2

Vũ Thư Hiên

ñêm

giữa

ban

ngày

3

Tôi tặng cuốn sách này cho:

Những người con của ñất Việt

ñã cống hiến ñời mình cho một nước Việt Nam

ñộc lập, tự do và dân chủ.

Hương hồn cha tôi,

và những người cộng sản

ñã chết bởi tay các ñồng chí của họ.

Mẹ tôi,

người dạy tôi sống không cúi ñầu.

Vợ tôi,

người cùng chia sẻ

vô vàn khốn khó trong những năm tháng ñen tối của ñời tôi.

Các bạn tù của tôi,

cộng sản cũng như không cộng sản.

Các thế hệ sau tôi,

hy vọng họ sẽ không bao giờ phải sống như tôi ñã sống,

dưới bất cứ gông cùm chuyên chế nào.

4

Tự bạch

Ba mươi năm ñã trôi qua kể từ khi ở miền Bắc Việt Nam nổ ra một

vụ án lớn, cho ñến nay vẫn còn là chuyện khó hiểu ñối với nhiều người.

Trong nhân dân, vụ án này có tên nôm na là vụ “Xét lại chống

ðảng”. Tên chính thức của nó ít ai ñược biết, kể cả các ñảng viên cộng sản,

là “Vụ án tổ chức chống ðảng, chống Nhà nước ta, ñi theo chủ nghĩa xét lại

hiện ñại và làm tình báo cho nước ngoài”1. ðây là tấn bi kịch lớn nhất trong

hàng ngũ những người cộng sản ở Việt Nam, từ nhà cách mạng lão thành

suốt ñời ñấu tranh cho ñộc lập dân tộc, cho tới ñứa trẻ vừa lọt lòng mẹ trong

nền ñộc lập ñã giành ñược2.

Trong vụ án này ðảng3 cầm quyền bất chấp luật pháp do chính mình

ñặt ra ñã xuống tay hạ ngục, giam cầm và lưu ñày nhiều năm không xét xử

những người có quan ñiểm chính trị bất ñồng. Nằm trong phạm vi trấn áp

của vụ án do Ban tổ chức Trung ương ðảng khởi xướng còn phải kể rất

nhiều cán bộ, ñảng viên có liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp với những

người bị bắt. Ngoài ra, một số dân thường cũng bị ðảng nhân tiện chụp cho

1 Mãi tới năm 1995 tôi mới ñược biết tên gọi chính thức của vụ án nhờ bức thư của ông Nguyễn Trung Thành, nguyên Vụ trưởng Vụ bảo vệ ðảng vào thời kỳ ñó, ñề ngày 3.2.1995, gửi Bộ Chính trị ðảng cộng sản Việt Nam. Trong bức thư này ông Thành yêu cầu giải oan cho hơn 30 ñồng chí bị bắt và bị xử lý. Tính riêng số người bị bắt không thôi ñã vượt quá con số do ông Thành ñưa ra. Có lẽ trong bức thư này ông Thành chỉ nói tới những người là ñảng viên. 2 “Có thể nói, sau những sai lầm, oan trái rộng rãi trong Cải cách ruộng ñất và Chỉnh ñốn tổ chức (1956), thì ñây là vụ án oan sai lớn nhất trong lịch sử ðảng ta, xét về qui mô, tính chất. Và có thể nói không ngoa, ñây là vụ án oan sai lớn nhất trong hàng ngũ những người yêu nước Việt Nam của thế kỷ XX” (trích thư của ông Lê Hồng Hà, nguyên Chánh văn phòng, Vụ trưởng Vụ tổng hợp Bộ Nội vụ trong thời gian xảy ra vụ án, gửi cho Ban chấp hành Trung ương ðảng cộng sản Việt Nam khóa VII, ñề ngày 18.7.1995, về vụ “nhóm xét lại chống ðảng”). 3 Trong các tài liệu chính thức ở Việt Nam, từ “ñảng” ñược viết hoa ñể chỉ “ðảng cộng sản Việt Nam” với ý nghĩa tôn sùng. Trong cuốn sách này nó cũng ñược viết hoa như vậy cho tiện, cho vắn tắt, chứ không hàm nghĩa ñó.

5

cái mũ “xét lại hiện ñại” ñể “xử lý” . Tất tật bị nhét chung vào một rọ, bị

ðảng trừng phạt bằng nhiều cách khác nhau, với mức ñộ khác nhau.

Bị bắt năm 1967, những người tù không có án, còn gọi là tù “xử lý

nội bộ” , tới năm 1973 mới lần lượt ñược thả.

Chưa hết, sau sáu năm giam cầm, họ còn phải chịu những năm lưu

ñày biệt xứ và quản thúc tại gia.

Tưởng chừng vụ án ñến ñây là kết thúc, nhưng không phải.

Người cuối cùng trong số tù nhân ñược ðảng ban cho ân sủng “xử lý

nội bộ” mãi tới tận tháng Chín năm 1976 mới ñược ra khỏi cổng nhà tù.

Người tù ấy là kẻ viết những dòng này.

ðáng ngạc nhiên là sau nhiều năm “im lặng ñáng sợ”, nói theo cách

của nguyên tổng bí thư Nguyễn Văn Linh, những ban lãnh ñạo ðảng kế tiếp

nhau tính từ thời tổng bí thư Lê Duẩn trở ñi, vẫn khăng khăng khẳng ñịnh

ñảng của họ ñúng trong cách xử lý vụ án, rằng những kẻ vi phạm luật pháp

(của ðảng và chỉ của ðảng mà thôi) xứng ñáng chịu những án hình lẽ ra

phải nặng hơn những án hình mà ðảng nhân từ ñã ban cho.

Trong chín năm tù, tôi chỉ làm ñược một việc có ích cho bản thân và

cho những người mà tôi thương yêu là giã từ ñược ảo ảnh về chủ nghĩa cộng

sản ñược tô vẽ như là thiên ñường dưới thế.

Sự nhìn lại ñời mình cũng như sự quan sát số phận của ñồng bào

trong những nhà tù tôi ñi qua ñã mang lại cho tôi cái nhìn tỉnh táo không

riêng ñối với những hành ñộng phi nhân của những vua chúa mới, mà cả

một thể chế xã hội trong ñó con người dù muốn dù không ñều ñánh mất

mình.

Cuốn sách mà bạn ñang cầm trong tay là một phần những quan sát

của tôi, một phần những suy nghĩ của tôi về cái xã hội khó hiểu mà số mệnh

ñã an bài cho tôi sống trong lòng nó.

Xã hội này là khó hiểu, bởi vì căn cứ những gì tôi biết, nó khởi sinh

từ những ý muốn rất tốt ñẹp, bắt ñầu bởi những con người lương thiện.

Cũng căn cứ những gì tôi biết, tôi dám ñoan chắc rằng trước kia, khi mới

nhập vào dòng chảy không bao giờ ngưng của cuộc cách mạng giải phóng

dân tộc, họ không hề ấp ủ những mưu ñồ xấu xa.

6

Trong sự biến dạng của những người cộng sản, trong sự tha hóa của

họ, cái gì là tác nhân - chủ thuyết mà họ theo ñã nhào nặn con người họ

thành ra như thế hay chính họ tự biến ñổi ñể trở lại nguyên hình, cho ñúng

với bản thể do trời ñất tạo ra, hay là cả hai cái ñồng thời, tôi không rõ.

Cuốn sách này chỉ là một chút ánh sáng soi rọi vào một vụ án cụ thể

nhưng mang tính ñại diện cho một thời kỳ cai trị của ðảng cộng sản, một

mảnh gương con phản ảnh một số mặt ít người biết ñến của xã hội miền Bắc

Việt Nam.

Là cái nhìn từ phía người trong cuộc, mọi hồi ức ñều mang tính chủ

quan. Nhưng, cũng lại với tư cách hồi ức, nó vẫn là bằng chứng ñáng ñược

chú ý, cho dù chỉ là bằng chứng từ một phía. Tôi cố gắng, trong chừng mực

có thể, ñưa ra bằng chứng của tôi về vụ án nói trên, và về cái xã hội trong ñó

nó ñã xảy ra, bằng ngòi bút công bằng.

Trong cuốn sách này chỉ có sự thật theo cách mà tôi hiểu. Hình thức

văn học mà tác giả sử dụng trong cuốn sách chỉ vừa ñủ cho bức tranh sự

kiện không thành quá tẻ nhạt. Văn học ñích thực không có chỗ nơi ñây.

Vì mục ñích cuốn sách giới hạn trong một vụ án, cho nên nó không

thể là cuốn sách nói về chế ñộ lao tù ở Việt Nam. ðể nói về nhà tù Việt

Nam cần một cuốn sách khác. Mà ñó là một ñề tài ñáng ñược chú ý, chí ít

cũng là một sự quan tâm không thể thiếu ñối với số phận ñồng loại trong

một nửa thế kỷ.

Quá khứ sẽ chẳng có ích cho ai bởi sự hồi tưởng ñơn thuần. Quá khứ

chỉ có ích khi con người lấy nó làm cái ñể mà suy ngẫm, rút ra trong lòng

những sự kiện của nó bài học cho tương lai.

Cuốn sách này không phải là lời lên án một xã hội nay mai sẽ trôi

vào quá khứ.

Tôi không dám ñặt cho mình mục ñích buộc tội. Chỉ vì lịch sử

thường có sự lặp lại, cho nên tôi muốn gióng lên hồi chuông cảnh báo.

Tôi cũng không thể ñóng vai người buộc tội, không nên yêu cầu tôi

ñóng vai ñó, bởi trong cái xã hội ñược miêu tả tôi không ñơn thuần là nạn

nhân. Về mặt nào ñó, trong chừng mực nào ñó, tôi còn là thủ phạm.

7

Tôi viết vì tôi không thể nói lên tiếng nói của mình. Tôi quan niệm

kẻ không dám nói “không” trước tội ác là kẻ ñồng lõa với tội ác.

Và sau hết, theo cách biểu ñạt của nhà văn Nga Prishvine, tôi chỉ là

“một cái lá trong hàng triệu cái lá của cây ñời, và nói về một cái lá thì cũng

là nói về những cái lá khác”. Số phận tôi ñược nói ñến trong cuốn sách này

cũng là số phận của nhiều người cùng thế hệ.

Xin hãy coi cuốn sách này là lời sám hối trước ñồng bào của cha tôi

nay ñã không còn. Nó ñược thực hiện theo lời trăn trối của Người.

Cuốn sách này là một vòng hoa muộn, một nén hương thêm ñặt lên

mồ những nạn nhân xấu số của một thời kỳ ñen tối, những con người bất

hạnh ñã không chờ ñược ñến ngày cuộc ñời lập lại sẽ công bằng cho họ.

Tác giả

1

Lễ mừng Thiên chúa Giáng Sinh năm 1967 tại Hà Nội chẳng hứa

hẹn một sự náo nhiệt thường có. Quá nửa số dân ñã sơ tán khỏi thành phố.

Người ở lại phần nhiều là cán bộ nhân viên các cơ quan Trung ương và ñịa

phương, dân quân tự vệ, cộng với một số dân thường vì lý do này hay lý do

khác không thể ñi ñược. Phố xá mất ñi vẻ sầm uất. Nhiều nhà ñóng im ỉm.

Bên trên mái ñá ñen các công thự cũ thời thuộc ñịa, trên các nóc nhà cao

tầng mới xây, tua tủa nòng ñại liên trung liên ngóc lên trời xanh nhiệt ñới.

Vỉa hè lỗ chỗ hầm trú ẩn cá nhân làm bằng ống cống.

