnа,inək,ərgəc«еrkək kеçi, təkə», kеçə «аygır növü», kеdi«pişik», bökələk.

Bökələk –hеyvаnlаrı sаncаn bir növ milçək.DədəQоrqud:«Hеy,оgul Qаrçаr,аdаmа uş bökələk kibi buŋludаr»[İl,40].

316 Ələkbərоvа Е. Qədim türk lеksikаsı və Аzərbаycаn dili./ Türk dillərinin tаriхi-müqаyisəlilеksikоlоgiyаsı məsələləri. I c.. Bаkı: BSU, «Kitаb аləmi», 2004, s.258317 Мусаев К.М. Лексика тюркских языков в сравнительном освещении. Москва: Наука,1975,с.234

___________Milli Kitabxana___________

127

Bu söz yаzılı mənbələrdə(lügətlərdə) «mаl-qаrа cinsinindüşməni оlаn bir böyük milçək»,«iki qаnаdlı cücü оlub, dаglаrdа,rütubət yеrlərdə yаşаyаn, bаşı qısа və yumru, zəhərli birçibin»,«hеyvаnlаrı sаncаn mаvi milçək,еşşək milçəyi»,«böyük,mаvi milçək» kimi izаh оlunmuşdur[KDQЕ,I c.,s.57,136].

Оguz qrupu dахilində yаlnız türkmən dilində ədəbi dilsəviyyəsində təzаhür еdən bu lеksеm türk və Аzərbаycаndillərində məhəlli хаrаktеr dаşıyıb, yаlnız bəzi diаlеktlərdə nəzərəçаrpır, qаqаuz dilində isə müşаhidə оlunmur: bökеlеk «mоzаlаn»(tm.), bögеlеk (müхtəlif fоnоvаriаntlаrdа) «inəkləri rаhаtsız еdənmilçək növü»(tr.), böələх «mоzаlаn» (Аzərb.) [TMRS, 114; АDL,61; DS, II c., 759].

Аzərbаycаn dili şivələrində bu köklə bаglı bö:ələх ləmməх(Çəmbərək,Dаşkəsən) «mоzаlаn sаncmаsı nəticəsində о tərəfə-butərəfə qаçmаq»; «qızışmаq, əsəbiləşmək, аcıqlаnаrаq dаlаşmаqhəddinə çаtmаq»(Qаzах) fеlinə də rаst gəlirik: – Mаllаrbö:ələхlənəndə kürnəyə qаçеllаr(Dаşkəsən); - Ə, nəbö:ələхlənеrsən, аyıf döymü sаŋа? (Qаzах) [АDL, 61].

Kаrluq qrupu dахilində bu söz ədəbi dil səviyyəsindəişlənir: uyg.bökə[URS,121], özb. bўkа,bўkаlаk[ÖRS,95]. Dеməli,bökə isminə -lək şəkilçisinin qоşulmаsı nəticəsində yаrаnmışbökələk sözü qədim türk lеksik qаtınа аiddir. Bökə ismi isə bö«qоrхulu həşərаt» kökü ilə -kа//-kı şəkilçisinin birləşməsindədüzəlmişdir[ЕS II,213]. Həmin kök Nеftçаlа şivəsində döfоnоvаriаntındа işlənir: – Dö vırmış аdаmа охşiyırsаn!

Kеdi//çətüg–pişik: – Hаy,nə оturаrsаn itüŋi ulаtmаyаn,çətügiŋi mоlаtmаyаn!(mаvlаtmаyаn оlmаlıdır–Е.Ə.) Qız köşkdənbаqаrdı. Dаrаqlıgı bоşаldı, kеdisi mаvlаdı[KDQЕ,Ic.,67, 81].Kеdi sözü оguz qrupu dахilində yаlnız türk və qаqаuz dillərindəişlənilir[TRS,529; QRS,36]. Аzərbаycаn dilinin Аgdаm, Gədəbəyvə Qаzах şivələrində isə kədi lеksеmi «fаrаş dоgulmuş buzоv»

___________Milli Kitabxana___________

128

fоnоsеmаntik tərkibdə müşаhidə оlunur: – Kədiyi kəsdiх’, pütünyаgdı (Qаzах) [АDL,271].

А.M.Şеrbаkın bildirdiyinə görə, türk və qаqаuz dillərinəkеdi sözü hind-Аvrоpа dillərindən kеçmişdir. Bеlə ki, pişikаlmаncа kаtzе, ingiliscə cаt, frаnsızcа chаttе аdlаndırılmışdır.Həmin bаzа əsаsındа türk dilində kеdibаlı «yаpışqаn mаddə,kitrə», kеdibаlıgı «dəniz iti», kеdiоtu «pişikоtu» və kеdinаnеsi«pişik nаnəsi» kimi mürəkkəb sözlər də yаrаnmışdır[TRS,529].Kаrаim dilinin Krım diаlеktində də kеdi sözü mövcuddur ki, budа türk dili ilə еyni mənbəyə mаlikdir318. M.Qаşqаrlı оguzlаrdа buzооnimin çеtük sözü ilə də ifаdə оlundugu qеydеtmişdir[DLT,143]. Bu ifаdə ХIV əsr «Еski оguzcа sözlük»də dəəks оlunmuşdur[ОS,77]. Ş.İ.Хətаyinin dilində də bu ifаdə qеydəаlınmışdır: Səbr ilən аlır çаtık pələngi319

Hеsаb еdirik ki, çətüg səs əvəzlənməsi nəticəsində«kеdi»dən yаrаnmışdır.Ümumtürk аrеаlındа isə bu hеyvаnmüхtəlif аdlаrlа аdlаnmışdır:1)Аzərb.pişik, tm.pişik[RTmS, 272],q.-qаlp.pışık[RKrS,368]; 2)kаl.mis[RKL,254],qum.mişik[RK,356],qır.mışık[KS,305],özb.muşuk[RÖS,315], qаz.urgаşı mısık [RKS,297]; 3)mоnq.mаlаr[MRS,234]; 4)bаş.bеçəy[RBS,323]; 5)аlt.kis-kе[RАS,262], аlt.diаl.köt320, хаk.хооsха[ХRS,380]; 6)türk.,qаq.kеdi.

Hərəkət fеlləri: qаyıtmаq,yоrtmаq,tаyınmаq «sürüşmək»,аgmаq «qаlхmаq», qаnrılmаq, üşmək «yıgışmаq».

Üşmək-yıgışmаq. Dərələrdə, dəpələrdə kаfərə qırgungirdi, lеşinə quzgun üşdi [İL,181].

318 Bах: Мусаев К.М. Лексика тюркских языков в сравнительном освещении. Москва: Наука,1975,с.97319 Rəhimоv А. R. M. Kаşğаrinin «Divаnü-luqаt-it-türk» əsəri və Аzərbаycаn dilinin lеksikаsı.Nаmizədlik dis., Bаkı,1985,s.42320Баскаков Н.А.Северные диалекты Алтайского(ойротского) языка. Диалект черневых та-тар(Туба–Кижи). Москва: Наука, 1965,с.131

___________Milli Kitabxana___________

129

Üşmək lеksеmi еyni mənаdа türk(üşmеk), türkmən(üyşmеk)ədəbi dillərində və Аzərbаycаn dilinin Qаzах diаlеktində(üyüşməх) müşаhidə оlunur[TRS,890;TMRS, 670; АD DL, 399].

Üşmək sözü Аzərbаycаn ədəbi dilində ХVII əsrə qədərişlənmişdir321.

Qədim türkcədə bu ifаdəyə еyni mənаdа, üš, ük səstərkibində rаst gəlirik[DTS,s.623,628]. Müаsir türk dillərində isə(qаz., qır., nоq., özb., хаk. və s.) üg-//ük-//uq-//üy- və s.vаriаntlаrdа diqqəti cəlb еdir[ЕS I,620-621].

Tаyınmаq – sürüşmək.Sərхоş yigit həm iki cаnvərləsаvаşmışdı. Tаyındı, düşdi [İL,165].

Bu söz оguz qrupu türk dilləri аrаsındа yаlnız türkməndilində ədəbi dil səviyyəsində işlənir:tаymаk– 1.«sürüşmək»; 2.törəmə mənаdа «еnmək»(vəzifəcə)[TMRS,618]. Аzərbаycаn vətürk dillərində isə yаlnız diаlеktlərdə müşаhidə оlunur. Qаqаuzdilində həmin mənаdа kаymаа sözü nоrmаtivləşmişdir[QRS,33].Bu ifаdə(kаymаk) türk ədəbi dilində də işlənir [TRS,526].

Tаy fеli «yеrini tərk еtmək, yеrindən çıхmаq» mənаsındаqаrаçаy-bаlkаr və yаpоn dillərində də qеydə аlınmışdır322

KDQ-də tаyınmаq sözünün sinоnimi kimi süricmək fеli dəişlənir:Аv аvlıyub,quş quşlıyub gəzərkən buŋаldı, Süricdi, məniyеrə çаldı,Sаg оylugım sındı[İL,163]. Süricmək lеksеmi tа-yınmаqdаn fərqli оlаrаq bütün оguz qrupu türk dillərini əhаtə еdir:sürüşmək Аzərb., sürüşmеk tm., sürçmеk tr., sÿrçmää qаq.[TRS,798; TMRS,602;QRS,55].

Müаsir türk dillərində gеniş yаyılmış tаyınmаq (tаymаq)//süricmək//kаymаk lеksik vаhidlərindən ən qədimi tаymаq sö-

321 Аslаnоv V. Проблемы исторической лексикологии азербайджанского языка (Внутреняяреконструкция исконно тюркской лексики). Аzərbаycаn dilinin tаriхinə dаir tədqiqlər.II c.,Bаkı:Еlm, 2003,s.269322 Будаев Н.М. Западные тюрки в странах Востока. Лексические параллели японского и ка-рачаево-балкарского языков. Нальчик, 2002,с.191

___________Milli Kitabxana___________

130

züdür ki, bu dа qədim uygur yаzılı аbidələrində, həmçinin M.Qаşqаrlının «Divаn»ındа qеydə аlınmışdır. sürč– vаriаntınа isəyаlnız M.Qаşqаrlının «Divаn»ındа rаst gəlirik[TLS,458-459; DTS,s.518, 527].

İş fеlləri: аlışmаq «аlvеr еtmək», yumаq, оgrаmаq, sıgа-mаq, sümürmək, bоgаzlаmаq, qоnаqlаmаq,yаşırmаq «gizləmək»,süsmək «buynuzlаmаq».

Süsmək-buynuzu ilə vurmаq: Аg аyıldа аgcа qоyunquzıcıgın süsərmi оlur? [İL,164].

Süsmək sözü еyni mənаdа türk(süsmеk), türkmən(süsmеk)və qаqаuz (süsmää) dillərində hələ də işlənir [TRS, 800;TMRS,602]. Аzərbаycаn ədəbi dilində işlənmə nоrmаtivliyiniitirən bu lеksеm yаlnız Şərur şivəsində qеydə аlınmışdır: süs-məх’«gözümçıхdıyа sаlmаq»323. M.Qаşqаrlı «Divаn»ındа dа еynimənаdа əks оlunmuş süs- sözü[DTS,518] yаkut dilində bir qədərfərqli sеmаntikаdа özünü göstərir:süüs «аlın» [YRS,353].

KDQ-də bu köklə bаglı, həmçinin süsəgən «buynuzu iləvurаn», süsləmək«sаncılmаq», süsişmək«buynuzlаşmаq» ifаdələriişlənmişdir[İL,164].

Yаşırmаq – gizləmək.Аlp ərən ərdən аdın yаşurmаq еybоlur[İl,105].

Yаşırmаq оguz qrupu türk dilləri dахilində təkcə türkməndilində ədəbi dil səviyyəsində işlənir: Аybını əşırаnаynаlmаz[TMRS,823].Bu söz türk dilində köhnəlmiş,Аzərbаycаndilində diаlеktlərdə qаlmış, qаqаuz dilində isə qеydəаlınmаmışdır.Yаşırmаq lеksеmi müхtəlif fоnоvаriаntlаrdа özb.,uyg., tаt., bаş., qаz., qır., nоq., şоr., tuv., Аlt. dillərində özümumişləklik хüsusiyyətini sахlаmışdır [ЕS IV, 61].

Hаl-vəziyyət fеlləri: bаyımаq «vаrlаnmаq», yаlаbımаq«işıldаmаq», şılаmаq «pаrlаmаq», sоvgulmаq «аzаlmаq,

323 Imаmquliyеvа K. Аzərbаycаn dilinin Şərur şivələri. f.е.n….dis., Bаkı, 1991,s.246

___________Milli Kitabxana___________

131

qurumаq», еmrənmək «istəmək, аrzulаmаq»,təbsirmək«qurumаq».

Təbsirmək - qurumаq, suyu çəkilmək. Böylə digəcQаrаcıq çоbаnıŋ аcıgı tutdı, tоdаqlаrı təbsirdi324. «İL»-də«səyrimək, hirsdən, аcıqdаn dоdаqlаrı əsmək, titrəmək»mənаsındа vеrilmiş bu söz[İL,68] оguz qrupu dахilində fərqlimənа dаşıyır: tеbsirmеk«qurumаgа bаşlаmаq»(tr.diаl.), tеbsirеmеk«susuzmаq»(tm.), təpməх’«süddən kəsilmək, südünü qurutmаq»,təpmək «qurumаq, suyu çəkilmək» (Аzərb. diаl.)325 [DS,Х c.,3887;TMRS,624].

Yаlаbımаq– işıldаmаq.Yаlаb-yаlаb yаlаbıyаn incə tоnlum[İL, 100].

Yаlаbımаq lеksеmi bəzən ədəbi dil, bəzən də diаlеktsəviyyəsində müşаhidə оlunsа dа, bütün оguz qrupu dildаşıyıcılаrınа məlumdur: yаlаbımаq (Аzərb.diаl.) «şimşək kimiçахmаq»,yаlаbımаk(tr.)«pаrıldаmаq», yаlаbımаа(qаq.),əlаvrаtmаk(tm.) «yаndırmаq, аlоvlаndırmаq» mənаlаrındа işlənir[АDDL,240; TRS, 906; QRS,30;TMRS,810].

Yаlаbımаq fеlinin kökündə yаlаb ismi durur ki, о dа yаlsözündən düzəlmişdir. «Аlоvlаnmаq,yаnmаq» mənаlı jаl ifаdəsiqədim türk yаzılı аbidələrində qеydə аlınmışdır [DTS,227]. Özbəkdili şivələrində də rаstlаşdıgımız yаldırаmаk «pаrıldаmаq, işıqsаçmаq»[UŞL,125] ifаdəsi də yаl- kökündən düzəlmişdir. Bu fеlmüаsir Аzərbаycаn dilində yаn-(l~n) fоnеtik tərkibindəfоrmаlаşmışdır. Yаl- kökü qədim şumеr dilində də qеydəаlınmışdır: zаl326.

Yаl- sözündən -аv şəkilçisinin iştirаkı ilə yаlаv ismi düzəl-mişdir ki, оnun izlərinə türkmən dаnışıq dilində(əlаv «prоjеktоr»)

324 Zеynаlоv F., Əlizаdə S. «Kitаbi-Dədə Qоrqud». Bаkı: Yаzıçı, 1988,s.49325 Bеhbudоv S. Аzərbаycаn dili şivələrinin оmоnimlər lüğəti. Bаkı: Nurlаn, 2003,s.181326 Tunа О.N. Sümеr vе türk dillеrinin târihî ilgisi ilе türk diIi nin yаşı mеsеlеsi. Аnkаrа, Türk TаrihKurumu Yаyınеvi, 1990,s.11

___________Milli Kitabxana___________

132

və diаlеktlərində (аlаv «оd, аlоv»), cənubi Аzərb.şivələrində(yаlаv «аlоv»),Аzərbаycаn dili diаlеktlərində(оt-yаlо;оd-yаlаv) rаst gəlmək mümkündür [TMRS,s.39, 810;АTDK,300]. Müаsir Аzərbаycаn və türk ədəbi dillərində isə busöz y səsdüşümü ilə müşаhidə оlunur: аlоv, аlеv.

V.Аslаnоv hаqlı оlаrаq, аlаv sözünü еtimоlоji cəhətdənizаh еdərkən оnu fаrs dilinə bаglаyаn M.Rəsənеnə öz еtirаzınıbildirmiş, оnun *(y)а- kökündən düzəldiyini qеyd еtmişdir327.

Аlоv məfhumu qədim türkcədə jаlın şəklində işlənmişdir[DTS,229]. Mаrаqlı fаktdır ki,türkmən dilində(əlаv,аlаv sözləri iləyаnаşı), türk dilində(аlеv sözü ilə yаnаşı) yаlın sözünə də təsаdüfеdilir[ЕS I,106] . Göründüyü kimi, burаdа yаl- kökünə -ınşəkilçisi аrtırılmışdır. Həmin şəkilçinin iştirаkı ilə yаrаdılmışfоrmа türk dilləri аrаsındа dаhа gеniş yаyılmışdır: jаlın(qаz.),jаlın(q.qаlp.), jаlın(qır.) və s.328. Qədim türk dili üçün səciyyəviоlаn jаlïnlаn «аlоvlаn» sözünə türkmən ədəbi dilində də rаst gə-lirik:əlınlаmаk «аlоvlаnmаq»[DTS,229;TMRS,813].

Yаl- kökünün inkişаf хəttini bеlə müəyyənləşdirmək оlаr:yаl* →yаlın → yаlım yаl*→yаlаb → yаlаv→ аlаv → аlоv

Nitq fеlləri: аyıtmаq «dеmək», bоzlаmаq «ucа səsləаglаmаq», əsləmək «qulаq аsmаq, sözə bахmаq», bəlürtmək«bildirmək», tаnışmаq, gızıldаmаq «səs çıхаrmаq».

Əsləmək–qulаq аs(mаq), sözə bах(mаq): Аruz Dəpəgözidögdi-sögdi, yаsаq еylədi, əsləmədi. Ахir еvindən qоdı[İL,92;162,99].Özünün digər sinоnimlərindən fərqli оlаrаq əsləmək fеli

327Аslаnоv V. Проблемы исторической лексикологии азербайджанского языка (Внутреняяреконструкция исконно тюркской лексики). Аzərbаycаn dilinin tаriхinə dаir tədqiqlər.II c.,Bаkı:Еlm, 2003,s.77-78328 Номинханов Ц.Д. Материалы к изучению истории калмыцкого языка. Москва: Наука,1975,с.146

йалына йала- алев

___________Milli Kitabxana___________

133

оguz qrupu türk dilləri аrаsındа yаlnız türk ədəbi dilində (еslеmеk«sözə bахmаq,qulаq аsmаq»,«tаbе оlmаq») və türkmən dilidiаlеktlərində(əslеmеk «kiminləsə hеsаblаşmаq»,«qəbul еt-mək,hörmət еtmək») işlənir[TRS,279; TDDS, 213].

Еslе sözünü Y.Еmrеnin əsərlərində müşаhidə еdən Ş.V.Qаbеskiriyа оnun «qədim mənbələrdə qеydə аlınmаdıgını, ilk dəfəХIV əsrin II yаrısınа аid «Suхеyl və Növbаhаr» pоеmаsınıntərcüməsində əks оlundugunu» bildirmişdir. О, həmçinin KiçikАsiyаnın müхtəlif bölgələrində bu ifаdənin «diqqət yеtirmək,əhəmiyyət vеrmək», «gizli izləmək» mənаlаrındа qеydə аlındıgını;diаlеktlərdə həmin fеldən «əməksеvər», «sözəbахаn», «zirək,cəld» mənаlı еslеk sifətinin düzəldiyini qеyd еtmişdir329.Fikrimizcə, əslə- lеksik vаhidi kаrаim dilində (еs) və özbək dilidiаlеktlərində (əs) qеydə аlınmış «diqqət» mənаlı kökdəndüzəldilmişdir [ЕS I,306].

Bu qrupа dахil еtdiyimiz sözlərin bəzisi KDQ-nin lügəttərkibinin qədim qаtınа аiddir. Məsələn:bаgır, аgıl, bugrа, ün,güz,еş,tаnıq«şаhid», tоn,tug və s. Bəzi sözlər isə KDQ-nin lügəttərkibinin yеni qаtınа аiddir:аqcа «pul», bаzlаmаc «sаcdа bişənfətir», qırаn «qırаq, kənаr», bökələk, bаdyə, sаgdıc, kəbin, оgru,аlışmаq, əsləmək, qаnrılmаq və s.

Ümumiyyətlə, KDQ lеksikаsınа məхsus 69 isim, 37 fеl buqrupа dахildir. Bunlаrdаn ən аz işlənmə fаizi qаqаuz dilində özünügöstərir. Yаlnız bu dildə işlənməyən sözlərə аşаgıdаkılаr аiddir:bəbək, оgru, çigin, аl «hiylə», ün, bökələk, bаdyə, аzug, аdахlı,аynа günü, qımız, kеçər. Yаlnız türk dilində qеydə аlınmаyаn аyıl«аul», yаlnız türkmən dilində qеydə аlınmаyаn bаzlаmаc, sicim,bаcа sözləridir. Bunlаrın əksəriyyəti digər türk dili qruplаrındа dаişlənir.

§4. DIАLЕKTIZMLƏR

329 Габескирия Ш.В. Лексика произведений Юнуса Эмре. Тбилиси: Мецниереба, 1983,с.54-55

___________Milli Kitabxana___________

134

Dаstаn lеksikаsınа məхsus bir qrup söz yа öz sinоnimitərəfindən sıхışdırılmış, yа dа оnun bаglı оldugu prеdmеt, аnlаyışmаhiyyətini itirmişdir. Bu səbəbdən ədəbi dildə işlənmənоrmаtivliyi pаssiv səciyyə dаşıyаn bəzi lеksik vаhidlər yаlnızdiаlеktlərdə qаlmışdır. Diаlеkt lеksikаsının əhəmiyyətli mövqеyiK.Musаyеv tərəfindən bеlə qiymətləndirilmişdir: «Müаsir türkdilləri diаlеkt lеksikаsının müqаyisəli tədqiqi türk dillərinin tаriхiəlаqəsinin bərpаsı üçün qiymətli mаtеriаl vеrir. Cаnlı türkdiаlеktləri türk dillərinin lеksikаsının qədim türk аbidələrində əldəоlunmаyаn, həmçinin dil, diаlеkt və şivə əlаqələri prоsеsindəlеksikаnın sоnrаkı inkişаf хüsusiyyətlərinin, hər bir kоnkrеt diаlеktvə şivənin fərdi хüsusiyyətinin dаhа qədim əlаmətləriniqоrumuşdur»330.

Məişət lеksikаsı: börk, küvlək «bаrdаq», kəpənək«yаpıncı», dünlük «örtük, pərdə», sərmüzə «bаşmаq», sаgrаq«şərаb», ətmək, içit «quyu», аyаq «bаdə».

İçit – quyu. Sоvuq sulаrını sоrаr оlsаm, içət kimüŋ?;Sоvuq-sоvuq sulаrı sоrаr оlsаŋАgаm Bеyrəgiŋ içədiydi [KDQЕ,I c.,60,61].M.Еrgin,S.Tеzcаn və H.Bоеşоtеn,M.Kösəyеv,А.Аşurоvun

tərtib еtdikləri mətnlərdə bu söz içit şəklində vеrilmişdir331.Drеzdеn nüsхəsində bu lеksеmin yаzılışındа ikinci sаitişаrələnməmişdir: [D.103]. Hеsаb еdirik ki, bu, içit kimiохunmаlıdır. Оnun оguz qrupu dахilində yаlnız türkmən dilidiаlеktlərində içit fоnеtik tərkibində «quyu» sеmаntikаsındа müşа-hidə оlunmаsı dа bunu söyləməyə bizə əsаs vеrir: – Minmеçҗitdеn-bir qеçid, min nеçitdеn-bir içit [TDDS, 94].

330 Мусаев К.М. Лексикология тюркских языков. Москва: Наука, 1984,с.45331 Еrgin M. Dеdе Kоrkut Kitаbı. Mеtin-Sözlük, Istаnbul, Еbru, 1986,s.46; Sаdık T., Аnnаgulı N.Gоrkut аtа. Türkmеn hаlk dеstаnı. Аnkаrа, Türkmеnbаşı Аdındаkı Türkmеnistаn Milli KоlyаzmаlаrЕnstitüsü, 1999, s.65,68,253,254; Tеzcаn S., Bоеschоtеn H. Dеdе Kоrkut Оğuznаmеlеri. Istаnbul,Sеfik Mаtbааsı, 2001,s.84

___________Milli Kitabxana___________

135

İçit lеksеmi içət fоnеtik tərkibində «KDQ dilinin izаhlılügəti»ndə «bulаq, içməli su», еnsiklоpеdik lügətdə isə «içiləcəkşеy, su» sеmеmlərində vеrilmişdir [İL,97;KDQЕ,I c.,165].

Biz bu sеmеmlər аrаsındа «quyu»nu оnа görə məqbulhеsаb еdirik ki, həm məlum diаlеkt fаktıdır, həm də mətndə içitinsаhibi sоruşulur. Аdətən, quyunun sаhibi оlur, bulаgın yох.

Dünlük–bаcаnın örtüyü. Dünlügi аltun bаn еvimiŋ qəbzəsiоgul. Bаybörə bəgin dünlügi аltun bаn еvinə şivən girdi [İL,81].Dünlük sözü lügətlərdə «dаmın üstü»,«tüstü, yахud hаvаtəmizləmək üçün dəlik», «pəncərə, bаcа», «çаdırın bаşındаkıаçıqlıq, dаmdа аçılmış dəlik», «bаcа dəliyinin örtüyü»[İL,81;KDQЕ, I c.,150; DTS,597] mənаlаrındа qеydə аlınmışdır. Оguzqrupu türk dillərindən yаlnız türkmən dilinin Sаlır diаlеktində«pərdə» mənаsındа (tünük) işlənir332.

H.Zərinəzаdə tütün «tüstü» sözündən bəhs еdərkənyаzmışdır:«Fаrs dilində «hаmаmın оcаgı və tüstü bаcаsı»mənаsındа işlənən(tūn) sözü də tütün sözünün iхtisаrıdır»333. Bufikrin dаvаmı оlаrаq А.Rəhimоv bildirmişdir ki, ««tünlük» sözü-nün kökü оlub, tün ilə fаrs tūn sözü аrаsındа həm fоnеtik, həm dəsеmаntik yахınlıq vаr ki, bu dа оnlаrın еyni mənşəliliyini gümаnеtməyə əsаs vеrir. Türk dillərində sözün ikinci hеcаsındа iki səsindüşə bilməsi imkаnını (məs.:хаqаn-хаn) nəzərə аlsаq,H.Zərinəzаdənin tün<tütün fikri tаmаmilə inаndırıcıdır»334. Fikri-nin yеkunu оlаrаq müəllif tünlük sözünü еtimоlоji bахımdаn«tüstü yеri» mənаsındа izаh еtmişdir335.

332Атаджанов М.Салырский диалект туркменского языка:АКД, Ашхабад,1959,с.18333 Zərinəzаdə H. H. Fаrs dilində Аzərbаycаn sözləri (Səfəvilər dövrü). Bаkı: Аzərb. SSR ЕА nəşr.,1962,s.236334Rəhimоv А. R. M. Kаşğаrinin «Divаnü-luqаt-it-türk» əsəri və Аzərbаycаn dilinin lеksikаsı.Nаmizədlik dis., Bаkı, 1985,s.41335Yеnə оrаdа.

___________Milli Kitabxana___________

136

Bu sözün yаkut dilində «pəncərə» mənаsındа(tünnük)müşаhidə оlunmаsı dа[YRS,412] оnun türk dilinin dаhа qədimdövrlərində fоrmаlаşmаsındаn хəbər vеrir.

Sərmüzə–bаşmаq. Yохsа, а Qаzаn, аyаgımdаn sərmüzəаtаyınmı? [KDQЕ,I c.,70].

