MAREK ANNEUSZ LUKAN

WOJNA DOMOWA

Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl Mail: historian@z.pl

MMIII

Tytu oryginau: Pharsalia Tumaczenie i opracowanie: M. Broek

Pie IKu publicznemu nieszczciu Walki na polach tesalskich, nad wojn gorsze domow, I prawo zbrodni przyznane, i nard piewamy potny, Co sw prawic zwycisk w pier wasn obrci; Armie krwi jednej i wodzw rozdarte przymierze: Wojn, co wiatem ku publicznemu nieszczciu Wszystkimi wstrzsna mocami, i chorgwie wrogie chorgwiom, I bratnie ory, i wcznie bratnim groce wczniom. Wroga ci, Rzymie, jeszcze nie brako Co za szalestwo, Rzymianie! Co za przemoc elaza, By Lacjum krew wasn u wrogich przelewao ludw! Kiedy by czas, by wyniosy Babilon z upw obdziera ausoskich, I kiedy duch Krassusa niepomszczony si bka, Wam spodobao si wojny domowe prowadzi, niegodne triumfw? Ile to ldw i ile mrz mona byo pozyska Krwi, ktr donie w wewntrznych przelay zmaganiach! Kdy si Tytan pojawia i kdy noc gwiazdy zanurza, I gdzie poudnie swym arem upalne pray godziny, I kdy zima surowa nie zna wiosennych roztopw Mrozem scytyjskim trzymajc mrz gbie pod lodem, Pod jarzmo ju i Serowie by poszli, i tum znad Araksu, I jaki gdzie tam u Nilu pocztkw lud mieszka. A jeli taki ci, Rzymie, ar wojny pali bezecnej, To gdy wiat cay pod prawa podbijesz latyskie, Wtedy ty w siebie miecz zwr! Bo wroga ci jeszcze nie brako.w. 10 Babilon miasto-twierdza nad Eufratem, wwczas w krlestwie Partw; ausoskie upy rzymskie, zdobyte przez Partw po klsce Krassusa pod Carrhae w r. 53 p.n.e. w. 15 Tytan tu soce. w. 19 Serowie Jedwabni", Chiczycy, tu oglnie ludy najdalszego wschodu; Arakses rzeka, wpada do Morza Kaspijskiego od poudniowego zachodu. w. 20 Nilu pocztki wwczas nie cakiem jeszcze znane.

Nie ty, Pyrrusie, klsk sprawc Oto ci w miastach Italii w pgruzach si chyl Domw pierzeje i le olbrzymie zwaliska Murw zburzonych: mieszkania zostaj bez strw. Bo rzadko w starych si miastach snuje wrd ulic mieszkaniec. Hesperia dzikim si jey zarosem, przez lata tak dugie Nie zaorana; bo rk brak do pracy, a pola czekaj. A nie ty, bitny Pyrrusie, sprawc tak wielkich klsk bdziesz, Ani Punijczyk; nikt z was tu miecza w sercu utopi nie zdoa. Bratobjcza te rany gbokie zadaa prawica! Inwokacja Lecz jeli losy tu innej nie znalazy drogi Do przyszej wadzy Nerona a drogo si paci za wieczne Bogw wadanie i jeli niebo suy Grzmicemu nie mogo Inaczej, jak tylko po wojnie z Gigantw srogoci, To skargi nasze o, bogi! ju milkn: te zbrodnie bezbone Warte s takiej nagrody. Niech pola Farsalii okropne Przesikn krwi! Niech si many ni syc punickie! Niech pod Mund dalek bitwy mordercze si tocz, Niech si do nieszcz tych Cezar przyczy, i gd peruzyski, I mutyskie cierpienia, i floty ucisk u gronej Leukady, I bj pod ognist Etn niewolniczy!w. 28 Hesperia kraj zachodni, tu Italia. w. 30 Pyrrus krl Epiru, walczy z Rzymem w latach 280275 p.n.e. w. 31 Punijczyk Hannibal, w wojnie z Rzymem w latach 218201 p.n.e. w. 35 Grzmicy Jowisz. w. 36 Giganci synowie Ziemi, znani z buntu przeciw bogom olimpijskim pod Jowiszem. w. 38 Farsalia (Pharsalia) kraj w Tessalii, nazwany od miasta Farsalosu. w. 39 punickie many cienie (dusze) polegych w wojnach Rzymu z Kartagin. w. 40 Munda miasto w pd. Hiszpanii, gdzie Cezar w r. 45 p.n.e. ostatecznie pobi pompejaczykw. w. 41 Cezar tu Gajusz Juliusz Cezar Oktawian (pniejszy August); peruzyski gd godem wzite przez Oktawiana w r. 40 p.n.e. miasto Peruzja (Perugia) w Etrurii. w. 42 mutyskie cierpienia w bitwie pod Mutyn (Moden) w pn. Italii, gdzie w r. 43 p.n.e. Antoniusz pobi konsulw Hircjusza i Pans; Leukada wyspa u zach. wybrzey Grecji, naprzeciw przyldka Akcjum (Actium), znanego ze zwyciskiej bitwy morskiej Oktawiana z Kleopatr i Antoniuszem. w. 43 Etna (Aetna) znana gra sycylijska, a mowa tu o bitwie morskiej u wy-

Duo Rzym przecie walkom wewntrznym zawdzicza Bo to dla ciebie si dziao! Ciebie, gdy skoczysz sw rol I w gwiazdy pno ulecisz, z radoci przyjmie sklep nieba W obszerny paac niebieski: czy bero zechcesz piastowa, Czy Feba miejsce zaj w ognistym rydwanie I ziemi, nie przestraszon t soca zamian, Wdrownym ogniem owieca kade ci bstwo swojego Miejsca ustpi. Natura prawo wyboru ci przyzna, Ktrym by bogiem sam zechcesz, gdzie mie krlestwo wszechwiata. Lecz nie obieraj siedziby w orbicie pnocnej, Ani gdzie biegun przeciwny w ciepym si krci powiewie, Skd by mia Rzym swj oglda okiem z ukosa patrzcym. Gdyby te jedn li stron nieba bezmiaru ugniata, O by odczua ten ciar. W rodku wic nieba si trzymaj, Gdzie rwnowaga cikoci. Ten pogodnego krg nieba Cay otwarty i cie od cezara nie zasoni wiata. Wtedy to ludzki niech rodzaj bro zoy i myli o sobie: Ludy niech wzajem si lubi, niech pokj wiatu zesany Zamknie elazne Janusa wojowniczego wierzeje. Lecz dla mnie ju jeste ty bogiem; tak czuje to wieszcze Me serce. Nie chciabym wic trudzi ni boga, co objawia Cyrrejskie tajemnice, ni Bakcha odwraca od Nysy: Ty mi wystarczasz, by we mnie do pieni o Rzymie tchn siy. Ty, Rzymie, tu winien Myl ma mnie skania powie rozpocz bezkresn Od przyczyn dziejw tak wielkich wykadu: co nard wpdzio W ten sza wojenny, co wiatu odebrao pokj: Losw zazdrosnych koleje, co nie daj dugo sta szczytom, Z hukiem walcym si w doy pod nazbyt wielkim ciarem; Rzym sam si udwign niezdolny! Tak, gdy si wiata spoiwabrzey Sycylii, w ktrej dowdca Oktawiana Agryppa pobi flot Sekstusa Pompejusza. w. 45 dla ciebie dla Nerona. w. 48 Feb (Phoebus) tu soce. w. 55 okiem z ukosa aluzja do zeza Nerona. w. 57 ten ciar otyego Nerona. w. 59 cie nie zasoni dziki prostopadoci cienia na rwniku. w. 62 Janusa wierzeje brama wityni Janusa otwierana w czasie wojny. w. 65 cyrrejskie delfickie, pytyjskie (od Cyrry w pobliu Delf), mowa o Apollinie; Nysa miasto w Indiach, gdzie mia si wychowa bg Dionysos-Bakchos. w. 70 szczytom powodzenia.

Rozprzgn i czasu godzina ostatnia zamknie cykl wiekowy Do pierwotnego wracajc chaosu, wszystkie si gwiazdy Z sob zmieszaj i ognie niebieskie nurzay si bd W morzu, i ziemia nie zechce roztacza wybrzey I wody wyrzuci na brzeg, a Luna bratu naprzeciw pody I nie chcc ju pdzi wozem po krgu ciemnionym Dzie sobie przywaszczy zapragnie. Tak pena sprzecznoci Caa machina zakci prawa w rozprzgym wszechwiecie. Wielkoci same si niszcz. Taki bogowie kres kad Wzrostu wszystkiego, co wielkie. I nie Fortuna tu ludom Zazdroci swej udzielia przeciw narodowi na ldach i morzach Panujcemu: ty, Rzymie, sam wanien swych nieszcz! Bo miae trzech panw i ich zgubne przymierze W wadaniu, ktre nigdy nie lubi wieloci. O, nieszcznicy niezgodni, lepi w nadmiernej swej dzy, Na c wam mierzy swe siy w hazardzie o wadz nad wiatem? Jak dugo ziemia mrz wody, a ziemi powietrze Bdzie unosi, a dugi trud soce gna wkoo, Jak dugo za dniem noc pjdzie przez tyle konstelacji, Nie bdzie szczerej wsplnoty u wadcw. Bo wszelkie wadanie Nie znosi wsplnika. Nie trzeba tu wiary w te sowa Szuka u innych. Przykady tych losw s blisko: Miasta naszego pocztki spyny krwi bratni, Chocia nagrod za takie szalestwo nie byy tam jeszcze Ziemie i morza; niewielki azyl pchn wadcw do walki. Concordia discors Krtki czas trwaa zgoda niezgodna, i pokj Nie z wodzw woli panowa; bo zwok jedyn Przyszej rozprawy stanowi midzy dwoma Krassus. I jak ten Istmos, co wskim pasem dwa morza rozdzielaw. 73 cykl wiekowy ok. 1000-letni, po ktrym wyania si nowy wiek zoty na ziemi. w. 77 Luna (ksiyc) siostra Heliosa (soca). w. 82 Fortuna grecka Tyche, bstwo przeznaczenia, samo przeznaczenie, eksponowane szczeglnie w filozofii stoickiej; losy wszystkiego. w. 85 trzech panw Krassusa, Pompejusza, Cezara. w. 95 krwi bratni Remusa zabitego przez Romulusa. w. 97 niewielki azyl dla obcych zbiegw, majcych zaludni zakadane miasto. w. 98 zgoda niezgodna nieszczera, pozorna, nietrwaa. w. 101 Istmos przesmyk ldowy midzy Peloponezem i rodkow Grecj.

I spotka si wodom nie daje, lecz gdyby ld ustpi, Joskie by Morze z Egejskim walczyo, tak kiedy dzielcy Zbrojne dwu wodzw siy Krassus przez mier sw aosn Latysk krwi pokala asyryjskie Karry, Straty przez Partw zadane sza wyzwoliy u Rzymian. Wicej wasz bj, Arsacydzi, ni sami mylicie, dokona: Wyzwoli wojn domow midzy pobitymi. Wadcw rozdaro elazo. Narodu potnego Fortuna, Co morza i ziemie, wiat cay ogarnia, Nie miaa miejsca dla dwch. Bo i krwi zwizkw rkojmi, Nieszczsne ku zej wrbie pochodnie weselne, Bezlitosn ju rk Parki zabray do manw Wraz z Juli. O, gdyby ci losy zdarzyy Dusze w tym yciu przetrwanie, ty jedna by moga Z tej strony ma powstrzyma, a z drugiej rodzica: Miecze wytrci ze zbrojnych ich rk i zczy je razem, Jak poredniczki Sabinki ziciw zczyy z teciami. mier twa rozbia przymierze, wodzom w bj drog otwara. Kto suszniej chwyci za bro Bodca dodao im obu wspzawodnictwo w dzielnoci: Ty, Pompejuszu, si boisz, by dawnych twoich triumfw Nowe nie przysoniy wypadki: by laurw walk z piratami Nie przymi pogrom gallicki. Ciebie za dugie ju trudy W dum wzbijaj, i szczcie nie chcce ju miejsca drugiego. Cezar nikogo nad sob nie moe ju znie, ni Pompejusz Sobie rwnego. Kto suszniej chwyci za bro o to pyta Nie pora. Kady z nich w wielkich ma sdziach oparcie: Zwyciska strona ma bogw za sob, pobita Katona.w. 105 asyryjskie partyjskie; Karry (Carrhae) miasto na wschd od rodkowego Eufratu. w. 106 Partowie panujcy na wschd od Eufratu, krlestwo Arsacydw. w. 114 Julia crka Cezara, druga ona Pompejusza, zm. w r. 54 p.n.e. w. 118 Sabinki porwane przez rzymsk md Romulusa, pogodziy Sabinw z Rzymianami. w. 121 dawnych triumfw z lat (81), 79, 71 i 61 p.n.e. w. 122 walk z piratami w r. 67 p.n.e. w. 123 pogrom gallicki podbj Gallii przez Cezara; Ciebie Cezara; dugie trudy 10 lat wojny z Gallami (Celtami), 5950 p.n.e. w. 128 ma bogw za sob ich poparcie przypisywa sobie Cezar; pobita Katona mogca wierzy, e walczya o suszn spraw, skoro po jej stronie stan nieskazitelny Katon.

Pompejusz Nie rwni stanli do walki. Jednego wiek si przechyli Ju ku staroci, a w dugim yciu w spokoju i todze Odwyk w pokoju od wojny; popularnoci u ludu Szuka przez hojno dla niego i ca jego ambicj Byy pochlebcze dla tumw nastroje, w wasnym teatrze oklaski. Si nie odnawia, ufny w dawniejsze swe szczcie. Sta jakby jakie odbicie wielkiego imienia Jako wyniosy ten db na polu pododajnym Dawnymi ludu darami obwieszon i wodzw witymi wotami, Lecz ledwie si trzymajcy na sabych korzeniach; Wasnym ciarem tkwi na nich i nagimi w powietrze Strzela konarami, pniem tylko, nie limi, cie dajc. I cho si chwieje, pod pierwszym pa majc podmuchem, A wkoo tak wiele drzew penych si ronie, Sam jeden czci on doznaje. Cezar Nie tak Cezar mia saw, Ni rozgos wodza. Lecz bya w nim dzielno, co w miejscu Usta nie moga. Wstyd jeden: wyj bez zwycistwa ze zmaga. Szybki i niepowstrzymany, dokd go gniew czy nadzieja popchna, Szed z mieczem w prawicy, nie szczdzc go nigdy, nie habic. Sukcesy swoje przynagla, spieszy za bstwa sprzyjaniem, ama wszelakie przeszkody w drodze do ostatecznego Celu, z luboci sobie torujc drog poprzez gruzy Tak jak ten grom, co przez wichry wyzwolon z chmur ciemnych Wrd grzmotw raonego eteru i wiata oskotu Bynie i dzie rozdzierajc ludy zalke przeraa I skonym wzrok przymiewa pomienia zygzakiem; Na wasne szaleje witynie, nic mu w naturze przeszkod, Wielkie przychodzc sieje zniszczenie i wielkie odchodzc, Gdy, skd si ogniem pojawi, tam znika z powrotem. Oglne wojny przyczyny To byy wodzw powody. Lecz doszy do tego przyczyny oglne, Co zawsze ludy potne pograj w nieszczciach.w. 130 ku staroci w r. 49 p.n.e. Pompejusz mia 57 lat. w. 133 w wasnym teatrze w ufundowanym przez Pompejusza w r. 55 p.n.e. pierwszym kamiennym teatrze Rzymu. w. 152 eter (aether) grna, nadpowietrzna sfera przestworza, oglnie niebo.