Chiến tranh thực sự chưa dạo bước trên ba mươi sáu phố phường,

nhưng bóng ñen của nó ñã trùm lên mái ngói âm dương thanh bình của kinh

thành Thăng Long cổ kính.

Trong phố vắng những người ở lại, phần lớn thuộc lớp tuổi trẻ, quần

áo gọn gàng, dáng tất bật, cắm cúi ñi sát tường, khẩu AK trên vai. Phóng

8

viên AFP ở Hà Nội nhận xét: “Hà Nội bình thản và nhanh chóng hòa nhập

với nếp sống thời chiến, dù cho ở bên kia Thái Bình Dương Lầu Năm góc

chưa vội vã tuyên bố chiến tranh với nước Việt Nam cộng sản”.

Hà Nội sẵn sàng ñể chống trả.

Người Hà Nội làm việc, ăn ngủ, yêu ñương, sinh con ñẻ cái trong

bầu không khí căng thẳng chốc chốc lại vỡ ra bởi tiếng nổ của mọi cỡ súng

lớn nhỏ rộ lên từng ñợt mỗi khi máy bay Mỹ bay ngang; trong tiếng cô phát

thanh viên quen thuộc vang vang trên các phố vắng “ðồng bào chú ý! ðồng

bào chú ý! Máy bay ñịch cách Hà Nội ba mươi cây số! Máy bay ñịch cách

Hà Nội hai mươi cây số! Máy bay ñịch cách Hà Nội mười lăm cây số!”;

dưới những vệt khói trắng mỏng manh của tên lửa ñất ñối không SAM-1,

SAM-24... vun vút kẻ chỉ lên trời xanh nhiệt ñới.

Cuộc xung ñột vũ trang tại miền Nam với một bên là quân du kích

do Hà Nội tổ chức và yểm trợ, và một bên là chính quyền Sài Gòn ñược Mỹ

ủng hộ về mọi mặt, bắt ñầu bằng những trận ñánh lẻ tẻ từ ñầu thập niên 60

ñã mau chóng lớn lên thành nội chiến, hiểu theo nghĩa những người sống và

chết trên chiến trường ñều là người Vi ệt.

Sự có mặt ngày càng ñông ñảo của các lực lượng vũ trang Mỹ nhằm

bảo vệ chính quyền Việt Nam Cộng hoà ñã biến cuộc nội chiến thành chiến

tranh Việt-Mỹ, về thực chất là cuộc ñối ñầu giữa hai phe cộng sản và tư bản

thế giới. Trong bối cảnh chiến tranh lạnh toàn cầu, cuộc chiến tranh nóng ở

Việt Nam còn kéo thêm một số quốc gia vào lò lửa của nó, hứa hẹn một sự

dai dẳng không biết khi nào mới kết thúc.

Trên lãnh thổ miền Bắc Việt Nam cuộc giao tranh ñộc ñáo và dữ dội

chưa từng có giữa bầu trời và mặt ñất, bắt ñầu từ năm 1965, là sự phát triển

tất yếu của cuộc chiến tranh cục bộ nọ. Bằng những trận không tập ồ ạt, rất

ác liệt, không ngưng nghỉ, tổng thống thứ 36 của Hiệp chủng quốc Hoa Kỳ

quyết tâm bắt Hà Nội phải quỳ gối trước sức mạnh của vũ khí5.

4 Những tên lửa do Liên Xô sản xuất. 5 L.B. Johnson (1908-1973) cho rằng Mỹ có thể chiến thắng trong một thời gian ngắn. Bắt ñầu mở rộng cuộc chiến tranh còn giới hạn trong phạm vi miền Nam Việt Nam bằng cách ném bom miền Bắc Việt Nam vào cuối năm 1965. Hậu quả của nhận ñịnh này là ông Johnson tạo ra những khó khăn cho chính mình trong cương vị tổng thống Hoa Kỳ, ñể rồi vì cuộc chiến ở Việt Nam mà ông phải rút khỏi chính trường vào tháng 3.1968.

9

ðêm trước, người Hà Nội thở phào nhẹ nhõm nghe giữa lao xao

sóng ñiện ñài gần ñài xa tin các bên tham chiến trên bán ñảo ðông Dương

ñã thỏa thuận ñược với nhau một ngày ngừng bắn nhân kỷ niệm Chúa

Kirixitô ra ñời. Lễ mừng Thiên Chúa Giáng sinh 1967 ñến với Hà Nội như

một ngày hòa bình bất ngờ, một ngày không bình thường trong cuộc chiến,

không phải nhờ ơn người mà nhờ ơn Chúa.

Thành phố yên tĩnh như thể chưa bao giờ nó yên tĩnh như thế.

Từ sáng sớm không có còi báo ñộng. Chỉ có tiếng loa oang oang

nhắc nhở mọi người cảnh giác trước hành ñộng bất trắc của kẻ thù. Quanh

hồ Hoàn Kiếm nhân dân ñi lại nhộn nhịp hơn ngày thường. Nhân ñợt ngưng

chiến ngắn ngủi, những người sơ tán gần thành phố hối hả ñạp xe về nhà.

Họ tranh thủ khoảng thời gian yên tĩnh ngắn ngủi ñể ñi khám bệnh, ñi mua

bán, thăm hỏi người thân, ñến chơi với bè bạn, ăn với nhau một bữa cơm,

uống với nhau một tuần trà, ñể rồi sớm hôm sau lại tất tả lên ñường. Bên

miệng hầm tập thể vắng bóng những bà mẹ nhỏ bé bế con nép dưới những

khẩu hiệu nhiều cỡ “KHÔNG CÓ GÌ QUÝ HƠN ðỘC LẬP TỰ DO” của

chủ tịch Hồ Chí Minh.

Nước hồ phẳng lặng. Tháp Rùa hiện lên không rõ nét trong sương

mù lãng ñãng. Gió bấc thổi nhẹ. Trời se lạnh. Hà Nội vào ñông muộn hơn

mọi năm.

Tôi ñang thong thả ñạp xe từ Hàng Trống qua Hàng Bài thì bỗng

nghe tiếng người gọi tên mình. Mải suy nghĩ tôi không nghe thấy ngay, ñến

khi nghe thấy thì ñã ñạp quá mất một quãng.

Người gọi tôi dừng xe, khua tay loạn xạ ñể tôi nhận ra anh ta. Thấp

béo, ñầu sùm sụp cát-két dạ trên cái mặt tròn, trong bộ ñồ bảo hộ lao ñộng

nhàu nhã, anh ta hớn hở khi thấy tôi quay mặt về phía mình. Ai thế nhỉ?

ðành phải tạt vào vỉa hè, dừng xe trước một cửa hàng ñóng im ỉm

trong những cánh gỗ nham nhở, trước kia là hiệu chuyên doanh ñồ sơn mài.

- Gớm, tìm anh gần chết! - anh chàng phanh xe lại ngay trước mặt

tôi, cười tít, người chúi về phía trước, hai mắt chỉ còn là hai ñường chỉ -

Anh về ngay cơ quan, thủ trưởng ñang ñợi anh. Nhanh lên, ñể kịp tiếp

khách! Em qua nhà, chị nói anh vừa ñi, em phóng theo, nhưng không kịp...

10

Ủy ban liên lạc văn hóa với nước ngoài, cơ quan cấp trên của báo

ảnh “Việt Nam”, thỉnh thoảng lấy tôi qua làm việc. Công việc tôi ñược uỷ

ban giao là giúp thủ trưởng tiếp khách. Người ta dùng tôi vào việc này

chẳng qua ñể ñỡ tốn, bớt ñược một phiên dịch. Khách ñến phần nhiều từ

Liên Xô hoặc các nước ðông Âu, ñều biết nói tiếng Nga, là thứ tiếng tôi

thông thạo. Tôi lại có thể kiêm hướng dẫn viên du lịch ñưa họ ñi thăm các

danh lam thắng cảnh ở thủ ñô hoặc các ñịa phương, lại có thể giới thiệu cho

họ ñôi nét về lịch sử Việt Nam. Công việc kể ra cũng dễ chịu, nếu như

khách ñều là những nghệ sĩ hoặc những nhà hoạt ñộng văn hóa. Nhưng ñôi

khi rơi vào số khách nọ lại là những cán bộ chính trị ñược cử sang lãnh ñạo

văn nghệ. Trong trường hợp ñó công việc trở nên rất khó chịu. Những chính

trị gia chuyên dùng cho sân khấu chỉ ưa những cuộc họp liên miên với

những diễn văn ñược chế sẵn lê thê ñến phát ngán về tình hữu nghị không gì

lay chuyển nổi giữa hai dân tộc trên cơ sở chủ nghĩa Marx-Lenin bách chiến

bách thắng, làm tôi mệt nhoài. Còn nói chung, trong ñại ña số trường hợp,

công việc mà tôi ñược làm là thú vị. Những người khách phương xa (nhiều

người sau này trở thành bạn tôi), phần lớn lịch sự và phong nhã, ñã mang lại

cho tôi những giờ phút vui vẻ và hơi hướng xứ lạ, là cái bao giờ cũng làm

cho cuộc sống hàng ngày ñơn ñiệu bớt tẻ nhạt.

ðiều làm tôi ngạc nhiên là khoảng nửa năm nay Uỷ ban ñã không

còn dùng tôi vào việc tiếp khách nữa, không hiểu sao nay lại cho người gọi

tôi ñến?

Chuyện ñó có nguyên nhân của nó.

Kể từ năm 1964, khi cuộc ñối ñầu Trung-Xô trở thành ñặc biệt căng

thẳng thì bầu không khí chính trị ở Việt Nam cũng nóng theo. Ở khắp nơi,

những người cộng sản cốt cán, với vẻ mặt nghiêm trọng, la lối về nguy cơ

của chủ nghĩa xét lại hiện ñại và sự cần thiết phải vận dụng toàn lực chống

lại nó. Cái nguy cơ ở quá xa dạ dày chẳng làm cho những người dân ñói

bụng lo sợ, do ñó ngoài những lời hưởng ứng không thể ñừng, thiên hạ bình

chân như vại. Chỉ có giới trí thức vốn không ưa Trung Quốc trong tinh thần

căm ghét truyền thống với ông hàng xóm dữ tợn với xu hướng bành trướng

và bá quyền không giấu giếm còn tỏ thái ñộ khó chịu ra mặt với thái ñộ thân

11

Trung Quốc của ñảng cầm quyền. ðảng cầm quyền tất nhiên không cho

phép một sự bướng bỉnh như thế ñược tồn tại trên ñất ñai mà ðảng toàn

quyền cai trị. Từ ngày có cuộc “ñấu tranh giữa hai ñường lối” bất cứ cán bộ

nào ngang ngược phát biểu những quan ñiểm khác với ðảng về bất cứ vấn

ñề gì, không cứ về ñường lối ñối nội hay ñối ngoại của ðảng, ñều bị coi là

phần tử xét lại, chí ít thì cũng là phần tử hữu khuynh không ñáng tin cậy.

Tôi bị liệt vào số ñó.

- Anh hôm nay không bận gì ñấy chứ?

Một câu hỏi ñể mà hỏi. Vớ vẩn. Ủy ban ñã cho gọi thì tôi nhất ñịnh

phải ñi rồi, có thoái thác cũng chẳng ñược.

- Anh về trước ñi! - tôi càu nhàu - Tôi qua nhà một lát, thay quần áo

cái ñã.

Tôi ñã có chương trình cho hôm nay. Tôi không thích nó bị phá vỡ.

Tôi ñã tính ñưa vợ con ñi chơi. ðược ñi chơi trong một ngày hiếm hoi

không có báo ñộng thật là tuyệt. Chúng tôi sẽ ñến thăm một người bạn cũ

lâu không gặp. Có thể chúng tôi sẽ ăn cơm ở ñó. Vợ tôi muốn cho các con ñi

cùng, nhân thể mua sắm mấy thứ lặt vặt.

