Dr Milo KovaeviFILUM, Kragujevac / Filozofski fakultet, Istono SarajevoSRPSKI JEZIK I NJEGOVE VARIJANTESaetak:U radu se analizira lingvistiki status srpskoga jezika, i pokazuje da on pripada policentrinim jezicima. Osim Srba, upotrebljavaju ga jo i Hrvati, Bonjaci (Muslimani) i Crnogorci, pa on ima i hrvatsku, bonjaku i crnogorsku varijantu, koje se neosnovano nazivaju jezicima.Kljune rei: srpski jezik, srpskohrvatski jezik, hrvatska varijanta srpskoga jezika, bonjaka varijanta srpskoga jezika, crnogorska varijanta srpskoga jezika, lingvistiki jezici, politiki jezici, varijante.*U (socio)lingvistikoj literaturi danas se status srpskoga jezika esto osvjetljava kroz njegov odnos kako sa srpskohrvatskim jezikom, tako i sa hrvatskim, bonjakim/bosanskim" pa i sa crnogorskim" jezikom. Pri tom su ti termini po pravilu hijerarhizovani, i to tako to se srpskohrvatski uzima za hiperordinirani termin, za svojevrsni hiperonim, dok se ostali termini smatraju koordinacijski povezanim subordiniranim terminima, odnosno svojevrsnim kohiponimima.Za takva i slina tumaenja zasluni su prije svega Hrvati, koji su raspad SFRJ a sa njom i srpskohrvatskog jezika, doekali spremljenom teorijom o srpskohrvatskom kao vjetakoj tvorevini, ijim nestankom njegove sastavnice produavaju samostalni ivot kao posebni standardni, odnosno knjievni jezici. Takvo tumaenje zasnovano je, meutim, na pogrenoj velikoj (osnovnoj) premisi: da su u srpskohrvatskom podjednako participirali srpski i hrvatski, tj. da srpskohrvatskiznai srpski i hrvatski. A optepoznato je da u sluaju neistinite osnovne premise zakljuak nikako ne moe biti istinit.Neistinitost osnovne premise ogleda se u tome to srpskohrvatski nikada nije bio spoj" srpskog i hrvatskog. U srpskohrvatskom nikada nije participirao hrvatski jezik, nego je taj naziv predstavljao samo preimenovani Vukov(ski) srpski knjievni jezik. (To pitanje smo osvijetlili u posebnom radu: Kovaevi 2007).Najprije u zanosu jugoslovenstva, a potom na talasu bratstva i jedinstva, srpski knjievni jezik dobio je, uz srpski pristanak, sloeniko ime srpskohrvatski, ne zbog toga to je on (etno)lingvistiki i hrvatski, nego zbog toga to su ga kao svoj knjievni jezik, kako bi to rekao otac ilirskog pokreta Ljudevit Gaj, prigrlili" i Hrvati. Prihvatanje tog sloenikog naziva nametalo je i ukorjenjivalo privid o ravnopravnom srpskom i hrvatskom ueu u datome jeziku. Istovremeno taj je naziv zatamnjivao istinu da je u njemu hrvatski dio bez sadraja, jer je srpskohrvatski jednostavno bio i ostao samo preimenovani srpski knjievni jezik.Ako je a jeste srpskohrvatski preimenovani srpski, onda dananji srpski knjievni jezik predstavlja vraanje njegovom imenu prije preimenovanja u srpskohrvatski, ili iz drukije perspektive posmatrano, predstavlja dezimenovanje srpskohrvatskog, uz zadravanje istog obima i sadraja. Jer je danas za Srbe najprobitanije reenje da prihvate srpskohrvatski knjievni jezik u onom opsegu i obliku kako su ga upotrebljavali pre razlaza sa Hrvatima, normalnopod imenom srpski (knjievni) jezik, kako i u ustavu stoji (Simi 2005:46). To je lingvistiki jedino i opravdano s obzirom na injenicu da kod Srba kako je to konstatovao i P. Ivi zamena naziva 'srpskohrvatski jezik' nazivom 'srpski jezik' nijepovukla nikakve izmene u osobinama toga jezika (Ivi 1999:6). A kako bi ih i povukla kada je u pitanju isti jezik samo jednom oslonjen i hrvatskim priljepkom u imenu.Dananji srpski knjievni jezik, za razliku od srpskohrvatskog, imenom naglaava