Bo gdy Fortuna wiata podbjcom nadmierne przyniosa bogactwa I w pomylnoci dobry ustpi obyczaj, Grabie i zdobycz na wrogach doradzay zbytek. Nie znano w zocie umiaru w mieszkaniach, gd wzgardzi dawnymi Stoami; i stroje, zaledwie modym kobietom przystojne, Przybrali sobie mowie: zasobna mczyzn prostota Idzie w pogard, a z wiata caego si bierze, Co kady nard o zgub przyprawia. Wtedy to te pola W dugie czono majtki; i wsie, twardym Kamillusa Lemieszem orane, przez dawnych Kuriuszw motyk kopane, W obszern scalano posiado pod obcym dzierawc. Nie by to nard lubicy ycie ukadne w pokoju, By sw wolnoci si cieszy po bro nie sigajc. Std to i gniewy gotowe, i co bieda by moga doradza Bezkarno zbrodni. A wielki zaszczyt, wart walki na miecze, Zdobycie wadzy nad wasn ojczyzn! Std przemoc miar prawa, Std wymuszone ustawy i ludu uchway, I trybunowie razem z konsulami mccy ustawy, Urzdy przekupstwem zdobyte i lud sprzedawca swych wzgldw, I miercionona dla Rzymu wyborcza korupcja, I walki coroczne na sprzedajnym Polu Marsowym. Std i poyczki aroczne, i chciwo lichwy rosnca, Zachwiane zaufanie i wojna dla wielu korzystna. Nad Rubikonem Ju Cezar Alpy zmarznite w marszu pokona pospiesznym I w sercu ju wielkich poczyna i wojny niechybnej myl podj. I kiedy przyby do brzegw wd Rubikonu nieznacznych, Obraz mu jawi si wielki ojczyzny strwoonej, Wrd ciemnej nocy, wyrany, z obliczem bardzo stroskanym, Z wosem zsiwiaym na szczycie gowy wieystej, Z rozwichrzan czupryn, z goymi ramiony stojcej tu obokw. 160 podbjcom Rzymianom. w. 168 Kamillus Furiusz Kamillus, sawny wdz, kilkakrotny dyktator rzymski z pocz. IV wieku p.n.e. w. 169 Kuriusze uoglnione imi Kuriusza Dentatusa, wielokrotnego konsula, pogromcy Pyrrusa, z pocz. III wieku p.n.e. w. 180 na Polu Marsowym w Rzymie, gdzie odbywao si gosowanie w wyborach. w. 185 Rubikon rzeczka w pn. Italii, wpada do Adriatyku midzy Rawenn i Ariminum (Rimini). w. 188 gowa wieysta w wiecu w ksztacie wie obronnych.

I pord jkw mwicej: Dokd to dalej i chcecie? Dokd te znaki niesiecie, mowie? Bo jeli przyszlicie Z prawem, jak obywatele, to dotd podej wam wolno!" Dreszcz przeszed wodza, wos mu si zjey, ng ciko Krpujc kroki na samym wstrzymaa je brzegu. Po chwili rzek on: O, Gromowadny, co z Tarpejskiej Skay Na wielkie spogldasz miasto! O, frygijskie penaty Rodu Juliuszw i tajemniczo porwany Kwirynie! Jowiszu Lacjarski, na Albie siedzcy wyniosej! Westalki znicza! I ty, najwyszego bstwa obrazie, Romo! Sprzyjaj mym krokom! Bo nie ciebie ja cigam Szalecz broni. Jam Cezar, zwyciski na ldzie i morzu, Zawsze twj onierz niech tylko wolno nim zosta i teraz. Ten bdzie winien, ten, kto by mnie tobie wrogiem uczyni". Potem nie zwleka ju z wojn i szybko rzeczk strwoon Przekroczy z chorgwiami niczym ten lew na spraonych Libii gorcej rwninach, ktry, gdy wroga i bliska dostrzee, Przysiada, jakby niepewny, a caa wzbierze w nim gniewno, Po czym zaraz podniece ogonem gronie o ziemi uderza, I z grzyw zjeon, rykiem grzmic z paszczy szeroko rozwartej, Cho wcznia przez Maura zrcznego cinita w nim utknie, Czy cho w szeroki go bok myliwskie kuj pociski, On przez elazo prze naprzd nie baczc na ran tak wielk. Przejcie przez Rubikon Rubikon, rzeczka czerwona, pytkimi si toczy falami, Gdy przyjdzie lato arem palone piekcym. Wije si w dolin gbinie i pewn granic Gallickie od ausoskich oddziela zagony.w. 192 dotd podej wolno do wczesnej granicy Italii i Gallii Przedalpejskiej, bo Cezar mia wadz przyznan tylko na teren Gallii. w. 195 Gromowadny Jowisz; z Tarpejskiej Skaly z kapitoliskiej, z Kapitolu. w. 196 frygijskie penaty trojaskie; z Troi wywodzi si rd Juliuszw. w. 197 Kwiryn (Quirinus) staroitalskie bstwo, pniej identyfikowane z Romulusem, zaoycielem Rzymu, ktry wrd burzy znikn tajemniczo; czczony jako bg. w. 198 Jowisz Lacjarski czczony w przedrzymskiej Albie (Alba Longa, miasto macierzyste Rzymu). w. 200 Roma jako bstwo Rzymu opiekucze. w. 206 Libia tu i gdzie indziej czsto Afryka. w. 210 Maur mieszkaniec Mauretanii w pn.-zach. Afryce. w. 216 gallickie zagony Gallia; ausoskie zagony Italia.

Lecz wtedy nurty jej wzmoga zima i wod ju trzeciej Luny deszczowej podniosy uciliwe rogi, I z Alp roztopy w wilgotnych i ciepych powiewach. Najpierw wic jedziec si stawia w poprzek prdu rzeki, Przejmuje wartko fal rwcych, potem reszta wojska atwo przekracza ju nurt, zagodzony przez tak zapor. Cezar, gdy rzek pokona i brzeg przeciwny osign, Na zabronionych stanwszy Hesperii rubieach, Powiedzia: Tu, tu ja pokj porzucam i prawa zgwacone! Za tob id, Fortuno. Precz odtd ju z przymierzami. Powierzylimy si losom, wojna tu sdzi by musi". Wkroczenie do Ariminum Po takich sowach wdz niezwocznie wojska porywa I maszeruje szybciej ni pocisk z balearskiej procy, Szybciej ni strzaa zza grzbietw partyjskich puszczona. Do pobliskiego z grobami wpada Ariminum, Gdy gwiazdy Jutrzenk rzucajc przed witem si kryy. Ju te i dzie w si budzi, co pierwsze oglda mia ruchy Wojenne, a z bogw zrzdzenia, czy wiatr to sprawi burzliwy, Chmury dnia por w pospnej trzymay powiacie. onierz stan na forum jakby zdobytym, tu mu kazano ustawi chorgwie. Trbek rozlegy si ostre i grube trb dwiki, Niezbone te rogi chrapliwe gray wojenne pobudki. Ludzie zerwali si ze snu, md wyskoczywszy z legowisk Za bro chwytaa ze witych cigan penatw, Jak jej dugi da pokj: bierze wic na si puklerze Z nag i wiotk plecionk, wcznie ze stpionym ju grotem, I miecze brudne, rdz ciemn ju zarte. Lecz gdy ujrzeli rzymskie chorgwie i ory, A w rodku wojsk Cezara na podwyszeniu wyniosym, Zdrtwieli z trwogi, strach zimny ogarn ich czonki, I milczc takie w duchu bez sowa rozwaali skargi:w. 218 Luna ksiyc, miesic. w. 224 Hesperia Italia. w. 229 balearska proca Balearczycy, z wysp u wsch. wybrzey Hiszpanii, synli jako procarze. w. 230 zza grzbietw partyjskich Partowie symulujc ucieczk w swoim systemie walki, siedzc na koniach odwracali si ostrzeliwujc si z uku. w. 231 Ariminum (Rimini) miasto portowe nad Adriatykiem, ok. 15 km na pd. od Rubikonu.

O, nieszczsne te mury w tak bliskim Gallw ssiedztwie, Na ze pooenie skazane! Wrd wszystkich narodw Pokj i boga trwa cisza, my tylko upem szalecw, My pierwszym jestemy obozem. Lepiej by, Fortuno, nam daa Kdy na wschodzie mieszkanie, czy pod pnocnym biegunem, Albo i domy nomadw, ni to bram pilnowanie latyskich. Mymy Senonw najazdy i Cymbrw zawieruch Pierwsi widzieli; i Marsa z Libii, i burzy teutoskiej Wichur. Ilekro bowiem los Rom dowiadcza, Tdy szlak wojny prowadzi..." Tak kady si ali w cichoci, Nikt nie mia trwogi ujawni; nie dano gosu zmartwieniu. Lecz jak ta cisza na polach, gdy zima oddali zgiek ptakw, Gdy morze milczy rozlege, bez szumu, bez ruchu, Taki panowa spokj. Spotkanie Cezara z Kurionem Dzie chodnej mrok nocy ju rozwia I oto wojny zarzewie, co chwiejnej myli o walce Dodaje bodcw naglcych, i losy wszystek rw opr sumienia. Fortuna o suszne si stara motywy Wodza poczyna i powd do wojny znalaza: Senat pogwaci ustawy! Bo z miasta skconego Wyrzuci trybunw opornych groc im Grakchw losami. Ci uchodzili do wodza, do bliskich jego chorgwi ju w marszu. A z nimi Kurion zuchway, czek sprzedajnego jzyka, Niegdy gos ludu, odwanie bronicy wolnoci I lud stawiajcy nad wodzw wadncych wojskami. Ten, gdy zobaczy, e Cezar z rnymi si zmaga mylami, Powiedzia: Jak dugo, Cezarze, twe sprawy si dao Wspiera sowami, cho wbrew senatu zamysom, Przedualimy ci wadz; pkim z mwnicy korzystaw. 248 w bliskim ssiedztwie Gallii Przedalpejskiej. w. 253 domy nomadw Numidw koczowniczych w Afryce. w. 254 Senonowie szczep gallicki, tu oglnie Gallowie; Cymbrowie lud germaski odparty od Italii w kocu II wieku p.n.e. w. 255 Mars z Libii Hannibal; burza tciitoska najazd germaski na Itali z kocem II wieku p.n.e. w. 256 Roma miasto Rzym. w. 267 Grakchowie znani z dziejw reform agrarnych w Rzymie w II wieku p.n.e. w. 269 Kurion Gajusz Skryboniusz trybun ludowy, pozyskany przez Cezara, zgin pniej w Afryce.

I chwiejne zdanie Kwirytw na tw mg stron przechyla. Lecz skoro prawa zamilky zgwacone przez wojn, Z domostw ojczystych wyrwani chtnie znosimy wygnanie: Twoje zwycistwo wygnacom obywatelstwo przywrci. Dopki popoch u strony przeciwnej i siy nie zwarte, Nie zwlekaj! Gotowym zwoka zawsze na ze wysza. Trud i ryzyko tu rwne, lecz walka o wiksz nagrod. Wojna ci z Galli zaja dziesi lat zmagania A jaki to ziemi kawaek. Tu atwo po walkach niewielu Sprawi to moesz, by Rzym dla ciebie podbi wiat cay. Bez tego aden ci dugi przy powrocie nie czeka Pochd w triumfie, Kapitol witych nie czeka wawrzynw. Zawi kliwa wszystkiego ci broni, i podbj ten ludw Bezkarnie ci nie ujdzie: zi tecia od wadzy Zdecydowanie odsuwa; rzdw z nim dzieli nie moesz. Lecz moesz posi je sam!" Takimi sowy u wodza, I tak ju skonnego do wojny, tak bardzo wzmg gniewno, Tak go podnieci, jak krzyki zdolne podnieca Konie elejskie, cho same w zamkniciu, ju gro i bramom, I skonne do biegu rozepchn chc szranki. Mowa Cezara do wojska Zwoa wic zaraz onierskie szeregi pod znaki, I gdy uciszy schodzcych si tumnie w popiechu, Wyrazem twarzy i rk nakaza milczenie i mwi: Tysice wy przygd wojennych, towarzysze broni, Przeszlicie ze mn zwycisko w tych latach dziesiciu. I na to rozlana na polach pnocnych krew zasuya? Na to i rany, i z ycia ofiary, i zimy u Alp stp spdzone? Oto Rzym wrzaw wojenn z nie mniejsz si poruszon, Ni gdyby te Alpy Hannibal punicki przekroczy! Dopenia si rekrutem liczebne kohorty, Lasy na flot wycina, Cezara si kae przepdzi Z ldw i mrz. I co by to byo, gdyby moje chorgwie Legy w nieasce u Marsa i tum Gallw Na grzbiety nam si zwali, jeli teraz, gdy ze mn Szczsna wspdziaa Fortuna i bogi do wikszych nas rzeczy Wzywaj, dowiadcza si nas! Niech przyjdzie wdz, dugim osabionw. 276 Kwiryci Rzymianie. w. 294 konie elejskie w wycigach olimpijskich w Elidzie na Peloponezie. w. 308 Mars bg wojny.

