1. 1. 1 Culma: Maggo Afitte kee Maggo Qaadoodi walalaanam kaxxam muxxi faxximtah taniimiik amakkaquk a korsil kulli ammunta elle daffesneh nen innal baar le addafakoot kak abak adda le ixxiga kee oyti geynam gabatenno. A korsi maggo afitte kee maggo qaadoodi maca kinnim, ma angaaraw loonum, ma baxsa loonum, maca tuxxiq/fayda loonum kee fexe agatittel mannal ken gixsiisam tohuuk bisoh kulli qaada kee afitte sinni caddo kee nihir dacrissuh gari qaadoodi kee afitteh sinnih faxxa haytah tan arac abtam dirki kinnim kee poolisi a caagid mannal tabbixem hinnay xiinissam yaysubolleh. A korsi koona mafdaga leh kulli mafdaga tiya tiyah elle walalak gexenno. Ossotinah, a korsi af kee qaada inki ayyuntak maca kinnim kee/hinnaammay inki agatak maca kinnim baarel addaffakoot aba. Is ta baxaabaxsa le afitte kee qaadoodi mannal inki caddol hinnay inki intit abaluk elle xiinisan kee qoklan inna tascasse. Qagisaak ta korsi agat, ayyunta kee amolludak kennaane hinnammay kediino kee kedo horta maca celtam baxxaqisa tonnah af kee qaad inki agatih hinnammay inki ayyuntih kinnaane mannal baxxaqisam kaadu gari mari gari af kee qaad elle baxisu xiqah yan inna kee qibnayti qeenit lowsimam kee marah lowsimam elle yaaxigeenih yanin inna yascasse. Ellacabol, fikratitte baxaabaxsa Ityoppiyal maca ceelam kee mannal xiinissam baxsa luuk Qafar Agatih Rakaakay Doolat baxaabaxa le afitte kee qaadoodi le ayyuntih gaaboyna kinniimiik ugutak Qafar rakaakay ta baxaabaxsitte mannal gexsiisam waktenno.
2. 2. 2 1hayto Mafdaga 1. Maggo Afitte kee Maggo Qaadoodi Culma: Ta mafdagal maggo afite kee maggo qaadoodik maqnisso kak ablenno. Macassabitihiy, afitte hinnay qaadoodi innah nan wak tuk magginta taybullem takkay immay wohuuk amol tan gersi cogda le maqna taceem kinnimi. To huk kalah usun loonuh yanin nafqit dagoomut kak yaabenno. Qagisaak, maggo afitte kee qaadoodi sissinnaane kee aydaadi dadal maca ceelamat kaadu walalenno. Maggo afitte kee qaadoodit yabnak doma af kee qaadak dagoom taxcenno: Af - Iyyaanam qangoor, afeytissiyya kee keenit elle xiqsiisiman innah iital baahiyyi cogda. - Anayli/xongole/kaaye, qado anayliy, xongolo yayyaaqe dagarak/xagarak ginniima fahmi/maqna yace Anaya. - Madqen astooti, xongoloola, qalaamatitte kee fikrat kee ceel asgaarawiyyi cogda/gita kinni. Af innah nan waqdi sihdayti baxi qangoorut antaffaqimak loonuh yanin fikratitte, xaagu edde tatrusaanah yaniinimi. Af numk, ayyuntak,kee agatk kinnaane. Afti cadaritte hinnay fayda: - kaxxam muxxi leh yan adam baxi angaaraw gita - kinnaaneh asta - qaada baxxaqisso - mesenkeca kee oyti dadlissiyyi gita/mansaf - abni mansoofa (ceelallo, af celsiisitte abaanamih dudda leh, qahdi, waaga/weeqa, seeco, kee sahi. A cadaritte qafar af kee gaantah afitte kee maggo kinnaane qaddoysiyyi fanti angaaraw booxay elle digrana kinni. Qaada Qaada iyyaanam ayyunti hinnay sinam itta elle geyteemiy ken kinnane taysexeexegeemi. Is sinam makmok maaqabo, sartan tikya/haan sartan, iimaan, diini ittat tabbixeemi. Uxuxuuk qaada sehdayti baxak mano gita kinni. Gersinnal qaada inki agat/baaxo, ayyunti (Rakaakay), kedo, kedo horta (daala/afa/exxa) sinni qaaday ken marak baxissa lon.