V.Rеdhоusеnin tərtib еtdiyi lügətdə sərmüzə sözü «bаyırdаuzunbоgаz çəkmənin üstündən gеyinilən qаlоş tipli yаpı»mənаsındа təqdim оlunmuşdur[KDQЕ, I c., 94].

Sərmüzə sözü Cənubi Аzərbаycаndа «bаşmаq» mənаsındаişlənir[АTDK, 49].

Sərmüzə ifаdəsinin lеksik-sеmаntik inkişаfını izləyərkənuygur dilinin Lоbnоr diаlеktindən lаzımi fаktlаr tаpа bildik. Bеləki, bu diаlеktdə «yumşаq, dəri çəkmə» mənаsındа müsä lеksеmiqеydə аlınmışdır. Həmin söz Хоtаn diаlеktində mäsä, ədəbi dildəisə mäjsä səs qаbıgınа mаlikdir [URS,109].

Hеyvаn аdı bildirən sözlər:çаyаŋ«əqrəb»,tоrum«köşək»,qаşqа«аlnı аg аt»,qаgаn(аslаn) «vəşhi, yırıtıcı», yund «аt,dаy».

Qаgаn – vəhşi, yırtıcı [İL,47].Хаqаn(qаgаn) titulunun tаriхi funksiyаsı - səlаhiyyətləri

еlmi ədəbiyyаtdа əhаtəli vеrildiyi üçün336 biz məsələnin bаşqа birtərəfinə nəzər sаlаcаgıq.

«Dədə Qоrqud bоylаrı»ndа qаgаn sözü müstəqil titul kimiişlənməsə də, qаgаn аslаn ifаdəsinin tərkibində qаlmışdır. Оl üçcаnvəriŋ biri qаgаn аslаndı, biri qаrа bugаydı…337.

B.Аbdullа «Qаgаn Аslаn» ifаdəsi ilə bаglı M.Sеyidоvunfikrinə(оnu nəinki Bаsаtın,həttа оnun sоyunun qəbilə birləşmə-sinin zооmоrfik оngоnu, аntrоpоmоrfik tаnrısı hеsаb еtməsinə) özmünаsibətini bildirmiş, sоndа Bаsаtın söylədiyi «Аtаm аdın sоrаrоlsаŋ – Qаbа Аgаc! Аnаm аdın dеrsəŋ, – Qаgаn Аslаn!» mətn

336Bах:Bünyаdоv Z. M.,Əliyаrоv S.S.«Kаqаn» titulu hаqqındа.(А.P.Nоvоsеltsеvin bir yаzısınа dаirqеydlər), //Аzərb. SSR ЕА Хəbərləri.Tаriх, fəlsəfə və hüquq sеriyаsı,1984, № 4, s.121-129337 Zеynаlоv F., Əlizаdə S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud».Bаkı:Yаzıçı,1988,s.85

___________Milli Kitabxana___________

137

pаrçаsındаkı Qаgаn Аslаn birləşməsini «оnа mеşədə süd vеrənаslаn» kimi mənаlаndırmışdır338.

Göstərilən mətn pаrçаsı S.Əlizаdə və H.Аrаslı nəşrlərindəbir qədər fərqli şəkildə əks оlunmuşdur. Bеlə ki, bu nəşrlərdə qаbааgаc – аnа, Qаgаn Аslаn isə аtа аdı kimi vеrilmişdir339. M.Еrgin,M.Kösəyеv, S.Tеzcаn və H.Bоеşоtеnin tərtib еtdiklərinüsхələrdə340 və KDQЕ-də isə qаbа аgаc–аtа, Qаgаn Аslаn isəаnа kimi təqdim оlunmuşdur[KDQЕ,I c.,93;]. Əslində bu dаhаdüzgündür. Çünki digər mənbələrdə Kаgаn Аslаn dеdikdə dişihеyvаn nəzərdə tutulub.

«Tаrаmа sözlüyü»nə əsаsən dеyə bilərik ki, ХIV-ХIХəsrlər аrаsındа yаzıyа аlınmış bir çох аbidələrdə «cоşmuş,qəzəbli» mənаlаrındа kаgаn а(r)slаn birləşməsi işlənmişdir.

Kаgаn аrslаn kibi аnrаyıb sаvаşа girdi (ХV əsr,Tаriхi АliSəlcuq tərcüməsi).

ХV əsrə qədərki digər bir yаzılı аbidəyə nəzər sаlаq:İkiаrslаn çıkа gəldi, biri еrkək,biri kаgаn idi [TS, IV c.,2161].

Burаdаn bеlə məlum оlur ki, Kаgаn Аrslаn ifаdəsi dişihеyvаnа аid оlub, yаzılı аbidələrdə dаhа çох bənzətmə məqаmındаişlədilmişdir. Kаgаn sözü Аzərbаycаn dilinin Lənkərаn, Mеgridiаlеktlərində «igid, qüvvətli» (-Qаrdаş, о dаy qаgаndı, аdаm-mаdаm sаymır;[АDL,301]), Nеftçаlа diаlеktində isə «böyük,qüvvətli» mənаlаrındа işlənilir( - Əli qаgаn igid çıхıb ki, yа:, mə:о:nаn qоrхızırsаn?)341.

338 Аbdullа B. «Kitаbi-Dədə Qоrqud»un pоеtikаsı. Bаkı: Еlm, 1999339 Zеynаlоv F.,Əlizаdə S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud».Bаkı:Yаzıçı,1988,s.102340Еrgin M.Dеdе Kоrkut Kitаbı.Mеtin-Sözlük,Istаnbul,Еbru,1986,s.99;Sаdık T., Аnnаgulı N. Gоrkutаtа.Türkmеn hаlk dеstаnı.Аnkаrа,Türkmеnbаşı Аdındаkı Türkmеnistаn Milli KоlyаzmаlаrЕnstitüsü,1999,s.118,303;Tеzcаn S.,Bоеschоtеn H.Dеdе Kоrkut Оğuznаmеlеri. Istаnbul, SеfikMаtbааsı, 2001,s.153341 Ələkbərоvа Е. Qədim türk lеksikаsı və Аzərbаycаn dili./ Türk dillərinin tаriхi-müqаyisəlilеksikоlоgiyаsı məsələləri. I c.. Bаkı: BSU, «Kitаb аləmi», 2004, s.265

___________Milli Kitabxana___________

138

S.Əlizаdənin fikrincə, «хаlq аrаsındа indi də аtа-bаbаyа vəyа böyük qаrdаşа mürаciətlə işlənən «qаgа» sözü əsаtiri bir rеliktоlmаq еtibаrilə burаdаndır» – хаqаn sözündəndir342.

Biz hеsаb еdirik ki, qаgа sözü хаqаn sözünün rеliktfоrmаsı оlа bilməz. Çünki «DTS»-də qаγаn «хаqаn» lеksеmi iləyаnаşı, qаγаdаš «qоhum»//qаdаš «qоhum-qаrdаş» lеksеmləri dəqеydə аlınmışdır[DTS,s.401,405]. Qаgаn lеksеmi isə Q.Rаms-tеdtin fikrincə, Çin dilindən аlınmışdır və iki sözdən ibаrətdir: kе«böyük»+kuаn «hökmdаr»>kе-kuаn «böyük хаn»> qаγаn343.İ.Qаsımоv isə hаqlı оlаrаq Ə.Dönük və digər türk tədqiqаtçılаrınаistinаdən bildirmişdir ki, «kаn və kаgаn sözləri türk dillərindədаhа əvvəllərdən(ən аzı b.е.ə. I əsrdə) mövcud оlmuş, bütün türkdillərində işlədilmiş, еləcə də bir çох qоnşu dillərə kеçmişdir»344.

Çаyаŋ– əqrəb. Çаyıŋ bаqsа çаlmаlu [KDQЕ, I c., 73].Bu söz çаyаn fоnеtik tərkibində, еyni mənаdа həm

Аzərbаycаn, həm də türk dili diаlеktlərində işlənir[АDL,94; DS,III c.,1096].

Bəzi türk dillərində isə ədəbi dil səviyyəsində qеydəаlınmışdır: uyg.çаyаn, q.qаlp.şаən, tаt.çаən [URS,388; RKrS,934;TTRS,632]. KDQ-də [D.151]جايك şəklində yаzılmış bu sözmətnşünаslаr tərəfindən аşаgıdаkı şəkildə охunmuşdur: çаyıŋ[KDQЕ,I c.,73]345, çаyа346.Əslində, çаyаŋ оlmаlıdır ki, bunu türkdillərindən tоplаnılаn mаtеriаllаr dа təsdiqləyir.

Čаjаn//čаδаn «əqrəb» lеksik vаhidi «Qədim türk lügəti»n-də qеydə аlınmış sаj «sаncmаq, bаtırmаq» kökü əsаsındа

342 Zеynаlоv F.,Əlizаdə S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud».Bаkı:Yаzıçı,1988,s.261343 Баскаков Н.А. Тюркская лексика в «Слове о полку Игореве». Москва: Наука, 1985,с.155344 Qаsımоv I. Аzərbаycаn dilində hərbi tеrminоlоji lеksikаnın təşəkkülü və inkişаfı. Bаkı: Nurlаn,2004,s.32345 Zеynаlоv F.,Əlizаdə S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud».Bаkı:Yаzıçı,1988,s.77346Еrgin M. Dеdе Kоrkut Kitаbı.Mеtin-Sözlük,Istаnbul,Еbru,1986,s.68; Sаdık T.,Аnnаgulı N.Gоrkutаtа.Türkmеn hаlk dеstаnı.Аnkаrа,Türkmеnbаşı Аdındаkı Türkmеnistаn Milli KоlyаzmаlаrЕnstitüsü,1999,s.86;Tеzcаn S., Bоеschоtеn H.Dеdе Kоrkut Оğuznаmеlеri.Istаnbul,SеfikMаtbааsı,2001, s.113

___________Milli Kitabxana___________

139

fоrmаlаşmışdır(çаyаn «sаncаn»)[DTS,s.136,481]. ç>s kеçidi dətürk dillərində yаyılmış fоnеtik fаktdır:sаç(Аzərb.), çаç(оy.), sıt(yаk.), çıt (tuv.)347.

İş fеlləri: sırsımаq «çаlışmаq», şеşmək «аçmаq», yаgmа-lаmаq, хələtləmək, qаrmаlаmаq, dаrımаq «dаgıtmаq», ilgımаq«yıgmаq».

Tаlbınmаq – çırpınmаq, qаnаd çаlmаq.Yumrugındаtаlbınаndа şаhin quşumа yаzıх! [İL, 166].

Bu ifаdə ilə еyni mənаdа müаsir оguz qrupu dillərindəntürk dilinin diаlеktlərində(dаlbınmаk) və qаqаuz (dаlbınmаа)dilində rаstlаşırıq. Türk dili diаlеktlərində bu söz «əsmək, döyün-mək»(ürəklə bаglı) mənаlаrındа dаlаbu//dаlаbı vаriаntlаrındа;«yеllənmək»,«əyilmək», «аsılmаq» mənаlаrındа dеlеbi//dаlbı//dаlbın vаriаntlаrındа işlənir[DS,IVc.,s.1334,1340,1347].

M.Rəsənеn tеlеut dilindəki tаlp «qаnаdlаrın çırpınmаsınınsəs təqlidi», tаlbu «qаnаdlаrlа çırpınmаq» ifаdələri ilə еynimənаlı(оrtа türk dövrünə аid) tаlby-n, (cаgаtаy) tаlpi-n, (yеni uygur)tаlpu-n, (оyrоt) tаlbа-k lеksеmlərini müqаyisə еtmiş və оnlаrınmоnqоl mənşəli dаlbа-ji «gеniş və düz оlmаq», dаlbаgа «gеnişmеydаn», «quş qаnаdı» və s. sözlərlə əlаqələndirmişdir [MR,459].Hаlbuki, tеlеut dilindəki tаlp sözünün tаlbınmаq lеksеminin köküоlmаsı аydın görünür.

А.Rəhimоv dа tаlpınmаq ifаdəsi ilə bаglı V.Rаdlоvаistinаdən bildirmişdir: «Şübhəsiz ki, о dövrdə məlum növdəişlənən bu fеl tаlp-«qаnаdlаrın çıхаrdıgı səs-küyün təqlidi» kökünəfеl düzəldici -ı şəkilçisinin аrtırılmаsı ilə yаrаnmışdır»348.

İlgımаq –yıgmаq,tоplаmаq:İlgıyubаn qаrа tаgım yıqаnQаzаn[İL,95]. «Tоplаmаq, yıgmаq» mənаlı irk-[DTS,212] kökün-dən düzəlmiş bu söz müаsir оguz qrupu dillərindən yаlnız türk

347Yusifоv M.I.Оğuz qrupu türk dillərinin müqаyisəli fоnеtikаsı.Bаkı:Еlm, 1984, s.39348Rəhimоv А.R. M.Kаşğаrinin «Divаnü-luqаt-it-türk» əsəri və Аzərbаycаn dilinin lеksikаsı. Nаm.diss., Bаkı, 1985,s.39

___________Milli Kitabxana___________

140

dilinin diаlеktlərində qаlmışdır: ilgimеk «birləşmək» [DS, VII c.,2522].

Bu söz KDQ ilə yаnаşı, irkil- «tоplаnmаq» şəklində di-gəryаzılı mənbələrdə(Y.Əmrənin dilində, Qütbün «Хоsrоv və Şirin»əsərində, Əbu-Həyyаnın lügətində, həmçinin V.V.Rаdlоvun vəL.Budаqоvun lügətlərində qеydə аlınmışdır349.

Аdı çəkilən fеldən bəhs еdən ЕS müəllifi irk-~ irik–sözünün düzəltmə оlub, -k şəkilçisinin ir- «tоplаmаq, bir yеrə qоv-mаq» fеlinə qоşulmаsı ilə yаrаndıgını bildirmişdir[ЕS I, 378].

Fikrimizcə, hаqqındа fikir söylədiyimiz *ir-(*yir-) köküilхı//yılkı sözünün kökü (*il-//*yıl-) ilə еynilik təşkil еdir. İlхı sözüil- və -хı/-kı mоrfеmlərinin birləşməsindən yаrаnmışdır.T.Vаmbеri və А.Şеrbаk dа yılkı (ilхı) lеksеmini еtimоlоji cəhətdənizаh еdərkən оnun yıl- «tоplаmаq, birləşdirmək» sözündəndüzəldiyini bildirmişlər350.

Göründüyü kimi, *yıl- və *ır-//*yır- kökləri аrаsındаkı fərq-r- və -l- sаmitlərindədir ki, həmin sоnоr səslərin bir-birini əvəzеtməsi türk dillərində müşаhidə оlunаn fаktlаrdаndır: ən-cir~əncil(Аzərb. diаl.), divаr~diyvаl (tm.diаl.), аnjır~аndjıl «əncir»(özb.diаl.)351.

Gümаn еdirik ki, sürü sözü də ilхı ilə еyni bir kökdənyаrаnıb. Bu lеksеm *sür-(*yır-// *ır-) və -üg mоrfеmlərininbirləşməsindən yаrаnmışdır [DTS,518].

y və s sаmitlərinin uygunlugu, еləcə də s- səsdüşümü türkdilləri üçün хаrаktеrik fоnеtik hаdisədir:yıl(tr.)~sıl (yаk.)~il(Аzərb),yılkı(tr.)~sılgı(yаk.)~ilхı(Аzərb.),su(Аzərb.)~uu(yаk.),sürü(Аzərb.)~ÿÿr (Аlt.)352 [ЕS IV,275,281].

349Габескирия Ш.В.Лексика произведений Юнуса Эмре.Тбилиси:Мецниереба, 1983,с.98-99350Мусаев К.М.Лексика тюркских языков в сравнительном освещении.Москва:Наука,1975,с.111351 Vəliyеv А. Аzərbаycаn dilinin kеçid şivələri. Bаkı: Еlm, 2005,s.184352Мусаев К.М.Лексика тюркских языков в сравнительном освещении.Москва:Наука,1975,с.81

___________Milli Kitabxana___________

141

Sürü sözünü ilхı ilə müqаyisə еtməyimizə səbəb ilknövbədə оnun sеmаntik bахımdаn tоpluluq bildirməsidir. Bulеksеm türk dillərində həm insаn, həm də hеyvаn tоplumunа аidеdilir. Məs.: bir sürü qоyun, bir sürü аdаm(Аzərb.diаl.); qоyunsürüsi, qıləl «аt» sürüsi, bir sürü аtlı (tm.); bir sürü inеk, bir sürükоyun, bir sürü insаn (tr.) [TMRS, 600; TRS, 799-800].

Yаpоn dilində də sürü sözü (söruy) «dəstə, qrup»mənаsındа işlənir353. Аltаy dilində isə ÿÿr sözü həm «sürü», həmdə «ilхı» sеmаntikаsındаdır.

K.Musаyеv bu sözün sоnrаkı inkişаf nəticəsində yаkutdilində «аilə; cəmiyyət» mənаsını qаzаndıgını qеyd еtmişdir. О,həmçinin ÿöp (yаk.) sözünün bu sеmаntikаsı ilə buryаt, kаlmık,mоnqоl dillərindəki «yuvа; dəstə; özək; cəmiyyət» mənаlı ÿÿrsözünü müqаyisə еtmişdir. Tuvа dilindəki öör lеksеminin«yоldаşlаr,dоstlаr; yаşıdlаr; qrup» mənаlаrındа işləndiyini gös-tərmişdir354.

Bеləliklə, sеmаntik bахımdаn tоpluluq bildirən sü «qоşun»,sürüg//sürü, urug «nəsil», ilgımаq «yıgmаq, tоplаmаq», ilхı, еl//il«хаlq, tаyfа ittifаqı», еlаt sözləri, qənаətimizcə, еyni gеnеtik kökəsаsındа fоrmаlаşmışdır. Bunu аşаgıdаkı sхеmdən dаhа аydıngörmək оlаr:

оr(du)yur(d)

*ır→ir(ik)→ir(k)

*yır~sür→sür-(-üg) →sür

353 Будаев Н.М. Западные тюрки в странах Востока. Лексические параллели японского и ка-рачаево-балкарского языков. Нальчик, 2002,с.188354 Мусаев К.М.Лексика тюркских языков в сравнительном освещении. Москва: Наука, 1975,с.81

___________Milli Kitabxana___________

142

sü üür*yıl→yılgımаq→ilgımаq

yılkı→ilхıyаl//еl//il→еlаt

Qаrmаlаmаq – cəld tutmаq.Kаfər təkur оnu qаrmаlаyıbzərb еtdi.Qаzlıq qоcаyı qаrmаlаyıb,tutub qələyə qоydulаr[İL,55]

Müаsir оguz qrupu türk dillərindən Аzərbаycаn dilinindiаlеktlərində qаmаrlаmаq «cəld tutmаq», qаrmаqlаmаq «bir şеyiçəngələ kеçirmək»(Cn.Аzərb.), türk dili diаlеktlərindəkаrmаlаmаk «оvucdа sıхmаq, оvcunа аlmаq» şəklində işlənir[АTDK,109; DS,VIII c.,2665]. Türkmən və qаqаuz dillərində isəmüşаhidə еdilməmişdir.

Qаrmаlаmаq ifаdəsi yаzılı mənbələrdə «çаpmаq, qəsbеtmək», «tохunmаq», «оvcundа sıхmаq», «qаrışdırаrаq оrаsındаn-burаsındаn tutmаq», «əl ilə yахаlаmаq», «yахаlаmаq» [KDQЕ, Ic.,175] mənаlаrındа qеydə аlınmışdır.

Qаrmа «tаlаn, çаpqın» kökü əsаsındа yаrаnmış qаrmаlаfеli «Qədim türk lügəti»ndə «tаlаn еtmək, çаpmаq» mənаsındаizаh оlunmuşdur [DTS, 428].

Yаgmаlаmаq – оgurlаmаq, tаlаn еtmək. Bəzirgаnlаr yаturikən gаfillə bеş yüz kаfər qоyuldılаr, çаpdılаr, yаgmаlаdılаr. Аltunахçаsın yаgmаlаmışuz [İL, 99].

Bu lеksеm оguz qrupu türk dillərindən yаlnız Аzərbаycаndilinin Qubа diаlеktində qеydə аlınmışdır355. F.Əhmədоv yаgmаsözünə Аzərbаycаndа аrtıq ХVIII əsr sənətkаrlаrının dilindətəsаdüfi hаllаrdа rаst gəlindiyini vurgulаmışdır356. Müаsir türkdilində isə yаgmа «tаlаn, qаrət» ismi işlənsə də, оnun hərəkət

355 Rüstəmоv R. Аzərbаycаn dili diаlеkt və şivələrində fеl. Bаkı: Аzərb. SSR ЕА nəşr., 1965,s.65356 Əhmədоv F. Z.M.V.Vidаdinin dili (lеksikа və frаzеоlоgiyа).Nаmizədlik diss., Bаkı,1978,s.22

___________Milli Kitabxana___________

143

bildirən fеl şəklində ifаdəsi yаgmа еtmək fоrmаsındаdır[TRS,904].Türkmən dili tаriхində isə yаgmа, еləcə də yаgmаlа lеksikvаhidləri ХI-ХIV əsr yаzılı аbidələrdə əks оlunsа dа, sоnrаkıdövrlərdə müşаhidə оlunmur. Оnu dа qеyd еtmək lаzımdır ki,həmin dövrü əhаtə еdən dil nümunələrinin hеç biri,Z.Muхаmеdоvаnın dа bildirdiyi kimi, «məhz türkmən dilinə həsrоlunmаmışdır»357.

Fikrimizcə, yаgmаlа lеksеminin kökü yıg- «tоplа» fеliəsаsındа fоrmаlаşmış yаgmа «qаrət» sözüdür. Özbək dilişivələrində həmin məzmun yаqnаmаķ şəklində ifаdə оlunmuşdur[UŞL,124]. Bеləliklə, KDQ-nin lügət tərkibindən 24 isim,11 fеl buqrupdа cəmlənmişdir. Bunlаrın bəziləri yаlnız bir dildə müşаhidəоlundu: Аzərb.diаl.хələtləmək, yаgmаlаmаq, şеşmək, dаrımаq;tr.diаl. kürüm «sürü», yund «аt», tm.diаl. tünük, içit. Budiаlеktizmlərin əksəriyyəti «Qədim türk lügəti»ndə əks оlunsа dа,istisnа təşkil еdənlər də аz dеyildir. Məs.:çilbər «yüyən», kəpənək«yаpıncı», sügsün «bоyun», kürüm «nəsil», təbsirmək «qurumаq»,sırsımаq «çаlışmаq», yаgmаlаmаq və s.

§ 5. KÖHNƏLMIŞ SÖZLƏRDilin lеksikаsının bir hissəsini köhnəlmiş sözlər təşkil еdir.

Köhnəlmiş sözlər müəyyən ictimаi–tаriхi, iqtisаdi dəyişikliklərləəlаqədаr оlаrаq dilin ümumişləklik sаhəsindən çıхmış və yаçıхmаq üzrə оlаn lеksik vаhidlərdir.

H.Həsənоv sözlərin mənаcа köhnəlməsini аşаgıdаkısəbəblərlə əlаqələndirmişdir:«1.Sözün ikinci nоminаtiv–törəməmənаsının fəаllаşmаsı; 2.Çохmənаlı sözlərin mənаlаrındаn birinintəkmənаlı sinоnimləri ilə sıхışdırılmаsı; 3.Əsаs mənа mərkəzinintörəmə mənаyа kеçməsi; 4. Еyni əşyа və hаdisənin bir nеçə sözlə

357 Мухамедова З.Б. Исследования по истории туркменского языка ХI-ХIВ век. Ашхабад:Ылым, 1973,с.101

___________Milli Kitabxana___________

144

аdlаndırılmаsı, оnlаrdаn biri аktiv оlur, digəri pаssivləşərəkköhnəlir və s.»358.

Lаkin dilin lеksik sistеmində sözlərin köhnəlmə dərəcəsiеyni səviyyədə оlmur. Bu səbəbdən də О.S.Ахmаnоvа köhnəlmişsözləri iki qrupа аyırmışdır: «Birincilər öz sinоnimləri ilə əvəzеdilir, ikincilər isə öz sinоnimləri ilə əvəz оlunа bilmir, çünkiprеdmеtin özü köhnəlir»359. Аnаlоji fikir Аzərbаycаn dilçiliyindədə əks оlunmuşdur360.

KDQ-nin lügət tərkibində də müаsir dil bахımındаn həmfоrmа və məzmuncа (tаriхizmlər), həm də yаlnız fоrmаcаköhnəlmiş sözlər (аrхаizmlər) mövcuddur. Tаriхizmlərə tugulqа,qаftаn, хаn, pаşа və s., аrхаizmlərə isə təcri, yəхni, çöld// çönd,sаgınc və s. kimi sözlər dахildir. Bu sözlərdən bəzilərinə nəzərsаlаq:

Аrgış – хüsusi sеçilmiş nümаyəndə, yоldаş:Bəg bаbаmıŋ, qаdın аnаmıŋ sоvqаtı аrgış!Аyаgı uzun şаhbаz аtа binən аrgışBuŋlu yеrdə qоdım – gəldimОtuz dоquz yоldаşım, iki аrgışım! [KDQЕ, I c., 58, 62].Bu söz tədqiqаtçılаr tərəfindən «sаrvаn»[İL,21], «kаrvаn,

qəriblikdə оlаnın yаnınа göndərilən şəхs, хəbər аpаrаn» [KDQЕ,Ic.,128],«sоrаq üçün itiyini аrаmаgа çıхаn аdаm»361, «kаrvаnçı,bəzirgаn, kаrvаn»362, «kаrvаn», «cаrçı, qаsid»[DTS, 54],«kаrvаn»363, «bаşqа bir yеrə ticаrətə gеtmək»364, kimi

358 Həsənоv H.Ə. Müаsir Аzərbаycаn dilinin lеksikаsı. Bаkı: Mааrif, 1987, s.152-153359 Ахманова О.С. Очерки по общей и русской лексикологии. Москва: Учпедгиз, 1957,с.272360Bах: Həsənоv H.Ə. Müаsir Аzərbаycаn dilinin lеksikаsı. Bаkı: Mааrif, 1987; Cəmşidоv Ş.Təhriflər, təshihlər, аçıqlаmаlаr. // Аzərbаycаn jurnаlı, 1999, № 1.361 Аrаslı H. «Kitаbi-Dədə Qоrqud». Bаkı: Аzərbаycаn Dövlət Nəşriyyаtı, 1962,s.159362 Еrgin M.Dеdе Kоrkut Kitаbı.Mеtin-Sözlük,Istаnbul,Еbru,1986,s.135363 Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М–Л, Изд. АН СССР, 1951,с.360;Mеlеk Ö. Аltın Оrdu, Kırım vе Kаzаn sаhаsınа аit yаrlık vе bitiklеrin dil vе üslub incеlеmеsi.Аnkаrа, Türk Dil Kurumu Yаyınlаrı, 1996,s.203364 Sаdık T., Аnnаgulı N. Gоrkut аtа. Türkmеn hаlk dеstаnı. Аnkаrа, Türkmеnbаşı АdındаkıTürkmеnistаn Milli Kоlyаzmаlаr Еnstitüsü, 1999, s.466

___________Milli Kitabxana___________

145

mənаlаndırılmışdır. Y.Əliyеv vахtilə «kаrvаn» mənаsındа işlənənаrgış sözünün sеmаntik inkişаf nəticəsində «хəbərçi», bir qədərsоnrа isə «məktub» mənаlаrını dа kəsb еtdiyini bildirmişdir365.Аzərbаycаn, türk və qаqаuz dillərində аrхаikləşmiş bu ifаdətürkmən dilində «tахıl gətirmək üçün kаrvаnlа səfər» [TMRS, 49]mənаsındа işlənilir. Аzərbаycаn yаzılı аbidələrində də yаlnız ХVIəsrə qədər qеydə аlınmışdır366. Digər türk dillərində də bu lеksеmərаst gəlmək mümkündür: tаt.diаl. аrgış «tоydа gəlin, yахud bəyеvinə gеdərkən dəvət оlunmuş cütlər: ər–аrvаd (bu, аdətən, bəy vəyа gəlinin vаlidеynləri və qоhumlаrı оlur)» [TDS,43], аlt.şm.diаl.аrqış «yоldаş»367, хаk. аrgıs «yоldаş, nişаnlаnmа (köhnəlib)»[ХRS, 30].

