O’ZBEKSTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

BERDAQ NOMIDAGI QORAQALROQ DAVLAT UNIVERSITETI

“A’MALIY MATEMATIKA VA INFORMATIKA” kafedrasi

I N F O R M A T I K A VA AXBOROT TEXNALAGIYALAR

fanidan

M A‘ R U Z A L A R M A T N I

(“MATEMATIKA” ta’lim yunalishi 4-bosqich talabalari ushın)

Tuzuvchi: ass. Т. Таджиев

NUKUS-2008

KOMPYUTER TARMOQLARI Reja: 1. Lokal kompyuter tarmog’i 2. Mintakaviy kompyuter tarmog’i 3. Global kompyuter tarmog’i

Korxonalar miqyosida ixtisodietni boshqarish maskur jaraenda katta jamoalarning ishtiroq etishini talab qiladi. Bu jamoalar shaxarning turli tumanlarida, mamlakatning turli mintaqalarida va hatto boshqa davlatlarda joylashgan bulishi mumkin. Boshqaruvni oqilana amalga oshirishni hal etish uchun axborot almashish tezligi va qulayligi, va shuningdek mamuriyatning uzviy aloqada bulish imkoniyatlar muhim va dolzarb bulib qoladi. 1970-1980 yillarda ushbu masalalarni hal etishda axborotni ‘‘ markazlashtirilgan’’ qayta ishlaash tizimlaridan foydalanish keng tus olgan edi. Katta moddiy harajatlar talab qiluvchi elektron hisoblash mashinalardan markazlashgan usulda foydalanish avvalo uning hisoblash quvvatidan beunum foydalanishiga va kompyuter resurslaridan foydalanish imkoniyatlarini cheklanishiga olib keldi. Qolaversa markaziy EHM ning biror bir qismining qisqa vaqtga bulsada ishdan chiqishi butun tizim uchun og’ir oqibatlarni keltirdi. Bu esa informatsion tizim foydalanuvchilarining barchasining ishini tuxtatishga olib keldi.

1.3-rasm Kichik EHM, mikro EHMlar va nihoyat shaxsiy kompyuterlar, servarlarning dunega kelishi , hamda tarmaq texnologiyalarining rivoji axborotlarni yig’ish va qayta ishlashning yangi - ”tarmoqlangan qayta ishlash ’’ texnologiyasini yaratishga asos buldi.1.4-rasm. Axborotlarni qayta ishlash tarmoqlangan tizimi informatsion tizimning shunday bir turiki, unda axborotlarni qayta ishlash mustaqil ravishta alohida-alohida, lekin uzaro informatsion aloqa kanallari bilan bog’lik bulgan kompyuterlarda amalga oshiriladi. Ma’lumotlarni tarmoqlangan usulda qayta ishlashni amalga oshirish uchun kup mashinali birlashmalar tashkil etilib, ular kup mashinali hisoblash majmualari (KMHM) yoki kompyuter (hisoblash) tarmoqlari kurinishlarida amalga oshirilishi mumkin . Kup mashinali hisoblash majmualari- yonma- yon joylashtirilgan hisoblash mashinalari guruhi bulib, ular maxsus bog’lash vositalari yordamida birlashtirilgandir va birgalikda yagona axborot –hisoblash jarayonini bajaradi. Kompyuter (hisoblash) tarmog’i- aloqa kanallari yordamida ma’lumotlarni tarmoqlangan qayta ishlashning yagona tizimiga ulangan kompyuterlar va terminallar tuplami bulib, u kup mashinali birlashmaning eng yuqori shaklidir. Kompyuter tarmog’i ’’ tarmoq abonenti’’, ’’ stantsiya’’ va ’’ fizik uzatish muhiti’‘ kabi tarkibiy qismlardan tashkil topgan.

Tarmoq abonentlari- tarmoqda axborotni yuzaga keltiruvchi yoki uni iste’mol kiluvchi ob’ektdir. Alohida EHMlar, EHM majmualari, terminallar, sanoat robotlari, programmaviy boshqaruvli dastgohlar va shu kabilar tarmoq abonentlari bulishlari mumkin. Tarmoqning har bir abonenti stantsiyaga ulanadi. Stantsiya- axborot uzatish va qabul qilish bilan bog’lik vazifalarni bajaruvchi ob’ekt. Abonent va stantsiya birgalikta ’’abonent tizimi ’’ dep ataladi. Abonentlarning uzaro aloqasini tashkil etish uchun fizik uzatish muxiti mavjud bulishi kerak. Fizik uzatish muhiti—elektr, radio yoki boshqa signallar yordamida amalga oshiriladigan aloqa kanali va ma’lumotlarni uzatish , qabul qilish qurilmasidir. Fizik uzatish muxiti negizida abonent tizimlari urtasida axborot uzatishni ta’minlovchi kommunikatsion tarmoq tashkil etiladi. Bunday yondashuv har qanday kompyuter tarmog’ini abonent tizimlari va kommunikatsion tarmoq yig’indisi sifatida kurish imkonini beradi. 1.5-rasm. Abonent tizimlarining hudidiy joylashuviga qarab kompyuter tarmoqlarini uchta asosmy turkumga ajratish mumkin. Lokal tarmoqlar ( LAN-Local Area Netuork) . Mintaqaviy tarmoqlar ( MAN – Metropolitan Area Netuork); Global tarmoqlar ( UAN- Uide Area Netuork); Lokal kompyuter tarmog’i uncha katta bulmagan hudud chegarasida joylashgan abonentlarni birlashtiradi. Masalan , korxonalar, tashkilotlar, firmalar, banklar, ofislar miqyosidagi kompyuterlarni uzaro birlashtiruvchi tarmoqlar lokal kompyuter tarmog’i turkumiga kiradi. Hozirgi vaqtda lokal hisoblash tarmoqlari abonentlarining hududiy joylashuvi buyicha qat’iy cheklashlar yuq. Odatda bunday tarmoqlarning doirasida 2-2,5 km bilan cheklanadi. Mintaqaviy kompyuter tarmog’i bir -biridan ancha uzoq masofada joylashgan kompyuterlarni va lokal kompyuter tarmoqlarini uzaro bog’laydi. U katta shahar, ixtisodiy mintaqa va alohida mamlakat doyrasidagi abonentlarni uz ichiga olishi mumkin. Odatda, mintaqaviy hisoblash tarmog’i abonentlari urtasida masofa unlab, yuzlab kilometrni tashkil etadi. Global kompyuter tarmoqlari turli mamlakatlar yoki qit’alarda joylashgan abonentlarni birlashtiradi. Mazkur tarmoq abonentlar urtasidagi aloqa telefon, radioaloqa va kosmos aloqa tizimi negizida amalga oshiriladi. Global, mintaqaviy va lokal kompyuter tarmoqlarining birlashuvi kuptarmoqli ierarxiyani tashkil etib, umumjahon axborot resurslarini birlashtirish va ulardan kollektiv ravishda foydalanish imkoniyatlarini yaratadi. SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 1. Informatsion resurs nima ? 2. Jamiyatning informattsiyalashuvini tavsiflang?

3. Informatsion tizim nima? 4. Informatsion texnologiya nima ? 5. Kompyuter tarmog’i nima ? 6. Informatsion tizimga misollar keltiring. 7. Tarmoq abonenti nima ?

INTERNETNING YARATILISH TARIXI Reja: 1. Internet texnologiyasini tuzish bỷyicha ishlar 2. ARPANET tarmog’ining yaratilishi

Internet 1969 yili yaratilgan deb xisoblanadi. Usha yili AQSH Mudofa vazirligi tomonidan EHM tarmogi tuzildi. Bul tarmokga ulangan hamma EHM lar teng xukukga ega bỷlib, ỷlar orasidagi boglanish mumkin bỷlgan barcha sharoitlarda (shuning ichida yadro urishi bỷlgan xolda ham) uzilmaydigan qilib ishlanishi, usha EHM larning ayirimlari yỷq qilingan vaktda ham bu tarmoq ishini davom etdirishi kerak edi. EHM lar vaktning tishi bilan rivojlandi, ularning egalab turgan ỷrini kichiraydi va nixoyatda kompyuterga aylandi.

1966 yili Devense Advanced Research Proects Agency (DARPA) agentligi usha vaktdagi dasturchi L. Robertsni ARPANET kompyuterler tarmogi (turi) proektini realizatsiya qilishga murajat qildi va quyidagi topshirmalarni berishdi:

- Ilmiy-tadqiqot idoralarini biri –biri bilan biriktirish - Kompyuterlik kommunikatsiya oblasti bỷyicha eksperimentlar ỷtkazish - YAdro urushi vaktida boglanishni ushlab turishni ỷrganish - Urush vaktida askariy va fukorolik ob’ektlarni boshqarishning markazlashtirilmagan

kontseptsiyasini ishlab chiqish AQSH universitetlarining bir qoncha olimlari shu tarmoqni tuzishga kỷp kuch sarf qildi.

Birdan-bir informatsion sistemaga biriktirilgan kompyuterlar xakidagi fikr usha vakt xech kimning miyasiga kelgani yỷq. Ular dastlab soni kỷp bỷlmagan kompyuterlarni modem deb ataluvchi boglanishtiruvchi bugun yordamida telefon simlari orqoli boglanishtirib kỷrganda boglanishtiruvchi markazga ega emas eng birinchi informatson tarmok (tur ) olindi. Har bir EHM teng xuquqga ega bỷldi. Bu tarmok bỷyicha ishlash tartibi protokolga ( biz bu kursda protokol xakida aytilganda kompyuterlar orasida ma’lumotlar olmashishni amalga oshiradigan http, ftp qabi kompyuterlar tilida yozilgan standartni tushunamiz. Usha standart bỷyicha kompyuterlar biri-biri bilan informatsiyalar olmashadi) yoziladi. SHunday qilib, IP (Internet Protocol) protokoli xosil bỷladi (Mashina tilinde yozilgan koidalarning tỷplamidan iborat protokolning nomi). Unnan keyin ishchi stantsiyalar va Unix operatsion sistemasi yaratildi. Faqat Unix operatsion sistemasi IP protokolini tushuna oladi. Ishchi stantsiyalar ARPRnet tarmogi bilan biriktirildi.SHunnan keyin AQSH ning Milli ilimiy birlashmasi xosil qilindi. Bu birlashmaning besh kompyuter markazi bor edi. Ularni ham ARPAnet bilan biriktirib kỷrdi. Ammo natija bermadi. Telefon simlari orqali biriktirish ham natija bermaldi. Usha ishlarning boishida bir odamning maslaxatiga karadilar: Tarmoklarni biriktirish mumkinchiligi bor vaktda AQSH dagi barcha kompyuterlarni bir –biri bilan biriktirib yurishning qanday zaruriyati bor? SHunday qilib tarmoklar tarmogi ( ruscha set setey) bỷlgan Internet paydo bỷldi.

Internet texnologiyasini tuzish bỷyicha ishlar 70 yillarning ỷrtalarida yuqarida aytilib ỷtilgan DARPA agentligida boshlandi. 1977-79 yillarda tarmokning arxitekturasi va protokoli TCP/IP (bul protokol informatsiya olmashish protokoli deb ham ataladi) hozirgi kunlardagi turiga etdi. Bu protokol xoxlagan turdagi kompyuterdagi ma’lumotlar bilan olmashishga va tarmokga ulangan barcha kompyuterlar uchun nom berishga mumkinchilik berdi (bu nomni IP adres deb aytamiz). Usha vaktlarda DARPA agentligi tarmoklar tuzish bỷyicha belgili agentlik bỷlib ketdi va bu bỷyicha uzining ideyalarini ARPANET tarmogida sinab kỷrdi.. Har turli tarmoklar texnologiyalarining tez rivojlanishi DARPA agentligining endi paydo bỷladigan Internetning printsiplarini tadqiqot qilish bỷyicha olib baradigan ishlariga ilgarilashlar berdi.

DARPA agentligi ỷzinig ishlarini ochiq turda yuritganiga bogliq har turli gruppalar bu ishlarga katta qiziquvchanlik bilan qaradi va katnashish mumkinchiligiga ega bỷldi. Hammaning diqqatini global masshtablarga ega bỷlgan tarmokni tuzishga karatildi. Bu yỷnalishda DARPA agentligi bir qancha uchirashuvlar tashqil qildi va usha uchrashuvlarda birqancha injenerlar va olimlar ỷzlarining fiqrlarini aytdilar. Eksperimentlarning natijalarini maslaxatlashib kỷrdilar.

1979 yilga kelib TCP/IP ni tuzishga katta kuchlar karatildi va bỷladigan tarmokning arxitekturasi bilan protokolini tuziishni koordinatsiyalash va bu ishlarga raxbarlik qilish uchun formal emas komissiya tuzish xakida karor kabul qilindi. Internet Control and Configuration Board (ICCB) deb nomlanadigan bu gruppa 1983 yilgacha ishladi (yakinda ham kayta tashkil qilindi).80 yillarning boshlari Internetning real tarmogining payda bỷlgan vakti deb sanaladi (ayrim adabiyotlarda Internetning yaratilgan yili 1979 yil dep ham oladi).

Internet texnologiyasiga tỷligi bilan ỷtish 1983 yilda amalga oshirildi. Bul davrda ARPANET tarmogi bir-biridan mustakil ikki tarmokga ajratilgan edi. Ulardan bittasi tadqiqot ishlarini olib borish uchun yỷnaltirilgan bỷlib ARPANET nomi bilan, ikkinchisi masshtabi bỷyicha katta bỷlgan tarmok MILNET askariy kommunikatsiyalarga javob berdi.

90 yillarning boshlarida Internet AQSH va Evropadagi yuzlagan tarmoklarni biriktirdi. Bul tarmokga ilmiy-tadkikot institutlari bilan universitetlardan boshqa kompyuter kompaniyalari, neft, avtomobil, elektron industriya, telefon kompaniyalari qỷshildi. SHu bilan birga birqoncha tashkilotlar TCP/IP ni ỷzlarining tarmoqlarini tuzish uchun qỷllana boshladilar. Bugungi kun Internet inson xayotining barcha sferalariga kirip keldi.

SHunday qilib: 1969-yili ARPANET(Advansed Research Project Agency)- telefon tarmoklari bilan

kompyuterlarni biriktirish bỷyicha ỷtkazilgan dastlabki tajribalar. Sponsori AQSH mudofa vazirligi

1972-yili- birinchi xalkoralik boglanish ARPANET: Angliya va Norvegiya 1974 yil- TSR ni aniq sertifikatlashtirish 1976 yil- TSR&T Bell Labs ta UUCP(Unix-to-Unix Copy) ishlab chiqildi. 1977 yil-THEORYNET elektron pochta e-mail tuzish buyicha UUCP ni foydalanib

tadqiqotlar yuritildi. 1979 yil- Usenet tuzildi. 1981 yil- Bitnet (Because it’s Time to Netuork)ning tuzilishi, ARPANET ga kirish

mumkinchiligiga ega emas, SCNET (Somputer Science Netuork) tuzildi. 1982 yil- ARPANET te TCP/IP protokolini foydalana boshlandi, aniqlab aytganda buni

Internetning tỷg’ilishi deb aytsa bỷladi 1983 yil –Name Server paydo bỷldi va foydalanuvchilar uchun boshqa sistemalarga

ỷtishning aniq yỷlini bilishning zarurligi qolmadi. FidoNet paydo bỷldi. 1984 yil –Serverlar (Internetga doimo ulangan kompyuterlar) soni mingdan oshdi.

Angliyada JANET (Joint Academic Netuork) paydo bỷldi. 1986 yil- NSFNET tuzildi, bu 56 kbps tezlikdagi 5 superkompyuter markazini

biriktiradigan backbone bỷlib xisoblanadi. ARPANET shunaka markazlarning tuzilishiga qarshi bỷldi. NSFNET keyin NASA bilan birga ishlab boshladi. Bu har turli tarmoqlar arasidagi bog’lanishning rivojlanib ketishina olib keldi. TCP/IP ni foydalanib Usenet yangiliklarini tarqatadigan NNTP (Netuork Neus Transfer Protocol) protokoli ishlanib chiqildi.

1987 yil- Serverlar soni 10 mingdan oshdi. 1989 yil- Serverlar soni 100 mingdan oshdi. 1990 yil – ARPANET ỷzining ishini yakunladi. 1991 yil – UAIS (Uide Area Information System) tuzildi. Gopher ishga tushirildi. 1992 yil – CERN kuchi bilan WWW (Vsemirnaya pautina) tuzildi. Serverlar soni 1

milliondan oshdi. 1993 yil – Internetke AQSH dagi Belıy Dom, Uorld Bank banklari qỷshildi. 1994 yil – Internetdan simlar kutilmagan bir qancha joylarga tortildi.

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 3. Internet qachon yaratilgan? 4. Internet texnologiyasiga tỷligi bilan ỷtish qachon amalga oshirildi? 5. Usenet qachon tuzildi?

INTERNETDA ISHLASHNI TA’MINLOVCHI PROGRAMMALAR INTERNET EXSPLORER BROUZERI

Reja:

1. Internetda ishlashni ta’minlovchi programmalar 2. Internet Exsplorer brouzeri 3. Internetdan ma’lumotlardan nusqa olish

Hozirgi kunda Internetning WWW xizmati kundan-kunga rivojlanib mukammal ma’lumotlar manbaasiga aylanib bormoqda. Uning yordamida istalgancha ma’lumotlarni qidirib topish, ulardan foydalanish, zarur bulsa nusqalar olish mumkin. Internetning Ushbu xizmat turidan foydalanish uchun avvalo mijoz kompyuterida huddi shunday imkoniyatlarni yaratib beruvchi maxsus programma ta’minoti bulishi zarur. Bunday programma ta’minoti brouzerlar (brousers) deb ataladi. Eng birinchi brouzer CERN (Evropa Fizika Tadqiqotlari Markazi) xodimi Tim Berner tomonidan kashf qilingan. Eng birinchi grafik ma’lumotlarni ekranda aks ettiruvchi brouzer Mosaic Amerikaning NSKA (Milliy Super Hisoblash Markazi) da Mark Andrisson va bir necha talabalar tomonidan ishlab chiqilgan. Brouzer bu inglizcha suz bulib kurishni ta’minlash yoki kursatish ma’nosini anglatadi. Dunyoda eng kup foydalaniladigan brouzerlar Netscape Communication va Internet Exsplorer hisoblanadi. Bugungi kunda Netscape va Internet Exsplorer dan tashqari yana kuplab Opera, FMSD Friadna, MS ICE, Webselerator, AtGuard, AtUiper kabi brouzerlar mavjuddir. Brouzerlarga quyiladigan asosiy talablardan biri bu internetning WWW xizmatidagi ma’lumotlar joylashgan web sahifalarini qaysi texnologiya yordamida ishlashidan hamda qaysi programmalash tilida yozilishidan qat’i nazar undan tuliq foydalanish imkoniyatlarini yaratib berishdir. Bu talabga hamma brouzerlarham javob bera olmaydi. Bunga misol qilib Netscape Communication ning Microsoft kompaniyasining mahsuloti bulgan Visual Basic Script tili qullanilgan web sahifalarni ekranda aks ettira olmasligini keltirish mumkin. Internet Exsplorer brouzeri ixtiyoriy web sahifani hech qanday muammolarsiz kurish va undan tuliq foydalanish imkoniyatini beradi. Internet Exsplorer da asosan Windows OS dan foydalanuvchilari kuproq foydalanadi. WWW tarmog’idagi ma’lumotlardan foydalanish uchun faqatgina brouzerlarning xizmati kamlik qiladi. YA’ni audio va video hujjatlarni aks ettiruvchi tezkor programmalar ham mavjuddir. Bu programmalar serverlarda joylashgan yoki tug’ridan-tug’ri uzatilayotgan audio va video hujjatlardan foydalanishga imkoniyat yaratadi. Real player, Quck player, Cosmo player, Media player 2 shu vazifani bajarishadi. Katta hajmdagi ma’lumotlarni saqlash va ularni masofadagi kompyuterlarga uzatish uchun xizmat qiluvchi Internetning FTR xizmatidan ham brouzerlar yordamida foydalanish mumkin. WWW xizmatida masofadan suhbatlashish imkoniyatini yaratuvchi chat programmalari telefon aloqasi urnini bosmoqda.

Internet Exsplorer bilan ishlash

Internet Explorer programmasi bilan ishlash uchun programmaning belgisida sichqoncha tugmasini cherting. Natijada ekranda programmaning kuyidagi darchasi hosil buladi (1-rasm). Darcha boshida menyu satri joylashadi. Programma menyusi Fayl, Pravka, Vid, İzbrannoe va Spravka komandalaridan tashkil etgan. Ikkinchi satrda asboplar paneli joylashgan. Internet bilan ishlaganda kuproq asboplar panelidan foydalaniladi. Kuyiroqda adres satri va ma’lumotlar darchasi joylashgan.

Internetda biror ma’lumotni uqish uchun Adres satrida zarur sahifa manzilini kiritasiz. Masalan adreslar satrida yahoo.com adresini kiritib kuring. Natijada shu sahifa qidiriladi. Pastki holat satrida «Adres topildi, Javobni kuting» degan ma’lumotni anglatuvchi xabar paydo buladi. Ekranda bir necha daqiqadan sung sahifa paydo buladi. Zarur bulgan ma’lumotlarni tanlab uqishingiz mumkin. Sahifada gipermatn tagiga chizilgan buladi va rangi ham asosiy matndan farqli buladi. Biror ma’lumot Sizga zarur bulsa, siz uni kuchirib olishingiz mumkin.

Programma ishini tuxtatish uchun programma darchasidagi Zakrıt tugmachasini bosish etarli.

• Misol tariqasida kuyidagilarni bajaring. 1. Internetga kiring 2. Internet programmasini ishga tushiring 3. Youthcenter. Freenet.uz sahifasini chaqiring 4. Sahifa bilan tanishing, gipermatnlarni uqib kuring 5. Maxsus tugmachalar yordamida sahifalarni qaytarib kuring 6. Sahifani jildga kiritib quying 7. Sahifani yangilang 8. Internet programmasidan chiqing 9. Urnatilgan aloqani tuxtating

Internetdan ma’lumotlardan nusqa olish

Internetda ma’lumotlardan nusqa olish uchun ularni diskka kuchirish zarur buladi. Buni Fayl menyusining Soxranit kak… komandasi yordamida qilish mumkin. Lekin bu usul katta hajmli ma’lumotlar bilan ishlaganda noqulay. Buning uchun maxsus programmalar mavjud. Masalan, FlashGet yoki Reget programmalari.