Pokojem, z wojskiem doranym do walki, i jego w togach stronnicy: Gadua Marcellus i puste imiona Katonw! A moe klienci z ziem obcych i kupni nasyc Pompejusza Wadz przez czas tak dugi nadal piastowan! On bdzie jedzi w rydwanie, gdy jeszcze wiek nie pozwala! On wadzy raz zagarnitej nie puci z rk nigdy! Bo co tu si ali, e plony z pl wiata caego zagarn, By jemu gd zmuszon by suy! Kt nie wie, e Forum zalke W obz wojenny zamieni, gdy zowrogi bysk mieczw Sd zastraszony otoczy rzecz niesychana! pkolem I onierz prawa si way naruszy, gdy oskaronego Pompejaskie chorgwie zamkny Milona? I teraz, by si na staro w prywatnym yciu nie traci, Wojn gotuje haniebn, przywyky do walki wewntrznej: Sull przewyszy zdolny, mistrza swojego w tych zbrodniach. I jak te dzikie tygrysy nie uspokoj si w dzy, Gdy raz, do nor swych matecznych w hyrkaskim lesie wracajc, Zabitych zwierzt ze stada krwi si zachysn do syta, Tak w tobie, Pompejuszu, co miecze sullaskie zwyk liza, Trwa to pragnienie. I nigdy raz wzita do pyska Krew nie pozwoli zagodnie pokalanemu ni gardu. Lecz jaki koniec tak dugie znajdzie panowanie? Jaki kres zbrodnie? Niech ciebie, bezecny, przynajmniej Zoy t wadz nauczy ten sawny twj Sulla! Po cylicyjskich piratach, po wojnie z krlem pontyjskim Znkanym, ledwie trucizn barbarzysk skoczonej, Wreszcie si Pompejuszowi jako zadanie przydzielaw. 313 Marcellus Marek Klaudiusz, konsul r. 51 p.n.e., przyjaciel Katona; Katonowie modszy, tak samo jak starszy. w. 314 klienci z ziem obcych ludzie na usugach Pompejusza w krajach podbitych przez niego. w. 316 wiek nie pozwala pierwszy triumf wymusi Pompejusz w r. 81 p.n.e. jako 25-letni zwycizca przeciwnikw Sulli, Domicjusza i Numidw w Afryce, nie piastujc jeszcze adnego oficjalnego stanowiska. w. 323 Milon przeciwnik Klodiusza, sdzony o jego zabjstwo w r. 52 p.n.e., skazany na wygnanie. w. 328 hyrkaski w Hyrkanii, u pd. wybrzea Morza Kaspijskiego. w. 330 miecze sullaskie liza aluzja do usug wiadczonych Sulli, na ktrych mody Pompejusz wyrs. w. 335 Sulla zoy formalnie wadz dyktatorsk w r. 79 p.n.e. w. 336 cylicyjscy piraci pobici na morzu przez Pompejusza w r. 67 p.n.e.; krl pontyjski Mitrydates, pokonany przez Pompejusza, zakuty przez przybocznego gwardzist (nie otruty).

Cezara, e nie usucha rozkazu, by wojska zwyciskie rozpuci. Jeli mnie chce si odj nagrod za trudy, Nieche przynajmniej tym oto, bez wodza, za dug wojaczk Da si zapat: niech onierz pod ktrym bd wodzem ma triumf. A dokd po tych wojnach si uda wykrwawiona staro? Gdzie wysueni osid? I jak si rol przydzieli Pod pugi weteranw? Lub jakie ludziom wyczerpanym miasta? Czy lepiej, Pompejuszu, bd si mieli piraccy osiedlecy? Podnocie wic czym prdzej, zwyciskie podnocie chorgwie! Si trzeba uy, ktremy stworzyli. Temu, kto w zbroi, Wszystko przyznaje ten, kto mu prawa odmawia. I bogi s z nami. Bo nie zdobyczy me wojska, ni wadzy szukaj; Chcemy li panw usun z miasta skorego im suy". Reakcja wojska, sowo Leliusza Skoczy. Lecz wojsko zmieszane w niejasnym pomruku Niepewnie co w sobie szemrze. Myl o zbonoci, o ojczystych penatach amie onierskie serca, cho w boju zdziczae i gniewne. Jednak w okrutnym do mieczw zapale i strachu przed wodzem Wrcili do siebie. Wtedy te Leliusz, Pierwszego manipuu dowdca, z odznak zasuonego, Z liciem dbowym za ocalenie obywatela od mierci, Przemwi: Jeli wolno, najwyszy Rzymian wodzu, Jeli mam prawo szczere wypowiedzie sowa, To aujemy, e twoja cierpliwo powolna Krpuje siy. Czy to brak tobie do nas zaufania? Oto i duch nam, i gorca krew ciao oywia, I dzielne nasze ramiona, zdolne do rzutu pociskw, A ty masz znosi cierpliwie te rzdy i senat zepsuty? Czyli tak bardzo jest smutne zwycistwo w wojnie domowej? Prowad nas przez scytyjskie ludy, przez Syrty wybrzea niedobre, Przez piaski Libii bezwodnej gorce! Ta do, by wiat za sob zostawia podbity, Wezbrane oceanu ujarzmiaa fale, I Ren spieniony u pnocnego bieguna amaa.w. 346 piraccy osiedlecy przepdzeni z Morza rdziemnego korsarze osiedleni przez Pompejusza na terenach rdldowych. w. 349 kto prawa odmawia senat rzymski. w. 358 z liciem dbowym odznaczony wiecem metalowym w ksztat lici dbowych (corona civica).

I za rozkazem, jak mog, tak i chcie ja musz. Nie jest mi obywatelem, przeciw komu wojenne usysz Twoje, Cezarze, trbki. Na szczcie twych znakw w dziesiciu wyprawach, Na twoje nad jakimkolwiek wrogiem triumfy przysigam: Choby da rozkaz miecz w gardle brata utopi, Czy w gardle ojca, czy w ony brzemiennej wntrznociach, Prawica ma jednak, mimo oporu, musi to wszystko wykona. Choby i bogw ograbi i spali kaza witynie, Pomie wojenny posgi bstw w kruszec zamieni pieniny. I gdyby obz zleci zaoy nad nurtem tuskiego Tybru, na pola Hesperii pjd go wytyczy. Gdziekolwiek by miast mury z ziemi zechcia zrwna, Tymi ramiony pchany taran kruszyby skaliska Choby tym miastem pod zgub z twojego rozkazu By Rzym!" Tym sowom wszystkie przyklasny kohorty I wznisszy w gr prawice przyrzeky gotowo Do kadej wojny. A okrzyk taki pod nieba si rozleg, Jaki grzmi huk, kiedy tracka wichura uderzy W skaliska Ossy sonistej i las pod siy przemoc To si do ziemi ugina, to znw do nieba podnosi. cigaj wojska do wodza Cezar, gdy ujrza, e onierz tak gotw przyj t wojn, I e losy sprzyjaj, nie chcia przeszkadza Fortunie Sw powolnoci i ciga rozproszone po Gallii kohorty, Gromadzi zewszd chorgwie i rusza w kierunku Rzymu. Opuszczaj namioty wojska nad gbi Lemanu, I obz stromy na zboczu Wogezw wygitym, Lingonw wicy walecznych ze zbroj kolorow. Inni rzucili mokrada Izary, co swymi falami Przez wiele pync krajw do rzeki o wikszym rozgosiew. 374 w dziesiciu wyprawach w wojnie gallickiej, za Ren i do Brytanii. w. 381 i n. nad nurtem Tybru na terenie Italii, pod Rzymem. w. 382 Hesperia Italia. w. 390 Ossa gra we wsch. Tessalii (Magnezji). w. 396 Leman Jezioro Lemaskie w pd.-wsch. Gallii. w. 397 Wogezy gry we wsch. Gallii. w. 398 Lingonowie midzy Wogezami i rodkow Loar. w. 399 Izara prawy dopyw grnego Dunaju. w. 400 rzeka o wikszym rozgosie Dunaj (Danubius).

Wpada i nazwy swej do morskiej nie donosi gbi. Wolni od stray zostaj Ruteni rudowosi; agodny Ataks, rad nosi latyskie korabie, przestaje je dwiga. A take War, co posunit Hesperii wyznacza granic, Tam, gdzie w port Herkulesa uwicon imieniem Ska wydreniem cienia gb morsk, e ni wiatr pnocny, Ni zefir do ma prawo tylko cyrcejski wiew mci tu brzegi Przeszkadzajc w spokojnym postoju w Moneku I gdzie wybrzee niestae, przez morze i ld zajmowane Na przemian: przy wielkim wd oceanu przypywie, To znw przy jego cofaniu fal morskich z powrotem. Lecz czy to wiatr tak je toczy od dalekiego bieguna I znowu toczy przestaje, czy gwiazd pomyln ruszane Wody si morza pod wpywem ksiyca wzdymaj, Czy soce wrce, by wd yciodajnych zaczerpn, Podnosi oceany, ku gwiazdom podciga, Niech pyta, kto wszechwiat chce bada. Dla mnie za przyczyna, Jakakolwiek w ruch wprawia tak czste wd zmiany Z bogw zrzdzenia, niech tajemnic zostanie. Dalej i wioski Nemety, i brzegi Aturu, Gdzie kraj Tarbellw agodn to ukiem zamyka, Zwijaj obz; i Santon, rad, e si pozby najedcy, I Bituryg, i Suesson, lekki, cho w zbroi przydugiej; I Leuk, i Rem, wojownicy wietni, z odkrytym ramieniem; Sekwanw plemi, wybornie okrajcych na koniach; Belg, znakomity wonica na pokazowym rydwanie;w. 401 nazwy nie donosi bo w dolnym biegu zwany w staroytnoci Histrem. w. 402 Ruteni w pd. Gallii. w. 403 Ataks rzeka w pd. Gallii (dzi. Aude). w. 404 War graniczna rzeka midzy Liguri w pn.-zach. Italii i Galli Narbosk (Prowansj); posunit granic za Augusta nazw Italii objto Galli Przedalpejsk, na zachodzie a po rzek War. w. 405 port Monoecus (Monaco), powicony Herkulesowi z przydomkiem Monoecus (Samotny). w. 407 cyrcejski wiew ac. circius, franc. mistral. w. 420 Nemeta (Nemetis) kraj Nemetw w Gallii (nad Renem?); Aturus (dzi. Adour) rzeka w kraju Tarbellw, na pn. od zach. Pirenejw. w. 422 Santonowie dalej na pnoc, nad Zatok Biskajsk; najedcy Cezara. w. 423 Biturygowie tame (inni w centralnej Gallii); Suessonowie w pd. Belgii. w. 424 Leukowie we wsch. Gallii; Remowie w pd. Belgii. w. 425 Sekwanowie na zachd od gr Jura.

Arwerni, co si wayli podawa za pobratymcw Latynw, Z trojaskiej krwi; a Nerwijczyk z plemienia buntowniczego, Splamiony krwi zabitego Kotty, cho prawem chronionego; I Wangion, co ciebie, Sarmato, lunymi naladuje spodniami, I Batawowie groni, trb gitych ze spiu Rykiem budzeni; i ludy znad nurtw Cyngi bdzcej I znad Rodanu, co fal wartk porywa Arar do morza; I ci, co w grach wyniosych siedz wysoko, W Cebennach na biaej skale wiszcych. I ty, Trewirczyku, co lubisz odwraca front wojny, I ty, Ligurze, dzi z wosem strzyonym, cho niegdy spuszczonym Na szyj w caej Gallii Wochatej piknie si wyrnia; I ci, co okrutnego krwi srog czcz Teutata, I co Esusa strasznego dzikimi czcz ofiarami, I Taranisa otarz, nie lepszy ni w scytyjskiej Diany. Wy take, ktrzy dusze dzielnych, na wojnie polegych, Jako wieszczowie w pochwaach przyszym powierzacie wiekom, I wy bardowie, bezpieczni pieni rozlicznych twrcy, I wy, druidzi, ktrzycie bro porzucili, lecz od niej I ryt barbarzyski wzili, i ofiar nieszczsny obyczaj; Wam tylko zna bogw jest dane i moce niebiaskie, Czy te wam tylko dane ich nie zna. Mieszkacie gboko W gajach i lasach odlegych i nauczacie, e cieniew. 427 Arwernowie w pd. Gallii; o nich Cyceron pisa znaleli si mienicy si brami narodu rzymskiego" (Adnot.). w. 428 Nerwiowie w Belgii. w. 429 Aurunkulejusza Kott, wbrew umowie, zabili Eburonowie Ambioryksa. w. 430 Wangionowie germaski lud nad rodkowym Renem. w. 431 Batawowie u uj Renu. w. 432 Cynga rzeka gdzie w Gallii. w. 433 Arar dopyw Rodanu w pd. Gallii. w. 435 Cebenny dzi. Cevennes, gry dzielce Helwetw od Arwernw w pd.-wsch. Gallii. w. 436440 s obcymi wtrtami z XIII/XIV wieku. w. 441 Trewirowie (take Trewerowie) nad doln Mozel. w. 442 Ligurowie na wschd od dolnego Rodanu a po Zatok Genuesk. w. 444 Teutates utosamiany z Merkurym. w. 445 Esus utosamiany z Marsem. w. 446 Taranis utosamiany z Jowiszem, czczony ofiarami z ludzi, przypuszczalnie u Karnutw w pn. Gallii (na poudnie od Parya); Diana scytyjska Taurydzka, na Krymie. w. 450 druidzi druidowie galliccy, uczeni kapani. w. 451 ofiar nieszczsny obyczaj ofiar z ludzi, przy praktykach magicznych

Zmarych nie id do cichych siedzib Erebu, gdzie wadnie Pluton podziemny, lecz duch ten przechodzi kolejno W inne ciaa, a mier jest jeli prawd gosicie ywota dugiego poredniczk. Szczliwe te ludy pnocy W swym bdnym mniemaniu, o tyle, e ze strachw najwikszy Nie nka ich: strach przed mierci. Std duch ich gotowy Rzuca si w walk na miecze z odwag, co umie umiera, Nieskora ycia oszczdza, bo ma si ono odrodzi. I wy postawieni, by od wojen wstrzymywa wochatych Kaikw, Na Rzym idziecie, dzikie opuciwszy Renu pobrzee I wiat narodom stojcy otworem. Fama Cezar, gdy wojska zebrane i siy niezmierzone Odwagi mu do wikszych doday poczyna, Idzie przez ca Itali i miasta ssiednie obsadza. A do prawdziwych zagroe pusta docza si Fama: Wdziera si w myli narodu i przysz klsk przynosi. Szybka zwiastunka wojny, pospiesznie naprzd kroczcej, Niezliczone jzyki do wieci faszywych wyzwala. Jawi si wie, e na polach rozlegych Mewanii, W woy bogatych, wojska si bitne do walki rzuciy; To znw, e tam, gdzie do Tybru strumienie Naru wpadaj, Barbarzyskie srogiego si kbi oddziay Cezara; e on sam wszystkie cignwszy ory i chorgwie Nie jedn idzie kolumn i wojska gstwin. I nie takim go widz, jakim go znali; bo wikszy I dziki rodzi si w mylach, straszniejszy ni wrg tknity klsk, A za nim id ludy od Renu do Alp mieszkajce, Z granic pnocnych, z siedzib wyrwane ojczystych, I miasto ju ludy dzikie na jego rozkaz pldruj Na oczach Rzymian! I tak kady ze strachuw. 455 Ereb podziemie jako mieszkanie duchw zmarych. w. 463 wy postawieni... oddziay Cezara znad granic germaskich; Kaikowie ac. Cayci, zapewne Chauci, u uj Wezery i aby, tu oglnie w sensie ludw germaskich. w. 469 Fama uosobienie pogoski, wyprzedzajcej i wyolbrzymiajcej fakty. w. 473 Mewania miasto w pd. Umbrii, przy drodze do Rzymu. w. 475 Nar wpada do Tybru w pd. Umbrii. w. 483 miasto Rzym.