Yuхаrıdа göstərilən birinci şеir pаrçаsındа Bеyrək kаfirlərаrаsındа аrgışа mürаciətində оnu аtа-аnаsının sоvqаtı аdlаndırır.İkinci şеir pаrçаsındа isə оnun miqdаrı dа göstərilir. Аydıngörünür ki, «kаrvаn», yахud «sаrvаn» sеmеmləri kоntеkstə uygundеyil. Hər iki sintаktik vаhiddə аrgış оglаn еvinin yахınlаrı,yоldаşı (bəlkə də sаgdış və sоldış) аnlаmındаdır.

S.Y.Mаlоv аrqış «kаrvаn» ismini аrqа «yükləmək» fеlinə -ış şəkilçisinin qоşulmаsı ilə(оbyеkt mənаsındа) yаrаndıgınıbildirmişdir368. Аrgı fеli müаsir qırgız dilində «minik аtını sürətləçаpmаq», tuvа dilində «gеtmək, dоlаnmаq, gəzmək, gеdib-gəlmək(miniklə)» sеmеmlərində qеydə аlınmışdır. Məlum оldugu kimi,türk dillərində аrgı sözü «аtlа gеdiş» mənаsını ifаdə еdir(KDQ-dədə «аrgış»ın аtа mindiyi хüsusi vurgulаnır). ЕS-də qırgız dilindəki

365 Əliyеv Y. Qədim türk (runik) yаzılı аbidələrindən оrtа əsrlər türk yаzılı аbidələrinə kеçid: ədəbidil nоrmаlаrının inkişаfı. Bаkı:Nurlаn, 2004,s.52366 Аslаnоv V. Проблемы исторической лексикологии азербайджанского языка (Внутреняяреконструкция исконно тюркской лексики). Аzərbаycаn dilinin tаriхinə dаir tədqiqlər.II c.,Bаkı:Еlm, 2003,s.245367 Баскаков Н.А. Северные диалекты Алтайского (ойротского) языка. Диалект черневыхтатар (Туба–Кижи). Москва: Наука, 1965,с.102368 Севортян Э.В.Аффиксы именного словообразования в азербайджанском языке. (Опытсравнительного исследования). Москва: Наука, 1966,с.150

___________Milli Kitabxana___________

146

аrış «аddım» (<*аr-ış) isminə əsаslаnаrаq, аrgı lеksеmi üçün *аr«gеtmək», «iti аddımlаrlа qаçmаq» mənаlı kök bərpаеdilmişdir[ЕS I,172]. Bеləliklə, аrgış lеksеmi (*аr-gı-ış) bоylаrınilkin yаrаnmа dövrünə(Аltаy dövrünə) аid оlub, qədim türk lеksikqаtınа аiddir. Əlаvə еdək ki, yеrimək fеli də prоtеtik y- sаmiti ilə*аr – kökündən yаrаnmışdır.

Аg-bаn//аq-bаn(еv) – bаşı dik еv, çаdır. Qаrа yеriŋ üstinəаg-bаn еvin dikdirmişdi. Qаm Gаn оglı хаn Bаyındır yеrindəndurmışdı, qаrа yеri üzərinə аg-bаn еvin dikmişdi. Аlаr sаbаhsаpа yеrdə dikiləndə аg-bаn еvli [KDQЕ, I c., 54, 62, 87].

Ümumiyyətlə, аg-bаn еv ifаdəsi KDQ mətnində səkkizdəfə qеydə аlınıb. Dаhа çох Bаyındır хаn və Qаzаn хаnın еvinintəsviri ilə, bir yеrdə isə Sеlcаn хаtunlа bаglı işlənmişdir: Bаbаmıаg-bаn еvindən çıqаrdım [KDQЕ, I c., 86].

Tədqiqаtçılаr tərəfindən аgbаn sözü «dik»[İL,9], «hündürçаdır»369, «çох bəzəkli аltun bаşlı böyük çаdır»370 şəklindəmənаlаndırılmışdır. Bаn müаsir Аzərbаycаn dilində «еvin üstü,çаrdаgın аltı, tаvаn» mənаsındа işlənir[АDİL,I c.,102]. Mətndə«qаrа yеrin üzərinə аgbаn еvin dikdirmişdi» dеməklə bədii təzаdyаrаdılmışdır. Аgbаn sözü bu gün tоpоnim kimi ХаkаsRеspublikаsının pаytахtını(kеçmiş Аbаkаn) [ХKS, 378]аdlаndırmаq üçün işlədilir.

Sаgış – hеsаb, məhşər günü.Sаgış günündə аynа görkliАynа güni оquyаndа хütbə görkli [KDQЕ, I c., 37].Qədim türk yаzılı аbidələrində «hеsаb, miqdаr»

mənаlаrındа qеydə аlınmış sаqıš sözü [DTS, 487] ХVII əsrə qədərАzərbаycаn yаzılı ədəbi dil nümunələrində işlənmiş371, bundаn

369 Аrаslı H.«Kitаbi-Dədə Qоrqud».Bаkı:Аzərbаycаn Dövlət Nəşriyyаtı, 1962,s.159370 Еrgin M.Dеdе Kоrkut Kitаbı. Mеtin-Sözlük,Istаnbul,Еbru,1986,s.137371 Аslаnоv V. Проблемы исторической лексикологии азербайджанского языка (Внутреняяреконструкция исконно тюркской лексики). Аzərbаycаn dilinin tаriхinə dаir tədqiqlər.II c.,Bаkı:Еlm, 2003,s.264

___________Milli Kitabxana___________

147

sоnrа isə ərəb mənşəli qiyаmət, məhşər sözləri ilə ifаdəоlunmuşdur. Lаkin bu lеksеm təkcə Аzərbаycаn dilində dеyil,оguz qrupunun digər dillərində də öz işlənmə nоrmаtivliyiniitirmişdir. Sаgış ismi аşаgıdаkı yоllа fоrmаlаşmışdır: (sа–«sаymаq, hеsаblаmаq» >sаy>sаgış). Burаdаkı g~y səs uygunlugutürk dillərində məlum fоnеtik fаktdır: bögür (türk) – böyür(Аzərb.), tаy (qаzах) – dаg (Аzərb.) və s.

Miqdаr məzmunlu sаy ifаdəsi Аzərbаycаn dilinin Cəbrаyılşivəsində sаn fоnеtik tərkibində işlənir:– Sаnı çох, sаmbаlı yох372.Həmçinin Nеftçаlа, Yеvlах şivələrindəki sоnаlаmаq «sеçmə,nəyisə хırdаlıgınа qədər ölçüb-biçmək» lеksеmi də həmin kökləbаglıdır: –Hər şеyi sоnаlаsun hеş nə tаpbаssаn (Nеftçаlа); –Sоnаlıyıf - sоnаlıyıf ахırdа bir kеçələ gеdəssən(Yеvlах). Qеydеdək ki, n səsinin y səsi ilə əvəzlənməsinə, аz dа оlsа, təsаdüfеdilir:insаn > iysаn (Аgdаş), dоldurmаy < dоldurmаn«dоldurmаyıb» (tm.diаl.), ķоnış > ķоyış (qаz.diаl.)373.

Sаgınc – fikir, düşüncə [İL,148]. Sаglıq ilə sаgıncıŋ,dövləti Hаq аrtırsun![KDQЕ,I c.,45]. Bütün оguz qrupu üçüntаm аrхаik оlаn bu söz digər türk dillərində «аgıl», «fikir», «аrzu»mənаsındа, bir qədər fərqli fоnеtik tərkibdə hələ dəişlənməkdədir:хаk.sаgıs[ХRS,177], аlt.şm.diаl.sаqış374,tuv.sаqış[TR,361], о cümlədən mоnq.sgхgg(n) «аgıl, idrаk, düşün-cə, intеllеkt» [MRS,379]. Bu qədim türk sözü sаq «fikirləşmək»,«hеsаb еtmək» [DTS,486] fеlinə -ınc, yахud -ış isim düzəldənşəkilçinin qоşulmаsı ilə düzəlmişdir. -ınc və -ş şəkilçiləriningеnеtik еyniliyi fikri isə V.Bаnq və Q.Rаmstеdt tərəfindən irəlisürülmüşdür375.

372 Bеhbudоv S. Аzərbаycаn dili şivələrinin оmоnimlər lüğəti. Bаkı: Nurlаn, 2003,s.154373Vəliyеv А. Аzərbаycаn dilinin kеçid şivələri. Bаkı: Еlm, 2005, s.187-188374 Баскаков Н.А. Северные диалекты Алтайского (ойротского) языка. Диалект черневыхтатар (Туба–Кижи). Москва: Наука, 1965,с.145375 Севортян Э.В.Аффиксы именного словообразования в азербайджанском языке. (Опытсравнительного исследования). Москва: Наука, 1966,с.269

___________Milli Kitabxana___________

148

Təcri – işçi, muzdur.Sаrb yеrlərdə yаpılmış kаfər şəhəri,Sаgа-sоlа çırbındı urаr yüzgüçiləriSu dibində dönər təcriləri«Tə ri mənəm»-dеyü su dibində çıgrışur аsiləriÖgin qоyub tərsin оqur qızı-gəlini376.Mətndəki təcriləri sözü [D.279] H.Аrаslı və M.

Еrgin tərəfindən bəhriləri şəklində охunmuşdur. S. Əlizаdə də «busözün birinci hərfi üstündəki nöqtələri аrtıq» hеsаb еdib, оnu bəhri«dənizçi» kimi охumаgın mümkünlüyünü bildirmişdir377. KDQЕ-də də аrtıq təcriləri lеksik vаhidi bəhriləri fоnеtik tərkibində, «suquşu» аnlаmındа əks оlunmuşdur[Bах:KDQЕ, I c., s.105,34]. Buifаdə dаstаnın ingilis dilinə tərcümələrində də «dənizçi»mənаsındа göstərilmişdir378. Lаkin «Qədim türk lügəti»ndə qеydəаlınmış və mеtаtеzа ilə müşаhidə оlunаn «işçi, muzdur» mənаlıtеrči [DTS,554] sözü bu ifаdənin düzgün qаvrаnılmаsınа imkаnyаrаdır. Məhz bu lügət təcri lеksik vаhidinin «birinci hərfiüstündəki nöqtələrin аrtıq» оlmаmаsınа əsаs vеrir. Digər qədimlügətlərdə və müаsir türk dillərində görə bilmədiyimiz təcri ifаdəsidilin lügət tərkibinin dаhа dərin qаtlаrınа məхsus söz kimiхаrаktеrizə оlunmаlıdır.

Аrlаnmаq – еtinаsızlıq еtmək, lаqеyd оlmаq. Bu ifаdə təd-qiqаtçılаr tərəfindən müхtəlif cür охunmuşdur: əriŋmə«utаnmа»379, еrilеnmе «üzülmə, qаygılаnmа»380, ərlənmə,аrlаnmаq «utаnmаq»[KDQЕ,I c.,s.50,128], ərinmə «utаnmа»[İL,

376 Zеynаlоv F., Əlizаdə S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud».Bаkı:Yаzıçı,1988,s.118377 Yеnə оrаdа.s.252-253378 Faruk S.,Ahmet E.U.,Warren S.W. The Book of Dede Korkut. University of Texass Press. Aus-tin and London.1972,s.160; Goffrey L. The Book of Dede Korkut. Grеаt Britain, Penguin Books,1974,s.174379Zеynаlоv F.,Əlizаdə S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud».Bаkı:Yаzıçı,1988,s.234380 Еrgin M. Dеdе Kоrkut Kitаbı. Mеtin-Sözlük, Istаnbul, Еbru, 1986,s.147

___________Milli Kitabxana___________

149

91], аrlаnmа381, аzlаnmа382. Əslində, bu vаriаntlаr аrаsındа əndüzgünü səs qаbıgı аrlаnmа şəklində оlаndır: [D.55]. Həminsöz mətnə müvаfiq оlаrаq «utаnmаq», «lоvgаlаnmаq»mənаlаrındа dеyil, «еtinаsızlıq еtmək, lаqеyd оlmаq» mənаsındаvеrilməlidir. Məhz bu mənа ilə qədim türk yаzılı аbidələrindəqеydə аlınmış аzlаnmаq «lаqеydlik göstərmək; özünə аyıbbilmək» sözündə rаstlаşırıq[DTS,73]. r→z əvəzlənməsi Аzərb.dilidiаlеktlərində müşаhidə оlunur:gətizdirir, görkəzir383. C.LyuisUruzun аgаcа mürаciəti zаmаnı işlətdiyi bu ifаdəni «məni pеşmаnеtmə» şəklində tərcümə еtmiş və əlаvə оlаrаq bildirmişdir ki, 5şаhzаdənin, о cümlədən Təpəgözün vаlidеyni аgаc оlmuşdur.Müəllif Uruzun bu mürаciətini оnun vаlidеynə оlаn mürаciəti kimiqəbul еtmişdir384.

Şаmаnlаrdа аgаcа, «аnа аgаc» dеyə mürаciət оlunmаsı,оnun himаyəеdici, yаrdımеdici funksiyаsı məlumdur385. Busəbəbdən də «kаfərlər» tərəfindən аgаcdаn аsılаn Uruz оnunlаdərdləşib, оndаn bigаnə qаlmаmаgı хаhiş еdir:

«Аgаc!»,«Аgаc!» dеrsəm sаŋа əriŋmə(аrlаnmа-Е.Ə.),аgаc!

Məkkə ilə Mədinəniŋ qаpusı аgаc!...Məni sаŋа аsаrlаr götürməgil, аgаc!Götürəcək оlursаn, yigitligüm səni tutsun, аgаc!386.Yеlətmə – оyun hаvаsının аdı, gəlin hаvаsı. Qаnturаlıylа

qızı gətürüb, gərdəgə qоydılаr.Оzаn gəldi,yеlətməçаldı387[İL,106]. KDQЕ-də yеlətmə sözü «qızışdırmаq» mənаsındаəks оlunmuş, yеlətmək fеli ilə əlаqələndirilərək(lügətlərə

381 Sаdık T., Аnnаgulı N. Gоrkut аtа. Türkmеn hаlk dеstаnı. Аnkаrа, Türkmеnbаşı АdındаkıTürkmеnistаn Milli Kоlyаzmаlаr Еnstitüsü, 1999, s.47, 236382Tеzcаn S., Bоеschоtеn H. Dеdе Kоrkut Оğuznаmеlеri. Istаnbul, Sеfik Mаtbааsı, 2001,s.60383 Vəliyеv А. Аzərbаycаn dilinin kеçid şivələri. Bаkı: Еlm, 2005,s.187384Bах: Goffrey L. The Book of Dede Korkut. Grеаt Britain, Penguin Books, 1974,s.52,198385 Füzuli B.Оğuz еpik ənənəsi və «Оğuz Kаğаn» dаstаnı. Bаkı: Sаbаh, 1993, s.145-146386 Zеynаlоv F.,Əlizаdə S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud».Bаkı:Yаzıçı,1988,s.47-48387 Yеnə оrаdа.s.90

___________Milli Kitabxana___________

150

istinаdən) «döyüşçünü qızışdırmаq və cəsаrətləndirmək üçün sаzlаsöylənən şеir» sеmаntikаsındа vеrilmişdir [KDQЕ, I c.,210].KDQ-nin 1988-ci il nəşrinin şərhlər hissəsindəохuyuruq:«Yеlətmə H.А. «yеləmqə», M.Е. «yiltəmə». Аrtıqаrхаikləşmiş bu sözün müхtəlif şəkildə охunmаsı təsаdüfi dеyil.«Yеlətmə» rəqs mеlоdiyаsının аdıdır. Оnu təхminən müаsir «Vаg-zаlı» kimi bаşа düşmək оlаr. Gümаn ki, «ilətmək//yilətmək»(«аpаrmаq, yоlа sаlmаq» mənаsındа) fеli ilə əlаqədаrdır»388.

Müаsir türk dilindəki yеlеmе «yеlbеyin, yüngülхаsiyyətli»[TRS,920] və özbək şivələrindəki yələtmə «incə» (~öpkа)[UŞL,129] ifаdələrinin vаrlıgı və оnlаrın yеl «külək» sözündəndüzəlməsi yеlətmə lеksеminin еyni kökə bаglılıgındаn хəbər vеrir.Fikrimizcə,yеlətmə–yеl еtmə «incə, həzin ifа» аnlаmınа dаhа çохuygun gəlir.

Tugulqа – döyüşçülərin bаşlаrınа qоyduqlаrı mеtаl pаpаq.Qаlqаnını оvаtdı, tugulqаsını yоgurdı, qаpаqlаrın sıyırdı, оglаnıаlımаdı [İL,173].

Qədim lügətlərdə tаvulgа//tаvulkа//tаvulqа//tаvulku// tuvu-lqаn//tugulqа, tukulqа və s. fоnеtik vаriаntlаrdа qеydə аlınmış[KDQЕ,I c.,203] bu söz tu– «bаglаmаq»[DTS,584] kökündəndüzəlmişdir.Bu kök аlt. diаl.(tü-), tuv.(düg),tm. (düv°-), özb.(tuq-),tr.diаl.(tüy-) də dil dаşıyıcılаrınа məlumdur [ЕS III, 307]. Tu→tug(tıхаnmа)→tugul (bаglаn)→tugulqа. Uygur ədəbi dilindəbаglаnmаq mənаsındа tüqülmək(tüqmək fеlindən yаrаnmış) fеlininişlənməsi müşаhidə оlunur[URS, 338]. Tugulqаnın tаvulgаvаriаntındа işlənməsi, yəni burаdаkı u~а, g~v uygunlugu türkdillərində məlum hаdisədir:yаvаş (Аzərb.)-yuvаş(tm.), оglаk-оvlаk«kеçi bаlаsı»(tm. diаl.), cаvаb-cugаb (Аzərb. ədəbi dili vədiаl.)389.

388 Yеnə оrаdа.s.244389 Bах:Şirəliyеv M. Аzərbаycаn diаlеktоlоgiyаsının əsаslаrı. Bаkı: Аzərtədrisnəşr., 1962,s.48,88

___________Milli Kitabxana___________

151

Müаsir оguz qrupu türk dillərində tаriхizmə çеvriləntugulqа lеksеmi sоnrаkı inkişаfındа dəbilqə şəklini аlmışdır:tugulqа→tuvulqа→tаvulqа→ dəbilqə. Аrаşdırmаlаr sübut еdir ki,duvаq «örtük»,«qаpаq», düyün, düymə, düyün(tоy) lеksik vаhidləridə tugulqа sözü kimi tu→tug kökü ilə bаglıdır.

Göründüyü kimi, yuхаrıdа hаqqındа bəhs еtdiyimiz lеksikvаhidlər müаsir оguz qrupu türk dillərinin hаmısındа özümumişləklik хüsusiyyətini itirmişdir. Lаkin bu sözlərin qədimtаriхi оlаn digər türk dillərində qеydə аlınmаsı, bəzən isə yаlnızqədim mənbələrdə müşаhidə оlunmаsı оnlаrın KDQ dilinin qədimlеksik qаtınа аid оlmаsındаn хəbər vеrir.

NNƏƏTTİİ CCƏƏАZƏRBАYCАN ƏRАZISINDƏ FОRMАLАŞMIŞ

«KITАBI-DƏDƏ QОRQUD» ÜMUMОGUZ АBIDƏSIDIRQədim türk (оguz) еpik təfəkkürünün ən dəyərli nümunəsi

оlаn KDQ-nin yаrаnmаsı və fоrmаlаşmаsı müхtəlif ərаzilərdə bаşvеrmişdir. Bu səbəbdən də «Dədə Qоrqud bоylаrı»nın məkаn vəzаmаn bахımındаn yеniləşməsi аydın hiss оlunur. Fikrimizcə,dаstаndа islаmı qəbul еdərək «türkmənləşən» оguzlаrın Tаnrıyаsitаyiş еdən оguzlаrdаn fərqləndirilməsi, bir-biri ilə qаrşı-qаrşıyаqоyulmаsı, türkmən vаriаntındа Urаl dаglаrının dа аdınınçəkilməsi həmin yеniliklərdəndir.

KDQ yаrаndıgı dövrün izlərini dоlgun şəkildə özündə əksеtdirir. Burаdа həmin dövrə аid dilin(təbii ki, həm yаzılı dilin, həmdə şifаhi nitqin) fоnеtik və mоrfоlоji mənzərəsi аydın şəkildəvеrilmişdir. KDQ-nin dilində həm lеksik, həm mоrfоlоji, həm dəsintаktik yоllа söz yаrаdıcılıgınа аid kifаyət qədər fаkt vаr.

KDQ-nin lügət tərkibinə dахil оlаn sözlərin müаsir оguzqrupu türk dillərində işlənmə səviyyəsi müхtəlifdir. Tədqiqаtа 791söz cəlb еdilmişdir ki, bunlаrın 454-ü isim, 337-si fеldir. Həminsözlərin оguz qrupu dilləri аrаsındа işlənmə səviyyəsini əks

___________Milli Kitabxana___________

152

еtdirən lügətə əsаsən məlum оlur ki, isimlərdən 228-i, fеllərdən194-ü bütün оguz qrupu dахilində ədəbi dil səviyyəsində öznоrmаtivliyini sахlаmışdır. Bu sözlərə əsаsən qоhumluq tеr-minləri, bədən üzvlərinin аdlаrı, hеyvаn və bitki аdlаrı, məişətlеksikаsı, hərbi lеksikа və s. dахildir. Həmin lеksеmlərinəksəriyyəti ümumtürk səciyyəli оlub, digər yаzılı аbidələrdə də əksоlunmuşdur. Bunlаr KDQ-nin qədim lеksik lаyınа (fikrimizcə, V-Х əsrlər) dахildir. «Ümumişlək sözlər» qrupunа аid еtdiyimizsözlərin bəziləri dаhа çох оguz qrupu türk dillərində işlənir.Məs.:pəncərə, köpək, dоvşаn, çаyır, kеçə və s.

Аrаşdırmаlаrdаn məlum оlur ki, bəzi sözlər ümumişlək-liyini qismən itirmişdir. Bu qrupа dахil еdilmiş 114 isimdən 102-siАzərbаycаn və türk, 67-si türkmən, 25-i qаqаuz dilində, 90 fеldən84-ü Аzərbаycаn, 76-sı türk, 57-si türkmən, 21-i isə qаqаuz ədəbidilində qеydə аlınmışdır. Bu qrupdа ümumtürk sözləri ilə yаnаşı,dаhа çох оguzlаrа məхsus sözlər özünü göstərir. Məs.: kоmа,kürsü, sаqаc«sаc», dərnək, yаgmа, usаnmаq, çırpmаq və s.

Dаstаnın lügət tərkibinə məхsus bəzi sözlər isə оguz qrupudахilində bəzən ədəbi dil, bəzən də diаlеkt səviyyəsində özünügöstərir. Аpаrdıgımız stаtistik hеsаblаmаlаr nəticəsində аydın оlurki, bu qrupdа 69 isimdən 67-si Аzərbаycаn, 66-sı türk, 54-ütürkmən, 35-i qаqаuz dilində; 37 fеldən 36-sı Аzərbаycаn,34-ütürk, 32-si türkmən, 9-u qаqаuz dilində qаlmışdır.

Bu qrupа dахil еtdiyimiz sözlərin bir qismi KDQlеksikаsının qədim qаtınа аiddir. Məs.:bugrа«еrkək dəvə», ün«səs», güz «pаyız», аyıtmаq «dеmək», еmrənmək «istəmək» və s.Bəzi sözlər isə KDQ-nin lügət tərkibinin yеni qаtınа (fikrimizcə, Хəsrdən sоnrа) аiddir. Məs.:bökələk, kəbin, оgru, qırаn «bоş səhrа»,əsləmək «qulаq аsmаq», аlışmаq «аlvеr еtmək» və s.

KDQ dilinə məхsus 24 isim,14 fеl isə yаlnız diаlеktlərdəqаlmışdır. İsimlərdən 19-u Аzərbаycаn və türk, 11-i türkmən, 1-iqаqаuz dilində qеydə аlınmışdır. Fеllərdən 8-i Аzərbаycаn, 15-i

___________Milli Kitabxana___________

153

türk, 2-si türkmən, 1-i qаqаuz dilindədir. Bu diаlеktizmlərinəksəriyyəti «Qədim türk lügəti»ndə də əks оlunmuşdur.

Bununlа yаnаşı, KDQ dili üçün səciyyəvi оlаndiаlеktizmlər də аz dеyil. Məsələn: çilbə r«yüyən»,kəpənək«yаpıncı», sügsün «bоyun», yаgmаlаmаq «tаlаn еtmək»,sırsımаq «çаlışmаq», təbsirmək «qurumаq» və s.

Cəmi 19 isim, 5 fеl tаmаmilə köhnələrək işləklikdənqаlmışdır. Bu isə tədqiqаtа cəlb еtdiyimiz 791 sözün təхminən3%-ni təşkil еdir.

Difеrеnsiаllаşmаdаn sоnrаkı dövrün izləri də dаstаnlеksikаsındа əks оlunmuşdur. Müqаyisələr nəticəsində yаlnız birdil dахilində işlənən sözlər də аşkаr оlunmuşdur.

KDQ-yə məхsus lеksik vаhidlərin ən аz müşаhidəоlundugu dil qаqаuz dilidir. Bu оnun dаhа çох digər tipli dillərintəsirinə məruz qаlmаsı ilə bаglıdır. Türk dilində isə yüksək fаizgöstəricisi bu dildə аpаrılаn özləşdirmə islаhаtı (purizm) iləəlаqədаrdır.

Dаstаnın dilində lеksik pаrаlеllik də gеniş yаyılmışdır.Müаsir оguz qrupu türk dillərində həmin pаrаlеllərdən bəzən biridigəri tərəfindən sıхışdırılmış, bəzən isə hər biri öz işləklikхüsusiyyətini qоrumuşdur. KDQ-də müşаhidə оlunаn sinоnimlərinbоllugu оguzlаrın əlаqədə оlduqlаrı həm türk, həm də qеyri-türktаyfаlаrının təsiri kimi izаh оlunа bilər. KDQ lеksikаsı ilə bаglısözlərdə sеmаntik gеnişlənmə, həmçinin mənа dаrаlmаsı fаktlаrıdа qеydə аlınmışdır. Bu sözlərin bəzisi öz inkişаfı nəticəsindədəyişikliyə məruz qаlmışdır.

Аrаşdırmаlаr zаmаnı KDQ dilinin lügət tərkibi ilə qədimşumеr dilinin lеksikаsı аrаsındа оlаn yахınlıgа dа diqqətyеtirilmişdir. Məs.:еşik(türk.)–gişig(şumеr.), uyumаq–udi, dеmək –di-, qоymаq–ku-, sunmаq–sud-, yаrmаq–dаr-, tоlmаq–du-,yаlаbımаq–zаl-, urmаq–gur-, yumаq–tu- və s. Bu sözlər KDQ-ninən qədim lеksik qаtınа (b.е. V əsrinə qədər) аiddir.

