łlŚskie sprawozdania archeologiczne tom 56, s. wrocĄaw 2014 … · 2015-10-07 · łlŚskie...
TRANSCRIPT
Śląskie Sprawozdania ArcheologiczneTom 56, s. Wrocław 2014
Izabela Gomułka
PRODUKCJA FIGUREK GLINIANYCH KONIKÓW NA ŚLĄSKU
Abstract:
The article focuses on medieval finds clay figurines of horses. These toys were pro-duced in the Rhineland, the Netherlands, southern and western Germany, then these patterns were distributed in Silesia, Bohemia, Austria and Moravia. Detailed analysis of finds from all these areas helped to supplement the knowledge of the figurines from Silesia. This comparison made it possible to specify the types of figures, determine character of their production and the direction of foreign
Key words: Late Middle Ages, toys, clay horses, Silesia
Artykuł opracowano w ramach realizowanego projektu Narodowego Centrum
Nauki OPUS 4 pt. Zabawki dziecięce na ziemiach polskich do końca XIX wieku, projekt numer UMO-2012/07/B/HS3/00899
WSTĘP
Późnośredniowieczne figurki koników odnalezione na Śląsku stanowią, wśród zabawek tego okresu, najbardziej zaawansowaną technologicznie grupę zabytków. Na tle innych uproszczonych przedmiotów tworzonych dla dzieci do zabawy, wyróżniają się nie tylko starannością wykonania, ale i widoczną inspi-racją wyrobami zachodnimi. Podstawowym problemem badawczym jest stopień wzorowania się na wyrobach obcych oraz określenie kierunków tych wpływów. Nie mniej istotna jest kwestia określenia wytwórców oraz ich warsztatów. Przed-miotem niniejszego opracowania jest zespół około 60 okazów glinianych figurek przedstawiających koniki oraz jeźdźców pochodzących ze Śląska (ryc. 1). Celem artykułu jest podjęcie próby określenia wytwórców glinianych zabawek oraz stop-nia inspiracji wyrobami nadreńskimi i rekonstrukcji kierunków ich napływu, po-a I. Gomułka, [email protected], Uniwersytet Wrocławski Studia Doktoranckie Nauk o Kulturze, ul. Szewska 48, 50-139 Wrocław
261-281
262
przez studia nad zabytkami śląskimi przy ich konfrontacji z pozostałymi znalezi-skami środkowoeuropejskimi.
MATERIAŁY
Gliniane figurki koników stanowią, na tle podobnych znalezisk z pozosta-łych terenów ziem polskich, wyjątkowo bogaty i zróżnicowany zespół zabytków.Zabytki tego typu spoza terenu Śląska znane są jedynie z pojedynczych znalezisk. Należy do nich m.in. okaz z Kołobrzegu (Rębkowski 1998, 281-282), którego uproszczona forma opiera się na połączonych ze sobą i nieznacznie wymodelo-wanych wałeczkach gliny. Więcej cech wspólnych z okazami śląskimi wykazuje znalezisko z Gniewu, pokryte glazurą i zaopatrzone od spodu w stożkowaty otwór oraz siodło wymodelowane z tylnej części zadu końskiego (Choińska-Bohdan 2004, 452-454). Z Krakowa pochodzi konik z stożkowatym siodłem wymodelowa-nym na środku grzbietu (http://www.krakow-rynek.pl/v1/?name=news), jest to element stosowany także w wyrobach śląskich. Figurka jeźdźca na koniu znajduje się również w zbiorach Muzeum Historycznego Miasta Krakowa. Najliczniejszy zespół spoza terenu Śląska - sześć figurek koników - pochodzi z Elbląga. Odkryto tu jeden z bogatszych zbiorów zabawek średniowiecznych na terenie ziem polskich (Marcinkowski 2010). Są one jednak bardzo zróżnicowane oraz odbiegają styli-stycznie od znalezisk śląskich.
Ryc. 1. Występowanie glinianych figurek koników na terenie Śląska w granicach z XIV w. (Mapę opracowano na podstawie: Szafraniec 1997, 71).
I. Gomułka
263
Szczególny charakter tej grupy zabytków na terenie Śląska związany jest z warsztatami ceramicznymi funkcjonującymi od XIII do poł. XVI w. na terenach Nadrenii, Niderlandów, południowych i zachodnich Niemiec. Powstawały w nich różnego typu figurki gliniane, w szczególności figurki o tematyce religijnej, zapew-ne ze względu na dużo większe zapotrzebowanie niż na zabawki. Ich wpływy objęły przede wszystkim tereny Śląska, Czech, Moraw oraz Austrii (ryc. 2).
Najprostszą formą wśród omawianych zabawek były koniki nieosiodłane. Często zły stan zachowania, w połączeniu z prostotą formy, daje niewielkie moż-liwości do analizy form takich figurek. Jednak nawet w takim przypadku zauwa-żalne są różnice, które wiązać możemy z indywidualnym wytwórcą. Najczęściej mamy do czynienia z różnym ukształtowaniem linii ciała zwierzęcia, np. silne wy-chylenie szyi ku przodowi i brak ogona (Wrocław, Rynek: tab. 1/43), rozstawienie nóg pod szerokim kątem i wymodelowanie przylegającego ogona (Środa Śląska: tab. 1/37), czy też osadzenie głowy na wysokiej i masywnej szyi i zakończenie zadu dłuższym odstającym ogonem (Ząbkowice Śląskie: tab. 1/54-57). Sporadycznie odnajdywane są okazy o tak prostej formie, iż trudno wręcz określić gatunek zwie-rzęcia, czego przykładem może być figurka z Opawy, ul. Pekařská (tabl. 1/18) oraz analogiczne okazy z Wysburga (Möbes 1990, 249) czy Ołomuńca, ul. 8 května (Měchurová 2009, 176). Forma tych figurek świadczyć może o pośpiechu wytwór-cy lub braku umiejętności, mogły być one wykonane również przez same dzieci, jedynie z pomocą dorosłych.
Ryc. 2. Występowanie figurek koników glinianych powstających pod wpływem warszta-tów niemieckich (skróty: Ś – średniowiecze, PŚ – późne średniowiecze).