Dodaje siy pogosce. I cho brak wiadka tych nieszcz, Boj si samych wymysw. Popoch w Rzymie Nie sam lud zreszt si trwoy Pustym raony przestrachem. I kuria, I nawet ojcowie miasta uciekli z swych domw; A senat uciekajc konsulom nienawistne przekaza zlecenia. Wtedy te kady, ,nie wiedzc, gdzie krok skierowa, co rzuci, W lepym popiechu ucieka, gdzie go ucieczki pd niesie. Tum, w wyduon cieniony kolumn, tak pdzi przed siebie, Jakby zbrodnicze pomienie zajy domostwa, Lub jakby ciany zachwiane zawali si miay. Tak ludzie oszalali gonili przez miasto Krokiem pospiesznym, bez zastanowienia, Jakby jedyn nadziej nieszczni w tym mieli, eby z ojczystych uj murw. Jak kiedy burzliwa wichura Morze bezmierne odrzuca od Syrt afrykaskich I na okrcie maszt ciki i agle amie z oskotem, Skacze do wody i sternik z okrtu, i eglarz go rzuca, I cho si wizy kaduba nie rozprzgy jeszcze, Kady sam siebie robi rozbitkiem: tak tutaj rzuca si miasto I ucieka w wir wojny. Nikogo nie zdoa zatrzyma Ni rodzic wiekiem sterany, ni ona spakana; Nikogo lary ojczyste, by w tej niepewnoci powzi myl szczsn Ratunku. I nawet na progu nikt nie przystan, Czy choby widokiem miasta drogiego oko nasyci odchodzc, Moe ostatni ju raz. Prze naprzd tum nieprzytomny. O, bogowie! Tak skorzy da wielko! By strzec jej, nieskorzy! Miasto pene narodu i ludw podbitych, Zdolne pomieci zgromadze cay rodzaj ludzki, Tak atwo tumy pochliwe rzucaj i zdaj Na up Cezara niechybny! Gdy przycinity przez wroga Rzymski na obcym terenie onierz si znajdzie osaczon, Skromnego wau oson broni si noc od zguby; Ziemi spitrzenie, doranie z darni zrobione, Bezpieczny daje sen ludziom w onierskich namiotach. A ciebie, Rzymie, si rzuca na samo wojny wspomnienie! Ni jednej si nocy nie zawierzyo twym murom!w. 487 kuria senat. w. 506 lary bstwa domowe.

Lecz trzeba, trzeba przebaczy te strachy tak wielkie: Pompejusz ucieka! Std trwoga. Znaki wrebne A eby ju adna nadzieja Co do przyszoci nie pokrzepiaa przelkych nastrojw, Doszy do tego wyrane niedobrych losw oznaki: Bstwa zych groz wrb zapeniy ziemi, powietrze i morza. Noce wic ciemne widziay nieznane gwiazdy na niebie, I samo niebo w pomieniach, i z nieba skonie w przestworzu agwie lecce, i gron gwiazd wochat Komet, co panowanie odmienia na ziemiach. Byskawice na niebie pogodnym jawiy si czsto, I ognia wycignity pomie ksztat przybiera rny: To poduny jak wcznia, to wiatem rozproszonym Bysn na niebie jak lampa. Cichy w bezchmurn pogod Piorun si zerwa od strony pnocnej I w gr strzeli latysk. Gwiazdy pomniejsze, Co sunc po niebie przestrzennym w noc ciemn zwyky zachodzi, W poowie dnia si zjawiy. I ksiyc, kiedy ju rogi zczy I peni sw soca bratniego osign kolisto, Nagle zblad ziemskim poraony cieniem. Sam Tytan, kiedy gow nad rodkiem Olimpu unosi, W ciemnej mgle ukry ognisty swj rydwan, Krek osoni ciemnoci i sprawi, e ludzie stracili Nadziej na dnia powrt. Tak Tyjesta Mykeny Przeyy noc, kiedy soce ucieko do wschodu. Wulkan rozluni Etny sycylijskiej paszcz, Ale pomieni nie ponis do nieba i ogie ze szczytu W d na Hesperii spad brzegi. A czarna Charybda Od dna krwi morze zmcia. Psy srogie szczekay Wyjc aonie. Westalek ogie zabrany z otarza,w. 535 gra latysk Mons Albanus. w. 540 Tytan soce. w. 543 Tyjesta Mykeny Mykeny (na Peloponezie) pod Tyjestesem, znanym z uczty Tyjestesa", na ktrej brat Atreus poda mu danie z cia jego dzieci (wedug innej wersji mia Tyjestes sam je na ofiar zabi), i w czasie ktrej miay si gwiazdy i soce w swym biegu zawrci. w. 545 Wulkan uosobienie ognia, bg ognia. w. 547 Hesperii Italii; Charybda tu tyle, co Cienina Sycylijska. w. 548 psy srogie ac. saevi, co chciano zmieni na Scyllae, niepotrzebnie. w. 549 z otarza Westy albaskiej; zabrany ac. raptus, porwany, zgas (?).

Pomie, oznaczajcy Latyskich wit zamknicie, Na czci rozszczepiony podwjnym wznosi si szczytem Jak stosy aobne tebaskie. Ziemia, jak mwi, przysiada I Alpy na rozchwianych swych grzbietach wiekowe Skruszyy niegi, a morze wielkimi falami Hesperyjsk przykryo Kalp, oraz szczyt Atlasu. Bstwa tubylcze pakay i Lary spocone Ciki wryy trud miasta, a w witych przybytkach Spaday wota; a dzikie ptactwo dzie splamio; A dziki zwierz noc opuci swe lasy I na rodku si Rzymu zuchwale rozoy. Wtedy te ludzkim zwierzta przemwiy gosem. Ludzie-potwory si rodz z rn iloci czonkw, Rn wielkoci, i matki wasne przeraao dziecko. Wrd ludu cikie si mno Sybilli kumaskiej Proroctwa. A take Gallowie z citymi ramiony, Przez srog podniecani Bellon, wryli gniew bogw I krwawym trzsc swym wosem zo z krzykiem gosili. Urny te, pene popiow po zmarych, jczay. Syszano rwnie szczk broni i gone na lasw bezdroach Woanie i cienie do ludzi podchodzce z bliska. A ci, co pole pod samym uprawiaj miastem, pierzchaj. Potna Erynia otaczaa miasto Trzsc chylon w d sosn z czubem wrd trzasku poncym. Taka to Eumenida tebask pchna Agaw, Taka srogiego Likurga odwrcia pociski, Takiej Megery na rozkaz niedobrej Junonyw. 550 Latyskie wita feriae Latinae, obchodzone na Grze Albaskiej w kwietniu, koczone ofiar z wou. w. 552 stosy tebaskie Eteoklesa i Polinejka, braci pornionych sporem o wadz. w. 555 hesperyjska Kalpa tu hiszpaska gra nad Gibraltarem (po przeciwnej stronie gry Atlasu). w. 564 Sybilla kumaska w Kumach (Cumae), na wybrzeu kampaskim, czczona wrka-wyrocznia. w. 566 Bellona bstwo wojny. w. 572 Erynie podziemne mcicielki zbrodni. w. 574 Eumenida eufemizm okrelajcy Eryni; Agawa przeciwniczka kultu Bakchusa (wina), ukarana przez niego: w szale bakchicznym zabia wasnego syna Penteusa. w. 575 Likurg chcc wycina winogrona Bakchusa, zalepiony przez boga pokraja wasnego syna Dryanta. w. 576 Megera jedna z Erynii (Furii).

Alcyda si przestraszy, ujrzawszy ju Plutona. Trby zagray i czarna, przy cichym powietrzu, Noc tak wrzaw wydaa, z jakim si okrzykiem Kohorty z sob zwieraj. Na Polu Marsowym widziano Many sullaskie powstay smutne zwiastujc wyroki. Grb si przy zimnych Anienu wodach otworzy I Mariusz gow wychyli, i ludzie uciekli. Wrba Etruska Arrunsa Z tych to powodw zlecono, starym zwyczajem, etruskich Radzi si wieszczw. Najstarszy z nich wiekiem, Arruns, w opustoszaej Luki mieszkajcy murach, Zna si na ruchach byskawic, na wrbach z ciepych wntrznoci I na przestrogach z pira taczcego w powietrzu. Ten najpierw kaza potwory, jakie wydaa natura Sama z siebie, i pody dziwaczne z bezowocnego ywota Porwa i spali w nieszczsnych pomieniach. Nastpnie kae zalkym obywatelom i wok miasta caego, A upowanionym do witych praktyk kapanom W uroczystym obrzdzie dokona oczyszczenia miasta I obej mury po brzegu dugiego pomerium. Za nim tum niszych kapanw w gabiskim kroczy okryciu, I zastp westalek wiedzion przez kapank we wstkach, Jedyn, ktrej trojask wolno oglda Minerw. Nastpnie stre wyrokw boskich i przepowiedni tajemnic, I ci, co w maym Almonie kpan odnosz Kybel; Augur, co z ptakw pomylno umie obserwowa,w. 577 Alcyda Herakles, oszoomiony przez t Furi, zabi sw on Megar i dzieci. w. 582 Anien ac. Anio (genet. Anienis), rzeka, wpada do Tybru tu przed Rzymem. w. 586 Luka miasto w pn. Etrurii. w. 595 pomerium bruzda i skiba (rw i wa) otaczajce miasto (wyznaczajce granice przy jego zakadaniu). w. 596 gabiskie okrycie ritus Gabinus, z gow okryt kocem togi. w. 598 trojaska Minerwa Palladium, z nieba spady posek Pallady, wizany z pochodzeniem Rzymian od Trojan, przechowywany w wityni Westy. w. 599 stre [...] tajemnic quindecimviri libris inspiciundis, pitnastu czonkw kolegium kapaskiego do zagldania do Ksig sybilliskich na zlecenie senatu. w. 600 Almon rzeczka wpadajca do Tybru poniej Rzymu, w ktrej w marcu kpano posg Kybeli (Magna Mater).

Siedmiu kapanw od uczt rytualnych, i Titiw kolegium, I Saliw, tarcze na karkach wesoo nioscych, I flamin, czapk na gowie dostojnej majcy spiczast. A gdy ci tak obszerne miasta obchodz zaomy, Arruns gromadzi byskawic rozproszone ognie, Z pospnym je pomrukiem zakopuje w ziemi, Miejsce to boskim czynic. Potem do witych otarzy Przywodzi wou mskiego z wybornym karczyskiem. Ju wino la zacz, ju noa pasko obsypywa mk, A zwierz, gdy suba grone wizaa mu rogi, Dugo ofierze opiera si przykrej, Zanim kolana ugiwszy kark pod n podao. I nie zwyczajna ze krew popyna. Z rany szerokiej Miast krwi czerwonej ciecz gsta polaa si brudna. Zblad przeraony nieszczsn ofiar t Arruns. Porwa wntrznoci, by bogw gniew z nich mc odgadn. Sam kolor ich wieszcza przestraszy: blade, Brzydkimi nakrapiane plamami, krwi przesiknite zzibnit, Gstymi pstrzyy si sinej posoki kroplami. Patrzy: wtroba zropiaa; i grone stwierdza te yy Po wrogiej stronie. I wkna puca dychawicznego ukryte, A czci witalne dzieli may przedzia. Serce lece. Wntrznoci przez rozwarte otwory Zepsut wydaj krew, a jelita zdradzaj sw zawarto. I brzydota, co nigdy bez zego na trzewiach si nie jawi: Oto na wkien wierzchoku wyrasta widoczny Drugi wierzchoek; cz chora zwisa zwiotczaa, Cz byszczy i szybkim, zuchwaa, porusza biciem yy. Z tego wic Arruns zrozumia nieszcz zapowied ogromnych. I woa: O, bogowie! Strach zdradza to ludziom, Cokolwiek gotujecie. Nie tobie, najwyszy Jowiszu, Zoyem t ofiar. W pier ubitego ci wou Bstwa wkroczyy podziemne. Lk nie pozwala mi mwi.w. 602 siedmiu kapanw... tzw. septemviri epulones, kolegium kapaskie do urzdzania witych uczt bogom; Titiowie tzw. Titii sodales, kapani, ktrych mia ustanowi legendarny wadca Sabinw dla utrzymania kultw sabiskich po poczeniu si Sabinw z Rzymianami; zapomniani, restytuowani przez Augusta. w. 603 Saliowie Skoczkowie (Tancerze), kapani odbywajcy procesje po miecie z tarczami, ktre miay spa z nieba. w. 604 flamini kapani poszczeglnych bogw, Jowisza, Marsa i innych, skadajcy im przepisowe ofiary; czapka spiczasta weniana (pileus) z zatknit w niej gazk oliwn u szczytu (apex).

Wiksze od obaw id rzeczy. Niech bogi poprawi, com widzia. Niech trzewia te prawdy nie mwi. Niech bdzie to fikcj Tagesa, Twrcy tej sztuki!" Tak Etrusk w mowie zawiej, tajemnej Wieszczy, niejedno w dwuznacznych ukrywajc sowach. Przepowiednia Figulusa Ale Figulus, poznaniu tajnikw bogw i nieba oddany, Tak e egipski nie dorwna mu Memfis W gwiazd obserwacji i praw gwiezdnych ruchw, Orzeka: Albo ten wiat bez planu i bez prawa si toczy Przez wieki, i gwiezdne nieokrelone s szlaki, Albo jeli przeznacze mkn prawem miastu i ludzkoci Ryche zagraa nieszczcie. Czy ziemia si rozewrze I miasta zapadn? Czy si powietrza podniesie ciepota? Czy gleba zawiedzie i plonw nie wyda? Czy moe wszelka si woda zamieni w trucizn? Jake klsk, bogowie, jak gotujecie zaraz W swojej srogoci? Wielu si ludzi ostatnie dni zeszy W czas jeden! Gdyby na niebie wyniosym zimna i szkodliwa Gwiazda Saturna czarne rozpalia ognie, Deukalionejsk by Wodnik rozdeszczy si strug I ziemia caa by w morzu rozlanym tona. Gdyby za teraz ty, Febie, pomieniem pray srogiego Lwa nemejskiego, to wiat by si cay pogry w poarze I eter by si rozogni twoim zapalon rydwanem. Tych ogni nie ma. Lecz ty, co palisz gronego Skorpiona z ognistym ogonem i Wag przypiekasz, Co tak wielkiego ty, Marsie, gotujesz? Bo Jowisz agodny W gbokim pogron zachodzie; sabnie te zbawienna Gwiazda Wenery, i szybki Merkury w swym biegu przystan. Mars jeden panuje na niebie! Dlaczego gwiazdy rzuciy Swe tory i kr dla wiata ukryte? Nazbyt te byszczy bok mieczononego Oriona. Grozi zaarto wojenna i przemoc elaza Wszelkie sw doni przekreli prawo, a zbrodni niegodnw. 636 Tages etruski bogw potomek, wyorany przez wieniakw z ziemi, nauczy ich sztuki wrenia z trzewi zwierzt ofiarnych. w. 639 Figulus Publiusz Nigidiusz, uczony przyrodnik i filolog rzymski (ok. 10045 p.n.e.), zajmowa si rwnie mantyk. w. 653 deukalionejsk strug jak w czasach potopu, z ktrego ocala Deukalion z Pyrr.