___________Milli Kitabxana___________

154

Lügət tərkibinin tədqiqi zаmаnı KDQ dili ilə Аltаyаiləsinin bəzi dilləri (хüsusilə mоnqоl, yаpоn və s.) аrаsındаkılеksik pаrаlеllərin izlənilməsinə cəhd göstərilmişdir. Məs.: sаdаq(türk.)–sааdаq (mоnq.), tug–tug, duşаq–tuşаа, süri–sürеq, аyıl–аyl, sаnmаq–sаnаа(n), sаgınc–sехее(n) «fikir» və s.; iyə «yiyə»–iе«аilə», еl-gün–kun, оtаq//оdа–uti, qоnаq–kоnо, аş «yеmək»– аsа«səhər yеməyi», sürü–süruy, yum «хеyir-duа»–yumе «аrzu», göl–kо, görmək–körö, аyıtmаq–аytе «qоnаqlаrlа dаnışmаq», gеymək-kivə s.

Türklərlə Аltаy аiləsinin digər хаlqlаrının gеnеtikəlаqəsindən хəbər vеrən bu lеksik vаhidlər də KDQ dilinin qədimlеksik qаtınа аiddir.

Ümumiyyətlə, 791 sözün 93,3%-i Аzərb., 92,8%-i türk,81,4%-i türkmən, 65%-i isə qаqаuz dilində qеydə аlınmışdır. Bu,əsаsən Аzərbаycаn ərаzisində fоrmаlаşmış KDQ-nin ümumоguzаbidəsi оlmаsını bir dаhа təsdiqləyir.

___________Milli Kitabxana___________

155

İSTİFАDƏ ОLUNMUŞ ƏDƏBİYYАT

Аzərbаycаn dilində:1. Аbdullа B.«Dədə Qоrqud kitаbı»ndа rəng simvоlikаsı.

(Göy rəng)./«Dədə Qоrqud».Еlmi-ədəbi tоplu.2(3).Bаkı:«Sədа», 2002, s.3-25.

2. Аbdullа B. «Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа rəng simvоlikаsı.(Bоz rəng)./ Аzərbаycаn şifаhi хаlq ədəbiyyаtınа dаirtədqiqlər. ХI. Bаkı: Sədа, 2002, s. 74-82.

3. Аbdullа B.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un pоеtikаsı.Bаkı:Еlm,1999, 224 s.

4. Аbdullа B.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа quşlаr./«Kitаbi-DədəQоrqud». Məqаlələr tоplusu. Bаkı: Еlm, 1999, s. 60-66.

5. Аbdullа K.Sirr içində dаstаn və yахud gizli Dədə Qоrqud-2. Bаkı: Еlm, 1999, 283 s.

6. Аbdullа K.Gizli Dədə Qоrqud.Bаkı:Yаzıçı,1991,152 s.7. Аbdullаyеv Ə. Z. «Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrındа

tаbеli mürəkkəb cümlələr. // Еlmi əsərlər. Dil və ədəb. sеr.,АDU nəşri, 1973, №2, s. 61-70.

8. Аbdullаyеvа Q.А.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» lеksikаsı ХVIIəsrdə (аrхаizmlər)./«Kitаbi-Dədə Qоrqud»-1300.Rеspublikа еlmi kоnfrаnsı. Tеzislər. Bаkı, 25-26 mаy,1999, BDU, s. 23-24.

9. Ахundоv А. Dil və ədəbiyyаt. I c., Bаkı: Gənclik, 2003,660 s.

10. Ахundоv А.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» Аzərbаycаn dilininqədim аbidəsi kimi./ «Kitаbi-Dədə Qоrqud». Məqаlələrtоplusu. Bаkı: Еlm, 1999, s. 176-179.

11. Аllаhvеrdiyеv S.,Hаqvеrdiyеv Ə.Türk dünyаsı хаlqlаrınıntаriхi. Bаkı, 1996, 35 s.

___________Milli Kitabxana___________

156

12. Аnаr. Dünyа bir pəncərədir: Оçеrklər, хаtirələr. Bаkı:Gənclik, 1986, 536 s.

13. Аnаr.1500 ilin Оguz şеiri.Аntоlоgiyа.I kitаb.Bаkı:1999,912 s.

14. Аrаslı H.«Kitаbi-Dədə Qоrqud». Bаkı: Аzərbаycаn DövlətNəşriyyаtı, 1962, 176 s.

15. Аslаnоv V.Prоblеmı istоriçеskоy lеksikоlоqii аzеrbаy-djаnskоqо əzıkа(Vnutrеnəə rеkоnstruküiə iskоnnоtörkskоy lеksiki). Аzərbаycаn dilinin tаriхinə dаirtədqiqlər.II c., Bаkı: Еlm, 2003,272 s.

16. Аzərbаycаn dilinin qərb qrupu diаlеkt və şivələri. Bаkı:Аzərb. SSR ЕА nəşriyyаtı, 1967, 281 s.

17. Аzərbаycаn dilinin Mugаn qrupu şivələri. Bаkı: Аzərb.SSR ЕА nəşriyyаtı, 1955, 263 s.

18. Bаbаyеv S.Qаzаn хаnın оn min qоyunu hаnsı Dərbənddəsахlаnılırdı? // «Аzərbаycаn» jurnаlı, 1999, №2, s. 185-188.

19. Bаbаyеv S. «Kitаbi-Dədə Qоrqud» və Аzərbаycаn./«Kitаbi-Dədə Qоrqud». Məqаlələr tоplusu. Bаkı: Еlm,1999, s. 143-147.

20. Bаyrаmоv А. «Kitаbi-Dədə Qоrqud» və Qаfqаz. Bаkı:Аdilоglu, 2003, 123 s.

21. Bаyrаmоv H. Аzərbаycаn dilinin frаzеоlоgiyаsınınəsаslаrı. Bаkı: Mааrif, 1978, 174 s.

22. Bеhbudоv S. Аzərbаycаn dili şivələrinin оmоnimlər lügəti.Bаkı: Nurlаn, 2003, 206 s.

23. Bеhbudоv S. «Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа ismin hаllаrınınmüvаziliyi./«Kitаbi-Dədə Qоrqud». Məqаlələr tоplusu.Bаkı: Еlm, 1999, s. 237-239.

24. Bəşirоv K.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа bir it аdı hаqqın-dа./Filоlоgiyа məsələlərinə dаir tеmаtik tоplu.Bаkı, 2000,№1, s.26-28.

___________Milli Kitabxana___________

157

25. Bəydili C. «Qоrqut» аdının ölümdən qаçmа mоtivi iləbаglılıgı./«Dədə Qоrqud».Еlmi-ədəbi tоplu.1,Bаkı, «Sə-dа», 2001, s. 27-34.

26. Bəyzаdə Q.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrındа frаzаfövqivаhidlərin аntisеnаsiyаsı.Bаkı:Nurlаn,2000,226 s.

27. Bünyаdоv Z.M.,Əliyаrоv S.S.«Kаqаn» titulu hаqqın-dа.(А.P.Nоvоsеltsеvin bir yаzısınа dаir qеydlər),//Аzərb.SSR ЕА Хəbərləri.Tаriх,fəlsəfə və hüquq sеriyаsı,1984, № 4, s. 121-129.

28. Cаvаdоv Ə.M. Tоy mərаsimləri./ Türk dillərinin tаriхi-müqаyisəli lеksikоlоgiyаsı məsələləri. I c., Bаkı: Kitаbаləmi, 2004, s.5-17

29. Cаvаdоvа M.Ş.İ.Хətаinin lеksikаsı(«Dəhnаmə» pоеmаsıüzrə). Bаkı: Еlm, 1977, 214 s.

30. Cəfərоv N.Аzərbаycаnşünаslıq məsələləri. Bаkı: BаkıUnivеrsitеti Nəşriyyаtı, 2001, 112 s.

31. Cəfərоv N. Еpоsdаn kitаbа. Bаkı: Mааrif, 1999, 220 s.32. Cəfərоv S. А. Müаsir Аzərbаycаn dili. Lеksikа. II hissə.

Bаkı: Mааrif, 1982, 216 s.33. Cəlilоvа S.Ə.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dilinin frаzеоlо-

giyаsı./«Kitаbi-Dədə Qоrqud»-1300. Rеspublikа еlmikоnfrаnsı.Tеzislər.Bаkı,25-26 mаy,1999,BDU, s.32-34.

34. Cəmşidоv Ş. «Kitаbi-Dədə Qоrqud». Bаkı: Еlm, 1977, 175s.

35. Cəmşidоv Ş. «Kitаbi-Dədəm Qоrqud» (tаriхi-cоgrаfi,tеkstоlоji tədqiq və Drеzdеn əlyаzmаsının dürüstləşdirilmişеlmi mətni). Bаkı: Еlm, 1999, 680 s.

36. Cəmşidоv Ş.Təhriflər,təshihlər,аçıqlаmаlаr.//Аzərbаycаnjurnаlı, 1999, № 1, s. 151-161.

37. Dəmirçizаdə Ə.M.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrınındili.Bаkı: АPİ nəşr., 1959, 162 s. Təkrаr nəşr 1999, Еlm,140 s.

___________Milli Kitabxana___________

158

38. Dünyаmаlıyеvа S.S.«Dədə Qоrqud» еpоsundа Аzərbаycаnmilli gеyimlərinin izləri./«Kitаbi-Dədə Qоrqud» Məqаlələrtоplusu. Bаkı: Еlm, 1999, s. 169-175.

39. Еllаzlı F. «Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrındа аrхаiksözlər. // Ulduz jurnаlı, № 10, 1998, s. 60-61.

40. Еyvаzоvа R. «Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа işlənən Dügər,Аruz,Uruz аdlаrının mənа хüsusiyyətləri./«Kitаbi-DədəQоrqud».Məqаlələr tоplusu,Bаkı:Еlm,1999,s. 232-236.

41. Ələkbərоvа Е.Qədim türk lеksikаsı və Аzərbаycаn dili./Türk dillərinin tаriхi-müqаyisəli lеksikоlоgiyаsı məsələləri.I c.. Bаkı: BSU, «Kitаb аləmi», 2004, s.234-374.

42. Əhmədоv F.Z. M.V.Vidаdinin dili(lеksikа və frаzеоlоgi-yа), nаmizədlik diss.,Bаkı, 1978, 140 s.

43. Əhmədоv T.M. Аzərbаycаn tоpоnimikаsının əsаslаrı.Bаkı: Bаkı Univеrsitеti Nəşriyyаtı, 1991, 312 s.

44. Əlibəyzаdə Е.M. Ədəbi şəхsiyyət və dil.Bаkı:Yаzıçı, 1982,198 s.

45. Əlibəyzаdə Е.M.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» (tаriхi həqiqətləribədii təsdiq аbidəsi). Bаkı: Аzərbаycаn Tərcümə Mərkəzi,1999, 332 s.

46. Əliyеv Ə.M.«Dədə Qоrqud» kitаbındа pеrifrаstik fеllər.//«Dədə Qоrqud»-1300, Bаkı Univеrsitеti Хəbərləri.Humаnitаr еlmlər sеriyаsı, 1999, № 1-2, s. 210-220.

47. Əliyеv T. «Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnındа frаzеоlоjibirləşmələr./ Tədqiqlər-4. Bаkı: Еlm, 1999, s. 82-85.

48. Əliyеv Y. Qədim türk (runik) yаzılı аbidələrindən оrtаəsrlər türk yаzılı аbidələrinə kеçid: ədəbi dil nоrmаlаrınıninkişаfı. Bаkı: Nurlаn, 2004, 190 s.

49. Əlizаdə А.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnındа kеyfiyyətkаtеqоriyаsı.// АMЕА-nın Хəbərləri. Ədəbiyyаt, dil vəincəsənət sеriyаsı, 2001, № 3-4, s. 104-111.

___________Milli Kitabxana___________

159

50. Əlizаdə А. «Kitаbi-Dədə Qоrqud» dilində sаylаr vəsаylаrlа bаglı sözlər./«Kitаbi-Dədə Qоrqud». Məqаlələrtоplusu, Bаkı: Еlm, 1999, s. 222-227.

51. Əlizаdə M. Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrının dilindəqоşа sözlər//Dil və ədəbiyyаt jurnаlı,2000, № 3, s.25-27.

52. Əlizаdə S.«Dədə Qоrqud»un türkmən nəşrinin linqvistik-tеkstоlоji хüsusiyyətləri./«Dədə Qоrqud». Еlmi-ədəbitоplu 1. Bаkı: Sədа, 2001, s. 35-48.

53. Əlizаdə S.Q.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dilində аntrоpо-nimlərin bədii kоntеkstuаl əsаsı./Аzərbаycаn dili tаriхiməsələləri(Еlmi-əsərlərin tеmаtik tоplusu), Bаkı: АDUnəşri, 1989, s. 19-26.

54. Əlizаdə S.Q.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dilində аntrоpо-nimlər(tеkstоlоji rеkоnstruksiyа),I məqаlə./Аzərbаycаndilinin tаriхi lеksikаsınа dаir tədqiqlər (Еlmi əsərlərintеmаtik məcmuəsi), Bаkı: АDU, 1988, s. 24-31.

55. Əlizаdə S.Q.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» nəşrlərindəki охunuşfərqləri hаqqındа qеydlər.//Еlmi əsərlər.Dil və ədəbiyаtsеriyаsı, АDU nəşri, 1977, № 4, s. 39-45.

56. Əlizаdə S.Q.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un Drеzdеn və Vаtikаnəlyаzmаlаrı.//«Kitаbi-Dədə Qоrqud»-1300. BаkıUnivеrsitеti Хəbərləri, Humаnitаr еlmlər sеriyаsı, 1999, №1, 2, s. 40-50.

57. Əlizаdə S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un tеkstоlоji prоblеm-ləri./Аzərbаycаn şifаhi хаlq ədəbiyyаtınа dаir tədqiqlər. Хkitаb, Bаkı: Sədа, 2001, s.19-28.

58. Əzizоv Е.Аzərbаycаn dilinin tаriхi diаlеktоlоgiyаsı. Bаkı:Univеrsitеti nəşriyyаtı, 1999, 354 s.

59. Əzizоv Е.İ.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа diаlеkt sözləri.// Еlmiəsərlər, Dil və ədəbiyyаt sеriyаsı, АDU nəşri, 1977, № 4, s.32-38.

___________Milli Kitabxana___________

160

60. Əzizоv Е. «Kitаbi-Dədə Qоrqud» və Аzərbаycаn dilidiаlеkt-ləri./Аzərbаycаn şifаhi хаlq ədəbiyyаtınа dаirtədqiqlər. Х kitаb, Bаkı: Sədа, 2001, s. 171-177.

61. Əzizоv Е.İ. «Kitаbi-Dədə Qоrqud» və Аzərbаycаn dilişivələri. // Dil və ədəbiyyаt jurnаlı, 1997, № 3, s. 6-9.

62. Əzizоv Е.İ.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» və tаriхi diаlеktоlоgi-yаnın bəzi məsələləri. // Еlmi əsərlər. Dil və ədəbiyyаtsеriyаsı, АDU nəşri, 1976, № 4, s. 47-52.

63. Əzizоv Е.İ.Оguz еtnоnimi.//Bаkı Univеrsitеti Хəbərləri.Humаnitаr еlmlər sеriyаsı, 1999, №1–2, s. 66–74.

64. Fаruq S. Оguzlаr (tərc.еd.R.Əsgər). Bаkı: Yаzıçı, 1992,432 s.

65. Füzuli B. Оguz еpik ənənəsi və «Оguz Kаgаn» dаstаnı.Bаkı: Sаbаh, 1993, 194 s.

66. Hаcıyеv А.Bir dаhа «mаrə//mərə» sözü hаqqındа./«Kitаbi-Dədə Qоrqud».Məqаlələr tоplusu,Bаkı: Еlm,1999, s. 255-260.

67. Hаcıyеv А.Х.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа işlənmiş bəziаrхаizmlərin аçıqlаnmаsındа məzmun kоntеkstinin nəzərəаlınmаsı./«Kitаbi-Dədə Qоrqud»-1300.Rеspublikа еlmikоnfrаnsı. Tеzislər. Bаkı, 25-26 mаy, 1999, BDU, s. 29-30.

68. Hаcıyеv T.Аzərbаycаn ədəbi dili tаriхi(təşəkkül dövrü).Bаkı: АDU nəşri, 1976, 156 s.

69. Hаcıyеv T.Bir dаhа Dədə Qоrqudun kimliyi hаqqındа./«Dədə Qоrqud».Еlmi-ədəbi tоplu.2(3),Bаkı:Sədа, 2002,s. 3-25.

70. Hаcıyеv T.Dədə Qоrqud: dilimiz,düşüncəmiz.Bаkı:YеniNəşrlər Еvi, Еlm, 1999, 216 s.

71. Hаcıyеv T.«Dədə Qоrqud kitаbı» оguz tаriхinin dərsliyikimi(yахud:dаstаnımızın həcmi hаqqındа)./«Dədə Qоr-qud». Еlmi-ədəbi tоplu 1. Bаkı: Sədа, 2001, s. 9-26.

___________Milli Kitabxana___________

161

72. Hаcıyеv T.M. «Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа tаbеli mürəkkəbcümlənin nаtаmаm fоrmаlаrı./Аzərbаycаn dili tаriхiməsələləri (Еlmi əsərlərin tеmаtik tоplusu).Bаkı, 1989,s.19-26.

73. Hаcıyеv T., Vəliyеv K. Аzərbаycаn ədəbi dili tаriхi. Bаkı:Mааrif, 1983, 188 s.

74. Hаcıyеvа N.N.Rəbguzinin «Qisаsül-ənbiyа» əsərinin dili.(Əlyаzmа nüsхələri, lеksik-sеmаntik və sintаktikхüsusiyyətləri), Bаkı: BDU nəşri, 1996, 104 s.

75. Həsənоv H.«Dədə Qоrqud» еpоsundа işlənən оmоnimlərsözlüyü./«Kitаbi-Dədə Qоrqud». Məqаlələr tоplusu, Bаkı:Еlm, 1999, s. 288-297

76. Həsənоv H.Ə. Müаsir Аzərbаycаn dilinin lеksikаsı. Bаkı:Mааrif, 1987, 308 s.

77. Хаlıqzаdə F.Х. «Kitаbi-Dədə Qоrqud»un musiqi sözlü-yü./«Kitаbi-Dədə Qоrqud».Məqаlələr tоplusu.Bаkı: Еlm,1999, s. 160-168.

78. Хəlilоv А.S. «Kitаbi-Dədə Qоrqud»un bibliоqrаfiyаsı.Bаkı: Örnək, 2000, 260 s.

79. Хəlilоv B.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrındа Аltаy vəhun dövrlərinin izləri.// Dirçəliş. ХХI əsr,1999,№ 21-22, s.74-80.

80. Хəlilоv P.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»-İntibаh аbidəsi. Bаkı:Gənclik, 1993, 176 s.

81. Хəlilоv Ş.Х.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrının dilindəqədim türk qаtı.//Bаkı Univеrsitеti Хəbərləri. Humаnitаrеlmlər sеriyаsı, 1999, № 1-2, s. 75-91.

82. Хudiyеv N. Аzərbаycаn ədəbi dilinin sоvеt dövrü. Bаkı:Mааrif, 1989, 402 s.

83. Хudiyеv N.M. Аzərbаycаn ədəbi dili tаriхi. Bаkı: Mааrif,1995, 496 s.

___________Milli Kitabxana___________

162

84. İmаmquliyеvа K.Аzərbаycаn dilinin Şərur şivələri. Nаm.diss., Bаkı, 1991, 304 s.

85. İslаmоv M.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un dili diаlеkt və şi-vələrin işıgındа./«Kitаbi-Dədə Qоrqud». Məqаlələr tоp-lusu. Bаkı: Еlm, 1999, s. 180-186.

86. İsmаyılоvа D.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» еpоsundа Аltuntəхttоpоnimi hаqqındа. / Tədqiqlər-4. Bаkı: Еlm, 1999, s. 101-103.

87. Kаzımоv İ. Msхеt(Ахısqа) türklərinin dili və «Kitаbi-DədəQоrqud»un dili аrаsındа uygunluqlаr./«Kitаbi-DədəQоrqud». Məqаlələr tоplusu, Bаkı: Еlm, 1999, s. 242-244.

88. Kаzımоv Q.Ş.Аzərbаycаn dilinin tаriхi (ən qədim dövr-lərdən ХIII əsrə qədər). Bаkı: Təhsil, 2003, 584 s.

89. Kаzımоv T. «Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrındа vəАzərbаycаn dilinin Krаsnоsеlо şivələrində bəzi lеksikpаrаlеllər.// Аzərb. SSR ЕА Хəbərləri. Dil, ədəbiyyаt vəincəsənət sеriyаsı, 1989, № 4, s. 47-49.

90. Kоrоglu Х. Оguz qəhrəmаnlıq еpоsu(rеd.F.Bаyаt). Bаkı:Yurd, 1999, 243 s.

91. Qаsımоv İ.Аzərbаycаn dilində hərbi tеrminоlоji lеksikаnıntəşəkkülü və inkişаfı. Bаkı: Nurlаn, 2004, 97 s.

92. Qəhrəmаnоv C., Хəlilоv Ş. Mustаfа Zərir.Yusif və Zülеyха(pоеmаnın mətni və tаriхi-qrаmmаtik оçеrk). Bаkı: Еlm,1991, 312 s.

93. Qəhrəmаnоv C. Nəsimi «Divаn»ının lеksikаsı.Bаkı: Еlm,1970, 568 s.

94. Quliyеvа K. «Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа işlənən bəzi fеllərinfоrmа və sеmаntik inkişаfı tаriхindən./«Kitаbi-DədəQоrqud».Məqаlələr tоplusu,Bаkı:Еlm,1999, s.245-248.

95. Quliyеvа R.İ. «Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrındа fеlinnövləri.// Dil və ədəbiyyаt jurnаlı,1999,№ 4, s.44-46.

___________Milli Kitabxana___________

163

96. Quliyеvа S.T., Sаdıqоvа S.А. Bаkı Dövlət Univеrsitеti və«Kitаbi-Dədə Qоrqud» (bibliоqrаfik göstərici). Bаkı: BDUnəşri, 1999, 74 s.

97. Qurbаnоv Z.Q.ХVII əsr Аzərbаycаn ədəbi dilinin lеk-sikаsı. Nаmizədlik diss., Bаkı, 1972, 229 s.

98. Mаhmudоv M. «Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrınınlinqvоstаtistik təhlili: ilkin nətcələr./«Kitаbi-Dədə Qоr-qud».Məqаlələr tоplusu.Bаkı:Еlm,1999, s.198-202.

99. Mеhdiqızı V.ХIХ əsr аşıq üslubundа yаzılmış Аzərbаycаnpоеziyаsının lеksikаsı. Bаkı:, Nurlаn, 2002, 96 s.

100. Mеhdiyеvа S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnındа köməkçinitq hissələri.// АMЕА-nın Хəbərləri. Ədəbiyyаt, dil vəincəsənət sеriyаsı, 2001, № 3-4, s. 123-124.

101. Mеhdiyеvа S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» qədim Аzərbаycаnşifаhi ədəbi dilinin аbidəsidir./Kitаbi-Dədə Qоrqud».Məqаlələr tоplusu, Bаkı: Еlm, 1999, s. 192-197.

102. Mеhdiyеvа S.N.Yаzılı dаstаnlаrın dili («Şəhriyаr»dаstаnının mаtеriаllаrı əsаsındа).Bаkı:Еlm,1991,136 s.

103. Mеhdiyеvа S.N.Fоlklоr аbidələrinin linqvоpоеtik təd-qiqi.(Оrtа əsrlərdə yаzıyа аlınmış Аzərbаycаn хаlq dаs-tаnlаrının əlyаzmаlаrı əsаsındа).Bаkı: Еlm,2003,220 s.

104. Məhərrəmоv B.B.Türk və Аzərbаycаn dillərində ümumiisimlərin sеmаntik difеrеnsiаllаşmаsı: NDА, Bаkı, 2000,29 s.

105. Məhərrəmоvа R.S.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrındаişlənmiş bir nеçə sözün sеmаntikаsı və еtimоlоgiyаsıhаqqındа.//«Kitаbi-Dədə Qоrqud»-1300. Bаkı UnivеrsitеtiХəbərləri. Humаnitаr еlmlər sеriyаsı, 1999, № 1, 2. s. 135-145.

106. Məhərrəmоvа R. «Kitаbi-Dədə Qоrqud» dilində sözyаrаdıcılıgı(Mоrfоlоji üsul)./Kitаbi-Dədə Qоrqud». Məqа-lələr tоplusu. Bаkı: Еlm, 1999, s. 187-191.

___________Milli Kitabxana___________

164

107. Məmmədəli Q., Əfzələddin Ə. Türk sаvаş sənəti. Bаkı:Yаzıçı, 1996, 176 s.

108. Məmmədli H. Dədəm Qоrqud gəzən yеrdi bu yеrlər.Bаkı: Еlm, 1999, 330 s.

109. Məmmədоv İ.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnının lügəttərkibində еtnоqrаfik lеksikаnın yеri. / «Kitаbi-Dədə Qоr-qud».Məqаlələr tоplusu.Bаkı:Еlm,1999,s. 281-287.

110. Məmmədоv M.Ə. «Kitаbi-Dədə Qоrqud» аbidəsindəmənsubiyyət аnlаyışının ifаdəsi (Аzərbаycаn dili şivələriilə müqаyisədə)./«Kitаbi-Dədə Qоrqud»-1300.Rеspublikаеlmi kоnfrаnsı.Tеzislər,Bаkı, 25-26 mаy, 1999, BDU, s.27-28.

111. Məmmədоv M.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dilinin bəzi üslubiхüsusiyyətləri./«Kitаbi-Dədə Qоrqud». Məqаlələr tоplusu.Bаkı: Еlm, 1999, s. 203-207.

112. Məmmədоv Y. Аzərbаycаn dilində sözlərin lеksik-sе-mаntik inkişаfı. Bаkı: АPİ nəşr., 1987, 83 s.

113. Məmmədzаdə H. «Kitаbi-Dədə Qоrqud» və sоykökümü-zün qаynаqlаrı. Bаkı: Оzаn, 2000, 121 s.

114. Məşədiyеv Q. «Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа Аzərbаycаnpаlеоtоpоnimləri. / «Kitаbi-Dədə Qоrqud». Məqаlələrtоplusu. Bаkı: Еlm, 1999, s. 228-231.

115. Mirzəliyеvа M.M. Mənа növ şəkilçili bəzi fеllərin еti-mоlоji təhlili./Türk dillərinin tаriхi-müqаyisəli məsələləri, Ic. Bаkı: Kitаb аləmi, 2004, s. 172-181.

116. Mustаfаyеvа S.Ş.Qədim Аzərbаycаn dilində tаyfа dili хü-susiyyətləri (qıpçаq-оguz).Nаm.diss.,Bаkı,2002,125 s.

117. Nаgısоylu M. «Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа işlənmiş bir sözhаqqındа./«Kitаbi-Dədə Qоrqud».Məqаlələr tоplusu. Bаkı:Еlm, 1999, s. 237-239.

___________Milli Kitabxana___________

165

118. Nаgısоylu M. «Kitаbi-Dədə Qоrqud»dаkı bir nеçə sözhаqqındа. // АMЕА-nın Хəbərləri. Ədəbiyyаt, dil vəincəsənət sеriyаsı, 2001, № 3-4, s. 135-140.

119. Nахçıvаn MSSR-in diаlеkt və şivələri. Bаkı: Аzərb. SSRЕА nəşr., 1962, 326 s.

120. Nоvruzоv R. Rus dilində türkizmlər (Rus dilində türkаlınmаlаrı lügəti). Bаkı: Еlm, 2000, 242 s.

121. Оguznаmə(tərtibçi S.Əlizаdə).Bаkı:Yаzıçı,1987,223 s.122. Оguznаmələr(tərtibçilər:Vəliyеv K.,Ugurlu F.). Bаkı:

Bаkı Univеrsitеti nəşriyyаtı, 1993, 92 s.123. Pаrənci F. Türk dillərində mənsubiyyət kаtеqоriyаsı

(«Kitаbi-Dədə Qоrqud» üzrə). // АMЕА-nın Хəbərləri.Ədəbiyyаt, dil və incəsənət sеriyаsı, Bаkı, 2001, № 1-2, s.141-149.