3. 3. 3 Qaada faxxiimiyya kee Maqna A Qaada xiqsitta qangara af, iimaan, nihiritte kee bretlitte, salu, sartan, makmok maaqabo, dooritte, ixxiga kee cirfatitte, kee inkih tan duyyey sinam baritteeh keenik mano gitih walfisiyya tascasse. Qaada horaak hoora oobak temeeteemi hinnay abuk raqti iyyaanah dumi horak aki hora fan taturteemi/tabatabak temeeteemi. Maggo gurritte le ayyunti adoytit baraak laqoh keefiyitam tani way, amo beyi sultimal qaadak sissin tummabulitte kee baxxaqissoosa tan. Usun ahak gubal yescessimih: 1. Wanna qaada/cundubuh tan qaada (Dominent culture): wanna qaada xiqsittam ayyunti addal nabam massakaxxa, muxxi le qaaday maggo mari elle yangale/keefiya hinnay dagnal sade kal hirgan/yakkoqen qaada. 1hayto weelo: qafarak tikya kee silac hinnay cangaxxalah tan qaada taybulle weeloola Ahak dagal tablen weeloola qafar ayyuntak tikya kee silac baxxaqissa. Takkel ceelalloh agabuk tikya kee dagor/amo qayxi cubbuse neetekkek, baxaabaxsa le qayxi qaynoota tan. Tah akak tanim ummatta elle tookobeeh taqeesheh tan baaxok sissinnaane weelok gixak tamaateemi. Laakin ah innah nan waqdi rasi caddol baxsa loonum dubuk hinna catta inki rasih hinnay awdah addal yaniinimih tikya kee amo qayxih gurri baxsa keenik le. uyxuuxxa hayna waqdi, dagal fotol elle taninnal basiiti qayxi baxsa keenik le. Takkay ikkah ta sissinnaane qayxi kee sartan tikya allih inki qaaday qafar elle tamixxige tascasse. Ahak duma assacassem elle gabbatennal wanna qaada qafar ayyunti amo gexal gari ken elle baxsah adda baxaabaxsa akak axigeewaanah muxxi qafar ayyuntak kinnaane taysixxeh tan qaada. Masalan makmok maaqabo, xintima, gaba silac, dacarsitto, tikya sartan, amo qayxi kee biloy amot haan, w.w. inki dago baxsaluk itta celta. Axce waqdi, gexsiisaanah yanin qaadak ugtima/buxux inkikkek tan.