Produkcja figurek glinianych koników na Śląsku
264
Na całym terenie występowania figurek obserwujemy pewne wspólne tendencje stylistyczne, jednak zauważalne są również znaczące różnice pomiędzy poszczególnymi okazami. Często stosowanym zabiegiem było uformowanie dłu-giego pyska końskiego skierowanego ku klatce piersiowej i wygięcie szyi w wy-raźny łuk. Z Opawy, ul. Drůbeží (tab. 1/9) pochodzi taki okaz o zauważalnym zniekształceniu linii szyi podczas wygięcia w łuk. Bardziej naturalną formę nadano podobnym konikom z Lüneburg (Ring 2012, 273), Stade (Finck 2012, 118-119) w Dolnej Saksonii, Mikulčic na Morawach (Měchurová 2012, 343), Hohenau w Dol-nej Austrii (Felgenhauer 1974, 41). Tak szeroki zakres występowania tego elementu mógł wynikać z obserwacji naturalnych póz koni. Do częstych znalezisk należy grupa koników osiodłanych. Najprostszą for-mę ukształtowania siodła uzyskiwano poprzez wyciągnięcie kawałka gliny z grzbie-tu figurki ku tyłowi, zakańczając go półkoliście, jak w przypadku konika z Javorníka (tabl. 1/5), bądź też bardziej spiczasto jak w okazie z Bogumina (tab. 1/1). W ten sposób wyobrażano siodło jedynie w sposób schematyczny w postaci tylnego łęku. Zabieg ten stosowano na całym terenie występowania figurek, stosując różne wy-sokości łęku i kąty nachylenia. Okazy śląskie prezentują również konkretne typy siodeł, m.in. siodło wysokie, które pozwalało na stabilniejsze osadzenie jeźdźca, szczególnie w momencie oddania lub przyjęcia ciosu. Możemy zaobserwować je na figurce ze Stonawy (tab. 1/32) z końca XIII w., o siodle z wyraźnie wysokimi łękami. Inny śląski okaz pochodzący z Raciborza (tab. 1/25), datowany na początek XIV w., ma wymodelowane siodło o prostych łękach i geometrycznej formie. Zbli-żony okaz o nieco wyższych łękach pochodzi z Norymbergi (http://www.larsdatter.com/toys.htm). Powtarzającym się wśród figurek elementem jest również siodło kopijnicze z wyprofilowanym szerokim tylnym łękiem okalającym lędźwie jeźdźca, tworzącym formę oparcia dającego większą stabilizację. Na zachowanych okazach widoczne jest uformowanie siodła poprzez wachlarzowate wymodelowanie kawał-ka gliny wyciągniętego z partii zadu konia. Przykładem są figurki z Wrocławia, ul. Więziennej 11 (tab. 1/52) oraz Strzegomia (tab. 1/33). Analogie odnaleźć można w Kasendorf (http://www.landschaftsmuseum.de/Seiten/ Lexikon/Spiele-Kinder.htm) czy Hradec Králové (Bláha, Sigl 2010, 235) (rys. 3 c-d). Od początku wykonywano również figurki jeźdźców uzbrojonych, z pod-kreślonymi takimi detalami jak siodło, tarcza, i hełm w różnych wariantach. Często są zarysowane nawet takie szczegóły jak ubranie, uprząż, włosy czy palce. Długie kręcone włosy charakteryzują postać jeźdźca z Nysy, podobną formę z równie wy-raźnie zarysowanymi elementami twarzy, odnaleźć można wśród figurek z Cop-pengrave (Gläser 2000, 142), analogiczne zarysowanie fryzury pojawiają się wśród figurek z Kolonii (Neu-Kock 1993, za: Höltken, Trier 2012, 180). Na okazie z Raci-borza (tab. 1/26) zaobserwować możemy wyraźnie zarysowany kaptur, układający się w fałdy i opadający z tyłu głowy. Kaptur stanowił bardzo często wyobrażany element stroju rycerza. Figurki z Konstancji (Oexle 1992, 394) oraz Strasburga (http://www.zum.de/Faecher/G/BW/ Landeskunde/rhein/geschichte/spaetma/ka/spielzeug.htm) noszą kaptur połączony z peleryną, zakrywającą całą postać jeźdź-
I. Gomułka
265
ca, poza dłońmi i twarzą. Znanych jest wiele zabytków z podobnym nakryciem głowy, jednak często ukazane jest ono bardzo schematycznie. Kaptur jest ele-mentem charakterystycznym m.in. szczególnej grupy figurek rozpowszechnionej głównie w Bawarii: Ratyzbonie, Würzburgu, Norymberdze, Feuchtwangen, Bay-reuth (Weinlich 1993, 72-74), znanej także m.in. ze stanowisk Sonnenburg (Endres 2003, 114), Stuttgart (Weinlich 1993, 74) i Innsbruck (Felgenhauer 1974, 41). Są to okazy przedstawiające postać jeźdźca w wysokim spiczastym kapturze, okalającym całą twarz, którego zakończenie najczęściej opada na bok lub ku przodowi. Figurki te cechuje wykonanie otworu w piersi wokół którego uformowane są ręce jeźdźca, wyobrażając trzymanie lancy. Wśród śląskich figurek zaobserwować możemy również wyobrażenie fi-gurki w hełmie, prawdopodobnie tzw. saladzie. Została uformowana na okazie ze Stonawy (tab. 1/32), datowanym na 2. poł. XIV w. Przedstawiony hełm jest dosyć schematyczny, jednak posiadamy analogiczne figurki z terenu Niemiec, na któ-rych element ten wyobrażono bardziej szczegółowo. Tę grupę figurek, datowaną na XIV-XV w., do której należą również znaleziska z Getyngi (Arndt 2012, 104), Wysburga (Möbes 1990, 249) i Coppengrave (Gläser 2000, 142) (rys. 2), charakte-ryzuje specyficzne, schematyczne wymodelowanie twarzy w postaci oczu wykona-nych poprzez dość głębokie nakłucie patyczkiem, wyraźne wyodrębnienie dosyć spiczastej części nosowej i otwartej wysuniętej żuchwie. Wszystkie okazy wyróż-nia również podobne ukształtowanie hełmu, jednak najdokładniejszy egzemplarz
Ryc. 3. Figurki koników: A -Wrocław (wg Borkowski 1999, 190); B - Strzegom (wg Schmidt 1934, 282, rys. 2); C - Kasendorf (wg Schmudlach, www.landscha ftsmu-
seum.de); D - Hradec Králové (wg Bláha, Sigl, 2010, 235, tabl. 1.2)
Produkcja figurek glinianych koników na Śląsku
266
zaobserwować możemy na figurce z Getyngi. Charakteryzuje go lekko spiczasty dzwon z grzebieniem i przedłużony nakarczek.