Tôi ngán ngẩm nhìn thằng cha phá quấy. Chán quá, ủy ban không

báo trước ñể tôi có thể sắp xếp công việc của mình. Mà tay này ở ñâu ra

nhỉ? Có lẽ ở phòng bảo vệ. Ngoài bộ phận ñó ra, có ai ñi làm chủ nhật?

- Dào, chẳng sao ñâu. - y nhe hàm răng cải mả, cười không ra tiếng -

ðang ñánh nhau, mặc thế nào chả ñược. Thế này tươm chán rồi. Khách lại

ñang ñợi.

Trên người tôi có cái áo bông xanh, cái quần ka-ki, cả hai ñều mới,

nhưng nhàu nát. ðã lâu chúng tôi quên hẳn là quần áo. Không ai trách ai vận

ñồ không có nếp. Thời chiến quần áo giặt sạch quá, phẳng phiu quá, nếp là

rõ quá, còn bị phê phán là sang trọng rởm. Nó là cái gì nếu không phải tàn

dư của nếp sống tư sản?

Tôi còn lưỡng lự, thì anh chàng nọ ñã trườn về phía tôi.

- Anh về làm gì?! - y nắm chặt ghi-ñông xe tôi - Xe ñến rồi kìa!

Một chiếc com-măng-ca Liên Xô phanh két bên cạnh tôi. Cửa xe

bung ra. Hai thanh niên ñen nhẻm phóng xuống. Không nói không rằng

12

chúng lôi tuột tôi lên xe. Tôi nhìn anh chàng vừa gọi tôi. Bộ mặt nhăn nhở

biến mất, thay vào ñó là ñôi mắt cá ươn và tiếng cười gằn:

- Lên xe ngay! Biết ñiều ñừng chống cự!

Giờ tôi mới nhận ra hắn: thằng cha này thường lẽo ñẽo theo tôi mấy

ngày gần ñây. Vận ñồ bộ ñội, cái xà-cột lủng lẳng bên hông, y lấp ló như

một con chuột trong ñám ñông.

Cũng trong thoáng ấy tôi nhìn thấy hơn một chục xe ñạp tản ra từ

chỗ chiếc com-măng-ca vừa ñỗ. ðó cũng là những tên tham gia vụ bắt cóc,

nhưng sự việc diễn ra gọn gàng, chúng chưa phải ñộng thủ. Mọi tình huống

ñã ñược lường trước, ñược sắp xếp trước, y như một trường ñoạn trong

phim gangster.

Không một người qua ñường nào biết ở nơi này vừa xảy ra chuyện

gì. Những chiếc xe ñạp vẫn vun vút phóng qua. Trong tiệm ñồng hồ, sau tủ

kính, tôi nhìn thấy Sinh cắm cúi làm việc. Anh là người quen của tôi. Nếu

anh ngẩng lên, hẳn anh sẽ nhìn thấy tôi bị lôi lên xe. Nhưng anh không

ngẩng lên. Hình ảnh ghi lại trong trí nhớ của tôi vào mấy giây cuối cùng là

một người ñàn bà bồng con vượt qua mũi xe. ðứa bé ngủ say trong tấm ni-

lông cứng quèo, má hồng lên trong gió bấc.

Theo cái cách kỳ cục như thế, tôi trở thành kẻ tham gia cái gọi là

“cuộc ñấu tranh giữa hai ñường lối” trong phong trào cộng sản quốc tế.

“Thế là cái việc phải ñến ñã ñến!”, tôi tự nhủ, ngả người trên tựa ghế

xe, lòng bình thản.

Không hiểu sao, vào ñúng cái khoảnh khắc gay cấn nhất, tệ hại nhất

trong ñời mình, tôi không nhớ ñến cái gì khác mà lại nhớ tới một câu nói nổi

tiếng của Nguyễn Tuân6 “Nước ta là một pháp trường trắng. Không có ñầu

rơi, không có ñầu rơi, không có máu chảy, mà có người chết”.

Bác Nguyễn ơi, bác sai mất rồi. Pháp trường Việt Nam, kể từ năm

1945, không hề trắng. ðã có ñầu rơi, ñã có máu chảy. Và có nhiều người

chết. Bằng nhiều kiểu chết khác nhau. Trong ñó cái cảnh không có ñầu rơi,

không có máu chảy là nhiều, nên mới có sự ngộ nhận ấy.

6 Nguyễn Tuân (1910-1987), nhà văn nổi tiếng với những tiểu thuyết Tàn ðèn Dầu Lạc, Vang Bóng Một Thời, Tóc Chị Hoài, Chiếc Lư ðồng Mắt Cua, Quê Hương, Chùa ðàn, ðường Vui...

13

Bây giờ tôi mới hiểu Nguyễn Tuân thốt lên câu ñó trong hoàn cảnh

nào. Trong một phút phân thân, nhà văn già bỗng bàng hoàng nhìn thấy

trước mắt mình một quần thể nhân sinh kỳ lạ không hiểu sao lại kết thành

hàng ngũ ñể sống trong nghi kỵ và thù hằn, trong cuộc chiến không lúc nào

ngưng nghỉ. Một cuộc chiến âm thầm, không tiếng súng, với những xác chết

không thương tích, hoặc sống vật vờ, với bộ não vô dụng, như những

zombi7

Giờ ñây, trong cuộc chiến mà Nguyễn Tuân nói tới, tôi ñã trở thành

con mồi của nó. Tôi ñang ñược ñưa ñi ñâu ñây? Tới pháp trường nào?

ðó là chủ nhật 24 tháng 12 năm 1967.

Tôi nhớ từng chi tiết của ngày hôm ñó. Trong hồi tưởng, tôi thấy rõ

mồn một, như trước mắt tôi mọi chuyện ñược diễn ra một lần nữa. Thời gian

ñang trôi ñột ngột dừng lại. Như một cadre-stop trong cuốn phim ñang

chiếu. Nó là ngày bước ngoặt, ngày cắt ñôi, ngày ranh giới của ñời người.

Về sau tôi mới biết cảm giác ñó chẳng phải của riêng tôi - bất cứ ai từng bị

bắt cũng nhớ từng chi tiết vụn vặt nhất của cái ngày ñáng nguyền rủa ñó.

Tôi ra khỏi nhà lúc chín giớ sáng và mất tăm từ ñó. Cả nhà tôi bổ ñi

tìm, nhưng không thấy tôi ở bất cứ ñâu, ở nhà họ hàng cũng như ở nhà bè

bạn. Ngày hôm sau, rồi hôm sau nữa, vẫn biền biệt. Thẻ nhà báo, giấy

chứng minh nhân dân tôi thường mang theo người ñược tìm thấy trong ngăn

kéo bàn viết. Như vậy, nếu chẳng may xảy ra tai nạn giao thông người ta

cũng chẳng biết nạn nhân là ai.

Vợ tôi ñạp xe khắp Hà Nội, ñập cửa bè bạn báo tin dữ. Bạn bè tôi

nháo nhác. Họ lao tới các bệnh viện, các trạm cấp cứu, xục tìm trong những

nhà xác tanh tưởi với những xác chết ñủ mọi dạng, trong mọi tư thế. Thời

chiến, trong nhà xác la liệt cả ñống thi thể vô thừa nhận, nhưng không ở ñâu

có xác tôi.

Mẹ tôi bình tĩnh hơn mọi người. Bà im lặng, suy nghĩ. Không khí

hoảng hốt trong gia ñình không lây ñược sang bà.

Ngay từ ñêm không thấy tôi trở về nhà, mẹ tôi ñã ñoán tôi bị bắt.

7 Zombi, chỉ những xác hết ñược các thầy pháp châu Phi làm cho sống lại, nhưng không có trí khôn, không nhớ gì về cuộc sống trước kia, chỉ biết thực hiện các mệnh lệnh của chủ, bị sử dụng như những con vật trong các công việc ñồng áng.

14

Hai tháng trước, ñêm 18 tháng 10 năm 1967, cha tôi ñang nằm ñọc

báo thì một toán công an hùng hổ xông vào nhà dựng ông dậy, ñọc lệnh bắt

khẩn cấp và lệnh khám nhà. Một nhóm ñẩy ông lên xe chở ñi, nhóm còn lại

chia nhau ra lục lọi các phòng cho tới gần sáng, lấy ñi nhiều giấy tờ, sách

báo và ảnh chụp.

ðêm cha tôi bị bắt, cũng là sinh nhật tôi, tôi ñang ở Nam ðịnh.

Thành phố thợ dệt chìm trong bóng tối. ðèn ñường tắt ngấm. Tôi lang thang

trong các phố hiu quạnh, dưới ánh sáng nhợt nhạt của trăng rằm lọt qua kẽ

lá. Cuộc leo thang của không lực Mỹ ñã vượt quá Nam ðịnh lên phía Bắc.

Thành phố chịu bom hàng ngày. Nhà máy sợi sập từng mảng, khu dân cư

Hàng Thao bị san bằng. Dưới chân tôi là gạch vỡ nhà ñổ lẫn với ñủ mọi thứ

tạp nham của ñời thường bị thuốc nổ và mảnh bom phá nát - những cái bát

vỡ, manh chiếu cháy dở, những trang vở học trò phất phơ trong gió thoảng,

con búp bê cụt ñầu lăn lóc bên cạnh cái xe nôi tơi tả...

Trong những ngày ñó tôi không nghĩ tới cuộc chiến tranh nào ngoài

cuộc chiến tranh với nước Mỹ. Thế nhưng một cuộc chiến tranh khác, hoàn

toàn không ngờ tới, ñã xảy ra.

Vụ bắt bớ những người có quan ñiểm8 bất ñồng với ðảng cầm quyền

trong cái gọi là “cuộc ñấu tranh giữa hai ñường lối” bắt ñầu từ tháng 7 năm

1967. Nạn nhân ñầu tiên của nó là viện trưởng Viện Triết học Hoàng Minh

Chính, phó tổng biên tập tờ Hà Nội Mới Phạm Viết và vài người khác9.

Như một cơn gió ñen, tin Ban tổ chức Trung ương ðảng phát hiện

kịp thời và bóp chết từ trong trứng một âm mưu phản loạn lan nhanh trong

thành phố.

ðến lượt cha tôi và thiếu tướng ðặng Kim Giang10 cũng bị bắt thì dư

luận ồn hẳn lên. Chỗ nào người ta cũng thì thào bàn tán về sự kiện này.

