Beatha Cholm Cille

Anra Mac Giolla Chomhaill ~

Saothar ei/e leis an t a thiomsaigh an leabhar seo:-

F.N.T.:

Diolaim Pris, A.D. 1450-1850 (1971) Taisteal agus Iompar in irinn (1974)

Chl Oirghialla:

Lth na Teanga (1972) Rogha agus Togha (1975) Colm Cine: His Life and Work (1975) Forscal agus Finscal (1976) adil (1980) Deise Labhartha, Deise Scriofa (1980)

C. J. Fallon:

Fs, A-I (1977-79), i gcomhar le Pdraig hAodha Saol r Linne (1977) i gcomhar le Mchel Mirtn

Chomhaltas Uladh:

Scalta Johnny Shamaisin-eagarthir (1974) Meascra Vladh-eagarthir (1974)

Ara Coeli Ard MhachajArmagh

TULR r lchir orm gurb "Betha Calaitm Chille" a toghadh mar an tr himleabhar sa tsraith "Saoc.ht r Sean". Agus g gur dolaim at foilsi agus l1!ach an tacs iomln, n shlim go ndanfarmrn dobhla lenta linn sin, ir t an-chuid sraitheanna de mhitfeanna sal bhuntacs---'marilt, fist-n, cOlmparid le naoimh eile, srl., gnithe a mbonn t ag silleo sa naamhsheanc.has i dtlamh-agus is leor sampla aniSeo is ansid as gach sraith acu a chur sos le Gaeilge chumasalch, chlasaic.each an dair a bhlaiseadh.

Sea an saothar litrochta n 16 haois is cosla le "caint na ndaoine". Is is cngara do chanint bheo Ghaeltacht Thr Chonaiill. N fhadf a la'mh gan do chumas scrbh-neoireachta sa tea11!ga a shaibhri.

Sagart a bh sa Chilleacharach a chuir eagar ar an bhun-scrbhinn i 1918. Is deas mar a tharla gur ina shagart le cpla m anuas at an t-eagarthir nua, Anra Mac Giolla Chamhaill, agus na "Sleachta" ar t teacht ama ch.

Sibhse ga l.ir a bhfuil fann oraibh mistreacht. a fhil ar an teanga agus stl tharraingtea,ch a chleachtadh inti, img ar thir an leabhair seo agus lig ga mion agus ga minic .

~-7r ~VAt)~G1~L~ ~'

Saocht r Sean-3

BEATHA CHOLM CILLE

Sleachta as BETHA COLAIM CHILLE a thiomsaigh

MNAS DNAILL Sa bhliain 1532 A.D.

Arna cur in eagar i litri na linne seo mar aon le ramhr, nta, foclir agus innacsanna

ag

ANRA MAC GIOLLA CHOMHAILL

FOILSEACHIN NISINTA TEORANTA 29 SRm D CHONAILL OCH.

BAILE THA CLIATH 1

An Chad ChI 1981

Foilseachin Nisinta Tta. 1981

Arna chlbhualadh ag Foilseachin Nisinta Teorant:a ina- gcllann fin i gCathair na Mart, Co. Mhaigh Eo

FOCAL BUOCHAIS Ba mhaith liam mo. bhuochas cro a ghabhilleis na cairde

fiaIa a spreag chun aibre m agus a chabhraigh liam agus m ag uIlmh na dolama seo as Betha Colaim Chille Mhn-ais U Dhnaill: leis an Mhansignar Sen Cainne. iar-Shagart Pariste Dhn Geanainn. a chadmhal dom tabhairt faain tacs agus a chuir suim san abair ths ga deireadh; len a Shnilse Tnms Cairdinal Fiaich. a chuir camhairle nrm gn minic agus a scrobh TuIr; leis an Channach Cathal Mac Gairbheith, S.P., Olen an Ghuail. a thug achip fin den Betha ar iasacht dom a fhad is bh m ag gabhil den dalaim seo; le Sen Mac Philib. a bh ina leabharlanna in Ollscoil na Rana. Bal Feirste. agus a chuir ftastait ar fil.dom; le muintir F.N.T. agus go mr mr le Pdraig de Barra. a chuir comhairle orm ths ga deireadh; agus le duine ar bith eile a chuidigh liam ar dhigh ar bith.

N bheadh an dalaim seo ann ach ab eagrn scalrtha an Ath. Andrew Q'Kelleher agus Gertrude Schaepperle den Betha a cuireadh amach in Illinois sa bhliain 1918. agus at. fara or. as d le fada an l. Ba mhaith liam mo. chamaain ar an bheirt sin a chur in il ansea: go raibh solas na bhflaith-eas acu beirt!

Dn Geanainn, Tr Eoghain. Lnasa 1980

Anra Mac Giolla Chomhaill

Ramhr

Giorrchin

cLR

Roghachlr Leabhar; Ailt

Tagra

An Tacs

Nta ar na Sleachta

Innacs Daoine

Innacs iteanna

Innacs Tacsanna a Luadh

Innacs Sleachta

Foclir

9

27

29

31

35

187

201

205

209

211

215

RAMHR 1. COLM CILLE

T an-Iear sealta, rfla agus seanehais againn faoi bhreith, faoi bheatha agus faoi bhs Cho 1m Cille, aeh for-bheagn frie.

Is iad na foins is intaofa d bhfuil againn: (1) Vita Sancti Colombae, a serobh Adhamhnn, nao hab , tuairim is ar ehad bliain i ndiaidh bhs Cholm Cille. (2) Na hAnnla: t seolir den tuairim, faeh, gur Adh-amhnn a fuair lueht deaehtaithe na n-annla euid mhaith de na dta a bhaineas le Colm Cille. (3) Historia Ecclesiastica a serobh Sasanaeh darbh ainm Beda sa bhliain 731 (.i. 134 bliana i ndiaidh bhs Cholm Cille).

Nl na foins seo ag teaeht le ehile faoi phromhdhta shaol Cholm Cille. N luann eeann ar bith aeu dta a bhreithe, bodh is go dtugann siad go leor eolais dinn lena dhanamh amaeh. Seo aehoimre ar an eolas a thugtar dinn sna foins at Iuaite agam:

Beda

Teaeht Cholm Clle go h 565 A.D. A aois san am sin (*)45 Na blianta a ehaith s in 32 Dta a bhis 597 A.D. A aois ag a bhs 77

Adhamhnn/ AU(t)

5631A.D. 41 34 595 A.D. 75

(*) Is fidir sin a. oibri amach na figiir eHe a thugtar. (t) AU - Annla Uladh.

9

M chuirimid an t-eolas sin le chile, chfimid go bhfuil na foins ag teacht le chile ar phointe amhin, .i. faoi dhta a bhreithe, 520 A.D.!

I dtaca le dta a bhis de, is ag Beda at an ceart, ir maonn na foins eile (Adhamhnn agus na hannla) go bhfuair CoIm Cille bs (i) oche Dhomhnaigh, (ii) 9 Meith-eamh.2 Ba Dhomhnach an 9 Meitheamh sa bhliain 597, agus sa bhliain sin amhin. Maidir le teacht ChoIm Cille go h de, is is dcha gur ag Adhamhnn agus ag AU at an ceart, ir deir Adhamhnn gur thinig s ann "dh bhliain i ndiaidh Chath Chil Dreimhne", cath a troideadh sa bhliain 561 de rir na bhfoins uiIe.

Sholraigh CoIm Cille NialI NaoighialIach. Ba de Chin-eI Chonaill, d'D Nill an Tuaiscirt, . Seo a chraobh ghineaIaigh:

NiaIl Naei-ghiallach

Conall GuIban Eoghan . (a quo Cinel Conaill)

1 Fearghas

~"'

. Mar sin de, ba de shliocht roga CoIm Cille thaobh na dtaobhann.

Criomhthann an t-ainm a baisteadh ar an naomh an chad uair, focal a bhfuil an chiall "sionnach" leis. Tugadh an t-ainm crbhaidh air le linn a ige, deirtear linn. Bh an t-ainm "Colm" coitianta go Ieor mar ainm crbhaidh san am sin.3

De rir Adhamhnin,4 cuireadh ar oiliint ag fear darbh ainm Cruithneachn . Bh Cruithneachn ina chna, is cosil, i gceantar Chill Mhic nanin, nach raibh rfhada n it ar rugadh CoIm Cille, Gartn.

Nos moille, rinne Colm Cille staidar faoi Fhinnian: s rud nach raibh Finnian Mhaigh Bhile mrn nos sine n Colm Cille fin,5 is dcha gur Finnian Chluain Ioraird i gContae na M at i gceist. Bh cl agus cil ar an Fhinnian seo mar oide manach. Bh oide eile as an cheantar channa seo ag Colm Cille - Gemman - tamall suIa ndearnadh sagart de. Oide sa Iann dchais a bh ann, mar Ghemman.

De rir AD, bhunaigh CoIm Cille a chad mhainistir - i nDoire - sa bhliain 546. Aisteach go Ieor, g go Iuann s an it a d n a tr de chuarta, n Iuann Adhamhnn main-istir Dhoire ar chor ar bith, n n Iuann Beda ach oiread , ach t an traidisin chomh Iidir sin gur fidir linn gIacadh leis gurbh CoIm Cille a bhunaigh an mhainistir chlit-each sin.

Bhunaigh s mainistir i nDarmhagh (Ubh Fhail) fosta, ach t fianaise i leabhar Adhamhnin gur bunaodh an mhainistir sin tamall de bhlianta i ndiaidh do ChoIm Cille dul go h.6

Troideadh Cath Chil Dreimhne sa bhliain 561.7 T Cil Dreimhne suite idir Droim Cliabh agus Sligeach. Bhuaigh D Nill an Tuaiscirtmaille le hAodh, R Chonnacht, ar Dhiar-

11

maid mae Cearbhaill, R D Nill an Deiscirt agus Ardr ireann. N abrann Adhamhnn in it ar bith in VSC go raibh baint ar bith ag Colm Cille leis an ehath fhuilteaeh seo, n go raibh baint ar bith ag an ehath le deoraoeht Cholm Cille in Albain. Aeh t traidisin lidir seanbhun-aithe sa tr seo go raibh baint ag an naomh leis an ehath.

De rir an traidisiin seo,S bh Curnn, mae R Chonn-aeht, ina ghiall ag Dianmaid mae Cearbhaill, Ardr ireann. Bh eairdeas idir CoIm Cille agus Curnn9 agus bh barn-tas eosanta tugtha ag CoIm Cille d. Mharaigh Diarmaid Curnn d'ainneoin Cholm Cille, agus ghrosaigh s sid a mhuintir fin - Cinel Chonaill agus Cinel Eoghain - le teaeht i geabhair ar Aodh, R Chonnaeht, agus ionsa a dhanamh ar Dhiarmaid in irie bhs Churnin. Deir ramh-r an din Laidine at Ieagtha ar ChoIm Cille, Altus Pros-atar,IO gur bhraith CoIm Cille go raibh s ciontaeh i mMs na ndaoine uilig a maraodh le linn an ehatha agus gur ehum s an dn ag iarraidh maithinais ar Dhia ina ehoir. Deir ramhr don dn Amhra Cholm Cille, a ehum Dalln For-gaill in onir Cholm Cille,l1 go ndeaehaigh Colm Cille ar deoraoeht go h mar leorghnomh ina pheaea.

Bodh is naeh bhfuil an traidisin seo ag Adhamhnn, is fidir go bhfuil buns igin leis, ir ag Sionid Tailteann, a tionIadh sa bhliain 562 A.D. (i roeht Dhiarmada mhic Cearbhaill, rud at spisiil ann fin), iarradh go geoinn-ealbhfa Colm Cille ar ehis igin naeh Iuaitear. Agus bh rfla faoi ehoir Cholm Cille ar eoIas ag Beda,l2 e go ma-onn s naeh bhfuil rn aige aird ar bith a thabhairt orthl.

Is a deir Adhamhnn faoi dheoraoeht Cholm Cille go ndeaehaigh s d thoil fin pro Christa peregrinari volens, euspir a mbeife ag sil leis ag manaeh sa 6 ead, nuair ba smar mullaigh ag manaigh an deoraoeht ar son Chrost:

12

"Mioseais an eheantair. seare an alltair," mar a dirt Gael de ehuid na linne sin.13

C bith faoi ehuspir Cholm Cille is ag dul ina dheora go hAlbain, thug s aghaidh an ehad uair ar Chonall mae Comhghaill, R Dhl Riada.14 T seans ann gurbh Conall a bhronn ar Cholm Cille, g naeh luann Adhamhnn sin. agus g go n-abrann Beda gur Pioehtaigh na b.Alban a bhronn an t-oilen ar an naomh.

Norbh mainistir an t-aon mhainistir a bhunaigh Colm Cille in Albain: i mease na mainistreaeha eile a luaitear in 'iSC t Hinba (nl a fhios againn go cinnte c raibh s sin) agus Etica (Tiree). Aeh nl amhras ar bith ann aeh gurb mainistir ba thbhaehta: i dtrian de na scalta in VSC agus in BCC is in at Colm Cille lonnaithe.

Sa bhliain 574. rinne CoIm Cille Aodhn mae Gabhrin a r in mar r ar Dhl Riada. Faoin am seo, bh eol eeath-rar le CoIm Cille, Aodh mae Ainmhireaeh, ina ardr ar irinn. Seo mar tharla sin: sa bhliain 563, le linn do Cholm Cille bheith ar euairt ag Conall mae Comhghaill, bhuaigh u Nill an Tuaiscirt Cath Mhin Doire Lothair ar Dhl nAraidhe (roeht Chruithneaeh in oirthear Uladh). Mharaigh Aodh Breae, R Dhl nAraidhe, Ainmhire Mae Sadna. R Chinel Chonaill, agus beirt mhac Mhuireheartaigh mhie Earea de Chinel Eoghain. Sa bhliain 565, mharaigh Aodh Dubh mae Suibhne, eomharba Aoidh Bhric i roeht Dhl nAraidhe, Diarmaid mae Cearbhaill, an tArdr. Fuair D Nill an Tuaiscirt greim ar an Ardrocht ansin, agus rinne Cinel Eoghain agus Cinel Chonaill sealaoeht inti go eeann i bhfad ina dhiaidh sin.