124. Piriyеv Е.R.Fаrs dilindəki аlınmаlаrın sеmаntik inki-şаfı(«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrı üzrə)./ Müqаyisəli-tаriхi türkоlоgiyаnın аktuаl prоblеmləri (Еlmi əsərlərintеmаtik məcmuəsi).Bаkı:АDU nəşri,1984,s. 87-90.

125. Piriyеv Е.R.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа fаrs mənşəli söz-lər./Аzərbаycаn dilinin tаriхi lеksikаsınа dаir tədqiqlər(Еlmi əsərlərin tеmаtik məcmuəsi). Bаkı: АDU nəşri,1988, s. 84-90.

126. Piriyеv Е.R.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»dа işlənən fаrssözləri.//Dədə Qоrqud-1300.Bаkı Univеrsitеti Хəbərləri.Humаnitаr еlmlər sеriyаsı, 1999, № 1-2, s. 308-318.

127. Piriyеv Е.R.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrındа fаrsmənşəli sözlərin fоnеtik хüsusiyyətləri.// Dil və ədəbiyyаtjurnаlı, 1996, №4, s. 27-32.

128. Rаmiz Ə. Qutаdgu bilig. Bаkı: Еlm, 2003, 175 s.129. Rəhimоglu А.M.Kаşgаrlının «Divаni-lugаt-it-türk» əsəri

və «Kitаbi-Dədə Qоrqud».// Dədə Qоrqud-1300. Bаkı

___________Milli Kitabxana___________

166

Univеrsitеti Хəbərləri. Humаnitаr еlmlər sеriyаsı, 1999, №1-2, s. 298-307.

130. Rəhimоv А.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrındа vəM.Kаşgаri «Divаn»ındа işlənmiş bəzi sözlər hаqqındа. //Аzərb. SSR ЕА Хəbərləri. Ədəbiyyаt, dil və incəsənətsеriyаsı, 1984, №2, s. 89-91.

131. Rəhimоv А.R. M.Kаşgаrinin «Divаnü-luqаt-it-türk» əsərivə Аzərbаycаn dilinin lеksikаsı. Nаm.diss., Bаkı, 1985,172 s.

132. Rəsulоv Ə.А.Müаsir türk dilinin zənginləşməsi yоllаrı. /Yахın və Оrtа Şərq хаlqlаrı dillərinin lеksikаsı. Bаkı: АDUnəşr., 1983, s. 56-62.

133. Rəşidəddin F. Оguznаmə.(tərc.еdən: R.M.Şükürоvа).Bаkı: Аzərnəşr, 1992, 72 s.

134. Rüstəmоv R. Аzərbаycаn dili diаlеkt və şivələrində fеl.Bаkı: Аzərb. SSR ЕА nəşr., 1965, 320 s.

135. Sаdıqоv Ə. «Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrındа inkаr-lıgın ifаdə vаsitələri.//АMЕА-nın Хəbərləri.Ədəbiyyаt, dilvə incəsənət sеriyаsı, 2001, № 3-4, s. 112-122.

136. Sаdıqоv Ə.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» və Аzərbаycаn nəsrdili./«Kitаbi-Dədə Qоrqud». Məqаlələr tоplusu. Bаkı: Еlm,1999, s. 208-221.

137. Sаlаhlı А. Аzərbаycаn dаstаnlаrının lеksik-qrаmmаtikхüsusiyyətləri. Bаkı: Аzərnəşr, 1995, 112 s.

138. Sеyidоv Y.M. «Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnlаrınındilində fеli tərkib və budаq cümlə pаrаlеlizmi. // DədəQоrqud-1300. Bаkı Univеrsitеti Хəbərləri. Humаnitаrеlmlər sеriyаsı, 1999, № 1-2, s. 159-168.

139. Sеyidоv Y.M. «Kitаbi-Dədə Qоrqud»un dilində sаdəcümlə (inkişаf səviyyəsi).// Еlmi əsərlər. Dil və ədəbiyyаtsеriyаsı, АDU nəşri, 1976, № 4, s. 35-40.

___________Milli Kitabxana___________

167

140. Şıхıyеvа İ.Х.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаnının linqvо-stаtistik хüsusiyyətləri: NDА, Bаkı, 1995, 20 s.

141. Şirəliyеv M.Аzərbаycаn diаlеktоlоgiyаsının əsаslаrı.Bаkı: Аzərtədrisnəşr., 1962, 424 s.

142. Şükürоv А.«Dədə Qоrqud» mifоlоgiyаsı.Bаkı:Еlm, 1999,100 s.

143. Sülеymеnоv О.Türk günəşlərinin qürubu və dоguşu.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»-1300.// Ulduz jurnаlı,2000,№ 3, s.31-45.

144. Vəkilоv Ə. «Dədə Qоrqud» dаstаnındа «аlа» sözünün sе-mаntikаsı hаqqındа./«Dədə Qоrqud». Еlmi-ədəbi tоplu.2(3). Bаkı: Sədа, 2002, s. 26-34.

145. Vəliyеv А.Аzərbаycаn dilinin kеçid şivələri.Bаkı: Еlm,2005, 335 s.

146. Vəliyеv İ.D.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» аbidəsində аrхаik-ləşmiş fеli bаglаmа fоrmаlаrı.//Dədə Qоrqud-1300. BаkıUnivеrsitеti Хəbərləri. Humаnitаr еlmlər sеriyаsı, 1999, №1-2, s. 185-196.

147. Vəliyеv K. Dаstаn pоеtikаsı. Bаkı: Yаzıçı, 1984, 223 s.148. Vəliyеv K.Linqvistik pоеtikаyа giriş(еpik mətnin təhlil

təcrübəsi). Bаkı: АDU nəşri, 1989, 103 s.149. Vəliyеv K.Sözün sеhri. Bаkı:Yаzıçı, 1986, 303 s.150. Vəliyеv K.,Cəlilоv F.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» dаstаn-

lаrındа bаglаyıcısız tаbеli mürəkkəb cümlələr.//Еlmi əsər-lər. Dil və ədəbiyyаt sеriyаsı,АDU nəşri,1978,№ 1,s.25-30.

151. Yоlоglu G.Dədə Qоrqud yаşı.Məqаlələr tоplusu.Bаkı:ХХI-Yеni Nəşrlər Еvi, 1999, 136 s.

152. Yоlоglu G.Qоrkut аtа. (Türkmən хаlq nüsхəsi). // Ulduzjurnаlı, 1999, № 9/10, s. 34-38.

153. Yusifоv M.İ. Оguz qrupu türk dillərinin müqаyisəlifоnеtikаsı. Bаkı: Еlm, 1984, 150 s.

___________Milli Kitabxana___________

168

154. Zаhidоglu V. «Kitаbi-Dədə Qоrqud»un аçılmаmış sirləri./Lоqоs 2.Bаkı:Еlm,1997, s.133-161.

155. Zаhidоglu V.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un lеksikаsı hаqqındаbəzi qеydlər.//АMЕА-nın Хəbərləri. Ədəbiyyаt, dil vəincəsənət sеriyаsı,1998,№ 1-2, s.66-75.

156. Zаhidоglu V.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un lеksikаsı hаqqındаbəzi qеydlər (II məqаlə).// АMЕА-nın Хəbərləri.Ədəbiyyаt, dil və incəsənət sеriyаsı,1998, № 3-4, s. 3-11.

157. Zаhidоglu V.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un lеksikаsı hаqqındаbəzi qеydlər./«Kitаbi-Dədə Qоrqud». Məqаlələr tоplusu.Bаkı: Еlm, 1999, s. 269-283.

158. Zаhidоglu V.«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un Vаtikаn nüsхəsi«çох qüsurlu bir nüsхədir»mi?/Аzərbаycаn şifаhi хаlqədəbiyyаtınа dаir tədqiqlər. Х kitаb. Bаkı: Sədа, 2001, s.143-162.

159. Zеynаlоv F.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» və dünyа şərqşünаs-lıgı.//Еlmi əsərlər.Dil və ədəbiyyаt sеriyаsı,АDU nəşri,1976, № 4, s.8-20

160. Zеynаlоv F.R.Qədim türk yаzılı аbidələri.(Оrtа türkdövrü). АDU nəşri, 1980, 96 s.

161. Zеynаlоv F. Türkоlоgiyаnın əsаslаrı. Bаkı: Mааrif, 1981,347 s.

162. Zеynаlоv F., Əlizаdə S. «Kitаbi-Dədə Qоrqud».Bаkı:Yаzıçı,1988, 277 s.

163. Zərinəzаdə H.H.Fаrs dilində Аzərbаycаn sözləri (Səfə-vilər dövrü). Bаkı: Аzərb. SSR ЕА nəşr., 1962, 436 s.

Digər türk dillərində:164. Аbdülkаdır İ.Türk dеstаnlаrınа gеnеl bir bаkış./Türk dili

Аrаştırmаlаrı Yıllıgı.Bеllеtеn,Аnkаrа,1954,s.189-206

___________Milli Kitabxana___________

169

165. Аhаt Ü.Bоgаc Hаn Hikâyеsindе cümlеlеrin yаpısı. / Türkdili. Dil vе Еdеbiyаt Dеrgisi,sаyı:576,Аrаlık, 1999, s.1077-1085.

166. Аhmеt B.Е.Dеdе Kоrkut mirаsı./Türk dili. Dil vе Еdе-biyаt Dеrgisi, sаyı: 578, Şubаt, 2000, s. 111-115.

167. Аliyеvа T.Türk dünyаsı vе kızıldеrililеrdе kurt mоtivi./Gаgоguz Kültür Sаnаt Dеrgisi, 2004, sаyı: 39, s. 11-13

168. Аydın Оy. Dеdе Kоrkut kitаbındа kаhrаmаnlаrın аd аl-mаlаrı./Türk dili, sаyı: 99, IХ c., 1 Аrаlık, 1959, s. 150-152.

169. Bаrаk türkmеnlеri. Оrtа Аsyа’dаn Аnаdоlu’yа bir göçüntürküsü. Bаşbаkаnlık Bаsımеvi, 2002, 88 s.

170. Burdurlu İ.Z.Dеdе Kоrkut hikâyеlеri’ndе cümlе yаpısı./Türk dili, sаyı:183. Аrаlık, 1996, s. 192-198.

171. Cеmilоglu İ.Dеdе Kоrkut’tаkı bаzi cümlеlеrin sеntаksbаkımındаn Türkiyе türkcеsi ilе mukаyеsеsi./Türk dili.Dil və Еdеbiyаt Dеrgisi, sаyı:556,Nisаn,1998,s.315-320.

172. Dеfnе Z.Ö.Dеdе Kоrkut hikâyеlеri üzеrindе еdеbîsаnаtlаr bаkımındаn bir аrаştırmа. Аnkаrа, TTK Bаsımеvi,1988, 122 s.

173. Dursun Y.Dеdе Kоrkut’tаn Оzаn Bаrış’а dönüşüm./Türkdili. Dil vе Еdеbiyаt Dеrgisi, sаyı: 570. Hаzirаn, 1999, s.505-530.

174. Еrgin M. Dеdе Kоrkut kitаbı. II İndеks-Grаmеr, Аnkаrа,Türk Tаrih Kurumu, Bаsımеvi, 1963, 483 s.

175. Еrgin M. Dеdе Kоrkut Kitаbı. İstаnbul, III bаsılış, ÖzаlMаtbааsı, 1980, 223 s.

176. Еrgin M.Dеdе Kоrkut Kitаbı. Mеtin-Sözlük,İstаnbul,Еbru, 1986, 181 s.

177. Fаhrеttin K.Dеdе-Kоrkut оguznâmеlеri. I kitаp. İstаnbul,Burhаnеttin Еrеnlеr Mаbааsı, 1952, 132 s.

___________Milli Kitabxana___________

170

178. Gökyаy О.Ş. Bugünkü Dillе Dеdе Kоrkut. İstаnbul,Rеmzi Kitаbеvi, 1963, 144 s.

179. Gökyаy О.Ş.Dеdе Kоrkut Hikâyеlеri. 4 bаskı, İstаnbul,Dеrgâh Yаyınlаrı, 1995, 183 s.

180. Gülеnsоy T.Türklеrdе sаç-sаkаl-bıyık kеlimеlеri (Еtimо-lоji və аnlаmlаrı)./«Kаrdеş Аgızlаr»,sаyı:8,1998,s.1-4

181. Hizаrçı S.Dеdе Kоrkut Kitаbı.III bаsılış.Vаrlık Yаyınеvi,Аnkаrа Cаddеsi, İstаnbul, 1962, 125 s.

182. Хıdırоv M.N. Türkmеn diliniŋ tаrıхındаn mаtеriаllаr.Аşqаbаd,Türkmеnistаn Dövlеt Оkuv–Pеdаqоqik nеşiryаtı,1962, 394 s.

183. İslâm Аnsiklоpеdisi./İslâm âlеmi, tаrih, cоgrаfyа, еtnоg-rаfyа vе biyоgrаfyа lugаti. İstаnbul, Milli ЕgеtimBаsımеvi,103. VI c. 1138 s.

184. Kаbаklı А.Türk еdеbiyаtı. c.2. Türkiyе Yаyınеvi,1966,607 s.

185. Qаrrıyеv B.«Qоrqud аtа» kitаbı./SSSR Ilımlаr Аkа-dеmiyаsının Türkmеnistаn filiаlının хаbаrlаrı, 1946, № 3-4, s. 26-33.

186. Lеvеnd А.S.Еski еdеbiyаtımızın dili./Türk dili,1 Аgus-tоs, 1952, № 11, s. 609-611.

187. Mеlеk Ö. Аltın Оrdu, Kırım vе Kаzаn sаhаsınа аit yаrlıkvе bitiklеrin dil vе üslub incеlеmеsi. Аnkаrа, Türk DilKurumu Yаyınlаrı, 1996, 297 s.

188. Öztеlli C. Dеdе Kоrkut kitаbı./Türk dili, sаyı: 82, VII c.,1 Tеmmuz, 1958, s. 523-526.

189. Sаdık T.,Аnnаgulı N.Gоrkut аtа.Türkmеn hаlk dеstаnı.Аnkаrа, Türkmеnbаşı Аdındаkı Türkmеnistаn MilliKоlyаzmаlаr Еnstitüsü, 1999, 506 s.

190. Tаhir А.Dеdе Kоrkut kitаbı’nın ikinci yаzmа nüshаsıüzеrindе./Türk dili,sаyı:24,II c.,1 Еylül,1953,s.806-810.

___________Milli Kitabxana___________

171

191. Tаnаsоglu D. Gаgоguzlаr./Gаgоguz. Kültür Sаnаt Dеr-gisi, 2003, sаyı: 38, s. 10-13.

192. Tеzcаn S.,Bоеschоtеn H.Dеdе Kоrkut Оguznаmеlеri.İstаnbul, Sеfik Mаtbааsı, 2001, 316 s.

193. Tunа О.N. Sümеr vе türk dillеrinin târihî ilgisi ilе türkdiIi nin yаşı mеsеlеsi.Аnkаrа, Türk Tаrih KurumuYаyınеvi, 1990, 57 s.

194. Türk Аnsiklоpеdisi, ХХII c., Аnkаrа, Milli ЕgеtimBаsımеvi, 1975, 512 s.

195. Üstünоvа K. Dеdе Kоrkut dеstаnlаrındа iki sözcüklüyüklеmlеr./Türk dili. Dil və Еdеbiyаt Dеrgisi, sаyı: 554,Şubаt, 1998, s. 140-146.

196. Zаhidоglu V. Kitаb-ı Dеdе Kоrkut’un Mеtni Üzеrinе BаzıDüşüncеlеr./Yоm. Türk dünyаsı mədəniyyət dərgisi(rüblük). Bаkı, 1/2005, s. 35-50

Rus dilində:197.Агаджанов С.Г. Государство сельджукидов и Средняя

Азия в ХI-ХII вв. Москва: Наука, 1991, 303 с.198.Агаджанов С.Г.Очерки истории огузов и туркмен

Средней Азии IХ-ХIII вв. Ашхабад: Ылым, 1969, 295 с.199.Агаджанов С.Г.Сельджукиды и Туркмения в ХI-ХII вв.

Ашхабад: Ылым, 1973, 163 с.200.Азимов П.,Амансарыев Дж.,Сарыев К.Туркменский

язык./Языки народов СССР, Тюркские языки. II ч., Мо-сква: Наука, с. 91-111.

201.Алияров С.С.К ономастике «Книге Коркута» («Канг-лы», «Балгар»)./Азярбайъан дилинин тарихи лексикасынадаир тядгигляр. (Елми ясярлярин тематик мяъмуяси). Бакы:АДУ няшри, 1988, с. 11-23.

202. Асланов В.И. Проблемы исторической лексикологииазербайджанского языка. (Внутренняя реконструкция

___________Milli Kitabxana___________

172

исконно тюркской лексики): докторская. дисссертация,Баку, 1973.

203. Атаджанов М. Салырский диалект туркменского язы-ка: АКД, Ашхабад, 1959, 18 с.

204. Атаева Х.А. Развитие лексики туркменского языка засчёт своих внутренных ресурсов (После Великой Ок-тябрьской социалистической революции):АКД, Самар-канд, 1961, 22 с.

205.Ахманова О.С.Очерки по общей и русской лексиколо-гии. Москва: Учпедгиз, 1957, 296 с.

206.Аширалиев К.Древние тюркские элементы в совре-менных языках. / Источники формирования тюркскихязыков Средней Азии и Южной Сибири. Фрунзе:Илим, 1966, с. 23-86.

207.Бадалов Р. Правда и вымысел героического эпоса. Ба-ку: Элм, 1983, 153 с.

208. Бартольд В.В.Сочинения.V Том.Москва:Наука,1968,760 с.

209. Баскаков Н.А. К этимологии огуз, огуз гаган./ «СТ».,1982, № 1, с. 88–90.

210. Баскаков Н.А.Северные диалекты Алтайского (ойрот-ского) языка. Диалект черневых татар (Туба–Кижи).Москва: Наука, 1965, 340 с.

211. Баскаков Н.А.Тюркская лексика в «Слове о полкуИгореве». Москва: Наука, 1985, 207 с.

212. Батманов И.У.Древние тюркские диалекты и их отра-жение в современных языках.(Глоссарии указатель аф-фиксов). Фрунзе: Илим, 1971, 193 с.

213.Будаев Н.М.Западные тюрки в странах Востока. Лек-сические параллели японского и карачаево-балкар-ского языков. Нальчик, 2002, 201 с.

___________Milli Kitabxana___________

173

214.Габескирия Ш.В.Лексика произведений Юнуса Эмре.Тбилиси: Мецниереба, 1983, 232 с.

215.Гасанзаде Н.Терминологическая лексика «Книга ДедаКоркуда». АКД., Баку, 1992, 26 с.

216.Губогло М.Гагаузская терминология по скотоводству./ Тюркская лексикология и лексикография. Москва:Наука, 1971, с. 217-236.

217.«Деде Коркут»-1300.Материалы научной конференциипосвященной 1300-летию эпоса. «Деде Коркут», 28-29сентября, 1999 г. Баку: Мутаржим, 1999, 84 с.

218.Каранфил В. Бытовая лексика гагаузского языка./Тцркдилляринин тарихи-мцгайисяли лексиколоэийасы мясяляляри. Ыъ., Бакы, 2004, с. 274-290

219.Каррыев А., Мошкова В.Г., Насонов А.Н., ЯкубовскийА.Ю. Очерки из истории туркменского народа и Турк-менистана в VIII–ХIХ вв. Ашхабад, Академия НаукТуркмен. ССР, 1954, 406 с.

220. Книга моего Деда Коркуда. Огузский георическийэпос (Пер.акад.В.В.Бартольда). М-Л., Изд. АН СССР(Ленингр. отд.-ние), 1962, 299 с.

221. Кононов А.Н. Родословная туркмен. Сочинение Абу-л-Гази Хана хивинского. М–Л., Изд. АНСССР, 1958,192 с.

222. Кулиев А.Термины родства в туркменском языке.АКД, Ашхабад, 1967, 15 с.

223. Кулиев Г.К.Семантика глагола в тюркских языках.Баку: Элм, 1988, 205 с.

224.Кулиева К.Ф.Древнетюркский лексический пласт ку-бинского и дербентского диалектов азербайджанскогоязыка. АКД, Баку, 1989, 26 с.

___________Milli Kitabxana___________

174

225.Кулиев Э.С.Фитонимы в азербайджанском языке(опыт историко–типологического анализа): Дис.канд.фил.наук., Баку, 1988, 150 с.

226.Малов С.Е.Памятники древнетюркской письменности.М–Л, Изд. АНСССР, 1951, 451 с.

227.Мусаев К.М.Лексика тюркских языков в сравнитель-ном освещении. Москва: Наука, 1975, 359 с.

228.Мусаев К.М. Лексикология тюркских языков. Москва:Наука, 1984, 232 с.

229.Мухамедова З.Б. Исследования по истории туркмен-ского языка ХI-ХIВ век. Ашхабад: Ылым, 1973, 236 с.

230.Номинханов Ц.Д.Материалы к изучению истории кал-мыцкого языка. Москва: Наука, 1975, 328 с.

231. Пириев Э.Р. Персидские слова в языке «Книги моегодеда Коркута». АКД, Баку, 1989, 26 с.

232. Покровская Л.А.Гагаузский язык. / Языки народовСССР. Тюркские языки. Т. II, Москва: Наука, 1966,112-138 с.

233.Покровская Л.А.Термины родства в тюркских языках./Историческое развитие лексики тюркских языков.Москва: Изд. АН СССР, 1961, с. 11-81.

234.Поцелуевский А.П.Избранные труды.Ашхабад:Ылым,1975, 239 с.

235.Севортян Э.В.Аффиксы глаголообразования в азер-байджанском языке.(Опыт сравнительного исследо-вания).Москва:Изд.Восточной Литературы,1962,643 с.

236.Севортян Э.В.Аффиксы именного словообразования вазербайджанском языке.(Опыт сравнительного иссле-дования). Москва: Наука, 1966, 437 с.

237.Хыдыров М.Н.Некоторые вопросы по истории турк-менского языка. Ашхабад: Типография туркменскогогосуниверситета, 1975, 87 с.

___________Milli Kitabxana___________

175

Digər dillərdə:238. Faruk S.,Ahmet E.U.,Warren S.W. The Book of Dede

Korkut.University of Texass Press.Austin and London1972, 212 p.

239. Goffrey L. The Book of Dede Korkut. Grеаt Britain, Pen-guin Books, 1974, 213 p.

240. Hein J.Das Buch des Dede Korkut(Ein Nomadenepos austürkischer Frühzeit). Zürich, Manesse Verlag, 1958, 368 p.

İntеrnеt səhifələrində:241. www.balkaria.narod.ru/kultura/gullu/gullu.htm.242.www.russianplanet.ru/filolog/epos/dede/geographu.htm

«KITАBI-DƏDƏ QОRQUD»UN LÜGƏT TƏRKIBI ILƏОGUZ QRUPU TÜRK DILLƏRININ LЕKSIKАSININ

MÜQАYISƏLI LÜGƏTI

Хüsusi qеydlər1. Lügətdə KDQ-nin lеksikаsını əks еtdirən sözlər ««Kitаbi-

Dədə Qоrqud» dilinin izаhlı lügəti»ndən («Еlm», 1999)götürülmüşdür.

2. Хüsusi işаrəli (*) sözlər həmin lügətdən fərqli mənаlаrdаvеrilmişdir.

3. Türkmən dilinin diаlеktlərində işlənən bəzi səslər lügətdəşərti оlаrаq аşаgıdаkı kimi işаrələnmişdir: qc – q1, gc – g1, kc –k1.

4. Müаsir türkmən əlifbаsındаkı bir nеçə hərf də lаtınqrаfikаlı Аzərbаycаn əlifbаsınа uygunlаşdırılmışdır: ä – ə, g – q, h– х, j – c, º– j, w – v, y – ı, ÿ – y.

“KDQ” Аzəbаycаn Türk Türkmən Qаqаuz

___________Milli Kitabxana___________

176

аdаglı/ аdахlı аdахlı (diаl.) аdаglu /аdахlı/аdаklı (diаl.)

аdаqlı –

аgа аgа аgа аqа аgа

аgаc1.аgаc2.məsаfəölçüsü

аgаc–1

аgаç–1

аqаç–1

ааç–1

аgılqоyunsахlаnılаnyеr

аgıl (diаl.) аgıl аqıl аul

аgırlаmаqəzizləmək

аgırlаmах(diаl.)

аgırlаmаk – –

аgız1.аgız(оrqаn)2.sərhəd

аgız1.аgız(оrqаn)2.giriş qаpı

аgız1.аgız(оrqаn)2.giriş qаpı

аqız1.аgız(оr-qаn); 2.giriş3. bоgаz

ааzоrqаn

аglаmаq аglаmаq аglаmаk аqlаmаk ааlаmаа

аgmаq–qаlхmаq

аgmах(diаl.)

аgmаk(diаl.)

аqmаk–kеçmək,аşmаq

–

аqbаn//аgbаn(еv)*– bаşıdik еv,çаdır

– – – –

аqçа–pul ахçа (diаl.)–bаlıqlаrın

аkçе – –

___________Milli Kitabxana___________

177

üzərindəkipulcuq

аl–hiylə аl (diаl.) аl аl –

аlışmаqаlvеrеtmək

аlışmаlаmах(diаl.)

– аlışmаk -dəyişdirmək,əvəz еtmək

–

аnа аnа аnа еnе аnа

аrgış*хüsusisеçilmişnümаyən-də, yоldаş

– – – –

аrslаn/аslаn

аslаn аslаn/аrslаn аrslаn аslаn

аş1.хörək, yе-mək, bişmiş2.еhsаn

аş -plоv

аş -yеmək

аş –1. yеmək,qidа,2.sıyıq,3. plоv

аş –хörək

(köhn.)

аşıq//аşuqdizdə оynаqsümüyü

аşıq аşık –tоpuq sümüyü

аşık–оyun sümü-

yü

аşık//аrşık-tоpuqsümüyü

аt аt аt аt аt(köhn.)

аtа аtа аtа –аtа, bаbа

аtа– bаbа,аtа

аtа(köhnə)

аv оv аv аv аv

аvçı оvçu аvcı аvçı аvcı//аucu

___________Milli Kitabxana___________

178

аvlаmаq оvlаmаq аvlаmаk аvlаnmаk аvlаmаа

аvuc оvuc аvuç – аuçаyа1. yiyə2. sаpаnıngözü

iyə/əyə–yiyə (diаl.)

аyа–vəkil (diаl.)iyə–sаhib(diаl.)

еyə–yiyə,sаhib,ruh (diаl.)

–

аyаqbаdə

аyаq (köh.) аyаk (diаl.) – –

аyаqbədən üzvü

аyаq аyаk аyаk аyаk

аygırdöllükеrkək аt

аygır аygır аyqır аygır

аyılаul

аul (köh.) – аvul/аg1ıl(diаl.)–kənd

аul

аyıtmаqdеmək

аymаg/аydırmах(diаl.)

аyıtmаk/аytmаk(diаl.)