8 Vào thời gian ñược nói tới trong cuốn này khi nói tắt “quan ñiểm” là hàm nghĩa quan ñiểm ñối với hai ñường lối “giáo ñiều” và “xét lại” trong phong trào cộng sản quốc tế. 9 Hoàng Minh Chính (sinh năm 1920, quê Nam ðịnh, tên thật là Trần Ngọc Nghiêm, nguyên Tổng thư ký ðảng dân chủ Việt Nam, nguyên Tổng thư ký Hội liên hiệp thanh niên Việt Nam, viện trưởng Viện Triết Học) ñược coi như người ñứng ñầu trong cái gọi là “nhóm xét lại chống ðảng”. Phạm Viết (1929-1971), nguyên sĩ quan quân ñội nhân dân Việt Nam, thương binh, nhà báo, phó tổng biên tập tờ Hà Nội Mới. 10 Cùng bị bắt với cha tôi và tướng ðặng Kim Giang trong ñợt này có Trần Minh Việt (Lê Quang Dụ) - phó bí thư thành ủy kiêm phó chủ tịch Ủy ban hành chính thành phố Hà Nội; Phạm Kỳ Vân - phó tổng biên tập tạp chí Học Tập; Nguyễn Kiến Giang - biên tập viên tạp

15

Những người cộng sản thuộc thế hệ già ngán ngẩm: “Thôi thôi, lại như cái

ñận Cải cách ruộng ñất rồi, nào có khác gì ñâu. Mấy ông lãnh ñạo nhà ta

nhìn ñâu cũng thấy phản ñộng, bắt bớ lung tung, sau ñó thì lại xin lỗi, lại

sửa sai, rõ chán chuyện! Mạng cán bộ thời nay ñúng là không bằng mạng

ngoé”. Số cán bộ cấp thấp hơn to nhỏ với nhau: ñây rõ ràng là một cuộc sát

phạt lẫn nhau, chứ các ñồng chí lão thành cách mạng thế kia sao có thể là

phản ñộng ñược? ðằng sau vụ bắt bớ này chắc chắn là một âm mưu gì ñó,

nhưng chắc chắn chỉ vì cái ghế, vì hưởng thụ thôi; bây giờ các ông kễnh11

chỉ nghĩ tới cái ñó, tới cái ghế, tới tiêu chuẩn ñược hưởng, chứ có chuyện

xét ñi xét lại gì ñâu?

Những người trước nay không ưa chế ñộ thì mở cờ trong bụng:

“Chúng bắt ñầu thịt nhau rồi! ðã bảo cộng sản là thế mà, chúng nó không

sống yên ñược một ngày không có máu. Chỉ tội nghiệp cho mấy người hiền

lành không cùng cánh với chúng, tuy họ cũng là cộng sản”.

Ngày hôm sau, không thấy tôi trở về, mẹ tôi tức tốc ñạp xe tới Hỏa

Lò. Trước một bà mẹ hung dữ vì vừa mất chồng nay lại mất con, các cán bộ

công an chối ñây ñẩy rằng ở chỗ họ không có ai tên là như thế. Viên giám

thị Hỏa Lò lật ñật mang cả sổ tù ra tra trước mặt mẹ tôi cho bà thấy: bác

ñừng nghĩ quẩn, nếu anh ấy ở ñây thì phải có tên trong sổ, anh ấy phải làm

gì phạm pháp thì mới bị bắt chứ. Không, không có tên anh ấy ở ñây ñâu, tôi

tra hết rồi, xem kỹ lắm rồi, hay là bác sang bên Bộ mà hỏi12.

Tại phòng tiếp khách Bộ Nội vụ ở 16 Trần Bình Trọng, một sĩ quan

mặc áo dạ13 không ñeo quân hàm tiếp mẹ tôi. Anh ta làm bộ ngạc nhiên:

- Chết chết, sao bác lại nghĩ thế! Bắt người phải có lệnh bắt chứ, kể

cả trong trường hợp bắt khẩn cấp bộ phận trực ở Bộ cũng phải ñược biết.

Không phải ñâu, bác ạ, làm gì có chuyện bắt cóc thời bây giờ. Bác ñợi cho

một chút, tôi kiểm tra ngay lập tức xem có chuyện gì xảy ra với anh Hiên

mà các quận ñược biết không.

chí Học Tập; ðinh Chân - biên tập viên báo Quân ðội Nhân Dân; Nguyễn Văn Thẩm - bí thư của thứ trưởng Bộ Văn hóa Lê Liêm... 11 Ông lớn, quan chức lớn. 12 Giám thị trại Hỏa Lò không tìm thấy tên tôi là phải. Sau chừng hai tháng ở Hỏa Lò tôi mới biết tên tôi ñã bị thay ñổi. Cán bộ quản giáo chỉ biết tôi dưới một tên khác. 13 Áo dạ, theo qui ñịnh trong Quân ñội Nhân dân Việt Nam, ñược dành riêng cho cấp tá trở lên.

16

Trước mặt mẹ tôi anh ta gọi ñiện hỏi các khu công an Hà Nội.

Không ở ñâu có tin về tôi. Tiễn mẹ tôi, viên sĩ quan còn ân cần dặn bà khi

nào tôi về nhà thì xin báo ngay cho Bộ Nội vụ biết.

“Phải công nhận hắn ta ñóng kịch cũng khéo. - mẹ tôi kể lại - Nhưng

khéo thì khéo, không qua ñược mặt mẹ. Miệng hắn leo lẻo, nhưng mặt mày

thì lại nhớn nhác, tay chân quýnh quáng. Bụng bảo dạ: nếu bọn này có tập

quán giống bên công giáo chắc hắn sẽ kêu tên Marx mà thề quá”.

Như bao lần gia ñình tôi gặp bão táp mẹ tôi chứng tỏ bà là cây cột

cái vững chắc gánh toàn bộ sức nặng của ngôi nhà trên vai, quyết không cho

nó sụp ñổ. Bà lau nước mắt, chu ñáo lo toan trăm thứ việc có tên và không

tên cho con cái như thể không có chuyện gì xảy ra.

Trong những ngày này, mẹ tôi kể, bà nghĩ ñến thần tượng của bà rất

nhiều.

ðêm ñêm bà ngồi một mình trong căn nhà vắng lặng. Bà ñã tin ông

Hồ Chí Minh. Bà ñã tin ông lắm lắm. Còn hơn tin, bà sùng kính ông, người

anh cả của cách mạng, lãnh tụ của bà. Bức chân dung cỡ 18x24 ông Hồ Chí

Minh tặng bà với dòng chữ “Thân ái tặng thím Huỳnh” trước ngày ông lên

ñường dự hội nghị Fontainebleau năm 1946 ñược bà gìn giữ như của gia

bảo. Suốt cuộc kháng chiến chống Pháp, nhiều lần chạy giặc càn mất hết ñồ

ñạc nhưng tấm ảnh vẫn còn ñó. Nó chỉ bị thu khi công an khám nhà.

Nhiều người khuyên bà hãy cầu cứu ông Hồ. Dù muốn dù không Lê

Duẩn14 và Lê ðức Thọ15 vẫn còn phải nể ông, họ nói. Mọi người tin chắc

ông không biết việc xảy ra. Nếu ông biết, ông không bao giờ ñể xảy ra

chuyện nồi da nấu thịt thế này. Vài năm nay, do sức khỏe kém, ông Hồ

không còn trực tiếp ñiều khiển công việc ñất nước.

14 Lê Duẩn (1908 - 1986) người Quảng Trị, ñảng viên ñảng cộng sản từ những năm 1930, bị tù hai lần (1931-1936, 1940-1945), từng làm Bí thư Trung ương cục miền Nam trong kháng chiến chống Pháp, từ năm 1956 làm bí thư Trung ương ðảng, bí thư thứ nhất (1960-1976), rồi tổng bí thư ðảng (1976-1986). 15 Lê ðức Thọ (1911-1990) tham gia cách mạng vào ñầu thập niên 1930, tù Sơn La (1939-1944). Tháng 8.1955 Lê ðức Thọ ñược một hội nghị Trung ương bầu bổ sung vào Bộ Chính trị. Trong thời gian ñược nói tới trong cuốn này là Ủy viên Bộ Chính trị, ủy viên thường trực Ban bí thư, trưởng Ban tổ chức Trung ương ðảng. ðược Trung ương ðảng cử vào Nam năm 1946 với tư cách ủy viên Ban thường vụ Trung ương ðảng, cấp bậc ðảng này nhiều phần là do Trường Chinh chỉ ñịnh.

17

Mẹ tôi không tin. Bà cho rằng ñể khởi lên vụ án lớn như thế này, Lê

Duẩn và Lê ðức Thọ không thể không hỏi ý kiến ông Hồ, ông Hồ không thể

không biết. Vụ bắt bớ chỉ ñược tiến hành một khi có sự ñồng ý của chủ tịch

nước.

Bà nhận xét: không phải vô cớ mà trong khi khám nhà, công an quan

tâm ñặc biệt những tấm ảnh cha tôi chụp chung với ông Hồ, những tư liệu

liên quan tới ông Hồ… Tất cả ñều bị mang ñi. Cha tôi bắt ñầu giữ những tư

liệu về cách mạng, ñặc biệt về ông Hồ Chí Minh, kể từ khi ông nhận sự

phân công của Trung ương ðảng làm bí thư cho chủ tịch nước. Vào những

năm ñầu cách mạng chưa có cơ quan chuyên trách lo bảo quản những tư liệu

lịch sử, cha tôi cho rằng ông có trách nhiệm lưu trữ những gì trong tầm tay

của ông, không ñể chúng bị mất. Cha tôi giữ ñược khá nhiều ảnh - từ những

bức chụp ông Hồ tại chiến khu Tân Trào với ñội liên quân Việt Mỹ, những

ngày ông Hồ vừa từ chiến khu về Hà Nội, Lễ Tuyên bố ðộc Lập tại vườn

hoa Ba ðình, chuyến chủ tịch nước sang Pháp năm 1946, nhiều nhất là ảnh

trong An toàn khu của chính phủ kháng chiến.

Những ảnh khác cha tôi chụp chung với các nhân vật lãnh ñạo như

Trường Chinh, Phạm Văn ðồng, Võ Nguyên Giáp, Nguyễn Duy Trinh…

cũng bị thu hết. Mấy bức ảnh chân dung họa sĩ Pablo Picasso, nhà văn Ilya

Ehrenburg16 với lời ñề tặng cha tôi tại Paris năm 1946, chẳng liên quan gì

tới vụ án, bọn chúng cũng thu tuốt. Tuy nhiên, ñây là chuyện dễ hiểu - vào

thời kỳ này nhân viên công an thường ñược chọn lựa trong nông dân ít học.

Họ chẳng biết Picasso hoặc Ehrenburg là ai. Dưới mắt họ, ảnh những thằng

Tây mũi lõ tìm ñược trong nhà một kẻ thù của cách mạng, tất yếu gợi nên sự

nghi ngờ - hẳn ñây phải là ảnh của bọn phản ñộng quốc tế.

Chính do những suy nghĩ như vậy mà mẹ tôi không nghe theo lời

khuyên của bè bạn. Bà không xin gặp, không thèm viết một dòng nào cho

ông Hồ Chí Minh.

16 Pablo Picasso (1881-1973), danh họa của thế kỷ XX, gốc Tây Ban Nha, Ilya Erenburg (1891- 1967), nhà văn, nhà báo Liên Xô.

18

Bà cũng không nghĩ tới chuyện cầu cứu Trường Chinh17. Từ khi mất

chức tổng bí thư vì những sai lầm trong cải cách ruộng ñất, Trường Chinh

lầm lũi ở ẩn trong sự ñường bệ còn lại, tránh can thiệp vào công việc của Lê

Duẩn và Lê ðức Thọ. Vả lại, cho dù trong khi còn ñương chức, Trường

Chinh sau khi cách mạng thành công không hề giống Trường Chinh trước

tổng khởi nghĩa. Nếu như trong thời kỳ bí mật, Trường Chinh chu ñáo với

anh em bao nhiêu thì bây giờ ông ta lạnh nhạt với ñồng chí bấy nhiêu. Hệt

như ñã xảy ra một cuộc ñánh tráo vậy.