Bliain i ndiaidh r Aodhin mhic Gabhrin.thug Aodh mae Ainmhireaeh Mrdhil Dhroim Ceat15 le ehile, d'fhonn easaontas idir fin agus Dl Riada a riteaeh. Tugadh

13

cuireadh do Cholm Cille mar ehomhriteoir. Tr ruda a bh le soer, de rir eoslachta: (i) an eaidreamh idir Roeht Dhl Riada agus an Ardrocht, (ii) eeist na bhfil, a bh ag ir rfhlirseach agus rehumhaehtach, dar le hAodh, agus (iii) ceist Seannlin mhic Colmin R Osra, a bh ina ghiall ag Aodh mae Ainmhireach.

Bh deacracht faoi dhlseacht Dhl Riada don Ardroeht, tharla cuid den rocht a bheith in irinn agus euid di in Albain. Mhol Colm Cille go nglacfa leis an bhreith a thug fear cliteach dl a bh sa lthair, Colmn mac Comhgheall-in, ,i. go n-ocfadh Dl Riada ireann cin leis an Ardr agus go gcuirfeadh siad a gcuid saighdiir ar fil d in aimsir chogaidh, agus go gcuirfeadh siad a gcuid frsa mara ar fil d'Aodhn mac Gabhrin, R nhl Riada Alban. Chuir Colm Cille aguisn beag d chuid fin leis an mholadh sin - go ngeallfadh R Dhl Riada Alban gan cogadh a chur ar Ardr ireann go brch.

Bh Aodh mac Ainmhireach ag iarraidh na fil a ruaig-eadh as an tr ar fado Bh siad ag ir i bhfad rlonmhar agus i bhfad rdhna, agus bh si ad i ndiaidh aortha a dhanamh air fin. Tharla b ar leith a bheith ag Colm Cille leis na fil, agus ba an moladh a rinne s sa chs n go ngearrfa anuas ar lion agus ar phribhlid na bhfil ach gan a n-ionnarbadh as an tr ar fado Glacadh leis an mholadh sin.

Maidir le Scannln de, mho1 Colm Cille go scaoilf lith-reach as a bhraighdeanas . Dhiltaigh Aodh glan sin a dhanamh ach rinne Colm Cille tairngreacht go scaoilf Scannln saor d' ainneoin Aoidh agus, ms inchreidte an scal, thinig an tuar faoin tairngreacht.

Anois, bh Aodhn mae Gabhrin thar a bheith ssta le saothar Cholm Cille le linn Mhrdhil Dhroim Ceat, agus shl s go raibh s in am aige riteach a dhanamh lena

14

chomharsana ar an taobh eile, na Piochtaigh, c ab fhearr a chur mar thaidhleoir n Colm Cille? Chuaigh Colm Cille ionsar Bhrude, R na bPiochtach, mar sin, agus ainneoin na ch bhfuil a fhios againn ar irigh leis cairdeas a shnaidh-meadh idir Aodhn agus Brude,16 timid measartha cinnte de gur irigh leis Crostaithe a dhanamh de chuid mhaith de bhunadh na bPiochtach le linn a chuairte.

Deir Adhamhnn go raibh Colm Cille ar ais in irinn ar feadh roinnt monna tuairim na bliana 585,17 trth ar bhun-aigh s mainistir Dharmhaighe, ms for d'Adhamhnn. NH fth ar bith, ar ndigh, nach rachadh CoIro Cillear ais go hirinn le sil a choinneil ar a chuid mainistreacha sa tr seo.

An cuntas at againn ar laethanta deiridh an naoimh, agus ar a bhs, is dcha gur ar thraidisiin a bm. beo in in aimsir Adhamhnin at s bunaithe. Scrobh an seacht hab, Cummne (+669), leabhar dar teideal Liber de Pirtuti-bus Colormbae - leabhar at caillte anois - agus is is dcha go raibh sin i measc na bhfoins ar bhain Adhamhnn feidhm astu.18

Bh a fhios ag Adhamhnn19 c hit a raibh Colm Cille curtha in . NH craiceann na frinne ar an scal faoi chorp an naoimh teacht go hirinn is faoina athchur in aon uaigh le Pdraig is le Brd i nDn Pdraig.20 B'fhidir go bhfuil buns igin leis an scal mar t s againn, sa mhid is gur dcha go ndearna na Lochlannaigh sla d ar is gur thug si ad creach leo as, ach is adcha go bhfuil corp Cholm Cille it ar bith ach in .

De na dnta uilig at leagtha ar Cholm Cille, t na sco1-ir cinnte de nr chum s ach dh cheann Laidine. an Altus Prosator agus cuid den NoU Pater indulgere.21 Na dnta Gaeilge at curtha sos d. nl oiread is ceann amhin

15

.y

...

acu a bhfadfaimis a r gurbh Colm Cille a chum . NH an teanga iontu ag cur le staid na teanga mar is eol dinn bheith le linn Cholm Cille. Bhi s de ns ag na fiH dnta a chur i mbal duine chlitigh - Oisin n Fionn, mar shampla. Ionann sa chs na dnta a bhfuil ainm Cholm Cille leo. Ni h go raibh na fiH ag iarraidh dallamullg a chur orainn; ni raibh ann ach go raibh si ad ag doi le traidisin seanbhunaithe sa tir, agus ag tabhairt onra do Cholm Cille, a raibh b chomh mr sin leis na fiH aige.

T d ar ChoJin Cille mar scrobhai agus mar mhaisith-eoir lmhscribhitin1. Ars, nH oiread is ll11hscrbhinn alilhin a dtig linn bheith cinnte de gur limh dhilis Cholm Cille fin i. Tgairilis mar shampla an Cathach, an chip d de na sailm 3'/d'iompraiti sna cathanna nuair a bhiodh Dlaigh Thr Chinaill ag troid. Is a dtig leis na saineolaithe ar lmhsct1bhinn a r linn22 gur fidir gur scrobhadh i ndara leath/an 6 cad i: mar sin de, d'fhadfai gurb Colm cureI scriobh i, ach sin a dtig linn a r. / Si achoimre ar fhric bheatha an naoimh chomh fada agus is fidir linn iad a dhanaroh amach. Nor mhaith liom a mhaiomh gur bragach gach traidisin eile at againn fadin naomh: t buanfas sa traidisin bhil- a shanfadh cuid mhr staraithe - ach tharla nach starai ro fin, ni miste liom duas a thabhairt do ghuth an bhaloidis corr-uair.

2. MNAS DNAILL

Ba shaighdiir, ba thaoiseach agus b'fhile Mnas Dn-aill, an t faoi deara BCC a chur dtoll a chile.

Ni fios dinn go beacht cn uair a rugadh , ach is cosil gur tuairim na bliana 1490 a thinig s ar an tsaol. Ba

16

an mac ba shine ag Aodh Dnaill, taoiseach Thr Chon-aill: tugann s a chraobh ghinealaigh go hachomair dinn sa ramhr a chuir s le BCC:

... Mnas, mac Aodha, mhic Aodha Rua, mhic Nill ghairbh, mhic Thoirealaigh an fhona D DhnaiIl ... 10

Bh a athair, Aodh, sa Rimh 1510-1123 agus, bodh is nach raibh Mnas ach faoi thuairim scr bliain d'aois, ghlac s it a athar le Tr Chonaill a chosaint ar a namhaid, Niall-aigh Thr Eoghain.

N chluinimid rud ar bith eile faoi go dt an bhliain 152724, trth bh a chaislen thgil aige i bPort na dTr Namhad (in aice le Leifear) ar an Fheabhal.

Norbh fhada socair ina chaislen r , is cosil, go raibh s ag cur suime sa tseanchas a bhain lena shinsear iomrit-each, Colm Cille, ir ba sa bhliain 1532 a cuireadh BCC i dtoll a chile:

I gCaislen Phort na dTr Namhad, iomorro, do deachtadh25 an Bheatha seo an tan ba shln dh bhliain dag ar fhichid, ar chig chad, ar mhle bliain don Tiarna. 13

Tamall beag sular chuir s BCC le chile a thit Mnas amach len a athair, Aodh Dubh.26 Bh s creidte go daingean ag Mnas gur chir cairdeas a shnaidhmeadh idir na taois-igh Ghaelacha, agus go hirithe idir na sean-naimhde d, Dlaigh Thr Chonaill agus Niallaigh Thr Eoghain. Nuair a thit s fin is a athair amach le chile, chlogh Mnas ar feadh sealleis na Niallaigh in adan a mhuintire fin. 27

Ach, ar bhs a athar sa bhliain 1537, ba Mnas a togh-adh ina thaoiseach.28

Ba bhliain thbhachtach an bhliain sin 1537. Thinig na taoisigh Ghaelacha le chile le hIarIa Chill Dara a dhanamh de Ghearid Mac Gearailt.29 Roimhe sin, bh Anra VIII na

17

Sasana i ndiaidh Fear Ionaid an R a dhanamh d'athair Ghearid, Gearid g, ar mhaithe lena chuspir fin. Thug Anra lnchead d ns anna agus gnsanna na nGael a chur chun cinn, fi sa Phil, ach nuair a chuaigh Iarla Chill Dara thar fir, dar le hAnra, glaodh ar ais chun na Sasana air agus cuireadh tras ina leith. Sular imigh s, d'fhg s a mhac, Toms "an tsoda", ina dhiaidh mar Leas-Fhear 10n-aid, ach nuair a chuala seisean ar ball faoin drochbhail a bh ar a athair, rinne s ionsa ar an Phil, agus ba ar igean a d' irigh leis an Fhear Ionaid r a bill ceaptha ag Anra - Skeffington - cl a chur ar an ionsa. Ba an mn is an riteach a bh ar an scal gur cuireadh Toms "an tsoda" chun bis, agus gur bascadh dann na nGearaltach go huile, amach Ghearid, a coinnodh i bhfolach i gcoill-te Ubh Fhail. Ba an ainde sin ba chis leis na taoisigh Ghaelacha teacht le chile i 1537 agus Iarla Chill Dara a dhanamh de Ghearid.

Sa bhliain 1538, phs Mnas Dnaill deirfir le Gear-id g, Eileanr Mhic Crthaigh - an bhean a raibh Gearid, mac Ghearid ig, faoina cram.

(Is dcha gur don bhean seo at Mnas ag tagairt i gceann de na dnta gr a chum s, "Croidhe seo d ghoid uainne": 30

Uaimse ag inon an Iarla trua gan iasacht mo chroidhe, go dtuigeadh fin nach bhfadar bragadh croidhe i mb tuirse.)

N raibh na Sasanaigh rshsta, ar ndigh, leis an phs-adh seo,3l agus rinne an Fear Ionaid r a ceapadh san am, Lord Leonard Grey, a sheacht ndcheall leis an Chonradh Gearaltach a scriosadh. D'irigh leis cumhacht na dtaois-each Gaelach a bhriseadh agus na Gearaltaigh a bhascadh

18

go huile is go hiomln. Agus buadh ar Mhnas Dnaill agus ar Chonn Nill i gCath Loch Bhal tha h sa bhliain 1539.32

Is cosil nach bhfacthas do Mhnas Dnaill go raibh aon dul as aige ach a shachin a dhanamh le Ri na Sasana. Ghill s d'Ama sa bhliain 1540 agus d'iarr s an "slabhra ir" - comhartha go raibh s chur fin faoi chumhacht an R - sa bhliain 1542.33 Ga gairid ina dhiaidh sin, ghill Nill is na taoisigh eile. Bhi deireadh go dea leis an ais-ling go gcuirfeadh na taoisigh Ghaelacha le chile agus Mac Gearailt ar a gceann.

Dar le daoine irithe gur tras a bhi sa ghnomh sin Mhnais. Chin file anaithnid i ndn chliteach. "Fbn fibh":

Dnaill tha Seanaidh nr ob deabhaidh n doghraing, d'irinn ba mhr an tangar -do mheath Mnas Dnaill ...

Fbn fn ngunna nG all nglas, fbn fn slabhra mbu, fbn fn gcirt gan bharla, fbn sanadh Mhic Muire! 34

Ni hiad na fil amhin a bh anuas air ach a mhac fin, ar a dtugta "an Calbhach". Norbh fhada i ndiaidh "thras" seo Mhnais D Dhnaill a bhris an seanachrann idir Dl-aigh agus NiaIlaigh amach athuair (1544),35 agus sa bhliain 154836 faighimid an Calbhach ag troid in adan a athar, dreach mar throid s sid in adan a athar fin, conablach fiche bliain roimhe sin. Ar dts, n raibh rath ar throid an Chalbhaigh, ach sa bhliain 1555,37 le cabhair slua a chruinn-igh s in Albain, chreach an Calbhach Tr Chonaill is rinne prosnach d athair. Rinne an Calbhach taoiseach de fin.

19

Is dcha gur ag tagairt don n sin a bh Mnas sa dnfhocal seo at curtha ina leith:

Is cui d de na saobhaibh saobha, is iad araon 'na mbeatha,

" Dnaill" ar an gCalbhach 's gan ach Mnas ar a athair! 38

Ba thubaisteach an buille seo do Mhnas agus nor mhair s i bhfad ina dhiaidh. Ar an 9 l Feabhra, 1563, a fuair s bs, sa chaisIen a thg s fin i Leifear. I mainistir na bhFroinsiasach i nDn na nGall a cuireadh .39

T cpIa tagairt danta againn do shaothar filochta at curtha sos do Mhnas DnaiII. T cig dhn gr ar mar-thain a bhfuiI a ainm Iuaite leo.4o An "gr cirte" (amour courtois) a Iirtear sna dnta seo - gr nsmhar, cirtis-each, uasaI na Mr-roinne.

n dnfhocaI a thugamar thuas, is lir go raibh dall don orin ag Dnaill, agus d'fhadf sin a thabhairt faoi deara sa domn eile dnfhocal at curtha ina Ieith. T an chuid is fearr dobh i gcl ag Toms Rathaille.41

Bodh is go raibh Mnas Dnaill site i ngntha pol-aitochta a linne, is follas ga raibh a chro i gcrsa litroch-ta is staire, agus gur mhaith an t-oidhre ar ChoIm Cille .