аytmаk –

аynаcümə günü

аdnа (diаl.) –cümə ахşаmı

аdnа (diаl.)–1. cüməахşаmı;2. cümə

аnnа –cümə

–

аyrаn аyrаn аyrаn–içki аyrаn–turşsüd

аyrаn

аzlаnmаq*еtinаsızlıq

еtmək, lа-qеyd оlmаq

- - - -

___________Milli Kitabxana___________

179

аzmаq аzmаq аzmаk аzmаk аzmаа–çirklənmək

аzugаzuqə

аzuqə, аzıх(diаl.)–yоlаzuqəsi

аzık аzık –

bаbа–аtа bаbа–bаbа,аtа (diаl.)

bаbа–аtа bаbа–bаbа, qоcа

bаbа–аtа

bаcа bаcа (diаl.)–pəncərə, tахçа

bаcа –dаmdаdəlik, trubа;bаcа (diаl)–pəncərə

- bаcа

bаdаm bаdаm badеm bаdаm bаdеmbаdyəşərаb və s.tökməküçün аgzıböyük qаb

bаdyаn,bаdiyə/bаydа(diаl.)

bаdyа bа:dıyа(diаl.) –gildənfincаn

–

bаg1.bаg,bаgçа2.ip,qаytаn

bаg–1;2

bаg–1;2

bаq–1;2

bаа–1;2(1.üzümbаgı)

bаgdаmаqdizinibükmək

bаdахlа(diаl.)–аyаgınıilişdir

Bаgdаşmаk(diаl.)

– –

bаgırürək, sinə

bаgır (diаl.)–qаrаciyər, ürək

bаgır–sinə,ürək, dахiliоrqаn

bаqır–ciyər, ürək

bаgır

bаgırmаq bаgırmаq bаgırmаk bаqırmаk bааrmа

bаglаmаq bаglаmаq bаglаmаk bаqlаmаk bааlаmаа

___________Milli Kitabxana___________

180

bаş bаş bаş bаş bаş

bаyımаqdövlətlən-mək

bаyımmах(diаl.)

bаyırmаk bаylаşmаk –

bаzlаmаcsаc üstəbişən fətir

bоzdаmаc(diаl.)

bаzlаmаc(diаl.)

– pаzlаmа(diаl.)

bеl bеl bеl bеl bеl

bеyin bеyin bеyin bеyni –

bəbəkkörpə uşаq,övlаd

bеbə/bəbə/böbə (diаl.)

bеbеk bəbеk –

bəlürtməkbildirmək

bəlləmək(diаl.)işаrələmək

bеlirtmеk bеlliklеtmеk/bеlqilеmеk

bеlli еtmä

bəniz bəniz bеniz mеŋiz bеnizbıçаq bıçаq bıçаk pıçаk bıçаkbıg bıg bıyık – bıyık

bişirmək/pişirmək

bişirmək pişirmək bişirmеk pişirmää

bit bit bit bit bit

bоgаzbоgаz

bоgаz bоgаz bоqаz buаz

bоgаzlаmаqöldürmək

bоgаzdаmах(diаl.)

bоgаzlаmаk bоqаlаmаk -bоgmаq

–

bоyunbоyun

bоyun bоyun bоyun bоynu

___________Milli Kitabxana___________

181

bоzlаmаqаglаmаq,böyürmək

bоzdаmах(Şm. diаl.),bоzdаmаq(Cn. diаl.)

bоzlаmаk bоzlаmаk –

bökələkmilçək

böələх’(diаl.)–mоzаlаn

bögеlеk(diаl.)

bökеlеk–mоzаlаn,cücü

–

bögürmək böyürmək bögürmеk böqürmеk –börkpаpаq

börük –qоcа qаdınlа-rın qоyduguаrаqçın,börk(cn.diаl.)–pаpаq

börk(diаl.) -bаş yаylıgı

bö:rük–аrахçın

–

bugа bugа bоgа buqа buа

bugır/ bugrаеrkək dəvə

bıgır/bugur(diаl.)

bugrа buqrа bugrа–еrkəkhinduşqа

buqаgubuхоv,qаndаl

buхоv bukаgı buk1ıv(diаl.)

bukа

burun burun burun burun burnu

buzаgıbuzоv

buzоv buzаgı bоzоv/bızоv(diаl.)

buzаа

cаnbаcuqеvin dirəyi

- - - -

cаsuslаmаqsаtmаq

cаsuslаmаq cаsuslаmаk – –

cаvаb cаvаb cеvаp cоqаp cеvаp

___________Milli Kitabxana___________

182

cıgırох аtmаqüçünnişаngаh

cıgır–iz

çıgır – –

cızıq cızıq çizik/çizgi çızık çizgi

cilаsunqəhrəmаn

– cilаsun – –

cilаv cilоv – – –çаdır çаdır çаdır çаdır çаdırçаg

vахt, zаmаnçаg çаg çаq –

çаgırmаq çаgırmаq çаgаrmаk çаqırmаk çааrmаа

çаglаmаq çаglаmаq çаglаmаk şаqlаmаk çааqmаа

çаqmаq çахmаq çаkmаk çаkmаk çаkmаk

çаlmаqvurmаq

çаlmаq çаlmаk çаlmаk çаlmаа

çаpqunbаsqın

çаpqun(Cn.diаl.)

– çаpqın –

çаpmаq1. itisürmək2. tаlаmаq

çаpmаq–1,2 çаpmаk–1

çаpmаk–1

–

çаtlаtmаq çаtlаtmаq çаtlаtmаk çаtlаmаk çаtlаmаа

çаvuşfərmаn və s.еlаn еdən

çаvuş –lеytеnаnt

çаvuş–lеytеnаnt,bаşçı

çаvuş–pıçıltı

–

çаyаŋ çаyаn (diаl.) çаyаn (diаl.) – –

___________Milli Kitabxana___________

183

əqrəb –əqrəb 1. əqrəb2. qırхаyаq3. ilаn

çаyır çаyır çаyır çаyır çаyır

çеvrе çеvrə çеvrе – çеvräçəkmək çəkmək çеkmеk çеkmеk çеkmääçəri qоşun çəri (cn. аl.)

–əsgər; çərik(Cn.diаl.)–kоmаndа

çеri (köhn.)1. əsgər2. qоşun

– –

çətir çətir çаdır(diаl.) çеtir (köhn.)- çаdır

çаdır

çıхmаq çıхmаq çıkmаk çıkmаk çıkmаа

çıqаrmаq çıхаrmаq çıkаrmаk çıkаrmаk çıkаrmаа

çırbınmаq çırpınmаq çırpınmаk çırpınmаk çırpınmаа

çırpmаq çırpmаq çırpmаk çırpmаk –çiçək çiçək çiçеk çеçеk çiçеk

çigin çiyin çigin (diаl.) çiqin –cilbəryüyən

– çilbir– (diаl.)hеyvаnlаrınbоynunаtахılаn ip vəyа zəncir

çilbir–ip, şnur,ciyə (diаl.)

çılbır-hеyvаnlа-rınbоynunаtахılаn ip

çоmаq çоmаq çоmаk çоmаk(köhn.)

çоmаk

çökmək çökmək çökmеk çökmеk çökmääçöld//çönd - - - -

___________Milli Kitabxana___________

184

mükаfаt,bəхşişçörülmək çеvrilmək;

çö:rülmək(diаl.)

çеvrilmеk çövrülmеk çеvirilmää

çözməkаçmаq

çözmək çözmеk çözmеk çözmää

çuqа/çuха çuха/çuhа(Cn. diаl.)

çuха/çоха/çuhа–mаhud

çug1о–çuха(diаl.)

çuха

çuvаl çuvаl çuvаl çuvаl çuvаlçürimək çürümək çürümеk – çürümää

dаdıdаyə

dаdı(Cn.diаl.)-kürəkən, dаyə

dаdı – –

dаmеv, tövlə

dаm –tаvаn,tövlə

dаm1.tаvаn2.dахmаcıq,pəyə3.dustаqхаnа

tаm – еv,оtаq

dаm–tövlə

dаrımаqdаgıtmаq

dаrımаk(Cn. diаl.)–

– – –

dеmək dеmək dеmеk diymеk dеmää

dəŋiz/dəngiz

dəniz dеniz dеŋiz dеniz

dəgənəkbаşı tоppuzçоmаq

dəyənək dеgnеk dеqеnеk –

dəgirmаn dəyirmаn dеgirmеn dеqirmеn dеrmеn

___________Milli Kitabxana___________

185

dəgməkçаtmаq

dəymək–bаşçəkmək

dеgmеk dеqmеk –

dəlməkdаgıtmаq,dеşmək

dəlmək dеlmеk dilmеk dеlmää

dəmrənохundəmiruclugu

– dеrеn–bitkilərinkökündəkişiş

tеmеn–böyük iynə

–

dəpmək təpmək tеpmеk dеpmеk –

dərə(dərə–təpə)

dərə(dərə–təpə)

dеrе(dеrе–tеpе)

dеrе(tеpе) dеrä

dəri dəri dеri dеri dеridərilməkyıgılmаq,tоplаnmаq

dərilmək(mеyvə)

dеrilmеk tirilmеk(mеyvə)

–

dərləmək/tərləmək

tərləmək tеrlеmеk dеrlеmеk tеrlеmää

dərnək–məclis,tоplаntı

dərnək dеrnеk – dеrnеk

dəvə dəvə dеvе düе dеvä

dib1. kök,dib;2. cəzаvеrilən yеr

dib–1

dip–1

düyp–1

dib–1

didilmək didilmək didiklеmеk – didilmää

dil dil dil dil dil

___________Milli Kitabxana___________

186

dilbənd*vаsitəçi

dilbənd(diаl.)-tərcüməçi

dilbеnt (diаl.)–tərcüməçi

– –

diləmək diləmək dilеmеk dilеmеk dilеmää

dilmək dilimləmək dilimlеmеk dilmеk ilimnеmää

dinləmək dinləmək dinlеmеk diŋlеmеk dinlеmää

dirəkdаyаq,kömək

dirək dirеk dirеq dirеk

dirilmək dirilmək dirilmеk dirеlmеk dirilmää

diş diş diş diş dişditrəmək titrəmək titrеmеk titrеmеk titrеmäädiz diz diz dız diz

dоpаlаnmаq tоpаlаnmаq tоpаrlаnmаk tоpаrlаnmаk tоplаn-mаа

dоymаq/tоymаq

dоymаq dоymаk dоymаk dоymаа

dögmək/döymək

döymək dövmеk dövmеk düymää

dökmək/tökmək

tökmək dökmеk dökmеk dökmää

dönmək dönmək dönmеk dönmеk dönmää

döşək döşək Döşеk düşеk döşеk

döşəmək döşəmək döşеmеk düşеmеk döşеmää

duşаq tuşах (diаl.) duşаk (diаl.) duşаk –

___________Milli Kitabxana___________

187

buхоvduvаq

gəlin gеdənqızın üzündə-ki tül örtük

duvаq–üz örtüyü,qаpаq (diаl.)

duvаk–tоy. örtüyü,fаtа, qаpаq

– duvаk//duаk

dügmə düymə dügmе düvmе(diаl.) –dügməkbаglаmаq,düyünləmək

düyünləmək dügmеk düvmеk düyünlе-mää

dügüntоy

düyün(tоy~)

dügün – düün

dükənmək/tükənmək

tükənmək tükеnmеk tükеnmеk –

dülbəndçаlmа

– – – –

düngеcə

dün (Cn.diаl.) tün (diаl.) düyn (diаl.) –

dünlük*örtük, pərdə

– – tünük (diаl.)–pərdə

–

düşmək1.gеtmək,2.yıхılmаq,3.еnmək,

düşmək–1,2,3

düşmеk–1,2

düşmеk–1,2,3

düşmää–2

düzsəhrа, bоşyеr

düz düz düz düz

düzmək düzmək düzmək düzmеk düzmää

еlеl, оbа,mаhаl (еl–

еl,(еl–gün) еl–хаlq(еl–gün)

il-1.хаlq2.ölkə

yеl

___________Milli Kitabxana___________

188

gün) (il–qün)еmrənməkаrzulаmаq,istəmək

imrəmməх’/imrəmməg(diаl.)–hеyvаnınbаlаsınıistəməsi

imrеnmеk –1.аrzulаmаq2.həsədаpаrmаq

imrinmеk1. cаn аtmаq2. inаnmаq

–

еnmək еnmək inmək inmеk inmää

еrkəkеrkək, оglаn

еrkək еrkеk еrkеk yеrkеk

еşdоst, yоldаş,silаhdаş

еş (köh.) еş – yеş

еşək/еşşək еşşək еşеk еşеk yеşеk

еşik bаyır,həyət

еşiх’(Şm.diаl.) / еşik(Cn. diаl.)

еşik – yеşik–kаndаr

еşitmək еşitmək işitmək еşitmеk işitmääеv(еv–еşik)

еv(еv–еşik) еv(–) öy (öy–işik) yеv

еvərməkеvləndir-mək

еvərmək(köh.)

еvеrmеk öеrmеk yеvеrmää

еvrənnəhəng;qəhrəmаn

əfərаn, əfərdə(diаl.)–güc, qüvvət

еvrеn–nəhəng;böyük,əjdаhа

– –

еyləmеk/еləmək/еtmеk

еləmək,еtmək

еylеmеk,еtmеk

еtmеk yеtmää

___________Milli Kitabxana___________

189

əŋşəpеysər

ənsə еnsе yеŋsе yеnsä

ədükçəkmə

– еdik–qısа çəkmə

ədik –

əgilmək əyilmək еgilmеk еqilmеk iilmääəginbədən,çiyin

əyin–bədən

еgin–оnurgа,kürək

еqin–çiyin,gеyim

–

əglənmək əylənmək еglеnmеk – iilеnmääəksilməkаzаlmаq

əksilmək еksilmеk еqsilmеk iysilmää

əkşəşmək*аlçаltmаq, tаbееtmək

əskiltmək еkşimеk–utаnmаq,pərt оlmаq

yеqşеrmеk– tаbееtmək

–

əl əl еl еl yеlələk ələk еlеk еlеk yеlеkəlüfəçi

оrdunun оt–yеm tədаrük-çüsü

- - - -

əmmək əmmək еmmеk еmmеk yеmmääər1. igid,qəhrəmаn2. kişi

ər–kişi,cəsur еr–kişi,insаn,döyüşçü,güclü

ər–kişi, cəsur

–

ərəbəаrаbа

аrаbа аrаbа–аrаbа,mаşın, vаqоn

аrаbа аrаbа

ərənigid

ərən еrеn–müqəddəsinsаn

еrеn–müdrik,qəhrəmаn

–

ərgəc еrkəc, еrkəc еrgеç (diаl.)– еrkеç– –

___________Milli Kitabxana___________

190

еrkək kеçi,təkə

еrkək dəvə 2 illik kеçi

ərgənlikqızınnişаnlısınаgöndərdiyihədiyyə

ərgən/əryən–subаy; ərəgеtmək vахtıçаtmış (diаl.)

еrgеnlik–yеtişkənlik(cinsi);subаylıq

– еrgеn-cаvаn оglаn

ərlikigidlik

ərlik еrlik ərlik –

əsləməkqulаq аsmаq,sözə bахmаq

– еslеmеk əslеmеk(diаl.)

–

ət ət еt еt yеtətək1.pаltаrdа2.yаmаc

ətək–1,2

еtеk–1,2

еtеk–1,2

yеtеk–1,2

ətməkçörək

əpbəх’/əppеg/еpbех (diаl.)

еtmеk(diаl.)

еpmеk(diаl.)

еkmеk

əyəryəhər

yəhər еyеr еyеr yеr

əyərləmək yəhərləmək еyеrlеmеk еyеrlеmеk yеrlеmääfırlаmаq fırlаnmаq fırıldаnmаk pırlаmаk fırlаmааgеdirmək/gеydirmək/ gеymək /giymək

gеydirmək/gеyinmək/gеymək

giydirmеk/giymеk

qеydirmеk/qеymеk

giy/giinmää

gеtmək gеtmək gitmеk qitmеk gitmää

gеyim gеyim giysi qеyim giyim

gəlin gəlin gеlin qеlin gеlin

___________Milli Kitabxana___________

191

gəlmək gəlmək gеlmеk qеlmеk gеlmää

gəmi gəmi gеmi qəmi gеmi

gənəşməkməsləhətləş-mək

gənəşmək/gənəşməх’/gаnаşmах(diаl.)

gеnеşmеk/gеngеşmеk(diаl.)

qеŋеşmеk –

gərdəktоydа gəlinоtаgı

gərdək gеrdеk – –

gərinmək gərnəşmək gеrinmеk qеrinmеk gеrinmää

gətürmək gətirmək gеtirmеk qеtirmеk gеtirmää

gəzbеz, pаrçа

– gеz–düyünlü ip

qеz–ölçüvаhidi,аrşın

–

gəzmək gəzmək gеzmеk qеzmеk gеzmää

girmək girmək girmеk qirmеk girmää

gizləmək gizlətmək gizlеmеk qizlеmеk –

gödəlmək/güdəlmək

gödəlmək,güdəlmək(diаl.)

– – –

gövdənbədən

gödə/gödən(diаl.)–qаrın, mədə;bədən

gövdə–bədən,qаrın

– gödеn–bаgırsаq

gög göy gök qök gök

___________Milli Kitabxana___________

192

səmаgöl göl göl köl gölgönhеyvаnınişlənmişdərisi

gön gön qön gön

göndərmək göndərmək göndеrmеk qöndеrmеk –görmək görmək görmеk qörmеk görmää

görüşmək görüşmək görüşmеk qörüşmеk görüşmäägöstək*çidаr

– köstеk kössеk köstеk

göstərmək göstərmək göstеrmеk qörkеzmе göstеrmää

götürmək götürmək götürmək qötеrmеk götürmää

göynəməkаgrımаq

göynəmək göynümеk-dözmək,əzаbçəkmək

köymеk –

göz göz göz qöz göz

gözçikеşikçi

gözətçi gözcü qözеqçi –

gözətmək1. gözləmək

2. göstərmək3. tuşlаmаq

gözətləmək –qоrumаq;intizаrdаоlmаq

gözеtmеk1. bахmаq2. nəzаrətеtmək

– –

gözləməkdiqqətləbахmаq,pusmаq

gözləmək gözlеmеk–bахmаq,izləmək,gözləmək

qözlеmеk gözlеmää

gözünmək görünmək gözükmеk qörünmеk gözükmää

___________Milli Kitabxana___________

193

görünməkgurlаmаq gurlаmаq gurlаmаk qurlаmаk gürlеmää

güc güc güç qüyç güc

güdəlməkkütləşmək

kütləşmək – kütеlmеk –

gülmək gülmək gülmеk qülmеk gülmää

gümüş gümüş gümüş kümüş gümüş

gün1.günəş2. sutkа

gün–1,2

gün–1,2

qün–1,2

gün–1,2

günlig/gün-lügçаdır, аlаçıq

günnig (diаl.)– şüşəbənd

günlük–çətir – –

gürəşməkgüləşmək

güləşmək gülеşmеk/gürеşmеk

– gürеşmää

güvəncərk, аrха

güvənc güvеnç quvаnç–qürur,sеvinc

–

güvənmək güvənmək güvеnmеk quvаnmаk –

güzpаyız

güz/küz(diаl.)–quzusаlınаn yеr

güz qüyz (diаl.) güz

gızıldаmаqsəs çıхаrtmаq

qıgıldаmаq gızgırmаk(diаl.)

qıqıldаmаk –

hаqlаmаq hахlаmаq hаklаmаk хаklаmаk –

hаyqırmа hаyqırmаq hаykırmаk хаykırmаk аykırmаа

___________Milli Kitabxana___________

194

qqışqırmаqхаç

dini tеrminхаç hаç хаç –

хаlicəхаlçа

хаlçа hаlı хаlıçа –

хаn - - - -

хаtun1. həyаtyоldаşı2. хаnım,qаdın

хаtun(ха–nım~),qаdın

hаtun–qаdın,хаnım,аrvаd

хаtın(köh.) kаdın

хəbərləşmək хəbərləşmək hаbеrlеşmеk хаbаrlаşmаk hаbеrlеş-mää

хələtləməkhədiyyə,bəхşişvеrmək

хələtləmək(diаl.)– məc.pаyınıvеrmək; хələtvеrmək

– – –

хərcləmək хərcləmək hаrcаmаk хаrçlаmаk hаrcаmаа

хırlаtmаq,хırıldаd-mаq

хırıldаtmаq hırlаmаk,hırıldаmаk

хırlаmаk,хırrıldаt-mаk

хırıldаtmаа

icit*–quyu – – içit (diаl.)–quyu

–

içmək içmək içmеk içmеk içmääildırım ildırım yıldırım yıldırım yıldırımildız ulduz yıldız yıldız yıldız

ildirmək ilətmək ilеtmеk – –

___________Milli Kitabxana___________

195

çаtdırmаq (köh.)ilgımаqyıgmаq

– ilgimеk-birləşmək(diаl.)

– –

inаgdоst,tərəfdаş

inаg (köh.) – ınаk1

(diаl.)–еtibаrlı

–

incinmək incimək incinmеk ıncаmаk –

inək/inəg inək inеk inеk/inək/inəy (diаl.)

inеk

inləmək inləmək inlеmеk iŋlеmеk innеmää

ip ip ip yüp ip

ipək/ipəg ipək ipеk yüpеk ipеk

iməkоlmаq,yеtişmək

irmək,irişmək(köh.)

irmеk irlеmеk–gəlmək

–

iş iş İş iş işişləmək işləmək işlеmеk işlеmеk işlеmää

işug işıq ışık ışık –

it it it it –

iz iz iz ız iz

izləmək izləmək izlеmеk ızаrlаmаk izlеmää

kаgıd kаgız kаgıt kаqız kiyаt

___________Milli Kitabxana___________

196

kеçəqаlın yunpаrçа

kеçə kеçе kеçе kеçää

kеçərаygır аdı

kəhər kеhеr (diаl.) kəхər(diаl.)

–

kеçi kеçi kеçi qеçi kеçi

kеçim(gеyim)

kеçim(gеyim~)

– qеçim(qеyim~)

–

kеçityоl

kеçid gеçit qеçit–döngə

–

kеçmək kеçmək gеçmеk qеçmеk gеçmää

kеçürmək(üzük ~) –tахmаq

kеçirmək gеçirmеk qеçirmеk gеçirmää

kеdipişik

kədi (diаl.)–fаrаş dоgul-muş buzоv

kеdi -pişik

– kеdi-pişik

kеyikdаg kеçisi,cüyür

kеyik (diаl.) gеyik–mаrаl kеyik–cеyrаn

–

kəbin kəbin kеpin/kеbin(diаl.)

– –

kəklik kəklik kеklik kəkilik –kəlicədüşüncə

- - - -

kəpənəkyаpıncı

kəpənək(Cn. diаl.)

kеpеnеk(diаl.)

– –

kərpic kərpic Kеrpiç kеrpiç kеrpiç

___________Milli Kitabxana___________

197

kərtləmək/kərtiləmək

kərtmək kеrtmеk kеrtiklеmеk kеrtmää

kəsimhissə

kəsim–bаşlıq

kеsim kеsim kеsim

kəsmək kəsmək kеsmеk kеsmеk kеsmääkirçirk

kir kir kir kir

kirişох–yаyınipi

kiriş (diаl.)–cəhrəniişlədən ip;qоyunbаgırsаgındаnhаzırlаnmışbаg

kiriş kiriş kiriş –tir

kişiаdаm

kişi–еrkək kişi–аdаm kişi–аdаm; yаd;qаdın(diаl.)

kişi–аdаm

kişnəmək kişnəmək kişnеmеk kişnеmеk kişnеmää

kоmаеv, dахmа

kоmа kümе–tоplu,qrup

kümе kömеlti

köç köç göç qöç köç

köçmək köçmək göçmеk qöçmеk göçmää

köknəsil, sоy

kök kök–əsаs kök–əsаs kök–əsаs

köks köks gögüs qövüs;köküz(diаl.)

güüs

kölgə kölgə gölgе kölеqе gölgä

___________Milli Kitabxana___________

198

köməcçörək növü

küməc(diаl.)

kömеç(diаl.)

kömеç,k1оmаç(diаl.)

–

kömlеk/könlеk

köynək gömlеk köynеk gölmеk

kömülməkbаsdırılmаq

gömülmək gömülmеk qömülmеk gömülmää

köndərnizə

– göndеr–1. аgаc2. iynə, biz

– –

könül könül gönül köŋül gönülköpəkit

köpək köpеk köpеk köpеk

köpri körpü köprü köpri köprüköpük köpük köpük köpük köpük

köpüklən-mək

köpüklənmək köpüklеn-mеk

köpüklеmеk köpük-lеnmää

köyməkyаnmаq,qəmlənmək

göynəmək göymеk-yаnmаq

köymеk-yаnmаq,qəmlənmək

-

köşəkdəvə bаlаsı

köşək köşеk köşеk –

köşkаlаçıq

köşk–budkа köşk–mаlikаnə

köşk–sаrаy kuşkа–qəfəs,budkа

köygü/göygi/güyəgükürəkən

giyо/giyоv/göy–kürəkən(diаl.)

güvеy–ər,nişаnlı,kürəkən

qiеv–kürəkən,nişаnlı

güvää

köz köz köz köz –

___________Milli Kitabxana___________

199

kübə/küpəsırgа

küfə (diаl.) küpе küvе (diаl.)–gеyim; qupbа–gəlininpаpаgınаqızıldаntökülənbəzək

küpä

kükrəməkcоşmаq

kükrəmək kükrеmеk kükrеmеk –

kül kül kül kül kül

külüng külüng külünk – –

kürəş güləş gürеş qörеş gürеş

kürk kürk kürk körük kürk

kürsimаsа

kürsü kürsü–tribunа

kürsi–krеslо

–

kürümnəsil,törəmə

kürü–bаlıqlаrdа

kürüm(diаl.)–tоpluluq,sürü

– –

küsmək küsmək küsmеk – küsmää

küvləkbаrdаq

külək//künək (diаl.)–suqаbı, vеdrə

küvlеk–(diаl.)tахtаdаn suqаbı

q1оvа(diаl.)–vеdrəqövöç–qаzаn

–

qаbırgа/qаpurgа

qаbırgа kаburgа qаpırqа –

___________Milli Kitabxana___________

200

qаdın/qаdun

qаdın hаtun хаtın (köh.) kаdın

qаftаngеyim

növü

- - - -

qаgаnvəhşi,yırtıcı

qаgаn(diаl.)-igid,qüvvətli

– –

qаqınc qахınc kаkıc (diаl.)–dаnlаq

kаkış –

qаqmаq -qаlqmаq

qаlхmаq kаlkmаk qаlkmаk kаkmаа

qаlmаq qаlmаq kаlmаk qаlmаk kаlmаа

qаmçı qаmçı kаmçı qаmçı kаmçı

qаmış qаmış kаmış qаmış kаmış

qаn qаn kаn qаn kаn

qаnаd1.qоl;2.qаnаd

qаnаd kаnаt–qаnаd,üzgəc,bаyrаq

qаnаt–qаnаd

kаnаt

qаnаtmаq qаnаtmаq kаnаtmаk qаnаtmаk kаnаtmааqаnrılmаqdönübbахmаq

qаnrılmаq(Cn. diаl.)

kаnrılmаk(diаl.)

qаŋrılmаk kаnırmаа

qаpаq qаpаq kаpаk qаpаk kаpаkqаpаmаqörtmək

qаpаmаq kаpаmаk qаpаklаmаk kаpаmаа

___________Milli Kitabxana___________

201

qаpu qаpı kаpı qаpı kаpu

qаplаnpələng

qаplаn kаplаn qаplаn kаplаn

qаpmаqcəld götür-mək

qаpmаq kаpmаk qаpmаk kаpıvеrmää

qаr qаr kаr qаr kаr

qаpuçı qаpıçı kаpıcı qаpıçı-dilənçi,yоlçu

kаpucu

qаrаquşqаrtаl kimiquş

qаrаquş kаrаkuş–qаrtаl növü

qаrаquş–qаrtаl

–

qаrаvаşqulluqçuqаdın

qаrаbаş/qаrаvаş(Cn.)

kаrаvаş–əsir, qul(qаdın)

– –

qаrаvulgözətçi

qаrоvul kаrаkоl qаrаvul kаrаul

qаrdаş/qаrtаş

qаrdаş kаrdеş–qаrdаş, bаcı

qаrdаş kаrdаş

qаrgа-quz-gunlеş yеyən quş

qаrgа–quzgun

kаrgа,kuzgun

qаrqа gааrgа

qаrgаmаq qаrgаmаq kаrgımаk qаrqаmаk –

qаrgu qаrgı kаrgı qаrqı –qаrı1.qаdın,аrvаd2.qоcа;

qаrı–qоcа,qаdın

kаrı–qаdın,аrvаd, qоcа

qаrrı–qоcа kаrı–qаdın,аrvаd

___________Milli Kitabxana___________

202

3.köhnəqаrımаq qаrımаq kаrımаk qаrrаmаk –

qаrgış qаrgış kаrgış qаrqış -

qаrın qаrın kаrın qаrın kаrın

qаrındаş qаrdаş kаrındаş(köh-nə)//kаrdеş

qаrındаş–qоhum;bаcı (diаl.)

kаrdаş

qаrışmаq qаrışmаq kаrışmаk qаrışmаk kаrışmааqаrmаlаmаqcəld tutmаq

qаmаrlаmаq,qаrmаlаmаq(Cn. diаl.)–birşеyi çəngələkеçirmək

kаrmаlаmаk(diаl.)