4. 4. 4 Dagoom qafar nabam elle tamixxige qaaday aki qaadoodi daga raqta: - Konnabna (qibnaytu arcibisaanam) - Gile, gira, kee caxxa - Masnaf kee rarayto/konooy yakki - Dacarsittoh xiiniyya - Can kee gammo (makmok maaqabo) - Xaagu - Derrekaamo kee qasxago (amo qayxi) - Absuma - Qadar, kalluwalle, saxxaq. w.w. Wohuk iroh, baxaabaxsa le rakaakayittel nablem xiqnah. Amaara, Tigre, Oromo takkay fexe rakaak wanna qaada le addal fexe baxaabaxsa taallay immay. Ceelalloh Oromo beynek, baalle oromo, arsi nagelle, kee Amhaara, gojjam, gonxer, wallo, axcuk sartan, af (afeyta.), gat; argaade wonna wonnah tan duyyeeyal baxsimoonay immay wo qaadak ramid/ugtima waginn inkikkek sugta. 2. Baxsimte qaada (Subculture): maggo ayyuntih addat yan dago horta le qaaday baxsa le. Aki innal, qaadah exxa takkem ayyunti kaxxam qunxa waqdi masal sugeet ayyuntih addal tan qunxa safra. Tokkeek inkih yan mari umman qaadal/mano gital yangaleenim takkeh. Takkay ikkah ayyunti anabbuk/baarimak kee xissiimak elle yamaateemil dago hortitteh ixxima iiman kee mano gitih tu sissina luk maggo ayyuntat tangalem takkeh. Tiya tiyah horta ta sissinnaalel qaadah exxa tascasse. Ceelallo, Ethiopiah addal tan baxaabaxsa le qaadoodik tiya teena waginnek, qafar ayyunti (sugeet ayyunti horta xiqsita. Ta ayyunti horta gersi maggo ayyuntittek ken baxissa qaaday usun dubuk elle yamixxegen lon. Absuma: elle tamixxigem qafar ayyuntih adda dubuk, ta bxsa le qaada Ityoppiya qaaddodi baarima elle temeeteemil qafar ayyunti ta qaada luk maggo qaadoodid yengelen laakin sinni bareetle kee nihiritte luk yengelen. 2hayto weelo: tagorri tikya kee bilo tascasse weelo
5. 5. 5 2 hayto weelol elle nablennal, baxsa le qaada innah nan waqdi, qaaday nabam daga sugeet ganat hortah sinaama. Ityoppiya agat kee agattiino dimokraasi kee garwa aysataluk elle tamaateemil wo daguk sugte gaanata maggo ayyuntat asgalluk kaxxa qaadat culak yemeeten. Ceelalloh, gabbi Ityoppiyak rift vaali xiqsita rasul maggo qaadoodi kee kedo keytimatah. Ta kedooda inekiik garbot dubaali gurrah sugeenimi kee ken qaada woogiddaalle mamaxxaga geewateemik amkkaquk baxsa le qaada le marah sugen laakin a saaku inkih tan Ityoppiyah agat kee agattiino inki gideh gawra luunum kee sinni qaada yaysexeexegeenim xiqaanam dudeenih tonnaah baxsimte qaadah sugte qaadoodi ityoppiyah qaada akkuk temeete. Ceelallo:- - Laale (baddaafak radde kelbatafan temeete) 3. Sugeet qaada (Folk culture): iyyaanam rakaakay ummata/gaanta gabat ginnimte qaada kee qaadi yan marak kulli ayroh mano abak raag ixxiga, salu kee iimaanat ramid/ragid le qaada. A qaada qaadik yan marih gabat ginnimteemik amakkaquk aslaan qaada. Ceelallo: Sugeet gada, sugeet qangooruy gadah bicsen, hayyo yoona warsa, kee sugeet argaade qaada wagsissa inki horaak ciggiila hora fan tabaatabak temeete/horak hora fan oobak temeete qaada. 3hayto weelo: qafarak sugeet qaada tascasse foto/weelo Ta weelo waginne nee tekkek qafar ayyunti umman ikkil edde yantifiqqimen silac kee sartana. Axci tikaya kee gile qaynat baxsimay immay umman inkih yan qafar ayyunti gile kee caxxa, tonnah gira ayrok ayroh manol sinni cabe waah sugeetik tabaatabak timeetem kinni. Akkel