3. BETHA COLAIM CHILLE

a. Modh a ceaptha

Riamh anall, n ar a laghad aimsir an Athar Sen Mac CoIgan (1592-1658) i Lovin, tuigeadh gur chum Mnas Dnaill BCC, ach in aIt tbhachtach a foiIsodh an chad uair sa bhliain 192942, chuir an tAthair PI Breatnach ar

20

r sile dinn nach bhfuil cruth ar bith againn gur chum Dnaill BCC:

Is fi dinn a bhfuil le r ag Dnaill fin ina ramhr a scrd:

Bodh a fhios ag lucht lite na Beatha seo gurb Mnas ... U Dhnailla d'fhoril an chuid do bh i Laidin den Bheatha seo do chur i nGaeilge, agus a d'fhoril an chuid do bh go crua i nGaeilge di do chur i mboige, ionas go mbeadh s solas, sothuigseana do chch uile. 10

Agus do thiomsaigh agus do thionil an chuid do bh sprite ar feadh seanleabhar ireann di, agus do dheachtas a bhal fin , ar bhfil shaothair rmhir uaithi, agus ar gcaitheamh aimsire faide ria, ag a staidar conas do chuir-feadh s ~ach aon chuid ina hionad iomchu fin, amhail at scrofa anseo sos. 11 <

Ar an chad dul amach. baiJann s feidhm as an bhriath-ar foril. a chiallaonn "ordafgh" n. b'fhidir. "cur faoi deara". Mar sin de, m scagai~id 10 go mion, chmid ga bhfuil Dnaill a mhaomh g rbh faoi deara (1) an mid a bh i Laidin faoi Cholm cm (j. an chuid de VSC a bh hoi limh aige) a chur i nGa ilge. agus (2) an mid a bh i nGaeilge dhothuigthe faoi holm Cille (j. Beatha an naoimh a scrobhadh sa tSea -Ghaeilge, agus at le fil i Leabhar Leasa Mire) a chur i nGaeilge shothuigthe a !inne fin.

M scrdamid 11, t D' aill a r linn (3) gur thiom-saigh is gur chruinnigh s a r bh de sheanchas faoi Cholm Cille i measc na seanleabhar, agus (4) gur "dheacht as a bhal fin" i ndiaidh cuid m aith ama agus dua a chaith-eamh ag cinnti go mbeadh le nnachas san insint.

De rir mar fheictear doms . is san fhocal dheacht at an fhadhb. Ar chruinnigh naill scolir agus scrobh-aithe ina thimpeall is a gcur ~ dh'obair ar na lmhscrbh-ifln, a fhad is bh s fin s~iradh agus dtreor ionas

2~ J

go mbeadh aontacht sa leabhar? N, an ceart dinn glac-adh lena ndeir s go litriil - is sin gurb fin a shiort-aigh tr na lmhscrbhinni agus a dheacht an mid a bh le dul sa leabhar do scrobha (n scrobhaithe) a bhreac sos a chuid focal ar phr? T dh chiall ag an fhocal deacht, de rir Fhoclir an Acadaimh Roga43 (i) cum, n (ii) deacht. sa chiall dictate. Mar sin de, nH cuidi breise ar fil ansin.

Darfainn gurb adcha go gcuirfeadh Dnaill scolir a dh'obair ar an ais>ri Laidin is n tSean-Ghaeilge agus go dtabharfadh s fin faoin siort i measc na lmhscrbh-inn. Is dich i bhfad go mbeadh an bhuon scolir/scrobh-aithe ag obair ar an tsaothar uile. agus Dnaill - mar phtrn na hoibre - ina mjtaoirseoir orthu. Ach n fidir linn a r go beacht. Rud alilhin at cinnte. is sin go bhfuil aontacht in BCC. agus mar sin de gur furasta tuig-bheil dibh sid a mhaonn gurbh Dnaill fin a chum an leabhar ths deireadh. !

b. Foins

Seo iad na foins a bh ag foireann tiomsaithe BCC: (i) Cuid de VSC Naomh A~hamhnn (a cuireadh le chile

am igin idir 688 agus 692) ;t4 (ii) Beatha a cumadh le ~nn r na Sean-Ghaeilge agus

at le fil i Leabhar Leasa Mpire (agus i LSS eile); (iii) Leabhair agsla a bhfuil tagairt do Cholm Cille

iontu (Tromdhmh Ghuaire, Eachtra Chlireach Cho'fm Cille, sr1.); !

(iv) Traidisiin a bh beo' ar bheola na ndaoine le linn Mhnais U Dhnaill (cuid am at beo ar fad. mar a fheic-feas muid).

22

(i) I gceantar Rth Bhoth i dTr Chonaill a rugadh Adh-amhnn, tuairim na bliana 628. Ba Rnn mac Tinne a athair agus Rennat a mhthair. Bh s gaolta le Colm Cille (s ghlin a bh idir agus athair mr Cholm Cille, Fear-ghas, mac Chonaill Gulban). Thinig s go h agus rinneadh nao hab na mainistreach sin de ar bhs Fhailbhe sa bhliain 679. Chuir s VSC le chile idir 688 agus 692, beagnach cad bliain i ndiaidh bhs Cholm Cille.

Deir s linn gur bhain s feidhm as scrbhinn, agus as comhrite le daoine a raibh aithne acu ar dhaoine a thinig i dteagmhille Colm Cille fin. Mar sin de, is Adhamhnn an fhoinse is intaofa d bhfuil againn, s is cngara do r Cholm Cille, agus tharla ina ab ar , it a mbeadh traidisiin - agus lmhscrbhinn, b'fhidir - faoi Cholm Cille le fil lena Hnn.

Ach nor mhiste dinn cuimhni air go raibh s de dhual-gas ar an t a bh ag cur sos beatha naoimh a dhanamh amach nach raibh duine ar bith ba naofa n ba chrif n an naomh sin. Mar sin de, d mhad morilt d gcuirfeadh s i leith an naoimh, b' amhlaidh ab fhollasa gean D ar an naomh sin. Nor mhiste leis an bheathaisnis faoi na fric stairila a bhfuil spis ag daoine inniu ion tu, n faoi ord is eagar de rir dta a chur ar imeachta bheatha an naoimh. Ea thbhachta na himeachta fin n a n-ord crineolaoch.

D ainneoin sin is uile, is VSC Adhamhnin an fhoinse is intaofa d bhfuil againn ar shaolr Cholm Cille. (ii) T Beatha Ghaeilge Cholm Cille le fil i Leabhar Leasa Mire agus, de rir gach coslachta, n raibh an t a chuir le chile ag leanstan Adhamhnin beag n mr. Is m de thraidisiin bhil agus de mhitfeanna chraobh-acha eile den litrocht n den fhorstair at le fil inti. Ach ar a shon sin is uile, nl s gan tbhacht. Bhain foireann

23

Mhnais D Dhnaill cuid mhaith feidhme as an Bheatha seo, go hirithe sa chad chuid d saothar. (iii) I measc na dtacsanna eile at luaite in BCC t (a) Eachtra Chlireach Chonm Cille,45 (b) Imeacht na Trom-dhimhe,46 (c) leabhar a dtugtar Leabhar na Mrdhla air,47 (d) Cogadh Gael re Gallaibh,48 (e) beatha naomh agsla, (f) filocht at curtha sos do Cholm Cille, do Dhalln Forgaill, do Naomh Mura, srI. (iv) In alt a d'fhoilsigh s sa bhliain 195649 cuireann an Dr Josef Sz6vrffy ar r sile dinn na traidisiin, na pis-reoga agus na mitfeanna baloideasa at le fil go flir-seach in BCC, agus cuireann s iad sin i gcomrtas leis na leaganacha at (n a bh) le fil i mbaloideas na hireann sa chad seo.

Ar chad lamh BCC dom fin, chuir s iontas mm a oiread traidisiin a bh ann a bh cluinste agam fin (i mBarla) i measc na ndaoine i nDoire agus in Inis Eoghain agus m ag ir anos. T tagairt do na nithe seo uilig sna nta do na sleachta thos.

4. AN LEABHAR SEO

As na 435 aIt at in BCC, riH sa leabhar seo ach 134 -tuairim is trian an bhunleabhair. Mar sin, n fhadfa a mhaomh gur eagrn r den bhunleabhar seo. Nor chuir m romham fin eagrn r scolrtha de BCC a chur ar fil, ach dolaim, n leabhar litheoireachta, le go bhfaigheadh cuid de bhunadh na linne seo blas ar chuid igin de shaothar na foirne a bhailigh Mnas Dnaill thart air, t conablach . 450 bliain shin ann.

Bhain s feidhm as an eagrn scolrtha de BCC a chuir an tAth. Andrew O'Kelleher agus Gertrude Schoepperle amach

24

in Illinois sa bhliain 1918, agus at as d le fada an l. Chuir siad sin eagar ar BCC as LS in Ollscoil Oxford ar a dtugtar Rawlinson B.514. thinig an t-eagrn s'acu amach, fach, t cruthaithe ag an Ath. PI Breatnach, in aIt a foil-sodh sa bhliain 1929,50 go bhfuil cip nos sine den tacs le fil i LS A8 i Leabharlann na bhFroinsiasach i gCill Inon Linn.51

Leis an leabhar a dhanamh nos simpl don litheoir, t iarracht d anta agam an litri a chaighden. D' athraigh m a laghad is ab fhidir liom de ghramadach, de chomh-rir is de chora cain~~ an bhunIeabhair, sa digh. is nach mbainf de bhlas n de stl BCC. Mar sin de, is dcha go mbeidh beagn dua ag daoine le teanga na doIama seo, ach t sil agam go n-aontidh si ad liom gur maith is fi an dua sin . Gheofar gach focal, gach foirm ghramada agus gach cor cainte nach bhfuil ag teacht le teanga an Iae inniu san fhodir i ndeireadh an leabhair.

I measc na bhfoirmeacha stairila a choinnigh m sa doIaim seo, b'fhidir nr mhist~a promhchinn seo Ieanas a lua: ; (a) seanfhoirmeacha briathartha nach bhfuil beo sa teanga

anois, m.sh. teasta (d'ag), aduaigh (d'ith), buich (bhris).

(b) an aimsir lithreach in -(aJidh, -(a)dh, m.;~h., mairidh (maireann), fulaingdh (fulaingonn). .

(c) an foirceann -am, modh ordaitheach, l p. iol. (= -aimis) , m.sh. danam (danaimis).

(d) aimsir fhistineach na mbriathra coimrithe, m.sh. in-eosad (inseoidh m), agram (agrimid).

(e) aimsir fhistineacha bhfuil -- inti, m.sh., d@ dhan (danfaidh m), do bhar (tabharfaidh m), do ghabh (gabhfaidh m), n chal (n cheilfidh m).

25

(f) tabharthach iolra na n-ainmfhocal in -(a)ibh, -(a)ibh, m.sh. ina scalaibh, de thaisbh.

(g) ainmfhocail ar ns dar (deoir) agus mear (mar) a d'athraigh i lr baill aimsir BCC.

(h) cnaisc nach bhfuil sa teanga bheo nos m, m.sh. iomorro (mar sin), iarum (ina dhiaidh sin), tra (ar an bhar sin).

(i) an ramhfhocal re (le) agus a fhorainmneacha ramh-fhoclacha, uath. rio!m, riot, ris, ria, iol. rinn, ribh, riu.

(j) an ramhfhocal ria/r (roimh). (k) an ramhfhocal dochum (chun). (1) ramMhocailchomhshuite nach bhfuil sa teanga bheo

nos m, m.sh. iOlmthsal (maidir le), a haithle ei ndia-idh).

(m) an ramhfhocal a h- (as). (n) slua-ainmfhocail nach bhfuil sa teanga bheo anois,

m.sh. caolach (cliatha), craobhach (scrobarnach), an-ach (anlaith), fiach (gim), iarnach (geimhle), oird-nea.ch (ruainn).

(o) tuiseal ginideach le ham a chur in il, rn.sh. gacha lae (gach l).

26

ACM

AIF

Anderson & Anderson

AD

BCC Dillon &

Chadwick EIHM

JRSAI

Kenney, Sources

Laud

Lis. Liv.

LS(S) RC Rees & Rees

ZCP c.

+

GIORRCHIN

Annla na gCeithre Mistr (j. Annla Rochta ireann, eag. J. O'Donovan, 1856). Annla Inis Faithleann (eag. S. Mac Airt, 1951). A.O. & M.O. Anderson, Adomnan's Life of Columba, Dn ideann, 1961. Annla Uladh (eag. Hennessy, McCarthy, 1893-1901). Betha Colaim Chille, le Mnas Dnaill. Myles Dillon & Nora Chadwick, The Celtic Realms, Londain, 1973. Toms Rathaille, Early Irish History and Mythology, BC, 1946. ]ouma:l of the Royal Society of Antiquaries of Ireland. J. F. Kenney, The Sources for the Early History of Ireland, lml. 1, Ecclesiastical, Nua-Eabhrac, 1929. Cnuasach LSS faoin ainm i Leabharlann an Bodleian, Ollscoil Oxford. W. Stokes, Lives of the Saints from the Book of Lismore, Oxford, 1890. Lmhscrbhinn() . Revue Celtique Alwyn Rees & Brinley Rees, Celtic Heritage, Londain, 1961. Zeitschrift tur Celtische Philologie. Tuairim is ar. D'ag.

27

ROGHACHLR LEABHAR

A. O'Kelleher & G. Schoepperle, Betha Colaim Chille: Life ot Colum Cille Compiled by Manus O'Donnell in 1532. Illinois. 1918.

A.O. & M.O. Anderson, Adomnan's Life ot Columba, Dn ideann, 1961.

William Reeves (eag.), The Life of St. Columba . .. Written by Adamnan, BC, 1857.

Charles Plummer (eag.), Venerabilis Baedae Opera Historica, Oxford, 1896.

J. H. Bemard & R. Atkinson (eag.), The Irish Liber Hym-norum, Iml. I, Londain, 1898.

Whitley Stokes, Lives of the Saints from the Book of Lismore, Oxford, 1890.

John Ryan, S.J., Irish Monasticism, BC, 1931. Alwyn Rees & Brinley Rees, Celtic Heritage, London, 1961. Myles Dillon & Nora Chadwick, The Celtic Realms, 2 heag-

rn, Londain, 1973. An tAth. ColmCille, O.C.S.O . Deora Chrost, BC, 1960. Samas Searcaigh, Beatha Cholm Cille, BC. 1967. Josef Sz6vrffy, Irisches Erziihlgut im Abendland, Berlin

1957 (Cuid III - "Manus O'Donnell-Studien").