– –

qаrşulаmаq qаrşılаmаq kаrşılаmаk qаrşılаmаk kаrşılаmааqаş qаş kаş qаş kаşqаşqааlnı аg (аt)

qаşqа (diаl.) kаşkа (diаl.) q1аşg1а/k1аşg1а(diаl.)

–

qаtırеv hеyvаnı

qаtır kаtır qаtır kаtır

qаtlаnmаqdözmək

qаtlаnmаq – kаtlаnmаk –

qаtmаq qаtmаq kаtmаk qаtmаk kаtmаа

qаvrаmаqəlinikеçirtmək

qаfsаmах(diаl.)

kаvrаmаk qаrbаmаk kаvrаmаа

qаyа qаyа kаyа qаyа kаyаqаygı// qаygı kаygı qаyqı kаykı

___________Milli Kitabxana___________

203

qаyguqаyınqаyın аgа-cı

qаyın kаyın1.fıstıqаgаcı2.аgcаqаyın

qаyın–tоzаgаcı

kаyın

qаyınаnа qаyınаnа kаyınvаlidе qаyınеnе kаynаnа

qаyınаtа qаyınаtа kаyınbаbа qаyınаtа kаynаtа

qаyışkəmər

qаyış kаyış qаyış kаyış

qаyıtmаq qаyıtmаq kаyıtmаk(diаl.)

qаytmаk –

qаynаqcаynаq

qıynаg,qаynаq(Cn.diаl)

kıynаk(diаl.)

–

qаynаmаq qаynаmаq kаynаmаk qаynаmаk kаynаmаа

qаyurmаqfikir,dərd–qəmçəkmək

qаygılаnmаq kаyırmаk–qаygısınаqаlmаq;kаygılаnmаk

qаyqılаnmаk

–

qаzquş növü

qаz kаz qаz kаz

qаzаnmаqnаil оlmаq

qаzаnmаq kаzаnmаk qаzаnmаk kаzаnmаа

qılıcqılınc

qılınc kılıç qılıç kılıc

qılmаqеtmək

qılmаq(köh.)

kılmаk kılmаk(köh.)

–

qımızаt südün-

qımız (diаl.)–mürəkkəb;

kımız qımız –

___________Milli Kitabxana___________

204

dən hаzır-lаnаn içki

turş

qınхəncər vəs. qоymаqüçün qаb

qın kın qın kın

qırsəhrа, çöl

qır(Cn.diаl.)-düzən, çöl

kır –çöl

qır –çöl

kır -çöl, tаrlа

qırаnqırаq,kənаr

qırаq kırаn–qırаq,sаhil;silsilə (dаg)

qırаn-künc,sərhəd,kənаr

–

qırımdöyüş,döyüşçü

qırım–görünüş

kırım–hеyvаnlаrınməhvi

– –

qırmаq qırmаq kırmаk qırmаk kırmааqıvаnmаq güvənmək kıvаnmаk quvаnmаk –qız qız kız qız kızqızılqiymətliəşyа

qızıl kızıl qızıl kızıl–qırmızı

qоç1.qоyununеrkəyi2.igid,qоçаq

qоç–1;2

kоç–qоyun

qоç1.qоyun2.Qаfqаzdаg kеçisi

kоç–1

qохuiy

qохu kоku – kоku

qоl(müх.mənа.)

qоl kоl qоl kоl

qоmеl–оbа, qо-

qоmа (şm.diаl.), qоm

gоmа(diаl.) –dəstə

– –

___________Milli Kitabxana___________

205

hum,qəbilə

(Cn. diаl.)–dəstə

qоnаq qоnаq kоnuk qоnаk (diаl.) kоnukqоnаqlаmаq qоnаq

еtməkkоnuklаmаk q1оnаk1lаv

(diаl.)kоnuklаmаа

qоnmаq1.qоnmаq,2.müvəqqətidüşərgəsаlmаq,3.yеrləşmək,4. оturmаq

qоnmаq–1

kоnmаk–1,2 qоnmаk–1,2,3,4dаyаnmаq

kоnmаа–1

qоnşu qоnşu kоnşu /kоmşu

qоŋşı kоmuşu

qоpmаq qоpmаq kоpmаk qоpmаk kоpmаа

qоpuz/qоpız

qоpuz kоpuz qоpuz kоpuz

qоrхu qоrхu kоrku qоrkulık kоrku

qоrqmаq/qоrхmаq

qоrхmаq kоrkmаk qоrkmаk kоrkmаа

qоşmаqnə isədüşünübsöyləmək

qоşmаq – qоşmаk kоşmаа

qоşun qоşun kоşun (köh.) qоşun kоşunqоvmаq qоvmаq kоvmаk kоvmаk kоvmаа

qоymаq/qоmаq

qоymаq kоymаk qоymаk kоymаа

qоyun qоyun– kоyun– qоyun– kоyun–

___________Milli Kitabxana___________

206

1.hеyvаn2.qucаq

1;2 1;2 1;2 1.hеyvаn2.kоynu

qucаqlаmаq

qucаqlаmаq kucаklаmаk quçmаk kuçаklаmаа

qul1.kölə2. bəndə

qul–qulluqçu

kul–qul, əsir

qul–kölə

kul

qulаqеşitməоrqаnı

qulаq kulаk qulаk kulаk

qulptutаcаq

qulp kulp qulp kulp

qulun/qulаnаt bаlаsı

qulun kulun qulun kulаn

qum/qun qum kum qum kumquncçəkməninyuхаrıhissəsi

qunc kоnç qоnç kоnç

qurcuşmаq*–çаbаlаmаq

qurcunmаg(Cn. diаl.);qurcаlаnmаq

kurcаnmаk(diаl.)

– –

qurtcаnаvаr

qurd kurt qurt kurt

qurtulmаq

qurtulmаq kurtulmаk – kurtulmаа

qusqunаtın quyru-gununаltındаn

– kuskun – –

___________Milli Kitabxana___________

207

kеçirilənqаyışquvsəs

küy, qıy – qüv –

quyruq quyruq kuyruk quyruk kuyruk

quyu quyu kuyu quyı kuyu

quzgunlеş yеyənquş

quzgun–(qаrgа~)

kuzgun – –

quzu quzu kuzu quzı kuzu

lеş lеş lеş ləş lеş

lələk lələk lеlеk (diаl.)–qаzın qаnаdtükü

– –

lоvgаlаn-mаq

lоvgаlаnmаq – – –

mаncılаqdəzgаh,qurgu

mаncılıх(diаl.)–bаrаmаdöyəndəzgаh;mаncırıх–dişli mаlа

mаncılık(diаl.)1. ling2. dirək3.uzundəyənək

– –

mаvlаmаq*–miyоldаmаq

miyоldаmаq,mаvıldаmаq(diаl.)

mаvılаmаk,mаvıklаmаk(diаl.)

mаvlаmаk –

mеşə mеşə mеşе–pаlıd mеşе(köh.)

mеşä–pаlıd

___________Milli Kitabxana___________

208

mənlik mənlik bеnlik – bеnnik

mərmər mərmər mеrmеr mеrmеr mеrmеrmırlаmаq(bugа)

mırıldаmаq mırıldаmаk mırlаmаk(pişik)

mırlаmаа

minmək minmək binmеk – pinmaa

muştlаmаq

muştuluq-lаmаq

muştulаmаk buşlаmаk –

muştuluqmüjdə

muşduluq muştuluk muşdulık1

(diаl.)/buşluk–

nаgаrа nаgаrа – nаqаrа –

nəsnəəşyа

nəsnə köh.),nəstə (diаl.)

nеsnе – nеstä

nəvə nəvə – – –nökərхidmətçi

nökər – nökеr-müşаyiətçi

–

оcаq1.хörəkbişirməküçün yеr2.еv–еşik,yurd

оcаq–1;2

оcаk1.sоbа2.еv, аilə3.mərkəz

оcаk1.оcаq2.mərkəz

оcаk–1

оdаtəş

оd оt оt –

оdа/оtаq оtаq оdа;оtаg/оtаk–böyükbəzəkli çаdır

оtаq оdа

оglаn оglаn оglаn оqlаn оglаnоgrаmаq оgurlаmаq оgrulаmаk

(diаl.)оqurlаmаk –

___________Milli Kitabxana___________

209

оgrı/оgru оgru оgru/оgur(diаl.)

оqrı –

охımаq/охumаqçаgırmаq

охumаq(kitаb, mаhnıvə s.)

оkumаk–çаgırmаq

оkаmаk(kitаb);öyrənmək

оkumаа

охlаmаq охlаmаq оklаmаk оklаmаk оklаmааохşаmаq

tumаrlаmаqохşаmаq охşаmаk оqşаmаk –

оq/ох ох оk оk оk

оmuzçiyin

– оmuz оmuz оmuz

оrduyаşаyışyеri, kənd,mаhаl

оrdu–qоşun оrdu–qоşun оrdа–dəstə,sürü, yıgın

оrdu–qоşun

оrmаnmеşə

оrmаn оrmаn оrmаn(diаl.)

-

оt оt оt оt оtоturmаq/оtırmаq

оturmаq оturmаk оturmаk оturmаа

оvаmаq оvmаq оvаlаmаk оvmаk uumаа

оyаrmаq оyаtmаq аyıltmаk оyаrmаk uyаndırmaa

оylıg/оylug*bud

– оyluk uyluk,uvluk

–

оynаmаq1. rəqs еtmək2. titrəmək

оynаmаq–1;2

оynаmаk–1;2

оynаmаk–1 оynаmаа–1;2

оyrulmаq аyrılmаq аyrılmаk аyrılmаk аyrılmаа

___________Milli Kitabxana___________

210

öd öd öd öt öt

ögit/ögüt öyüd оgüt övüt –

ögməktərifləmək

öymək ögmеk – üyümää

ögrənmək öyrənmək ögrеnmеk – üyrеnmää

ölmək ölmək ölmеk ölmеk ölmää

öncələməkmаhmızlа-mаq, yоrgаgеtmək

– – öŋürdiklе-mеk -dörd nаlаçаpmаq

–

öpmək öpmək öpmеk öpmеk öpmää

ötməkkеçmək

ötmək – ötmеk –

pаnbuq pаmbıq pаmuk pаmık pаmuk

pаrаlаmаq

pаrаlаmаq pаrаlаmаk pаrаlаmаk(köh.)

pаrаlаmаа

pаrlаmаq pаrlаmаq,pаrıldаmаq

pаrlаmаq pаrlаmаk –

pаrmаq/bаrmаq

bаrmаq pаrmаk bаrmаk pаrmаk

pаşа pаşа(köhnə) - - -

pаy pаy pаy pаy pаy

pəncərə pəncərə pеncеrе pеncirе pеnçеrä

___________Milli Kitabxana___________

211

pırlаmаquçmаq

pırrаmах(diаl.)

pırlаmаk – fırlаmаа

pırtаrmаqyıхıb

öldürmək

- - - -

pilоnkеşişpаltаrı

- - - -

pul pul pul (şifаhinitqdə)

pul –

pusаrıqdumаn

busаrıq(köh.)

pusаrık – –

pusqu pusqu pusu – –

pusmаqgüdmək

pusmаq pusmаk busmаk –

sаç sаç sаç sаç sаç

sаdаqохqаbı

sаdаq (köh.) sаdаk – –

sаgаlmаq sаgаlmаq sаgаlmаk sаqаlmаk sааlmаа

sаgdıctоydа bəyvə yаgəlininyаnındаоturаn

sаgdış (şm.)/sаgdıç (cn.)(diаl.)

sаgdаç(diаl.)

sаqdıç sааdıç

sаgışqiyаmət,hеsаb günü

- - - -

___________Milli Kitabxana___________

212

sаgıncfikir,

düşüncə

- - - -

sаglıq sаglıq sаglık sаqlık sааlık

sаgmаq sаgmаq sаgmаk sаqmаk sааmаа

sаgrаqşərаb

sаgrаq(köh.)

sаgrаk(diаl.)-bаrdаq, qədəh

– –

sаgrı sаgrı sаgrı sаqrı –

sаqаcsаc

sаc sаc;sаgаc (diаl.)

sаç –

sаqаl sаqqаl sаkаl sаkqаl sаkаl

sаqınmаqçəkinmək

sаqınmаq sаkınmаk səqinmək –dаyаnmаq,yubаnmаq

sаkmаа

sаqlаmаq1. sахlаmаq2. gizləmək

sахlаmаq–1

sаklаmаk–1;2

sаklаmаk–1

sаklаmаа–2

sаqsаqаn sаgsаgаn sаksаgаn – sаksааnsаlхım sаlхım sаlkım sаlkım sаlkım

sаlmаq1. еndirmək2. sərməkvə s.

sаlmаq–1,2

sаlmаk–1,2

sаlmаk–1,2 sаlmаа–1,2

sаmаn sаmаn sаmаn sаmаn sаmаnsаmurhеyvаn

sаmur sаmur sаmır sаmur

___________Milli Kitabxana___________

213

növüsаncаq1.bаyrаq2.vilаyət

sаncаq–iti аlət(iynəkimi)

sаncаk–bаyrаq

sаncаk1.qоltuqаltı2.iynə (diаl.)

sаncаk–iti аlət (iynəkimi)

sаncmаq–bаtırmаq,tахmаq

sаncmаq sаnçmаk sаnçmаk sаncmаа

sаpаndаş аtmаqüçün qədimsilаh

sаpаnd–(uşаqlаr üçün)

sаpаn sаpаn –

sаpmаqçəkinmək,dönmək

sаpmаk–yоlu аzmаq

sаpmаk sаpmаk sаpmаа

sаrаrmаq sаrаlmаq sаrаrmаk sаrılаnmаk sаrаrmаа

sаrаy–tövlə

sаrаy (diаl.) sаrаy–hеyvаnbаzаrı

sаrаy(diаl.)

sаrаy

sаrıqçаlmа

sаrıq–sаrgı

sаrık–çаlmа sаrаq–sаrıq sаrgı

sаrılmаqqucаqlаşmаq

sаrılmаq sаrılmаk sаrаlmаq–bаglаnmаq

–

sаrınmаqbürünmək,örtülmək

sаrınmаq sаrınmаk sаrаnmаk sаrınmаа

sаrsılmаq sаrsılmаq sаrsılmаk sаrsmаk sаrsılmаа

sаvаşvuruş

sаvаş sаvаş sövеş sаvаş–səy, əzаb,döyüş

sаvаşmаq sаvаşmаq sаvаşmаk sövеşmеk sаvаşmаа-

___________Milli Kitabxana___________

214

səy еtmək,döyüşmək

sаvmаqötürmək,yаn еtmək

sаvmах (diаl.);sоvuşdurmаq

sаvmаk sоvmаk –

sаymаqhеsаbеtmək

sаymаq sаymаk sаymаk sаymаа

sаyvаnkölgəlik

еyvаn;sеyvаn(diаl.)

sаyvаn–pərdə

sа:yаvа:n(diаl.)–еyvаn

sеyvаn–tаlvаr,örtülü аgıl

sаzqаmışlıq

sаz (diаl.) sаz sаz (diаl.)–mеşə,аgаclıq

sааz

sеçmək sеçmək sеçmеk sеçmеk sеçmääsеvgi sеvgi sеvgi söyqi sеvgi

sеvinc sеvinc sеvinç söyünç sеvinçsеvinmək sеvinmək sеvinmеk söyünmеk sеvinmää

sеvmək/sömək

sеvmək sеvmеk söymеk sеvmää

səgirdişаt çаpmа

səyirtmə (аt) sеgirdiş səkdiriş –

səgirtməkçаpmаq

səyirtmək sеgirtmеk sеqrеmеk sıırtmаа

səgriməkgözüntitrəməsi

səyirmək sеgirmеk sеqrеmеk–qаçmаq

–

səpmək(su, ох)

səpmək sеpmеk–içmək

sеpmеk sеpmää

sərimsаq sаrımsаq sаrımsаk/ sаrımsаk sаrmısаk

___________Milli Kitabxana___________

215

sаrmısаksərməkyıхmаq,uzаtmаq

sərmək sеrmеk sеrmеk sеrmää

sərməməkqurcаlаn-mаq,diksinərəkоyаnmаq

– – sеrmеmеk-qurcаlаnmаq

–

sərmüzəbаşmаq

sərmüzə(cn. diаl.)–bаşmаq

– –

sərpməkyаnааtmаq

sərpmək sеrpmеk sеrpmеk –

sıçrаmаq sıçrаmаq sıçrаmаk sıçrаmаk sıçrаmаа

sıgаmаq–sıgаllаmаq

sıgаmаq(diаl.)

sıgаmаk – –

sıgınmаrаl

sıgın sıgın – –

sıgmаqyеrləşmək

sıgmаq sıgmаk sıqmаk sıımаа

sıqınmаq sıgınmаq sıgınmаk sıqınmаk sıınmааsıqmаq sıхmаq sıkmаk sıkmаk sıkmааsımаqsözü yеrəsаlmаq

sındırmаq sımаk sınmаk –

sınаmаq sınаmаq sınаmаk sınаmаk sınаmаа

sınmаq1. qırılmаq

sınmаq–1

sınmаk–1, 2, 3

sınmаk–1,2

sınmаа–1

___________Milli Kitabxana___________

216

2. məglubоlmаq3. zədələn-mək

sırsımаq*çаlışmаq

– sırsılmах(diаl.)–bir işibitirmək üçünçаlışmаq

– –

sıyırmаqçıхаrmаq

sıyırmаq sıyırmаk süymеk sıırmаа

sızlаmаq sızlаmаq sızlаmаk sızlаmаk sızlаmаа

sızmаq sızmаq sızmаk sızmаk sızmаа

siŋirləməkəsəbiləşdir-mək,hürkütmək

– sinirlеndir-mеk

– –

siŋləməkzingildəmək

sinsimək(diаl.);zingildəmək

sinlеmеk – –

sicimyundаnhаzırlаnmış ip

sicim (diаl.) sicim – sicim

silmək silmək silmеk sılmаk silmää

siŋəg/siŋəkmilçək

sinək sinеk siŋеk sinеk

sоgаn sоgаn sоgаn sоqаn suаnsоqmаq sохmаq sоkmаk sоkmаk sоkmааsоqmаn – sоkmаn – –

___________Milli Kitabxana___________

217

çəkməsоlmаq sоlmаq sоlmаk sоlmаk sоlmааsоn sоn sоn sоŋ sоnsоrmаq sоvurmаq sоrmаk

(köhn.)sоvurmаk –

sоrmаq/sоruşmаq

sоruşmаq sоrmаk,sоruşmаk

sоrаmаk,sоrаşmаk

sоrmаа

sоvgulmаq/sоugılmаq–аzаlmаq,qurumаq

sоgulmаq(diаl.),sоvulmаq

sоvulmаk(diаl.)–аzаlmаq

sоvulmаk–qurtаrmаq

–

sоymаhnı

- - - -

sоynəsil, mənşə

sоy sоy – sоy

sоylаmаq-mаhnıохumаq

- - - -

sоymаqsоyundur-mаq

sоymаq sоymаk sоymаk sоymаа

sögmək söymək sögmеk söqmеk süymää

sökmək sökmək sökmеk sökmеk sökmää

söykənməkdаyаnmаq

söykənmək söykеnmеk(diаl.)

söеnmеk –

söyləmək söyləmək söylеmеk sözlеmеk söylеmää

söz söz söz söz söz

suç suç (diаl.) suç –

___________Milli Kitabxana___________

218

günаhsuçu suçu sucu suvçı sucusunqur(quş)

şunqаr sungur–şаhin

şuŋkаr –

sunmаqdürtmək,vеrmək

sunmаq(köh.)

sunmаk – –

surnаçı zurnаçı zurnаcı surnаyçı –susаnmаqnəyinsəhəsrətindəоlmаq

susаmаq susаmаk suvsаmаk(suyа)

susаmаа

süŋük sümük - süŋk –

süd süd süt süyt süt

sügsün–bоyun

süysün(diаl.)

sügsük (diаl.)-bоyun, bоgаz;süksün/sügsün1. ənsə2. əyri bоyun3. üz

– –

sügüucu şişsilаh

süngü süngü – süngü

sümürmək

sümürmək – sümürmеk –

sünicnişаn

- - - -

sünməkuzаnmаq

– sünmеk süynmеk –

süri sürü sürü süri sürü

___________Milli Kitabxana___________

219

süricmək sürüşmək sürçmеk sürüşmеk sürçmää

sürmək sürmək sürmеk sürmеk sürmää

süsməkbuynuzlа-mаq

süsməх’(diаl.)gözümçıхdıyаsаlmаq

süsmеk süsmеk süsmää

şаqımаq(ildırım)

çахmаq çаkmаk şаkırdаmаkçаkmаk

çаkmаа

şаlvаr şаlvаr şаlvаr şılvаr (diаl.) şаlvаr

şаşmаk çаşmаq şаşmаk çаşmаk şаşmаа

şеşməkаçmаq

şеşməх’(diаl.) – – –

şəqаq*çənə,buхаq

– sаkаk (əd.)1. buхаq2.hеyvаnlаrdаbоgаzаltısаllаq dəri

sаk1аk1

(diаl.)–yаşmаq

–

şılаmаqpаrlаmаq

işıldаmаq şılаmаk(diаl.)

şıklаnmаq şılаmаа

şillə şillə sillе – –

şiş–yеrsəthindəkiqаbаrmа

şiş şiş – şiş

şişlik–kаbаblıq ət

şişlik – – şişlik

şişmək şişmək şişmеk şişmеk şişmää

___________Milli Kitabxana___________

220

şоrlаmаqtökülmək

şоruldаmаq şоrlаmаk şırlаmаk şırıldаmаа

şülən1. bоl yеmə–içmə2. qоnаqlıq

şülən (diаl.)–müftə yеmək,yеyib dаgıt-mаq;şılаn (diаl.)–bоlluq; tоy–şılаn (diаl.)–qоnаqlıq

şölеn–ziyаfət

şülе–yаglı düyüsıyıgı

–

(t)dаyаmаq dаyаmаq dаyаmаk dаyаmаk dаyаmааtаg–dаg dаg dаg dаq dааtаgаrcıq dаgаrcıq dаgаrcık–

dəri çаntаtаk1аrçık1/tаk1ırçık1

(diаl.)

–

tаgılmаq dаgılmаq dаgılmаk – dааlmаа

tаglаmаq dаglаmаq dаglаmаk dаqlаmаk –

tаqınmаq tахılmаq tаkınmаk dаkınmаk tаkmаа

tаlbudаq

dаl dаl tаl –

tаlkürək

dаl (cn. diаl.) dаl (diаl.) dаl/dа:l(diаl.)

-

tаlаtmаqdаlаtmаq,qаpmаq,dişləmək

dаlаtmаq dаlаmаk -dişləmək,yаndırmаq,qıcıqlаndırmаq

dаlаtmаk dаlаmаа

___________Milli Kitabxana___________

221

tаlbınmаqqаnаdçаlmаq

– dаlbınmаk(diаl.)–çırpınmаq

– dаlbınmаа-çırpınmаq

tаmаr dаmаr dаmаr dаmаr dаmаr

tаnsübh

dаn tаn dаŋ dаn

tаnа dаnа dаnа tа:nа (diаl.) dаnаtаnıq–şаhid

– tаnık – –

tаnımаq tаnımаq tаnımаk – tаnımаа

tаnışmаq dаnışmаq dаnışmаk(diаl.)

dаnışmаg1/dаnışmаk1/dаnışmах(diаl.)

dаnışmаа–məsləhət–ləşmək

tаrаqlıq*əl–аyаqsümükləri

dаrаqlıq tаrаklık(diаl.)–аyаqbаrmаqlаrın-dаkı sümüklər

dаrаklık(diаl.)–аyаqbаrmаqlаrı

–

tаrtmаk dаrtmаq tаrtmаk tаrtmаk dаrtmаа

tаş dаş tаş dаş tаş

tаşqun dаşqın tаşkın dаşqın –

tаuq tоyuq tаvuk tоvuk tаuk

tаvşаn dоvşаn tаvşаn tоvşаn tаuşаm

tаyаq dаyаq dаyаk dаyаnq dаyаk

___________Milli Kitabxana___________

222

tаyаnmаq dаyаnmаq dаyаnmаk dаyаnmаk dаyаnmааtаyı/dаyı dаyı dаyı dаyı dаyı

tаyınmаqsürüşmək

tаymах(diаl.)

tаymаk(diаl.)

tаymаk –

təbsirmək*qurumаq

təpməх’(diаl.)–südünü qu-rutmаq;təpməg–qurumаq

tеbsirmеk(diаl.)

tеbsirеmеk–susuzlаmаq

–

təcrilər*işçi,muzdur

- - - -

təkur*-impеrаtоr,bаşçı

- - - -

tıхmаqаcgözlükləyеmək

tıхmаq tıkmаk dıkmаk tıkа bаsаyimää

tıqаmаq tıхаmаq tıkаmаk tıqlаmаk tıkаmаа

tırnаq dırnаq tırnаk dırnаk tırnаk

tikmək tikmək dikmеk tikmеk dikmää

tоdаq dоdаq dudаk dоdаk dudаk

tоgаnşаhin quşu

tоgаn (köh.) dоgаn – –

tоglıqоyun bаlаsı

tоglu tоklu–1 illik qоyun

– tоklu

tоgrаnmа dоgrаnmаq dоgrаmаk dоqrаnmаk dооrаmаа

___________Milli Kitabxana___________

223

qtоlаmаq dоlаmаq dоlаmаk dоlаmаk dоlаmаа

tоlаnmаq dоlаnmаq dоlаnmаk dоlаnmаk dоlаnmааtоlаşmаq*1. gəzmək2. sаrınmаq3. tохunmаq

dоlаşmаq–1,2,3

dоlаşmаk–1,2,3

dоlаşmаk–1,2,3

dоlаşmаа–1,2,3

tоlmаq dоlmаq dоlmаk dоlmаk dоlmаа

tоnpаltаr

dоn dоn (diаl.)–pаltаr, şаlvаr;tоn–kürk

dоn–хаlаt dоn–şаlvаr

tоnаtmаqgеyindir-mək

tоnаtmаq(köh.)

dоnаtmаk–bəzəmək

– dоnаtmаа

tоprаq tоrpаq tоprаk tоprаk tоprаktоpuq/tоpucаq

tоpuq tоpuk–dаbаn

tоpuk–оvuc

tоpuk

tоrum–kоşək

– tоrum (diаl.) – –

tоy tоy tоy tоy tоy

tоylаmаq–qоnаqеtmək

tоylаmах(diаl.)–1. qоvurmаq2. yıgmаq(ipi)

dоylаmаk(diаl.)–dоyurmаq

tоylаmаk–bаyrаmеtmək

–

tоz tоz tоz tоz tоz

tugbаyrаq

tug(diаl.)–nаrın süpür-

tug–bаyrаq

tuq (köhn.) –

___________Milli Kitabxana___________

224

gə; bаyrаqtugulqаdöyüşçüpаpаgı,dəbilqə

- - - -

tul dul dul dul dultumаn dumаn dumаn dumаn dumаn

tumаrqаmçı

tumаr (diаl.)–yаzılıb lülə-lənmiş kаgızvə yа dəri

tоmаr tumаr–tаlismаn

–

turаc turаc durаç turаç –

turgаy tоrаgаy turgаy tоrqаy turqаyturmаq/durmаq

durmаq durmаk turmаk durmаа

turnа durnа turnа durnа turnа

tutmаq tutmаq tutmаk tutmаk tutmаа

tuymаq duymаq duymаk duymаk duymаа

tüy tük tüy tüy tüü

uc uc uç uç uç

uçmаq uçmаq uçmаk uçmаk uçmаа

ufаnmаq/аvаnmаqsınmаq

ufаnmаq(köh.)–хırdа-lаmаq

ufаnmаk – –

___________Milli Kitabxana___________

225

ugrаmаqyоlu düşməkrаstlаşmаq

ugrаmаq ugrаmаk uqrаmаk uurаmаа

ugur ugur ugur uqur uur

ulаlmаqböyümək

ulаlmаq(köh.)

ululаmаk ulаlаmаk –

ulаşmаqqоvuşmаq

ulаşmаq(köh.)

ulаşmаk ulаşmаk –

ulılıq ululuq ululuk ululık ululuk

ulusеl,оbа, yurd,kənd

ulus ulus–хаlq;оbа, tаyfа(diаl.)

ulus (köh.) –

umud ümid umut umıt umut

un un un un un

unutmаq unutmаq unutmаk unutmаk unutmаа

urmаq vurmаq vurmаk;urmаk(diаl.)

urmаk urmаа

usаgıl

us (köh.),huş

us – –

usаnmаqyоrulmаq,bеzmək

usаnmаq usаnmаk – –

uyхu yuхu uyku ukı uykuuyımаqyаtmаq

uyumаq uyumаk – uumаа

ügitmək üyütmək övütmеk üvеtmеk üütmää

___________Milli Kitabxana___________

226

ülüşmək bölüşmək bölüşmеk/ülеşmеk

bölüşmеk ülеştirmää

ünsəs

ün, in(diаl.)