Gliniane figurki prezentują także różne typy tarcz. Najczęściej występującą formą była tarcza kolista. Z terenu Śląska posiadamy trzy figurki o bardzo zbliżonej for-mie tarcz: ze Strzegomia (tab. 1/35), z ul. Więziennej 10 we Wrocławiu (tab. 1/10) oraz z pl. Nowy Targ we Wrocławiu, pochodzące z XIII-XIV w. (ryc. 5). Jeźdź-cy mają zaznaczone krótkie włosy, bez nakrycia głowy (okaz z ul. Więziennej ma utrąconą głowę), a w ręce dzierżą kolistą tarczę z wyraźnie wystającym spiczastym umbem. Dodatkowo wszystkie figurki mają wyraźnie zarysowane buty, oraz drugą dłoń spoczywającą na szyi konia. Okazy z Wrocławia zaopatrzone są w stożkowate otwory umieszczone od spodu konika. Mimo częściowego uszkodzenia figurki z ul. Więziennej możemy przypuszczać, iż zabytki wrocławskie mogły być wy-konane przez tego samego wytwórcę. Spotykany jest również wariant zabawki dwudzielnej, czyli konik i osob-no nakładany jeździec. Śląskie okazy odkryto we Wrocławiu na ul. Więziennej 11 (tab. 1/53) oraz w Opawie, na ul. Piekarskiej (tab. 1/16). Zabytek wrocławski zachowany jest tylko w dolnej partii, w postaci nóg o dużym półkolistym rozsze-rzeniu, umożliwiającym objęcie korpusu konia. Okaz z Opawy ma utrącone ręce i nogi, lecz charakterystycznie przedstawione rysy twarzy jeźdźca pozwalają na przyporządkowanie go do konkretnej grupy znalezisk wraz z okazem ze Smilův
Ryc. 4. Figurki koników z jeźdźcami: A - Stonawa (wg Měchurová 1994, 622-623); B: 1,2 - Wysburg (wg Möbes 1990; C - Getynga (wg Arndt 2012, 104, rys. 9)
I. Gomułka
267
(Měchurová 2009, 180) oraz Brandis (Hoffmann 1996, 176) (rys. 6). Figurki te cechuje podłużnie wymodelowana głowa, często zakończona kapturem, wyraźnie zaznaczone usta i szeroki nos oraz duże oczy, tworzone przez dwa głęboko ryte okrę-gi. Figurkę z badań zamku Smilův cechuje wymodelowanie wypukłe oczu, a zwień-czenie głowy kapturem. Ten przerysowany i nienaturalny wygląd twarzy jeźdźców wyróżnia ich na tle pozostałych figurek. Analogiczne rozwiązanie odnaleźć możemy wśród figurek dewocyjnych. Te charakterystyczne rysy twarzy oraz widoczna spod kaptura linia włosów były elementami figurki przedstawiającej modlącego się męż-czyznę bądź mnicha z Hrotovic (Mĕchurová 2010, 101) (ryc. 4D). Podobna figurka znana jest również z terenu Śląska, jest to okaz z nieznanej miejscowości wyobrażo-ny w kapturze bądź czapce frygijskiej (Borkowski 1998, 50). Zastosowanie elemen-tu kaptura oraz zaznaczonej linii włosów wykorzystano w wielu innych figurkach jeźdźców, m.in. z Görlitz (Hoffmann 1996, 176), Rostocku (Mulsow 2012, 264), Brna (Měchurová 2009, 181) czy Strasburga (Kasten 1976, 396). Jednak tę grupę zabytków charakteryzuje dodatkowo wykonanie twarzy w formie. Już od połowy XIII w. zaczęto stosować bardziej zaawansowane techniki w produkcji omawianych figurek. Szczególnie dotyczy to koników z jeźdźcami, których twarze zaczęto wykonywać za pomocą formy. Przykładem zastosowania nowych metod produkcji jest znalezisko figurki z XIV w. z Raciborza (tab. 1/30),
Ryc. 5. Figurki koników z jeźdźcami: A - Strzegom (wg Schmidt 1934, s. 282); B - Wrocław, pl. Nowy Targ (fot. I. Gomułka); C - Wrocław, ul. Więzienna
( wg Borkowski 1999, s. 190)
Produkcja figurek glinianych koników na Śląsku
268
będącej najstarszym przykładem techniki odciskowej w zabawkarstwie na zie-miach polskich. Formy do przedstawienia twarzy stosowano także w produkcji in-nych rodzajów glinianych figurek – centaurów. Znaleziska takich figurek znane są z Wrocławia, ul. św. Marii Magdaleny 4/5 (tab. 1/44) oraz Świdnicy (tab. 1/38,39). Liczne okazy centaurów odnaleziono na terenie Niemiec, m.in. Brandis (Hof-
Ryc. 6. Figurki jeźdźców: A - Opawa (wg Měchurová 2009, 180, rys. 18); B - Brandis (wg Hoffmann 1996, 176); C - Březina, zamek Smilův (wg Měchurová 2009, 180, rys. 17).
Figurka mnicha: D - Hrotovice (wg Mĕchurová 2010, 101)
I. Gomułka
269
fmann 1996, 169). Figurki te mają również - analogicznie do koników - wykonane otwory. Jednak ze względu na formę, interpretowane są raczej jako demony, czy też postaci bajkowe, używane w teatrzykach, niż zabawki dziecięce. Wykorzystywanie figurek centaurów w teatrzykach religijnych sugeruje również znalezisko dwóch takich okazów na terenie klasztoru Dominikanów w Świdnicy. Analogiczne podo-bieństwo technologiczne dotyczy również figurek Kruselerpuppchen, których twa-rze także wyobrażano za pomocą formy. Figurki te łączy również zaopatrywanie od spodu korpusu w stożkowate kanały. W przeciągu XIV w. znacznie zwiększyło się używanie formy do produk-cji figurek i jednocześnie zwiększono różnorodność motywów. W XV i XVI w. zaczęto wykonywać figurki jeźdźców na koniach w dwudzielnych formach. Z te-renu Śląska pochodzi figurka jeźdźca na koniu (tab. 1/41) oraz fragment drugiej figurki w postaci łba końskiego (tab. 1/42), odkrytych na pl. Dominikańskim we Wrocławiu. Pełna figurka ma wyraźnie zarysowane elementy rzędu końskiego oraz grzywę. Głowa drugiego konika wydaje się być wykonana w tej samej formie. Jednak okazy te ukazują niedostatek umiejętności rzemieślnika, gdyż figurka ko-nia z jeźdźcem jest bardzo nierównomiernie wypalona, zaś na łbie drugiego konia wyraźnie widoczne są ślady łączenia formy, wzdłuż których figurka uległa silnym spękaniom i rozwarstwieniom. Okazy te datowane są na 1. poł. XV w. Pozostałe znane figurki tego typu pochodzą głównie z Saksonii (Hoffmann 1996, 177-179). Jednak większość wyrobów tego typu cechuje duża indywidualność form, szcze-gólnie wśród zabytków spoza centrów niemieckich. Prawdopodobnie jedynie na ich terenie mamy do czynienia z typową produkcją seryjną, którą zajmowali się wyspecjalizowani rzemieślnicy tzw. Bilderbäckerzy. Analogicznych