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. Eng birinchi server kaerda va kim tomonidan yaratilgan? 2. Internetga kirish usullarini tushintiring? 3. Internetta ishlash uchun kanday brouzerlarni bilasiz? 4. Internetda ma’lumotlardan nuska olish qanday amalga oshiriladi?

INTERNETDA QIDIRIV SISTEMALARI. INTERNETDA MA’LUMOTLARNI

QIDIRIB TOPISH Reja: 1. Internetda kidiriv sistemalari 2. Uzbekiston qidiruv sistemalari 3. Internetda ma’lumotlarni qidirib topish usullari

Internetda ma’lumotlarni topishning qulay usullari mavjud. Bu vazifani qidiruv sistemalari bajaradi. Bu qidiruv sistemalari ma’lumotlar katalogiga va maxsus qidirish sistemasiga ega. Ular yordamida ma’lumotni tezda topish mumkin. Quyida ommobop qidiruv sistemalar ruyxatini keltiramiz. YAHOO http;//WWW. Yahoo. Com/ Taniqli va foydalanishga qulay idiruv sistemasi. SHuning uchun uning foydalanuvchilari kupchilikni tashkil etadi. INFOSEEK SELECT SITES: http://WWW.infoseek..com/ InfoSeek qidiruv sistemasi Yahoo kabi ish yuritadi va Web sahifalarni serverga kiritilishini ham ta’minlaydi. HotBot http://WWW.hotbot.com/ Ixtiyoriy mazmundagi ma’lumotlar omboriga ega. Turli xildagi servis xizmatlar kursatadi. Elektron adres, telekonferentsiya va Web-sahifalarni qmdiradi. EXCITE http://WWW.excite.com/ Eng ommaviy server. Juda boy, turli xil mavzudagi tanlangan ilovalarni uz ichiga oladi. WebCrauler http;//WWW.webcrauler.com/ 1995 yil boshidan ishlaydi. Avvalgi nomi GNNSELECT. 5millionga yaqin mijozlar bor. OpenText http://WWW opentext.com/ WWW hujjatlarida qidiruv olib boradi. Lycos http://WWW. Iycos.com/ 1994 yilning oxiridan ishlayotgan qidiruv sistemasi. Eng keksa ommaviy qidiruv sistemalardan biri bulib , keng foydalanuvchilar doyrasiga ega. http://WWW.dejaneus. com/. http://WWW.shareuare.com/ Quyidagi jadvalda ommobop qidiruv sistemalaridan foydalanish reytingi kursatkichlari keltirilgan. Jadvalda Yahoo qidiruv sistemasi foydalanuvchilari soni salmoqli ekanligi yaqqol kurinadi.

N

Qidiruv sistema nomi 2000 yil yanvar oyida foydalanganlar soni

1 Yahoo. Com 44698000 2 Lycos.com 27121000 3 Go.com 19487000 4 Excite.com 15552000 5 Altavista.com 11969000 6 Snap.com 10923000 7 Looksmart.com 8812000 8 Askjeeves.com 7631000 9 Goto.com 7208000 10 Iuon.com 6480000

Rossiya ommaviy qidiruv sistemalari Rambler http://WWW.ramdler. ru Rossiya eng qidiruv sistemasi. 10500 Rossiya serverlarida qidiruv olib boradi. Aport http://WWW.aport.ru/ Qidiruvni 10600dan ortiq Rossiya va ingliz tilli serverlarda olib boradi. Surovni rus tiliga tarjima qiladi. Yandex http://WWW.yandex.ru/ 9000 ta Rossiya serverini uz ichiga olgan qidiruv sistemasi. Tela http://WWW.tela.dux.ru/ 1000 Rossiya serverini qamrab olgan DUX kompaniyasining qidiruv sistemasi. AII Stars httep://WWW.stars.ru/ Axborot resurslari buylab ma’lumotnomali qidiruv sistemasi. Ulitka http://WWW.ulitka.ru/ Internet ning rus tilidagi resurslariga ega bulgan eng yosh qidiruv sistemasi. Uzbekiston qidiruv sistemalari Assalom Inter Net http://WWW.assalom.uz/ Uzbekistondagi birinchi qidiruv sistemasi. Resurslarini kupaytirish imkoniyatlari mavjud. Uelcome to Uzbekistan http://WWW.gov.uz/ Uzbekiston Respublikasi hukumati sahifasi. Rasmiy axborot. Oliy majlis qarorlari haqida ma’lumot beradi. Uzbekistan Reference http://WWW.book.uz/ Uzbekiston respublikasi xaqidagi axborotni uz ichiga oladi. WWW.freneet.uz

Respublika Internet resurslari xaqidagi ma’lumotlar keltiriladi. WWW.baht.uz Ommabop ma’lumotlar tuplami. WWW.esezam.uz Markaziy Osiyo, Kavkaz va Rossiya informatsion portali, Xudud Internet resurslari xaqida batafsil ma’lumotlar berilgan. Mamlakatlarga oid entsiklopedik ma’lumotlar keltirilgan. Internet millionlab kompyuter va tasavvur qilib bulmaydigan hajmdagi axborotni uz ichiga mujassamlagan. Har daqiqada bu kompyuterlarda axborot hajmi kupayadi. Bu axborot olamida adashib qolish tabiiy. Adashmaslik va ma’lumotni topish uchun ikki usul mavjud. Bu Internetda maxsus jildlar (kataloglar) va qidiruv bilan shug’ullanadigan serverlar mavjud. Ular kup emas. Lekin juda ommabop. Server katta hajmdagi xotira va tezlikka ega. SHuning uchun birdaniga u birnecha surovlarga javob bera oladi. Kup hollarda bitta server birnecha kompyuterlardan tuziladi. Internette ma’lumotlarni qanday topish mumkin? Ma’lumot joylashgan sahifa manzilini bilsangiz, sahifa tuliq manzilini «Adres» maydonida kiritsangiz, qidirilayotgan ma’lumot ekranda namayon buladi. Birnecha daqiqadan sung suralgan sahifa ekranda paydo buladi. Masalan, WWW.vcu.edu sahifasini ochish zarur. U holda «adres» maydonida shu nomni yozasiz va Enter ni bosasiz. Natijada ekranda sahifa hosil buladi. Sahifa nomi nomalum bulgan holda nima qilish zarur? Lekin ma’lumot mavzusi ma’lum. U holda Internetning maxsus qidirish sistemalaridan foydalanish mumkin. WWW da birnecha qidirish sistemalari mavjud. Asboblar panelidagi Poisk komandasini kiriting. Ekranda maxsus qidiruv sahifasi hosil buladi. Ma’lumotni topish uchun mavzu nomini maxsus maydonga kiritish zarur. Natijada ma’lumot Server omboridan qidiriladi. Qidirish natijasi ekranda hosil buladi. YAna bir usul bu adreslar maydonida kerakli mavzuni kiritish mumkin. Bunda mavzuni topish uchun suz yoki atama kiritiladi. Suzdan oldin «+» belgisi bulsa, bu qidirilayotgan suz shu hujjatda borligini bildiradi. Topilishi zarur bulgan jumla qushtirnoq ichiga olinishi shart. Agar surov kichik harfda berilsa, natija kichik va bosh harfli suzlarni uz ichiga oladi. YOki qidiruv sistemalaridan foydalanishingiz mumkin. Masalan, juda qulay va taniqli Yahoo sistemasidan foydalanishingiz mumkin. Buning uchun adreslar maydonida WWW.yahoo.com manzilini kiriting. Natijada ekranda kuyidagi darcha paydo buladi. Surov natijalari ruyxat shaklidagi ilovalardan va ularning tavsifidan tashkil topadi. Unda ma’lumotlar bulimlarga, bulimlar esa bulinmalarga bulingan buladi. Masalan, yangiliklar bilan tanishmoqchi bulsangiz, kerakli satrda sichqoncha tugmachasini bosish etarli. Ekranda yangiliklar qisqacha tavsifi bilan keltiriladi. Saxifaning urtasida maxsus joyda SEARCH tugmachasi joylashgan. Unda mavzu nomini kiritish va kidiruv natijasini olish mumkin. Quyida esa shu informatsion ombor bulimlari nomlari kiritiladi. SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

4. Qanday qidiruv sistemalarini bilasiz? 5. Uzbekistonning qanday qidiruv sistemalarini bilasiz? 6. Internette ma’lumotlarni qanday topish mumkin? 7. Ma’lumotlar joylashgan adresni bilmagan xalda ma’lumotlarni qanday izlab topish mumkin?

HTML tili

HTML (Hyper Text Markup Language -gipermatnni belgilash tili). WWW sistemasi uchun h’ujjat tayёrlashda ishlatiladi. HTML tili WWW da gipermatn h’ujjatlarni tayёrlash vositasidir. WWW sistemasidan qandaydir h’ujjat ёki xabar olsangiz, ekranda yaxshi formatlangan, wqish uchun qulay matn paydo bwlganini kwrasiz. Bu shuni anglatadiki, WWW h’ujjatlarida malumotlarni ekranda boshqarish imkoniyati h’am mavjud. Siz foydalanuvchining qaysi kompyuterda ishlashini bilmay Siz, WWW h’ujjatlar aniq bir kompyuter platformalarigaa mwljallangan ёki qaysidir format bilan saqlanishini oldindan ayta olmaysiz. Ammo kompyuterda ishlaёtgan foydalanuvchi qaysi terminalda ishlashidan qatiy nazar, yaxshi formatlangan h’ujjatni olish kerak. Bu muammoni HTML andoza tili h’al qiladi. HTML h’ujjatning tuzilishini ifodalovchi uncha murakkab bwlmagan buyruklar majmuidan iborat. HTML buyruqlar orqali matnlarni istagancha shaklini wzgartirish, yani matnning malum bir qismini ajratib olib boshqa faylga ёzish, shuningdek boshqa joydan turli xil rangli tasvirlarni qwyish mumkin. U boshqa h’ujjatlar bilan bog’laydigan gipermatnli aloqalarga ega.

HTML h’ujjat tuzilishi.

HTML tili andozasi bwyicha h’ujjatga <HEAD> va <BODY> teglarini (HTML tili buyruqlari teg (tag) deb ataluvchi maxsus elementlar ёrdamida beriladi) kiritish tavsiya etiladi. Brouzer HTML h’ujjatni wqiganida, ularning borligi h’ujjat bwlimlarini aniq kwrsatadii. Agar ular bwlmasa h’am brouzer HTML h’ujjatni twg’ri wqiydi, lekin h’ujjat bwlimlari bir-biridan ajralib turmaydi. Shunday qilib, twg’ri tuzilgan HTML h’ujjat quyidagi tuzilishga ega: < HEAD> Sarlavh’aga oid malumot < / HEAD> < BODY> Hujjatning mazmuni < / BODY> Bunda < HEAD>, < / HEAD> orasida joylashgan sarlavh’aga oid malumot qismida odatda foydalanuvchiga etiborsiz, lekin brouzer uchun lozim malumot beriladi. Teglar nomii < > qavs orqali beriladi. Masalan, < BODY>, < / BODY>. < BODY>, < / BODY> orasiga esa twlaligicha wning operatorlari ketma-ket joylashtiriladi.

HTML tili operatorlari HTML tili operatorlardan tashkil topadi. Ularning bazilarini kwrib chiqamiz.

<!--…--> - izoh’. Shu belgi orasiga joylashtirilganixtiёriy matn izoh’ deb qaraladi. <A>�</A> - h’ujjatga giperalokani wrnatish. Ushbu giperalokaga olib boiuvchi URL tariflovchisi, HREF atributiga HREF q http://www.goantipast.html>. A</> kwrinishidagi giperaloka sifatida tasvirlovchi ixti¸riy swzlar. <ABBR>…</ABBR> - wz matnini abbreviatura (qisqartma) sifatida aniqlaydi. <ACRONYM>�</ACRONYM - abbreviaturalarni belgilash uchun ishlatiladi. U orqali akronimlarni (abbre−vi−aturalardan iborat swzlarni) belgilash tavsiya etiladi. <ADDRESS>…</ADDRESS> - h’ujjat muallifini belgilash va adresini kwrsatish uchun ishlatiladi. <B>…</B> - matnni qalin’lashtirilgan shrift bilan tasvirlaydi. <BASEFONT>…</BASEFONT> - h’ujjatda avvaldan qabul qilingan shriftning wlchami, turi va rangini wkwrsatish uchun ishlatiladi. <BIG>…</BIG> - katta wwlchamdagi matnni kwrsatadi. <BLINK>…</BLINK> - wchib-ёnib turuvchi matnni tasvirlaydi. <BODY>…</BODY> - Web varaqni twldiruvchi matn, deskriptorlar va boshqa malumotlarni aniqlaydi. <CAPTION ALIGN(TOP ёki BOTTOM)>…<CAPTION> - jadval sarlavh’asi tegi. <CITE>…</CITE> - kitob nomlari ёki tsitatalar va maqolalarda boshqa manbalarga murojaat va h’.q.larni belgilash uchun ishlatiladi. <CODE>…</CODE> - wz matnini programma kodining katta bwlmagan qismi sifatida aniqlaydi. <DEL>…</DEL> - wz matnini wchirilgan sifatida aniqlaydi. <DFN>…</DFN> - wz matn qismini tarif sifatida aniqlaydi.

<DL>…</DL> - tariflar rwyxatini kwrsatadi. İchida <DT> teg orqali aniqlanaёtgan termin, <DD> teg bilan esa abzats wz tarifi bilan aniqlanadi. <EM>…</EM> - matnning zarur qismlarini ajratish uchun ishlatiladi. Odatda bu qwlёzmali kwrinishlardir. <FONT>...</FONT> - shrift parametrlarini kwrsatadi. Parametrlar: FACE (shrift turi), SİZE (shrift wlchami) va COLOR (shrift rangi). <H1>…</H1> - birinchi pog’ona sarlavh’alari. Eng kattalari. <H2>…</H2> - ikkinchi pagona sarlavh’alari. Umuman jknb xil carlavh’alar mavjud. Ularning qolgan twrttasi <H3>,<H4>,<H5>,<H6> bilan belgilanadi. <HEAD>…</HEAD> - sarlavxani aniqlaydi, h’ujjat h’akidagi malumotni kwrsatadi. Masalan, nomi. <HR> - gorizontal chiziq (chizg’ish) qoyadi. <HTML>…</HTML> - Sizning h’ujjatingizni kodlashtirishda ishlatish uchun tilni aniqlaydi. Ochuvchi h’ujjatning boshida, ёpuvchi esa oxirida joylashtiriladi. <I>…</I> - matnni qwlёzma shrift bilan tasvirlaydi. <IMG> - rasm joylashtiradi. Masalan: <IMG SRC«MUST.JPG»>, Bu erda Must - Sizning Web varagingizdagi fayl bilan bitta katalogda turgan rasm nomi. <INS>…</INS> - wz matnini orasiga joylashtirish kabi aniqlaydi. <KBD>…</KBD - matnni foydalanuvchi tomonidan klaviatura orqali kiritilgan kabi aniqlaydi. Odatda monoshirin shrift bilan tasvirlanadi. <LI>…(</ LI >) - rwyxatdagi h’ar bir element boshlanishini aniqlaydi. <OL>…</ OL > -twliq tartiblangan rwyxatni aniqlaydi. Lİ - uning elementlari. <P>…</ P> - bitta abzatsning boshlanishini aniqlaydi. <PRE>…</PRE> - oldindan formatlangan matnni aniq-laydi. <Q>…</Q> - qisqa tsitatalarni matn satrida belgilaydi. Odatda qwlёzma shaklida tasvirlanadi. <SAMP>…</ SAMP > - matnni namuna sifatida belgilaydi. < SMALL >…</SMALL> - kichik wlchamdagi matnni kwrsatadi. <SPAN>…</ SPAN > - matn qismining xossalarini bekor qilish zarur bwlganda ishlatiladi. < STRONG >...</STRONG> - matnning muh’im qismlarini ajratish uchun Odatda qalinroq shrift kwrinishida bwladi. <TABLE BORDER> - ramka qalinligi. < CELLSPACING > - qwshni yacheykalar orasidagi masofa. </ TABLE > - jadvalni aniqlaydi (<TR>, <TD>, <TH>ga qarang). < TD >…</ TD > - jadval satrida aloh’ida yacheykani ramkaga oladi. <TH>…</TH> - jadval sarlavxa yacheykasi uchun ishlatiladi. < TITLE >…</TITLE> - sarlavxani tashkil etadi. <HEAD> va </ HEAD > -sarlavxaga oid malumotlar. <TR>…</TR> - jadvalda satrning boshi va oxiri. <U>…</U> - matnni ostki qismi chizilgan h’olda tas-virlaydi. <UL>…</UL> - twla tartiblanmagan rwyxatni aniqlaydi. <VAR>…</VAR> - programma wzgaruvchilar nomlarini belgilaydi. Odatda kursiv kwrinishda bwladi.

DREAMWEAVER PROGRAMMASİ

DreamWeaver programmasini wrganish uchun mwljallangan adabiёtlar Web –sayt tuzishga mwljallangan programmalar kabi bir necha maxsus terminlar foydalanilgan turda mutaxassislar uchun tushunarli tilda ёzilgan bwladi. Ularni kompyuterni chala biladiganlar uchun wrganish kiyin.

DreamWeaver programmasi mutaxassis bwlmagan foydalanuvchilar wrganish uchun eng oddiy usuli usha programmada ketma-ket turda bazi bir sayt tuzamiz. Bunda DreamWeaver programmasinining iloji bwlganicha barcha mumkinchiliklaridan foydalanishga xarakat qilamiz.

Dastlab eng oddiy bwlgan paket interfeysidan boshlaymiz. (Bundan keyin paket programma swzi bilan sinonim deb kabul qilamiz).

İnterfeys asosidan xujjat oynasidan turadi. Bu erda barcha komandalarni bajarish uchun

asosiy va ёrdamchi panellardan foydalanishga bwladi. Panellardan foydalanmasdan, faqat

h’ujjat oynasiva bosh menyudan foydalanishga bwladi, sababi bosh menyudan barcha komandalarni wrinlashga bwladi.

Panellar rwyxatini kwrib chiqish *Common objects ( asosiy obektlar) palitrasi; ♦ Image – sah’ifaga grafik elementni kwyadi; ♦ Rollover Image – knopkaga wxshash konstruktsiya kwyadi; ♦ Table - jadval kwyadi; ♦ Tabular data – jadvalli malumotlarni kwyadi; ♦ Horizontal Rule - lineyka kwyadi; ♦ Navifgation Bar – birqancha tugmalardan tugmalardan iborat bwlgan navigattsion

panelni kwyadi; ♦ Draw Layer – ♦ Line Break – sah’ifani bwginga bwlish rejimi; ♦ E-mail Link – elektron adresga ssılka kwyadı; ♦ Date – cana kwyadi; ♦ Flash – sah’ifaga flash- annimatsiya kwyadi; ♦ ShockWave - betga ShockWave annimatsiya kwyadi; ♦ Generator – Generator zagotovkasini kwyadi; ♦ FileWorks – FileWorks obektini kwyadi; ♦ Applet –Yava –applet kwyadi; ♦ ActiveX – ActiveX kwyadi; ♦ Plugin - plugin foydalanadigan obekt kwyadi; ♦ SSI –inklyud (sirtdan kwshiluvchi HTML fayl) kwyadi;

*Invisibles palitrasi quyidagilarni qwshimcha qwyish mumkinchiligini beradi: • Zakladka • Kommentariy • Yava- skript • Butun probel *Head palitrasi betning h’ar turli xossalarini qwshish uchun: • Kilit swzlar • Betni tariflash • Bet parametrlarini wrnatish • Baza ssılkalarini wrnatish • Ssılkalarni kwrsatish *Frames palitrasi marakkab freymli strukturani kwyishga mwljallangan *Forms palitrasi formalarni yaratish uchun: • Form – formaning wzi • Text Filed – matnli maydon • Bitton – knopka • SeckBox –cheboks (galochka belgisini foydalanish) • Radio button – radiobatton, variatlardan birini tanglash mumkinchiligini beradi • List/menu – ochiluvchi rwyxat ёki menyu ishlash uchun • Filefield – faylni olish uchun mwljallangan forma

Ma’lumotlar bazasini tashkil qilish

va uni boshqarish sistemasi. Informatsion texnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib borishi,

ma’lumotlarning tez o’zgarishi kabi holatlar insoniyatni bu ma’lumotlarni o’z vaqtida qayta ishlash choralarini qidirib topishga undaydi. Ma’lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun ma’lumotlar bazasi (MB) ni yaratish, so’ngra undan keng foydalanish bugungi kunda dolzarb bo’lib qolmoqda. Ma’lumotlar bazasi – bu o’zaro bog’langan va tartiblangan ma’lumotlar majmuasi bo’lib, u ko’rilayotgan ob’ektlarning xususiyatini, holatini va ob’ektlar o’rtasidagi munosabatni ma’lum sohada tavsiflaydi. Darhaqiqat, hozirgi kunda inson hayotida MBda kerakli axborotlarni saqlash va undan oqilona foydalanish juda muhim rol o’ynaydi. Sababi: jamiyat taraqqiyotining qaysi jabhasiga nazar solmaylik o’zimizga kerakli ma’lumotlarni olish uchun, albatta, MBga murojaat qilishga majbur bo’lamiz. Demak, MBni tashkil qilish axborot almashuv texnologiyasining eng dolzarb hal qilinadigan muammolaridan biriga aylanib borayotgani davr taqozasi.

Ma’lumki, MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, ma’lumotlardan turli ko’rinishda foydalanish juda qiyin edi. Programma tuzuvchilar ma’lumotlarini shunday tashkil qilar edilarki, u faqat qaralayotgan masala uchungina o’rinli bo’lardi. Har bir yangi masalani hal qilishda ma’lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu hol yaratilgan programmalardan foydalanishni qiyinlashtirar edi. SHuni qayd qilish lozimki, MBni yaratishda ikkita muhim shartni hisobga olmoq zarur:

Birinchidan, ma’lumotlar tipi, ko’rinishi, ularni qo’llaydigan programmalarga bog’liq bo’lmasligi lozim, ya’ni MBga yangi ma’lumotlarni kiritganda yoki ma’lumotlar tipini o’zgartirganda, programmalarni o’zgartirish talab etilmasligi lozim.