AILT

Paul Walsh, "Two Franciscan Manuscripts and their Scribes," Irish Men of Learnng, BC. 1947, (Caib. 12) (athchl ar aIt as Studies, 1929).

Josef Sz6vrffy, "Manus O'Donnell and the Irish Folk Tradition:' igse, VIII, ii (1956), 108-132.

29

Sen hEochaidh, "Colm Cille sa tSeanchas," Irisleabhar Mhaigh Nuad, 1963, 8-21.

An tAth. ColmCille, O.C.S.O., "Colm Cille; Manach agus Misnir," An tUltach, lml. 40, vi-vii (1963).

Liam de Paor, "Remembering St. Columba," Irish Times, 9.vi.1971.

Liam de Paor, "The Holy Island of lona," Irish Times, 26.vi.1973.

30

TAGRA

(1) N aontdh scolir irithe leis an dta sin. B'fhearr leo 521 n 522, ar fhthanna agsla.

(2) vjd.jun., AU. (3) B'fhidir gur "Colm Cille [Mhic nanin)" a bh ann,

ar ns "Ciarn Saighir". srL (4) Adam., III, 2. (5) D'ag s 579 n 580 A.D. (6) Adam., 1,3 (f. 14a). (7) AU. (8) Annla Tighearnaigh agus Chrunicon Scottorum. (9) ef. sliocht Uimh. 32 thos.

(10) Liber H)I!mnorUlm, lml. I, lch. 62. (11) Liber Hymnorum, lml. I. lch. 179. (12) Historia Ecclesiastica, III, 4. (13) riu, VII, lch. 1976 ("fuath dod it fin, gr don it

choimhthoch") . I ndn a cumadh sa 7 cad, tugann an file faoin

sml a ghlanadh de Cholm Cille - "eroehais, npu i cinta, / a ehorp for tonna glasa" ("N mar gheall ar chionta a ehas s a ehorp ar thonnta glasa"), D. Greene & F. O'Connor, A Golden Treasury of Irish Poetry, A.D. 600-1200, Londain, 1967, 19h. 20-1.

(14) Rocht a raibh euid di in oirthuaisceart ireann agus an chuid eile (an chuid ba mh) in Albain.

(15) An Mullaeh (Daisy Park), in aice le Lim an Mhadaidh, Co. Dhoire.

(16) Do thbhaeht Cholm Cille mar thaidhleoir, faeh Dillon & Chadwick, lch. 105 et seq.

(17) Faeh Anderson & Anderson, lch. 88. (18) Tugann Adhamhnn le fios dinn gur bhreae an dara

31

hab. Baoithn. focail Cholm Cille ar phr (Adam .. Il1,18. f. 119a). Ba Colm Cille fin a d'ainmnigh Baoithn mar chomharba air (1,2. f. 11b). agus ba ghnch duine de bhunadh Cholm Cille a thoghadh ina ab ar go ceann i bhfad i ndiaidh aimsir Adhamhnin.

(19) Adam. f. 129a, 135 ab. (20) Fach Uimh. 66 thos. (21) Fach Kenney Sources. 91, 19h. 263-5. (22) Fach E. A. Lowe. Codices Latini Antiquiores, lml. II,

Oxford, 1935, lch. 41. (23) ACM, 1510-12 A.D. (24) ACM. 1529 A.D. (25) Plitear cur le chile BCC i gcuid 3a den ramhr seo

thos. (26) ACM. 1531 A.D. (27) ACM, 1536 A.D. (28) ACM, 1537 A.D. (29) An Chad Chonradh Gearaltach. 1537. Fach Cal.

State Papers, Ireland, 10 Iil, 1539 (lch. 49). (30) Toms Rathaille. Dnta Grdha, Corcaigh. 1926,

49, lch. 70. (31) Fach litir shuimiil faoi in Cal. Carew MSS; 5 Meith-

eamh, 1538, 121. lch. 140. (32) ACM. 1538 A.D. (33) Fach Cal. State Papers, Ireland, 20 Meitheamh. 1540

(lch. 54) agus 22 Aibren. 1542 (lch. 62). (34) Fach Aodh de Blcam, Gaelic Literature Surveyed,

BAc. 1929, 19h. 125-7, it a bhfuil an dn seo in eagar as LS de chuid Dhghlais de hde.

(35) AOM, 1544 et seq. (36) ACM, 1548 A.D. (37) ACM, 1555 A.D.

32

(38) Fach Toms Rathaille, Dnfhocal, BC, 1921, lch. 78.

(39) ACM, 1563 A.D. (Fuair s bs mle bliain go dreach n bhliain a ndeachaigh Co1m Cille ar deoraocht go h.)

(40) Fach Toms Rathaille, Dnta Grdha, 49-53. (41) Fach Toms Rathaille, Dnfhocail. (42) Fach Roghach1r Leabhar thuas. (43) Dictionary of the Irish Language, Fasciculus I D-Deg-

ir, eag. Marstrander, BC, 1913, coln 202. (44) "b1ogh bheag den leabhar do dheacht Adhamhnn

naofa i Laidin": fach sliocht uimh. 2 thos. (45) RC, XXVI, Igh. 132-4. (46) In eagar ag R. Thurneysen in ZCP, XII (1918), 1ch. 407

et seq. (47) Leabhar at caillte ano is, de rir cos1achta. (48) Fach A. J. Goedheer, Irish and Norse Traditions about

the Battle of Clontarf, Haarlem, 1938. (49) Fach Roghach1r Leabhar thuas. (50) Fach Roghach1r Leabhar thuas. (51) ef. Catalogue of Irish MSS in the Franciscan Library,

Killiney, BC, 1969, 19h. 16-7.

33

AN TACS 1. BROLLACH: SPIORADLTACHT CHOLM ClLLE

T IONSCNATEAR BEATHA an aba naofa agus an uasal-athar agus promhfhidh neimhe agus taln ansen, ea n, Cholm Cille mhic Fheidhlimidh. An t do lig de ar

son D gan chim ab airde n abdaine manach ndubh do bheith aige san eaglais,agus cliara ireann agus Alban agus Iarthar domhain ' g thoghadh mar uachtarn orthu fin. Agus n bheadh an dnit sin fin aige ach do chosnamh luaochta, ir norbh il leis an buaireamh n an trioblid a bos i ndiaidh na ndnit r-ard do bheith idir agus a thrtha n a urnaithe n moladh D, do bhodh seisean do dhanamh de ghnch. Agus fs, an t do lig rocht ireann de mar an gcanna, dochum ar toghadh go minic , agus ba dual d do bheith aige fholaocht.

Is follas gur thuig Colm Cille an briathar at scrofa i dtacsa an tsoiscil, amhail mheabhraos Greagir in oifig na gcoinfeasir, .i. "Na daoine ghabhas na tolactha r-arda chucu de thaobh an tsaoil, is troimide breithinas D orthu". Agus is an t-bhar : an uair mhadatear na tolactha, is igean go madatear na cuntais.

Do thuig s fs an briathar a dirt San Agaistn, . i. "Do scar m re hainmhian an tsaoil agus nor thogh m bheith mar atim; agus d'idirdhealaigh m eadram agus an drong lerab ionin an saoI, agus norbh il liom dul i gcosileas ris na huachtarnaibh do bhodh os donn na bpobal".

Do ghabh s an teagasc seo thug an Tiarna d dheisceab-~

35

laibh, amhail mheabhraos Matha soiscala sa seisi caib-idil dag, j. "Cib lerab il teacht im dhiaidhse. diltaodh s fin agus tgadh s a chroch fin agus leanadh s mise";

Do thuig Colm Cille an briathar a dirt Bernard in xxii Sermone super cantica: "Is domhaoineach suilce d'iarr-aidh i mbeatha eile ach i mbeatha R na Suilce". ir do thrig s beatha an tsaoil ar a smaointe do bheith go cn-aitheach i mbeatha an Tiarna, agus ar a bheith go sor 'g hl ina deochaibh rmhilse; ir, do lean s Crost ina bhea-tha, thoil is ghnomh, is anam ghlan, is smaridbh tint a ghr do bheith ina chroi go cnaitheach.

Agus fs, do thuig s an briathar eile a dirt Bernard in lxi Sermone super cantica, .i. "Is smaointbh dthracht-acha na mairtreach i gcrachtaibh Chrost a thinig a bhfoighide ina martra; agus ar a mhad do bhodar crach-ta Chrost ina n-anamaibh, nr mhothaodar na hiarainn ag a sno agus ag gearradh a gcorp".

Agus deir Bernard nach iad na mairtrigh amhin do rinne an fhoighide seo ach go ndearnadar na coinfeasir . Agus is follas dinn go ndearna an coinfeasir uasal, .i. Colm Cille, foighide sa mhartra shuthain do chuir s ar a chorp fin, de rir mar t scrofa i ndeireadh an leabhair seo ag tuarascil a chrbhaidh fin. Agus n h amhin do bhodh aige foighide ina ghalraibh agus ina thrjoblidbh, ach do bhodh s go lchireach slsach, agus do bheireadh bu-ochas mr do Dhia ar a son. Agus is an t-bhar , nach ann fin do bh a anam ach i mbeatha an Tiama, ar a mhad do chneigh s a chro. Go mba air sin nach moth-aodh s na pianta rpheannaideacha, rghruama do chuir-eadh s ar a chorp fin.

36

2. MAR CUIREADH AN BHEATHA LE CHILE

Bodh a fhios ag lucht lite na Beatha seo ga ndeach-aigh s i mbthadh chin mhair, agus nach raibh ar fil di ach blogh bheag den leabhar do dheacht Adhamhnn naofa i Laidin, agus beagn eile i nGaeilge, arna dheach-tadh ga rchrua d'fhilbh na nGael; agus fs, an chuid eile ina scaIaibh i bhfad chile ar fud seanleabhar ireann.

Agus is digh liomsa gurb dab bhar d seo: an uair thngadar Danair agus allraigh do dhanamh gabhltais ar ts in irinn, do mhilleadar agus do loisceadar ardchealla ireann uile, agus do mhilleadar a scrne agus a screaptra, agus rugadar mrn de thaisbh na naomh leo d dtor-thaibh fin, amhail mheabhrad seanleabhair oiris ireann, agus go hirithe amhail mheabhraos an leabhar darb ai11ill Cogadh Gael re Gallaibh.

Agus do loisceadar agus do mhilleadar ardchealla ChoIm Cille ga sonrach; agus is deimhin liam gurb an uair sin do mhilleadar agus do loisceadar a leabhair, agus do chuaigh a Bheatha i mbthadh, ach an beagn a frth rena scrobh anseo sas.

Bodh a fhios ag lucht lite na Beatha seo gurb - Mnas, mac Aodha Rua, mhic Nill Ghairbh, mhic Thoirealaigh an fhona D Dhnaill, a d'fhoril an chuid do bh i Laidin den Bheatha seo do chur i nGaeilge, agus a d'fharil an chuid do bh ga crua i nGaeilge di do chur i mbaige, ionas ga mbeadh s solas, sothuisceana do chch uile.

Agus do thiomsaigh agus do thionil an chuid do bh sprite ar feadh seanleabhar ireann di, agus do dheacht as a bhal fin , ar bhfil shaothair rmhir uaithi, agus ar gcaitheamh aimsire faide ria, ag a staidar conas do chuir-

37

feadh s gach aon chuid ina hionad iomchu fin, amhail at scrofa anseo sos.

Agus ar ngabhil b agus brthairse d rena ardnaomh agus rena chomhbhr:thair ghinealaigh agus rena phtrn ghrch fin, d raibh s rdhthrachtach.

I gCaislen phoirt na dTr Namhad. iomorro. do deach-tadh an Bheatha seo an tan ba shln dh bhHain dag ar fhichid ar chig chad ar mhle bliain don Tiarna.

38

3. TAIRNGREACHT FAO! CHOLM CILLE A RINNEADH DO NAOMH PDRAIG

Do foilsodh teacht Cholm Cille, i bhfad riana ghiniin, do Phdraig amhlaidh seo. Feachtas d raibh Pdraig ag fil saothair agus anshocrach rmhire ag tarraing fear nireann agus a mban dochum creidimh, agus do ba thrua leis gan a dheimhin aige conas do bheids f chreideamh agus f chrbhadh ina dhiaidh fin, n card an chroch do chuirfeadh Dia orthu agus mad an tsaothair do bh s fin d'fhil uathu, agus do bh s ag gu D gu dthrachtach um a fhios sin do thabhairt d. Thinig an t-aingeal chuige iar sin agus do labhair ris agus is ea a dirt, gur de rir an taispenta d'fhoilseofa d ina chodladh an oche sin do bh chuige a bheadh ire rena bheo fin agus ina dhiaidh go brch ars f chreideamh.

Agus is taispenadh a tugadh d: ire uile d'fheiscin re dearglasadh d'ir di ag dul suas go nuige an aeir, agus ina dhiaidh sin do chonaic s na cnoic fin arna mchadh, ach iontsamhail lchrainn n coinnle arna lasadh in ionad gach cnoic dobh. Agus do chonaic s iad sin ar ndul as ars agus smarideach n aoibhil agus sml orthu, g do bhodar beo in ionadaibh tearca i bhfad chile ar fud ireann.

Thinig an t-aingeal canna chuige agus d'inis d gurb iad sin na riochta ina rachadh ire ina dhiaidh fin.

Arna chluinstin seo do Phdraig, dO' chagh go gar agus do labhair de ghuth mhr agus is ea dirt: "A Dhia na n-uilechumhacht, an dob il leat na daoine dO'chum ar chuiris mise, do thabhairt eolais art fin dibh, do dhamn agus do thrcaire do tharraing chugat fin uathu? Gion gurb fhi mise t d'isteacht riom, a Thiarna, cuir d'fhearg

39

ar gelleith riu, agus gabh lueht an oilein seo na hireann id thrcaire fin".

Ar geroehn na mbriathar sin do Phdraig, do labhair an t-aingeal go soehnta ris agus is ea dirt: "Faeh don taobh thuaidh dot," ar s, "agus do ehfidh t claoehl limhe deise D".