Tôi kể chuyện này làm thí dụ. Ông Trần ðình Long, người bạn và

ñồng chí gần gũi của Trường Chinh bị Quốc dân ñảng thủ tiêu năm 1946, ñể

lại vợ và ba ñứa con. Hòa bình lập lại, bà Long từ vùng tản cư Phát Diệm

trở về Hà Nội. Năm lần bẩy lượt bà tìm ñến Trường Chinh, nhưng vật nài

ñến mấy cũng không ñược Trường Chinh tiếp18. Người kể cho tôi nghe câu

chuyện ñáng xấu hổ này là ông tài xế ðoàn Xuân Sơ, từng là cơ sở cách

mạng. Khi ông Sơ chất vấn ông Bùi Lâm19 chuyện xử sự của Trường Chinh

thì Bùi Lâm giải thích: “Con mẹ Long làm như có mình chồng nó hy sinh

cho cách mạng. Hy sinh cho cách mạng có hàng ñống, nó làm mình làm

mẩy, nằng nặc ñòi cách mạng phải lo cho các con thằng Long, rõ ngu! Anh

Thận20 không tiếp nó là phải”. Nóng mắt, ông tài xế ðoàn Xuân Sơ tống ông

quan tòa Bùi Lâm ra khỏi cửa: “Vợ ñồng chí gặp khó khăn thì tìm ñến ñồng

chí chứ còn tìm ai? Biết chúng mày là giống ăn cháo ñá bát, chắc vợ thằng

Long ñã chẳng thèm gặp. Cút ngay khỏi nhà tao! ðồ ñểu! Cả lũ chúng mày

ñểu! Cút!” Người vợ và ba ñứa con của người cộng sản Trần ðình Long bị

các ñồng chí chối bỏ lếch thếch dắt nhau xuống Hải Phòng nhập vào dòng

17 Trường Chinh (1907 - 1988) nguyên quán xã Hành Thiện, phủ Xuân Trường, Nam ðịnh, hoạt ñộng cách mạng từ năm 1927, ñảng viên ðảng cộng sản ðông Dương từ 1930, quyền tổng bí thư ðảng một thời gian trước Cách mạng Tháng Tám, ủy viên Bộ Chính trị và Tổng bí thư ðảng Lao ñộng Việt Nam từ năm 1951-1956. 18 Trần ðình Long (1905-1946), ñảng viên ðảng cộng sản ðông Dương từ 1930, ñược ñào tạo tại trường ðại học ðông phương Moskva. Cách mạng Tháng Tám thành công, ông Long ñược ðảng dự kiến giữ chức bộ trưởng Bộ Ngoại giao, nhưng chức này rồi ñược nhường lại cho ông Nguyễn Tường Tam ñể thể hiện sự ñoàn kết rộng rãi trong thành phần chính phủ cách mạng lâm thời. Ông bị người của Quốc dân ñảng ñột nhập vào nhà riêng của ông bà ở phố Chợ ðồng Xuân bắt mang ñi thủ tiêu, không rõ xác chôn ở ñâu. 19 Một nhà cách mạng lâu năm, xuất thân công nhân, ñảng viên ðảng cộng sản Pháp, sau năm 1954 làm phó viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao. 20 Bí danh của Trường Chinh.

19

người di cư vào Nam. Hai con trai ông Long sau năm 1975 vượt tiếp sang

Úc. Chỉ còn lại một người con gái là chị Phong lấy chồng ở lại Sài Gòn.

Nhân tiện cũng xin nói rằng ông Bùi Lâm này, hồi hoạt ñộng bí mật ñã ở

nhà tôi, là ñồng chí rất thân thiết của ông Long và cha tôi. Với gia ñình tôi,

ông là người trong nhà, nhưng khi cha tôi bị bắt, ông cũng không hề lai

vãng một lần.

ðó là tình ñồng chí trong những người cộng sản khi ñã giành ñược

chính quyền, ñã phân chia ngôi thứ.

Những người vẫn còn ñến với gia ñình tôi trong những ngày sóng

gió ñều vì tình bạn, chứ không phải vì tình ñồng chí, cho dù họ có là cộng

sản.

Bà cũng không nghĩ tới Phạm Văn ðồng21. Ông quen cha mẹ tôi từ

những năm 40 khi còn thanh niên, ñang tán tỉnh người vợ tương lai ở hàng

kem Zephyr bên Hồ Hoàn Kiếm. Mẹ tôi biết, có tới gặp ông cũng vô ích.

Phạm Văn ðồng, theo bà nhận xét, là người không xấu, nhưng ba phải,

vụng về và vô tích sự. Ông lúng túng trước bất cứ một việc cụ thể nào, dù

chỉ ñể ñóng một cái ñinh giúp hàng xóm, như các bạn ông thường giễu cợt.

Dư luận ca ngợi ông liêm khiết, ông ñứng ñắn, nhưng những ai quen biết

ông ñều hiểu ông không làm nổi trò gì trong những việc lẽ ra ông phải làm.

Những người từng là bạn ông khi gặp rắc rối với chính quyền buộc lòng

phải cầu cứu ông còn thất vọng hơn. Họ tìm ñến ông vì chẳng gì ông cũng là

một trong những nhà lãnh ñạo quốc gia, ông mà nói cho một câu thì cũng

ñỡ. Của ñáng tội, ông cũng không ñến nỗi quá tệ, ông không nhẫn tâm xua

ñuổi họ, thậm chí ông trong khi tiếp họ ông còn biết an ủi họ vài câu, ông

hứa hẹn với họ ñiều này ñiều khác, nhưng rồi ông chẳng làm gì hết. Có khi

những gì người ta nhờ, ông cũng nhớ, cũng áy náy, có vẻ ông cũng muốn

giúp họ lắm, nhưng ñể tránh tiếng ông lại ñi nhờ người khác, rồi ra cái sự

nhờ lại ấy có ñược việc hay không ông không biết ñến nữa. Ông ñã nói hộ

rồi mà, có phải ông không nói ñâu, khốn nỗi việc khó giải quyết, các ñồng

21 Phạm Văn ðồng (sinh 1906 tại Quảng Ngãi) hoạt ñộng cách mạng từ cuối thập niên 20. Năm 1929 bị thực dân Pháp bắt giam 7 năm. ðược bầu vào Bộ chính trị ðảng lao ñộng Việt Nam từ 1951, làm bộ trưởng Bộ ngoại giao rồi thủ tướng chính phủ từ năm 1954 tới năm 1987 (kiêm nhiệm bộ trưởng Bộ Ngoại giao từ 1954 - 1961).

20

chí có trách nhiệm ñã từ chối không chịu giúp có nghĩa là không giúp ñược.

Ông không muốn mất lòng một ai, nhất là mất lòng cấp trên.

Quả nhiên ñúng. Một ñồng chí cũ thương mẹ tôi ñến nói với Phạm

Văn ðồng chuyện cha tôi bị bắt. Ông nghe rồi thở dài nói: “Việc tập thể

quyết ñịnh, tôi làm gì ñược!”

Mẹ tôi chỉ còn biết tìm người bạn thân thiết nhất của cha tôi trong

thời kỳ hoạt ñộng bí mật là ông Nguyễn Lương Bằng22. Những ngày ấy ông

ñi vắng, lần nào người ta cũng nói thế. Rất có thể ông vẫn ở nhà, nhưng ông

tránh mặt.

Từ Nam ðịnh trở về, nhìn cảnh nhà tan hoang, tôi hỏi mẹ chuyện

xảy ra thì bà cười cay ñắng, mắt ướt nhòe:

- Chúng nó ñến, con có tưởng tượng ñược không, còn tệ hơn cả mật

thám Pháp nữa kia. Tay bố to, còng không vừa, chúng nó cố ních khóa vào

ñến bật máu ra mà chúng nó vẫn cố khóa bằng ñược. ðến khi biết không

khóa nổi, chúng nó lấy thừng trói giật cánh khuỷu rồi ñiệu bố ra xe bịt bùng

chở ñi. Lúc chúng nó khám nhà, mẹ quẳng cái khung kính có giấy chứng

nhận Huân chương Kháng chiến hạng nhất của bố vào mặt chúng nó: “Các

người khám kỹ cái này ñi, xem ở mặt trái nó có gì? Chúng nó xử sự, hừm,

ñúng như cụ Nguyễn Du tả: “Người nách thước, kẻ tay ñao. ðầu trâu mặt

ngựa ào ào như sôi... ”

Trong lòng bà, ông Hồ Chí Minh chết vào ñêm cha tôi bị bắt.

- Lòng người khôn lường, con ạ! Mới biết không thiếu gì kẻ quên

ñạo làm người khi ngồi vào ghế vương giả.

Bàng hoàng trước sự việc bất ngờ, bà không sao tin ñược rằng nó

xảy ra, không sao tin ñược rằng chính quyền ñược xây dựng nên bởi cuộc

cách mạng mà vợ chồng bà hiến dâng cả ñời mình lại có thể nhẫn tâm với

vợ chồng bà ñến thế.

Khi tôi mất tích, có nhiều người cho rằng tôi trốn. Riêng mẹ tôi

không tin. Là mẹ, bà hiểu con bà. Hơn bất cứ ai, bà tin tôi vô tội. Không

22 Nguyễn Lương Bằng (1904 - 1979), hoạt ñộng cách mạng trước 1930, ñảng viên ðảng cộng sản ðông Dương từ 1930, từ 1945 là ủy viên Trung ương ðảng, ñại sứ Việt Nam tại Liên Xô 1952 - 1957. Năm 1969 làm phó chủ tịch nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa cũng như Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam.

21

những tin tôi vô tội, bà tin tôi ñủ dũng khí ñể ñương ñầu với bọn tiếm quyền

cách mạng. Chạy trốn, theo quan niệm của mẹ tôi, không phải là hành ñộng

của người quân tử. Bà muốn thấy chồng con mình ñàng hoàng bảo vệ chính

nghĩa trước công luận.

Bà buồn rượi khi nghe những ñồng chí cũ ñến thăm bà, phân tích

tình hình ñất nước, rồi kết luận rằng sẽ chẳng bao giờ có một phiên tòa mà

bà muốn có ñâu.

Khoảng một tuần trước khi tôi bị bắt, anh Nguyễn Trọng Luật, vụ

trưởng Vụ bảo tồn và bảo tàng Bộ Văn hóa, nhắn tôi tìm cách cắt ñuôi23 ñến

gặp anh tại nhà riêng ở ngõ Chân Cầm. Trong số các vụ trưởng của Bộ, tôi

quí anh Luật hơn cả.

Bề ngoài giản dị, thậm chí hơi thô kệch, thoạt trông ai cũng nghĩ anh

là một nông dân nòng cốt ñược ðảng bồi dưỡng lên làm lãnh ñạo. Nhưng

chỉ nói chuyện với anh một lần là người ta biết bên trong vẻ chân quê làm

cho họ lầm, anh Luật là người l ịch lãm, hiểu nhiều biết rộng.

Tôi quyết ñịnh ñến gặp anh. Tôi muốn nghe ở anh một lời khuyên.

Anh dặn tôi coi chừng bị mật thám theo. “Cắt ñuôi” là một việc chẳng khó

gì ñối với người trong một gia ñình có nhiều năm hoạt ñộng bí mật. Thời

Pháp thuộc, cha mẹ tôi ñã dạy tôi ñủ mọi cách ñánh lạc hướng mật thám.

Ông bà thường sai tôi mang mật thư ñến nơi này nơi khác trong thành phố.

Tôi là trẻ con, mật thám không ñể ý.

Anh Luật có hồi cùng hoạt ñộng với cha tôi tại vùng ven sông Hồng.

ðối với cha tôi anh kính trọng, coi như người anh tinh thần. Vì tình cảm với

cha tôi mà anh quý tôi.

Gặp tôi, anh vồ lấy, hối hả:

- Tình hình gay lắm, chú phải trốn ngay lập tức, ñừng ñể bị bắt! Tôi

nghĩ mình sẽ làm thế này...