Ikkinchidan, MBdagi kerakli ma’lumotni bilish yoki izlash uchun biror programma tuzishga hojat qolmasin.

SHuning uchun ham MBni tashkil etishda ma’lum qonun va qoidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon axborot so’zini ma’lumot so’zidan farqlaymiz, ya’ni axborot so’zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma’lumot deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hodisa sifatlarini nazarda tutamiz. Bugungi kunda ma’lumotlarni eng ishonchli saqlaydigan vositalardan biri esa hozirgi zamon kompyuterlaridir. Kompyuterlarda saqlanadigan MB - bu maxsus Formatga ega bo’lgan muayyan tuzilmali fayl demakdir. Kompyuter xotirasida har bir fayl, yozuv deb ataladigan bir xil tipdagi qismlardan iborat bo’ladi. YOzuv-o’zaro bog’langan ma’lumotlarning bir qismidir. Fayldagi yozuvlar soni, qaralayotgan ma’lumotning o’lchoviga bog’liq. Har bir yozuv esa maydon deb ataladigan bo’laklardan tashkil topadi. Maydon ma’lumotlarning, imkoni boricha, qisqa to’plamidan iborat bo’lishi lozim. Har bir maydon, o’zi ifodalaydigan ma’lumotlariga ko’ra, biror nomga ega bo’ladi. Fikrimizni misol bilan ifodalashga harakat qilamiz.

Masalan, biror Oliy o’quv yurtining aniq fakultetida tahsil olayotgan biror guruh talabalari to’g’risidagi ma’lumotlar bitilgan quyidagi jadvalni ko’raylik:

Fami-liyasi Ismi Tug’ilgan sanasi Guruxi Turar joyi Qiziqqan fani

Ochilov Alisher 2.05.1978 5-M TS-1,15 Matem. Qobulov Farxod 2.12.1982 6-E I.Sino,1 Adabiyot Aminov San’at 3.6.1980 5-M TS-2,12 Tarix Tolipov Jasur 24.5.1979 6-E Beruni,2 Iqtisod

Bu misolda 4ta yozuv bo’lib, ularning har biri 6ta maydondan iborat. Mazkur maydonlarning har biri mos ravishda «Familiyasi», Ismi», «Tug’ilgan sanasi», «Guruhi», «Turar joyi» va «Qiziqqan fani» deb nomlangan. Demak, yozuvdagi maydonlar soni yozuvga kiritiladigan ma’lumotlar hajmiga bog’liq. Fayldagi bu yozuvlar birlamchi hisoblanadi. CHunki

biror yozuvdagi ixtiyoriy ma’lumotni boshqa yozuvdagi ma’lumotlar bilan taqqoslab aniqlash mumkin emas. SHuning uchun ham bizga kerakli bo’ladigan ikkilamchi yozuvlarni esa faqat amaliy programmalar yordamida olish mumkin bo’ladi. Modomiki shunday ekan, MB tashkil qilish, ularga qo’shimcha ma’lumotlarni kiritish va mavjud MBdan foydalanish uchun maxsus MBlar bilan ishlaydigan programmalar zarur bo’ladi. Bunday programmalar majmui ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemasi (MBBS) deb yuritiladi. Aniqroq qilib aytganda, MBBS–bu ko’plab foydalanuvchilar tomonidan MBni yaratish, unga qo’shimcha ma’lumotlarni kiritish va MBni birgalikda ishlatish uchun zarur bo’lgan programmalar majmuidir. MBBSning tarkibida asosiy komponenti–bu ma’lumotlar bo’lsa, boshqa komponenti–foydalanuvchilar, Hardware- texnik va Software-dasturiy ta’minoti hisoblanadi. Hardware tashqi qo’shimcha xotiradan (disk, magnit lentasi) iborat bo’lsa, programma qismi esa MB bilan foydalanuvchi o’rtasidagi muloqotni tashkil qilishni amalga oshiradi. MBning tuzilishi o’rganilayotgan ob’ektning ma’lumotlari ko’rinishi, ma’nosi, tuzilishi va hajmiga bog’liq bo’ladi. Odatda, foydalanuvchilar quyidagi kategoriyalarga bo’linadilar: · foydalanuvchi-programma tuzuvchi, · sistemali programma tuzuvchi, · ma’lumotlar bazasi administratori.

Bunda programma tuzgan foydalanuvchi MBBS uchun yozgan programmasiga javob beradi, sistemali programma tuzuvchi esa butun sistemaning ishlashi uchun javobgar hisoblanadi. U holda MB administratori sistemaning saqlanish holatiga va ishonchliligiga javob beradi. MBBS quyidagicha tavsiflanadi: · Ispolnimost-Bajarilishlik, foydalanuvchi so’roviga hozirjavoblik bilan muloqotga kirishish · Minimalnaya povtoryaemost- Minimal takrorlanishlik MBdagi ma’lumot iloji boricha kam takrorlanishi lozim, aks holda ma’lumotlarni izlash susayadi. · YAxlitlik –axborotni MBda saqlash iloji boricha ma’lumotlar orasidagi bog’liqlikni asragan holda bo’lgani, ayni muddao. · Bezopasnost–Xavfsizlik MB ruxsat berilmagan kirishdan ishonchli himoya qilingan bo’lishi lozim. Faqat foydalanuvchi va tegishli tashkilotgina ma’lumotlarga kira olish va foydalanish huquqiga egalik qilishi mumkin. · Migratsiya–ba’zi bir ma’lumotlar foydalanuvchilar tomonidan tez ishlatilib turiladi, boshqalari esa faqat talab asosida ishlatiladi. SHuning uchun ma’lumotlarni tashqi xotiralarda joylashtiriladi va uni shunday tashkil qilish kerakki, eng ko’p ishlatiladigan ma’lumotlarga murojaat qilish qulay bo’lsin. Ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemasida har bir MB modeli quyidagi xususiyatlari bo’yicha tavsiflanadi: 1. Ma’lumotlar tuzilmalarining tipi. 2. Ma’lumotlar ustida bajariladigan amallar. 3. Butunlikning cheklanganligi. Bu xususiyatlarni e’tiborga olgan holda ma’lumotlar bazasi modellari quyidagi turlarga bo’linadi: · Daraxtsimon (ierarxik) modellar. · Tarmoqli (to’rli) modellar. · Relyatsion modellar.

YAna shu narsani ta’kidlash lozimki, ma’lumotlar bazasi modellarining faqatgina yuqorida qayd qilingan modeli mavjud deyish, noto’g’ri. CHunki, bulardan tashqari yana ma’lumotlar bazasining binar munosabatlar modeli, ER – modellari, semantik model kabi boshqa turlari ham mavjud. Lekin amalda asosan dastlabki ta’kidlangan 3 turli modellar ko’proq qo’llanilib kelinmoqda. SHuning uchun ham biz ushbu modellarga qisqacha to’xtalib o’tamiz.

Daraxtsimon (ierarxik) modelda ob’ektlar yozuvlar ko’rinishida ifodalanadi.

Ierarxik modelda ikki yarusdagi elementlar bog’langan bo’lsa, unday ma’lumotlar tarmoqli (to’rli) modelda ifodalangan deyiladi. Tarmoqli modellarda ham ob’ektlar daraxtsimon modellardagi kabi yozuvlar ko’rinishida tasvirlanadi. Ob’ektlarning o’zaro aloqalari yozuvlar o’rtasidagi aloqalar sifatida tavsiflanadi.

Relyatsion modellarda esa ob’ektlar va ularning o’zaro aloqalari ikki o’lchovli jadval ko’rinishida tasvirlanadi. Ma’lumotlarning bunday ko’rinishda tasvirlanishi ob’ektlarning o’zaro aloqalarini yaqqol tasvirlanishiga asos bo’ldi. MBBS arxitekturasi MBBS alohida olingan modullardan tashkil topgan: · MB boshqarish bloki disklardagi ma’lumotlar bilan foydalanuvchi programmasi va sistemaning so’rovi (guery) orasidagi interfeysni aniqlaydi. · Fayl menedjeri-ma’lumotlar tuzilmasi bilan disklar o’rtasidagi bog’lanishni boshqaradi. · Guery-protsessor ingliz tilida yozilgan guery gaplarini MBni boshqarish bloki tushunadigan tilga o’tkazadi. · Prekompilyator DML(Data Manipulation Language) ma’lumotlar bilan manipulyatsiya qiladigan til bo’lib, u quyidagi operatsiyalarga javob beradi: 1. MBdan ma’lumotlarni ajratib olish, 2. MBga ma’lumotlarni kiritish, 3. MBdan ma’lumotlarni olib tashlash, 4. MBni modifikatsiya (o’zgartirishlar) qilish. · Kompilyator DDL(Data Definition Language)-MB tilini, uning tuzilmasini va tashqi xotiralardagi axborot turini aniqlaydi. MBning tuzilmasi ko’pincha jadval shaklida bo’ladi.

SHuni ta’kidlash lozimki, hozirgi vaqtda deyarli barcha MBBSlar asosan relyatsion modellar asosida tashkil qilinmoqda. SHuni nazarda tutgan Microsoft Office korporatsiyasi ham eng ommalashgan programma vositalarga ega, bu programma vositalari ixtiyoriy sohada yuqori darajadagi professional hujjatlar tayyorlash imkonini beradi. SHulardan biri MBlar bilan ishlashga mo’ljallangan Microsoft Access programmasi bo’lib, bu programma Visual Basic for Application programmalash muhitida makroslar yaratish va boshqa bir qancha imkoniyatlarga egaki, bu foydalanuvchiga har tomonlama mukammal bo’lgan hujjatlar tayyorlashga yordam beradi.

Microsoft Office ning o’zbek tilidagi varianti yo’qligi, uning faqat ingliz va rus tilida yaratilgan versiyalaridangina foydalanish imkoniyatiga ega ekanligimizdan mazkur fikrlar Microsoft Access ning ruscha versiyasiga tayanib yozilgan. Microsoft Access programmasi ham relyatsion modellar asosiga qurilgan bo’lib, unda tashkil qilinadigan MBlar jadval ko’rinishida aks etadi. Bunday jadvaldagi ustunlar maydon deb, satrlar esa yozuv deb ataladi.

Maydon –ma’lumotlarni tashkil etishning oddiy birligi bo’lib, ma’lumotning alohida, bo’linmas birligiga egaligi rekvizitga mos keladi.

YOzuv–mantiqiy bog’langan rekvizitlarga mos keluvchi maydonlar yig’indisidir. YOzuvning tuzilishi o’z tarkibiga mos har bir oddiy ma’lumotga ega maydonlar tarkibi va ketma-ketligi bilan belgilanadi.

Demak, maydon MBning asosiy tuzilmali elementi bo’lib quyidagi parametrlar bilan ifodalanadi: -uzunligi (belgi va simvollarda ifodalanib baytlarda o’lchanadi), -nomi (maydonning o’ziga xos alohida xususiyati), -podpis- imzo (ustun sarlavhasi haqida ma’lumot). Maydonlar xususiyatiga va tarkibiga qarab quyidagi turlarga bo’linadi: 1. 1.Matnli maydon. 2. Sonli maydon. 3. Vaqt va sanani ifodalovchi maydon. 4. Mantiqiy maydon (1Ç 0; Ha yoki yo’q; rost yoki yolg’on kabi mantiqiy birliklar bilan ifodalanadi). 5. Pul birliklarida ifodalangan maydon (raqamlar pul birliklari bilan birgalikda ifodalanadi)

6. OLE maydoni (shakl, tasvir, rasm, musiqiy kliplar va Videoyozuvlar shaklida ifodalanadi) 7. MEMO maydoni- matn uzunligi 256 simvoldan uzun bo’lgan maydonda faqat matnning qaerdaligini ifodalovchi ko’rsatkich turadi. Bu holda har bir maydonda 65 535 simvol saqlanishi mumkin. 8. Schetchik (sanovchi) maydoni - maydonda turgan ifoda avtomatik ravishda sanalib o’zgaradi. Endi, keng foydalanuvchilar ommasi uchun mo’ljallangan va eng qulay bo’lgan relyatsion MBni tashkil qilish haqida biroz to’xtalib o’tamiz.

Relyatsion ma’lumotlar bazasi. Agarda MBda ishtirok etadigan jadvallar bir-biri bilan bog’langan bo’lsa, bunday MBni

relyatsion MB deb atash qabul qilingan. Bunda jadvallarni bir-biri bilan bog’lash uchun umumiy xususiyatga ega bo’lgan unikal maydon tushunchasi kiritilgan. Ushbu tushuncha ba’zan MBning kalitli maydoni deb ham ataladi. Jadvalning bir-biri bilan bog’lanish strukturasi bog’lanish sxemasi deyiladi. MB doimo o’zgarib turadi: unga yangi yozuvlar, borlariga esa yangi elementlar qo’shiladi. Relyatsion ma’lumotlar bazasi quyidagi parametrlar bilan baholanadi: 1. Prostota-Soddalik 2. Gibkost-Moslanuvchanlik 3. Tochnost- Aniqlilik matematik aniq usullar bilan MB manipulyatsiya qilinadi, 4. Sekretnost-Maxfiylik 5. Svyazannost-Bog’liqlik 6. Nezavisimost-Ma’lumotlar bog’liqligi yo’qligi, 7. Ma’lumotlar bilan manipulyatsiya qilish tili.

Ba’zan, MB ishlatilishi samaradorligini oshirish maqsadida uning tuzilishi ham o’zgartirilib turiladi. Bu holda MBning ierarxik va tarmoqli modellari vujudga keladi. MBni tashkil qilish, uni to’ldirish, nusxasini olish kabi vazifalarni bajarish uchun maxsus programma ta’minoti bo’lish lozim. Bunday programma ta’minoti MBBS (yuqorida qayd qilganimizdek) deyiladi. Mazkur sistemalar bir vaqtning o’zida bir necha foydalanuvchiga xizmat ko’rsata oladi, ya’ni ma’lumotlardan bir vaqtda bir necha kishining foydalanishi mumkin. Bunday MBBSlarni tashkil qilishda yuqori darajadagi programmalash tillari: Clipper, Paradox, FoxPro lar mavjud. Bunday MBBSlardan Windows muhitida ishlash imkoniyatiga ega Microsoft Works 3.0, yangi texnologiya asosida ishlay oladigan «klient – server»-SQL Windows Solo kabilarni keltirish mumkin. Ammo, bu tillarda ishlab chiqilgan MBBS juda qimmat bo’lgani uchun Microsoft firmasi Microsoft Offise tarkibida (kichik va o’rta biznes xodimlari uchun juda qulay bo’lgan va birmuncha arzon) Microsoft Access (Access 2.0 va Access-9x) ni ishlab chiqib amaliyotga tadbiq qildi. Access programmasi Visual Basic programmalash muhitida ijro qilingan. Access ning yana bir qo’shimcha qulayligi shundaki, bu programma Microsoft Excel 9x, Word 9x va boshqa programmalar bilan integratsiyalangan. SHuning uchun ham u yoki bu programmadagi ma’lumotlarni import yoki eksport qilish imkoni mavjud.

Savollar 1. Ma’lumotlar bazasi nima? 2. Ma’lumotlar bazasi qanday yaratiladi? 3. Ma’lumotlar bazasi bilan ishlovchi qanday dasturlar bor?

MBBS MS Access. MBBS Access ning barcha vazifalari va imkoniyatlarini o’rganib uni ishlatish

texnologiyasi bilan tanishib chiqamiz, hamda olib boriladigan amaliy mashg’ulotlarni shu MBBS da tashkil etishni tavsiya qilamiz. Buning uchun avvalo Microsoft Access bajaradigan vazifalari, uning oynasi va ish yurituvchi asosiy ob’ektlari bilan yaqindan tanishishga o’tamiz. Microsoft Access ish oynasi

Microsoft Office tarkibidagi Microsoft Access piktogrammasi ustida «sichqoncha» chap tugmasi 2 marta bossak, ekranda Access oynasi paydo bo’ladi: Oynaning birinchi satrida MBBS nomi Microsoft Access deb ifodalangan, 2-nchi satrda esa menyu punktlari: Fayl, Pravka, Vid, Vstavka, Format, Zapisi, Servis, Okno?

Uchinchi satrida Standart paneli piktogrammalari joylashgan. Oynaning keng qismi ishchi maydon hisoblanadi. Ishchi maydonda yuqoridagi muloqot oynasi hosil bo’ladi. Bu oyna yordamida biz yangi MBni tashkil qilishimiz yoki mavjud MBni ochib ular ustida ishlashimiz mumkin.

Access 9x (umumlashgan versiyasi) oynasi 6ta ob’ektdan iborat bo’lib, asosan shular bilan ish yuritiladi. Bular: Tablitsa (jadval), Zapros (so’rov), Forma (forma), Otchet (hisobot), Makros (makro komanda) va Modul. Tablitsa -MBning ma’lumotlar saqlaydigan asosiy ob’ekti; Zapros -MB dagi ma’lumotlarni tartiblash, biror kerakli ma’lu-motni qidirib topish kabi vazifalarni bajaradi; Forma –MBga yangi ma’lumotlar kiritadi, yoki joriy MBdagi ma’lumotlar ustida foydalanuvchi uchun qulay bo’lgan turli-tuman shakldagi formalar yaratadi. Demak, forma – ekran ob’ekti bo’lib, elektron blank tarzida ifodalanib, unda ma’lumotlar kiritiladigan maydon mavjud va shu maydonlarga kerakli ma’lumotlar joylashtiriladi va jadval shu tariqa hosil qilinadi; Otchet -MB tarkibidagi ma’lumotlardan keraklisini printerga chiqaruvchi qog’ozdagi asosiy hujjat; Modul -Visual Basic programmalash muxitida yozilgan programma bo’lib, nostandart operatsiyalarni foydalanuvchi tomonidan bajarilishiga imkon yaratadi; Makrokomanda -bir qator buyruqlar majmui asosida hosil bo’lgan makrobuyruq bo’lib, foydalanuvchi tomonidan jadval tuzishda juda qiyin hal qilinadigan jarayonlarni echadi;

Sanab o’tilgan ob’ektlar ustida ishlash uchun oynaning o’ng tomonida Otkrıt (ochish), Kotstruktor va Sozdat (yaratish) degan tugmachalar joylashgan. Demak, bu tugmalar Access ning ishlash tartibini ifodalaydi.

Otkrıt tugmasi bosilsa, joriy ob’ekt ko’z oldimizda namoyon bo’ladi. Agar bu ob’ekt jadval bo’lsa, uni ko’rib yangi ma’lumotlar kiritish yoki avvalgisini o’zgartirish imkoniyati hosil bo’ladi. Konstruktor tugmachasi bosilsa, u holda ob’ektning tuzilmasi namoyon bo’ladi. Agar ob’ekt jadval bo’lsa, unga yangi maydon kiritish yoki olib tashlash mumkin. Bordiyu forma bo’lsa, u holda boshqarish elementlarini tashkil etadi. Ammo bu hol foydalanuvchilar uchun emas, balki MBni tashkil etuvchilarga ko’proq foydali.

Sozdat tugmasi bosilsa, u holda yangi ob’ektlar tuzish, uni boshqarish lozim bo’ladi. Xullas, ana shu sanab o’tilgan tartib(rejim)lar asosida ob’ektlar ustida quyidagi turda ish bajariladi: · mexanik usul bilan, · avtomatlashtirilgan holatda · jadval ustasi (master) yordamida. Jadval tuzish.

Jadval tuzish -bu ma’lumotlarning o’ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olgan holda uning maydonlarini ifodalash. Bu jarayon MB oynasida Sozdat tugmasini bosish bilan boshlanadi va ekranda quyidagi muloqot oynasi paydo bo’ladi: Bunda jadval tuzishning bir qator usullari taklif qilinadi:

1. Rejim tablitsı (Jadval tartibida) Bunda jadval tuzish oddiy mexanik usulda yaratiladi va ekranda formal nomlarda jadval maydonlari paydo bo’ladi. Maydon 1, Maydon 2, Maydon 3, . . . va standart matnli maydon tipi akslanadi: 2. Kostruktor tartibida jadval yaratish. Konstruktor tartibini tanlasak, u holda maydonlar nomi ularning tipi va xossalari kabi parametrlarni kiritish mumkin bo’lgan muloqot oynasi paydo bo’ladi. Ushbu muloqot oynasida bu parametrlar barchasi klaviatura yordamida qo’lda kiritiladi yoki keraksiz maydonlar olib tashlanadi, yoxud ba’zi maydonlarning tipini o’zgartirish kabi amallarni bajarish mumkin bo’ladi. 3. Master tablits (jadval ustasi) bilan jadval tuzish. Jadval ustasi bilan ish yuritganda ekranda hosil bo’lgan muloqot oynasida namunaviy jadvallar ro’yhati va bu jadvallarga mos bo’lgan namunaviy jadval maydonlari foydalanuvchiga taklif etiladi. Foydalanuvchi bu muloqot oynasida mavjud bo’lgan ixtiyoriy jadval va uning maydonlarini tanlab olib (maydonlarning nomini o’zgartirishi mumkin) yangi jadval tuzishi mumkin. Bunda maydonlarning tipi ham avtomatik ravishda maydon nomiga mos holda tanlanadi. Xullas, maydon tipini o’zgartirish zarur bo’lsa, Konstruktor tartibidan foydalanib o’zgartirish mumkin. 3. İmport (Boshqa ma’lumotlar bazasi)dan jadvalni tanlash Bunda import qilinuvchi jadvalni tanlash uchun muloqot oynasida import qilinuvchi MB tanlab olinadi va undan foydalanuvchiga kerak bo’lgan maydon bo’yicha ma’lumotlar ajratib olinishi mumkin. 4. Svyaz s tablitsami (Tashqi fayllardagi MB jadvallari bilan bog’lanish sxemasi) orqali yangi jadvallar tuzish. Bunda ham yuqoridagi kabi muloqot oynasida o’zaro aloqa o’rnatilishi zarur bo’lgan MB tanlab olinadi. Assess da ishlash texnologiyasi

Ms Assess ikki xil rejimda ishlaydi: 1) Proektirovanie (loyihalash) 2) Eksplutatsiya (amaliy foydalanish)

MBBS qaysi tartibda ishlashidan qat’iy nazar, uni ishlatish texnologiyasi quyidagicha namoyon bo’ladi:

Foydalanuvchi–MBni ma’lum formada to’ldiradi, muayyan zapros (so’rov) orqali qayta ishlaydi va natijalarni otchet (hisobot) tarzida tashkil qiladi. Birgina MBda millionlab foydalanuvchi ish yuritadi, ammo tuzilmasiga qo’l tekizmaydi. Foydalanuvchi asosan 6 ta ob’ektning 4 tasi bilan bemalol ish yuritadi. Xullas, ushbu ob’ektlar bilan ish bajarish uchun foydalanuvchi quyidagi tugmachalar bilan ish yuritishi mumkin: Otkrıt- tanlagan ob’ektni ochadi. Konstruktor-tanlagan ob’ekt tuzilmasini ochadi. Sozdat- yangi ob’ektlarni tashkil qiladi. MB ning o’ziga xos xususiyatlari.