Nazwie si mstwem! Na lat wiele ten sza si wyzwoli. I c pomoe si modli do niebian o koniec? Pokj nadejdzie wraz z panem. Prowad wic, Rzymie, Nadal cig nieszcz i na przewleky czas to zo obliczaj: Bo wolny ju tylko przez wojn domow!" Widzenie natchnionej Do ju straszyy lud trwony te wrby, A jeszcze wiksze go gnbi. Bo jak ta bakchantka Ze szczytu Pindu w d pdzi boskiego pena natchnienia, Tak tu przez miasto zdziwione goni kobieta i bosk Apolla moc w sobie tymi ujawnia sowami: Dokd mnie niesiesz, Peanie? Gdzie mnie, porwawszy w przestwr, Stawisz na ziemi? Widz Pangajos z grzbietami nienobiaymi i rozlege pod Hemu ska Filipy. Co ten sza znaczy? Mw, Febie. Po co pociski i rce Rzymskich si armii cieraj? Co znaczy ta wojna bez wroga? Gdzie w rne mnie strony unosisz? Na wschd minie pobliski Niesiesz, gdzie morze w Nilu si wody Lagosa zamienia: Poznaj kadub bezksztatny na rzecznych piaskach lecy. Co znowu na wody mnie Syrt niebezpiecznych unosi, Do zeschej Libii, dokd Enyona ponura Ematyjskie przeniosa zastpy. To znw nad niebotycznymi Grzbietami Alp si unosz, nad Pireneje rdchmurnew. 674 bakchantka kobieta w kulcie Bakchusa oszoomiona tym bogiem; w tekcie ac. Edonis Ogygio [...] plena Lyaeo Edonijka (menada) ogygijskiego pena Lyajosa, tj. tebaskiego Bakchusa (od Ogygesa krla Beocji). w. 675 Pindus gra na zachd od Tessalii. w. 678 Pean grecki Paian, przydomek Apolla. w. 679 Pangajos gra w pn.-wsch. Grecji (zach. Tracji). w. 680 Hemus ac. Haemus, gra (bug. Stara Pianina); daleko na pd. od tej gry, bliej morza, Filipy (Philippi, dawn. Crenides), gdzie pobito ostatecznie rzymskie wojska republikaskie; std mona wnioskowa, e Lukan planowa poemat do tego momentu wojny domowej, nie przez pomyk wic poeta wymieni tu Filipy zamiast Farsalosu. w. 681 Feb Apollon. w. 684 Lagos protoplasta wadcw Egiptu Ptolemajosw Lagidw. w. 687 Enyona grecka Enyo, odpowiednik rzymskiej Bellony. w. 688 ematyjskie zastpy tessalskie, wojska Pompejusza usze spod Farsalosu do Afryki i tam pobite. w. 689 nad Pireneje do Hiszpanii, gdzie pompejaczykw pobi Cezar pod Mund w r. 45 p.n.e.

Wzlatam. Do siedzib miasta ojczystego wracam, A tu bezbone si tocz w samym senacie walki: Znw si rozdarci zrywaj i znowu si plcz Po caym wiecie. O, pozwl mi, Febie, ju nowe Mrz brzegi i ldy oglda! Bo ju widziaam Filipy". To rzekszy upada i wieszczy duch j zmczony opuci.

w. 691 w senacie walki zabjstwo Cezara w r. 44 p.n.e. w. 692 znw si zrywaj... dalszy cig wojny domowej a do Filipw (w. 694), co potwierdza nasze domysy, e utwr mia si koczy na bitwie pod Filipami w r. 42 p.n.e.

Pie IILiceat sperare timenti Ju si gniew bogw ujawni, ju wszechwiat wyrane Wojny da znaki i wszystko wiedzca natura Prawa i wizy wzajemne w zamt, nioscy okropno, zmienia Zapowiadajc czas zbrodni. Dlaczeg to, wadco Olimpu, Zdao si ludziom zmartwionym t doda udrk, eby przez grone wrb znaki klsk przyszych znali nieszczcia? Czy to wszechwiata w rodzic, co, gdy tylko ustpi by ogie, Rzdy nad wiata nieadem i surow materi przejmowa, Bieg rzeczy utrwali na wieki i prawem wszystko powciga, Siebie nim take objwszy, i wiat, pokolenia majcy Rodzi, przeznacze granic podzieli niezmienn, Czy te niczego nie postanowiono i chwiejny los bdzi, Daje, odbiera na zmian, a wiat jest igraszk przypadku Niech zaskakuje, cokolwiek gotujesz; niech nie zna przyszego Losu myl ludzka! Niech wolno, zego si bojc, mie dobr nadziej! Bole kobiet Skoro wic ludzie poznali, jakimi klskami im przyjdzie Bstw niezawodno opaci, ycie w nieszczsnej stolicy Zamaro. Wszelka si godno pod prostym ukrya odzieniem, Zniky purpury i rzgi, co im towarzysz. Zrazu jednake od skarg si wstrzymano; bez sowa bl wielki Kady przeywa jak przy konajcym; milcz z pocztku Przejte nim domy, kiedy ludzie le Jeszcze bez paczw aobnych, ni matka z wosem rozwianym Wzywa suebnic ramiona do bicia si w piersi mocnego; Lecz kiedy ciaa dotyka, gdy ono zibnie, gdy ycie z niego uchodzi, Gdy twarz ju ganie i oczy w sup staj; Nie byo tu jeszcze aoby, ni zego przeczucia; bezradne czuwanie, Osupiae nieszczciem. Matrony zrzuciy strj dawny, I zatroskane gromady wity si trzymaj.

Jedne z bogw zraszaj, inne na tward ziemi Padaj piersi, wos szarpic, i w witych przybytkach, Miecc nim z krzykiem i czstym zawodzeniem, lubami syc uszy przywyke do baga i modw. Nie wszystkie razem zalegy wityni Gromowadcy. Dzieliy si bstwami i adnym otarzom nie brako Matek, by miay wzbudza w nich zazdro. Z tych jedna, Twarz we zach drapic, z sinociemnymi na ramionach plamami, Krzyczy: Teraz, o biedne, w pier si bijcie matki! Teraz wos rwijcie, nie odwlekajcie boleci Na ostateczne czekajc nieszczcia! Teraz wolno paka, Pki los wodzw niepewny! Gdy jeden zwycizca zostanie, Bdziem musiay si cieszy". Tak bl sam siebie podnieca. Skargi onierzy Ale i ludzie idcy na wojn w przeciwnych sobie obozach Suszne na srogo bogw wylewaj skargi: Co za los marny, e nasza nie przypada modo Na czasy wojen punickich, pod Kannami, nad Trebi! Nie o pokj woamy, bogowie! Rozbudcie gniew w ludach, Podburzcie miast wojowniczo, niech wiat si sprzysignie Do boju! Niech rusz medyjskie z Suz achemenijskich zastpy, Niech Hister scytyjski nie wizi Massagetw, Niech aba z dalekiej pnocy i Renu wody burzliwe Powych wysypi Sweww! Wszystkich wy narodw Zrbcie nas nieprzyjacimi, lecz wojn domow odwrcie! Std niech napiera Dak, stamtd Geta! Niech jeden Hiberw odpiera, Drugi chorgwie na wschodnie skieruje koczany. Niech adna armia dla ciebie, Rzymie, nie spocznie! A jeli Zniszczy pragniecie, bogowie, imi Hesperii, niech eterw. 46 pod Karinami nad dolnym Aufidem w Apulii Hannibal zada Rzymianom cik klsk w r. 216 p.n.e.;, nad Trebi take ponieli Rzymianie klsk ju w r. 218 p.n.e. w. 49 medyjskie partyjskie; Suzy miasto persko-partyjskie na pn. od Zatoki Perskiej; achemenijskie perskie, poperskie. w. 50 Hister dolny Dunaj; Massageci na terenach nad rodkowym Jaksartesem (Syr-Dari), a wic daleko od granic imperium rzymskiego. w. 52 Swewowie Suebowie, midzy ab i Odr. w. 54 Dakowie na ziemiach dzis. Rumunii; Geci Getae, na lewym brzegu dolnego Dunaju; jeden z dwch, Pompejusz lub Cezar; Hiberw oglnie zachd. w. 55 koczany partyjskie. w. 57 Hesperii Italii, Rzymu; eter niebo, sfera ogni, cia niebieskich.

W pomie zmieniony deszczem na ziemi runie ognistym! O, ojcze srogi! W obydwie ty strony i w obu wodzw grom cinij, Nim win si splami! Bo czy z takim nieludzkich win plonem Maj rozstrzyga, kto z dwch ma wiata by panem? Bo ledwie by si godzio wojn domow wznieca, By aden nam nie by!" Tak to ginca alia si zbono. Jak w czasach Mariusza A swoja te troska biednych drczya rodzicw. aowali, e losy day im staro tak cik; i ywotno, Co ich do lat tych wojny domowej dowioda. Ktry szukajc przykadu podobnie wielkiej trwogi Mwi: Nie innym rozbiciem losy nam wwczas groziy, Gdy po triumfach, teutoskim i afrykaskim, zwyciski Mariusz wygnany w botnistej trzcinie ukrywa sw gow: Stawy z dnem grzskim i bota podatne ukryy Skarb, przez ci, Fortuno, im zwierzon. Lecz niebawem elazne starca gryzy kajdany, i dugie wizienie, i brudy; Tak konsul, majcy w szczciu umiera w miecie spustoszonym, Z gry za zbrodnie odby kar. mier sama przed tym czowiekiem Nieraz ucieka. Darmo te wrogowi strczya si mono Krwi nienawistnej rozlania. A ten, co to pierwszy mia zrobi, Co zdrtwia i miecz ze cierpnitej upuci prawicy, Nieogarnion zobaczy wiato w ciemnociach wizienia, Bogw grocych kar za zbrodnie i przyszo Mariusza, I w trwodze gos usysza: Karku czowieka tego dotyka Tobie nie wolno! Wiele on mierci przed wasn sw mierci Wieczystym winien jest prawom. Porzu swe prne szalestwo! I wy, Cymbrowie, jeeli pomci pragniecie swojego narodu Zgub, oszczdcie tego starca. Nie bstwa yczliwo, Lecz straszny gniew bogw niebiaskich go chroni, Tego bitnego dzikusa, co losom by starczy pragncym Rzym zgubi!" On te morzem mu wrogim poniesiew. 69 teutoskim nad germaskimi najedcami w latach 104101 p.n.e.; afrykaskim nad Jugurt w latach 107105 p.n.e. w. 70 wygnany przez Sull w r. 88 p.n.e. w. 73 tu duo przesady. w. 74 w szczciu jako znw panujcy nad Rzymem i po raz sidmy konsul w r. 86 p.n.e. w. 77 pierwszy mia zrobi majcy zabi wizionego Mariusza, podobno niewolnik cymbryjskiego pochodzenia; por. w. 84.

W kraj nieprzyjaci i gnany przez puste nomadw namioty Lea w pustynnym krlestwie pokonanego Jugurty, Depta po prochach punickich. Pociech z losw podobnych I Mariusz mia, i Kartago: podobn dol dotknici Przebaczali j bogom. Tam wezbra w nim gniew afrykaski. Gdy tylko mu szczcie wrcio, tum niewolnikw z wizienia Wypuci, i pracy obozy, gdzie kuto elazo, tum rk wysypay Zawzitych. A chorgwie wodzowskie ten tylko tu nosi, Kto nabra ju wprawy w morderstwach, kto w obz Wnis z sob bezbono. O, losy, Co to za dzie by, co za dzie, kiedy Mariusz zwyciski Rzym opanowa! Jak wielkim mier krokiem pobiega! Szlachta gina wraz z plebsem, miecz wszdzie si miota, Od adnej si mierci nie powstrzymao elazo. Kaue krwi przy wityniach, liskie kamienie spywaj Czerwieni od rzezi okropnej. Nikogo wiek nie ratowa. Bezlitonie waono si starcom w leciech podeszym Ostatnie dni ukrci, czy dzieciom nieszczsnym U progu ycia przerywa ich losw zacztki. Jak to win na mier mogo niemowl zasuy? Mogo ju umrze i to wystarczao! Wciga je szau Sam pd. Bo szuka winnych zdao si gnunoci. Dla samej liczby gina cz wielka. Krwawy zwycizca Gowy z nieznanych karkw odcite porywa, Wstydzc si z rk i pust. Jedyna nadzieja ratunku Drcymi usty caowa prawic krwi splamion. Lecz choby mieczw tysice szy za nowymi znakami, Nawet wiekw by dugich o, zwyrodniay narodzie! Tak nie godzio si zyska! Tym mniej wic haby na krtkie ycie do Sulli nadejcia. A ludzi, co padli, opaka Kt znajdzie czas? Ledwie ciebie, Bebiuszu, e zgin W Tekach przeliczanych siepaczy, co ci otoczywszyw. 90 w pustynnym krlestwie w Afryce, dokd uciek i znalaz schronienie u swoich weteranw. w. 94 szczcie wrcio gdy go Cynna odwoa do Rzymu i wsplnie opanowali tu sytuacj w r. 87 p.n.e. w. 95 i n. tum rk zawzitych niewolnikw i Samnitw. w. 101 szlachta nobilowie, optymaci. w. 118 do Sulli nadejcia w r. 83 p.n.e. w. 119 Bebiusz (Baebius) bliej nie znany; scholia mwi, e multa in senatu contra Marium decrevisset", mia wic w senacie przeprowadzi wiele decyzji przeciw Mariuszowi.