6. 6. 6 sugeet qaada axce waqdi, qafar qaada dubuk hinnay baxaabaxsa le rakaakayih marih qaadoodiy saakuuk ken abuk keenih raqdi wuxiffan elle yamixxigen qaada. 4. Fayya le qaada (High culture): iyyaanam aki qaadoodih qaynootak inki katuuk cangaxxalah raqta qaadah innal yablen qaada kee elaa qumri abdaqiyyi maqaane, hinnay weeranta nihir, qilmi yunxiqe mari (ixxigak ellacabo caddo gufe mari), maggintale fayya le exxa kee fanti exxah horta, qusba fikratitte faxximte, assacokki walal kee fokkaaqo kee mari leh yaniimiy garab meqemih gibbatih inna yablen qaada gurritte. 5. Tenkette qaada (Mass culture): tenkette qaada inki-inki waqdi mamaxxa le hinnay ramma iita qaadal seecimta, iyyaanam amo biyal cangaxxala qaada sadda qaada. Tahim tascassem kulli ayro qaaday sahli le macal faxxa, waane tafhimuh xabcinih, deelimteemik kee bxasa lennal daffeysen duyyek baxsalenna. Tenkette qaada maggo mari fayyale qaadak qunxxa intih tet yablen.tannah yan qaada gurritte industiriyal ayyuntitteh murti. Usun akah ekraarimeenim maggo qaadi seehada laakin sugeet qaadah innal kenik ayrook ayroh abak rag ixxigah ragid mali. Tonnaaha gaanta issi gabat ginteh tet ayrook ayro abak rag ixxiga ifsam akkewaytah qadaaga tirfih yibdiqenimi. A qaada maali geyiyyah bicsa ux wakti le murti, yenketti murti, kee yesiisen qaada. Mamaxxaga le qaada maggo mara yasgoorowe majalatitte, ayti le marak gaalik tan xaagi baxacal anay mattaco, pop gada, geem viixiyo, TV show, w.w.w innah tan duyye addat le. Inki-inki Marxistitte tenkette qaada ayxiyolojikal amorraq (hinnay tenkette fikratitte amorraq) kee ayyunti addal xiinissa exxah/afah cayla loowita iyyan. 6. Baad qaada (Global culture): qaada murtitte kee mano gititte qaalamal tan baxaabaxsa le baaxooxa itta ceelak edde temeete baadiino agatiino kee rakaakay qaadoodi edde taanisse gita tascasse. Ta qaynatih qaada kee yaylammen murtitte away qaalamal taylemmimeh, xaagi baxaca maybalaalaqiyyal uguugusanah kee keefiyen tenkette qaada xaagi baraca tibdiqe qaadah inxustirit fixiixisaanah, kee usun maggo baxaabaxsa le ayyuntitteh mano gitih exxa akkuk yemeeten. Ceelalloh, baadal taybulli kampaanitte siini prograamitte kee prograam xisne yaylammeenih masalan Biig biraazer (Big Brother) kee Who wants to be bilinaire? (miyyi gaddali yakkem faxa baadal iyyah yan prograamitte). Kalah coca cola, vodaphone, starbucks, Nescafe, Sony, kee Nike w.w.w inkih a udduuru qaalamal mamaxxaga le astooti. Baad qaada rakaakay kee agat qaadoodi ramma hayteh qaalam tan baxaabaxsa le baxooxa inki qaada qadaaga kee mano gititte yalleeni ggideh abta qaada. Ceelallo, baad film, gad, kompiiter game, maaqidda, kee sartan qadaaga abak rakaakay qaada rammisan/taanisan. Ta duyye qaalamal/baadal sinam inkih inki maaqida akamuk, sartan saritak, tv