MB ning jadvali mustaqil ravishda hujjat bo’la olmaydi, ammo jadval tuzilmasi esa hujjat, biroq Microsoft Assessda uning uchun alohida fayl ajratilmagan. Jadvaldagi barcha o’zgarishlar avtomatik ravishda real vaqt rejimida saqlanadi. Real vaqt rejimida jadval bilan ishlash jarayonida uzluksiz saqlash davom etadi. Birinchi maydonga ma’lumotlarni kiritish

to’xtatilgach, 2-maydonga o’tiladi, shu vaqtda ma’lumotlar vinchestrga yozila boradi va avtomatik ravishda saqlanadi.

MB jadvallari bilan ishlash jarayoni 1. MBBS oynasining pastki qismida polya nomera Zapisi (nomer yozish maydoni)

bo’lib, bunda maydonga o’tish tugmalari bor (jadval bo’yicha siljishni amalga oshiradi). 2. Har bir yozuv chap tomonida yozuv markeri (Marker Zapisi) tugmachasiga ega. SHu

tugmani bossak, yozuv ajratilib ko’rinadi va nusxa olishga tayyorlanadi. 3.Ajratilgan yozuvda sichqoncha o’ng tugmasini bossak, kontekst menyu muloqot oynasi

chiqadi va uning buyruqlari orqali yozuv ustida ish bajariladi. 4.Jadvalning chap tomoni yuqori qismida turgan marker jadval markeri deyiladi. Uni

bossak, butun jadval ajratilib ko’rinadi. Sichqoncha o’ng tugmasi bosilsa, kontekst menyu muloqat oynasi ekranda paydo bo’ladi. Uning buyruqlari bilan jadval ustida ish yuritiladi.

5.Maydon sarlavhasida sichqoncha tugmasini bossak, u holda maydon ajratilib ko’rinadi. Zapros (So’rov)lar tashkil qilish.

MB ga kirish uchun «So’rov» dan foydalaniladi. Bu jarayon MB oynasining Zapros (So’rov) bo’limida yaratish tugmasini bosish bilan boshlannadi va ekranda quyidagi muloqot oynasi paydo bo’ladi. MB ga kirish uchun Zapros tuzishning bir qator usullarini taklif qilinadi: Konstruktor -mustaqil ravishda yangi so’rovlar tuzish; Prostoy zapros (oddiy so’rov) -mavjud aniq maydonlarni tanlab olish yo’li bilan so’rovlar tuzish; Perekrestnıy zapros (qiyosiy so’rov) -MB da mavjud bo’lgan bir nechta jadval va so’rovlarni chatishmasidan yangi so’rovlar yaratish; Povtoryayushtiesya Zapisi (takrorlanuvchi yozuvlar) jadvalda yoki so’rovlarda takrorlanuvchi yozuvlarni qidirib topish uchun so’rovlar tuzish; Zapisi bez podchinennıx (bog’lanmagan yozuvlar) joriy jadvalga mos kelmaydigan yozuvlarni qidirib topish uchun so’rovlar tuzish;

Xullas, Zapros yordamida asosiy MBdan natijaviy (foydalanuvchini qiziqtirgan) jadval tashkil qilish va uni qayta ishlash imkoniyati paydo buladi. Zapros bilan ishlaganda ma’lumotlarni saralash (filtrdan o’tkazish), jamlash, ajratish, o’zgartirish mumkin. Ammo bu amal har bajarilganda asosiy MB da hechqanday o’zgarish sodir bo’lmaydi. Bundan tashqari, Zapros yordamida «natijalarni hisoblash», o’rta arifmetik qiymatini topish, yig’indi hosil qilish yoki biror maydon ustida matematik amallar bajarish mumkin.

MBda ajratish uchun «So’rov». Zapros hosil qilishning turlari ko’p. Ammo eng ko’p qo’llaniladigani Zapros na

«vo’borku» (Ajratishni tashkil qiluvchi so’rov) Accessda “So’rov” tashkil qilishning 3 ta usuli mavjud: avtomatik ravishda, qo’lda va master (usta) yordamida.

Zapros tashkil qilish uchun maxsus SQL(Structured Query Language) tili mavjud, ammo bu tilda ishlash ancha murakkab, shuning uchun ham Access da maxsus «Namunaviy so’rov blanki» tashkil qilingan. Bunda Zapros elementlarini oynalararo tashish orqali amalga oshirish mumkin. MB ga Zapros bilan kirish «Sozdat» tugmasini bosish bilan amalga oshiriladi. Uning muloqat oynasi «Novıy zapros» deb ataladi. Unda «Konstruktor» rejimida ish yuritiladi. SHunda MB tuzilmasidan kerakli jadval va uning maydonlari Zapros bo’yicha tanlanadi. Jadval tanlash «Dobavlenie tablits» (Jadval qo’shish) muloqat oynasida sodir bo’ladi. Bunda MBdagi barcha jadvallar ro’yhati bor. Ajratilgan jadvallar blankning yuqori qismiga Dobavit (To’ldirish) tugmasini bosish bilan amalga oshiriladi. Namunaviy zapros blankasini to’ldirish.

Namunaviy blank 2ta paneldan iborat. YUqori qismida zaprosga asoslanadigan jadvallar ro’yxati tuzilgan. Quyi qismida esa zapros tuzilmasi buyicha tuziladigan natijaviy jadval o’z aksini topgan. Blankning maydon yoziladigan sathida jadvaldan kerakli maydon nomlari ajratib o’tkaziladi. Jadval nomi kerakli satrga maydonlarni ko’chirish jarayonida avtomatik tarzda yoziladi.

«Saralash» degan satrda «sichqoncha» tugmasi bosilsa, biror `maydondagi ma’lumotlar saralanadi. Zapros blankida Uslovnaya otbora (tanlash sharti) satri mavjud bo’lib, unda natijaviy jadvalni qoniktiradigan shart kriteriysi joylashgan bo’ladi. Zapros Vid tugmasini bosish bilan natijaviy jadval hosil bo’ladi. Natijaviy jadvaldan chiqish uchun «Vid» tugmasiga yana bir bor bosish lozim. Parametrlar bo’yicha «So’rov» tuzish.

Ba’zan foydalanuvchi ma’lumotlar bazasidan muayyan parametrlar bo’yicha ma’lumotlarga muxtoj bo’lib qoladi. Ana shunday vaziyatlarda Zapros ni parametrlar bo’yicha tashkil qilish lozim bo’lib qoladi. SHunday maqsad qo’yilganda SQL tilining maxsus buyrug’i LIKE[...] orqali Zapros ni tashkil qilish mumkin. Kvadrat qavs ichida foydalanuvchi uchun ixtiyoriy matn kiri-tish mo’ljallangan. Masalan, LIKE[mamlakat nomini kiriting]. Ushbu buyruqni uslovie otbora (tanlash sharti) yozilgan satrga joylashtirish lozim. Zapros ishga tushirilgach, muloqot oynasi ochilib foydalanuvchi uchun parametr kiritish imkoni paydo bo’ladi.

So’rov da hisoblash jarayoni. Natijaviy jadvalda boshqa maydonlar bo’yicha hisoblashni tashkil etish natijalari

yoziladigan maydon hisob maydoni deyiladi. Bunda maydon nomi o’rniga hisoblash formulasi va kvadrat qavs yoziladi. Ushbu jarayonni klaviaturaning Shilt+F2 tugmasini bosish bilan ham bajarish mumkin.

Bunda yordamchi oblast vvoda (kiritish xududi) muloqat oynasi ochilib, unda uzun formulalarni ham kiritish imkoniyati ochiladi Ba’zan hisoblash maydonini saralash maydoni ham qilish mumkin. Hisoblashni tashkil qiladigan Zapros ham namunaviy so’rov blankida o’z aksini topadi. Bunda maydon nomi o’rniga formula yoziladi. Formulaga kvadrat qavs ichida hisoblanadigan maydon nomi ham kiritiladi. Ammo torgina maydonga uzun formulalarni kiritib bo’lmaydi. U holda Shift+F2 tugmachani bossak, u holda yordamchi muloqot oynasi paydo bo’ladi va istalgan uzunlikdagi formulalarni kiritish imkoniyati paydo bo’ladi.

Natijaviy «So’rov» tuzish texnologiyasi. «So’rov» lar nafaqat kerakli ma’lumotni olish va uni ishlash uchun, balki natijaviy

hisoblashlar tashkil qilish imkonini ham beradi. Masalan, qandaydir yozuv (qator) lar guruhi bo’yicha o’rta arifmetik qiymatini yoki yig’indisini topish. Bu holda ham namunaviy so’rov blanki yordamila ish bajariladi, ammo yozuvlarni biror belgisiga qarab alohida guruxlarga jamlash talab qilinadi va bunda guruhlash degan yordamchi qator paydo bo’ladi. Ushbu qatorni namunaviy blankka kiritish uchun asboblar panelidagi S ga kursorni keltirib «sichqoncha» chap tugmasini bosamiz:

O’zgartirishlar «so’rovi»ni tuzish. Avtomatik ravishda yangi jadval tuzishda yoki hisoblash natijalari asosida jadval hosil

qilishda vaqtinchalik natijaviy jadval tuziladi va bu jadvaldan yangisini hosil qilishda yoki o’zgartirishda foydalaniladi. Bu holatda «So’rov» ni o’zgartirishning birnecha usullari mavjud: - jadval tuzish so’rovi, - jadval tarkibidagi ma’lumotlarni yangilash so’rovi, - yozuvlarni kiritish so’rovi, - yozuvlarni yo’qotish so’rovi.

Buning uchun Zapros menyusidagi Sozdat buyrug’i bilan Konstruktor tartibida ish yuritiladi.

Forma tashkil qilish. Ma’lumotlarni kiritish uchun kerakli maydonga ega bo’lgan elektron blank forma deb

ataladi. Forma tashkil qilish MB oynasining Forma bo’limida Sozdat tugmasini bosish bilan boshlanadi va ekranda quyidagi muloqot oynasi paydo bo’ladi.

Ekranda hosil bo’lgan muloqot oynasida yangi forma tuzishning bir qator usullari taklif qilinadi: Konstruktor -mustaqil ravishda yangi forma tuzish; Master form -tanlangan maydonlar asosida avtomatik ravishda formalar tuzish;

Avtoforma: V stolbets (ustun ko’rinishida) –maydonlarni avtomatik ravishda bitta ustunga joylashtirilgan holda formalar tuzish; Avtoforma: Lentochnaya (lentasimon)– maydonlarni avtomatik ravishda lentasimon joylashtirilgan holda formalar tuzish; Avtoforma: Tablichnaya (jadvalli)– maydonlarni avtomatik ravishda jadvallar ko’rinishida tuzish; Diagramma –diagrammalar ko’rinishida formalar tuzish. Jamlovchi jadval -Excel jadvallari bilan solishtirish usulidan foydalanib formalar tuzish.

Formalarni tuzish uchun uni tashkil qiladigan usullardan biri tanlab olingach, muloqot oynasining pastki qismida forma tuziluvchi jadval yoki so’rov nomi ko’rsatiladi. Ma’lumki, forma asosan boshqarish elementlaridan iborat bo’lib, uning tashqi ko’rinishi shu boshqarish elementlarini rejali joylashtirishga bog’liq. SHuning uchun ham formani avtomatik ravishda tashkil qilish (avtoforma yordamida) maqsadga muvofiq. Avtoforma–MB oynasida «Sozdat» tugmasini bosish bilan «Novaya forma» muloqot oynasi ochiladi. Unda kerakli so’rov yoki jadvalni tanlab «sichqoncha» chap tugmasini avtoforma turlaridan biri (lentali, jadvalli yoki ustunli) ustida 2 marta bosiladi. Master yordamida forma tashkil qilish esa 4 etapdan iborat: a) formaga kiritish mumkin bo’lgan maydonlarni tanlash, v) formaning tashqi ko’rinishini tanlash, s) formaning fon tasvirini tanlash, d) forma nomini berish.

Microsoft Access 9x boshqarish panelining Vid tugmasini bosish natijasida forma tuzilmasi bilan panel elementlari (formani boshqarish jarayonini tashkil qiladigan asboblari bilan jixozlangan) ochiladi. SHuni nazarda tutib Forma tuzilmasi haqida to’liqroq ma’lumot berishga harakat qildik.

Forma tuzilmasi. Forma tuzilmasi 3 qismdan iborat:

-forma sarlavhasi, -ma’lumotlar beriladigan joy, -eslatmalar satri.

Boshqarish elementlari asosan ma’lumotlar beriladigan joyda ifodalangan bo’ladi. Boshqarish elementlari tagida tasvirning foni joylashib, u formaning ishchi maydonini ifodalaydi. «Sichqoncha» ni surish bilan bu o’lchamni o’zgartiradi.

SHuni eslatish lozimki, ba’zan maydon nomi bilan ma’lumotlar joylashadigan oraliqqa nadpis (yozuv) kiritish mumkin:

YOzuvlar tashkil qilish. Elementlar panelida maxsus boshqaruv elementi mavjud bo’lib, unga va formaga bosib matnlar ramkasini hosil qilamiz. Matn kiritilganda uni formatlashning hojati yo’q. Matn kiritilgach, Enter tugmasi bosiladi. Boshqarish elementini formatlashda avval uni ajratish (vıdelit) lozim, so’ngra Vıbor obekta (ob’ektni tanlash) asbobidan foydalanamiz. Boshqarish elementini ajratganda uning atrofida 8 markerli ramka hosil bo’ladi. CHegaralarini siljitish bilan ramkani siqish va cho’zish mumkin bo’ladi. Ramkaning chapdagi yuqori markeri alohida ahamiyatga molik. Unga ko’rsatkichni to’g’rilaganda «sichqoncha» ko’rsatkichi xuddi bosh barmoq ko’rinishiga o’xshab ketadi. Ob’ekt ajratilgach, shrift parametrlarini o’zgartirish mumkin. Buni Formatlash paneli piktogrammalari orqali amalga oshirish lozim. Bordiyu, «sichqoncha» o’ng tugmachasi bosilsa, u holda kontekst menyu bo’yruqlari orqali ish bajariladi.

Bog’langan maydonlarni tashkil qilish va tahrirlash. Jadval maydonlari mazmunini aks ettiruvchi boshqarish elementlari esa elementlar

panelidagi Maydon elementi orqali amalga oshiriladi. Boshqarishning bunday elementlarini bog’langan maydon deb ataladi. Ushbu bog’langan maydonni tashkil qilish uchun elementlar panelida Maydon elementi mavjud. Bog’langan maydonni tashkil qilish jarayonida

boshqarishning yana bir elementi – bog’langan yozuv paydo bo’ladi. Bog’langan maydonni bog’langan yozuvdan ajratish uchun chap tomon tepasida turgan barmoq ko’rsatkichi markerni ishga solinadi.

Otchёt (hisobot)lar tashkil qilish. Hisobot–bu natijalar aks etgan qog’ozli hujjat demakdir. MB muloqot oynasida otchёt ni

tanlab Sozdat tugmasiga bossak, Novıy otchёt (yangi hisobot) degan muloqot oynasi paydo bo’ladi. Ekranda hosil bo’lgan muloqot oynasida yangi hisobot tuzishning bir qator usullari taklif qilinadi: Konstruktor – mustaqil ravishda yangi hisobot tuzish; Master otchёtov (hisobotlar ustasi) – tanlangan maydonlar asosida avtomatik ravishda yangi hisobotlar tuzish; Avtootchёt (avto hisobot)- v stolbets (ustun ko’rinishida)– maydonlarni avtomatik ravishda bitta ustunga joylashtirgan holda hisobot tuzish; Avtootchёt: lentasimon ko’rinishda – maydonlarni avtomatik ravishda lentasimon joylashtirilgan holda hisobotlar tuzish; Master diagramm (diagrammalar ustasi)– diagrammalar asosida hisobotlar tuzish; Pochtovıe nakleyki (pochta yorliqlari)–pochta markalarini nashr qilish uchun formatlangan hisobotlar tuzish.

Hisobotlarni tuzish uchun ham xuddi formalar tuzishdagi kabi hisobotlarni tuzish usullaridan biri tanlangach, muloqot oynasining pastki qismida hisobot tuziluvchi jadval yoki so’rov nomi ko’rsatiladi.

Hisobot tuzilmasi. Xuddi forma kabi hisobot ham boshqarish elementlariga ega qismlardan tashkil topgan,

ammo bunda qismlar ko’p-u, boshqarish elementlari formanikidan kamroq. Hisobot tuzilmasi asosan 5 qismdan iborat bo’ladi: · hisobot sarlavhasi, · yuqori kolontitul, · ma’lumotlar joylashgan joy, · quyi kolontitul, · hisobot eslatmasi.

Odatda, hisobot tuzilmasi bilan tanishish uchun avtomatik ravishda hisobot tashkil qilib uni «Konstruktor» tartibida ochish qulay. Bunda hisobot sarlavhasi umumiy sarlavhani chop etishni ta’minlaydi, yuqori kolontitul qismlari esa sarlavhaga tegishli kichik-kichik sarlavhachalarni ifodalaydi. Ma’lumotlar maydonida esa boshqaruv elementlari joylashtirilib, ular asosan ma’lumotlar bazasi maydonlari mazmunini bildiradi. Quyi kolontitul qismida xuddi yuqori kolontitul kabi boshqarish elementlariga ega, Now funktsiyasi bilan vaqtni va Page() funktsiyasi bilan hisobot varaqlari belgilanadi. Hisobot eslatmasida esa yordamchi axborotlar kiritiladi. Tuzilgan jadval, so’rov, forma va hisobotlarni foydalanuvchiga kerakli holatda printerga chiqarish mumkin. Buning uchun kerakli ob’ektni tanlab olish, so’ngra asosiy menyuning fayl punktidan «Pechat» buyrug’iga kirish lozim.

O’zlashtirishni mustaxkamlash. Ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemasi (MBBS) maxsus formatli tuzilmaga ega fayllari bilan ishlaydigan maxsus dasturiy vositadir. · Zamonaviy MBBS turli ma’lumotlar (raqamli, matnli, grafik, tovushli, Video va boshqa) ni fayl holatida saqlash imkoniyatiga ega. · Axborotlar ma’lumotlar bazasida jadval ko’rinishida saqlanadi. · Har bir jadval tuzilmaga ega bo’lib, uning tuzilmasi maydonlar tarkibi va xususiyatlari bilan aniqlanadi. Maydonlarning asosiy xususiyatlari maydon turi va o’lchami bilan belgilanadi. · Jadvallarda saqlanayotgan ma’lumotlarni o’zgartirish, olib tashlash saralash, filtrdan o’tkazish, ko’paytirish va ular ustida boshqa turdagi operatsiyalar o’tkazish mumkin. Operatsiyalarni avtomatlashtirish uchun esa maxsus ob’ekt sanalmish «so’rov» ni qo’llash mumkin.

· MBBS Access da «so’rov» maxsus «namunaviy so’rov blankasi» orqali amalga oshiriladi. «So’rov» asosida vaqtincha natijaviy jadval tuziladi va bu jadvalga binoan yangi jadval tuzish yoki mavjud jadvalni o’zgartirish mumkin bo’ladi. · Jadvalga ma’lumotlarni kiritish yoki uni ko’rish uchun maxsus ob’ekt sanalmish «Forma» xizmat qiladi. Forma –ekran ob’ekti deyiladi. Forma tuzilmasi qism va boshqarish elementlaridan tashkil topadi. Formani tashkil qilish avtomatik ravishda, yarim avtomatik holda (Master yordamida) va qo’lda (Konstruktor tartibida) bajariladi. · Hujjatni chop etish jarayonida qog’ozdagi hujjat –hisobot paydobo’ladi. Hisobot ham xuddi forma kabi qism va boshqarish elementlaridan tashkil topadi. Hisobotni ham avtomatik tarzda (avtootchyot yordamida), yarim avtomatik (Master yordamida) va qo’lda (Konstruktor tartibida) joriy qilish mumkin. · Jadval, so’rov, forma va hisobot–ma’lumotlar bazasining asosiy ob’ektlari sanaladi. Ularni ma’lumotlar bazasini tuzuvchi tashkil qiladi. Foydalanuvchi esa ushbu ob’ektlarni tuzilmasiga xalal bermagan holda ish yuritishi lozim. · Ma’lumotlar bazasini tashkil qiluvchi yana ikkita qo’shimcha ob’ekt Makros va modulni ham ishlab chiqqan. Bu ob’ektlar ma’lumotlar bazasini boshqarishda standart vositalar etishmasa asqotadi. Makroslar orqali makrobuyruqlar tashkil qilinadi. Modullar orqali Visual Basic programmalash muxitida programma protseduralari tashkil qilinib, ular nostandart operatsiyalarni bajarishda ishtirok etadi.

Savollar 1. Ma’lumotlar bazasi qaysi ob’ektlarda saqlanadi? 2. Jadval maydonlari va yozuvlari qanday farqlanadi? 3. Qanday ma’lumotlar bazasini relyatsion MB deb ataymiz? 4. «So’rov» nima uchun kerak? 5. MBBS Access da «so’rov» qanday tashkil qilingan? 6. «So’rov» ni tashkil qilish usullarini sanab bering. 7. «Forma» qanday vazifani o’taydi va u qanday tuzilmaga ega? 8. «Forma» ni MBsiga ma’lumotlar kiritish va chiqarish uchun ham ishlatsa bo’ladimi? 9. «Forma» tuzilmasi nimalardan iborat? 10. «Hisobot» deganda nima tushuniladi va uning tuzilmasi qanday? 11.MBBS Access ning yana qanday ob’ektlari mavjud va ularning asosiy vazifalari nimadan iborat?