Do rinne Pdraig mar a dirt an t-aingeal ris; ir d'fhaeh den taobh thuaidh de agus dO' chonaic solas ag ir ansin nr mhr ar dts, agus ag mad agus ag serios an dor-chadais as a ehile, ionas gur las ire uile de mar an chad lasair, agus do ehonaic ag dul ins na riochtaibh canna iar sin .

Agus d'fhoilsigh an t-aingeal dall an taispenta sin do Phdraig, agus a dirt go mbeadh ire ar lasadh de ehreid-eamh agus de ehrbhadh rena linn fin agus ga raehadh dorehadas ar an tsoilsi sin rena bhs. Aeh g go mbeids daoine mai the in iO'nadaibh tearea in irinn ina dhiaidh, mar do bhodar na enoic sin re lasadh i bhfad ehile, agus mar do gheobhaids na daoine maithe sin bs, gO' dtiocfadh daoine ba mheasa n iad fin ina n-ionad ar iontsamhail an smaridigh ar a raibh an sml agus an ceo, n go dtioe-fadh mae na soHse suthaine, .i. Colm Cille. Agus g gO' mba bheag ar dts ag teaeht ar an tsaol d, go mbeadh ag soladh agus ag seanmir brithre D agus ag mad an ehreidimh n go lasadh ire rena linn, amhail do las s re linn Phdraig, agus naeh mbeadh an lasadh eanna go breh ars uirthi, aeh gion go mbeids daO'ine maithe erbhaidh ina dhiaidh; agus fs, go raehadh Eaglais ireann in ag-ruth i ndeireadh aimsire iar sin ionas naeh mbeadh beo den . ehreideamh n den ehrbhadh inti aeh iontsamhail an smar-idigh n na n-aoibheal mbeag ar a raibh an sml agus an dorehadas dr labhramar roimhe seo.

40

4. T AlRNGREACHT FHEIDHLIMIDH REACHTMHAIR

Do taimgrodh fs d'Fheidhlimidh Reachtmhar, d' Ardr ireann, teacht Cholm Cille i bhfad riana ghiniin amhlaidh seo. Thug s inon R Lochlann do mhnaoi agus do bh s aimsir fhada aige nach dtarla clann eatarthu, agus b'ole leis an r agus le fearaibh ireann uile sin.

L igin dr irigh an r go moch ina aonar ar fhaiche na Teamhrach iar sin agus thinig go Tiobra an Laoich Leisc d'ionladh a lmh agus a ghnise agus a aghaidhe. Nor chian d ann go bhfaca an trir d ionsa in adabh r-gheala, rshoilse, rdhealraitheacha. Agus ba r-ionadh leis an r a n-inlleall agus a n-agosc; ir n fhaca s a leithid de dhaoinibh roimhe sin. Thngadar do lthair agus do bheannaodar in ainm an Athar agus an Mhic agus an Spioraid Naoimh don rL

"Is neamhghnch linne an beann sin do n sibh dinn," ar an r, "ir n ina n-ainm sin chleachtaimidne beann dinn ach in ainm na ndithe d gcreidimid fin."

D'fhiafraigh an r scala dobh, c hionad as a dtngadar, n card iad na gnoith um a dtngadar. D'fhreagraodar sin , agus is ea a dradar: "Dia na n-uilechumhacht, .i. cruthaitheoir neimhe agus taln agus na n-uile dhl, agus at ina aondia agus ina thr pearsanaibh, do chuir chugatsa sinn d r riot an reacht r seo do bh agat go trsta. .i. sil i sil agus cos i gcois agus lmh i limh, do thrigean agus reacht nua do ghabhil chugat ab fhearr n sin; ir d mbaineadh drochdhuine a shil n a chos n a lmh de dhuine mhaith, do ba bheag an iric ansin a shil n a chos n a lmh fin; agus d mbaineadh duine maith a shil n a chos n a lmh de dhrochdhuine, do ba rmhr agus do ba neamhiomchu a shil n a chos n a lmh do

41

bhuain den duine mhaith ar a shon sin. "Agus, t sin mar sin, bain iric ir agus airgid, croidh

agus ceathra, amuigh i ngach aon drochrud beag n mr d ndantar ft, de rir mar do chfear duit fin agus do dhaoinibh eolacha eagna do rochta agus do thiarnais, agus m n t seo, do bharfaidh Dia luach duit ar a shon. j. do bhean at aimrid re fada, ginfear mac eadrat agus , agus ba In ire agus Alba agus Sacsa agus iarthar domhain uile d chl agus d scalaibh, agus ba Conn cadchathach a ainm, agus ba ar a shliocht bheidh rora ireann go brth.

"Agus fs, ginfer mac ar shliocht an Choinn sin agus ba Colm Cille a ainm, agus ba an dara gIn dag uaitse fin , agus ba gin sochair do dhaoinibh iarthair domhain , agus ba dalta do ri neimhe agus taln , agus doirtfidh Dia a ghrsa go hiomarcach air agus beidh s ar Iasadh de ghr D, ionas go mbarfaidh do chomhr agus d'imagall-amh ris fin gach Dardaoin ina fhlaithinas neamha fin . Agus bodh a fhios agat, a R ireann, gurb in onir an mhic sin, agus de cheann go dtiocfaidh s ar do shliocht. thoilos Dia sliocht do bheith ort, agus na ch ar do shon fin n id onir do gheibh t ."

42

5. BREITH CHOLM CILLE I nGARTN

Feachtas d'Eithne, .i. do mhthair Cholm Cille, ins an ionad re n-abartar Gartn; agus an oche ria Colm Cille do bhreith, dO' thaispein neach g sciamhach, in adach r-dhealraitheach. fin d'Eithne, agus a dirt ria go mbar-fadh s an mae dO' bh i dtairngire di do bhreith arna mhr-acho Agus d'inis di go raibh leae leathan ehloiche ins an loch do bh den taobh dheas den ionad sin a raibh s, d ngairtear Loch Mhic Ciabin inniu. Agus a dirt ria a thabhairt f deara an leac sin do bhreith ins an ionad irithe ris a n-abartar Rth Cn, agus go mba uirthi do thoileodh Dia di an leanbh do bhreith.

"Conas do gheobhaidh mise an Ieac sin at faoin loch," ar s, "n conas aithneos m seach na Ieacaibh eile?"

"Do gheobhair ag snmh ar uachtar an Iocha ," ar s. Fuair Eithne an Ieac arna mhrach amhail a dradh ria,

agus d'fhoril a breith as an ion ad sin a dramar romhainn; agus g go raibh s ag snmh ar uachtar an locha, agus gi gur rug muintir Eithne gan saothar leo , is deimhin gurbh obair trochad fear a breith n loch gus an ionad a bhfuil s inniu.

An uair, tra, thinig tinneas linbh dochum Eithne, do chuaigh s in altn uaigneach cois srutha bhig do bh i gcngar di agus do bh s ina su in ionad irithe ann, agus d'fhg s den fhuil ba dual do theacht roimh an leanbh san ionad sin. Agus an chr do gheibhtear ann, n mne agus n gile plr n ; agus cib duine chaitheas n iompras n den chr sin, n loisctear agus n bhitear agus n mhara-tear d'aon urchar an l go n-oche sin , agus n fhaigheann s bs gan sagart. Agus gach be an bos re n-onaibh ehaith-eas n di, firfidh an chadir . Agus gach neach chuireas

43

n ar a theanga di an chad l ghabhas fiabhras , n bh blas searbh ina bhal sin amach ar feadh an fhiabhrais sin, agus is dual go bhfirfidh s gach uile easlinte. Agus is duine igin de dhchasachaibh an bhaile sin Gartn is cir do thochailt na cria seo, d tabhairt do chch. Agus d dhearbhadh sin, do chuaigh andchasach d tochailt uair igin agus do theith s roimhe, agus do chuaigh s isteach i men crainn n bile mhir do bh d cir agus D frth ina hionad fin n gur croitheadh uisce coisreactha air agus gur beannaodh .

Thid Eithne as sin gus an ionad a rug s Colm Cille an uair dob aois fiche bliain.

I nGartn, iomorro, i gCineI Conaill Gulban, rugadh CoIm Cille, sa seacht l de mh mhen an gheimhridh. Agus tharIa an leac seo a dramar romhainn faoi ag a bhreith, agus do lig an leanbh a chros uirthi, agus d'oscail an leac roimhe ionas gur lig s ionad d inti, agus at Hor na croise sin sa leic shin i leith. Agus mairidh an leac sin fs san ionad sin, ag danamh feart agus moril.

Agus rug a mhthair cloch chruinn ar dhath na fala in ineacht ris. agus "an ChIo ch Rua" a hainm, agus d'fhg i nGartn ag danamh feart agus moril, agus n ghabhann s a cumhdach le hr n le hairgead, g minic do tairgeadh a cumhdach, agus fulaingdh s a cs airgid n ir.

44

6, AINGEAL COIMHDEACHT A CHOLM CILLE - AXAL

Feachtas eile do Cholm Cille ina dhiaidh sin, agus do thaispein neach g rsciamhach fin d, in adach r-gheal, rdhealraitheach, san oche agus dirt ris: Deus tecum, j. "Dia maille riot, agus b lidir, cobhsa, dain-gean; agus do chuir Dia mise dod choimhad go sora suthain sa saol seo gach uile choir agus pheaca".

Agus do bhog agus d'imeaglaigh an macaomh go mr leis sin, agus d'fhiafraigh de c h fin. Dirt an neach g: "Mise," ar s, "Axa!, aingeal an Tiama, agus is uime a ghairtear Axal dom gurb ionann axal re r agus 'fortaith-eoir' agus is dod fhortachtsa gach uile ghuasacht agus chram an tsaoil seO' do chuir an Tiarna m. Agus bi go calma lidir, ir atimse agat im ridire stuama lidir do chath is do chomhrac thar do cheann in aghaidh na locht agus ainmhianta na colna agus na ndiabhal agus na ndroch-spiorad agus gach uile bhuairimh shaolta".

D'fhiafraigh an macaomh naofa seo den aingeal: "An ins an aibd ghlgheal sin, n ins an aois ina bhfuilirse, a bhd na hoird aingl i bhflaitheas D?"

D'fhreagair an t-aingeal agus is ea a dirt: "G aibh-seach leatsa anois mad mo dhealraimhse agus mo sholais-se, bodh a fhios agat gur rmh mo dhealramh agus mo sholas i bhflaitheas D n anseo. Agus bodh a fhios agat nach bhfadf fachain orm sa dealramh seo a bhfuilim anois fin mura mbeadh grsa D go hiomarcach agat, agus m choimhadann tusa do gheanmnaocht agus d' ghacht sa sao1 seo gO' foirfe, gan mealladh do bhreith ort go croch do bhis, beir go suthain sorai idir ainglibh in aibid ghl-gheal thaitneamhach nach fidir a tuarascil do thabhairt amach, ar mhad a taitneamha agus a maise agus a gIire".

45

Dirt an macaomh naofa ansin: "Ms ea, comharthaigh agus coisrie mo cho rp agus mO' ehrO'i iDnas gO' bhfadfainn m'ghacht agus oibreaeha m'ghaehta do ehoth agus do chrochn uile go pDne mO' bhis".

Agus do rinne an t-aingeal mar dirt s ris, agus do choisric s broinne agus croi agus cliabh an mhacaO'imh ig naofa seo; agus n uair sin amaeh, do sheachain agus d'ionghabh an macaomh seo gO' maith fin ar gach uile bhuaireamh agus fhs agus aisling, agus ar dhrochsmaointe an tsaoil seO' agus na colna agus an diabhail. Agus do dhiltaigh Com Cille ansin dO' ehram agus dO' dheithide an tsaoil seo uile sin amaeh; ir do thuig s an focal a dirt Pl aspal - nach fidir le duine ar domhan ridireacht a dhanamh do Dhia agus don tsaol in ineacht. Agus thug s mid agus gealladh do Dhia gO' gcomhliO'nfadh s gach ni a dirt an t-aingeal ris ar feadh a bheatha.

46

7. TOGHANN COLM CILLE AN BS AB IL LEIS

Feacht eile, thinig an t-aingeal canna a dramar romh-ainn d'ionsa Cholm Cille agus dirt ris: "Togh fin an bs is illeat d'fhil agus na hionaid agus na rigiin inarbh il le at do bheatha do thabhairt as seo god bhs".

Is an sin a dirt Colm Cille: "Toghaim bs d'fhil tar is domais na hige do dhul tharam, agus sula mbarfas mstuaim na hrsaochta go mr orm; ir, is easlinte agus is mstuaim agus is galar an rsaocht fin, agus n fidir leis an duine bos rsa n in aois mhr gan beatha mhaith shil d'fhil, agus rn hil liomsa beatha mhaith rl'fhil dom chorp fin go brch. Agus toghaim an bs sin d'fhil tr ghorta thoilteanach agus trd an aibstinians a chuirfead dem dheoin fin orm, agus gan galar n easlinte eile do bheith orm i bponc mo bhis ach sin fin. Agus toghaim fs an bs sin d'fhil im oilithre shuthain in ag-mais mo thre agus mo thalaimh agus m'athartha dhchais fin, maille re tuirse agus re haithr rmhr; ir is tuirseach duine bheith ar deoraocht, agus is furasta d gan nithe domhaoineacha do bheith ar a aire".

Agus ansin dirt an t-aingeal re fin, agus n bodh amhras agat air, nithe sin uile do Dhia fin".

Colm Cille: "Creid go bhfaighidh t na

Thug Colm Cille buochas do-irithe do Dhia ansin, agus do lonadh ghrsaibh an Spioraid Naoimh , agus do tomhlonadh gach rn dr iarr Colm Cille ansin, amhail dhearbhs an Bheatha seo amach.

47

8. DANANN COLM CILLE FON D'UISCE

Do chuaigh CoIm Cille iar sin d'fhoghlaim eagna agus linn agus do dhanamh eolais sa Scrioptr gus an easpag naofa . .. i. go Finnian Mhaigh Bhile. Agus aimsir irithe d rabhadar i bhfochair a chile. rug saoire uasal orthu agus d'ullmhaigh Finnian fin do r an Aifrinn. Agus ar ngabh-il chuIaith an Aifrinn uime d, dradar Iucht friothla an Aifrinn eatarthu fin nach raibh non acu; agus do bh sin ina chs mhr orthu, ir nor lig eagla Fhinnin dibh an uireasa sin do bh orthu d'insint d, agus norbh fhurasta leo a ligean d an tAifreann do thionscnamh agus gan non aige.