elementów do okazu wrocławskiego doszukiwać możemy się jedynie w typie figurek jeźdź-ców z mieczem i torbą, odnajdywanych na terenie Saksonii (Hoffmann 1996, 177) (rys. 7). Podobieństwo figurki z Wrocławia widoczne jest w formie konika ze szczegółowym zaznaczeniem rzędu, jednak postać jeźdźca ma już uproszczo-ną formę, bez dodatkowych elementów. Zachodnia, najpewniej saksońska inspira-cja tym typem figurek jest zasadna ze względu na bliskość Saksonii i występowanie tego rodzaju figurek w różnych miastach na jej terenie (Drezno, Freiberg, Zwic-kau), świadczące o popularności tego motywu. Charakterystycznym elementem figurek koników są stożkowate otwory, wykorzystywane zarówno podczas produkcji, jak i w trakcie zabawy. Jedną z form były otwory sytuowane od spodu, za przednimi nogami, jak w przypadku figurek z Nysy (tab. 1/10) oraz Wrocławia (tab. 1/43,44,47,50). Inny rodzaj otworu spo-tykany u śląskich koników to otwór w piersi, znany z okazów z Wrocławia (tab. 1/48,52), Stonawy (tab. 1/32), Opawy (tab. 1/12,19). Wśród figurek z otworem bocznym wywierconym na wylot dostrzegalna jest grupa zabytków o zbliżonej formie. Do najczęściej spotykanych form należą okazy z Wrocławia (ul. Więzien-nej 11 - tab. 1/51) oraz z klasztoru dominikanów w Opawie (tab. 1/13). Otwór umiejscowiony jest w partii bocznej korpusu, głowa konika jest dosyć niewielka, charakterystyczne jest uformowanie długich nóg wyciągniętych w szerokim ką-
Produkcja figurek glinianych koników na Śląsku
270
cie ku przodowi i tyłowi. Analogiczne okazy pochodzą z Brna (Měchurová 2009, 176), Uherského Hradiště (Měchurová 2012, 343), Pirny i Lipska (Hoffmann 1996, 174). Kolejny egzemplarz z Opawy cechuje przesunięcie otworu bocznego na szyję konika (tab. 1/23). Podobną formą jest także typ figurek o nieco krótszych nogach i wymodelowanym niewielkim siodle, znany z Brandis i Leisnig (Hoffmann 1996, 174). Znaleziska te skoncentrowane są na obszarze między Saksonią, Morawami a Śląskiem (ryc. 8), co sugeruje że mogły stanowić lokalny typ figurek.
REZULTATY I DYSKUSJA
Duże zróżnicowanie figurek na terenie Śląska, odnajdywanych najczęściej w pojedynczych egzemplarzach sugeruje, że ich wytwórcami byli miejscowi rze-mieślnicy, którzy wykonywali je przy okazji swojej podstawowej wytwórczości. Lo-kalną wytwórczość różnych typów figurek glinianych potwierdzają nie tylko liczne znaleziska o podobnych cechach, ale i występowanie na tym terenie dewocyjnych figurek lokalnej świętej, czyli św. Jadwigi (Kowalczyk, Produkcja figurek, 7). Nie-wątpliwie posiadamy również ślady postępującej specjalizacji wśród śląskich rze-mieślników, jednak nie ma jak dotąd przesłanek potwierdzających funkcjonowa-nie wyspecjalizowanych warsztatów. Ze Śląska znamy dwa okazy połówek form dwudzielnych, służących do wykonania figurek dewocyjnych oraz pozostałości
Ryc. 7 Figurki koników z jeźdźcami wykonane w dwuczęściowej formie ceramicznej: A - Wrocław (wg Borkowski 2004a, s. 241); B - Freiberg (wg Hoffmann 1996, 177);
C - Drezno (wg Hoffmann 1996, 177)
I. Gomułka
271
pracowni we Wrocławiu i Dzierżoniowie (Borkowski 2004 a, 210). Jednak o braku typowej specjalizacji świadczy odnajdywanie wrocławskich figurek w obiektach z ceramiką naczyniową i innymi elementami, część znalezisk nosiło krople gla-zury naniesione nieintencjonalnie, powstałe zapewne w wyniku wypału figurek wraz z ceramiką naczyniową (Borkowski 2004a). Zabawkowe koniki wykonywane były razem z innymi typami glinianych figurek. Wspólną wytwórczość potwierdza przede wszystkim odkrycie pojedyn-czych pracowni, gdzie wśród odpadków produkcyjnych zmieszane były figurki różnego typu. Jedno z najbogatszych odkryć miało miejsce w Kolonii, gdzie znale-ziono pozostałości pieca wraz z jamą odpadkową z fragmentami około 600 figurek, zarówno świeckich jak i religijnych, produkowanych w dużych seriach (Neu-Kock 1993, za: Höltken, Trier 2012, 180). Istnieją podstawy by sądzić, że produkcja wie-lu typów figurek glinianych w obrębie jednego warsztatu, była zjawiskiem przypi-sanym temu typowi wytwórczości na całym terenie występowania. Przemawiają za tym nie tylko jednorodne rozwiązania technologiczne, jak stożkowate kanały oraz otwory, wykorzystanie formy do wykonania twarzy, zastosowanie podobnego surowca czy pokrywanie glazurą. Wyraźne jest również przenikanie się elementów stylistycznych pomiędzy figurkami zabawkowymi, dewocyjnymi, świeckimi i wy-obrażeniami bajkowymi.
Ryc. 8. Lokalizacja znalezisk figurek koników z otworem na wylot w korpusie
Produkcja figurek glinianych koników na Śląsku
272
UWAGI KOŃCOWE
Przeprowadzona analiza figurek śląskich na tle środkowoeuropejskim po-twierdziła, że bliskie kontakty odbijające się w wytwórczości figurek glinianych, łączyły Śląsk przede wszystkim z terenami najbliżej położonymi tj. z Morawami, północno-wschodnimi Czechami oraz Saksonią (ryc. 9). Pozostałe analogie pocho-dzą z rejonów najprężniej działających ośrodków garncarskich, a także zabawkar-skich: z Dolnej Saksonii z ośrodkiem w Coppengrave, Nadrenii z ośrodkiem w Ko-lonii oraz Północnej Bawarii z ośrodkiem w Norymberdze. Zakres ten pokrywa się z obszarem przenikania wzorców w wytwórczości figurek dewocyjnych. Tylko dla samego warsztatu wrocławskiego stwierdzono bezpośrednie wpływy z terenu Nadrenii, Górnych Łużyc oraz Saksonii (Kowalczyk, Późnośredniowieczne figurki gliniane...). Tak szerokie rozprzestrzenienie się wzorców zabawkowych figurek ko-ników wraz z innymi wyrobami glinianymi, świadczy o ich znaczeniu jako ważnej gałęzi wytwórczości warsztatów ceramicznych.
Ryc. 9. Lokalizacja najważniejszych ośrodków, w których odkryto figurki analogiczne do okazów śląskich
I. Gomułka
273
Lp.