Ma’lumotlarning relyatsion asoslari. Munosabatlar yordamida qurilgan ma’lumotlar bazasi yassi (ikki o’lchovli) ma’lumotlar

elementlarining to’plamidan quriladi. Munosabat yoki jadval - bu kartejlar to’plami. Agar kortejlar n-o’lchovli bo’lsa, ya’ni

agar jadval n ta ustunga ega bo’lsa, munosabat n-darajali munosabat deyiladi, 2-darajali munosabat binarli, 3-darajali -ternarli, n -darajali - n-arli munosabat deyiladi.

Bir turdagi ma’lumotlar elementlarining qiymatlari , to’plami ya’ni jadvalning bir ustuni domen deyiladi. j raqamli ustun j-li munosabat domeni deyiladi.

Matematikada R (Relation) berilgan n-ta ko’p S1,S2, S3,..., Sn (shart emas har xil bo’lishi) munosabatlar bilan aniqlanadi, agar u kortejlar to’plamini

taqdim etsa, shunda har bir kortejning birinchi elementi S1 dagi, ikkinchisi S2 dagi va hokazo. Bunday munosabatlarni tasvirlash va ular ustida operatsiya qilishda aniq matematik belgilar mavjud, munosabatlar algebrasiga yoki hisblab chiqiladigan munosabatlarga asoslangan. Ma’lumotlar relyatsion asoslarning ayrim afzallik (ustunlik)lari sanab o’tamiz: Oddiyligi. Ko’pchilik ma’lumotlar tuzilishini taqdim etishda ikki o’lchavli jadvallardan foydalanish uncha tayyor bo’lmagan yoki tajribasiz foydalanuvchining ma’lumotlar asoslari bilan ishlashda - eng oddiy usullardan biri.

Ixchamligi.Proektsiyalash va boqlash operatsiyalari munosabatlarni kesmoq va yopishtirmoqqa yo’l qo’yadiki, unda amaliy programmalashtiruvchilar har xil fayllarni kerakli formada olish mumkin. Muayyanligi. Ko’zlangan maqsad boqlanishlari asoslarida odatdagi hodisa bo’lishi, mumkin qadar tushiriladi. Munosabatlar o’z tabiatiga ko’ra muayyan ma’noga ega bo’ladilar va matematik muayyan usullar bilan manipulyatsiya qilish, shunday vositalarni qo’llash: munosabatlar algebrasi va hisoblab chiqiladigan munosabatlarga asoslangan. Maxfiyligi. Maxfiylik nazorati soddalashtiriladi. Har bir munosabat uchun kirish imkoniyati haqliligi beriladi. O’ziga xos maxfiylik ma’nosida ko’rsatkichlarning kirish imkoniyatini tekshirish huquqi talab qilinadi; agar kirish imkoniyati huquqi buzilmagan bo’lsa, ko’rsatkich amaliy programmalarni va fayllarni kiritish, ishlov berish qiymatlari kuchli o’sib ketadi; amaliy programmalar soni o’sishi bilan, ularni kiritish harajatlari ham juda katta bo’lib ketadi. Bog’langanligi. Relyatsion tasavvurlar turli munosabatlar va fayllarning atributlarini o’zaro aloqadorligi to’g’risida aniq ko’rinish beradi. Oddiy boshqarilishi. Ikki o’lchovli jadvallarni fizikaviy joylashtirish mumkin sodda bo’ladi, boshqa daraxt ko’rinishli va tarmoqli tuzilmalarga ko’ra. Xotiraning fizikaviy tashkillashtirishning yangi vositalarini ixtiro qilish natijasida joylashtirishning yangi optimal imkoniyatlari paydo bo’lmoqda. Ma’lumotlar mustaqilligi. Qoidaga ko’ra, asoslar tuzilmasi (tuzilishi) o’sish imkoniyatiga ruxsat bermog’i kerak, ya’ni yangi atributlar va munosabatlarning qo’shilishi. Ma’lumotlardan foydalanish usullari ham o’zgaruvchan. YAngi kortejlar qo’shilishi va eskilari chiqarib yuborilishi mumkin. Xuddi shu narsa ma’lumotlar elementiga ham tegishli. Ma’lumotlar bazasini normallashtirilgan formada tashkil etishda mustaqil programmali ta’minoti bilan ma’lumotlarni restruktrizatsiya qilish amaliy programmalarni o’zgartirilishini talab qilmaydi. Bu ayniqsa muxim, agarda ma’lumotlar asoslari o’sishi bilan ma’lumotlarning bo’linmas elementi bo’ladi.

Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish tili. Munosabatlar algebrasi yoki hisoblab chiqiladigan munosabatlar yordamida oddiy va

ixcham manipulyatsiya tilini ko’rish mumkin. Notekis tuzilmali ma’lumotlar uchun manipulyatsiya tili foydalanuvchiga asossiz (dalilsiz) murakkab hosil bo’ladi yoki imkon boricha chegaralangan bo’ladi. YAqqollik. Ma’lumotlar asoslari rivojlanishining tub maqsadi unga unga hamma xarakterlovchi atributlarni kiritish. Misol uchun kompaniyaning faoliyati. Ma’lumotlar asoslarining o’sishi bog’lanishlar sonining shunday ko’payishiga olib keladiki, ularni ko’zlangan maqsad bog’lanishlarini sxemada etarlicha aniq aks ettirmoq mumkin emas. Lekin normallashtirilgan tuzilmali ma’lumotlardan foydalanish, asoslarining o’sishi uchun hamma talablarga javob beradi.

Keyingi vaqtlarda har xil inFormatsion izlanishlarda, ma’lumot beradigan va boshqa sistemalarda relyatsion munosabatlar asoslari keng tatbiq etilmoqda. Relyatsion yondashish ma’lumotlarni ikki o’lchovli jadvallarda tasavvur etishiga asoslangan, ular quyidagi qoidalar bo’yicha qurilgan; bitta ustundagi ma’lumotlar birjinsli, ya’ni ustunlar bir xil nomlangan; jadvalning har bir qatori noyob, jadal elementi balki bog’lanishi operatori yordamida faylning boshqa atributlariga qo’shib qo’yiladi.

Jadvalning ustun va qatorlariga murojat ixtiyoriy holda amalga oshiriladi. Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish tili relyatsion modelning hamrohi (yo’ldoshi) bo’ladi. Qoidaga ko’ra, bu tillar «munosabatlarni hisoblash» bazasida yoki «munosabatlar algebrasi» yordamida qurilgan. MBBS lar tarkibiga boshqa tillar ham kirishi mumkin, ya’ni SQL (Structured Queri Language- tuzilmalashgan talab qilmoq tili) QBE (Query by Example -namuna bo’yicha talab qilmoq). Relyatsion model qator ajralib turadigan xossalarga ega : ma’lumotlarni bir xillik saqlashni ta’minlaydi, jadvallar orasidagi bog’lanishlarni maydon kalitlari bo’yicha amalga oshiradi, ma’lumotlarni manipulyatsiya qilishdagi relyatsion to’la tilni kiritadi, ma’lumotlar asoslarini engil hosil qilish va boshqarishni ta’minlaydi va munosabatlar darajasida ma’lumotlarni himoya qiladi.

MBBS foydalanuvchini ma’lumotlar bilan o’zaro aloqani tashkil qiladi, bazalarga ma’lumotni kiritishni amalga oshiradi, ularni saqlanishini tartibga soladi va asoslardan ma’lumot olishga yordam beradi. Proektlash tilining va ma’lumotlarni manipulyatsiya soddaligi, foydalanuvchining shu turdagi sistema bilan aloqa qilish qulayliklari bilan hozirgi MBBS ni yana ham ommabop, tushunarli qiladi; programmaviy sistemalarni tanlashda «do’stona» interfeyslarni barpo qilishda. Dunyoda har xil MBBS lar mavjud. Ma’lumotlar asoslarini boshqaruvchi sistemalar ayrim maxsulot sifatida, integrallashgan paketlar tarkibiga yoki proektlash sistemalariga kirishi mumkin. Ko’pchilik ma’lum bir joyga xos hisoblash tarmoqlarida ishlashi mumkin va «klient-server» turdagi ma’lumotlarni qayta ishlashni ta’minlaydi. Tabiiyki savol tug’iladi qaysi MBBS ni tanlash. Ko’p narsa rahbariyat fikricha, mutaxassislar maslahatiga va berilgan firma, kompaniya, foydalanuvchilarning malakasiga, kompyuterlarning texnikaviy xarakteristikalariga va boshqalarga bog’liq.

Foydalanuvchilarning hamma talablarini qondiradigan MBBS ni tanlash nihoyatda qiyin. Ko’p hollarda bu narsa MBBS da har xil odamlar ishlashi bilan tushuntiriladi. Foydalanuvchilarning piramidasi bazasida amaliy programmalar buyurtuvchilarning ko’p sonli sinfi turadi, piramida markazida esa - MBBS da interaktiv rejimda ishlaydiganlar, cho’qqisida esa amaliy programmalarni yaratuvchilar. Hozirgi zamon MBBS o’z tarkibida, bir tomondan qudratli dialog asboblari, bularga ekran formasidagi hisob generatori va shunga o’xshash, ichki tomondan programmalarni proektlashning yaxshi vositalari. Aftidan bizga ma’lumki, xilma-xil so’roq va baholashlarga mumkin qadar ehtiyotlik bilan qarash kerak, negaki echilishi mumkin bo’lgan masalani sizdan yaxshiroq taqdim etolmaydi, siz uchun programmalar ishlab chiqadigan programmalashtiruvchilarning tajriba va malakasini ham hisobga olish kerak. MBBS ishlash tezligining mavjud testlari juda ham umumlashgan baho beradi, lekin bu yoki boshqa masalani echishga MBBS ning kerakligi to’g’risida uzil kesil yo’l qo’ymaydi.

CHet el so’roqlarda dokumentlar sifati ingliz tilini biladigan foydalanuvchilar tomonidan baholanadi. Ko’pchilik programmalashtiruvchilar bu tilni etarli darajada bilmaydilar, tarjima qilingan dokumentlar esa, qoidaga ko’ra oxirgi yillarda bu yo’nalishda katta o’sish bo’lsa ham ingliz tilidagi variantdan farq qiladi.

MBBS ni tanlashda shunday parametrlarni hisobga olish kerakki: bular programma tuzilishining soddaligi va ma’lumotlar asoslarini kiritish foydalanuvchi bilan interfeysning «ahilligi» va nihoyat tez harakatchanligi.

Ma’lumotlarni tashkil etishning uch turi. Ma’lumotlarni tashkil etishning uch turi mavjud: tashqi, global mantiqiy va fizikaviy

tashkil etish. Ular qoidaga ko’ra, bir-biridan keskin farq qiladilar. Tashqi tashkil etish ma’lumotlarning shunday tasavvuri bilan bog’langanki, amaliy programmalashtiruvchilar yoki oxirgi foydalanuvchilar qanday tushunadilar.

Misol uchun, programmalashtiruvchi o’ziga shunday tasavvur qilish mumkinki fayllar - bu bosh yozuv bo’lib hamma bo’ysungan tafsilot yozuvlari bilan birgalikda. U amaliy programmadagi fayllar to’g’risidagi tasavvurni bayon etadi.

Global mantiqiy ma’lumotlarni tashkil etish - bu umumiy tashkil etish yoki ma’lumotlar bazasining kontseptual modeli, bular bazasida har xil tashqi tashkil etuvchilar mumkin qadar olinadi. Bunday ma’lumotlarni mantiqiy tasavvur etish ma’lumotlarni fizikaviy tashkil etishga nisbatan to’laligicha bog’liq emas. U ma’lumotlarni tasvirlash tilida to’lib ketish oblastlarining borligi va yangi yozuvlar qo’shish va eskilarini olib tashlash elementlarining borligi bilan programmaning bir qismi bo’ladi.

Fizikaviy tashkil etish - bu ma’lumotlarni fizikaviy tasavvur qilish va eslab qolish tuzilmalarda joylashtirish. U ishlatiladigan fizikaviy qidiruv indikatorlarga, ko’rsatkichlarga, zanjirlarga va boshqalarga bog’liq va administrator tomonidan aniqlanadi. Ma’lumotlar bazasi tuzilishini proektlashda va xizmat ko’rsatishda yangi tushuncha-ma’lumotlar bazasi administratori kiritiladi.

Ma’lumotlar bazasi administratori. Ma’lumotlar bazasi administratori - bu muassa ma’lumotlarini yoki uning sistemasi bilan

bog’liq bo’lgan biror qismini himoya qiladigan javobgar shaxs. U barcha ma’lumotlar tuzilishi nazoratini amalga oshiradi. SHuni esda tutmoq lozimki ma’lumotlarni himoya qilish va ularga egalik qilish bir narsa emas. Bank boshqaruvchisi bankka qo’yilgan narsalarga himoyachi bo’ladi, lekin qimmat baho narsalarga bo’lmaydi. Boshqarma yoki ayrim shaxs ma’lumotlar egasi bo’lishi mumkin. Ma’lumotlar bazasi administratori ma’lumotlar saqlanishiga javob beradi va ular ustidan nazoratni amalga oshiradi. Ma’lumotlardan ularni foydalanishga ruxsat olgan shaxslargina foydalanishi mumkin.

SHuni ta’kidlab o’tmoq lozimki administrator ma’lumotlar bazasini boshqaruv funktsiyalarini bajarib turib uning ichida nima yozilganligini bilmaydi. Unga ma’lumki, misol uchun to’lov yozuvi tarkibida ish haqi ma’lumotlari elementi bo’lsin, lekin u bu elementda yozilgan ma’lumot kattaligini bilmaydi. Bu elementi o’qimaslik uchun, u maxsus usullar bilan himoya qilishi mumkin. Agar ish haqi ma’lumotlar elementining o’lchami (kattaligi) ni 6 raqamdan 7 raqamgacha ko’paytirish kerak bo’lsa, bunday o’zgarishni faqat ma’lumotlar bazasi administratori qilishi mumkin.

Agar amaliy programmalashtiruvchi yozuvning yangi turini yaratmoqchi bo’lsa, yo bo’lmasa eski yozuvga yangi ma’lumotlar elementlarini qo’shish yo’li bilan yoki element kattaligini ko’paytirish yo’li bilan modifikatsiya (zamonalashtirish) qilsa u albatta ma’lumotlar bazasi administratoriga ruxsatnoma olish uchun murojat qilishi shart, administrator ma’lumotlar tuzilishini modifikatsiya qilish uchun tegishli harakatlar qiladiki qaysi biri butun sistema uchun eng yaxshi deb hisoblasa. Amaliy programmalashtiruvchiga yoki bitta qo’llanma bilan ishlaydigan sistemali analitik ma’lumotlar umumiy tuzilishini o’zgartirishga ruxsat etmaydi. Faqat sistema uchun javobgar administrator yoki doimiy ishlovchilar ma’lumotlar va tuzilishi bilan ish ko’rishi mumkin. Tez-tez ma’lumotlar bazasi administratoriga ma’lumotlarni tashkil qilishda global tushunchaga ega bo’lgan shaxs sifatida murojaat qilishadi. O’z-o’zidan ma’lumki ma’lumotlar bazasi administratori - bu bitta odam emas, dalki bo’lim yoki odamlar guruhi bo’lib, chunki ma’lumotlar bazasini tabiatini chuqur tushunish, ularni tashkil qilish, iqtisodiy ishlov berish mezonlari va ko’p sonli foydalanuvchilarning talablarini savollar doirasi bitta odam omilkorligi uchun juda ham keng.

Ma’lumotlarni ichki tuzilishini taqdim etish (ko’rsatish) imkoniyatlari. Ma’lumotlar bazasini boshqarish sistemasi o’xshash tuzilishlarni ko’rsatish

imkoniyatlarini ta’minlamog’i lozimki, faqat ularning ma’lumotlar tuzilishlarini ichki tabiatiga to’g’ri kelmaydiganlarni yaratmaslik kerak.

Unumdorlik. Terminal operatori foydalanishiga maxsus ishlab chiqilgan ma’lumotlar bazasi ilovalari, odam-terminal suhbati uchun javob berishini qanoatlantiradigan vaqtni ta’minlab berishi zarur. Undan tashqari ma’lumotlar bazasi sistemasi kelib tushgan ma’lumotlarni qayta ishlashni ta’minlashi zarur. Uncha katta emas ma’lumotlar oqimiga mo’ljallangan sistemalarda esa o’tkazish qobiliyati ma’lumotlar bazasi tuzilishiga bir oz chek qo’yadi. Ma’lumotlar oqimi katta bo’lgan sistemalarda o’tkazish qobiliyati ma’lumotlarning fizikaviy saqlanishini tanlashiga hal qiluvchi ta’sir ko’rsatadi. Minimal harajatlar. Ma’lumotlar bazasini tuzish va ekspluatatsiya qilishdagi harajatlarni kamaytirish maqsadida,tashkil qilishni shunday usullari tanladiki ular tashqi xotira talablarini minimallashtiradi. Ishlab chiqarish protsessini rivojlanishi bilan ma’lumotlarni saqlash qiymati tez kamayib bormoqda, lekin programmalashtirishga ketadigan xaradatlar ja kamaymayapti.

SHuning uchun amaliy programmalarni mumkin qadar oddiy qilib tuzishga intilish kerak va ma’lumotlarning mantiqiy tuzilishini shu talablarni hisobga olgan holda ishlab chiqish kerak. Qidiruv imkoniyatlari

Ma’lumotlar bazasidan foydalanuvchi unga ma’lumotlarning saqlanishi haqida har xil savollar bilan murojaat qilish mumkin. sisitemalarga talablar qo’yidagilardan iborat bo’lib,

oldindan rejalashtirilmagan shunday talablarni qayta ishlashni ta’minlash yoki shunday javoblarni tuzih kerak. Foydalanuvchi terminaldan ma’lumot uchun tasodofiy talablarni kiritish mumkin.

Butunligi. Agar ma’lumotlar bazasi tarkibida ko’p foydalanuvchilar ishlatatadigan ma’lumotlari bo’lsa, unda ma’lumotlar elementlari va ular orasidagi bog’lanish mumkin qadar buzilmasligi kerak. Ma’lumotlarni saqlash, ularni yangilash, ma’lumotlarni qayta ishlash tartibi shunday bo’lishi kerakki, mabodo sistemada biror o’zgarish bo’lib qolsa, ma’lusotlarni yuqotishsiz qaytadan tiklamog’i mumikn bo’lsin.

Bulardan tashqari ma’lumotlarni har xil sistemali o’zgarishlardan saqlash uchun ularning qiymatlarini biror aniq o’lchovlarga mos kelishligini ta’minlashda oldindan ko’zda tutilgan butunligini tekshirish amalga oshiriladi.

Xafvsizlik va maxfiylik. Ma’lumotlar yashirish va maxfiy saqlanmoqligi lozim. Eslab qolinadigan ma’lumot

ayrim holda undan foydalanilayotgan idora uchun zarur. U yuqotmasligi yoki o’g’rilanmasligi kerak. Ma’lumotning yashash chidamligini ko’paytirish uchun uni asbob yoki programmaviy o’zgarishlardan katostrofik va kriminal vaziyatlardan, yoki yomon niyatdan foydalanishlardan saqlamoq lozim.

Ma’lumotlarning xavfsizligi deganda, ma’lumotlarni tasodufiy yoki bularga bila turib kirishga haqqi yuq shaxslardan, ma’lumotlarni mualliflashtirmagan yoki ularnig hokimlarning buzilishidan himoya qilinishi tushuniladi.

Maxfiyligi esa ayrim shaxslarning yoki takshilotlarning qachon va qanday miqdorda boshqa shaxslarga yoki tashkiltlrag ma’lumotlarni berish huquqi bilan aniqlanadi.

O’tgan zamon bilan bog’lanish. Tashkilotlar qandaydir vaqt davomida ma’lumotlarning qayta ishlash sistemalarni

ekspluatatsiya qilish natijasida, programma yozish va ma’lumotlarni saqlanishini tashkil qilishda birtalay mablag’ sarf qiladilar. Agarda firma ma’lumot asoslarini boshqarishda yangi programmaliy vositalarni ishlatsa juda muhimki, u mavjud programmalar bilan ishlashi va qayta ishalanayotgan ma’lumotlarni tegishli tarzda o’zgartirmog’i lozim. Bu erdan shu narsa kelib chiqadiki, ma’lumot bazasini boshqarishda yangi sistemaga o’tishda programmaviy va ma’lumotli mos kelishlikning mavjud yoki yuq bo’lishligi to’xtatuvchi faktor bo’laoladi.

Kelajak bilan bog’lanish. Ayniqsa kelajag bilan bog’lanishni tasavvur etish muhimdir. Kelajagda ma’lumotlar va

ularni saqlash muhiti ko’p yunalishlar bo’yicha o’zgaradi. Har qanday kamertsiali tashkilot vaqt o’tishi bilan o’zgarishlarga duchor bo’ladi. Ayniqsa bu o’zgarishlar ma’lumotlarni qayta ishlaydigan foydalanuvchilar uchun qimmatlidir. Oddiy o’zgarishlarni amalga oshirish uchun talab qilinadigan juda katta xarajatlar bu sistemalarning rivojlanishiga ko’chli to’siqlik qiladilar.

Ma’lumotlar bazasini sinchiklab o’rganishda yagona va muhim masalalardan - bu ma’lumotlar bazasini shunday proektlash kerakki, ularning o’zgarishini amaliy programmalarni o’zgartirmasdan to’rib bajarish mumkin bo’lsin.

Sozlash. Ma’lumotlarning unumdorligini yaxshilash maqsadida uning bazasini qayti ko’rish -

ma’lumotlarning bazasini sozlash deyiladi. Sozlash natijasida olingan tejash ko’p hollarda juda katta. Ba’zan bu shunday katta bo’ladiki ish uchun qabul qilib bo’lmaydigan ilovalardan foydalanishga imkon tug’iladi. Ma’lumotlar bazasini sozlash va ishlashga administrator javobgar bo’ladi va muhimi shundaki, u mumkin qadar malakali aniqlay bilsin. Amaliy programmalarning butunligini saqlab qolish shartida qanday o’zgarishlarni kiritish etarlidir.