Arna chluinstin sin do Cholm Cille, do ghlac an cruibh-ad a mbodh non na nAifreann de ghnch, agus rug leis dochum srutha irithe do bh Iimh ris, agus do chuir a ln d'uisce ann; agus do bheannaigh agus do choisric s an t-uisce sin ionas go dtinig de bhr an bheannaithe sin Cholm Cille gur chlaochlaigh an t-uisce a ndr dlis fin agus go ndearnadh fon de. Agus d'fhill thar ais iarum do-chum na heaglaise, agus do chuir an cruibhad ar an altir agus d'inis dO' lucht friothla an Aifrinn go raibh non ann.

Agus ar gcrochn an Aifrinn d'Fhinnian leis an fhon sin, d'fhiafraigh d lucht friothla c bhfuaradar an fon rmhaith sin lena ndirt s an tAifreann. Agus a dirt nach bhfaca s a chmhaith d'fhon riamh. Agus d'insodar an lucht friothla d mar tharla dibh ths go deireadh timpeall an fhona sin. Ar chluinstin na morile mire sin do rinne Colm Cille d'Fhinnian, do mhol s Dia go hiom-arcach tr mhid a d'fhoilsigh s a ghrsa agus a shuilce fin i gColm Cille, agus thug s buochas agus moladh mr do Cholm Cille fin ar a son. Agus do las s fin agus gach

48

neach eile d gcuaIa an mhorile sin i ngr Cholm Cille sin amach; gur mradh ainm D agus Cholm Cille de sin.

Is follas as an scal seo nach ea amhin do chuir Dia Colm Cille i gcosileas ris na huasalaithreachaibh agus ris na fithibh agus ris na naomhaibh eile a thinig roimhe, ach gur chuir s i gcosileas ris fin an uair do rinne s fon den uisce ar an mbainis sa GhailiIe~

49

9. COINNEALBH BHAGAIRT AR CHOLM CILLE

Feaehtas do rinne easpaig na taln sin a raibh Colm Cille eoinnealbh air, ag suomh peaea mharfaigh air naeh ndear-na s. Agus is dob bhar dibh ehuige sin. tnth acu ris f mhad na dtolaeadh do bheireadh Dia d tharstu fin (mar do bh ag Cin, mae dhaimh, re hAibal), agus ar mhad a eagna agus a eolais, agus fs, diom aeu air fna mhiniee do ehuire::>.dh s a n-ainbhios agus a bpeaea fin ina n-aghaidh, amhail do bh ag Idaibh ar osa Crost an uair do ehuireadar doehum bis . Agus d dhearbh gur brag dibh sin a ndradar re Colm Cille ansin, at Adh-amhnn naofa mheabhr, sa dara eaibidil den treas leabh-ar do dheaeht s fin debheatha Cholm Cille, naeh ndearna Colm Cille aon pheaea marfach riamh. agus d mb'fhidir aoinneaeh de ehlannaibh na mban do bheith gan pheaea solathaeh air, go mba Colm Cille .

Arna ehluinstin do Cholm Cille go ndearnadh coinneal-bh air, do ehuaigh mar a raibh an t-easpag agus a ehaib-idil. Agus d'irigh Branainn Biorra, do, bh sa ehaibidil fairis an easpag, roimhe agus thug pg d, agus do rinne raibhirians agus onir d. Agus arna fheiscint sin don ehaib-idil, do ehuadar do mhonabhar ar Bhranainn f phg do thabhairt don t ar a ndearnadar fin eoinnealbh. D'fhreag-air Branainn iad agus is ea a dirt: "D bhfeiceadh sibh na nithe do ehonaesa ag Dia ndanamh ar Cholm Cille, n dhanfadh sibh eoinnealbh air; agus is mide a luaoeht agus a chorin Dhia ga eh seainnear d dtugann sibh go bragaeh d".

Agus dradar sin nrbh fhor sin de rir daris an Serioptir, noeh a deir, "'Gib n eheanglir ar an talin seo, beidh s eeangailte i bhflaitheas D: ar Crost re

50

Peadar, ag tahhairt cumhachta eochracha na hEaglaise d, agus a chontrrtha sin, 'Gih scaoilfeas t ar an talin seo, beidh s scaoHte i bhfianaise D' ".

D'fhreagair Branainn iad agus is ea a dirt gurb amh-laidh ba chir an t-dars do thuisdnt do na daoine do cheanglfa as a gcoirthibh fin agus maille re cis dlistean-ach n rasnta; ir, n tugadh cumhachta ceangail n scaoilte don Eaglais ach an uair nach ndanfadh s seach-rn n riail irithe a tugadh di. Agus dirt go rabhadar sin ag danamh seachrin agus mearaithe mhir, .i. go rabhadar ag cur peaca bhrige in aghaidh Cholm Cille, nach ndearna aon pheaca marfach riamh; agus fs, dirt go bhfaca s fin pilar tint ria Colm Cille ag danamh soIais ar an tsl d, agus aingle D gacha taoibhe de choimhdeacht ag teacht d dochum an ionaid a rabhadarsan. Agus fs, dirt, an t ar a raibh an don sin ag Dia, nr chir dibh-sean coinnealbh do dhanamh air.

Agus arna chluinstin sin dibh sin, n hea amhin nach ndearnadar coinnealbh ar Cholm Cille, ach do bhodar ln de ghr agus d'onir air sin amach. Agus nor labhair Colm Cille mrn ar a shon fin riu ar feadh an chomhr sin uile; ir dob fhearr leis duine eile do labhairt ar a shon n fin. Agus g go bhfadfadh s a gclo eagnaagus eolas agus dars an Scrioptir, dob fhearr leis a gclo fhrinne agus umhla n sin.

51

10. OIRNI CHOLM CILLE

Feachtas do chuaigh Colm Cille do ghabhil grdh shagairt dochum easpaig naofa do bh i gCluain Fada, i bhFearaibh Bile, i ML Agus mar rinig Colm cille don bhaile, d'fhiafraigh c raibh an t-easpag. "At s ag treabh-adh ar dheireadh a sheisr fin," ar neach de mhuintir an bhaile.

Tid Colm Cille gus an easpag agus fuair mar sin . "Is agir," ar a mhuintir re Colm Cille, "teacht d'iarr-

aidh grdh ar dhuine mar sid; ir n heaspag ach oir-eamh seisrL"

Is ansin a dirt Colm Cille: "N beiridh breith den taobh amuigh air ga bhfionna sibh card na suilc at den taobh istigh Dhia aige".

Agus do Iabhair Colm Cille ris an easpag agus d'inis d gur do ghabhil grdh uaidh thinig s. Agus n thug an t-easpag freagra air, agus n m do choisc s den treabhadh.

"Bainidh an t-iarann as an chrann," ar Colm Cille rena mhuintir, "ga mbeidh an tseisreach ina tost, d fhios an mide do bharfadh an t-easpag freagra orainn ."

Agus g gur mhaith le Colm Cille freagra d'fhil n easpag, n d'fhil uile a dirt s sin, ach tarcaisne do mhoth-aigh s 'ag a mhuintir fin ar an easpag, agus do bh a fhios aige ga ndanfadh an t-easpag morile ina bhfianaise trd sin, ion as nach mbeadh amhras n tarcaisne acu air shin amach. Agus do bh a fhios aige go dtabharfadh Dia grsa d ara shon fin, agus do ghuigh s Dia ar a shon Hn tarcaisne sin do chur ar gcI; ir norbh ille searbhn-ta dlis D agus leis an t do thogh s i mbroinn a mhthar, .i. Colm Cille, tarcaisne do bheith ag na daoinibh ar glach eHe D, ir dob il leis 'if mhorile d'fhoilsi air. Agus do

52

baineadh an t-iarann as an chrann, agus nor mhiste do bh an tseisreach ag treabhadh .

"Baintear capall as an tseisreach," ar Colm Cille, agus do baineadh iarum,agus do chuir an t-easpag f umhla ar dhamh allaidh do bh sa choill rena thaobh teacht chuige in ionad an chapaill sin. Thinig, iarum, agus do bh ag treabhadh mar gach capall eile den tseisreach, agus nor scoir an t-easpag den treabhadh n ga dtinig an t-am a scoireadh s gach l eile. Agus do lig a sheisreach iar sin, agus do lig an fia dachum a choille fin, agus d'fhear filte r Colm Cille. Agus g gur mhaith an t-easpag ann fin, is ar son gu Cholm Cille a d'fhoilsigh Dia na moril mra sin d. Agus dirt ga dtabharfadh s grdha ama mhrach do Cholm Cille.

Is ansin a dirt Colm Cille: "D mba inniu amhin do bharf grdha domsa, do bheinn im ardeaspag os donn clire ireann agus Alban, agus s amrach do bheirir dom iad, n bheidh dnit ga brch san Eaglais agam ba mh n bheith im ab agus im shagart chrbhaidh. Agus g ea, do dhanfaidh Dia an oiread seo de dhoItas ortsa de chionn gan grdha do thabhairt inniu dom, ir n thiocfaidh aon duine d'iarraidh grdh art fin re do bheo, n id chill thar d'is go brch seo amach. Agus is maith liomsa," ar Colm Cille, "gan cram is m n sin do bheith orm ins an Eag-lais fin ga brch. Agus n bheadh an cram sin fin orm murab gur m an Iuaocht dom bheith f umhla oird ag danamh crbhaidh n bheith ag danamh cr:bhaidh i modh eile" .

Agus do foradh an fhidheadireacht sin Cholm Cille i Ieith re gach n d ndramar romhainn. Agus tugadh grdha sagairt d ama mhrach, agus thinig roimhe iar sin ga Doire Chalgaigh.

53

11. MORILT A RlNNE COIM ClLLE I nDOIRE

Feachtas do chuaigh Colm Cille ina aonar Dhoire go Carraig Eolairg O'S or Iocha fhO'rlainn Feabhail, agus ba ghnch leis dul don ionad sin do dhanamh dthrachta do Dhia, ir ba lainn uaigneaeh , agus ba rmhinie da thig-ids na haingil do chamhr ris ann. Agus ar gerochn urna faide d, do chonaic s manach d mhanachaibh fin chuige agus do bheannaodar d ehile, agus d'fhiafraigh Calm Cille scala de.

"At droehscal agam," ar an manaeh, ".i. do bhrth-airse agus dO' dhalta spioradlta d'fhil bhis, .i. Maolcabha mae AO'dha mhic Ainmhireach, mac Ardr ireann."

"Trua sin," ar Colm Cille. "For sin," ar an manaeh. Do hiachtadh agus do haeaoineadh an scal sin ga mr

le fearaibh ireann. Agus do ehuaigh Colm Cille os cionn coirp an mhacaoimh iar sin, agus do lig ar a ghlinibh agus a dirt nach n-ireadh de na glinibh sin choche n go bhfaigheadh s aiseag anama a dhalta fin Dhia. Agus dO' ghabh tn shaltair ansin agus dO' bh ag gu D go r-dhthrachtach maille re ca agus re tuirse mhr, agus do bhain crais d bhachaill ar ucht an mhacaoimh maille re dchas lidir, agus a dirt de ghuth mhr ris ir in ainm asa Crost mharbhaibh. D'irigh an macaamh i gcadir le briathar Chalm Cille, amhail d' ireadh as a chodladh. Agus an dls agus an tuirse do bh ar R ireann agus ar ireannachaibh uile roimhe sin f bhs Mhaolcabha, da lonadh nba rmh n sin iad de lchir agus de shls fna athbhea dibh agus do mholadar Diaagus CO'lm Cille go hiomarcach trd an mhorile sin.

Agus tugadh trocha b agus trocha brat agus tro cha

54

de gach uile chrodh do Dhia agus do Cholm Cille ar a shon sin. Agus thug Maolcabha fin an cos sin d'fhir iorraid Cholm Cille ar a shliocht fin go brch uair gacha bliana. Agus d'fhg s coimirce ag mionnaibh agus ag muintir Cholm Cillear a shliocht fin, gach mini ce uair do rach-aids i gcionn duine dobh choche. Agus do bh Maolcabha dech mbliana ina r ireann iar sin, agus do lig an rghe de agus do chuaigh i gcrbhadh gur naomhadh f dheoidh .

Is follas dinn as an scal seo gur manair ag a mb CoIm Cille ina cha ra, ir nor leor leis an cara seo do bh aige d' athbheo gan mai the as saolta do thabhairt d, agus flaitheas D f dheoidh.

55

12. COLM CILLE AGUS AN PEAR BOCHT

Feacht eile do Cho 1m Cille i nDoire agus thinig cearr-bhach agus duine bocht d ionsa. Agus thug s bonn don chearrbhach agus pingin don duine bhocht. Agus do ba r-ionadh le cch gur m a thug s don chearrbhach n don duine bhocht. Agus d'fhoilsigh Dia do Cholm Cille cch d chur sin in ionadh air, agus dirt s re daoinibh irithe d raibh do lthair ansin an cearrbhach agus an duine bocht do leanint d fhachaint card do dhanfaids ris an airgead sin a thug s dibh. Agus fuaradar an cearrbhach i dtbhairne ag l luacha an bhoinn agus thabhairt do gach duine rinig a leas d dtinig chuige. Agus is amh-laidh a fuaradar an duine bocht marbh ar an tsl agus an phingin sin a thug Colm Cille d agus cig mharg eile fuaite ina adach. Agus thngadar leis na scalaibh sin d'ionsa Cholm Cille. Is ansin a dirt Colm Cille:

"D'fhoilsigh Dia domsa nach raibh de shaol ag an duine bhocht d n dob fhaide n sin, agus d mb'fhada a shaol, nach gcuirfeadh s i dtairbhe d fin n do dhuine eile aon n d mbeadh aige, ach a thaisceadh mar da rinne leis na cig mharg; agus, g gurbh ole an cearrbhach ann fin. n h taisceadh a bhfuair s do rinne. ach do shs s fin agus daoine eile ar a raibh riachtanas a leas re luach a bhoinn; agus ar an bhar sin thugas-sa nba mM d n thugas don duine bhocht."