Do wntrza twe czonki szarpali; lub ciebie, Antoniuszu, Co przeczu t klsk! Tw gow u wosw zsiwiaych wiszc Nis siepacz i tak kroplami krwawic na st przy uczcie Pooy. Krassusw ktrych Fimbria poci i rozszarpa, Gdy srogo przemocy krwi si trybusk splamia. I ciebie, Scewolo, nie baczc na ow prawic spalon, Przed sam bstwa wityni i zniczem wiecznie poncym Jako ofiar zabili. Lecz staro wyczerpana Niewiele krwi z gardzieli wylaa i oszczdzia pomienia. A po tym wszystkim nastpi rzeg ju kolejnych rok sidmy I koniec ycia Mariusza! Wszystko on wycierpia, Co w mocy zego losu, i uy wszystkiego, co w mocy Losu dobrego: ca przemierzy ludzkich losw przestrze". I w czasach Sulli A ile to ludzi pod Sakryportem polego! I ile Trupw zasao plac boju przy bramie Kolliskiej, Kiedy stolica wszechwiata, wadczyni wszystkiego, Prawie zmienia swe miejsce, a Samnita mg myle O wikszej rany zadaniu Rzymowi ni w Widach Kaudyskich! Bo i Sulla do klsk tych bezmiernych si doczy; I on t reszt niewielk krwi rzymskiej wyczerpa, Gdy obcinajc ju zbytnio psujce si czonki Przekroczy miar leczenia; zbyt rka dalekow. 121 Antoniusz dziadek G. Antoniusza, triumwira, konsul w r. 99 p.n.e., optymata, sawny mwca. w. 124 Fimbria Gajusz Flawiusz, stronnik Mariusza i Cynny, w r. 87 mordowa czonkw familii Krassusw i Cezarw. w. 126 Scewola Kwintus Mucjusz, pontifex maximus, konsul w r. 95 p.n.e., zgin dopiero w r. 82 p.n.e.; na ow prawic spalon przodka Scewoli Gajusza, postaci legendarnej, z czasw wojny etruskiego Porsenny z Rzymem z kocem VI wieku p.n.e.; dla pokazania swej niezomnej ofiarnoci dla ojczyzny wsadzi praw rk w ogie przed tym wadc. w. 127 bstwa Westy, ktrej znicz mia skropi sw krwi, by win zabjcy tym cisz uczyni. w. 130 rzeg konsulatu; rok sidmy sidmy konsulat roczny, w r. 86 p.n.e. w. 131 koniec ycia ju w styczniu tego roku. w. 134 Sakryport Sacriportus, miejscowo na poudnie od miasta Praeneste, w pn. Lacjum, gdzie Mariusz modszy pobity zosta przez Sull w r. 82 p.n.e. w. 135 brama Kolliska w starych murach Rzymu w pn.-wsch. stronie. w. 138 w Widach Kaudyskich Furculae Caudinae, wwz na przejciu z Samnium do Kampanii, gdzie Rzymianie zamknici przez Samnitw ponieli sromotn klsk w r. 321 p.n.e.

Posza ladami choroby: zginli winowajcy, Lecz gdy ju pozosta zdoali tylko winowajcy. Wtedy to dano wolno nienawiciom, zwolniona z hamulcw Wybucha zo. I nie jednemu si wszystko przyznao: Kady na wasn rk mordowa. Zwycizca raz na zawsze Da rozkaz. Suga wic pana przeszywa wntrznoci elazem, Synowie ociekali krwi ojca przelan, Walczyli o to, kto pierwszy przetnie kark rodzica. Ginli bracia, by brat mg za to otrzyma nagrod. Grobowce kryjcych si pene, ywi zmieniali si w zmarych, Dzikich kryjwki zwierzt ludzi pomieci nie mogy. Ten gardo w stryczku i przeyk skrcony zrywa, Ten caym ciarem w przepa si rzuca i pada Na tward ziemi rozbity. Tak kady krwawemu zwycizcy mier sw podbiera. Kto sobie samemu budowa Stos pogrzebowy, i zanim sobie krew wszystk upuci, Skaka w pomienie: pki mg, spieszy do ognia. Gowy przywdcw na dzidach przez miasto strwoone niesiono Na rodku forum je kadc. Tam poznawano, Cokolwiek gdzie pado. Tylu ofiar morderstwa Ni Tracja widziaa wiszcych w stajniach bistoskiego tyrana, Ni Libia na bramach Antaja, ni Grecja zmartwiona Nad tak w pizejskim paacu zabijanymi pakaa. A gdy lece czas duszy zaczy si rozkada I znieksztacone swe rysy zatraca, krewnych je rce litonie Zbieray i rozpoznanych z trwog unosiy ukradkiem. Sam ja pamitam, chcc brata zabitego oblicze Zoy na stosie i wbrew zakazowi je spali, Wszystkie przejrzaem sullaskiego pokoju ofiary Wrd wszelkich trupw szukajc, z jakim si karkiem Zgadza ta gowa obcita. A mam tu Katula many wspomina Krwi zaspokojone Mariusza, jak to nieszczsna ta ofiaraw. 146 jednemu Sulli. w. 163 bistoski tyran Diomedes, karmicy swe klacze misem ludzkim. w. 164 Antajos olbrzym libijski, zmusza przechodniw do zapasw z nim, a pokonanych zabija i przyozdabia nimi bram wityni swego ojca Posejdona. w. 165 zabijanymi przez krla Pizy w Elidzie Ojnomaosa, ojca Hippodamei. w. 169 sam ja por. w. 67 i n. w. 173 Katula many ofiary akcji G. Mariusza, a bezporednio M. Mariusza Gratidiana (adoptowanego syna Mariuszowego brata), ktry zosta zabity w r. 82 p.n.e. u grobu Lutatiusza Katula w sullaskiej akcji antymariaskiej. w. 174 Mariusza wanie tego Gratidiana.

Zado im czyni? Cho same te many zapewne nie pragn Nieludzkiej tej kary, by bez pogrzebu pozosta. Bomy widzieli to ciao rozdarte, ran tyle co czonkw, I jak mu ducha wyzion, cho cay by w ranach, nie dano. Niewysowionej srogoci przykad to okrutny, By gincemu nie pozwala umrze! Odpady rce obcite, jzyk wycity wrd drgawek Niemym bi ruchem o puste powietrze; Ten uszy obcina, inny nos zagity, Jeszcze inny wsprodak prni oczodoy; Na kocu kiedy ju oczy widziay stan czonkw. Ledwie uwierzy mona, e jeden czowiek wytrzyma Tak wiele kani srogiego morderstwa. Tak pod ruin masywn Zmiadone czonki wielki rozpryskuje ciar. Nie bardziej te bezksztatne dobijaj do brzegu Korabie na penej rozbite gbinie. Ale na c si zdao Traci morderstwa owoc tak szpecc Mariusza twarz, by nic wart? Jeli si Sulli mia zbrodniczy czyn mordu podoba, Musia by rozpoznany! Widziaa te prenestyska Fortuna Jak wszyscy jej ludzie naraz pod miecz poszli I cay lud zgin mierci jakby jednego czowieka. Wtedy te kwiat Hesperii, latyska md ju samotna, Pada, krwi plamic Zagrod nieszczsnego Rzymu. Tak klsk, by naraz tyle modziey zgino, Nieraz gd przynis, sza morza, nage katastrofy, Zaraza na ziemi, w powietrzu, zawierucha wojenna, Lecz nigdy kara. Wrd takiej trupw gstwiny, Wrd stosw ludzi bez ycia, mierci nasanej ofiar, Zwycizcy ledwie porusza mog ramieniem. Padaj ludzie pywi, z karkiem niepewnie nacitym, Lecz tych przygniata wielki stos innych i trupy Dopeniaj tu morderstw: ywych miady ciar martwych. Na podwyszeniu spokojnie siedzia nieulky Zbrodni tej strasznej nadzorca, nie bojc si na mier skazywa Tylu tysicy stracecw. Zebrane za (trupy sullaskie Wszystkie wchona Morza Tyrreskiego gbina: Pierwsi wpadali do rzeki, dalsi na ich ciaa,w. 193 prenestyska Fortuna czczona w Praeneste, gdzie udzielono schronienia Mariuszowi Gratidianowi i jego ludziom, za co Sulla zdziesitkowa miasto. w. 197 Zagroda ac. ovile (zagroda owiec), ogrodzona cz Pola Marsowego, gdzie odbywao si gosowanie w Rzymie.

I szybko z fal pynce zwoki, niby barki, utykay; Tak przodem rzeka pyna do morza krwaw przecita zapor, Na ktrej nadpywajca zatrzymywaa si woda; nadto krwi struga Z caego zalanego ni Pola torujc sobie drog Wartkim nurtem do fal tybrzaskich pyncym Wzmacniaa wody wstrzymane; koryto i brzegi Nie mieszcz ju wd i zwoki Polu oddaj z powrotem. Wreszcie si z trudem przedarszy do gbiny tyrreskiej Krwawym strumieniem Tyber przeci sino morza. I tym to Sulla zasuy na tytu zbawcy wiata, Na imi Szczsnego, na pomnik na Polu Marsowym?! Te klski znw nas czekaj, te same wojny koleje, Tyle nas bdzie kosztowa wojny domowej wynik. A nawet gorsze tu rzeczy strach budz! Ludzie do wojny Masowo si schodz ku jeszcze wikszym ofiarom. Bo dla wyginanych Mariuszw najwysz nagrod za wojn Byo ponowne Rzymu zdobycie. I Sulli zwycistwo Na partii nienawistnej zniszczeniu poprzestao. Tych za, Fortuno, do czego innego ty wzywasz: tu walcz Dwaj od dawna potni; i aden by wojny domowej nie wszczyna, By tylko tym zosta, czym Sulla". Tak staro zmartwiona I nad przeszoci pakaa, i baa si przyszoci. Brutus do Katona Nie przej jednak strach serca wielkodusznego Brutusa. Wrd takiego przestrachu, gorczki, niepokoju, Nie by on jednym z tych, co pakali. W gbokiej nocy, Gdy parrazyjska Helika o obracaa ukonie, Do niewielkiego zapuka mieszkania Katona. Zasta go w bezsennoci stroskanej: rozmyla O sprawach publicznych, o losach miasta, w obawie o wszystkich, O siebie spokojny. I tak do przemwi: Ty, co jedyny cnocie, ze wszystkich ziem wypdzanej, Od dawna ciganej, wierny pozosta i nic ci jej wydrze, adna burza nie moe, wska mi prost drog w chwiejnociw. 219 gbina tyrreska Morze Tyrrefiskie. w. 222 Szczsny Felix (Lucius Cornelius Sulla Felix); pomnik grobowiec. w. 234 Brutus Marek Juniusz, pniejszy morderca Cezara. w. 237 parrazyjska Helika arkadyjska Helika, crka krla arkadyjskiego, zmieniona przez Jowisza w niedwiedzic i umieszczona na niebie jako Wielka Niedwiedzica. w. 238 Katon Marek Porcjusz (Utyceski), wuj Brutusa.

I m wtpliwo twoj umocnij staoci. Inni niech id za armi Cezara, Pompejusza: Brutusa wodzem bdzie tylko Katon. Czy strzeesz pokoju I za nim niewzruszenie idziesz, gdy wiat w rozdwojeniu? Czy moe do zbrodni wodzw i do nieszcz tumu Optanego doczasz i wojn domow rozgrzeszasz? Kadego swoje powody do walki pchaj bezbonej: Jednych dom win obcion i strach przed prawami w spokoju, Innych gd, odpdzany elazem, czy ch zamazania kredytu W wiata przewrocie. Nikogo sam sza do broni nie pdzi. Wojny szukaj wielkiej zapaty nadziej zwabieni. Ty sam chcesz wojny dla wojny? I na c ci si zdao Tyle lat trwa nietknitym przez obyczajw zepsucie? To tylko tobie ma by cnotliwoci tak dugiej nagrod? Inni chc wojny, bo winni; ty przez ni masz sta si winnym? Nieche tej wojnie, bogowie, nie wolno tak wiele, By i te wcign w bj rce! Niech twym ramieniem miotane Wcznie nie lec w lepym pociskw huraganie! Niech cnota tak wielka nie idzie na marne! Bo niechby Cae ci szczcie w tej wojnie przypado, kt by nie pragn Od twego miecza pa choby od innej ju sania si rany Byleby ciebie zbrodni obciy! Lepiej wic tobie W spokoju y, bez wojny, jak te gwiazdy na niebie Niewzruszenie po swoich wiecznie kr torach. Blisze ziemi powietrze ju gromy rozpala; Jeszcze nisze doznaje i wichrw, i migotliwych byskawic. Olimp ponad chmury si wznosi. Najnisze ziem sfery prawem bogw mci niezgoda; Co wzniose, trwa w spokoju. Jake radonie by uszy Cezara Usyszay, e tak znakomity m stan do walki! Nie bdzie on bola, e nad jego obz przeoysz Przeciwny obz Pompejusza: uznaje Katon Cezara Uznajc wojn domow! Ale senatu cz wielka ci wzywa, I konsul, co pod wodzem prywatnym ma wojn prowadzi, I inni znaczni ludzie: docz do nich Katona Pod jarzmo Pompejusza na caym ju wiecie Wolny zostanie sam Cezar! A jeli ci mio bro chwyta W obronie praw ojczystych, w obronie wolnoci,w. gwne jusz. 278 konsul pod wodzem prywatnym mimo obecnoci obu konsulw dowdztwo ma spenia nie piastujcy odpowiedniego stanowiska Pompe-

To masz Brutusa ni Pompejusza, ni Cezara wrogiem, Po wojnie wrogiem zwycizcy". Tyle sw Brutus. Odpowied Katona Na to mu sowy boskimi Katon myl swoj wyuszczy: Wojna domowa, Brutusie, to grzech, mym zdaniem, najwikszy, Lecz dokd losy i ka, tam cnota idzie bezpiecznie. Bogowie bd tu winni, e i mnie winnym uczyni. Kt by chcia patrze na gwiazd i wszechwiata ruin Sam wolny od obaw? Kt sta z zaoonymi rkami, Gdyby si niebo w grze walio, a ziemia zachwiaa Bez rwnowagi wszechwiata? Wic obce ludy nieznane I zamorscy spod innej gwiazdy wadcy Za hesperyjskim szalestwem i na wojn rzymsk pod, Tylko ja y mam w zaciszu? Oddalcie, bogowie, ode mnie Ten sza, by, imajcy sw klsk poruszy i Dahw, i Getw, Wali si Rzym, a jam by beztroski! Jak gdy mier ojcu Dzieci zabierze, bl kae mu dugi prowadzi w pogrzebie Kondukt aobny, i jego zadaniem wzi w rce agiew pospn I osobicie pod stos pogrzebowy pomie aosny podoy, Tak i mnie, Rzymie, nie pierwej by oderwano od ciebie, Nimbym twe zwoki ucisn i twoje imi, Wolnoci, I w pogrzebowym pochodzie za pustym cieniem szed waszym. Tak niech si stanie. Niech nieaskawi bogowie odbior Pen ofiar pokutn; adnej nie braknie krwi w wojnie. Ach, eby mogli nieba i Erebu bogowie Na moj gow skazan wszystkie zwali kanie! Decjusz powici swe ycie i wrogie zgnioty go tumy; Mnie z obu stron szyki niech kuj, niech barbarzycy znad Renu Mnie atakuj! Niech sam jeden, wszystkimi przeszyty strzaami, Przejm porodku walki wszystkie rany wojny! Ta krew niech ludy okupi, moja mier niech zmyje, Cokolwiek rzymskie przewiny odpokutowa powinny! Po co ci ludzie, pod jarzmo i skorzy i srogich pragncy Wadcw, umiera maj? We mnie jednego swe miecze skierujcie! We mnie, co prno i ustaw, i praw strzeg pustych!w. 296 Dahw i Getw przykadowo, tj. ocienne ludy obce. w. 306 Ereb podziemie. w. 308 Decjusz Publiusz D. Mus, ojciec, ktry, jak pniej, w r. 295 p.n.e., syn w wojnie etrusko-gallickiej, mia powici swe ycie w intencji zwycistwa Rzymian w wojnie z Latynami w r. 340 p.n.e.