7. 7. 7 prograamitte kee filmitte maqayak/wagiitak, kee maggo mano caalatitte gurra kee kinnaane keefiyak kaxxa qaadal itta ceelak yemeeten. Baad qaada iyyaanam qaalamal tan ummatta hinnay ayyunta tasgalle qaaday rakaakay hinnay agat qaada qakkossa. Tet hadaf qaalam inna itta baaxooxa inki qaada taalle gede. 4hayto weelo: westerni qaada taysubulle weelo/foto Ahak dagal tan weelo baad qaada tascasse foto. Ahak duma elle excennal baad qaada inkih yah qaalamal enna inta agatitte inkki inki weelot gactam kee inki qaada tallem hadaf lem. Asaaku umman ikkel waginne nee tekkek fexe agatal fexe ayyunti westerni qaada katayak geytima. Ceelallo, a weelol akah nablennaah, sartanal, makmok maaqabol, cattaa manno gital baad qaada nee hiragak/qeegisa temeete. 1.1. Maggo afitte (Multiligualism) Maggo afitte iyyaanam nammayaak daga yakke afittet yaabaana. Is baxaabaxsa le afitte faysiyya kee celsiisiyyi gita. Akkinnal, maggo afitte qaadoodi finih walala, ayyuntiino cula kee salli. A tiya elaa qumri baritto, xaagi baxaca, kee mettebannitte ixxiga/oyti tonnah kaadu Ityoppiyak iroh angaarawal muxxi le doori digirta. Ahak dagal elle nescessennal, maggo afitte aaliyyi leh yan fayda ahak gubal walalenno: Maggo afitte xiqaanam amolludda, ayyuntah, agatah taturak baadah/qaalamah kaxxam tuxxiqleh tan angaaraw gita. Sinni ayyuntaak iroh gexxa wakti kaf alle waa marat tangaarawuh ken af taaxigem faxximta, hinnay wo mari nammahattoh leh yan afay ko kee ken yasgoorowe yanim faxximta. Maggo afitte xiqaanam taama saami le, xaagu xabcinuk geyanama, baxaabaxsa le ayyuntat taqabi maleh tangoorowem dudda.
8. 8. 8 Maggo afitte qaada walal kee ayyuntiino culah Af baaxo xaylo akke waah yan marak (beeda) adoytit baaxooxah ayyuntittet culaanam/yangaleenimih gexsitil meqe doori digra/le. Ah iyyaanam cuggaaneh tan baaxooxah ayyunti hinnay amolluddi caddol takku woo kenit/ken baaxot addoytiitih tan baaxooxah fan guurumeenih keenit yengelen tekkek too yemeeti xiqsita mara kee baaxo mari ittat amcuggiyiyyal fula le doori taamitta. Too udduurul, arcibissa baaxoh afih oggol faysaanam faxximta. Inki uddurul ni ayyuntih addal edde antiffiqime wen afti gadditte (baxaabaxsa le inah afitte kee aki afittey buxah addal, rakaakay kee cuggaane dariifal edde yaaban afitte kaxxam arac/massakaxxa taallem faxxisimta. Ceelallo, amolluddi afih baritto dadlisaanamal Turistitte, iro baaxok yemeete taamiteynit, barteyniit, kee dulitteh rakiibo ayfaafayitte geyto sahaltu waado le xiqtol agat afat rakiiboh oyti baxaabaxsa le afittet geytimta gideh abaanam faxximta. Cududuuk cududih ayfaafayitte ceelalloh, adoytit baaxooxak maggo afitte xiqa marih ximmooma inki angaarawah xisaanam qammaltimta(ayfaafayitte saqal gubak). Ta udduurih fanat komishiin maggo afitte agat xayyowsak baaham kee Afti bartiyya kee baxaabaxsa diversity leh yan muxxi/fayda ikraarisen abnittet oyta faysaanam; Af yascasitte kee yiiropi fokkaqo acassaalet antaffaqimak afi cirfatitte mizaanisaanamih; Turjumaan abeynit kee maqniseynit mihratitte gita le filxil dadlisaanam kee madqah geytima gideh faysaanam. Hadaf daffeysan. Maggo afitte sallih/leedah Maggo af yaabeh taama gabassaggolli baxsa le tuxxiiqiy yiiropi kampaanitte cududuuk cudud anaakar baaha kee tohuh leeda faysimtah.tohi sabbatah kampaanitte muxxi af kee qaada fanih cirfatitte