56

13. COLM CILLE AGUS MONGN MAC FIACHNA

Feachtas d dtinig CoIm Cille ina aonar Dhoire go Carraig EoIairg os or Locha fhorleathain Feabhail d'iarraidh uaignis do ghu D agus do r a thrth agus a urna, agus nor chian d ann an uair do chonaic s an t-aon gIach lainn iontach trd an loch d ionsat arnhail do bheadh s ag sil tre n taIn, agus as ir fna chois, agus an chos do bhaineadh re lr aige, is uimpi do bhodh an t-as. Agus ar theacht do lthair d, is ea a dirt:

"Go mbeanna na dithe adhartha duit, a Cholm Cille," ar s.

"C thusa fin do n an beann sin?" ar CoIm Cille, "n c tr n talamh as a dtinig t, n c is r n is tiarna duit, n c dia d gcreideann t?"

"'M fin is tiarna dom," ar s, "agus is do na dithibh adhartha chreidim."

"Is ionadh liom, d mba r n mac r th, do bheith id aonar mar sin," ar CoIm Cille.

"Ataoise fin id aonar, a chIirigh," ar an t-glach, "agus bodh a fhios agat, d mb' il liomsa, go mbeids fiche cad glach im choimhdeacht anseo," ar s. "Agus insm duitse gur m fin Mongn mae Fiachna, . i. mac R Uladh, agus gur do chimheas feasa agus eoIais riotsa thnag."

"Inis dinn n den fhios agus den eoIas mhr sin at agat, a Mhongin," ar CoIm Cille.

"Ineosad," ar s, "ir, nl n ehorrmholtg go rige an moI mr beathaeh na ch dtimse ina riO'cht, agus is eolach m ar mhrn de thorthaibh agus d'insbh agus d'oilen-aibh diamhracha an domhain, agus go hirithe, is eolach m ar thr ehaogaid oilen at do thaobh thiar d'irinn san fharraige, agus at tr oiread ireann i ngach oilen dobh."

57

"C itreabhas na tortha agus na talna sin na ch gcual-amar gus inniu?" ar CoIm Cille.

"itreabhaidh iontu," ar Mongn, "daoine onracha is maith dealbh agus danamh, idir fuir agus mhn, agus atid ba fionna eodearga iontu go Iaoibh a gcomhdhatha maille riu, agus atid caoirigh fionna go hiomarcach iontu, agus is iad sin is spr agus is airnis dibh."

"Is mr an fios agus an t-eoIas aon duine sin, a Mhon-gin," ar CoJm Cille, "agus g mr , is beag ag rachaint an eolais agus an fheasa at agamsa, ir is eolach m i neamh agus i dtalin agus in ifreann."

"Is maith an t-eolach ar thalin m," ar Mongn, "agus do chuala m ifreann, agus n fheadar card flaitheas D, agus c is ri n is tiarna ar an neamh sin a deirir, a chIir-igh," ar s.

"Dia na n-uilechumhacht, j. cruthaitheoir neimhe agus taln agus ifrinn agus na n-uiIe chratr, is ri ann," ar CaIm Cille, "agus ga saora s thusa, a Mhangin, ar an mhear agus ar an seachrn creidimh at art. Agus is trua liamsa fear d'fheasa agus d'eoIais-se do bheith chomh hain-bhiosach agus sin ann."

"Is mr teist agus tuarascil an glaigh sin is aon dia ann agatsa," ar Mongn, "agus in onir do dhaonnachta agus ar ghr an aon D sin, beir mise d'fhachaint flaith-easa D agus ifrinn, agus gabhaim do choilnirce-se fm roghain do thabhairt dom dobh, ar mbreith eolais orthu."

"Tarsa chugamsa anseo amrach ar maidin, agus do bhar freagra ort um gach n d bhfuilir d'iarraidh orm," ar CoIm Cille.

Do ghabhadar cead ag a chile an oche sin agus tid Mongn wimhe d shbhribh fin; ir b'iomarcach a chumhachta i ndraiocht agus i ndiabhaIdhnacht. Agus tid

58

CoIm Cille roimhe gO' Doire agus dO' ghabh s ag gu D go dthrachtach an oche sin f Mhongn dO' ligean leis d'fhachaint glire flaitheasa D agus pine ifrinn. Agus tig an t-aingeal chuige agus is ea a dirt s ris:

"Gach n is cead leatsa i dtalin, is cead le Dia ar neamh , agus is cead leis tusa do bhreith Mhongin d bhfach-aint sin."

Tid CO'Im Cille iar sin ar maidin go Carraig Eolairg, agus g gur mhoch do chuaigh ann, fuair s Mongn ar a chionn agus do bheannaodar d chile. Is ansin a dirt Mongn:

"An cuimhin leatsa an gealladh thugais domsa inn, a Cholm Cille?" ar s.

"Is cuimhin," ar CoIm Cille, "agus tabhair do cheann f bhinn mo bhrait, agus dO' chfidh t gach n d bhfuilir d'iarraidh. "

Chuir Mongn a cheann f bhrat ChO'lm Cille agus do foilsodh ifreann gona ilphianaibh d. Agus d'igh go hard 21m", fheiscint sin, agus is ea a dirt:

", a ChoIm Cille, gum th, as ucht an D d gcreid-eann t, an taispenadh thugais dom do cheilt O'nn, ir is leor liom a bhfaca de."

Do thg CoIm Cille a bhrat de cheann MhO'ngin, agus d'fhiafraigh de card an itreabh sin do chO'naic s.

"N furasta dom a tuarascil do thabhairt uaim," ar Mongn, "ir d mbeadh mle teanga im cheann, agus saol go l na breithe agam, n fhadfainn uile dhua oilc an ti d agus na hitreibhe d'insint, ach amhin d bhfachfaids sol dhaimh ar an aon diabhal is l grin ind, do gheO'bh-aids bs f chadir; agus is deimhin go bhfaighinnse bs go hobann murab dO' choimhadsa orm. Agus beir d'fhachaint flaitheasa D anois m."

59

"Cuir do eheann Hm ehoim," ar Colm Cille. Chuir Mongn a eheann f ehoim Cholm Cille agus do

foilsodh flaitheas D d, gona ghlir agus gana aoibhneas agus gona ilcheolaibh. Agus do thit a ehodladh air leis na ceolaibh sin; agus mar dob fhada le Colm Cille do bh Mon-gn ina ehodladh. thg a bhrat d eheann agus do mhseail Mongn iar sin agus d'fhiafraigh Colm Cille de eard a bhreith ar an taispenadh sin a tugadh d.

"N fidir liomsa breith do bhreith air," ar Mongn, "ir d mbeadh mle eeann orm agus mle teanga i ngaeh eeann dobh. n thiocfadh dom an ghlir is l i bhflaitheas D d'insint duit; agus gabhaim do ehoimiree-se, a Cholm Cille. fm chuid den ghlir sin do thabhairt go suthain dom iar mbs."

"Do bharsa sin duit," ar Colm Cille, "agus dan fin maith agus ba t an treas mae uehta bheas im uchtsa l na breithe ag d'anaealar thine an bhrtha, .i. t fin agus Maolumha mae Baodin agus Suidheamhain mae Samhain."

Cheiliir eeh d ehile dobh agus do bh Mongn ina glaeh mhaith do Dhia agus do Cholm Cille sin amaeh gona bhs agus iar mbs.

60

14. CION CHOLM CILLE AR CHRAINN DHOIRE CHAL-GAIGH; AGUS AR CHLUAINE

Do bh an oiread sin de ghr ag Colm Cille ar Dhoire agus de dhoilos aige fn doil'e choille do bh ann do bhuain n do ghearradh mar na ch bhfuair s ionad don dairtheach, re n-abartar an Duibhreiglas inniu, an uair dO' bh s 'g dhanamh ar chor gD mbeadh adan na haltra de san aird soir le dls na coille agus nrbh il leis-sean an choill do ghearradh, gurb a thaobh do fhoril s do thabhairt san aird soir. Agus d dhearbhadh sin, is ina thaobh at an altir ar a n-abradh s fin an tAifreann, agus is follas do chch gurb sin suomh an dairth sin inniu.

Agus an crann do thitfeadh uaidh fin n do leagfadh an ghaDth sa bhaile sin, d'fhg s mar aithne ag lucht a ionaid ina dhiaidh gan a ghearradh go ceann nmha agus a roinn ansin ar dhaoinibh maithe agus shaoithe an bhaile, agus an treas cuid de"do chur i dtigh na n-aonn f chomh-air na n-aonn fin, agus a dheach do roinn ar na bocht-aibh.

Agus at an rann do rinne s fin tar is a dhul ar deor-aocht in A1bain d 'g dhearbhadh nach raibh sa mbith n ris nr chomhoIc leis coill Dhoire do ghearradh:

Ach g eagal liom - gan fheall -an tag agus an t-ifreann, is eagla liom - gan chleith -fuaim tua thiar i nDoire.

Feachtas do Cho 1m Cille san ionad re n-abartar Cluaine i bport Dhoire Cha1gaigh den taobh thDir de Loch Feabhail agus do bheannaigh s san ionad sin agus dO' rinne team-paU ann. Agus dO' 1abhair tr spiDrad fidheadireachta agus is ea a dirt:

61

"Tiocfaidh easpag gallda i gceann aimsire faide im dhiaidhse san ionad seo agus scaoilfidh an teampall seo do rinne mise do dhanamh oibre eile d chlochaibh san ionad re n-abartar Bun Seantoinne sa bhaile seo fin."

Ga mba ann do rinne an rann seo:

Mo thruaighe! Tiocfaidh Gaill go Cluaine, agus barfaid mo theampall go Bun Seantoinne fuaire.

Agus dO' foradh sin uile, amhail is follas do chch inniu, .i. thinig easpag gallda ga Doire darb ainm Niocl Bastn, agus is do scaoil an teampall sin do dhanamh cirte de. Agus nor crochnaodh an chirt sin fs; agus is deimhin liomsa gur de mhorilibh Cholm Cille thinig gan croch do chur uirthi leis na clochaibh sin a theampaill fin.

62

15. CODM CILLE AGUS DEA,RTHIREACHA A ATHAR

Ghabh Feidhlimidh mac Fhearghasa cheannfhada, mhic Conaill Gulban, .i. athair Cholm Cille, rocht Uladh, agus ar mbeith d atha fhada sa rghe sin, agus ar dteacht a aoise agus a rsaochta go mr, lig an rghe de agus roinn ar a bhrithribh L Agus is iad seo ainmneacha na mbrithreach sin, .i. Branainn agus Ninnigh, Fiachaidh agus Fiodhraidhe, Cathrann agus Loarn, agus Sadna, an mac ab ige dobh. Agus do rinneadh fle mhr iar sin le macaibh Fhearghasa san ionad re n-abartar Both Bhrain i dtr Fheargna inniu i dtearmann Chille Mhic nanin. Agus do bh Colm Cille an uair sin i gCige Laighean ag beann ceall agus eaglais. Agus d'fhoilsigh aingeal D d gur lig Feidhlimidh, .i. a athair, an rghe de agus gur roinneadar na brithre a dr-amar romhainn a fhearann eatarthu fin.

Is ansin tid Colm Cille roimhe thuaidh gus an ionad a raibh a athair, .i. go Cill Mhic nanin, agus nor chian d ann an uair thngadar teachta a bhrithreach ar cheann an tseanrach, . i. Fheidhlimidh, d bhreith do chomradh na fle. Is ea a dirt Feidhlimidh nach rachadh s ansin agus go raibh s rsa agrua, agus dirt riu Colm Cille do bhreith leo do bheann na fle. Tid Colm Cille leis na teachtaibh sin go Both Bhrain, agus ar ndul don bhaile d, tharla Sadna mac Fhearghasa cheannfhada de chad daoin-ibh d, agus ba r-fhilidh roimhe . Agus d'fhiafraigh CoIm Cille de nr roinneadar a bhrithre agus fin fearann re chile.

"Do roinneamar," ar Sadna. "Nr gabhadh deach an fhearainn sin libh?" ar CoIm

Cille. "Nor gabhadh," ar Sadna.

63

"Is cead liomsa, ms eead le Dia ," ar CoIm Cille, "gan an roinn sin do bheith ar bail n do dhul i soirbheas ead-raibh n go ngabhtar deach an fhearainn libh."

"Do riar duit, a chlirigh," ar Sadna, "j. an chuid roinne rinig mise den fhearann duit ar son na deaeha."

Go mba sin Tearmann Chill Mhic nanin inniu . . "DO' bharsa luaeh ar a shon sin duitse," ar Colm Cille,

"ir do bhar eeannas agus tiarnas duit ar do bhrithribh is sine n th fin. Agus is ar do shliO'eht a bheidh rora agus tiarna Sleachta Chonaill Gulban go brth ars."

Is ansin thngadar an chuid eile de mhacaibh Fhearghasa i geoinne Cholm Cille agus d'fhear siad filte ris. D'fhiaf-raigh Colm Cille dobh, do fuair s deaeh an fhearainn Shadna, an bhfaigheadh s deaeh na fle agus ga eh neaeh eile as ar iomchu deach do ghabhil sin amach uathusan. D'isteadar Uile ris.

"Freagradh Colm Cille," ar Sadna, "agus n histidh ris um aon n d n-iarrann oraibh, ir is d is cir bhur ndeaehase, j. do mhac bhur ndearthr, j. an direaeh is fearr in irinn."

"Tabhraidh bhur ndeaeh do Cholm Cille," ar Loarn mae Fhearghasa, j. an dara mae dob ige de ehlann Fhear-ghasa eheannfhada.

"Fada gur labhras," ar Colm Cille, "agus d n-abrf mo riar nba luaithe n sin, a Loairn, do bheids rthe agus tiarna in irinn fin ar do shlioeht, agus naeh ndrais mo riar ach go maU," ar s, "n bheidh aeh rthe in Albain ar do shlioeht."

Ga mba ar shlioeht an Loairn sin mhic Fhearghasa do bhodar dann MhaoI Choilm mhic Dhonncha i rocht Alban aimsir fhada. Agus do foradh gach n d ndirt Colm Cille an uair sin.