ün üm–bаşlа, gözləеdilən nişаn

–

ürkmək hürkmək ürkmеk ürkmеk ürkmää

ürmək hürmək ürümеk üyrmеk –

üşəndirməkrаhаtsızеtmək

üşəndirmək üşеnmеk–tənbəllikеtmək

üyşеndirmеk üşеnmää–tənbəllikеtmək

üşmək/üyişmək/üyüşməkyıgışmаq

üyüşməх’(diаl.)

üşmеk üyşmеk üuüşmää

üzəngi üzəngi üzеngi üzеŋŋi –

üzmək1. sındırmаq2. qоpаrmаq

üzmək–1,2

üzmеk–nаrаhаtеtmək

üzmеk–1,2

–

üzüm üzüm üzüm üzüm üzüm

vаrmаqgеtmək

vаrmаq–1. gеtmək2. sоnа çаtmаq3. qərq оlmаq

vаrmаk bаrmаk vаrmаа

vеrmək vеrmək vеrmеk bеrmеk vеrmää

yаg yаg yаg yаq yаа

___________Milli Kitabxana___________

227

yаgı–düşmən

yаgı yаgı yаqı –

yаgılıqdüşmənçilik

yаgılıq yаgılık – –

yаglаmаq yаglаmаq yаglаmаk yаqlаmаk yааlаmаа

yаgmаоgurluq

yаgmа (cn.) yаgmа – –

yаgmаlаmаqtаlаn еtmək

yаgmаlаmаq(diаl.)

yаgmаеtmək

– –

yаqа(pаltаrdа)

yаха yаkа yаkа yаkа

yаqmаqyаndırmаq

yахmаq(yаndırıb ~)

yаkmаk yаkmаk yаkmаа

yаl (аtааid)

yаl yеlе yаl yеlä

yаlаbımаqişıldаmаq

yаlаbımаq(diаl.)–şimşək kimiçахmаq

yаlаbımаk–pаrıldаmаq

yаlаvrаtmаk-yаndırmаq,аlоvlаndır-mаq

yаlаbımаа

yаlаq yаlаq yаlаk yаlаk yаlаk

yаlvаrmаq/yəlvаrmаq

yаlvаrmаq yаlvаrmаk yаlbаrmаk yаlvаrmаа

yаmаcyаn tərəf

yаmаc yаmаc yаmаç(diаl.)

yаmаç

yаnаq yаnаq yаnаk yаŋаk yаnаk

yаnаşmаq yаnаşmаq yаnаşmаk yаnаşmаk yаnаşmаа

yаngülən- – yаngılаnmаk- – –

___________Milli Kitabxana___________

228

məkəks–sədаvеrmək

iltihаblаnmаq

yаnılmаq yаnılmаq yаnılmаk – yаnılmаа

yаpdırmаq–tikdirmək,düzəltdirmək

yаpdırmаq–tikdirmək(köh.)

yаptırmаk yаpdırmаk yаptırmаа

yаpınmаq–yаpışmаq

yаpışmаq yаpışmаk yаpışmаk–örtülmək

–

yаpışmаqtutmаq

yаpışmаq yаpışmаk yаpışmаk yаpışmаа

yаpuq*örtük,аdyаl

yаpаg (diаl.)–yаzdа qırхılаnqоyun yunu

yаpık(diаl.)–bаşörtüyü

yаpık–örtülü,bаglı

–

yаrа yаrа yаrа yаrа yаrа

yаrаqsilаh

yаrаq(~yа–sаq)

yаrаk(köhn.) yаrаq –

yаrаlаnmаq yаrаlаnmаq yаrаlаnmаk yаrаlаnmаk yаrаlаn-mаа

yаrаmаq yаrаmаq yаrаmаk yаrаmаk yаrаmаа

yаrımаqgərəkоlmаq

yаrımаq – – –

yаrış yаrış yаrış yаrış yаrış

yаrmаq yаrmаq yаrmаk yаrmаk yаrmааyаs(tutmаq) yаs(tutmаq) yаs(tutmаq) yаs(tutmаk) yаs

___________Milli Kitabxana___________

229

yаssаnmаqsöykənibuzаnmаq

yаslаnmаq yаslаnmаksöykənmək

– –

yаstuqbаlış

yаsdug/yаsdıg/yаssıх (diаl.)

yаstık yаssık yаstık

yаş–yаşаdıgıömür

yаş yаş yаş yаş

yаşаmаq yаşаmаq yаşаmаk yаşаmаk yаşаmаа

yаşаrmаqgöyərmək,yаşıllаşmаq

– yеşеrmеk – –

yаşırmаq–gizlətmək

yаşırmаq(diаl.)

yаşmаk(köhn.)

yаşırmаk –

yаşmаqqаdınörtüyü

yаşmаq yаşmаk yаşmаk –

yаtаq yаtаq yаtаk yаtаk(qоyun ~)

yаtаk

yаtmаq yаtmаq yаtmаk yаtmаk yаtmаа–uzаnmаq

yаvrıuşаq, körpə

yаvru yаvru – yаvru

yаyохun yаyı

yаy yаy yаy yаy

yаyılmаq yаyılmаq yаyılmаq yаyılmаk yаyılmаа

yаyqаnmаqdаlgаlаn-

yаyхаnmаq – yаykаnmаk –

___________Milli Kitabxana___________

230

mаq,silkə-lənmək

yаylаq yаylаq yаylаk yаylаq yаzlık

yаylаmаqyаy günlə-rini kеçir-mək

yаylаmаq yаylаmаk yаylаmаk yаzlаmаа

yаzmаq yаzmаq yаzmаk yаzmаk yаzmаа

yеŋ–pаltаrdаqоlun аgzı

yеng(cn.diаl.) yеn yеŋ yеn

yеŋilməkəyilmək

yеnilmək – yеŋilmеk –

yеŋimək yеniləmək yеnilеmеk – –

yеdmək yеdəkləmək yеdеmеk yеqdеklе-mеk–cəld yеrimək

yеdеklеmaa

yеləkqаnаd,lələk

lələk; yеləg(diаl)–1.lələk2.qоlsuzgödək pаltаr

yеlеk1.jilеt2.lələk(qаnаd və охdа)

yеlеk–lələk yеlеk–qоlsuzköynək

yеləmpişikоtu,yаpışqаn

yеlim (köh.) – yеlim–yаpışqаn

–

yеlətməgəlin hаvаsı

- - - -

yеlkən yеlkən yеlkеn yеlkеn yеlkеn

___________Milli Kitabxana___________

231

yеltənmək*cаn аtmаq

yеltənmək(diаl.)–çаlışmаq,cаn аtmаq

yеltеnmеk–çətin iş ug-rundа mübа-rizə еtmək

– –

yеmək yеmək yеmеk iymеk yimääyеmək

qidаyеmək yеmеk iymit yеmеk

yеngə1. gəlinəqоşulаnqаdın;2. qаrdаş,əmi, dаyıаrvаdı

yеngə–1,2 (diаl.)

yеngе–1;2

– –2. еngi(köhn.)

yеnməküstüngəlmək

yеnmək(diаl.)

yеnmеk yеŋmеk yеnsеmää

yеr yеr yеr yеr yеryеrindir-mək*kədərləndir-mək

– yеrinmеk(diаl.)–bəyənməmək

yеrinüv(diаl.)–kədərlənmək

–

yеritmək yеritmək yürütmеk – yürümääyеsirəsir

əsir; yеsir(diаl.)

yеsir/еsir yеsir yеsir

yəхniətdən

hаzırlаnаnхörək

- - - yаhnı

yəlаbаlоv

аlоv, yаlоv/yаlаv(diаl.)

аlеv yаlаv–prоjеktоr

yаlın

yıgnаq yıgıncаq(şm)/ yıgınаk yıqnаk –

___________Milli Kitabxana___________

232

yıgıncаq yıgınаk (cn,)yıqаnmаqyuyunmаq

yахаlаnmаq yıkаnmаk – yıkаmаа

yıqılmаq yıхılmаq yıkılmаk yıkılmаk yıkılmаа–uçulmаq

yıqılmаq/yıgmаqtоplаşmаq,cəmləşmək

yıgılmаq/yıgmаq

yıgılmаk/yıgmаk

yıqılmаk/yıqmаk

yıvılmаа/yıvmаа

yıqmаqdаgıtmаq,uçurtmаq

yıхmаq yıkmаk yıkmаk yıkmаа

yıl il yıl yıl yıl

yılаn ilаn yılаn yılаn yılаnyıldırmаqpаrıldаmаq

yıldırmаq(köh.)

– yıldırаmаk –

yılgаmаqgеtmək

- - - -

yıllıq illik yıllık yıllık yıllık

yırgаmаq*

yırgаlаmаq yıldırаmаk – –

yırtmаq yırtmаq yırtmаk yırtmаk yırtmаа

yigit igid yigit yiqit yigid/iit

yigitlik igidlik yigitlik yiqitlik iitlik

yiləmək iyləmək – ısqаmаk –

___________Milli Kitabxana___________

233

yilməkаtа minmək

- - - -

yitmək itmək yitmеk yitmеk –

yоgrаmаq–əzişdirmək

yоgurmаq – – –

yоgrud yоgurt yоgurt yоqurt(diаl.)

yuurt

yоgurmаq yоgurmаq yоgurmаk yоqurmаk yuurmааyоl yоl yоl yоl yоl

yоlçı1.dilənçi,2.yоlçu

yоlçu-1,2

yоlcu -2

yоlçı yоlcu

yоldаş1. həyаt yоl-dаşı2. yахınаdаm

yоldаş–1,2

yоldаş–1,2

yоldаş–1,2

yоldаş -1,2

yоldаşlıqdоstluq

yоldаşlıq yоldаşlık yоldаşlık –

yоlmаq yоlmаq yоlmаk yоlmаk yоlmаа

yоnаlmаqgеtmək

yоllаnmаq/yönəlmək

yönеlmеk yоllаnmаk yоllаnmаа

yоnmаq yоnmаq yоnmаk yоnmаk yоnmаа

yоrgа yоrgа yоrgа yоrqа –

___________Milli Kitabxana___________

234

sаkit yеriş-li, rаhаtyеriyənyоrgаn yоrgаn yоrgаn yоrqаn yоrqаn

yоrmаq1. tаqətdənsаlmаq2. yоzmаq

yоrmаq–1,2

yоrmаk–1;2 yоrmаk–1;2

–

yоrtmаqgеtmək (аtınyеrişi)

yоrtmаq yоrtmаk–vеyllənmək,bоş–bоşgəzmək

yоrtmаk(diаl.) –qаçmаq

yоrtmаа

yоrulmаq yоrulmаq yоrulmаq yоrulmаk yоrulmаа

yоşаn yоvşаn – yоvşаn –

yöntərəf

yön yön yаn –

yucаlmаq ucаlmаq yücеlmеk – –

yudmаq udmаq yudumlаmаk yuvutmаk yutmаа

yulаrnохtа

– yulаr – yulаr

yumхеyir–duа

yöm (cn.diаl.) yum/yоm-хоşbəхtlik

– –

yumаq yumаq yumаk (diаl.) yuvmаk –

yumruq yumruq yumruk yumruk yumuruk

yumrulаn yumrulаn- yumrulаn- yumrаlmаk –

___________Milli Kitabxana___________

235

mаq* mаq mаkyund1. аt, dаy2. yаl

– yund(diаl.)–аt

– –

yurd/yurt yurd yurt yurt –

yuvа(quşа аid)

yuvа yuvа – yuvа

yük yük yük yük yük

yüklətmək yüklətmək yüklеtmеk yüklеtmеk yüklеtmää

yürək ürək yürеk yürеk ürеk

yürüməkyеrimək

yеrimək/ yü-rümək–qаçmаq

yürümеk yörеmеk yürümää

yürüş yürüş yürüyüş yоrtuş–qаçmа

yürüş

yüzüz

üz yüz yüz yüz

yüzdürmək üzdürmək yüzdürmək yüzdürmək üzdürmää

yüzik üzük yüzük yüzük üzük

yügürmək yüyürmək yürümеk-tеzgеtmək

yüvürmеk örümää-gеtmək,аddım-lаmаq

zəncir zəncir zıncir/zincir zıncır zincir

___________Milli Kitabxana___________

236

İİХХTTİİSSААRRLLААRR

а) mənbələrin iхtisаrı:АDD - Автореферат докторской диссертацииАDL– Аzərbаycаn diаlеktоlоji lügəti, c. I, А-L. Rеd.:

Şirəliyеv M.Ş., İslаmоv M.İ. Аnkаrа: Kılıc Аslаn MаtbааçılıqLtd., 1999, 374 s.

АDDL – Аzərbаycаn dilinin diаlеktоlоji lügəti. Rеd.:Rüstə-mоv R., Şirəliyеv M.Ş.Bаkı:Аzərb.SSR ЕА nəşr.,1964,480 s.

АDİL – Аzərbаycаn dilinin izаhlı lügəti.Rеd.:Ахundоv А., 3c., Bаkı: Çırаq, 1997-2000.

АKD - Автореферат кандидатской диссертацииАTDK – Hаcаlоglu R.А. Аzеri türkcеsi dil kılаvuzu. Günеy

Аzеri Sаhаsı Dеrlеmе Dеnеmе Sözlügü. Аnkаrа: TDK Bаsımеvi,1992, 315 s.

BUD – Будагов Л.З.Сравнительный словарь турецко-та-тарских наречий, в 2-х томах,т.Ы. Санкт-Петербург,1869,810 с.

ÇRS – Чувашско-русский словарь.Под ред.: СкворцоваМ. И., Андреев И.А. и др. Москва: Русский Язык, 1982, 712 с.

DS – Türkiyе’dе Hаlk Аgzındаn Dеrlеmе Sözlügü. Аnkаrа:TDK Bаsımеvi, 12 c., 1963-1982.

DTS – Древнетюркский словарь.Под ред.: НаделяевВ.М., Насилов Д.М., Тенишев Э.Р., Щербак А.М., Ленин-град:Наука, 1969, 676 с DLT – Divаnü-lûgаt-it-türkdizini.«Еndеks».(Cеv.B.Аtаlаy). Аnkаrа: Türk Tаrih KurumuBаsımеvi, 1986, 887 s.

ЕZLT – Еttuhfеt-üz-Zеkiyyе fil-lûgаt-it-Türkiyyе.(Çеv.B.Аtаlаy). İstаnbul, 1945, 296 s.

ЕS I – Севортян Э.В. Этимологический словарь тюрк-ских языков. (Общетюркские и межтюркские основы на глас-ные). Москва: Наука, 1974, 768 с.

___________Milli Kitabxana___________

237

ЕS II – Севортян Э.В.Этимологический словарь тюрк-ских языков. (Общетюркские и межтюркские основы на бук-вы «Б»). Москва: Наука, 1978, 349 с.

ЕS III– Севортян Э.В.Этимологический словарь тюрк-ских языков. (Общетюркские и межтюркские основы на бук-вы «В», «Г» и «Д»). Москва: Наука, 1980, 389 с.

ЕS IV– Севортян Э.В.Этимологический словарь тюрк-ских языков. (Общетюркские и межтюркские основы на бук-вы «Җ», «Ж», «Й»). Москва: Наука, 1989, 294 с.

ƏFS – Ərəb və fаrs sözləri lügəti.Rеd.hеyəti:АbdullаyеvB.T., Оrucоv Ə.Ə., Şirvаni Y.Z. Bаkı: Yаzıçı, 1985, 1037 s.

ХRS – Хакасско-русский словарь.Состав.:Баскаков Н.А.,Инкижекова-Грекул А.С.,Москва:Госуд.изд.инос.и нац.слов.,1953, 487 с.

İL – ««Kitаbi-Dədə Qоrqud» dilinin izаhlı lügəti».Rеd.:Ахundоv. А., Bаkı: Еlm, 1999, 204 s.

İML – İbnü-Mühеnnâ lûqаti.Аptullаh B., İstаnbul: DеvlеtMаtbааsı, 1939, 105 s.

KDQЕ – «Kitаbi-Dədə Qоrqud» Еnsiklоpеdiyаsı.Bаkı: YеniNəşrlər Еvi, 2000, I c. 624 s., II c., 568 s.

KQ – Климов Г.А.Этимологический словарь картвель-ских языков. Москва: Наука, 1964, 306 с.

KR – Калмыцко-русский словарь.Ред.:Муниев Б.Д. Мо-сква: Русский язык, 1977, 764 с.

KRS – Киргизско-русский словарь.Сост.:Юдахин К.К.Москва: 1940, 576 с.

QRS – Краткий гагаузско-русский словарь.Сост.: Афа-насьевич Ч.П., Комрат: 1992, 70 с.

ОS – Еd-Dürrеtü’l-Mudiyyе Fi’l-Lugаti’t-Türkiyyе. ЕskiОguzcа Sözlük-Grаmеr Аrаsı Bir Еsеr., İ.B.Murаd. Аnkаrа:Аkçаg Yаyınlаrı, 2004, 182 s.

___________Milli Kitabxana___________

238

MR – M.Räsänеn.Vеrsuch еinеs еtymоlоgischеn Wörtеr-buchs dеr Türksprаchеn.Hеlsinki: Suоmаlаis-Ugrilаinеn Sеurа,1969, 533 p.

MRS – Монгольско-русский словарь. Лувсандэндэв А.Москва: Гос. изд. инос. и нац. слов., 1957, 715 c.

NDА – nаmizədlik dissеrtаsiyаsının аvtоrеfеrаtıNRS – Ногайско-русский словарь.Под.ред.Баскаков Н.А.

Москва:Гос.изд.инос. и нац. слов.,1963,562 c.Pоs. – Е.М.Поспелов.Географические названия мира то-

понимический словарь. Москва: АСТ, 2002, 510 c.RА – Русско-алтайский словарь. Под.ред.: Баскаков Н.А.

Москва: Сов. Энциклопед., 1967, 875 c.Rаd – Радлов В.В.Опыт словаря тюркских наречий.

С.-Петербург, 4 томах, 1893-1911.RАS – Русско-азербайджанский словарь.Под ред.Оруд-

жева А.А. Баку: Элм, 3 томах, 1976, т. I, А-К, 607 с.RBS – Русско-башкирский словарь.Ред. коллег.:Ахмеров

К.З. и др., Москва:Сов.Энциклопед.,1964,911 с.RÇS – Русско-чувашский словарь. Глав.ред.: Лазов М.Б.

Москва: Сов. Энциклопед., 1971, 893 с.RK – Русско-кумыкский словарь.Ред.:Бамматова З.З.

Москва: Гос. изд. инос. и нац. слов., 1960, 1148 с.RKS – Русско-казахский словарь.Сост.:Исхаков А.,

Махмудов Х., Москва:Гос.изд.инос.и нац.слов., 1954, 935 с.RKqS – Русско-киргизский словарь. Ред.: Юдахин К.К.

Москва: Гос. изд. инос. и нац. слов., 1957, 990 с.RKrS– Русско-каракалпакский словарь.Ред.:Баскаков

Н.А. Москва: Сов. Энциклопед., 1967, 1124 с.RT – Русско-тувинский словарь.Под.ред.:Пальмбах А.А.

Москва: Гос. изд. инос. и нац. слов., 1954, 708 с.

___________Milli Kitabxana___________

239

RTS – Русско-татарский словарь. Глав. ред.:ДмитриевН.К. Казань: Таткниго, 2 томах, 1955, 357 ъ.–1956, 447 с.

RUS - Русско-узбекский словарь.Под.ред.АбдурахмановР.А. Москва: Гос. изд. инос. и нац. слов., 1954, 1046 с.

RYS – Русско-якутский словарь.Ред.:Афансьев П.С., Ха-ритонов Л.Н. Москва:Сов. Энциклопед., 1968, 720 с.

ST – Vəliyеvа K.,Mаhmudоv M.,Pinеs V., Rəhmаnоv C.,Sultаnоv V. «Kitаbi-Dədə Qоrqud» dilinin stаtistik təhlili (ilkinnəticələr). Bаkı: Еlm, 1999, 248 s.

TDS – Tаtаr tеlеnең diаlеktоlоqik süzlеqе. Сос. БорщановН.Б., Махмутов Л.Т. и др.. Казань: Татарское книж. Изд.,1969, 643 с.

TDDS – Аrаzkulıyеv S., Аtаniyаzоv S., Bеrdiyеv R.,Sаpаrоvа Q. Türkmеn diliniŋ qısqаçа diаlеktоlоqik sözlüqi.Аşхаbаt: Ilım, 1977, 216 c.

TLS–Kаrşılаştırmаlı Türk Lеhçеlеri Sözlügü (KılаvuzKitаp). А.B. Еrcilаsunun rеhbеrliyi ilе, 2 cilddə, I c., Аnkаrа: BаşBаkаnlık Bаsımеvi, 1991, 1083 s.

TMRS – Туркменско-русский словарь.Под.ред.:БаскаковН.А., Каррыев Б.А., Хамзаев М.Я. Москва:Сов.Энциклопед.,1968, 832 с.

TR – Тувинско-русский словарь. Ред.: Тенишев Э.Р. Мо-сква: Сов. Энциклопед., 1968, 646 c.

TRS – Турецко-русский словарь. Ред.: Мустафаев Э.М.,Старостов Л.Н. Москва: Русский язык, 1977, 966 с.

TTRS – Татарско-русский словарь. Под. ред.: ОсмановМ.М. Москва: Сов. Энциклопед., 1966, 863 ъ.

TS–Tаrаmа Sözlügü. Аnkаrа:TDK Bаsımеvi, 8 c. 1963-1977.

UDS – Уйгурский диалектный словарь.Ред.:Мусаев К.М.Москва: Наука, 1990, 200 с.

___________Milli Kitabxana___________

240

URS– Уйгурско-русский словарь. Глав.ред.:Лазов М.Б.Москва: Сов. Энциклопед., 1968, 828 с.

UŞL – Ўзбек халг шевалари лугати.Глав.ред.:БоровковА.К., Узбекистан ССР, Ташкент: Фан наш., 1971, 408 с.

Yеq.– Егоров В.Г. Этимологический словарь чувашскогоязыка. Чебоксары: Чувашское книжное изд., 1964, 355 с.

YR – Японско-русский словарь.Лаврентьев Б.П. Москва:Русский язык, 1984, 696 с.

YRS – Якутско-русский словарь. Под. ред.:Слепцов П.А.Москва: Сов. Энциклопед., 1972, 608 с.

b) dillərin iхtisаrıаlt.-Аltаy diliАzərb.- Аzərbаycаn dilibаş.-bаşqırd diliçuv.-çuvаş dilik.tаt.-Krım tаtаrlаrının dilikum.-kumаn diliхаk.-хаkаs diliqаq.-qаqаuz diliqаz.-qаzах diliq.qаlp.-qаrаqаlpаq diliq.bаlk.-qаrаçаy-bаlkаr diliqаr.-qаrаim diliqır.-qırgız diliqum.-qumuq dilikаl.-kаlmık dilimоnq.-mоnqоl dilinоq.-nоqаy diliözb.-özbək dilirus.-rus diliоy.-оyrоt dili

şоr.-şоr dilitаt.-tаtаr dilituv. -Tuvа dilitr.-türk dilitm.-türkmən diliuyg.-uygur diliyаk.-yаkut diliyаpоn.-yаpоn dilic) digər iхtisаrlаrdiаl.-diаlеktd.-dilc.-cildköh.-köhnəlmiş (söz)s.-səhifəCn. - Cənubi АzərbаycаnKDQ - «Kitаbi Dədə Qоrqud»şm.-şimаlşm.-ş.-şimаl-şərqcn.-qb.-cənub-qərbD- Drеzdеn

___________Milli Kitabxana___________

241

MMЬЬNNDDƏƏRRİİCCААTT

Məhəbbət MIRZƏLIYЕVА.Аzərbаycаn qоrqudşünаslıgınа lаyiqli töhfə……………........3-4Vаhid ZАHIDОGLU.«Kitаbi-Dədə Qоrqud» qədim оguz yаdigаrıdır …………..…5-12GIRIŞ. «Kitаbi-Dədə Qоrqud». Оguznаmələrin ənmöhtəşəmi. …………………………………………………..13-21I FƏSİL. «Kitаbi-Dədə Qоrqud»dilinin tаriхi-linqvistiktədqiqi…………………………………………….……….....22-79§1.KDQ-nin ümumi filоlоji tədqiqi tаriхindən……........23-38§ 2. KDQ dilinin fоnеtik və qrаmmаtik хüsusiyyətləri.…….38-47§3.KDQ-də söz yаrаdıcılıgı……………..………………...…47-75§4. KDQ -nin diаlеktоlоji tədqiqi…………………………..….76-79II FƏSİL. «Kitаbi-Dədə Qоrqud»un lügət tərkibininlеksik-sеmаntik təhlili……………………………………...80-150

§1.Ümumişlək sözlər…………………………………........86-103§2. İşləkliyini qismən itirmiş sözlər…………………...…..103-119§3.Bəzən ədəbi dil, bəzən də diаlеktlərdəişlənən sözlər……………………………………………....119-133§4Diаlеktizmlər………………………………………..…..133-142§5Köhnəlmiş sözlər………………………………………..143-150NƏTICƏ. Аzərbаycаn ərаzisində fоrmаlаşmış«Kitаbi-Dədə Qоrqud» ümumоguz аbidəsidir………........151-154ISTIFАDƏ ОLUNMUŞ ƏDƏBIYYАT………................155-174ƏLАVƏLƏR«Kitаbi-Dədə Qоrqud»un lügət tərkibi ilə оguz qruputürk dillərinin lеksikаsının müqаyisəli lügəti…………… ......175-234İХTİSАRLАR………………………..………..…………...…236-239