Mie
jscow
ość -
sta-
now
isko
Rodz
aj
zaba
wki
Spos
ób
wyk
onan
ia
Wys
okoś
ć(z
acho
wan
a)D
ługo
ść(z
acho
wan
a)O
twór
Dat
owan
ieLi
tera
tura
1Bo
gum
in, P
lac
Svob
ody
koni
k
z
siodł
em
ręcz
nie
ok. 5
,5 cm
ok. 7
cm-
XV w
.Z.
Měc
huro
vá 2
012,
344
, ryc
. 10
2Bo
gum
in, P
lac
Svob
ody
głow
a kon
ika
ręcz
nie
ok. 3
,5 cm
ok. 3
cm-
XIV
w.
Z. M
ěchu
rová
201
2, 3
44, r
yc. 9
3By
tom
Odr
zańs
kiko
nik-
grze
chot
karę
czni
e10
cm6,
5 cm
na
szcz
ycie
zadu
2. p
oł. X
IV w
.E.
Sch
mid
t 193
4, 2
87
4Ja
vorn
íkko
nik
ręcz
nie
ok. 5
,5 cm
ok. 5
cm-
XIV
– 1
. ćw.
XV
w.
Z. B
rach
tl 19
96, 2
88
5Ja
vorn
ík, z
amek
ko
nik
z sio
dłem
ręcz
nie
- X
V w
.Z.
Měc
huro
vá 2
012,
344
, ryc
. 12
6 K
ędzi
erzy
n-
-Koź
le
jeźd
ziec
na
kon
iurę
czni
e4,
5 cm
-X
IV w
.E.
Sch
mid
t 193
4, 2
83
7N
ysa
jeźd
ziec
na
koni
urę
czni
e5,
9 cm
4,9
cmod
spod
uX
III/
XIV
w.
M. T
onde
ra 1
966,
154
-155
8K
rnov
(do
1960
r.
Úva
lno)
, zam
ek
Cvi
línko
nik
ręcz
nie
ok. 4
cmok
. 4 cm
-Ś
Z. M
ěchu
rová
201
2, 3
47, r
yc. 2
1
9O
paw
a, u
l. D
růbe
ží
trh
koni
krę
czni
eok
. 3 cm
ok. 5
cm-
ŚZ.
Měc
huro
vá 2
012,
347
, ryc
. 31
10O
paw
a, H
olub
igł
owa k
onik
arę
czni
eok
. 4,5
cmz p
rzod
u,
w p
iers
iŚ
Z. M
ěchu
rová
201
2, 3
49, r
yc. 3
2
11O
paw
a, k
lasz
tor
dom
inik
anów
koni
krę
czni
eok
. 3,5
cmok
. 7 cm
z bok
u, w
szyi
2. p
oł. X
III w
.Z.
Měc
huro
vá 2
009,
178
, ryc
. 12
Tabe
la 1
. Zes
taw
ieni
e śr
edni
owie
czny
ch fi
gure
k gl
inia
nych
kon
ików
i ce
ntau
rów
z te
renu
Ślą
ska
Produkcja figurek glinianych koników na Śląsku
274
Lp.
Mie
jscow
ość -
sta-
now
isko
Rodz
aj
zaba
wki
Spos
ób
wyk
onan
ia
Wys
okoś
ć(z
acho
wan
a)D
ługo
ść(z
acho
wan
a)O
twór
Dat
owan
ieLi
tera
tura
12O
paw
a, u
l. Ko
lářs
ká
jeźd
ziec
na
kon
iurę
czni
eok
. 3 cm
ok. 5
cm-
ŚZ.
Měc
huro
vá 2
012,
347
, ryc
. 22
13O
paw
a,
ul. M
ezi t
rhy
jeźd
ziec
na
kon
iu
ręcz
nie
ok. 5
cmok
.6 cm
-Ś
Z. M
ěchu
rová
201
2, 3
49, r
yc. 2
3
14O
paw
a,
ul. P
ekař
ská
jeźd
ziec
ręcz
nie
ok. 6
,5 cm
ok. 2
,5 cm
-Ś
Z. M
ěchu
rová
200
9, 1
80, r
yc. 1
8
15O
paw
a,
ul. P
ekař
ská
głow
a kon
ika
ręcz
nie
ok. 3
cmok
. 3 cm
w sz
yiŚ
Z. M
ěchu
rová
201
2, 3
48, r
yc. 2
6
16O
paw
a,
ul. P
ekař
ská
gło
wa
koni
karę
czni
eok
. 5,5
cmok
. 2,5
cm-
ŚZ.
Měc
huro
vá 2
012,
348
, ryc
. 30
17O
paw
a,
ul. P
ekař
ská
koni
krę
czni
eok
. 4 cm
ok. 3
cmz p
rzod
u, w
pi
ersi
ŚZ.
Měc
huro
vá 2
012,
349
, ryc
. 29
18O
paw
a,
ul. P
ekař
ská,
Sol
nágł
owa k
onik
arę
czni
eok
. 4 cm
-Ś
Z. M
ěchu
rová
201
2, 3
50, r
yc. 3
3
19O
paw
a,
ul. P
ekař
ská,
Sol
náko
nik
ręcz
nie
ok. 4
cmok
. 4 cm
-Ś
Z. M
ěchu
rová
201
2, 3
50, r
yc. 3
4
20O
paw
a,
Dol
ní n
ámĕs
tiko
nik
ręcz
nie
ok. 3
cmok
. 3,5
cmz b
oku,
w sz
yiŚ
Z. M
ěchu
rová
201
2, 3
48, r
yc. 2
7
21O
paw
a,
Hor
ní n
ámĕs
tiko
nik
ręcz
nie
ok. 5
,5 cm
ok. 5
cmz b
oku,
w sz
yiŚ
Z. M
ěchu
rová
201
0, 1
04, r
yc. 1
5b
22O
stra
wa
– Ko
blov
, za
mek
Lan
dek
jeźd
ziec
na
kon
iurę
czni
e5
cm7,
2 cm
od ty
łu, w
lot
pod
ogon
em
2. p
oł. X
IV w
.Z.
Měc
huro
vá 1
994,
619
-620
23O
stra
wa
– Ko
blov
, za
mek
Lan
dek
jeźd
ziec
na
kon
iurę
czni
e8,
2 cm
8 cm
-2.
poł
. XIV
w.
Z. M
ěchu
rová
199
4, 6
19-6
20
I. Gomułka
275
Lp.
Mie
jscow
ość -
sta-
now
isko
Rodz
aj
zaba
wki
Spos
ób
wyk
onan
ia
Wys
okoś
ć(z
acho
wan
a)D
ługo
ść(z
acho
wan
a)O
twór
Dat
owan
ieLi
tera
tura
24O
stra
wa
– Ko
blov
, za
mek
Lan
dek
głow
a kon
ika
ręcz
nie
-2.
poł
. XIV
w.