etnolingvistiku istinu da je to i etniki i lingvistiki izvorno srpski jezik. To, meutim, ne znai da je on i upotrebno iskljuivo srpski jezik, odnosno da se njim samo Srbi slue. Srpski jezik spada u onu ne tako brojnu, ali zato vrlo prepoznatljivu grupusvjetskih jezika kojim se koristi vei broj naroda i/ili drava, kakvi su, na primjer, engleski, njemaki, panski i portugalski, da samo njih pomenemo. Niko u svijetu ne spori etnolingvistiku jednost a upotrebnu viestrukost tih jezika: oni etnolingvistiki pripadaju jednome, a upotrebno veem broju naroda. Sadraj i opseg pojma njemaki ili engleski jezik, uzmimo samo njih za primjer, danas niko ne vezuje samo za teritoriju Njemake ili Engleske. Osim to je njemaki jezik knjievni jezik u Njemakoj, onje takoe, pod istim imenom, knjievni jezik i u Austriji, i dijelu vajcarske i u Luksemburgu i u Lihtentajnu. Njemaki kao knjievni jezik ne upotrebljavaju, dakle, samo Nijemci nego i Austrijanci i dio vajcaraca i Luksemburani, i Lihtentajnci. Svioni ga smatraju svojim knjievnim jeziku, i svi ga zovu njemaki jezik. Engleski jo bjelodanije potvruje njemaki primjer: njim se govori u desetinama zemalja svijeta mimo Engleske, ali se u svima njima on zove engleski jezik. Upotreba njemakog ili engleskog jezika u razliitim zemljama i kod razliitih naroda dovela je do nune varijantizacije tih jezika. Ali bez obzira na varijantnost realizacije, kriterijumi istosti gramatike strukture, iste genetskog ishodita i razumljivosti (tj. mogunosti nesmetanog sporazumijevanja) kao osnovni lingvistiki kriterijumi identiteta jezika, pokazuju da je u pitanju jedan njemaki, odnosno jedan engleski jezik. A ta jednost, bez obzira na pokatkad velike varijantske, posebno leksike, razlike, odraena je i istim,istorijski i etniki zadatim, imenom (njemakog, odnosno engleskog) jezika.Engleski, odnosno njemaki jeste jedan lingvistiki jezik po tome to to ima jednu (istu) gramatiku strukturu, i po tome to se svi koji ga upotrebljavaju lako meusobno na njemu sporazumijevaju. Upotrebno se, meutim, ti jezici ne ostvaruju kao u svemu podudarni u svim dravama, odnosno kod svih naroda koji ih koriste za svoj knjievni (standardni) jezik. Zbog toga se oni u lingvistici i smatraju policentrinim jezicima. Policentrini jezik se definie kao jezik s nekoliko nacionalnih standardnih varijanata, koje se dodue u pojedinim takama meusobno razlikuju, ali ne toliko jako da bi mogle konstituisati posebne jezike, npr. engleski (britanski, ameriki, australijski itd. standardni engleski), nemaki (nemaki, austrijski, vajcarski standardni nemaki), portugalski (portugalski, brazilski standardni portugalski)" (Glik 2000:472).Nauno je sa njemakom i engleskom jezikom gotovo podudaran srpski jezik. Naime, ni on se ne ostvaruje samo u jednoj dravi niti samo kod jednog naroda. Ni na poetku svoje standardizacije srpski jezik nije bio jezik koji je stvoren samo za Srbiju, nego je to bio jezik koji je Vuk Stef. Karadi standardizovao za sve Srbe bez razlike vjerozakona i mjesta stanovanja". Zato on i jeste nazvan srpski, a ne, na primjer, srbijanski jezik. Vremenom svi Vukovi Srbi (a Vuk je, podsjetimo se, Srbima smatrao i Srbe grkoga, i Srbe rimskoga, i Srbe turskoga zakona) nisu ostali Srbi nego su neki prevedeni u drugenarode (Hrvate, Crnogorce i Muslimane, odnosno Bonjake), a ni sve zemlje u kojima su Srbi ivjeli ili ive nisu u postvukovom periodu objedinjene u jednu srpsku dravu. Tako danas Vukov(sk)i srpski jezik kao knjievni jezik ne upotrebljavaju samo