To gardo, to pokj przyniesie i kres pooy nieszczciom Ludw Hesperii. Po mierci mej chccy panowa Nie musi wojny prowadzi. Czemu wic kroczy nie mamy Za pastwowymi znakami, za Pompejuszem? Cho nie jest sekretem, e i on, jeli pozwoli mu los, ju sobie te rzdy Nad caym marzy wiatem. Niech bd onierzem zwycizcy, By ten nie myla, e dla siebie zwyciy!" Tymi sowami I bodca ostrego do gniewu doda Brutusowi modemu, I zapa w nim do udziau w wojnie domowej roznieci, Powrt Marcji do Katona W tym take czasie, kiedy Feb chodne ciemnoci przepdza, Usysza w odrzwia pukanie: to Marcja czcigodna Przybya w smutku, po Hortensjusza pogrzebie. Jako panna maestwo z mem ja dzieli przedniejszym, A gdy dug tutaj spacia, zostawiajc w nagrod Trzecie ju dziecko, do innego oddano j domu, By go podnoci wypeni. Tak dwa sw krwi macierzysk Zczya z sob domy. Ale gdy urna ostatnie tego domu Schowaa prochy, z obliczem budzcym wspczucie, I z poszarpanym rozpuszczonym wosem, Mocno si w pier bijc, posypana popioem po zmarym, Tak, chcc si mowi spodoba, rzeka pena smutku: Pki krew bya we mnie i moc macierzyska, Speniaam tw wol, Katonie: podna pojam dwu mw. Zmczona i z si rodnych wyczerpana, wracam, By ju adnemu nie by wydan mowi. Przywr mnie do nieskalanych praw dawnego zwizku. Tytu daj tylko. Niech wolno na grobie napisa: MARCJA KATONA. Niech dugie nie pytaj wieki, Czym wygnana zmienia maestwo, czy tylko oddana. Nie na radoci wsplniczk mnie bierzesz, ni w czasach Pomylnych: przychodz dzieli z tob i troski, i trudy. Pozwl mi z tob i w obz. Dlaczego mam y tu w spokoju? Czemu Kornelia ma by bliej tej wojny domowej?"w. 328 Hortensjusz Kwintus H. Hortalus, sawny mwca rzymski, konsul r. 69, zmar w kwietniu r. 50 p.n.e. w. 329 z mem przedniejszym Katonem. w. 331 do innego domu Hortensjusza. w. 337 mowi poprzedniemu, Katonowi. w. 349 Kornelia crka Korneliusza Metellusa, konsula r. 52 p.n.e., trzecia ona Pompejusza, towarzyszca mu w uchodstwie z Rzymu.

Wzruszyy ma te sowa. I chocia czasy to byy Obce weselom, bo losy wzyway do wojny, Godz si jednak na prawny zwizek, bez pustego przepychu, Z bogami tylko, witej ceremonii wiadkami. Brama wic domu bez wiecw plecionych nad progiem, Bez wstek biaych na odrzwiach, w dwie rozchodzcych si Nie ma zwyczajnych pochodni, ni oa na nogach Z koci soniowej wspartego, z nakryciem w hafty zocone. Ani kobieta z wiecem w ksztat wiey na gowie Nie stara si, prg przekraczajc, nie dotkn go stop. I powy welon nie kry spuszczonej w d gowy Oblubienicy, osaniajcy wstydliwo jej trwon. Pas powczystej sukni nie podtrzymywa perowy, Szyi nie zdobi naszyjnik, ni na ramiona zarzucon Wski szal goe osania jej plecy. Jak przysza, w stroju aobnym stroskana, zostaa, I jak swych synw, tak ma wzia w swe ramiona, Rumieniec pod wenian kryjc oson aobn. Nie byo artw zwyczajnych, ni m zwyczajem sabiskim Musia wysucha z powag zabawnych namiewa. Nie byo wiadkw ich lubu, ni krewni si zeszli: cz si w ciszy przy jednym obecnym Brutusie. Katon On te nie usun z czcigodnej swej gowy Strasznego zarostu, nie dopuci umiechu do twarzy surowej. Odkd zobaczy, e chwyta si za bro t nieszczsn, Wos siwy, nie strzyony, zapuci na czoo powane, Brodzie ponurej pozwoli zarasta mu lica, Jednemu bez stronniczoci i bez nienawici oddany Smutkowi nad ludzkim rodzajem. I nie korzysta, jak dawniej, Z prawa maonka; duch jego silny nawet prawnej Opar si mioci. Taki obyczaj, takie twardego Katona Byy zasady: zachowa umiar i trzyma si granic; I za natur, mie ycie dla ojczyzny, i wierzy, e nie dla siebie si rodzi, ale dla caej ludzkoci. Jego uczt wytrzymanie godu; paacem dom kryty, Chronicy od zimna; kosztown szat surowa toga, Zarzucana na ciao zwyczajem rzymskiego Kwiryty; Najwyszym sensem mioci potomstwo:w. 372 on te Katon.

Dla Rzymu on ojcem, dla Rzymu maonkiem. Sprawiedliwoci czciciel, powanej str godnoci, Cnotliwy dla dobra ogu. Do adnej jego czynnoci Nie wdara si przyjemno jemu samemu suca. Pompejusz w Kapui Tymczasem Pompejusz uchodzc w pochodzie pospiesznym W murach si dardaskiego zatrzyma osadnika. Te zday mu si dobrym oparcia punktem w tej wojnie. Std postanowi rozstawa swe siy na wroga spotkanie W walnej rozprawie, gdzie Apenin cienisty swym grzbietem Wznosi rodek Italii, tak e ziemia adnym si szczytem Wyej nie wzda, adnym tak blisko nie siga Olimpu. Apenin: rzeki Gra ta wznosi si w rodku pomidzy dwoma morzami, Dolnym i Grnym, i grzbiety jej wi Tu Piza, co sw pycizn agodzi gbin tyrresk, A tam Ankona, ,na fale zdana dalmatyskie. Z obfitych jej rde pocztek dalekie bior rzeki W obie przeciwne mrz strony spadajc strumieniem: W lewy bok toczy swe wody pospieszny Metaurus, Bystre Krustumium i Sapis zczony z Izaurem, Sena i Aufid, co w adriatyckie uderza topiele; I Erydan, nad ktry adnej ziemia rzece Nie daa wicej miejsca; ktry cae lasy Unosi w morze, Hesperi z wd wyczerpuje. Rzek t dawniej, jak mwi, cieniste wieczyy topole; I gdy Faeton chylcy si dzie po krzywym wid torze,w. 393 dardaskiego osadnika Trojaczyka Kapysa, zaoyciela Kapui, warownego miasta w Kampanii. w. 396 gdzie Apenin itd. najwysze szczyty Apeninu wznosz si na wschd od Rzymu, 2914 m (Corno Grande). w. 398 Olimp w pn. Tessalii, 2917 m. w. 400 Morze Dolne Tyrreskie; M. Grne Adriatyk. w. 401 Piza w pn. Etrurii, u ujcia rzeki Arnus. w. 402 Ankona nad Adriatykiem, naprzeciw Dalmacji. w. 405 w lewy bok patrzc z pnocy na poudnie. w. 408 Erydan rzeka Pad (Po) w pn. Italii. w. 412 Faeton syn soca (Heliosa), kierujc w miejsce ojca rumakami jego rydwanu wywoa poar wiata, za co go Jowisz piorunem zabi i strci z ognistego wozu.

Niebo od rozognionego zapaliwszy rydwanu, I wody doszcztnie na ziemi spieczonej wysuszy, Ona wd do posiadaa, by oprze si ogniom febejskim. Nie mniejsza ona od Nilu, kiedy ten nie rozlewa si w wody Stojce na rwninnych piaskach paskiego Egiptu. Nie mniejsza te od Histru; tyle e Hister w dugim biegu Przyjmuje wody mogce do rnych mrz wpada I do scytyjskich on gbin nie sam jeden wpywa. W praw za gry stron spadajce zdroje Tyber ksztatuj i gbok Rutuby dolin. W t stron spywa te rczy Wolturn, i Sarnus, nocnych podmuchw Sprawca, i Lirys, pdzcy przez ziemie cienistej Maryki Z westyskich wd biorc siy, i Sylar, co ryje Pola Salernum; i Makra, co na pycinie swej nie zatrzymuje odzi olchowych, a wpada do morza przy pobliskiej Lunie. Apeninu kraje Tam, gdzie Apenin podunym si grzbietem do nieba podnosi, Gallickie pola oglda i z Alp podnem si styka. Pola u Umbrw i Marsw ma yzne, sabelskim pugiem orane, A sosn porosymi skaami wszystkie on ogarnia Ludy latyskie tubylcze, i nie opuszcza Hesperii A do zamknicia przez fale scyllejskie I przeduenia swych ska ku wityni lacyskiej. Wychodzi poza Itali, gdzie cigo jego przerywa Cienina i morze zalegajce rozsunicie ldw.w. 416 Nie mniejsza... tu i dalej dua przesada. w. 418 Hister dolny Dunaj. w. 419 przyjmuje wody... uwaga wynikajca chyba z braku dokadnej znajomoci rde i dopyww grnego Dunaju. w. 420 nie sam jeden rozlewiska Dunaju przed delt i w samej delcie, zwaszcza po przyjciu Seretu i Prutu, robi wraenie, e pynie on i uchodzi do morza kilku rzekami. w. 421 w praw za w praw stron Apeninu. w. 422 Rutuba nazwa nie zidentyfikowana. w. 424 Maryka nimfa, jej gaj koo uj Lirisu. w. 425 z westyskich wd niedokadnie; Westyni mieszkali opodal po wschodniej stronie Apeninu. w. 426 pola Salernum granic kraju Salernum i zarazem pd. granic Kampanii; Makra rzeczka na pn. granicy Etrurii i dawnej Italii. w. 433 fale scyllejskie Zatoka Scyllejska, od strony Morza Joskiego. w. 434 witynia lacyska Junony, koo Przyldka Lacyskiego we wsch. Bruttium w pd. Italii.

A po tym ziemi wymyciu przez wody i stron obu Koniec wzgrz jego ustpi sycylijskiemu Pelorum. Marsz Cezara Cezar w swym szale wojennym z radoci sobie toruje Drog wrd krwi rozlewu, rad, e nie przez woln od wroga Idzie Hesperi, nie na tereny opuszczone wpada, Nie maszeruje na darmo, lecz walk stacza za walk. Nie z tak do bram otwartych wkracza przyjemnoci, Z jak je wyamywa, i nie tak chtnie szed poprzez pola Bez oporu mieszkacw, jak gdy je ogniem i elazem niszczy. Wstyd mu i drog otwart, jakby czek cywilny. Nastroje w miastach latyskich Wtedy to miasta latyskie, niepewne siebie i w rnych Rozdwojone nastrojach, cho w pierwszym strachu wojennym Ulec gotowe, jednak gstymi skarpami zaczy Mury umacnia i stromymi otacza waami. Kule kamienne znosiy do wie na wyniosych warowniach, I pociski, co wroga miay z wysoka i z daleka pray. Do Pompejusza si ludzie chylili; lecz wierno wrd grozy Z lkiem walczya jak gdy na morzu z poudnia wiatr wieje Srodze szumicy, z nim morze cae si toczy; Jeli znw ziemia trjzbem eolskim rozwarta wypuci Na wzdte fale wiatr wschodni, wody, cho nowym powiewem Pchane, zostaj przy pierwszym; i cho niebo pogodne Chmurononemu ustpi wiatrowi ze wschodu, Morze starego si trzyma. Strach jednak atwo nastroje Zmienia, a chwiejno w wiernoci niosa sytuacja. Etruria, Umbria, Picenum Etruria, opuszczona przez ucieczk trwonego Libona, I Umbria, po przepdzeniu Termusa, straciy niezaleno. Sulla te nie pod ojca auspicjami prowadziw. 437 ziemi wymycie Cienina Sycylijska. w. 438 Pelorum przyldek cieniny po stronie Sycylii. w. 462 Libon Scribonius, dowodzi flot Pompejusza. w. 463 Termus Kwintus Minucjusz, prbowa utrzyma dla Pompejusza Iguwium w rodkowej Umbrii. w. 464 Sulla Faustus Korneliusz, syn dyktatora, zi Pompejusza; nie pod ojca auspicjami bez powodzenia (ojciec przybra sobie przydomek Felix, Szczsny).

Wojn domow; na samo imi Cezara ty poda. Warus, gdy wojska nadeszy i w bramy Auksymum si tuky, Przez mur po stronie przeciwnej, przez lasy i skay Umkn nie dbajc o wojsk swoich tyy. A Lentula z zamku Askulum przepdzono. Zwycizca w pocigu Zawrci uciekajcych i z armii tak wielkiej Wdz tylko uszed i znaki, nie przewodzce nikomu. I ty, Scypionie, opuszczasz Lucerii wam powierzonej Ogoocony zamek cho w twierdzy tej siedziaa wojskowa Zaoga bardzo silna, ju wczeniej z Cezara armii odebrana, Gdy obawiano si Partw. Pompejusz ni uzupeni Straty gallickie; bo gdy sam od spraw wojennych by wolny, Da j teciowi na rzymskiej krwi rozlewanie. Korfinium Lecz ciebie, Domicjuszu waleczny, wizi miasto Korfinium W potnych murach; twych wezwa suchaj Milona krwi winnego niegdy strzegcy rekruci. Widzc z daleka ogromn nad rwnin chmur, Byszczce wojska i wcznie migocce w socu, Domicjusz woa: Biegnijcie, towarzysze, nad rzek, Zerwijcie most, do wody go zrzucie! A ty, rzeko, teraz Ca sw si z grskich buchaj rde I wszystkie tocz swoje wody, by odzi kaduby niosc spieniona Rozkoataa! Na tej granicy niech ta wojna utknie! Niech na tym brzegu wrg spokojnie spoczywa! Wstrzymajcie wodza w rozpdzie! Naszym zwycistwem w. 466 Warus Publiusz Attiusz, sta w Picenum, w miastach Cingulum i Auximum, pompejaczyk, zgin w r. 45 p.n.e. w bitwie pod Mund. w. 468 Lentulus Lucjusz Korneliusz, z Askulum w pd. Picenum uciek dalej na poudnie, do Korfinium w kraju Pelignw. w. 472 Scypion sta chyba w Nucerii, w centralnej Umbrii (nie w Lucerii w pn. Apulii). w. 474 ju wczeniej po klsce Krassusa w r. 53 p.n.e. w. 476 straty gallickie jakie Cezar ponis przez rze pitnastu kohort przez Ambioryksa w r. 54 p.n.e. w. 478 Domicjusz Lucjusz D. Ahenobarbus (Rudobrody), konsul r. 54 p.n.e., wyznaczony na nastpc Cezara w Gallii; w Korfinium wydany Cezarowi i uaskawiony, walczy w obronie Massylii, potem pod Farsalosem dowodzi jednym skrzydem wojsk Pompejusza i zgin. w. 480 Milon Tytus Anniusz, sdzony o zabjstwo Klodiusza, w r. 52 p.n.e., gdzie sdowi przewodniczy wymieniony wyej Domicjusz. w. 483 nad rzek Aternus, kilka km na pnoc od Korfinium, na granicy Westynw i Pelignw.