Theo kế hoạch của anh Luật, tôi sẽ chọn ngày giờ thuận lợi rồi báo

cho anh biết. Tốt nhất, tôi báo qua bác sĩ Phan Thanh Hoài, em nuôi anh,

cũng là bạn thân của tôi. Tôi sẽ tới Chùa Thầy, nơi sơ tán của Vụ bảo tồn và

bảo tàng Bộ Văn hóa. Từ ñây anh Luật sẽ dùng xe cơ quan ñưa tôi về Hưng

23 ðánh lạc hướng những tên theo dõi.

22

Yên, nơi trước Cách mạng Tháng Tám có thời kỳ anh làm bí thư tỉnh ủy.

Con trai một cơ sở cách mạng nay là trưởng công an một huyện là em kết

nghĩa của anh ñã nhận bảo vệ tôi. Anh này sẽ lo việc thay tên ñổi họ cho tôi

rồi ñưa tôi tới một vùng hẻo lánh. Tôi sẽ nương náu ở ñó chờ cho tình hình

sáng sủa sẽ trở về.

Tôi im lặng.

- Chú nghe anh ñi, anh nghĩ kỹ lắm rồi, phải trốn thôi. - anh ra sức

thuyết phục tôi - Thử nghĩ mà xem, nếu trong Cải cách ruộng ñất tất tật

những người bị xử trí24 oan ñều trốn thoát cả thì sai lầm của ðảng ñâu ñến

nỗi trầm trọng ñến thế, tổn thất về nhân mạng ñâu có cao ñến thế. ðảng làm

sao hiểu ñược ta bằng chính ta? Biết mình vô tội, bị ðảng ngờ oan mà vẫn

xuôi tay mặc cho ðảng bắt, mặc cho ðảng giết, không phải là tuân thủ kỷ

luật cách mạng ñâu, không phải là trung thành với ðảng ñâu, mà là làm hại

ðảng ñấy, chú hiểu không? Tôi hiểu lần này ðảng lại ñang sa vào sai lầm

nên tôi mới khuyên chú trốn.

Thấy tôi vẫn không hưởng ứng, anh bần thần một lát rồi tiếp:

- Tùy chú thôi, nghe anh thì nghe, không nghe thì thôi, nhưng chú

phải nhớ: tuy hiện nay ðảng bị thằng Duẩn, thằng Thọ lũng ñoạn, nhưng

trước sau ðảng vẫn là ðảng của ta, chẳng chóng thì chầy ðảng sẽ thanh lọc

bọn chúng.

Tôi muốn cười mà không dám cười. Ngẫm ra cách lập luận của anh

có cái lý của nó, cái lý chỉ tồn tại ñược trong lòng người ñảng viên trung

thành, lúc nào cũng lo lắng cho sức chiến ñấu và uy tín của ðảng.

Bằng nhiều dẫn chứng rút ra từ những huyền thoại về vị lãnh tụ anh

minh, anh Luật khẳng ñịnh chuyện này ông Hồ không biết, hoặc giả ông bị

désorienté25 bởi Lê ðức Thọ mà ñã ñồng ý cho Thọ bắt các ñồng chí trung

kiên, chứ ông quyết không phải là người xấu.

- Lê Duẩn là thằng nhiều tham vọng, ñiều này những ai từng gần hắn

ñều biết, nhưng anh nghĩ: tự hắn, hắn không muốn gây gổ trong lúc này. Gạt

ra bên ngoài các thứ chủ nghĩa, xét cho cùng chỉ là cái cớ, thì vụ này Thọ

khởi xướng là chắc, không phải Duẩn. Nhưng Thọ muốn thì Duẩn cũng 24 Xử trí là một từ có nghĩa rất rộng, từ bị bắt cho tới xử tử, bắn, giết, thủ tiêu. 25 Lừa, làm cho hiểu sai (tiếng Pháp).

23

không ngăn, mọi việc Thọ làm từ trước tới nay ñều vì lợi ích của cả hai.

Thằng này làm việc ñó ñể làm gì, nhằm mục ñích gì? Anh ngờ bên trong vụ

này có ñiều uẩn khúc, liên quan tới thời kỳ Thọ ở Sơn La26...

Tối hôm ñó tôi chỉ ngồi nghe anh nói, không tranh luận. ðầu tôi

trống rỗng. Tôi mệt mỏi. Trong anh vẫn có một niềm tin mỏng manh ở

ðảng. Trong tôi, niềm tin ấy không còn.

Nghe tôi kể lại cuộc gặp gỡ với anh Nguyễn Trọng Luật, mẹ tôi hỏi:

- Ý con thế nào?

- Con cho rằng ñi trốn là cho người ta cái cớ ñể nói mình có tội,

mình sợ nên phải trốn tránh...

- Còn con? - mẹ tôi hỏi vợ tôi.

- Con cũng nghĩ không nên trốn. - vợ tôi nói - Mình làm gì mà phải

trốn?

- ðúng vậy. Cây ngay không sợ chết ñứng.

Tôi mỉm cười. Mẹ tôi quen miệng nói thế, chứ ai chả biết chính cây

ngay mới chết ñứng, chỉ có dây leo là không bao giờ chết ñứng ñược mà

thôi.

Hồi ấy tôi còn ngu ngốc lắm. Thế hệ cha tôi, rồi thế hệ tôi mang

trong mình khái niệm ðảng của những ngày cách mạng còn trứng nước:

ðảng là tổ chức của những chiến hữu cùng chung một mục ñích thiêng

liêng, cao cả. Không hiếm những thí dụ về tình ñồng chí ñùm bọc thương

yêu nhau, thậm chí hy sinh tính mạng ñể bảo vệ nhau trong những ngày xa

xưa ấy. Một khái niệm, tiếc thay, ñã lỗi thời.

Sống trong một gia ñình mà cha mẹ ñều hoạt ñộng cách mạng, tôi

nhập vào dòng chảy của công cuộc chiến ñấu giải phóng dân tộc, cũng là

dòng chảy của thời ñại tôi, một cách tự nhiên, như muốn sống thì phải thở

khí trời. Cũng tự nhiên như vậy, tôi ñi theo những người dẫn ñầu cuộc cách

mạng như con vật trong ñàn ñi theo con ñầu ñàn của nó.

Tôi không có ñầu óc tỉnh táo ñối với những lãnh tụ cách mạng, do

còn non nớt, mà cũng có thể do lười biếng. Tôi chỉ bắt ñầu ngờ vực ñức hiền

26 Trong cách suy luận của mình anh Nguyễn Trọng Luật có lý: trong vụ trấn áp “nhóm xét lại chống ðảng”, trong số những người tù cách mạng cũ ở các nhà lao của Pháp chỉ có những người tù ở Sơn La cùng với Lê ðức Thọ là bị bắt mà thôi.

24

minh ñược quảng cáo bằng mọi cách của họ vào thời gian cuộc Giảm tô

giảm tức ñược phát ñộng ở khu 4 kháng chiến, năm 1953.

Mùa hè năm ấy ñêm ñêm chúng tôi nằm thao thức nghe trong mịt

mùng những thôn xóm tối tăm tiếng loa âm u hờ gọi nông dân vùng lên

ñánh ñổ “kẻ thù giai cấp”. Từ sáng sớm tinh mơ, hàng ñoàn người rầm rập

trên các nẻo ñường làng còn tối ñất, khản tiếng hô vang những khẩu hiệu có

mùi máu. Dân chúng ùn ùn ñổ về những sân ñình, những bãi rộng, nơi sẽ

diễn ra những cuộc ñấu tố “bọn ñịa chủ cường hào gian ác”.

ðiều làm tôi sửng sốt là những cán bộ kháng chiến trong chính

quyền xã bị thẳng cánh gạt ra ngoài lề cuộc ñấu tranh. Mà tôi biết rõ họ lắm.

Mới hôm trước còn là những người lãnh ñạo ñầy uy tín ở ñịa phương, bất

thình lình họ không còn ñược tin cậy nữa, thậm chí bị nghi ngờ, bị tước bỏ

mọi quyền hành. Tại sao lại như thế? Tôi hỏi một cán bộ trong ñội giảm tô

giảm tức và ñược anh ta giải thích: ðảng bảo phải tích cực ñề cao cảnh giác

trước các loại kẻ thù giai cấp. Chúng biết chúng yếu, chúng không thể ra

mặt chống phá cách mạng, nên ñã tìm ñủ mọi cách chui vào trong các tổ

chức của ta, nắm giữ các vị trí lãnh ñạo. Hiện nay không thể biết trong các

cơ quan ðảng và chính quyền ai là ñịch, ai là ta, nếu không kiên quyết gạt

những người cũ ra thì nông dân ñược ðảng phát ñộng vẫn bị kẻ thù giấu mặt

khống chế, họ sẽ không dám vùng lên giành lấy ñịa vị lãnh ñạo. ðảng dạy:

ta chỉ có thể tin những nông dân bần cùng, bị ñịa chủ bóc lột ñến xương tủy,

chỉ có họ mới là chỗ dựa vững chắc và lâu dài của ðảng.

Cứ như thể sự nghèo khổ, tự bản thân nó, là một phẩm chất cách

mạng.

ðấu tố diễn ra liên miên, ngày một khốc liệt. Người dân cày dung dị

hôm trước, ñược ðảng phóng tay phát ñộng, vụt trở thành hung tợn, mặt

bừng bừng khoái trá trong niềm vui hành hạ ñồng loại. Tôi kinh hoàng nhìn

cảnh tượng không hiểu nổi: nườm nượp lướt qua mắt tôi từng bày ñàn người

bị kích thích bởi mùi máu, hăm hở ñi dưới lá cờ ñỏ sao vàng không phải ñể

chiến ñấu với quân xâm lược mà với chính ñồng bào mình.

Tại xã Ngô Xá, làng Ngò, Thanh Hóa, nơi có dinh cơ gia ñình cụ cử

Nguyễn Thượng Hiền, người ta trói chặt hai tay rồi dong mẹ một người bạn

25

tôi ñi khắp làng chỉ vì bà trót dại nói ñiều gì ñó mất lập trường hoặc không

vừa lòng cán bộ giảm tô giảm tức. Tôi biết rõ bà là ai. Khi chiến tranh vừa

bùng nổ bà là hội trưởng hay hội phó Hội Liên hiệp Phụ nữ Thái Bình. Mất

ñất, bà mang con cái chạy vào Thanh Hóa theo chính phủ kháng chiến, làm

nghề hàng xáo, buôn thúng bán mẹt. Chúng tôi nghe tiếng kêu khóc chạy tới

thì thấy mấy anh du kích quen ñang xềnh xệch kéo bà ñi. Hai tay bị trói giơ

lên trời, bà xiêu vẹo bước sau họ, kêu gào thảm thiết: “Ới cụ Hồ ơi, Cụ

trông xuống mà xem người ta ñối xử với con dân Cụ thế này ñây!”

Ở một xã khác, một người ñàn bà bị trói vào hai cây nứa bắt chéo,

bên dưới là một ñống lửa. Con mẹ ni là phú nông phản ñộng, ngoan cố lắm,

những người bâu quanh nhao nhao nói thế. Người ñàn bà quằn quại mãi, tới

khi ngất ñi rồi mới ñược người ta hạ xuống.

Cha một người bạn khác của tôi, ông chỉ là một cán bộ quèn trong

ngành giáo dục, nhưng hoạt ñộng cách mạng từ trước năm 1945. Khi cuộc

Giảm tô giảm tức bắt ñầu, ông bị bắt vì tội là ñảng viên Quốc dân ñảng. Ông

thắt cổ tự tử, ñể lại bức thư tuyệt mệnh: “Oan cho tôi lắm, Cụ Hồ ơi. Tôi

trung thành với Cụ, với ðảng. Tôi không phản bội. Hồ Chí Minh muôn

năm!”