Ma’lumotlar bazasini tashkil qilishdagi asosiy talablar. Oddiyligi: Foydalanuvchilar o’z ixtiyorida qanday ma’lumotlar borligini juda oson tanib va tushunishi mumkin. Unumdorligi: Qaysi ma’lumotlardan foydalanish talab qilinsa, bu ma’lumotlarga qo’yiladigan talablar shunday tezliklar bilan ta’minlanadi. Tayyorligi: Foydalanuvchi har doim tez ma’lumot oladi qachon bu narsa unga zarur bo’lsa.

Asosiy talablarni amalga oshirishda yordam qiladigan qo’shimcha talablar. Kirishga talab qilinadigan tezlikni ta’minlash. Kirish mexanizmi va adresatsiya usullari ma’lumotlarni olishda shunday tezlikni ta’minlaydiki, qachonki foydalanuvchining talabiga olgan javobi uni qoniqtirsa. Ma’lumotlar butunligining nazorati. Qaerda mumkin bo’lsa ma’lumotlarda xatolik topish maqsadida nazoratni amalga oshirmoq lozim va ma’lumotlarning qiymatlarini ruxsat beradigan diapozonda tekshiruvlari bajarilishi kerak.

O’zgarishlardan keyingi qayta tiklanish. Tranzaktsiyani yo’qotishsiz avtomatik qayta tiklanish. Sxemalarni tasvirlash tili Ma’lumotlar bazasi administratori ma’lumotlarni global mantiqiy tasvirlash sxemasini aniqlash imkoniyatiga ega bo’lishi kerak. Ayrim xollarda unga shunday bog’lanishlar turlarini yoki ma’lumotlarning shunday xarakteristikalarini tasvirlash kerak bo’ladiki, bundaylarni amaliy programmalashtiruvchi tasvirlamaydi. Bunday maqsadlarda ma’lumotlarning sxemalarni tasvirlash tili kerak bo’ladi. Bu til sifatida programmalashtiruvchi tilini kengaytirish, ma’lumotlar bazasini boshqaruvchi sistemalari yoki mustaqil til.

Fizikaviy ma’lumotlarni tasvirlash tili. Mantiqiy ma’lumotlarni global tasvirlash ma’lumot larni tashuvchi fizikaviy tuzilishlar

sifatida amalga oshirish kerak. Ma’lumotlarni joylashtirishni tasvirlashda fizikaviy ma’lumotlarni tasvirlash tilining birorta formasini ishlatish mumkin. Bu til aniqlashi kerak! Fizikaviy qurilmalarda va ma’lumot tashuvchilarda ma’lumotlarni joylanishini, buferizatsiyani boshqarish, to’ldirish va betlarning joyini o’zgartirish, topish va adresatsiya usullari, bu zanjirlarni indeksatsiya va tashkil etish.

Ma’lumotlarni manipulyatsilash tili. Administrator, amaliy programma va ma’lumotlar bazasini boshqarishda ishlay turib,

ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish nomli tilni ishlatadi, bu til amaliy programmalashtiruvchi foydalanadigan tilga kiritiladi. Bu tilning sintaksisi bilan mos kelishi kerak, negaki amaliy programmalashda kirituvchi til bilan birgalikda ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish tili operatori ishlatiladi. Amaliy programmalashtiruvchi hamma narsani o’ziga shunday tasavvur qilishi kerakki xuddi bitta tilda ishlaganday.

Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish tilining tipik komandalari quyidagilar (CODASYL tilidan olingan): OPEN: (ochish) Faylni yoki yozuvlar to’plamini ochish, ya’ni uni amaliy programmada ishlatish uchun tushunarli qilib qo’yish kerak. CLOSE: (yopish) Faylni yoki yozuvlar to’plamini yopish, ya’ni uni amaliy programmada tushunarsiz qilib qo’yish. FIND: (topish) Biror shartni qanoatlantiradigan yozuvni topish. Topilgan yozuv amaliy programmaning kundalik yozuvi bo’ladi. GET: (olib borish). Programmaning ichki sohasiga, yozuvning aniq nusxasidan ko’rsatilgan ma’lumotlar elementini olib bormoq. MODIFY: (o’zgartirish). YOzuvning ko’rsatilgan nusxasidan ma’lumotlarning aniq elementlarining qiymatlarini programmaning ishchi sohasidagi kattaliklar bilan almashtirish. INSERT: (joylashtirish). Programmaning ishchi sohasida turgan yozuvni bitta yoki bir nechta nomlangan yozuvlar guruhiga yoki ma’lumotlarni ta’riflaydigan CODASYL tilidagi yozuvlar to’plamiga joylashtirish. REMOVE: (qayta tiklash) yozuvlar ketma-ketligidan bitta yoki bir nechta nomlangan yozuvlardan tashkil topgan aniq yozuvlar nushasini chiqarib yuborish. STORE: (eslab qolish) Ma’lumotlar bazasida yozuvning yangi nusxasini eslab qolish va kerakli o’zaro bog’lanishlarini yaratish. DELETE: (chiqarib yuborish) Ma’lumotlar bazasidagi aniq yozuvlar nusxasini chiqarib yuborish va uning hamma bog’lanishlarini yo’q qilish.

KEEP: Qachon amaliy programma yozuvning kirish imkoniyatini olsa u sistemaga qayta kirish zarurligini ko’rsatish uchun KEEP operatorini ishlatish mumkin. Sistema bu holda kirish mexanizmning holatini shunday saqlab qolishi mumkin. FREE: (bo’shatmoq): FREE operatori KEEP operatorining harakatlarini bekor qiladi. ORDER: (tartibga solish) Hamma yoki nomlangan yozuvlar guruhi alohida ko’rsatilgan yozuvlar (faylda yoki to’plamda) kamayuvchi yoki ko’payuvchi ketma-ketlikda ko’rsatilgan kalit bo’yicha mantiqiy tartibga solinadi.

Ma’lumotlarni tasvirlash tillari. Programmalashtiruvchilar, ma’lumotlar bazasi administratori o’zlarining ma’lumotlarini

aniq tasvirlash va ma’lumotlar tuzilishini aniqlash kerak. Bu maqsadlar uchun har xil ma’lumot tasvirlash tillari mavjud. Ma’lumotlar tasvirlash tili ma’lumot bazasini sistemasini boshqarish vositasi bo’ladi.

Ma’lumotlar tasvirlash tilining funktsiyalari. Ma’lumotlarni mantiqiy tasvirlashda ishlatiladigan ma’lumotlar tasvirlash tili, quyidagi funktsiyalarni bajarish kerak (eslatib o’tish lozimki relyatsion ma’lumotlar asoslarda bu funktsiyalarning ba’zilari unchalik zarur emas edi). Ma’lumotlar bo’linmasi turlarini nomlash, masalan ma’lumotlar elementi, segment, yozuv, ma’lumotlar asoslari fayli (ma’lumotlar bo’linmasi turlari har xil tillarda har xil). Ma’lumotlar elementining har bir turiga, yozuviga, faylga, ma’lumotlar asoslariga va boshqa ma’lumotlar bo’linmalarga noyob nom berish.

Bunday turlar masalan ma’lumotlar agregati uchun o’ziga xos yozuvni va boshqa ma’lumotlar bo’linmalari masalan bularga ma’lumot elementining qanday turlari, elementlarning tartibini va takrorlanadigan guruhlarni ko’rsatib berish.

Ma’lumotlar elementlarining qanday turlari, ularning qismlarini yoki turlarining birga qo’shilishi kalit sifatida ishlatilmoqda o’ziga xos xususiyatini topish. Qanday qilib segmentlar turlari orasidagi munosabatlarni yoki tuzilishlarni barpo etish uchun yozuvlarni oldingi ikki bobda tasvirlanganlarga o’xshatib o’rnatish.

Segment turlari orasidagi munosabatni yoki yozuvlarni nomlashga ruxsat etish (ya’ni diagrammalarda, sxemalarda yoki podsxemalarda bloklarni bog’lovchi chiziqlar nomini). Ma’lumotlar tasvirlash tili yana o’ziga xos xususiyatlarga ega.

Kodlash turi, u ma’lumotlarni programmalar tomonidan ishga solishda: (ikkilik, simvolli, bitli satr va boshqalar). Buni ma’lumotlarning fizikaviy tasvirlashda qo’llaniladigan kodlash bilan chalkashtirmaslik lozim.

Ma’lumot elementining uzunligi. Ma’lumot elementi uchun ruxsat beriladigan qiymatlar oralig’i. Ma’lumot elementining miqdori, vektor, massivning o’lchovi va o’lchamlar soni, takrorlanadigan guruhdagi ma’lumotlar agregatining miqdori. Fayldagi yozuvlarning tartibi yoki ma’lumotlar bazasidagi yozuvlarning tartibi. Ruxsat etilmagan kirishlarni (o’qitish va ma’lumotlarni yangilash) oldini olish uchun mahfiy qulflar. Bu qulflar ma’lumotlar elementi, segmenti, yozuvi, fayli, ma’lumotlar bazasi darajasida ta’sir etishi mumkin va kutilmagan zaruriyatda ma’lumotlarning ayrim elementlarining qiymatlariga tatbiq etilishi mumkin. Ikkinchi tomondan kirishga ruxsat etilish, ma’lumotlarning tasvirlash tilidan qat’iy nazar aniqlanishi mumkin. Balki shunday xolat bo’lishi mumkin, negaki kirishga ruxsat berilishi ma’lumotlar tuzilishiga qaraganda o’zgarishlar uchun katta ob’ekt bo’ladi va keyinchalik amaliy programmalarni qayta ishlashga chiqmasligi kerak.

MS ACCESS. Oracle Oracle kompaniyasi o’zining yangi programma mahsuloti Oracle Developer

2000,Designer/2000 programmalarini ishlab chiqdi. Bu programmalar imkoniyati o’ta kengdir. Developer/2000 yordamida bo’lim masshtabidan to tashkilot darajasiacha keng qamrovli amaliy programmalarni tez yaratish imkoniyatini to’ldirdi.

Designer/2000 amaliy jarayonlarni reinjenering vositalari yordamida murakkab sistemalarning modelini yaratish, turli xil diogrammalarni taxlil qilish va yaratish imkoniyatini beradi. Developer/2000 quyidagi xususiyatlarga ega: O’tkazuvchanlik. Developer/2000 qaytadan programmalashni talab qilmasdan bir apparat yoki operatsion platformadan boshqasiga o’tkazish shu bilan birga bir tildan ikkinchi tilga (masalan o’zbek tiliga) o’tkazishning ason yo’llarini taklif qiladi. Buning uchun maxsus Oracle Translation manager programmalari ishlab chiqilgan. Tahrirlash va sozlashning universal vositalari Developer/2000 ning amaliy programmalarini sozlash oson bajariladi. Oracle Procedure Builder programmasi PL/SQL modullarini yaratish, kompilotsiya qilish sozlash ishlarini mijozda ham serverda ham osongina amalga oshiradi. Grafik interfeyslarni to’la qo’llash, Oracle Developer/2000. Developer/2000 da boshqa keng tarqalgan paketlar bilan OLE interfeysi, OLE Automation Visual Basic (VBX) va DDE (Dynamic Date Exchange- berilganlar bilan dinamik almashuv) boshqaruv elementlari orqali amalga oshiriladi. Oracle Client Adapter, Oracle Open Gateway Technoloqy boshqa ixtiyoriy berilganlar bazasi, shu jumladan DB/2, SQL server, DB2/400, Rdb lar bilan aloqa qilish imkoniyati mavjud. Developer/2000 tarkibida ixtiyoriy amaliy obektlarni sharhlovchi va tahrirlovchi ob’ektlar shahlovchisi bor. Uning yordamida predmet sohaga oid ob’ektlarni faollashtirish, global qidiruv va almashtirish, amaliyot programmalarini ish holatida saqlab turish oson kechadi. SQL ning barcha imkoniyatlaridan foydalanish. Developer/2000 berilganlar bazasiga ixtiyoriy so’rovlarni qo’llaydi. SHu jumladan ixtiyoriy cheksiz uzunlikdagi matnlarni va grafiklarni tanlashni amalga oshiradi. So’raladigan ma’lumotlarga murakkab talablar ostida so’rov berish mumkin. Isbotlarni takomillashtirishni cheksiz imkoniyatlari mavjudligi. Buning uchun SQL ning protsedura kengaytirilgan PL/SQL dan foydalaniladi. Ob’ektga mo’ljallangan yondoshish. Amaliy programmalarni ishlab chiqishda ob’ektga mo’ljallangan yondoshishning barcha imkoniyotlaridan foydalanish mumkin. Modellarni boshqaruvchi. Programma mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar Designer/2000 ni maxsus ta’riflovchilarda saqlangan lug’atlar yordamida tugallangan amaliy programmalar avtomatik ravishda yaratiladi. Undan tashqari agar ishlab chiqilgan amaliy programmalarga andoza talabi o’zgarsa uni yangi andozaga moslash oddiy bajariladi. Integrallashuv chegarasini kengaytirish. Oracle/2000 arxitekturasi foydalanuvchi yaratgan amaliy programmalar doirasini kengaytirish imkoniyati mavjud. Turli ko’rinishlar, hisobatlarni lug’atda saqlanadigan ta’riflar asosida yaratib so’ngra Developer/2000 asboblari yordamida uni o’zgartirishi va shu bilan birga bu lug’atni foydalanuvchi ham boyitishi mumkin. Amaliy programmalarni jamoa bo’lib ishlab chiqish. Programma modellarini turli ob’ekt interfeysini turli foydalanuvchilar bilan hamkorlikda (jamoa bo’lib) ishlab chiqish, hatto o’zi mustaqil ravishda berilganlar bazasida saqlab turish so’ngra boshqa foydalanuvchilar bilan birgalikda ishlash uchun birlashish imkoniyatlari mavjud. Turli xil berilganlar bazasiga kirish. Oracle Developer/2000 shunday loyiholanganki uning yordamida nafaqat Oracle da yaratilgan berilganlar bazasiga, balki turli Formatlarda ularning qaerda joylashishidan qatiy nazar kirish va foydalanish imkoniyati mavjud. Buning uchun ODBC (Open Data Basa Connectivity-berilganlar bazasi ochiq hamjamiyati) talablari e’tiborga olingan. Savollar 1. Ma’lumotlar relyatsion asoslarning afzallik (ustunlik)lari nimadan iborat? 2. Ma’lumotlar bazasi qanday usullarda boshqariladi?

Adobe PhotoShop grafika va fotomontaj muxarriri.

Adobe Photoshop dastur hakida umumiy malumot.

Kompyuter grafikasi 2 xil buladi: vektorli va rastrli (nuxtali). Vektorli grafika muxarrirlariga misol kilib Adobe Illustrator, Corel Draw va Macromediya Flash dasturlarni aytish mumkin. Ushbu dasturlarda rasmlar xar xil chiziklar va kiyshik vektorlardan iborat buladi.

Vektorli grafikada yaratilgan rasmlar logotip, illyustratsiyalar va zastavkalar yaratishda foydalaniladi. Rastrli grafika muxarrirlariga misol kilib Adobe Photoshop va Paint dasturlarni aytish mumkin. Ushbu dastrularda rasmlar mayda kvadrat - piksellardan iborat bulib mozaika xolatida rasmni xosil kiladi. Rastrli grafikadan rakamli fotosuratlar va skanerdon olingan rasmlar bilan ishlash uchun foydalaniladi. Kompyuter grafikada dyuymdagi piksellar soni (ppi) asosiy shart buladi. Kancha kuprok piksellar soni bulsa shuncha tasvir sifatlirok buladi. Masalan agar ppi=72 bulsa u xolda 1 kvadrat dyuymga 5184 piskel joylashadi va uning xajmi 6 Kb buladi, agar esa ppi=144 bulsa u xolda 1 kvadrat dyuymga 20736 piskel joylashadi va endi uning xajmi 21 Kb ga teng buladi. Shu bilan birga monitorning kursatish va printerning chikarish sifati - dyuymga piskellar soni (dpi) (72 ёki 96 dpi) va dyuymga chiziklar soni (Ipi) (300-2400 dpi lazerli, sepuvchi printerlar uchun va 75-200 lpi matritsali printerlar uchun), xamda kompyuter ranglar sifati (2, 16, 256, 32 000, 16 000 000 ranglar soni) xam katta axamiyatga ega buladi. Rang xolatlari - ranglarni chikarish va kursatish yuli. Rang xolatlari 2 xil buladi: RGB (kizil, zangor, kuk) monitorlarda tasvik kursatishda foydalaniladi, CMYK (xavorang, purpur, sarik, kora) bosmada foydalaniladi. RGB xolatidagi ranglar soni CMYK xolatga karaganda kuprok.

Adobe PhotoShop dasturni ishga tushirish uchun Windows ning asosiy menyu tugmasini bosamiz, uning ichidan Programmı bulimini tanlaymiz va Adobe nomli guruxdan Adobe PhotoShop nomli buyrukni tanlaymiz. Natijada kuyidagi oyna xosil kilinadi:

Ushbu oynaning yukorisida menyu satri joylashgan. U kuyidagi kismlardan iborat: Fayl (File), Pravka (Edit), Risunok (Image), Sloy (Layer), Vıdelenie (Select), Filtr (Filter), Vid (View), Okno (Window) va Pomosh (Help).

Uning tagida ish kurollarning xususiyatlari soxasi (Panel Svoystv - Options bar) joylashgan. Agar ushbu soxa ekranda yuk bulsa uni Okno (Window) menyusidagi Svoystva (Options) buyrugi ёrdamida ekranga chikarishimiz mumkin.

Xususiyatlar soxasi pastida ish soxasi joylashgan bulib, uning chap tomonida ish kurollar soxasini (panel İnstrumentov - Toolbox) kurishimiz mumkin. İsh soxasining ung tomonida xar xil ёrdamchi soxalar joylanishi mumkin: Sloi - Layers, İstoriya - History, Kanalı - Channel, Tsveta - Color, Stili - Style, Svoystva kisti - Brushes, Svoystva shrifta - Character va xokazo. Ushbu soxalarni xam Okno(Window) menyusidagi buyruklari ёrdamida ekranga chikarishimiz va ekrandan olib tashlashimiz mumkin.

Ёrdamchi soxalarni kichkinashtirishimiz xam mumkin. Buning uchun soxaning yukorisidagi kichkinalashtirish (svernut) tugmasidan foydalanamiz. Ёrdamchi soxalarda bizga eng kerakli bu ish kurollar soxasi (panel İnstrumentov -Toolbox) va katlamlar soxasi (Sloi- Layers). Yangi PhotoShop faylini yaratish ёki eski faylni kayta ochish uchun menyu Fayldagi Sozdat va Otkrıt buyruglaridan foydalanamiz. Fayl yaratganimizda ekranda kuyidagi oyna xosil kilinadi

Bu oynada uning nomini Name, turini Preset, enini Width, buyini Height, sifatini Resolution, ranglar xolatini, orka rangini tanlashimiz kerak buladi. Xammasini tanlagach OK tugmasini bosamiz va natijada ekranda yangi bush ish soxa xosil kilinadi.

Adobe Photoshop dasturning ish kurollari. Soxa tanlash.

Dasturda ishlash uchun ёrdamchi ish kurollar soxasidagi tugmalar bilan tanishalik. U ekranning chap tomonida joylashadi. Agar u ekranda yuk bulsa u xolda Windows (Okna) menyusidagi Panel İnstrumentov - Toolbox buyrukni ishga tushirishimiz kerak.

Turtburchak soxa tanlash - Rectangular marquee (pryamougolnaya oblast) - [M] - ish soxasidagi aktiv katlamda turtburchak soxani tanlash.

Aylana soxa tanlash - Elliptical marquee (ellipticheskaya oblast) - [M] - ish soxasidagi aktiv katlamda ellips soxani tanlash.

Aloxida satr soxa tanlash - Single row marquee (stroka pikseley) - [M] - ish soxasidagi aktiv katlamda bitta satrga teng soxani tanlash.

Aloxida ustun soxa tanlash - Single column marquee (stolbets pikseley) - [M] - ish soxasidagi aktiv katlamda bitta ustunga teng soxani tanlash.

Tanlangan soxaga kushimcha soxa kushish uchun SHIFT tugmasini bosib turib ushbu tugmadan kayta foydalanamiz. Agar esa ALT tugmasidan foydalanib soxa tanlasak, u xolda tanlangan soxadan olib tashlash manosini bildiradi.

Xususiyatlar satrida kuyidagilar aktiv buladi:

• SHIFT va ALT - tugmalar xarakatlariga uxshash xolatlarni tanlash • Feather - soxasi ёrdamida tanlangan soxa chegaralarini kalinligi. • Style - soxasi ёrdamida tanlash xolatini tanlaymiz. Normal - cheksiz soxa,

Constrained Aspect Ratio - ёnlari kursatilgan proportsiyalardagi soxa tanlash, Fixed size - ёnlari kursatilgan kattaligidagi soxa tanlash.

Lasso - Lasso (Lasso) - [L] - ixtiёriy soxani tanlash. Agar tanlaganimizda ALT tugmasini bosib tursak, u xolda bizning lasso kupburchak lassoga uxshab soxa tanlaydi va ALT tumasini bosganimizda tanlangan soxa berkiladi.

Kupburchak lasso - Polygonal lasso (Mnogougolnoe lasso) - [L] - kupburchak soxani tanlash. Tanlangan soxani berkitish uchun ёki sichkoncha bilan ikkitali bosish kerak, ёki CTRL tugmasini bosi kuyvorishimiz kerak buladi.

Magnit lasso - Magnetic lasso (Magnitnoe lasso) - [L] - uxshash ranglar buyicha soxa tanlash. Kompyuter tanlagan nuxtani bekor kilish uchun Backspace tugmasini bosish kerak.

Tanlangan soxaga kushimcha soxa kushish uchun SHIFT tugmasini bosib turib ushbu tugmadan kayta foydalanamiz. Agar esa ALT tugmasidan foydalanib soxa tanlasak, u xoldatanlangan soxadan olib tashlash manosini bildiradi.