Srbi, nego i Hrvati, Crnogorci i Muslimani (koji sebe nacionalno preimenovae u posljednjem desetljeu XX vijeka u Bonjake).Srpski Vukov(sk)i knjievni jezik, prema tome, jeste knjievni jezik i Srba, i Hrvata, i Crnogoraca, i Muslimana (Bonjaka), i upotrebljava se ne samo u Srbiji i Republici Srpskoj, nego i u Crnoj Gori, Hrvatskoj i Federaciji Bosne i Hercegovine. Upotrebljava se, dakle, poput njemakog ili engleskog jezika, i kod vie naroda i u vie drava.Njegova gramatika struktura je, bez obzira na sve te razliite nacionalne i teritorijalne upotrebe, ista, tako da je on na strukturnom planu i dalje jedan jezik. Uz strukturnu istost srpski jezik je i na komunikativnom planu (na planu razumljivosti njegovih govornika) takoe jedan jezik. Ali on je, zbog svoje nacionalne i teritorijalne nekompaktnosti nuno varijantno raslojen jezik. On se ostvaruje u vie varijanata, izmeu kojih su najprepoznatljivije hrvatska i muslimanska, odnosno zagrebaka i sarajevska varijanta srpskoga knjievnog jezika. Savremeni srpski je, dakle, jedan standardno policentrian i varijantski raslojen jezik.Po svemu tome sluaj srpskoga jezika prije je podudaran negoli razliit od pomenutih sluajeva njemakoga i engleskoga jezika. Zato se on, s obzirom na strukturnu istost, a varijantsku raslojenost ostvaruje i kao srpski jezik i kao srpski jezici (Kovaevi 2003). ak i vie negoli njemaki i engleski jezik. Vie, zato to su se njegove varijante, za razliku od varijanata njemakog i engleskog jezika, imenom od njega distancirale. Tako je hrvatska ili zagrebaka varijanta srpskoga jezika politiki preimenovana u hrvatski knjievni jezik, a muslimanska ili sarajevska varijanta u bonjaki/bosanski knjievni jezik. Ovih dana je Ustav Crne Gore konstatovao ak i postojanje crnogorskog jezika. Upravo u toj nepodudarnosti naziva varijanata kao kohiponima i jezika kao hiperonima srpski jezik se i razlikuje od drugih policentrinih jezika. Razlika se, dakle, ne tie lingvistike niti etnike sutine srpskoga jezika, nego prije svega politikog ina njegovog preimenovanja. A taj (politiki) in preimenovanja srpskoga Vukov(sk)og knjievnog jezika u tzv. hrvatski, bonjaki/bosanski ili pak crnogorski jezik nalazi svoje uporite u analognom sluaju iz bliske istorije srpskoga jezika: u sluaju preimenovanja srpskoga u srpskohrvatski knjievni jezik.I strukturni, i genetski i komunikativni kriterijum a to su tri jedina lingvistiki i sociolingvistiki relevantna kriterijuma u odreenju identiteta jednoga jezika jasno i nedvosmisleno pokazuju da se u sluaju ovih imenom razliitih jezika ne moe govoriti o posebnim standardnim ili knjievnim jezicima, nego iskljuivo o varijantama lingvistiki jednog te istog jezika srpskog.U nedostatku lingvistikih kriterijuma, status knjievnog jezika za hrvatski, a potom sljedstveno za bosanski i crnogorski jezik pokuavao se izdejstvovati uz pomo politikih kriterijuma, koji su, budui naunom rigoroznou neuslovljeni, kudikamo brojniji od lingvistikih. Iznjedreno je ak osam politikihkriterijuma za odbranu jezike samosvojnosti tih nazovijezika, a to su:1) kriterijum samoprocjene govornika datoga jezika, odnosno vrednovanja jezika od strane njegovih govornika,2) kriterijum prava svakoga naroda da svoj jezik nazove vlastitim imenom,3) kriterijum imena jezika,4) kriterijum dogovora nelingvistikih, odnosno politikih autoriteta,5) kriterijum ustavnog odreenja jezika,6) kriterijum poistovjeenja identiteta jezika sa identitetom nacije,7) kriterijum kulturnih razlika, i8) kriterijum