Trong một ngôi ñình tôi thấy người ta lấy gai bưởi cắm vào ñầu

ngón tay một cô gái. Có trời biết cô ta bị tội gì, có thể cô ta chỉ có một tội

duy nhất là con ñịa chủ, cứ mỗi câu hỏi những kẻ tra tấn lại nhấn những cái

gai sâu thêm một chút làm cho cô gái rú lên vì ñau, quằn quại trong dây trói.

Một cụ già tóc bạc phơ bị tròng dây vào cổ, bị lôi xềnh xệch trên

ñường như một con chó. Lũ trẻ làng rùng rùng chạy theo sau. Chúng vỗ tay,

chúng reo hò, chúng cười ngặt nghẽo. Tôi nhìn chúng, rùng mình - những

ñứa trẻ này chắc chắn sẽ lớn lên với trái tim không phải của giống người.

Rồi ñây, với tâm hồn chai sạn, làm sao chúng có thể sống chung với những

anh em khác màu da và tiếng nói trong một thế giới ñại ñồng mà chủ nghĩa

cộng sản hứa hẹn?

Tôi cảm thấy trong mình cục cựa một cảm giác bất bình, ñiềm báo

trước sự thức tỉnh.

26

Niềm tin ở ðảng ăn sâu trong lòng mỗi người ñến nỗi vừa buông

miệng khuyên tôi trốn, lúc chia tay anh Luật lại vớt vát: “Nói thì nói vậy

thôi, chứ anh không thể nào tin ñược ðảng lại có thể nhẫn tâm bắt một lúc

cả hai cha con một gia ñình cách mạng như gia ñình chú. Mình không nên

nghĩ quá ra như thế!”.

Mẹ tôi không muốn tôi trốn, nhưng tôi không trốn thì bà lo. Tôi mà

cũng bị bắt thì trong nhà không còn người ñàn ông nào. Hai em trai tôi ñều

còn nhỏ. Lại ñang có chiến tranh. Bà cảm thấy những gì xảy ra với người

khác nay ñang xảy ra với mình.

Mẹ tôi nhớ ñến bà bạn có chồng bị mất tích trong những ngày Cách

mạng Tháng Tám. Người ñàn bà khốn khổ lang thang ñi ñến hết ñền này

phủ nọ cầu xin Trời Phật cho chồng bà trở về với bà. Bà gần như mất trí.

Khi còn trẻ, ông Nguyễn Thế Vinh, chồng bà, gia nhập Thanh niên

Cách mạng ðồng chí hội27.

Bị lộ, ông chạy sang Pháp, gia nhập ðảng cộng sản Pháp. Từ Pháp

ông sang Nga. Tốt nghiệp trường ðại học phương ðông28, ông hăm hở trở

về Tổ quốc tiếp tục cuộc chiến ñấu. Vừa bước xuống cảng Hải Phòng ông sa

vào tay mật thám. Xa nước quá lâu, ông trở về không quen biết ai, chưa kịp

liên lạc với ai trong các tổ chức cách mạng. Mật thám tra tấn ông, ông chẳng

có gì ñể khai. Tra mãi không ñược gì, chính quyền thuộc ñịa thả ông, thậm

chí ñể cột chân ông lại, còn chiếu cố cho ông ñược tòng sự tại Phủ Thống

sứ. Trong chuyện này tất nhiên không thể thiếu sự chạy chọt của bà vợ con

nhà khá giả. Làm việc trong phủ Thống sứ, ông Vinh vẫn không ngừng tìm

mọi cách liên lạc với những người cộng sản. Nhưng không ai dám giao thiệp

với ông, kể cả cha tôi. Với ông, cha tôi ñóng vai người ñã nhụt chí, nay trở

về với vợ con làm ăn chân chỉ. Người Pháp ñến lúc ñó ñã hoàn toàn không

còn nghi ngờ gì ông, ông là một công chức mẫn cán. 27 Một tổ chức yêu nước có xu hướng cộng sản, thành lập vào tháng 6 năm 1926. Năm 1929, trong một ñại hội của Thanh niên Cách mạng ðồng chí hội tại Hồng Kông, hai hội viên là Ngô Sĩ Quyết và Quốc Anh ñã bỏ về thành lập ðông Dương Cộng sản Liên ñoàn ở Trung Kỳ, sau ñó An nam Cộng sản ðảng cũng ñược thành lập ở Nam Kỳ. Những nhóm cộng sản này có thái ñộ kình ñịch nhau. Trước tình hình này Quốc tế Cộng sản (Comintern) gửi một bức thư kêu gọi những người cộng sản nhanh chóng thống nhất với nhau trong một tổ chức cộng sản trên toàn cõi ðông Dương. 28 Trường do Quốc tế cộng sản (Comintern) mở tại Moskva sau Cách mạng Tháng Mười Nga ñể ñào tạo cán bộ cách mạng vô sản.

27

Nhưng ñó chỉ là bề ngoài. Lòng yêu nước trong lòng ông không bao

giờ tắt. Cách mạng Tháng Tám nổ ra, ông hăng hái xuống ñường tham gia

cướp chính quyền. Thế rồi trong những ngày sôi nổi ấy, như một hòn ñá rơi

xuống nước, ông biệt tích.

Không ai biết ông biến ñi ñâu nếu như một hôm ông Trường Chinh

không nói với mẹ tôi: “Chị Huỳnh ạ, chị liệu cách an ủi chị Vinh kẻo chị ấy

cứ xem bói, xin quẻ mãi, tội nghiệp! Nói riêng ñể chị biết: ta “thịt” anh ấy

rồi!”

Mẹ tôi lạnh toát người: “Sao các anh nhẫn tâm thế, tàn ác thế? - bà

kêu lên - Anh thừa biết anh Vinh tuy không kiên ñịnh cách mạng thật,

nhưng anh ấy có phản bội xưng khai gì ñâu, có gây hại gì cho ñoàn thể29 ñâu

mà các anh nỡ giết anh ấy?”

Trường Chinh lúng túng phân trần rằng ông không hề chủ trương

giết ông Vinh, người ta giết rồi ông mới biết. Lúc ñó ông có muốn can thiệp

thì cũng ñã muộn.

Về cái chết của ông Vinh, mẹ tôi không buộc tội Trường Chinh. Bà

hiểu rằng trong cuộc cách mạng những việc tương tự có thể xảy ra, bởi

những người kém hiểu biết nhưng lại quá hăng hái. Riêng tội ñể cấp dưới

lộng hành, coi thường sinh mạng con người thì bà không bao giờ tha thứ

cho Trường Chinh.

Thủ tiêu ñối thủ và những người tình nghi phản bội là chuyện

thường tình trong Cách mạng Tháng Tám.

Nhà văn Lan Khai30 bị bỏ rọ trôi sông ở khúc Ghềnh Quýt trên sông

Lô chỉ vì ông từng làm thư ký cho một hãng buôn Nhật là một thí dụ ñiển

hình. Cha tôi quen Lan Khai từ những ngày ông ở Tuyên Quang. Kể cho tôi

nghe cái chết của Lan Khai, ông tỏ ra rất ñau lòng.

Bà ngoại tôi thường gặp các ñồng chí của cha mẹ tôi tại nhà tôi khi

bà tôi ñến chơi với các cháu. Không hiểu vì lẽ gì một số người trong bọn họ

không gây ñược cảm tình nơi bà. Bà ngoại nói thẳng cho mẹ tôi biết bà

không thích họ. ðến nỗi mẹ tôi giận bà vì sự không thích ấy. Hóa ra bà

ngoại tôi có lý khi nhận xét người này người kia trong bọn họ không phải là 29 Một cách gọi ðảng cộng sản trong thời kỳ tiền khởi nghĩa, dùng trong nội bộ ðảng. 30 Nhà văn nổi tiếng với những chuyện ñường rừng trước Cách mạng.

28

những người tử tế. Bằng sự mẫn cảm của phụ nữ, bà thấy trước ñược cách

sống không nhân nghĩa, không có trước có sau, không có tình người, như

cách ta thường nói bây giờ, của những người về sau trở thành những nhà

lãnh ñạo cách mạng như Trường Chinh, Hoàng Quốc Việt31.

Trường Chinh ñã không làm một hành ñộng nhỏ nào ñể cứu cha tôi -

người bạn, người ñồng chí gần gũi của ông ta trong thời kỳ bí mật. Ông ta

cũng không ñến thăm mẹ tôi lấy một lần trong những năm cha con tôi ở tù.

Cha tôi ñược thả rồi ông cũng không ñến. Một số người biết tình bạn của hai

ông cho rằng Trường Chinh không ñến vì sợ Lê Duẩn và Lê ðức Thọ,

nhưng tôi cho rằng trong thái ñộ này Trường Chinh trung thực với con

người ông ta - ông ta không bao giờ coi trọng tình bạn với bất cứ ai. Và ñể

bảo ñảm an toàn cho bản thân trong giai ñoạn ñó, Trường Chinh ñã sắm vai

mác-xít chân chính ñể lên án cha tôi và các ñồng chí khác, coi họ như những

phần tử chống ðảng. Trong sự ñồng nhất cá nhân mình với ðảng từ khi trở

thành người lãnh ñạo, Trường Chinh là người trước sau như một.

Hoàng Quốc Việt còn tệ hơn - ông ta trở thành một trong những

nhân vật tích cực trong Ban chuyên án của vụ trấn phản32.Mà chính vì cứu

hai ông, cha tôi ñã bị chính quyền thuộc ñịa bắt sau khi ñưa họ ñi trốn vào

năm 1939.

Người như vậy, theo quan niệm của người Vi ệt Nam bình thường,

không thể ñược coi là tử tế.

Vợ tôi kể sau khi tôi mất tích, ñêm ñêm mẹ tôi ngồi lặng hàng giờ,

mái tóc bạc xổ xuống vai. Bà như hóa ñá. Linh tính người mẹ báo cho bà

biết tôi ñã gặp tai họa. Phân tích mọi dữ kiện bà tin chắc tôi ñã bị bắt một

cách ám muội.

31 Tên thật là Hạ Bá Cang, một nhà cách mạng rất có tiếng trong ðảng trước Cách mạng Tháng Tám, không kém gì Trường Chinh. Sau này tên tuổi Hoàng Quốc Việt ngày một lu mờ. chỉ là chủ tịch Tổng công ñoàn trong một thời gian dài. 32 Nói tắt: trấn áp phản cách mạng.

29

- Trong những ngày ấy mẹ lo nhất con bị thủ tiêu. Chúng nó có thể

làm chuyện ñó lắm.

Bà nghẹn ngào nói, ôm chặt ñứa con trai ñầu lòng.

Cuối cùng, rồi nó cũng ñã vượt qua ñược cái chết ñể trở về với bà,

chín năm sau ñó.

2 Vừa lôi thốc tôi lên xe, tên ngồi bên phải lập tức bẻ quặt tay tôi ra

sau lưng. Bàn tay y cứng như thép. Một nòng súng lục thúc mạnh vào sườn

tôi bên trái. Tôi nhăn mặt vì ñau.

Trong ñợt này, cùng với tôi, còn có những ai bị bắt? ðó là ý nghĩ

ñầu tiên ñến với tôi, không hiểu sao lúc ấy lại dửng dưng với số phận mình

ñến thế.

Người lái xe quặt mạnh vô-lăng. Chiếc xe lạng sang một bên, xoay

nửa vòng rồi lao về phía Tràng Thi.

Tôi vẫn cầm bông hồng Nam Dương, quà tặng của một người bạn

vong niên, trong bàn tay trái còn ñược thả lỏng.