Z. M
ěchu
rová
201
2, 3
46, r
yc. 2
0
25Ra
cibó
rz,
Now
y Ry
nek
10ko
nik
ręcz
nie
5,4
cm6
cm-
XIV
w.
E. S
chm
idt 1
934,
283
26Ra
cibó
rz,
ul. D
ługa
koni
k
z s
iodł
emrę
czni
e4,
5 cm
6 cm
-po
cz. X
IV w
.E.
Sch
mid
t 193
4, 2
83, r
yc. 4
27-2
9Ra
cibó
rz3
jeźd
źców
na
kon
iach
ręcz
nie
ok. 8
cmok
. 6,
5 cm
-po
cz. X
IV w
.E.
Sch
mid
t 193
4, 2
83
30Ra
cibó
rz, O
stró
gje
ździ
ec
na k
oniu
ręcz
nie
7,7
cmok
. 7,8
cm-
po 1
300
r.E.
Sch
mid
t 193
4, 2
83, r
yc. 6
31Ra
cibó
rzje
ździ
ec
na k
oniu
ręcz
nie,
twar
z
w
for
mie
9,9
cmok
. 6,
7 cm
-X
IV w
.E.
Sch
mid
t 193
4, 2
83, r
yc. 5
32St
onaw
ako
nik
z sio
dłem
ręcz
nie
5,3
cm6
cmw
pie
rsi
kon.
XII
I w.
Z. M
ěchu
rová
199
4, 6
22-6
23
33St
rzeg
omko
nik
z sio
dłem
ręcz
nie
ok. 8
cmok
. 5,5
cm-
pocz
. XIV
w.
E. S
chm
idt 1
934,
282
, ryc
. 2
34St
rzeg
omko
nik
z sio
dłem
ręcz
nie
ok. 8
cmok
. 5,5
cm-
pocz
. XIV
w.
E. S
chm
idt 1
934,
282
, ryc
. 2
35St
rzeg
omko
nik
z sio
dłem
ręcz
nie
ok. 8
cmok
. 5,5
cm-
pocz
. XIV
w.
E. S
chm
idt 1
934,
282
, ryc
. 2
36St
rzeg
omje
ździ
ec
na k
oniu
ręcz
nie
9,6
cm9,
4 cm
-2.
poł
. XIV
w.
E. S
chm
idt 1
934,
282
, ryc
. 1
37St
rzeg
omje
ździ
ec
na k
oniu
ręcz
nie
9,8
cm9,
4 cm
-2.
poł
. XIV
w.
E. S
chm
idt 1
934,
282
, ryc
. 1
Produkcja figurek glinianych koników na Śląsku
276
Lp.
Mie
jscow
ość -
sta-
now
isko
Rodz
aj
zaba
wki
Spos
ób
wyk
onan
ia
Wys
okoś
ć(z
acho
wan
a)D
ługo
ść(z
acho
wan
a)O
twór
Dat
owan
ieLi
tera
tura
38Śr
oda
Śląs
ka,
ul. Ś
wid
nick
a 15
-17
koni
k rę
czni
e5,
5 cm
6 cm
-X
IV w
.Z.
Ale
ksy
i in.
200
8, 1
2, ry
c. 2
3
39Św
idni
ca,
pl.
Gru
nwal
dzki
cent
aur
ręcz
nie
5,5
cm6,
5 cm
z bok
uX
IV-X
V w
.D
. Kar
st 2
009,
276
, ryc
. 6/3
40Św
idni
ca,
pl. G
runw
aldz
kice
ntau
rrę
czni
e5
cm4,
5 cm
z bok
uX
IV-X
V w
.D
. Kar
st 2
009,
276
, ryc
. 6/4
41W
ierz
bna,
gm
. Żar
ówje
ździ
ec
na k
oniu
ręcz
nie
9,8
cm9,
6 cm
-2.
poł
. XIV
w.
E. S
chm
idt 1
934,
283
42W
łodz
ieni
n,
gm. B
rani
ceko
nik
ręcz
nie
4 cm
ok. 3
cm-
pocz
. XIV
w.
E. S
chm
idt 1
934,
283
43W
rocł
aw,
pl. D
omin
ikań
ski,
Gór
ka K
acer
ska
jeźd
ziec
na
kon
iu
w d
wu-
-czę
ścio
-w
ej fo
rmie
7,5
cm7,
15 cm
-1.
poł
. XV
w.
T. B
orko
wsk
i 200
4a, 2
41
44W
rocł
aw,
pl. D
omin
ikań
ski,
Gór
ka K
acer
ska
głow
a kon
ika
ręcz
nie
4,3
cm2,
75 cm
-1.
poł
. XV
w.
Muz
eum
Arc
heol
ogic
zne,
Odd
ział
Muz
eum
Mie
jskie
go
Wro
cław
ia
45W
rocł
aw,
ul. I
giel
na 1
4ko
nik
ręcz
nie
4,3
cm2,
75 cm
od sp
odu
XII
I-X
IV w
.T.
Bor
kow
ski 1
995,
313
-315
46W
rocł
aw, u
l. M
arii
Mag
dale
ny 4
/5ce
ntau
rrę
czni
e5,
9 cm
4,8
cmod
spod
uŚ
T. B
orko
wsk
i 200
4b, 2
77
47W
rocł
aw,
pl. b
pa N
anki
era
koni
k
z s
iodł
emrę
czni
e5,
6 cm
7 cm
ślad
w s
zyi
pocz
. XIV
w.
E. S
chm
idt 1
934,
283
48W
rocł
aw, R
ynek
koni
krę
czni
e3
cm3,
7 cm
-2.
poł
. XII
I--p
oł. X
IV w
.J.
Bres
ch, C
. Buś
ko, 1
12, r
yc. 4
6
I. Gomułka
277
Lp.
Mie
jscow
ość -
sta-
now
isko
Rodz
aj
zaba
wki
Spos
ób
wyk
onan
ia
Wys
okoś
ć(z
acho
wan
a)D
ługo
ść(z
acho
wan
a)O
twór
Dat
owan
ieLi
tera
tura
49W
rocł
aw,
ul. W
ięzi
enna
10
jeźd
ziec
na
kon
iurę
czni
e4,
4cm
5,5
cmod
spod
u2.
poł
. XII
I w.
T. B
orko
wsk
i 199
9, 1
90
50W
rocł
aw,
ul. W
ięzi
enna
10
koni
k
z s
iodł
emrę
czni
e5,
6 cm
6,5c
mw
pie
rsi
XIV
-XV
w.
T. B
orko
wsk
i 199
9, 1
90
51W
rocł
aw,
ul. W
ięzi
enna
10
jeźd
ziec
na
koni
urę
czni
e5,
8 cm
5 cm
-2.
poł
. XII
I w.