64

16. DANANN COLM CILLE LLA MILSE D'LLA SEARBHA

Feachtas do Cholm Cille i nDarmhaigh agus tugadh lla chuige. Agus tharla ll searbh droehbhlasta i mease na n-ll air, agus d'fhiafraigh Colm Cille c hit a bhfrth an t-ll sin. Dradar cch ris gurb abhaill irithe do bh san llord agus gurb sin ba bhlas d hllaibh de ghnth. Arna chluin-stin sin do Cholm Cille, tid san llord agus bheannaigh an abhaill sin agus is ea a dirt:

"Beannam th agus cuirim ort as ucht aon D. uile-chumhachtaigh, a abhaill d, an ndr searbh mbhlasta do bh agat go trsta do chlaochl agus ndr milis dea-bhlasta do ghabhil chugat anois."

Agus do rinne an dil bhalbh amhail a dirt Colm Cille ria an uair sin fin, ionas gurb iad a hlla lla ba mhilse agus dob fhearr blas agus boladh d bhfacadar cch riamh roimhe sin.

Agus is follas as sin nach ea amhin thug Dia cumhachta ar dMil an uisce do Cholm Cille, leith re fion do dhan-amh de, ach thug s cumhachta d ar dhilibh na taln, mar atid crainn agus clocha agus luibheanna agus gach dil thalmha sin amach.

65

17. FS A CHONAIC COLM CILLE

Feachtas eile do Cholm Cille agus do Chainneach re taobh farraige agus do bh anfa mr ar an fharraige.

"A Cholm Cille," ar Cainneach, "an bhfuil a fhios agat card a deir an tonn?"

"At a fhios sin agam," ar Colm Cille. "Deir s go bhfuil do mhuintirse i nguasacht mhr ar an fharraige, agus go bhfuair duine dobh bs, agus do bharfaidh Dia chugainne sa phort seo iad sul a dt maidin amrach."

Agus do foradh an fhidheadireacht sin Cholm Cille, amhail ba mhinic leis.

66

18. COLM CILLE AGUS BAOITHN

Feacht eile do Cholm Cille agus do neach naofa eile darb ainm Baoithn ag sil re taobh farraige in ionad irithe agus dochonacadar long g bthadh. Agus d'fhiafraigh Baoithn de Cholm Cille card fr fhulaing Dia an long do bhthadh.

"A on pheacach do bh inti," ar Colm Cille, "agus do cheadaigh Dia lucht na loinge do bhthadh chuige."

"Dar linn," ar Baoithn, "do dnne Dia agir ar lucht na loinge."

Agus do lig Colm Cille sin thairis agus n thug s freagra an uair sin ar Bhaoithn.

Agus do thionil s ln a lmhainne de bheachaibh agus thug d choimhad do Bhaoithn . Agus thinig beach as an lmhainn agus do chealg s Baoithn go gar ionas gur ghortaigh go mr , agus thinig de bhr an ghortaithe sin thug an bheach air gur mharaigh s a raibh de bheachaibh sa lmhainn uile.

"Card fr mharas na beacha?" ar Colm Cille. "Beach dO'bh dO' ghortaigh gO' gar m," ar Baoithn. "Bodh a fhios agat, a Bhaoithn," ar Colm Cille, "amh-

ail dO' chealg an bheach thusa, gurb amhlaidh chealgas an duine Dia ina pheaca, agus amhail do mharaigh tusa ln na lmhainne de bheachaibh as gort na haon bheiche gurb amhlaidh sin fhulaingos Dia bs mhrin de dhaoinibh ar son peaca aon duine, amhail is follas, mar d'fhulaing s lucht na loinge do bhthadh chianaibh ar son an aon pheacaigh do bh inti."

"Tuigimse, a athair naofa," ar Baoithn, "gur maith do cuireadh sin in eiseamlir dom, agus n chuirfidh mise

67

oibreacha D in ionadh seo amach, agus n racha d do dhospireacht orthu feadh mo, bheatha nos m."

68

19. "LEAC NA CUMHA" AGUS "FD AN BHIS"

Feachtas dsan (.i. do ChoIm Cille) san ionad irithe re n-abartar Gort na Leice i nGartn den taobh thiar den ionad a rugadh fin, .i. de Rth Cn, agus thinig duine irithe den phobal ina cheann ansin na bhfuair mrn d chairdibh agus d dhaoinibh muintire bs, agus do bh tuir-se agus dobrn mr air ina ndiaidh. Agus do bh de mhid a chumha gurbh fhearr leis bs d'fhiI n bheith beD ina ndiaidh. Agus arna fheiscint dO' Cholm Cille, do ghabh trua mhr uime , agus do bheannaigh s lea.c cloiche do bh limh ris agus thug s ar an duine sin uisce d'I di, go ndeachaigh a chumha ar gcl: gur mradh ainm D agus ChoIm Cille de sin. Agus d'fhg Colm Cille mar bhuaibh ar an leac sin, cib neach ar a mbeadh cumha do ibhfeadh uisce di shin i leith, a chumha do dhul de. Agus at sin , g fhoradh shin; agus "Leac na Cumha" ainm na leice inniu i gcuimhne na morile mire sin.

Feachtas do Cholm Cille ag teacht Ghartn ag gabhil limh ris an cheann oirthearach de Loch Bheathach, go bhfaca duine irithe darb ainm Criomhthann Coinneanta ina rith thairis.

"Ag sin an t-glach ina rith dochum fd a bhis," ar CoIm Cille, "agus gabhtar libh agus n ligidh d'ionsa an fhid sin ."

Do ghabhadar muintir ChoIm Cille an t-glach an uair sin, agus mar nr ligeadh sil d, do chonacadar an fd chucu ina rith agus thinig s f chosaibh an glaigh, agus n luaithe rinig s faoi n fuair an t-glach bs. I'8 ansin a dirt CoIm Cille:

"Bodh a fhios agaibh, a dhaoine, gur mar eiseamlir thug Dia an taispenadh d, d chur i gcill nach fidir le

69

haon duine dr ghabh corp daonna uime fd an bhis do sheachnadh. Agus bodh a fhios agaibh." ar Colm Cille, "go bhfuilid tr fide ann nach fidir do aoinneach a seachnadh, . i. fd a ghine agus fd a bhis agus fd a adhlactha. Agus dirt an rann seo:

Tr fdin nach sea chantar mar a deirid i mrfhocail: fd a ghine, fd a bhis agus fd a anacail.

Agus ina dhiaidh sin, do ghuigh Colm Cille Dia fn g-lach d' athbheo ionas go ndanadh s aithr ina pheaca, agus go mbeadh s ina glach mhaith do Dhia agus d fin sin amach. Agus fuair s sin amhail d'iarr. Agus at ula san ionad a ndeamadh sin mar chomhartha mor-ile do Dhia agus do Cholm Cille. Agus d'athbheoigh s duine eile san ionad channa sin, .i. Beaglaoch Beaglaoich a ainm.

70

20. BS CHLANN R NA hINDlA I dTORAIGH

Feaehtas eile do Cholm Cille san oilen ehanna sin darb ainm Toraeh, agus do ehuaigh d a eagna agus a eolais, a ehreidimh agus a ehrbhaidh, fn uile dhomhan, agus thug-adar dann naofa do bh ag R na hlndia gr agmaise d fna thuaraseil . . i. seisear mae agus aon deirfir do bh aeu. Agus do thionscnaodar teaeht ar euairt ehuige do ghabhil rialaeh agus dea-eiseamlire uaidh agus do bheith tamall ina fhoehair ag eeart a mbeatha.

Do ehuadar ina long iar sin agus n aithristear a seala n gU! ghabhadar tr sa eheannthiar de Thoraigh san ionad re n-abartar Port an Mhrsheisir inniu. Agus ar theaeht i dtr dibh, fuaradar bs le scs na mara agus na farraige. Do foilsodh sin do Cholm Cille agus do ehuaigh os a gcionn agus do bh ag ca agus ag tuirsi go hiomareaeh ina dtim-peall, agus d'inis do eheh gurb iad dann R na hlndia do bh ansin. Do lig ar a ghlinibh iar sin agus do thg a roise agus do ehuir urna mhilis dhthrachtach dochum osa Crost um a n-athbheo d. Ar gcrochn na hurna sin do Cholm Cille, d'irodar dann R na hlndia ina seasamh i bhfianaise chich uile mar dhaoinibh do bheadh ina gcod-ladh, n mar dhaoinibh nach bhfaigheadh bs roimhe sin. Agus d'insodar gurb iad fin do bh ann, agus gach n dr imigh orthu agus na tosca um a dtngadar. Agus d'inis Colm Cille iar sin dibh fin agus do chch nach raibh d'fhuireach orthu gan hs d'fhil ars ach ga dtugadh s fin aspalid dibh agus go leasaodh s iad do mholadh na hEaglaise.

Do foradh sin amhail dirt Colm Cille; ir thug aspalid dibh ar an phonc sin fin, agus fuaradar bs f chadir. Agus do fhoril a n-adhlacadh go r-onrach agus sipal

71

beag teampaill do dhanamh os a gcionn; go mba Teampall an Mhrsheisir a ainm shin i leith.

Agus gach uair d n-adhlaict an inon sin R na hIndia maille rena brithribh, do gheibht a corp os ciO'nn taln ars. Arna fheiscint sin do Cholm Cille, do bheannaigh agus dO' choisric ionad ar leith di fin leath amuigh den teampall, gairid beag uaidh den taO'bh thiar de, agus do hadhlacadh ansin agus nor irigh a corp os cionn taln shin suas. Agus is mr d'fheartaibh agus de mhorilibh do n ir an adhlactha sin inar cuireadh shin i leith.

Agus d'fhoilsigh Colm Cille do chch gurb bhar nr fhulaing corp na ban-naoimhe sin in aon tuama re corpaibh a brithreach, an mid go raibh grin aici ar chaidreamh na bhfear rena beo nrbh il li a corp do bheith in aon ionad rena brithribh ina eiseamlir sin.

"Is furasta dinn a thuisdnt," ar CO'lm Cille, "an uair do bh an ghrin sin ag an bhan-naomh sin ar a corp do bheith in aon tuama ris na brithribh naofa sin do bh aici fin, gur mhaith ab inseachanta do na mnibh. n do na fearaibh, lerab il a n-ghacht dO' choimhad, caidreamh a chile sa saol seo."

72

21. COLM CILLE AGUS IASCAIR BHUN LINNEADH

Feachtas do Cholm Cille san ion ad irithe re n-abartar Bun Linneadh i gcrch Chinel Conaill Gulban agus do bh-odar iascair ag iascaireacht ar an inbhear sin, agus d'fhiaf-raigh Colm Cille dobh an raibh iasc acu.

"Nl," ar siad, agus norbh fhor dibhsean sin, ir do bh iasc gearrtha ina oirneach acu, agus nor admhaodar do Cholm Cille .

"Mura bhfuil, go raibh, agus m t, gura clocha!" ar Colm Cille.

Ar ndanamh cloch den iasc leis an mbriathar sin, thug-adar na hiascair scannail chomhr do Cholm Cille. Do mhallaigh agus d'eascain Colm Cille na hiascair - muintir Gualann iad sin - agus dirt nach mbeids dh thine in aon bhaile d sliocht go brth. Agus at an briathar sin 'g fhoradh shin.

Agus do mhallaigh Colm Cille an t-inbhear sin ionas nr gabhadh iasc air shin i leith, agus atid na clocha do rinneadh den iasc sin ar ula irithe i gcill de cheallaibh Cholm Cille fin d bh de chir an ionaid sin d ngairtear Cill mhic nanin inniu. Agus is ar chuma an oirnigh do ntear den bhradn atid na clocha sin, ionas go n-aithn-tear seach clochaibh eile na hula iad.

73

22. TR PHEAT A CHOLM CILLE

Do bhodar tr pheata ag Colm Cille . i. cat agus dreoiln agus cuiI. Agus do thuigeadh s urlabhra gach beithgh dobh. agus do chuireadh an Tiarna teachtaireacht leo chuige, agus do thuigeadh seisean gach aon n uathu amhail do thuigfeadh aingeal n dhuine do chuirH i dteacht-aireacht chuige.

Agus tharla dibh gur ith an dreoiln an chuiI agus gur ith an cat an dreoiln. Agus do Iabhair CoIm Cille td spiorad fidheadireachta agus dirt s gurb amhlaidh sin do dhanfaids daoine dheireadh aimsire . .i. go n-osfadh an duine ba threise acu an duine ab anbhainne, .i. go mbain-feadh s a spr agus a airnis de. agus nach ndanfadh s cir n ceart ris. Agus dirt Colm Cille, an uair do bheids Gaeil ireann mar sin, go mbeadh tran allrach orthu. agus gib uair do bheadh cir agus ceart ar coinneil acu, go mbeadh a dtran fin ars acu.

Agus do bh de chion ag Colm Cille ar na beithbh beaga sin do bh aige gur iarr s ar Dhia a n-athbheo d, .i. ais-eag na cuile d'fhil n dreoiln, agus aiseag an dreoiln d'fhil n chat. Agus fuair s sin Dhia. agus do bhodar maille ris sin amach, amhail do bhodar ths. n gur chaitheadar an saoI ndrtha do bh acu.

74

23. GROST AGUS PDRAIG L AN BHRTHA

Feachtas do Cholm Cille in Ard Mhacha, agus do chuaigh do r trth agus urna timpeall cros agus ula agus reilig Phdraig, go bhfacadar na mairbh lomnochta, ach a mbrait roinne umpu. Ghabh eagla mhr Baoithn naofa do bh i bhfochair Cholm Cille fn n sin, agus do chuaigh do dhanamh monabhair agus ithiomr ar Phdraig fna leith-id sin de thaibhsi d'fheiscint ina bhaile. Feargatear Colm Cille re Baoithn, agus is ea a dirt:

"A Bhaoithn," ar s, "d mbeadh a fhios agatsa, amhail at agamsa, a theinne rachas Pdraig ar son fear nireann i l an bhrtha, n bheadh fodhord agat air."

"lnis dom, a Cholm Cille," ar Baoithn, " ataoi 'mo choiri, card an taispenadh d tugadh dinn."

"Insm," a