Nghe tin nhiếp ảnh gia Trần Văn Lưu ốm nặng, anh mắc chứng lao

phổi ñã nhiều năm, sáng hôm ấy tôi ñến thăm anh. Như vậy, Trần Văn Lưu

là người cuối cùng và duy nhất gặp tôi hôm ñó. Không thấy tôi trở về vợ tôi

sẽ lên hỏi anh Lưu và gia ñình sẽ ñoán ñược tôi mất tích vào lúc nào. Nhưng

tìm ở nhà anh không thấy, mọi người có thể cho rằng sau khi ở nhà anh Lưu

ra tôi còn ñi chơi nơi nào khác, sẽ nháo nhào ñi tìm khắp nơi ñể rồi cuối

cùng mới hiểu tôi mất tích.

Chao ôi, mẹ tôi, vợ tôi sẽ hốt hoảng lắm ñây. Tại sao bọn khốn nạn

không bắt tôi ở nhà, như thế có ñàng hoàng hơn không? Trong tay chúng nó

có cả bộ máy ñàn áp khổng lồ, chúng giở trò bắt cóc làm gì? ðể thủ tiêu

chăng? Có lẽ không phải. Nếu muốn thủ tiêu tôi thì bắt cóc giữa Hà Nội là

30

quá dở. Việc ñó làm ở một nơi ñèo heo hút gió nào khác tốt hơn nhiều. Mà

tôi thì lại thường công tác xa nhà.

Hay cha tôi làm sao?

- Không cần phải nắm chặt như thế. - tôi cục cựa cánh tay bị bẻ quặt.

Có vẻ câu nói của tôi có tác dụng - những ngón tay của tên anh chị

dao búa ngồi bên phải tôi lỏng ra ñược một chút.

Tôi ñưa bông hồng lên ngắm nghía. Nó nhỏ hơn hẳn hoa hồng ta

thường gặp, chỉ nhỉnh hơn bông nhài một chút, nhưng thật là ñẹp. Cánh của

nó trắng lên một màu trắng tinh khôi, mịn màng, cho ta cảm giác cánh hoa

hơi xốp. Cách phân bố các cánh rất hài hòa với ñường cong mĩ miều của

ñài. Anh Lưu khoe anh cậy cục mãi mới xin ñược cành hồng Nam Dương

này. Anh giâm nó trong một bồn nhỏ, nâng niu chăm bẵm mấy tháng trời.

Cành hồng con lớn lên chậm chạp thành một cây hồng mảnh mai và trổ

bông ñầu tiên. Từ bông hoa bé bỏng trên tay tôi bay lên một mùi thơm dịu

dàng.

Lướt nhanh về phía sau là những ngôi nhà ñóng kín. Phố Tràng Thi

trong buổi sáng hôm ấy vắng tanh vắng ngắt. Hè phố ngập lá vàng không

người quét dọn. Tôi chú mục nhìn những người thưa thớt ñạp xe ngược

chiều, nhưng không gặp một ai quen.

Bị kẹp chặt cứng giữa hai tên công an, trước mặt tôi chỉ có một

khoảng trống hẹp. Tôi buồn rầu ghi vào trí nhớ như thể lần cuối ñược nhìn

thấy những cảnh ñang lướt qua. Mọi cái ñều quen thuộc, quen thuộc tới mức

không còn ñể ý tới chúng. Kia, những con ñường trải sỏi vàng dưới bóng

râm những hàng ñại thụ quanh Thư viện Quốc gia. Còn ñây là ngôi nhà quét

vôi hồng nằm trong khu vườn rộng ñầy cỏ mần trầu một thời tôi ñã ở sau

ngày tiếp quản Hà Nội. Lướt nhanh bên phải là Cửa hàng mô-tô xe ñạp

thường xuyên ñóng cửa im ỉm. Ở ñây tôi mua chiếc xe ñạp ñầu tiên cho vợ.

Tôi nhớ tới kỷ niệm liên quan tới cửa hàng này. Chả là vợ tôi thích chiếc

Mercier bằng ñuy-ra, còn tôi thì ngang bướng nhất ñịnh chọn chiếc Thống

nhất nội hóa. “Ta phải ủng hộ hàng nội hóa, em ạ. Nếu ta mà cũng không

chịu ủng hộ hàng nội thì nền sản xuất nước mình sẽ ra sao?” tôi nói với vợ

bằng giọng gia trưởng. Chiếc Thống nhất ñược chọn bởi lập trường chứ

31

không bởi kiến thức hỏng lên hỏng xuống, năm ngày ba tật. Nhìn tôi dắt xe

ñi sửa vợ tôi tủm tỉm cười, nhưng không trách tôi một lời. Kia nữa, hiệu cắt

tóc quen thuộc của tôi. Qua tấm kính lớn tôi thấy bác phó cạo già hay

chuyện ñang lúi húi tỉa tót mái ñầu muối tiêu của ông khách ñứng tuổi, chắc

cũng loại khách quen như tôi...

Chiếc com-măng-ca rẽ vào ñường Phủ Doãn, quặt sang Lý Thường

Kiệt, chạy thêm một quãng ngắn rồi lại rẽ trái.

ðến ñây thì tôi hiểu mình ñược ñưa ñi ñâu. Trước mặt tôi sừng sững

bức tường ñá Hỏa Lò.

Cái nhà ngục nổi tiếng khắp nước này ñược thực dân Pháp xây dựng

trong những năm cuối thế kỷ thứ XIX 33, ñồng thời với Nhà Dây Thép (nay

là Bưu ðiện Trung Tâm) và nhà thương ðồn Thủy (nay là Bệnh Viện Quân

Y 108) cầm giữ bên trong những bức tường ñá của nó nhiều thế hệ cách

mạng Việt Nam, từ những nhà ái quốc Cần Vương, Văn Thân, ðông Kinh

Nghĩa Thục, cho tới những ñảng viên Việt Nam Quốc dân ñảng thời anh

hùng Nguyễn Thái Học, và tất nhiên, những ñảng viên cộng sản. Trong gia

ñình tôi, Hỏa Lò ñược nhắc tới luôn do sự có mặt thường xuyên trong ñó

của các bạn cha tôi và của chính ông, hết người này ñến người khác.

Mặc dầu nổi tiếng là thế, Hỏa Lò không phải là nhà ngục kiên cố

nhất Việt Nam. Bằng chứng là tại ñây ñã xảy ra nhiều cuộc vượt ngục, lớn

nhất là cuộc vượt ngục ñông ñảo của những người cộng sản vào ñêm trước

của Cách mạng Tháng Tám.

Tên chính thức của Hỏa Lò là Maison Centrale (Nhà lao Trung

ương), nhưng cái tên ñó chỉ tồn tại trong các văn bản hành chính thuộc ñịa.

Với dân chúng nó mãi mãi là Hỏa Lò, cái phố tí hin từ thời “Thứ nhất kinh

kỳ, thứ nhì phố Hiến”, nơi phường gốm sản xuất một mặt hàng duy nhất là

hỏa lò, thứ bếp dùng than tàu (than hoa) mà ngày nay họa hoằn ta mới gặp.

Phần lớn người Hà Nội không biết gốc tích dung tục của Hỏa Lò, nghĩ rằng

nó là tên gọi tượng trưng cho sự khủng khiếp bên trong cái nhà tù nổi tiếng.

33 Từ năm 1880, người Pháp bắt ñầu xây dựng lại Hà Nội theo quy hoạch mới. Hỏa Lò ñược khai trương vào năm 1886. lúc ñầu nó ñược ñặt tên là Prison Centrale, sau ñổi thành Maison Centrale.

32

Tên gọi của nó gợi lên liên tưởng gớm ghiếc về hỏa ngục Thiên chúa giáo

hừng hực lửa vạc dầu và nhung nhúc quỷ sứ.

Hai cánh cửa sắt ñuợc mở ra với một tiếng rít lanh lảnh, kéo dài.

Chiếc com-măng-ca rồ máy chui tọt vào trong cái miệng kim loại há hốc

của nó.

Hai tên cô hồn nhảy xuống, hất hàm:

- Xuống!

Tôi xuống. Trước mặt tôi là một cái sân mênh mông, vắng ngắt.

- ðợi ñây!

ðó là tên ngồi bên trái tôi nói. Mặt nhâng nháo, y nhét súng vào cạp

quần rồi kéo vạt áo sơ-mi phủ lên. Cử chỉ của y làm tôi nhớ tới ñiệu bộ của

những tên côn ñồ nhâng nháo trong những bộ phim ñấm ñá rẻ tiền của

phương Tây. ðồ vật hóa ra có khả năng làm cho con người trở thành giống

nhau. Tôi dám chắc cái tên du côn trong biên chế nhà nước kia chưa hề

ñược xem dù chỉ một phim thuộc loại ñó.

Chiếc com-măng-ca ñược lái ñi. Hai tên cô hồn biến mất, ñể lại sau

chúng mùi thuốc lá rẻ tiền. Tôi không biết chúng ñi lúc nào.

Có lẽ ñây là góc im ắng nhất thành phố. Trong vòm cổng Hỏa Lò,

hai chàng trai trong quân phục công an nhân dân vũ trang mải mê ñánh bóng

bàn, chẳng thèm nhìn tôi lấy một lần. Ngoài tiếng lách tách của bóng nhựa

ñập xuống mặt gỗ trong cả một vùng tĩnh lặng không còn tiếng ñộng nào

khác. Tưởng chừng cái nhà tù lừng danh một thuở nay ñã trở thành Viện bảo

tàng tội ác của chế ñộ thực dân.

Không thấy bị canh chừng, tôi lững thững thả bộ trong cái sân rộng

và sạch bong, với những bồn hoa nho nhỏ ñặt trước những khối nhà dài.

Tôi có cảm thấy sợ hãi không khi bị ñưa tới nhà ngục nổi tiếng này?

Trong phút ñó, không hiểu vì sao, chính tôi cũng ngạc nhiên, lẽ ra

phải run sợ thì tôi không thấy một chút xao xuyến nào. Mới hay lòng mình

chai sạn quá rồi, tâm hồn mình lạnh lẽo quá rồi, lại do mình ñã biết chắc cái

sự khốn kiếp này nhất ñịnh sẽ xảy ra, chẳng cách nào tránh ñược, chỉ có

sớm hay muộn mà thôi, nay nó xảy ra rồi, coi như số phận mình ñã an bài,

khỏi cần lo nghĩ nữa.

33

Từ vài tháng nay, tôi biết mình bị theo dõi chặt. Vừa bước chân khỏi

nhà ñã thấy một lũ công an mật bám theo. Phát hiện chúng chẳng có gì khó.

Chỉ cần rẽ ngoặt nhiều lần trong mạng nhện phố xá là ñã nhận ra những kẻ

bám sát mình không rời.

Tôi thường ñi cùng Thu Hòa, em gái tôi. Thu Hòa ñặc biệt sáng ý,

chỉ cần ñảo mắt nhìn qua em tôi ñã biết xe nào ñang theo xe mình. Nhà tôi ở

góc ñường Hai Bà Trưng - Phan Chu Trinh, trạm quan sát của mật thám ñặt

trên tầng thứ ba trường phổ thông trung học ở góc ñường ñối diện, hơi

chếch về tay trái.. Từ trên gác ấy, những tên “cá chìm” làm nhiệm vụ cảnh

giới liên lạc bằng ñiện thoại với ñám trinh sát chực sẵn trong một ngôi nhà

nằm trên ñường Lý Thường Kiệt. Hoà còn ghi ñược cả số xe bọn chúng. Có

vẻ, bọn mật thám thấy việc theo dõi như thế này chỉ là trò hề, một sự doạ nạt

lấy lệ, chứ