postojanja nezavisne drave.Poto smo u posebnom radu (Kovaevi 2007a) detaljano analizirali svaki od navedenih kriterijuma i pokazali njihovu irelevantnost za odreenje identiteta jednoga jezika, ovdje se na njima neemo zadravati, iako su veinu tih kriterijuma neki sa naelima lingvistike kao nauke zavaeni lingvisti proglaavali ak i sociolingvistikim (dovodei time u pitanje nauni status same sociolingvistike). Svi ti kriterijumi uglavnom su i smiljani kao opravdanja za preimenovanja srpskoga jezika. A koliko su ti kriterijumi negacija sutine postojanja lingvistike nauke, najbolje pokazuju oni koji su njima branili postojanje crnogorskog jezika, poto su oni ak i javno zahtijevali da se imenovanje crnogorskog jezika ne smije prepustiti ekspertima (Brkovi 2004). Zar onda treba da udi nauno nesuvisla odredba o jeziku u novom crnogorskom ustavu, koja glasi: Slubeni jezik u Crnoj Gori je crnogorski jezik. iriliko i latiniko pismo su ravnopravni. U slubenoj upotrebi su i srpski,bosanski, albanski i hrvatski jezik. Ovdje su, kako se vidi pomijeane abe i babe: crnogorskim ustavotvorcima bilo je bitno da razdvoje crnogorski kao slubeni od srpskog, bosanskog, albanskog i hrvatskog kao jezika u slubenoj upotrebi. Zar slubeni jezik ne znai isto to i jezik u slubenoj upotrebi?! Oito crnogorski ustavotvorci, bjeei od lingvistikih eksperata, ele inaugurisati novu teoriju po kojoj, s jedne strane, slubeni jezik nije onaj koji je u slubenoj upotrebi, a na drugoj strani, jezici u slubenoj upotrebi nisu slubeni (sic!). Zato je i jedna od najeih pobornica crnogorskog jezika, iako je, zalaui se za nadreenost politike lingvistici, davno raskrstila s lingvistikom i njenim kriterijumima, rezignirano zakljuila dae pisci Ustava morati da preciziraju na to su konkretno mislili i koja prava se daju pobrojanim narodima (Gluica 2007:8). Oito je da nezadovoljna lingvistica oekuje od ustavotvoraca da propiu novocrnogorskoj lingvistici razliku izmeu slubenogjezika i jezika u slubenoj upotrebi, kao to su propisali da su crnogorski, bosanski i hrvatski ravnopravni srpskom jeziku, a odvojeni od njega ba kao i albanski, koji je s njima ravnopravan u slubenoj upotrebi.Taj crnogorski jezik", kojipostoji i koji e oito postojati samo u crnogorskom ustavu i nigdje vie, ne samo da nije poseban jezik u odnosu na srpski nego teko da moe dobiti i status njegove varijante, jer se ni po emu ne razlikuje od ijekavskog srpskog knjievnog jezika. A status varijante i obezbjeuju upotrebne specifinosti, najee leksike, jednoga te istoga lingvistikog jezika kod govornika na odreenoj teritoriji, najee podudarnoj s teritorijom odreene drave. Tih specifinosti, zasad, crnogorskim ustavom konstatovani crnogorski jezik nema, to ne znai da ih u budunosti nee imati. Lingvisti montenegristi e se zasigurno potruditi da to prije naprave bar neke normativne specifinosti svog jezika, za koje e tvrditi da su, upravo one dovoljan pokazatelj, postojanja crnogorskog kao posebnog jezika. Ba poput Stjepana Babia koji ustvrdi da je norma ono bitno po emu se razlikuje srpski od hrvatskoga" (Babi 2007). Optepoznato je, meutim, da norma nije kriterijum identiteta jednoga jezika, nego prije svega kriterijum identiteta varijante jednoga jezika. Zbog toga normativne razlike, i to one leksike, ortografske i ortoepske, niti su bile niti mogu biti kriterijum lingvistikog uzdizanja realizacije jednoga jezika na rang posebnog standardnog ili knjievnog jezika, kako to ele prikazati gotovo svi zagovornici