T. B
orko
wsk
i 199
9, 1
90-1
91
52W
rocł
aw,
ul. W
ięzi
enna
11
koni
k
z s
iodł
emrę
czni
e4,
2 cm
4,4
cmod
spod
u2.
poł
. XII
I w.
T. B
orko
wsk
i 199
9, 1
91
53W
rocł
aw,
ul. W
ięzi
enna
11
koni
krę
czni
e4,
4 cm
4,8
cmz b
oku
2. p
oł. X
III w
.T.
Bor
kow
ski 1
999,
191
54W
rocł
aw,
ul. W
ięzi
enna
11
koni
krę
czni
e3,
4 cm
4 cm
w p
iers
i, śr
. 0,
9 cm
XV w
.T.
Bor
kow
ski 1
999,
191
55W
rocł
aw,
ul. W
ięzi
enna
11
nogi
jeźd
źca
ręcz
nie
4 cm
-XV
w.
T. B
orko
wsk
i 199
9, 1
92
56-5
9 Zą
bkow
ice
Śląs
kie
4 ko
niki
ręcz
nie
7,6
-8,5
cm7,
8-10
,5 cm
-2.
poł
. XIV
w.
E. S
chm
idt 1
934,
282
, ryc
. 3
Skró
ty:
Ś - ś
redn
iow
iecz
e
Produkcja figurek glinianych koników na Śląsku
278
LITERATURA
Aleksy Z., Borowski G., Grześkowiak M., Jarysz P., Mruczek R., Stefanowicz M. 2008 Naukowe opracowanie wyników wyprzedzających ratowniczych badań archeo- logiczno-architektonicznych w Środzie Śląskiej na dz. nr 51 AM-22 przy ul. Świdnickiej 15-17, (w:) archiwum AKME Zdzisław Wiśniewski,Wrocław.Arndt B. 2012 Archäologische Befunde zu Kindheit und Jugend im mittelalterlichen Göttingen, (w:) M. Gläser (red.), Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäologie im Hanseraum VIII. Kindheit und Jugend, Ausbildung und Freizeit, Lübeck: Schmidt-Römhild, 97-114.Bláha R., Sigl J. 2010 Stŕedověká a raně novověká polévaná keramika ve sbírkách královéhradeckého muzea, Archaeologia Historica, 35, 233-251.Borkowski T. 1995 Gry i zabawy w średniowiecznym mieście na Śląsku. Ślady materialne, (w:) K. Wachowski (red.), Kultura średniowiecznego Śląska i Czech. Miasto, Wroc- ław: Uniwersytet Wrocławski, 99-105.Borkowski T. 1998 Materialne przejawy codziennej religijności w średniowiecznych miastach śląskich. Drobna gliniana plastyka dewocyjna, Archaeologia Historica Polona, 7, 47-68.Borkowski T. 1999 Rozrywka – zabawki i drobna plastyka figuralna, (w:) C. Buśko, J. Piekalski J. (red.), Ze studiów nad życiem codziennym we wczesnośredniowiecznym mieście. Parcele przy ulicy Więziennej 10-11 we Wrocławiu, Wrocław: Gajt (=Wratislavia Antiqua 1), 187-201.Borkowski T. 2004a Produkcja figurek ceramicznych w późnośredniowiecznym Wrocławiu, (w:) J. Piekalski, K. Wachowski (red.), Wrocław na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych. Materialne przejawy życia codziennego, Wrocław: Uniwersytet Wrocławski (=Wratislavia Antiqua 6), 207-244.Borkowski T. 2004b Gliniane skarbonki, przybory do gier, figurki ceramiczne oraz szczudło i flet z badań we Wrocławiu, (w:) J. Piekalski, K. Wachowski (red.), Wrocław na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych. Materialne przejawy życia codziennego, Wrocław: Uniwersytet Wrocławski (=Wratislavia Antiqua 6), 269-283. Borkowski T., Buśko C., Piekalski J. 1993 Średniowieczna i nowożytna parcela mieszczańska przy ul. Więziennej 11 we Wrocławiu, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, 34, 287-318. Brachtl Z. 1996 Keramická středověká plastika koníčka z Javorníku-Vsi, Vlastivědný věstník moravský, 48, 3, 287-290. Bresch J., Buśko C. 2001 Badania na placu sądowym (wykop nr IX) (w:) C. Buśko (red.) Rynek wroc- ławski = W świetle badań archeologicznych, cz. 1, Wrocław: Uniwersytet Wroc- ławski (=Wratislavia Antiqua 3), 109-146.
I. Gomułka
279
Choińska-Bochdan E. 2004 Ceramiczny konik z Gniewu nad Wisłą - przedmiot zabawy czy magii?, (w:) R. Cza- ja i in (red.), Archaeologia et historia urbana, Elbląg: Muzeum, 451–455.Endres H. 2003 Ein Spielzeugpferd aus Keramik, (w:) I. Ericsson, H. Losert (red.), Aspekte der Archäologie des Mittelalters und der Neuzeit, Festschrift für Walter Sage, Bam- berger Schriften zur Archäologie des Mittelalters und der Neuzeit, 1, 113-115.Felgenhauer S. 1974 Tönerne Spielzeugpferdchen des Mittelalters in Österreich, Jahrbuch des Oberösterreichischen Musealvereines, 119, 39-52.Finck A. 2012 Stade - Kindheit und Jugend im Mittelalter und in der frühen Neuzei (w:) M. Glä- ser (red.), Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäologie im Hanseraum VIII. Kind- heit und Jugend, Ausbildung und Freizeit, Lübeck: Schmidt-Römhild, 115-128.Gläser M. 2000 Die Kultur der mittelalterlichen Hansestädte. Dargestellt am Beispiel Hansestadt Lübeck, (w:) L. Leciejewicz, M. Rębkowski (red.), Salsa Cholbergiensis - Koło- brzeg w średniowieczu, Kołobrzeg, Le Petit Café, 127–146.Hoffmann V. 1996 Allerlay kurtzweil – Mittelalterliche und frühneuzeitliche Spielzeugfunde aus Sachsen, Arbeits- und Forschungsberichte zur Sächsischen Bodendenkmalpflege, 39, 127-200.Höltken T., Trier M. 2012 Kindheit und Jugend, Ausbildung und Freizeit - im Spiegel der Kölner Funde, (w:) M. Gläser (red.), Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäologie im Hanseraum VIII. Kindheit und Jugend, Ausbildung und Freizeit, Lübeck: Schmidt-Römhild, 173-186.Karst D. 2009 Ceramika z klasztoru Dominikanów w Świdnicy, Śląskie Sprawozdania Archeo- logiczne 51, 269-279.Kasten E. 1976 Tönerne figürliche Giesgefasse des Mittelalters in Mitteleuropa, Arbeits- und Forschungsberichte zur Sächsischen Bodendenkmalpflege, 20/21, 387-558.Klápštĕ J., Velímský T. 1975 Přispěvek ke studiu počátku města Mostu, Archeologické rozhledy, 27, 651-672.Marcinkowski M. 2010 Zabawki dzieci elbląskich. Prezentacja zbioru z badań wykopaliskowych (w:) Żołądź-Strzelczyk D., Kabacińska K. (red.), Dawne i współczesne zabawki dziecięce, Poznań: Wydawnictwo Rys, 55-69.Měchurová Z. 1994 Funde der kleinen mittelalterlichen Plastik auf dem Gebiet tschechischen Schlesiens, Archeologicke rozhledy, 46, 618-625.Mĕchurová Z. 2009 Drobná středověká plastika konička na Moravě, Archaeologia Historica, 34, 173–187.Mĕchurová Z. 2010 Stŕedověký svět dětí a her v archeologických pramenech, Archaeologia Historica, 35, 95-107. Mĕchurová Z. 2012. Pri strážnickej bráně, stojá koně vrané ... Stře-