Xususiyatlar satrida kuydagilar aktiv buladi:

• SHIFT va ALT tugmalar xarakatlariga uxshash xolatlarni tanlash • Feather soxasi ёrdamida tanlangan soxa chegaralarini kalinligi • Anti-Aliased optsiyasi tanlangan soxaning chegaralar rangini kuzga kurinmas

kilib bir biriga moslash • Width - tanlangan soxaning chegaralar kalinligini uzgartirish • Edge Contrast - magnit lassoning sezguvchanligini uzgartirish • Frequency - magnit lassoning avtomatik ravishda kuyiladigan nuxtalar urtasidagi

masofa

Sexrli taёkcha - Magic wand (Volshebnaya palochka) - [W] - bir xil rangli soxani tanlash.

Tanlangan soxaga kushimcha soxa kushish uchun SHIFT tugmasini bosib turib ushbu tugmadan kayta foydalanamiz. Agar esa ALT tugmasidan foydalanib soxa tanlasak, u xoldatanlangan soxadan olib tashlash manosini bildiradi.

Xususiyatlar satrida kuydagilar aktiv buladi:

• SHIFT va ALT tugmalar xarakatlariga uxshash xolatlarni tanlash • Tolerance - soxa tanlashda sexrli taёkchaning sezguvchanligini uzgartirish • Anti-Aliased optsiyasi tanlangan soxaning chegaralar rangini kuzga kurinmas

kilib bir biriga moslash • Contiguous optsiyasi tanlangan soxa bita umumiy bulishini ёki bir nechta

kismdan iborat bulishini taminlaydi • Use All Layers optsiyaci sexirli taёkchaning soxa tanlaganligi xama katlamlarga

tegishli ёki fakat asosiy bulgan katlamga tegishligini taminlaydi

Tanlangan soxa ustidan biz xar xil xarkatlarni bajarishimiz mumkin. Masalan xotiraga kirkib olib ёki nusxa olib yangi katlamga uni kuyishimiz mumkin. Ёki uni xajmini uzgartirish va aylantirishimiz mumkin. Va nixoyat uni ish soxa buylab siljitishimiz mumkin.

Xarakatlanuvchi - Move (peremeshenie) - [V] - tanlangan soxani ish soxa buylab xarakatlantirish.

Agar ALT tugmani bosib xarakatlanishni boshlasak, u xolda tanlangan soxaning nusxasi olinib u xarakatlanadi. Agar esa SHIFT tugmasidan foydalansak, u xolda tanlangan soxa fakat vertikal va gorizontal xarakatlanadi. Tanlangan soxani klaviaturadagi yunalish strelkalari ёrdamida xam xarakatlantirish mumkin, shunda xar bita strelka bosilganida, tanlangan soxa 1 pikselga siljiydi.

Xususiyatlar satrida kuydagilar aktiv buladi:

• Auto Select Layer soxasi - sichkoncha ёrdamida aktiv bulmagan katlamni aktiv kilish.

• Show Bounding Box - tanlangan soxa chegaralarida ramka xosil kilish. Ushbu ramka ёrdamida rasmni chuzish va aylantirish mumkin buladi.

Kadrlovchi - Crop (Kadrirovanie) - [C] - faylning kerak emas kismlarni kirkib olib rasmni kichkinalashtirish. Buning uchun kerakli soxani tanlab ENTER tugmasini bosamiz, agar tanlanishni bekor kilmokchi bulsak ESC tugmasini bosshimiz kerak.

Bulish pichokchasi - Slice (Narezka) - [K] - tasvirni bir nechta kismga bulib chikib uni İnternetda kismlarga bulingan xolatda chikarish uchun tayёrlab kuyadi.

Bulinishlarni sozlash - Slice select (Vıbor moduley) - [K] - bir nechta kismga bulingan tasvirni sozlash (bulaklarni chuzish).

Xususiyatlar satrida kuydagilar aktiv buladi:

• Style soxasi ёrdamida tanlash xolatini tanlaymiz. Normal - cheksiz soxa, Constrained Aspect Ratio - ёnlari kursatilgan proportsiyalardagi soxa tanlash, Fixed size - ёnlari kursatilgan kattaligidagi soxa tanlash.

• Show Slice Numbers - kismlarni nomerlarini kursatish ёki kursatmaslik • Line Color - bulinish chegaralarini rangini uzgartirish • Promote To User Slice - bulinishlarni avtomatik gorizontal va vertikal

davomlash • Slice Options tugmasi - bulakchaning xususiyatlarini uzgartirish va sozlash.

Adobe Photoshop dasturning ish kurollari. Rasm taxrirlash.

Kalam - Pensil (karandash) - [B] - kalam ёrdamida chizish.

Muykalam - Paintbrush (kist) - [B] - chizish asosiy ish kuroli. Agar muykalamdan foydalangan vaktda Shift tugmasini bosib sichkoncha bilan chizsak, u xolda tugri chiziklar chiziladi. Shift tugma ёrdamida sichkoncha bosib nuxtalarni bir biri bilan boglash xam mumkin. Muykalam bilan chizilgan chiziklar kalamga karaganda chegaralari anik kurinmaydi.

Xususiyatlar satrida kuydagilar aktiv buladi:

� Brush - kalam turini va kalinligini tanlash

� Mode chiziklarni rasm ustida ёzilish xolatini uzgartirish

� Opacity chiziklar kurinmaslik darajasini uzgartirish

� Auto Erase - kalam fakat bush soxada chizishi mumkinlagini urnatish

� Wet Edges (mokrıe kraya - "xul chegaralar") akvarel bilan chizish effekti

Nusxa oluvchi Shtamp - Clone Stamp (kopiruyushiy shtamp) - [S] - rasmning boshka kismiga uxshash soxalar yaratish. Nusxa oluvchi soxani tanlashda Alt tugmadan foydalanamiz.

Nakshli Shtamp - Pattern Stamp (shtamp uzora) - [S] - siz Patterns soxasida tanlangan naksh bilan kursatgan soxani tuldirish. Agar uzi naksh yaratmokchi bulsangiz u xolda birinchidan turtburchak soxa tanlash ish kuroli bilan (Rectangular Marquee) naksh joylashgan soxani tanlaymiz, ikkinchidan menyu Pravka (Edit) ga kirib uning ichidagi Naznachit uzor (Define Pattern) buyrukni tanlaymiz va natijada shu naksh Patterns soxasida paydo buladi.

Xususiyatlar satrida kuydagilar aktiv buladi:

� Brush - kalam turini va kalinligini tanlash

� Mode chiziklarni rasm ustida ёzilish xolatini uzgartirish

� Opacity chiziklar kurinmaslik darajasini uzgartirish

� Aligned - nusxa olingan soxani sichkoncha xarakatidan keyin uzgarishi ёki.

� Use All Layers optsiyaci sexirli taёkchaning soxa tanlaganligi xama katlamlarga tegishli ёki fakat asosiy bulgan katlamga tegishligini taminlaydi

Oldingi xolatga kaytish - History Brush (kist predıstorii) - [Y] - bu ish kurolni tanlashdan oldin siz kaytish kerak bulgan xolatni Predıstoriya (History) ёrdamchi soxada tanlab belgilab kuёishingiz kerak. Keyin esa ushbu ish kurol bilan xamma shu xolatdan keyin xarakatlarni kursatilgan soxada uchirishingiz mumkin buladi.

Effektli oldingi xolatga kaytish - Art History Brush (kist predıstorii so spetseffektami) - [Y] - oldingi xolatga kaytish ish kuroliga uxshash bulib, farki fakat oldingi xolatga kaytishda xar xil spetseffektlardan foydalaniladi.

Xususiyatlar satrida kuydagilar aktiv buladi:

� Brush - kalam turini va kalinligini tanlash

� Mode chiziklarni rasm ustida ёzilish xolatini uzgartirish

� Opacity chiziklar kurinmaslik darajasini uzgartirish

� Style spetseffekt xolatini tanlash

� Fidelity - ranglardan foydalanish xolati. 100% - rasmdagi ranglar, 0% - ranglar ixtiёriy olinadi

� Area - İsh kurolning tasir etish soxasi tanlash

� Spacing - ish kurolni fakat uxshash rangli soxalarda ishlash ёki xar xil rangli soxalarda xam ishlash.

Aerograf - Airbrush (aerograf) - [J] - puliverizator xolatiga uxshash chizish ish kuroli. Agar aerografdan foydalanish vaktda Shift tugmasini bosib sichkoncha bilan chizsak, u xolda tugri chiziklar chiziladi. Shift tugma ёrdamida sichkoncha bosib nuxtalarni bir biri bilan boglash xam mumkin.

Xususiyatlar satrida kuydagilar aktiv buladi:

� Brush - kalam turini va kalinligini tanlash

� Mode chiziklarni rasm ustida ёzilish xolatini uzgartirish

� Pressure - kraska sepish kuchi.

Uchirgich - Eraser (lastik) - [E] - asosiy katlamda rasm uchirish. Shift tugma ёrdamida sichkoncha bosib nuxtalarni bir biri bilan boglash xam mumkin.

Orka rangni uchirgichi - Background Eraser (lastik fona) - [E] - fakat orka rangni uchirish.

Sexirli uchirgich - Magic Eraser (volshebnıy lastik) - [E] - uxshash rangli soxalarni uchirish.

Xususiyatlar satrida kuydagilar aktiv buladi:

� Uchirgich xolatlarini tanlash - muykalam (Paintbrush - kist), aerograf (Airbrush - aerograf), kalam (Pensil - karandash), blok (Block - blok). Blok xolatida sichkoncha kursori 16x16 piksel kvadrat kurinishida buladi. Blok kattaligi xech uzgarmaydi, shuning uchun rasmni 1600% masshtabida kurganimizda ushbu blok rasmning 1 piksel kattaliga teng buladi.

� Tolerance sezguvchanligi - rang uchirishda sezguvchanligini uzgartirish

� Protect Foreground Color oldingi rang uchirilishidan ximoyalanish.

� Uchirish yuli (Limits) - fakat cheklangan soxa ichida, (Discontiguous) bir xil rangli, (Contiguous) muykalam urtasidagi rangli, (Find Edges) uxshash rangli chegaralari.

� Sampling Uchiriladigan rang tanlash xolatini uzgartirish.

� Anti-Aliased Chegaralarni ёyilishi - uchiriladigan soxa chegaralar xolatini uzgartirish.

� Use All Layers optsiyaci sexirli uchirgich tasiri xama katlamlarga tegishli ёki fakat asosiy bulgan katlamga tegishligini taminlaydi

� Opacity uchirish darajasini uzgartirish

Gradient rang berish - Gradient (gradient) - [G] - gradient ёki bitta rangdan boshkasiga utish rangi bilan tanlangan soxani tuldirish.

Orka rang berish - Paint Bucket (kovsh) - [G] - belgilangan soxani bitta rang ёki naksh (tayёr va biz yaratgan) bilan tuldirish.

Xususiyatlar satrida kuydagilar aktiv buladi:

� Gradient Editor gradient rangli xolatlarini uzgartirish

� Gradient turlari: chizikli (Linear Gradient), radial (Radial gradient), burchakli (Angular gradient), oyna aksli (Reflected gradient), rombli (Diamond gradient)

� Revers gradientda birinchi va ikkinchi ranglarni urni bilan almashtirish

� Dither gradient rang bilan tuldirilishda chiziklar kurinishini uchirish

� Transparency rangsiz soxaga tuxsat berish belgisi.

� Rang bilan tuldirilish turini tanlash rang-Foreground ёki naksh-Pattern

� Pattern tuldirilish nakshini tanlash

� Mode rang bilan tuldirilish xolatini uzgartirish

� Opacity rang bilan tuldirilgan soxaning kurinmaslik darajasini uzgartirish

� Tolerance Sezguvchanligi (dopusk) - rang bilan tuldirilishda chegaralarga sezguvchanligini uzgartirish

� Anti-Aliased Chegaralarni ёyilishi - rang bilan tuldiriladigan soxa chegaralar xolatini uzgartirish.

� Contiguous - fakat chegaralangan soxani rang bilan tuldirish

� Use All Layers optsiyaci rang bilan tuldirilishda xama katlamlarda soxa chegaralarini aniklashni taminlaydi

Kontrast kamaytirish - Blur (razmıtie) - [R] - kontrastni kamatirish ёki ranglarni ёyish.

Kontrast kupaytirish - Sharpen (rezkost) - [R] - kontrastni kupaytirish ёki ranglarni aniklashtirish.

Rang tortish - Smudge (razmazıvatel) - [R] - rang ёyish ёki tortish.

Xususiyatlar satrida kuydagilar aktiv buladi:

� Brush - sichkoncha kurinishi turini va kalinligini tanlash

� Mode ranglarni uzgartirish xolatini sozlash

� Pressure ёyish kuchini uzgartirish

� Use All Layers optsiyaci ёyilish tasiri xama katlamlarga tegishli ёki fakat asosiy bulgan katlamga tegishligini taminlaydi

� Finger Painting rangga botirilgan barmok bilan chizish efektiga utish.

Ochrok kilish - Dodge (osvetlitel) - [O] - tasvir ranglarini ochrok kilish.

Tukrok kilish - Burn (zatemnitel) - [O] - tasvir ranglarini tukrok kilish.

Rang xullash - Sponge (gubka) - [O] - tasvir ranglarini kuchaytirish .

Xususiyatlar satrida kuydagilar aktiv buladi:

� Brush- sichkoncha kurinishi turini va kalinligini tanlash

� Range tasir kursatish lozim bulgan ranglar turini tanlash (Shadows - tuk ranglar, Midtones - xamma ranglar va Highlights -och ranglar).

� Exposure ranglarni ochaytirish kuchini uzgartirish.

� Mode ranglarni uzgartirish xolatini sozlash (Desaturate - kamaytirish ёki Saturate - kupaytirish).

� Pressure ish kurolning tasirining kuchini uzgartirish.

21. Adobe Photoshop dasturning ish kurollari. Matn va grafik shakllar yaratish.

Matn - Type (tekst) - [T] - tasvirga matn kushish. Ushbu ish kurol ishlatilgandan keyin yangi katlam paydo buladi (Text Layer).

Xususiyatlar satrida kuydagilar aktiv buladi:

� oddiy matn ёki matn chegaralari xolati

� matn yunalishini uzgartirish

� matn xarflar shaklini uzgartirish

� matn xarflar kurinishini zgartirish (kalin, ёtik, tagi chizikli)

� matn xarflar kattaligini uzgartirish

� matn chegaralar turini uzgartirish

� matn abzatsda joylanishi: chap, urta ёki ung tomon buyicha

� matn rangini uzgartirish soxasi

� Warp Text - matn kiyshaytirish xolatlari

� Palettes tugmasi - matn xususiyatlarini uzgartirish oynasi bilan ishlash

Turtburchak - Rectangle (pryamougolnik) - [U] - turtburchak chizish.

Aylanasimon turtburchak - Rounded Rectangle (skruglёnnıy pryamougolnik) - [U] - aylanasimon turtburchak chizish. Xususiyatlar satrida burchaklar radiusini uzgartirish soxasi - Radius paydo buladi.

Aylana - Ellipse (ellips) - [U] - aylana chizish.

Kupburchak - Polygon (mnogougolnik) - [U] - kupburchak chizish. Kupburchak tomonlarning sonini Sides soxa ёrdamida kursatish mumkin.

Chizik - Line (liniya) - [U] - tugri chizik chizish. Chizik kalinligini Weight soxa rdamida uzgartirish mumkin.

Maxsus shakllar - Custom Shape (proizvolnaya figura) - [U] - xar xil tayёr shakllar chizish. Xususiyatlar satridagi Shape soxasi ёrdamida kerakli shaklni tanlashimiz mumkin.

Xususiyatlar satrida kuydagilar aktiv buladi:

� shakl chizilish xolatini uzgartirish tugmalari (yangi katlamda - Create New Shape Layer, fakat yul - Create New Work Path, aktiv katlamda - Filled Region)

� shakl turini tanlash tugmalari.

� shakl chizish yullari (Unconstrained - ixtiёriy, Square - teng tomonli, Fixed Size - kursatilgan razmerli, Proportional - proportsiyali).

� Layer Style - rang bilan buyash turi

Kul - Hand (ruka) - [H] - agar rasm ekranga tulik sigmasa u xolda bu ish kurolni tanlab sichkoncha ёrdamida rasmni siljitish mumkin. Rasmni ekranning ung va pastki kismlarda joylashgan kurib chikish soxalar orkali xam siljitish mumkin, ammo bu ish kurol ёrdamida siljitish kulayrok va bu ish kurolni xoxlagan vaktda "bush joy" (probel) tugmasini bosib turib vaktinchaga ёkib turish mumkin. Bush joyni kuyvorsangiz ish kurol yana avvaldagi xolatga kaytadi.

Xususiyatlar satrida kuydagilar aktiv buladi:

� Actual Pixels [Ctrl+Alt+0] - 100% ekran xolatiga utish tugmasi , ushbu xolatda rasmning 1 piksel ekrandagi 1 pikselga mos buladi

� Fit On Screen [Ctrl+0] - tulik ekran xolatiga utish tushmasi. Bu tugma ёrdamida rasm oyna xajmigacha chuziladi.

� Print Size - kogozga bosma (pechatlanib) chikganda kanday chikishini kursatuvchi tugma.

Lupa - Zoom (lupa) - [Z] - ekrandagi rasmni kurish masshtab foizini uzgartirish mumkin. Yakinlashtirish uchun sichkoncha bilan kerakli rasm kismiga kursatib bir marta bosish kerak, ёki yakinrok kurish kerak bulgan soxani sichkoncha bilan bosib turib tanlash kerak. Agar esa uzoklashtirish kerak bulsa u xolda klaviaturada Alt tugmasini bosib turib sichkoncha bilan rasmga bir marta bosamiz. Ushbu ёrdamchi tugma xarakatlarni tezkor tugmalar orkali xam bajarish mumkin: Zoom In [Ctrl+Plyus] - rasmni yakinlashtirish, Zoom Out [Ctrl+Minus] - rasmni uzoklashtirish, Actual Pixels [Ctrl+Alt+0] - rasmni 100% ekran xolatiga utish tugmasi, Ctrl+Alt+Plyus - rasmni oyna bilan birgalikda kattalashtirish, Ctrl+Alt+Minus - rasmni oyna bilan birgalikda kichkinalashtirish, Fit On Screen [Ctrl+0] - rasm va oynani tulik ekran xolatiga utkazish.

Xususiyatlar satrida kuydagilar aktiv buladi:

� Resize Windows To Fit - rasmni oyna bilan birga uzgarish xolatini ёkish.

� Ignore Palettes - oyna kattalashganda ung tomondagi ёrdamchi soxalar orkasiga utish mumkinligi ёki mumkin emasligini uzgartirish.

� Actual Pixels [Ctrl+Alt+0] - 100% ekran xolatiga utish tugmasi , ushbu xolatda rasmning 1 piksel ekrandagi 1 pikselga mos buladi.

� Fit On Screen [Ctrl+0] - tulik ekran xolatiga utish tushmasi. Bu tugma ёrdamida rasm oyna xajmigacha chuziladi.

� Print Size - kogozga bosma (pechatlanib) chikganda kanday chikishini kursatuvchi tugma.

Pero - Pen (pero) - [P] - sichkoncha ёrdamida nuktalar orkali shaklni yaratish.

İxtiёriy pero - Freeform Pen (proizvolnoe pero) - [P] - sichkoncha ёrdamida xarakat orkali shaklni yaratish.

Yangi nukta kushish - Add Anchor Point (dobavit tochku) - [net] - sichkoncha ёrdamida shaklga yangi burilish nukta kushish.

Nukta uchirish - Delete Anchor Point (udalit tochku) - [net] - sichkoncha ёrdamida shakldan burilish nuktasini uchirish.

Nukta uzgartirish - Convert Point (preobrazovat tochku) - [net] - shakl nuktalarining joylanishini uzgartirish (chuzish).

İzoxlar - Notes (zametki) - [N] - rasm ixtiёriy soxasiga matnli izox kushish.

Tovush izoxlar - Audio Annotation (zvukovoe opisanie) - [N] - rasm ixtiёriy soxasiga tovush izoxni mikrafon orkali kushish. Paydo bulgan oynada Start tugmasini bosib ёzishni boshlaymiz, tuxtatish uchun Stop tugmasini bosamiz, ёzish oynasidan chikib ketish uchun Cancel tugmasini bosamiz.

Tomizgich (pipetka) - Eyedropper (pipetka) - [I] - ixtiёriy rangni kayta asosiy rang kilib tanlash imkoniyatini yaratadi. Agar sizga orka rang kilib tanlash kerak bulsa u xolda Alt tugmasini bosib turishingiz shart buladi.

Ranglarni solishtirish - Color Sampler (sravnenie tsvetov) - [I] - Info ёrdamchi soxada 4 nuktalar ranglari xakidagi malumotlarni kursatish imkoniyatini yaratadi. Nuktani sichkoncha ёrdamida kuyamiz, uchirish uchun esa Alt tugmasini bosib turib sichkoncha bin nuktaga bosish kerak.

Chizgich- Measure (izmeritel) - [I] - rasmdagi masofani aniklash uchun kullaniladi. Agar Alt tugmasidan foydalanib chizgich boshidan ёki oxiridan yana bitta chizik chizish mumkin va u ёrdamida transportir sifatida foydalansa buladi, chunki ikkita chiziklar xosil kilgan burchak ulchamini kursatadi.