Tutaj dopiero zatrzymany Cezar!" I nie mwic wiele Wytacza z murw pospieszne szeregi. Daremnie! Bo pierwej Cezar, ujrzawszy z rwniny, e rzeka bez mostu Ma przerwa mu drog, gniewem gorcym uniesiony rzecze: Nie dosy strachowi, e w murach znalaz kryjwk! Tarasujecie nam drogi, rzek nas wstrzyma pragniecie, Tchrze! Nie! Nawet gdyby Ganges wezbrany i rwcy Mia by przeszkod, Cezar na adnej po Rubikonie Rzece nie stanie! Pospieszcie, oddziay jedzieckie! Ruszaj za nimi, piechoto! Wkroczcie na most, co mia run!" Powiedzia. Ju lekkozbrojna jazda popucia lejcw Koniom pdzcym do walki niby gsta chmura I na brzeg drugi pociski silnym miotaa ramieniem. Przepdzono zaog i Cezar woln przekracza ju rzek, A wrg schronienia szuka bezpiecznego w twierdzy. Ju i tu Cezar dla cikich pociskw wysokie buduje Wiee; pod mury ju szopa podjeda z taranem, Gdy oto wojny to grzech! z bram otwartych onierze Wodza swojego jako jeca wlok! Przed rodakiem wyniosym Stan, lecz z gronym spojrzeniem i wyprostowany W poczuciu wasnej godnoci zada dla si miecza. Wie Cezar, e to szukanie kary w obawie przed ask. Lecz mwi: yj, choby nie chcia! I z mojej ty aski Ogldaj dzie. Zosta dobr dla zwycionych nadziej. Przykadem, jaki ja jestem. Lub jeli wolisz, wracaj do walki. Jeli zwyciysz, niczego ja za t ask nie dam". To powiedziawszy kaza rce uwolni mu z wizw. O ile lepiej by moga Fortuna, choby ycia kosztem, Rzymianinowi tej haby oszczdzi! Najwysza to kara dla niego Dozna przebaczenia 'za to, e dla ojczyzny chcia walczy, Po stronie Pompejusza, po stronie senatu. Dusi wic w sobie gniew ciki i nieustraszony Mwi do siebie: Gdzie pjdziesz? Do Rzymu, w spokoju zacisze, Wyrodny? W zawieruch wojenn zamierzasz ju nie i, Ty, co ju dawno mia zgin? Zdecydowanie wi ycia Zerwij! I tak si od aski Cezara uwolnij". Pompejusz do swych wojsk Pompejusz, jeszcze nie wiedzc o Domicjusza pojmaniu, Gotowa siy zbrojne, by spraw sw wzmocni ich wzrostem. Gdy soce miao ju wschodzi, kaza wic trbi na apel I zbada chcc zapa onierza, co rusza mia w pole,

Do milczcych zastpw sowem przemwi powanym: O, zbrodni mciciele, za lepszymi idcy znakami! Armio, prawdziwie rzymska, ktrej nie prywatn Senat da bro! Pord lubw o bitw si mdlcie! Pal si hesperyjskie wsie srogo pustoszone, Gallicka si po zimnych Alpach rozpeza grabieczo, Ju krew splamionego dotkna ora Cezara: Bogw to aska, emy pierwsi ponieli tu straty Niech tamta strona jest winna! Niebawem pod moim dowdztwem Rzym si upomni o kar i pomst. Bo nie mona tej walki Zwa wojn waciw, lecz gniewem karzcej ojczyzny. Nie jest ni bardziej ni walka, w ktrej Katylina Rzymowi gotowa poog; i wsplnik jego Lentulus, I z odsonitym ramieniem Cetegus, optaniec. O zawzitoci aosna! Gdy losy ciebie, Cezarze, Z Kamillami chc zrwna, z wielkimi Metellami, Ty si do Cynnw, do Mariuszw przyczasz! I padniesz, Jak Lepidus od Katulusa, jak od naszych toporw Karbon, ktrego dzi sycylijski grb kryje, Czy jak wygnaczy Sertoriusz, bitnych buntownik Hiberw. Chocia i do tych, Cezarze, jeli moesz wierzy, Zaliczam ciebie z przykroci: przykro, e moje Rzym rce Twojemu przeciwstawi szalestwu. Oby po wojnie z Partami I od kresw scytyjskich Krassus powrci by zwycizc, By ty jako wrg poleg mierci t sam co Spartak! Lecz jeli bogowie i tobie doczy si kazali Do moich tytuw do sawy, to oto do silna do broni I krew gorca na nowo rozgrzaa me serce: Dowiesz si, e nie unika trudw wojennych tchrzliwie, Kto umia y w pokoju. Niech nie odstrasza nikogow. 541 Katylina Lucjusz Sergiusz, znany z walki z optymackim senatem w latach 63/62 p.n.e. w. 545 Kamillus jako dyktator podobno uwolni Rzym od najazdu Gallw w pocztkach IV wieku p.n.e.; por. I 168. w. 547 Lepidus Marek Emiliusz, konsul r. 78 p.n.e., razem z Kwintusem Lutacjuszem Katulusem, obroc ustroju sullaskiego; sam jego przeciwnik popad z nim w konflikt, w r. 77 pobity. w. 548 Karbon Gneusz Papiriusz, przeciwnik Sulli, pobity przez Pompejusza w pn. Italii, potem zabity na Sycylii w Lilibeum w r. 81 p.n.e. w. 549 Sertoriusz od r. 83 p.n.e. pretor w Hiszpanii, gdzie przez dziesi lat zdoa walczy z wojskami Sulli, potem senatu, zabity w r. 72. w. 554 Spartak gladiator, znany jako organizator wojny niewolnikw z Rzymem, pad pobity w r. 71 p.n.e. przez Krassusa.

Mj wiek, cho on mnie nazywa gnunym i przeytym. Niech tu zbyt stary wdz bdzie, gdy tam zbyt stary jest onierz. Jak wysoko przywdc mg wynie lud wolny, jam zosta Wyniesion. Nic ponad sob nie zostawiem, prcz wadzy krlewskiej. Nie w prywatn ty spraw godzisz, ktokolwiek przewyszy W Rzymie chcesz Pompejusza; tu obaj s konsulowie, Tu stan wadzy szeregi! Cezar ma zosta zwycizc senatu? Nie tak lepym, Fortuno, torem ty wiat wiedziesz. Niczego nie musisz si wstydzi. C tyle daje mu odwagi? Czy Gallia, od wielu ju lat wci powstacza I trud zmarnowany caego pokolenia? Czy to, e uciek od Renu? e oceanem zwc wody niestaej gbokoci, Brytannom, ktrych szuka, przelke poda tyy? Czy puste go groby nady, e wie o jego szalestwie Miasto z ojczystych legowisk pod bro wypdzia? O, gupi! Nie przed tob uciekli, za mn wszyscy poszli! Gdy ja podniosem chorgwie na caym morzu byszczce, Nim Cyntyjka dwa razy swj krek na nowiu schowaa, Wszystkie gbiny opuci pirat przestraszony Proszc o dom w swych siedzibach cienionych na ldzie. Ja take po zakamarkach scytyjskich wd gonicego Wadc, co nieposkromiony opnia Rzymu zadania, W mierci ucieczki szuka zmusiem, szczliwszy od Sulli. adna cz wiata mi obca. Moje trofea objy Wszelakie ziemie, gdziekolwiek pod socem si cign. Tu mnie zwycizc zna pnoc u zimnych wd Fazydy, Tam ogldaem poudnie, w gorcym Egipcie, W Syjenie, gdzie cie nigdy ukonie nie pada. Praw moich zachd si lka, gdzie za rzekami wszystkimi Hesperyjski w pochliwe wpada morze Betys. Mnie pozna Arab ujarzmion, mnie te Heniochowie W walce bojowi, mnie znani z runa porwania Kolchowie.w. 560 on mnie nazywa Cezar. w. 577 Cyntyjka Luna, ksiyc. w. 581 wadc krla Mitrydatesa, z ktrym walczy ju Sulla. w. 585 Fazyda Phasis, rzeka pynca z Kaukazu do wsch. basenu Morza Czarnego. w. 587 Syjena miasto nad Nilem, przy katarakcie I, na szerokoci geograficznej Zwrotnika Kozioroca. w. 589 hesperyjski Betys rzeka Baetis w Hiszpanii (Guadalquivir). w. 590 Heniochowie nad Morzem Czarnym, u stp Kaukazu. w. 591 Kolchowie nad wspomnian wyej rzek Phasis.

Znakw mych Kappadokowie si boj, i Judea, Kultowi boga jakiego oddana, i mikka Sofena. Ja te podbiem Armeni, Cylicj i Taurw surowych Jaka wic wojna teciowi, oprcz domowej, zostaa?" Do Brundyzjum! adne tym wodza sowom nie wtrz oklaski, Nie domagaj si hasa rychego do wojny. Spostrzeg Pompejusz lk ludzi i wola chorgwie odesa, Nili w bj ciki puszcza onierzy, ju wieci O Cezarze zgnbionych, zanim go sami ujrzeli. Jak buhaj w pierwszej rozprawie przepdzony ze stada Uchodzi w lasu zacisze i w polach opustoszaych Jako wygnaniec sprawdza swe rogi na pniach spotykanych, A na pastwisko nie wraca, pki nie odzyska si karku I wiary w minie wydte, i potem stado odzyskane, Ze wit buhajw, na dowolne prowadzi pastwiska, Wbrew chci pasterza, tak wanie nierwny siami Pompejusz rzuci Hesperi i uchodzc przez pola Apulii W brundyzyjskie si przenis bezpieczne warownie. Pooenie Brundyzjum Miasto to niegdy dyktejscy dzieryli kolonici: Wygnacy na ateskich tu odziach przez morza przebyli Z Krety, gdy agle mylnie klsk Tezeusa zwiastoway. Tutaj kurczca si ju w zwon odnog Hesperia w morze si cienkim wysuwa jzykiem, ukami ramion amicym adriatyckich wd fale. Nie byby jednak ten wski pas wody w morze wsunity Portem, gdyby gwatownych wichrw tu nie wstrzymywaa Mas sw wyspa fale odtrcajca stumione. Tu i tam gry skaliste natura wodom otwartymw. 592 Kappadokowie we wsch. czci Maej Azji. w. 593 Sofena na wsch. od Kappadocji, za Eufratem. w. 594 Taurowie mieszkacy gry Taurus w pd.-wsch. stronie Maej Azji. w. 610 dyktejscy kolonici kretejscy, od gry Dikte na Krecie, gdzie mia si wychowa Jowisz. w. 612 Tezeus wracajc z Krety, gdzie zabi Minotaura, zapomnia zmieni agle z ciemnych na jasne i ojciec widzc z daleka ciemne agle rzuci si w morze sdzc, e to znak, i Tezeus zgin w labiryncie Minotaura. w. 614 jzykiem odchyleniem wybrzea w dwa uki portu, osonitego przeciwleg wysp.

Przeciwstawia, tak osabiajc wichry, e odzie Stoj tam drc zaspokajajc si lin. Std morze szeroko otwarte, czy agle wiatr niesie Do twoich portw, Korcyro, czy w lewo si pynie, Do Epidaimnu w Ilirii, w kierunku wd joskich. Port ten ucieczk eglarzy, gdy Adriatyk swe siy Cae poruszy i keraunijskie gry ton w chmurach, Czy gdy morze spienione obmywa kalabryjski Sason. Po posiki! Skoro wic trudno byo liczy na siy porzucone, Ani si dao t wojn przenie do twardej Hiberii, Bo na drodze Alp grzbiety leay niezmierzone, Pompejusz mwi do syna, z tak znacznego potomstwa Starszego: ,,Ka ci wiata krace poruszy najdalsze. Eufrat poruszysz i Nil, jak daleko mojego Siga imienia rozgos; miasta, gdzie Rzymu dotara Pami po moim dowdztwie. Rozsianych po wioskach Cylikw cignij z powrotem na morze. Potem i krlem Farosu Wstrznij, i mym Tygranesem. Nie pomi wojsk Farnakesa, Pamitaj! Ani ludw wdrownych obojej Armenii, Czy dzikich plemion u Pontu wybrzey, I ryfejskich oddziaw, i tych, ktre trzyma meockie Morze zmarznite, co wz uniesie scytyjski. Lecz po co dalej ci bawi? Na cay wschd, synu, Poniesiesz wojn; miasta podbite na caym wiecie poruszysz! Niech wszyscy z moich triumfw powrc do obozu! A was, co latyskim imieniem znaczycie swe fasty, Niech pierwszy wiatr do Epiru poniesie; i stamtd Na wociach greckich i macedoskich nowe pozyskajcie siy,w. 623 Korcyra wyspa u wybrzey Epiru w Grecji pnocnej. w. 624 Epidamnus miasto u wybrzey pd. Ilirii; w kierunku wd joskich to moe si odnosi do Korcyry; Epidamnus ley ju nad Adriatykiem. w. 626 keraunijskie gry wzdu pn. wybrzea Epiru (Acroceraunii montes). w. 627 kalabryjski Sason miasto na wsch. wybrzeu Kalabrii (wg schol.). w. 629 Hiberia Hiszpania. w. 636 z powrotem na morze skd ich przepdzi Pompejusz w r. 67 p.n.e.; krl Farosu Ptolemajos egipski. w. 637 Tygranes wadca Armenii; Farnakes wadca krlestwa bosporaskiego. w. 640 ryfejskie oddziay scytyjskie (Gry Ryfejskie, lub Rypejskie, gdzie na hyperborejskiej pnocy); Meockie Morze M. Azowskie. w. 645 was, co [...] znaczycie sowa zwrcone do konsulw.

Pki zima pokoju czas daje". Po sowach tych wszyscy Peni rozkazy, drone od brzegw odbijaj nawy. Barykada portu Ale Cezar nie znoszc pokoju, czy duszej w dziaaniach Wojennych przerwy, by losy nie mogy nic zmieni, Nastaje na nich krok w krok maszerujc w lad zicia. Innym by wystarczyo tyle miast za pierwszym rozpdem Zagarn, z tylu twierdz pokonanych przepdzi przeciwnika, atwo zdobycia Rzymu, wiata stolicy, najwikszej Nagrody zmaga; lecz Cezar we wszystkim pospieszny Sdzc, e nic nie zrobi, jeli co do zrobienia zostao, Napiera mocno; wci jeszcze, cho posiad ju ca Itali. Nie mg znie, e Pompejusz na kracach brzegw jej siedzi. Nie chcia wsplnika, lecz nie chc