hrvatskog, bosanskog i crnogorskog jezika.Srpski jezik danas se, prema kriterijumu norme, ostvaruje u tri varijante: srpskoj, hrvatskoj i bonjakoj varijanti, s izvjesnou i etvrte crnogorske. Naime, svaka od tih varijanata na normativnom planu ima neke specifinosti (o slinostima i razlikama u ortografskim rjeenjima v. detaljno u: Muratagi-Tuna 2005) koje su samo pokazatelj razliite realizacije istoga jezika, a nikako kriterijum negiranjalingvistike istosti srpskoga jezika. Zbog toga ne treba da udi to e se i na hrvatskoj strani pokatkad naii na pobornike primjene lingvistikih kriterijuma u razmatranju meuodnosa datih jezika. Tako npr. I. Pranjkovi kae da su na standardolokojrazini, hrvatski, srpski, bosanski, pa i crnogorski jezik razliiti varijeteti, ali istoga jezika. Dakle, na isto lingvistikoj razini, odnosno na genetskoj razini, na tipolokoj razini, radi se o jednome jeziku, i to treba konano jasno rei. Ako se netko s tim ne slae, neka izloi argumente (Pranjkovi 2006:42). Takva miljenja pokazuju da kod onih kojima je do lingvistike stalo, lingvistiki kriterijumi moraju biti osnova za svakog jezikog prosuivanja. Takvi su, na alost, vrlo rijetki meu kroatistima, bonjakistima i montenegrinistima. Mnogo su brojniji oni koji poput Stjepana Babia negirajui principe nauke kojoj nominalno pripadaju, zahtijevaju da se mora stalno dizati glas na svim razinama prije nego li se dogodi da neko tijelo izglasa zakljuak da su srpski, hrvatski, bonjaki i crnogorski zapravo jedan jezik (Babi 2007a). Takvima, kako se i vidi, nisu ni bitni lingvistiki kriterijumi, nego samo politiki, nije dakle bitno ta kae lingvistika, nego je bitno da to sluajno ne potvrdii politika, da to neko [evropsko] tijelo ne izglasa".Bez obzira na sva izglasavanja raznih politikih tijela u Hrvatskoj, Federaciji Bosne i Hercegovine i Crnoj Gori, lingvistiki kriterijumi su neumitni: ono to se danas naziva hrvatski", bosanski" i crnogorski jezik" jesu samo varijante srpskog kao policentrinog jezika. To najbolje potvruju poreenja biveg srpskohrvatskog sa drugim policentrinim jezicima, budui da je srpskohrvatski samo preimenovani srpski knjievni jezik (Kovaevi 2007). Bivisrpskohrvatski (a zapravo srpski) koji se danas imenuje kao srpski, hrvatski, bosanski/bonjaki i crnogorski jezik vie je nego reprezentativan primjer jednog policentinog standardnog jezika. Sva tri (socio)lingvistiki relevantna kriterijuma identitetajednoga jezika a to su komunikativni (koji podrazumeva meusobnu razumljivost), strukturni (koji podrazumeva sistemskolingvistiku podudarnost) i genetski (koji podrazumeva zajedniku dijalekatsku osnovicu) nedvosmisleno potvruju da je u pitanju jedanjezik (Kovaevi 2003: 22-38). Razlike izmeu njegovih varijanta kako to pokazuje S. Kordi sumirajui istraivanja veeg broja svjetskih sociolingvista do danas nisu vee od razlika izmeu varijanata drugih policentrinih jezika (D. Blum). ak su manje (V. L. Thomas). Poznato je da su manje od razlika izmeu amerike i kanadske varijante engleskog jezika (S. McLennen), da su manje od razlika izmeu njemake i austrijske varijante njemakog jezika (H. D. Pohl), da su na svim sistemskim razinama manje odrazlika izmeu 'holandske' (sjevernonizozemske) i 'flamenske' (junonizozemske) varijante nizozemskog jezika. ak su i strukturne razlike izmeu jezika bijelaca i jezika crnaca u velikim gradovima na sjeveru Amerike a oba jezina oblika su samo podvarijante varijante amerikog engleskog vee od onih izmeu hrvatskog, bosanskog/bonjakog i srpskog (B. Grschel). Uslijed takve neznatnosti razlika, meusobna razumljivost izmeu varijanata srpskohrvatskog jezika ak 'prevazilazi onu izmeu standardnih varijanata engleskog, francuskog, njemakog ili panjolskog' (V. L. Thomas) (Kordi 2006:324).Ako se zna da je srpskohrvatski lingvistiki isto to i srpski, zar to nije najbolji pokazatelj apsurdnosti nastojanjima da se dokae da su, s jedne strane, hrvatski, bonjaki/bosanski i crnogorski posebni standardni jezici, a s druge da imaju ravnopravan status sa srpskim knjievnim (standardnim) jezikom. Svi ti nazovijezici samo su varijante srpskoga jezika. Zato termin srpski jezik danas u (socio)lingvisticimora da ima dva znaenja: on je hiperonim i kohiponim terminima hrvatski, binjaki/bosanski i crnogorski jezik. Kao hiperonim on jedini ima status lingvistikog jezika, dok su svi ostali samo politiki jezici (jezici samo po imenu), dok su lingvistiki iskljuivo varijante srpskoga jezika.Literatura1.Babi 2007: Stjepan Babi, Unitaristi u ofenzivi, Fokus, Zagreb, 27. 4. 2007: internet izdanje.2.Babi 2007a: Stjepan Babi, Bitka za hrvatski jezik, Fokus, Zagreb, 13. 4. 2007: internet izdanje.3. Brkovi 2004: Jevrem Brkovi, Imenovanje crnogorskog jezika ne smije se prepustiti ekspertima, Podgorica, 9. 4. 2007: http://forum.cafemontenegro.com4. Glik 2000: Helmut Glck (ur.), Metzler Lexikon Sprache, Stuttgart: Verlag J. B. Metzler5. Gluica 2007: Rajka Gluica, Crnogorski umjesto srpskog, Vijesti, Podgorica, 26. 10. 2007, 8.6. Ivi 1999: Pavle Ivi, Jeziko planiranje u Srbiji danas, Jezik danas, III/9 (Novi Sad) 5-10.7. Kovaevi 2003: Milo Kovaevi, Srpski jezik i srpski jezici, Beograd: BIGZ, SKZ.8. Kovaevi 2007: Milo Kovaevi, Odnos srpskog i srpskohrvatskog knjievnog jezika, u zb. Jezik, knjievnost umetnost, KnjigaI: Srpski jezik i drutvena kretanja, FILUM, Kragujevac, 2007, 51-62.9. Kovaevi 2007a: Milo Kovaevi, Knjievni jezik u Crnoj Gori izmeu lingvistikih i politikih kriterijuma, u zb. Jezika situacija u Crnoj Gori norma i standardizacija, Podgorica: CANU (u tampi).10. Kordi 2006: Snjeana Kordi, Forum: La situazione linguistica attuale nell'area a standard neotokavi (ex-serbo-croato), Studi Slavistici III, Firenza: Firenze University Press, 323-331.11. Muratagi-Tuna 2005: Hasnija Muratagi-Tuna, Bosanski, hrvatski, srpski aktuelni pravopisi (slinosti i razlike), Sarajevo: Bosansko filoloko drutvo.12. Pranjkovi 2006: Ivo Pranjkovi, Hrvatski i srpski su jedan jezik, Slobodna Dalmacija, Split, 7. 2. 2006, 42-43.13. Simi 2005: Radoje Simi, Srpski knjievni jezik prema hrvatskom, u zb. Srpski jezik danas: okrugli sto, priredio Slavko Zori, Beograd: Sindikat obrazovanja, nauke i kulture, 46-53.REZIMEU radu se analizira lingvistiki status dananjeg srpskog knjievnog jezika. Autor dokazuje da je srpskohrvatski jezik bio samo preimenovani Vukov srpski knjievni jezik. Primjenom lingvistikih kriterijuma pokazano je da srpski jezik pripada policentrinim jezicima, jer se danas upotrebljava kod vie naroda i u vie drava. Srpski jezik jezato varijantski raslojen jezik, jer ima: hrvatsku varijantu (koja se neosnovano naziva hrvatski knjievni jezik), bonjaku varijantu (koja se neosnovano naziva bosanski jezik) i crnogorsku varijantu (koja se neosnovano naziva crnogorski jezik). Srpski jezik je u odnosu na nesrpske varijante hiperoniman i kohiponiman termin, jer se strukturno, genetski i komunikativno ostvaruje kao jedan jezik, koji je normativno raslojen na razliite varijante: srpsku, hravtsku, bonjaku i crnogorsku.