Xususiyatlar satrida kuydagilar aktiv buladi:

� boshlovchi nukta koordinatalari (X, Y)

� birinchi nuktadan ikkinchisigacha bulgan masofa vertikal va gorizontal buyicha (W, H)

� X uki buyicha egilish burchagi (A)

� birinchi nuktadan ikkinchisigacha bulgan masofa (D1)

� birinchi nuktadan uchinchigacha bulgan masofa (transportirdan foydalanganda) (D2)

� Clear - chizgichni uchirish tugmasi

Ushbu tugma bir nechta amalni bajaradi: 1) Asosiy rangni tanlash - Set Foreground Color (vıbrat tsvet perednego plana) - ustki turgan rang kursatkichini (turtburchagini) bir marta bosib, xosil bulgan oynadan rang tanlaymiz. 2) Orka ёki ichki rang tanlash - Set Background Color (vıbrat tsvet fona) - pastki turgan rang kursatkichini (turtburchagini) bir marta bosib, xosil bulgan oynadan rang tanlaymiz. 3) Asosiy va orka ranglarni uzgartirish Switch Foreground and Background Colors (pereklyuchit tsvet perednego plana i tsvet fona) [X] - asosiy va orka ranglar kursatkichlari (turtburchaklari) ustida joylashgan strelka ёrdamida asosiy va orka ranglarni uzaro urnini uzgartirish. 4) Avtomatik asosiy va orka ranglarni kora va okga utkazish - Default Foreground and Background Colors (ustanovit tsvet perednego plana i tsvet fona po umolchaniyu) [D] - asosiy va orka ranglar kursatkichlari (turtburchaklari) tagida joylashgan kichkina belgilar ёrdamida asosiy rangni - kora, orka rangni esa okga utkazish.

Ekran xolati - Screen Mode (rejim ekrana) - [F] - ekran xolatini uzgartirish tugmasi. Birinchi standart xolat - standartnıy (Standard Screen Mode) - asosiy xolat, rasm oynasi, menyu satri, ish kurollar soxasi va ёrdamchi soxalar kurinadigan xolat. İkkinchi menyuli tulik ekran xolati - polnoekrannıy so strokoy menyu programmı (Full Screen Mode with Menu Bar) - tulik ekran xolati, nom satri, oyna chegaralari, malumotlar satri va kurib chikish soxalari kurinmaydi. Uchinchi menyusiz tulik ekran xolati - polnoekrannıy (Full Screen Mode) - tulik ekran xolati, oldingiga karaganda menyu satri xam kurinmaydigan xolat.

ImageReady dasturga utish - Jump to ImageReady (pereklyuchitsya v ImageReady) - [Ctrl+Shift+M] - ochik rasmni ImageReady dasturga utkazadi va unda taxrirlashni davom etishga imkoniyat yaratadi.

Adobe Photoshop dasturning menyusi. Menyu Image - Obraz, Select - Vıbor va Edit - Redaktirovanie.

Rasm ranlarini, xajmini va boshka xususiyatlarini uzgartirish uchun maxsum menyu bulimi Image buyruklaridan foydalanish kerak. Bulardan eng asosiylar bilan tanishaylik:

� Rejim - Rejim (Mode) - buyrugi rasm rejimini uzgartirish. Asosiy rejimlar: Grayscale - kul rang xolatiga utkazish, Indexed Color - kursatilgan ranglar soni xolatiga utkazish (256 gacha), CMYK Color - turta asosiy ranlar orkali kodlash (moviy, sarik, kora va kizgish ranglar), RGB Color - uchta asosiy ranglar orkali kodlash (kizil, yashil, kuk)

� Taxrirlash - Korektirovka (Adjust) - bu bulimda joylashgan buyruklarni aksariyati rasmni ranglar ustidan xar xil taxrirlash amallarni bajarish uchun ёrdam beradi: Urovni - Levels - Nastroyka urovnya (nu, eto, kak bı, yarkost) Avtourovni - Auto Levels - To je samoe, no avtomaticheski Avtokontrast - Auto Contrast - Avtomaticheskaya nastroyka kontrasta Tsvetovoy balans - Color Balance - Tsvetovoy balans Yarkost/Kotrast - Bright/Consrast - Yarkost i kontrast Ottenok/Nasıshennost - Hue/Sturation - Pozvolyaet kak bı "smeshat" tsveta Zamenit tsvet - Replace Color - Mojno izmenit kakoy-to opredelennıy tsvet v risunke

Variations - Eto prekrasnaya vesh dlya tex, komu len dumat. Zdes mojno nastroit tsvetovoy balans, kontrast i nasıshennost. Samoe priyatnoe, chto vam srazu pokazıvayut neskolko variantov izmeneniya. Ostaetsya tolko vıbrat, kakoy vam bolshe nravitsya. Posle togo, kak vıberete, vam predlojat eshe variantı. Krome variantov, na ekrane prisutstvuet isxodnoe i poluchivsheesya na dannıy moment izobrajenie.

� Image Size İzmenenie razmera kartinki. Mojno izmenyat s soxraneniem proportsiy i bez. Vıdeleniya zdes ne uchitıvayutsya.

� Rotate Canvas Razvorotı, povorotı, otrajeniya vsey kartinki tselikom.

Soxa tanlash - bu fotomontajning eng asosiy xarakatlardan biri. Shuning uchun bu xarakatlarga doir bulgan Select menyu bulim buyruklari bilan yakinrok tanishaymiz. Soxa tanlash ish kurollar bilan biz yukoridagi mavzularda tanishganmiz. Ushbu ish kurollar bilan rasmning ixtiriy soxa tanlaganimizda, u punktir chiziklar bilan chegaralanib kurinadi. Agar shu tanlangan soxaga yana boshka ixtiёriy soxani kushish uchun, Shift tugmasini bosib kushimcha soxani tanlaymiz. Agar esa shu tanlangan soxadan bir kismini tanlangandan chikarib olish uchun, Alt tugmasini bosib shu soxani tanlaymiz.

Endi Select menyusining asosiy buyruklari bilan tanishaylik.

� Xammasini tanlash - Vse (All) -{Ctrl+A}- butun rasm soxasini tanlash.

� Tanlashdan chikarish - Razotmenit (Deselect) -{Ctrl+D}- Tanlangan soxani bekor kilish.

� Tanlashni ogdarish - İnversiya (Inverse) - Tanlangan soxani tanlovdan chikarib, tanlanmagan soxani tanlash.

� Rang orkali tanlash - Diapazon tsvetov (Color Range) - Rang asosida tanlash. Sexirli taёkcha rdamchi tugmaga uxshash xolatida ishlaydi.

� Chegaralar - Rastushevka (Feather) - tanlangan soxaning chegaralari kalinligini aniklash.

� Uzgartirishlar - İzmenit (Modify) - tanlangan soxani xar xil xolatlar bilan uzgartirish. Asosiy xolatlar: Chegaralar - Ramka (Border) - Tanlangan soxa chegaralari buyicha siz kursatgan xajmda tanlangan ramka soxasini yaratadi. Chegara silliklashtirish - Sglajivanie (Smooth) - Tanlangan soxaning burchakli chegaralarini yumshok va silliklashtiradi. Kattalashtirish - Rastyanut (Expand) - Tanlangan soxani siz kursatgan masofani proportsional kattalashtiradi. Kichkinalashtirish - Svernut (Contract) - Tanlangan soxani siz kursatgan masofani proportsional kichkinalashtiradi.

� Ёnidagilarni kushish - Smejnıe pikseli (Grow) - Ёnida joylashgan uxshash ranglarni xam tanlangan soxaga kushish.

� Uxshashlarni kushish - Sxojie pikseli (Similar) - ixtiёriy joyda joylashgan uxshash ranglar soxalarini tanlangan soxaga kushish.

� Tanlangan soxani uzgartirish - Preobrazovat vıdelenie (Transform Selection) - tanlangan soxani ixtiёriy xolatda chuzish va uzgartirish.

Tanlangan soxaning shaklini uzgartirish va u ustidan xar xil amallarni bajarish mumkin. Buning uchun bizga Redaktirovar - Edit menyu buyruklari bizga ёrdam beradi. Masalan tanlangan soxa nusxasini xotiraga olish va kirkib olish (Kopirovat-Copy, Vırezat-Cut), xotiradan chikarish (Vstavit-Paste). Endi kolgan buyruklar bilan tanishaylik:

� Erkin uzgartirish - Svobodnoe preobrazovanie (Free Transform)- ushbu buyruk natijasida tanlangan soxa ёki rasm chegaralarida maxsus nuxtalar paydo buladi. Ular ёrdamida tanlangan soxani chuzish, egeltirish, aylantirish va boshka xarakatlarni bajarishimiz mumkin.

� Uzgartirish - Preobrazovanie (Transform)- ushbu buyruk ichida bir nechta imkoniyatlar mavjud: Scale - İzmenenie razmerov po gorizontali i vertikali Rotate - Vrashenie Skew - Ottyagivanie odnogo iz uglov Distort - Ottyagivanie neskolkix uglov Perspective - Effekt perspektivı Numeric - Modifikatsiya pri pomoshi zadaniya chislennıx znacheniy Rotate 180 - Povorot na 180 gradusov Flip Horizontal - Razvorot po gorizontali Flip Vertical - Razvorot po vertikali

Kak vidno, primeniv neskolko punktov iz etogo menyu, mojno sdelat ochen mnogoe. Mojno sdelat fotomontaj. Pri pomoshi vıdeleniya i redaktirovaniya mojno iz neskolkix fotografiy vzyat raznıe predmetı i lyudey i sovmestit ix na odnoy. Esli xorosho potrenirovatsya, mojno delat xoroshie kompromatı. Naprimer, vozmem fotografiyu bani... xotya, eto otdelnaya tema.

23. Adobe Photoshop dasturning menyusi. Menyu Layer - Sloi va Filtr - Filtr Menyu Layer Sloi: raspredeleniya izobrajeniya na sloyax, otobrajenie sloev v dokumente, kak pokazıvat i pryatat sloi, vıdelenie sloev, pereimenovanie sloev, redaktirovanie fonovogo sloya, izmenenie rejima otobrajeniya pozrachnıx oblastey sloya, dobavlenie novogo sloya. RASPREDELENİE İZOBRAJENİYa NA SLOYaX V Adobe Photoshop izobrajeniya mogut soderjat odin ili neskolko sloev. Novıe faylı sozdayutsya s sloem zadnego plana (background), kotorıy mojno preobrazovat v obıchnıy. Esli otskanirovat kartinku i otkrıt ee v Photoshop, ona pomeshaetsya na zadniy plan. Sloi v Photoshop mojno sravnit s listami prozrachnoy plenki s nanesennımi na nix fragmentami izobrajeniya - slojite takie listı stopkoy, i pered Vami polnaya kartina. Fragmentı mojno redaktirovat, menyat mestami ili udalyat otdelnıe listı plenki bez usherba dlya tselostnosti risunka. Poryadok raspolojeniya sloev nazıvaetsya posledovatelnostyu. Ona opredelyaet obshiy xarakter izobrajeniya. Chtobı kakie-to predmetı naxodilis na perednem plane i zakrıvali soboy drugie, prosto izmenite posledovatelnost sloev. OTOBRAJENİE SLOEV V DOKUMENTE İznachalno pustıe sloi prozrachnı. S poyavleniem na sloe izobrajeniya (pikselov) prozrachnost narushaetsya. Pro-zrachnıe oblasti sloya otobrajayutsya na ekrane v vide kletchatogo uzora. < br> PANEL LAYERS Panel Layers (Sloi) slujit dlya upravleniya sloyami dokumenta: pozvolyaet sozdavat novıe sloi, menyat mestami sushestvuyushie, udalyat ili obedinyat ix, a takje sozdavat interesnıe effek-tı s pomoshyu rejimov nalojeniya. 1 Esli panel Layers (Sloi) ne vidna, vızovite ee komandoy Window > Show Layers (Okno > Pokazat sloi). 2 V sluchae neobxodimosti shelknite koreshok Layers, i vkladka sloev vıydet na peredniy plan. 3 Shelknuv knopku razvertıvaniya v verxnem pravom uglu titulnoy stroki, raskroyte panel polnostyu. (Razmer paneli zavisit ot kolichestva sloev v dokumente.) Na paneli sverxu vniz

otobrajayutsya vse sloi aktivnogo dokumenta. Sleva ot zagolovka sloya naxoditsya ego miniatyura, avtomaticheski obnovlyayushayasya pri vnesenii v izobrajenie izmeneniy. KAK POKAZIVAT İ PRYaTAT SLOİ Piktogramma "glaz" v levom vertikal-nom ryadu paneli oznachaet, chto dannıy sloy vidim. Shelkaya eti piktogrammı, mojno pryatat ili pokazıvat svyazannıe s nimi sloi. Protyagivanie vdol vertikalnogo ryada vklyuchaet i otklyucha-et srazu neskolko sloev. 1 Protyanite po "glazam" sverxu vniz, chtobı stali vidnı vse sloi izobrajeniya. 2 Snova protyanite po "glazam" - sloi stanut nevidimımi, i izobrajenie is-cheznet s ekrana. Esli vse sloi spryatanı, oblast, zanima-emaya izobrajeniem, prozrachna, o chem svidetelstvuet kletchatıy uzor. 3 Shelkaya "glaz" naprotiv otdelnıx sloev ili protyagivaya srazu po neskol-kim piktogrammam sverxu vniz, popro-buyte vıvesti na ekran razlichnıe kombinatsii sloev. 4 Protyanuv po vertikalnomu ryadu "glaz", otklyuchite srazu vse sloi izobra-jeniya. Mojno ostavit tolko odin sloy, a vse ostalnıe spryatat. 5 Pri najatoy klavishe ili Alt shelknite "glaz" naprotiv sloya, kotorıy Vı xotite ostavit, - vse ostalnıe sloi stano-vyatsya nevidimımi. 6 Chtobı snova pokazat vse sloi, na-jmite klavishu Option (Macintosh) ili Alt (Windows) i shelknite tot je "glaz". VIDELENİE SLOEV Sloi vıdelyayutsya i redaktiruyutsya po od-nomu. Vıdelennıy sloy nazıvaetsya ak-tivnım. Kogda sloy aktiven, protiv ego zagolovka v vertikalnom ryadu sprava ot "glaza" poyavlyaetsya piktogramma "kist". İZMENENİE POSLEDOVATELNOSTİ SLOEV Chtobı izmenit poryadok razmesheniya otdelnıx elementov izobrajeniya, dostatochno izmenit posledovatelnost slo-ev. PEREİMENOVANİE SLOEV Dialogovoe okno Layer Options (Para-metrı sloya) pozvolyaet pereimenovıvat sloi. 1 Dvajdı shelknite kakoy-libo sloy na pane-li Layers. 2 V otkrıvshemsya dialogovom okne Layer Options vvedite novoe nazvanie i shelknite knopku OK. 3 Komandoy File > Save soxranite rabotu. REDAKTİROVANİE FONOVOGO SLOYa Po umolchaniyu sloi zadnego plana (background) vsegda samıy nijniy na pa-neli Layers i ne mojet bıt peremeshen, a ego nazvanie otobrajaetsya kursivom. Pri popıtke peremestit sloy zadnego plana poyavlyaetsya piktogramma, predup-rejdayushaya o nevozmojnosti zadumanno-go deystviya. Chtobı peredvinut zadniy plan ili izmenit stepen ego neproz-rachnosti, pridetsya snachala preobrazo-vat ego v obıchnıy sloy putem prostogo pereimenovaniya. 1 Dvoynım shelchkom sloya background na paneli Layers vızovite dialogovoe okno Make Layer (Obrazovat sloy). 2 Vvedite nazvanie i shelch-kom knopki OK zakroyte dialogovoe okno. Teper sloy zadnego plana pere-imenovan, i ego mojno redaktirovat, kak lyuboy drugoy. İZMENENİE REJİMA OTOBRAJENİYa PROZRAChNIX OBLASTEY SLOYa Mı uje govorili, chto prozrachnıe obla-sti sloya ili izobrajeniya predstavlenı v vide kletchatogo uzora. Vı mojete iz-menit tsvet ili razmer kletok ili ubrat ix voobshe. 1 Uderjivaya klavishu Alt, shelknite "glaz" naprotiv kakogo-libo sloya, chtobı sprya-tat vse sloi, krome etogo. Vıberite komandu File > Preferences > Transparency & Gamut (Fayl > Ustanov-ki > Prozrachnost i tsvetovoy oxvat). Chtobı umenshit razmer kletki, v spiske Grid Size (Setka) vıberite variant Small (Melkaya) V spiske Grid Color (Tsveta) vıberite odin iz predlojennıx tsvetov. Poeksperimentiruyte s razmerom i tsvetami kletchatogo uzora. Prejde chem zakrıt dialogovoe okno Transparency & Gamut, v spiske Grid Size (Setka) vıberite variant None (He zada-na), chtobı otklyuchit otobrajenie klet-chatogo uzora. Primechanie: Esli v pole Grid Size (Set-ka) vıbrat variant None (He zadana), prozrachnıe oblasti sloya budut predstav-lenı belım tsvetom. Shelknuv knopku OK, zakroyte dialo-govoe okno. DOBAVLENİE NOVOGO SLOYa V menyu paneli Layers vıberite New Layer (Novıy sloy). REJİMI NALOJENİ SLOEV Normal/Normalnıy Dissolve/Rastvorenie Multiply/Umnojenie Screen/Osvetlenie Overlay/Perekrıtie Soft light/Myagkiy svet Hard light/jestkiy svet Color Dodge/Osvelenie osnovı Color Burn/Zatemnenie osnovı Darken/Zamena temnım Lighten/Zamena svetlım Exclussion/İsklyuchenie Hue/Tsvetovoy ton Saturate/Nasıshennost Color/Tsvetnost Luminosity/Yarkost Sloi v rastrovom redaktore - eto kruto! Eto daet vozmojnosti, kotorıe ranshe bıli tolko v vektornoy grafike. İtak, chto je takoe sloi? Predstavte sebe, chto u vas na stole neskolko kuskov okonnogo stekla, polojennıx drug na druga. Na kajdom stekle vı chto-to narisovali markerom (risovat karandashom na steklax mne eshe ne udavalos) i teper smotrite na vse eto delo sverxu. Schitayte, chto stekla - eto i est sloi. Sloy mojno sdelat nevidimım, t.e. vıtashit steklo iz stopki i ubrat ego podalshe. Sloi mojno

pomenyat mestami i togda risunki budut perekrıvat drug druga inache. Mojno risovat tolko na odnom sloe, sovershenno ne zatragivaya drugix. Estestvenno, chto esli vı zakrasite kakoy-to sloy sploshnım risunkom bez dırok, to vı ne uvidite, chto narisovano na nijnix sloyax. Xotya mojno sdelat sloy poluprozrachnım. Esli risunki sostoyat, v osnovnom, iz liniy i nezakrashennıx oblastey, to u vas budet prosvechivat stol. V Photoshop skatert na stole v sero-beluyu kletochku. Esli vam ne xochetsya sozertsat etu skatert, to podlojite v samıy niz sloy, polnostyu zakrashennıy belım tsvetom. Soxranit risunok so sloyami mojno tolko v nekotorıx spetsialnıx formatax. Tak chto, dlya podgotovki risunka k publikatsii v İnternet, vam pridetsya ego perevesti v kakoy-to drugoy format bez sloev (v GIF ili JPEG). Dlya rabotı so sloyami est spetsialnaya palitra Layers. Na ney viden spisok vsex sloev, s ix nazvaniyami i umenshennımi izobrajeniyami. Esli ryadom so sloem izobrajen glaz, eto znachit, chto sloy vklyuchen. Esli ryadom so sloem izobrajena kist, to znachit, esli vı budete zanimatsya redaktirovaniem, to redaktirovat vı budete imenno etot sloy. Bukva T oboznachaet, chto sloy tekstovıy. Tekst v sloyax xranitsya ne kak nabor tochek, a imenno kak tekst, kotorıy mojno redaktirovat (tak budet, poka vı ne solete tekst s obıchnım sloem). Esli stoit bukva f, znachit, na sloe est "effekt". Optsii dlya sloya mojno zadat, shelknuv na nem pravoy knopkoy mıshki i vıbrav v poyavivshemsya menyu Layer Options. Zdes mojno zadat prozrachnost sloya, rejimı nalojeniya i t.d. Estestvenno, sloi mojno udalyat i sozdavat novıe. Sloi mojno menyat mestami. Menyu Layers Dlya rabotı so sloyami est menyu Layers. Mnogoe iz togo, chto zdes est, mojno sdelat i v paneli Layers pri pomoshi xitroumnıx manipulyatsiy s mıshkoy. " New - Sozdat novıy sloy " Duplicate Layer - Sdelat kopiyu sloya " Delete Layer - Udalit sloy " Layers Option - Zadat optsii sloya " Effect > Chego_to_tam - Zadanie effektov mejdu sloyami (podrobnee chut nije) " Arange > Chego_to_tam - Peremeshenie sloev vverx ili vniz " Merge Down - Sliyanie dvux sloev v odin §23. Effektı i filtrı Filtrı v Photoshop pozvolyayut iskajat, izmenyat, stilizirovat, modifitsirovat i t.p. vashi izobrajeniya. V Photoshop vxodit ochen bolshoy nabor filtrov, a esli daje vam ix pokajetsya malo, to mojno dostat i ustanovit dopolnitelnıe. Chtobı ix vızvat, vam nujno zayti v menyu Filter, vıbrat tam gruppu filtrov, a zatem vıbrat sam filtr. Posle vıbora, filtr primenitsya k vashemu risunku ili vıdelennomu uchastku. U mnogix filtrov est dialogi nastroek. Chasto mojno proizvodit nastroyku filtra i odnovremenno nablyudat rezultat. Rassmotrim osnovnıe gruppı filtrov, i popıtaemsya ix opisat. Xotya, esli chestno, to slovami opisat filtrı dovolno trudno. O nix nado ne rasskazıvat, a smotret na rezultatı. Tak chto, posle togo, kak zakonchite chitat etot razdel, poigrayte sami s filtrami. Chtobı polnostyu razobratsya so vsemi filtrami, nado potratit ne odin den. Chasto, chtobı vıbrat podxodyashiy filtr, prixoditsya vıbirat ix metodom perebora. A bıvaet ne yasno, chto je xochetsya poluchit, togda tem bolee mojno proizvolno vıbirat filtrı i smotret, chto poluchitsya. " Artistic - İmitatsiya raznıx priemov risovaniya " Blur - Razmıtie, razmazıvanie. " Brush Strokes - İmitatsiya rabotı kistyu. " Distort - Deformatsiya. " Noise - Rabota s shumom i defektami. Dobavlenie i udalenie. " Pixelate - Rabota s pikselyami. Obedinenie piksley po raznım zakonam. Stilizatsiya. " Render - Vsyakie iskusstvennıe effektı. Bliki, otsvetki, oblachka. " Sharpen - Delaet izobrajenie bolee rezkim. " Sketch - İmitatsiya vsyakix stiley i priemov " Stilize - Toje imitatsiya vsyakix stiley i priemov. " Texture - Sozdanie tekstur.