Produkcja figurek glinianych koników na Śląsku
280
dověký keramický koníček na Slováckuave Slezsku, (w:) Jiří Doležel, Martin Wi- hoda (red.), Mezi raným a vrcholným středověkem: Pavlu Kouřilovi k šedesátým narozeninám přátelé, kolegové a žáci, Brno: Archeologický ústav Akademie věd České republiki, 333-350.Mittelmeier M. 1986 Archäologische Untersuchungen in der Deggendorfer “Neustadt” im Jahre 1986, Deggendorfer Geschichtsblätter, 7, 36-40.Möbes G. 1990 Kleinplastiken aus Ton von der Wysburg bei Weisbach, Ausgrabungen und Funde, 35, 248-250.Mulsow R. 2012 Aspekte zu Kindheit und Jugend in Rostock, (w:) M. Gläser (red.), Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäologie im Hanseraum VIII. Kindheit und Jugend, Ausbildung und Freizeit, Lübeck: Schmidt-Römhild, 261-272.Mührenberg D. 2012 Kindheit und Jugend, Ausbildung und Freizeit im mittelalterlichen Lübeck, (w:) M. Gläser (red.), Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäologie im Hanse- raum VIII. Kindheit und Jugend, Ausbildung und Freizeit, Lübeck: Schmidt -Römhild, 219-242.Neu-Kock R. 1993 Ein Bilderbäcker-Werkstatt des Spätmittelalters an der Goldgasse in Köln, Zeit- schrift zur Archäologie des Mittelalters, 21, 3-70.Nickel H. 1966 The Little Knights of the Living-Room Table, The Metropolitan Museum of Art Bulletin, 25 (4), 170-184. Oexle J. 1992 Minne en miniature - Kinderspiel im mittelalterlichen , (w:) M. i N. Flüeler (red.), Stadtluft, Bettelmöch und Hirsebrei. Die Stadt um 1300, Stuttgart, 392-395.Richter U., Standke B. 1991 Mittelalterliche Kleinplastiken aus Freiberg, Ausgrabungen und Funde, 36, 38-43.Rębkowski M. 1998 Zabytki wykonane z innych surowców, (w:) M. Rębkowski, Archeologia średnio- wiecznego Kołobrzegu, 3, Kołobrzeg: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, 277–288.Ring E. 2012 Kinder und Jugendliche in Lüneburg - eine Darstellung anhand archäologischer Quellen, (w:) M. Gläser (red.), Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäologie im Hanseraum VIII. Kindheit und Jugend, Ausbildung und Freizeit, Lübeck: Schmidt-Römhild, 273-283.Schmidt E. 1934 Mittelalterliche Spielzeugpferdchen und Tonreiter, Altschlesien, 4, 282-287.Seweryn T. 1960 Polskie zabawki ludowe, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe.Schütte S., 1982 Spielen und Spielzeug in der Stadt des späten Mittelalters, (w:) Aus dem Alltag der mittelalterlichen Stadt (= Hefte des Focke Museums 62), Bremen, 201-210.
I. Gomułka
281
Smetànka Z. 1961 K problematice drobné hrnčířské plastiky, Sborník Československé společnosti archeologické 1 , 106-109.Szafraniec L. 1997 Górny Śląsk, Warszawa: Muza.Thier B. 2012 Ausgewählte Aspekte zur Kindheit im Mittelalter und in der frühen Neuzeit in Münster, (w:) M. Gläser (red.), Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäologie im Hanseraum VIII. Kindheit und Jugend, Ausbildung und Freizeit, Lübeck: Schmidt-Römhild, 285-298.Tondera M. 1966 Średniowieczne zabytki archeologiczne odkryte w Nysie, Opolski Rocznik Muzealny 2, 151-158.Weinlich E. 1993 Tönerne Ritterfigürchen zu Pferde – eine mittelalterliche Spielzeuggattung, Verhandlungen des Historischen Vereins für Oberpfalz und Regensburg 133, 65-76.Vyšohlíd M. 2011 Náměstí Republiky (Republic Square) in Prague, (w:) S. Krabath, J. Piekalski, K. Wachowski (red.), Ulica, plac i cmentarz w publicznej przestrzeni średnio- wiecznego i wczesnonowożytnego miasta Europy Środkowej, (=Wratislavia Antiqua 13), Wrocław, 205-217.Żołądź-Strzelczyk D. 2002 Dziecko w dawnej Polsce, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
ŹRÓDŁA INTERNETOWE
www.landschaftsmuseum.de//Seiten/Lexikon/Spiele-Kinder.htm (data dostępu: 14.06.2015).
www.krakow-rynek.pl/v1/?name=news (data dostępu: 14.06.2015).
www.zum.de/Faecher/G/BW/Landeskunde/rhein/geschichte/spaetma/ka/spielzeug.htm (data dostępu: 14.06.2015).
http://www.spessartprojekt.de/forschung/kleinwallstadt/funde/pferd.php (data dostępu: 14.06.2015).
Kowalczyk E.J. Produkcja glinianych figurek w późnym średniowieczu na Śląsku, dostęp-ny w: www.academia.edu/3786971/Produkcja_glinianych_figurek_w_poznym_ srednio-wieczu _na_Slasku (data dostępu: 14.06.2015).
Kowalczyk E.J. Późnośredniowieczne figurki gliniane z Europy Środkowej i Zachodniej. Technologiczne aspekty produkcji i jej regionalne zróżnicowanie, dostępny w: www.academia.edu/3787071/Poznosredniowieczne_figurki_gliniane_z_Europy_Srodkowej_i_Zachodniej._Technologiczne_aspekty_produkcji_i_jej_regionalne_zroznicowanie_Eks-ploatacja_-_produkcja_-_dystrybucja (data dostępu: 14.06.2015).
Produkcja figurek glinianych koników na Śląsku