taamitaanamal faysiman. Agatiinoh inttik waginnek, maggo af xiinisaanam/duudaanam taama geey osissa tonnaah maggo taamoomih oggolittek dooritaanam xiqsissa. Tahak ellacaboh, adoytit baaxoox afti fayxi/esser kee cirfatitte mamaxxaga madable baritto siiratak iroh dadlisaanam faxximta. Inki widdiirit edd, komishiin le hadafitte: Barteenit kee tamiteynit angagoyya ossaanam; Afti cirfatitte, aklaake kee qusbam abdaqiyyal teeke misso xaloot tatrusaanama; Geytimta partitte tase abnitte tabaatabsitoonuh madrak bicsaanama. Maggo afitte Elaa qumri/sarrimaane barttiyyah (lifelong learning) Adoyta baaxooxa ahak dagal cusne inah afat ossotinah nammay hadaf wuxih yafhimeenimik kaxxam deeron. a hadafih gexsot amo beyi barittol maggi tantifiqqimem barteeniti kinnuk a
9. 9. 9 saami wuxifan adoyta baaxooxal reke edde raqta. Vocational baritto kee aydakaakanal yan marah yecen saami takkay nabam wadoo le. Ta udduurul, komishiin abtaamah tugactek: Tan gaanata parnaamijit afti barsiyya faysaanama; Adoyta baaxoox fanal tayse abnitte afti bariyyal kee barsiyyal yaskatteenim kee tatrusaanam. Adayta baaxooxa kaadu ahak gubal tan ximmoomal afti bartiyya faysoonuh arcibiseenih: Agat afat ossotinah aki af bartaanoh saamitte yaceenimi; Tan afittek afak teenan dooroonuh baarle afti oggol xayyoowisaanama; Afti barsiyyat cule marih aydakaakan faysaanam; Afti barseynit angagoyya qoklaanam. Maggo afitte Xaagi baxaca, qusba mettenaanitte kee turjumaanh Baxaabaxsa le Ityoppiayaa afitte kee qaada xaagi baxaca, qusba mettebaanitte kee turjumaan ayfaafayittel agadt xayloh xayyowsaanam xiqqimteh. Tah nammam inkih abtam xiqtah, agat xaylol, tonnaah kampaanitte kee agat miroctil yammulleh yan aydafaalle taykusem kee yargiqem xiqah. Taha sabbatah adoyta baaxooxa tan partitte kee xaaxi baxaca tonnah qusba mettebaane dadal kee oggol gaba assagolla yaalleeninmil aytikumusaanah. Ta udduurul komishin--- Qunxxa ammuntitte mantafaqqa aytikumusaanam kee Yiiropi taama abeynit tabaatabsa faysaanah; Af kee mettebaane angaaraw tabixe proojektitte qoklaana; Turjumaan qaada fanih walalal leh tan dooril konforensi yaceenimi; Cududuuk cdudih miroctih gabah assagolla qoklaana. Maggo afittek iro kaalibitte qaada fanih walal le katuk, maggo afitte baxsaluk Ityoppiyak iroh angaarawah nafqi le. Yiiropi afittey sidicatto baaxooxal yaabinta cayla barsiyya kee bartiyya faysaanamal nagay tamixxigem faxximta. Tonnaah yiiroppik kalah tan baaxaaxah afitteh barsiyya kee bartiyya faysaanam muxxi. Ahi ellacabo, komishiin abtuwaytam: Maggo afittel sidicatto baaxooxalluk gabah assagolla yalleenimi; Yiiropi afitte sidicatto baaxooxal dadlisaanama/faysaanam. Tah dagal edde walalle ximmooma yiirop maggo afitteh teyyeeqe madqa. Ellacabol poolisi mablak iro nawqe waqdi, qafar ayyunti maggih maggo afli. Ityoppiya amo beyal waginna uddur, baxaabaxsa le afitte leh kulli agata le afal yamixxige.
10. 10. 10 Maggo afitte ududuuk 3 aw 3 daga yakke afitte aaliyya/yaabiyya. Ceelalloh, Ityoppiyah addal 89 takke afitte tan, Qafar af; Soomaalih af; Amcarih af; Oromoh af; Walaytah af; Sidaamah af; guraake; hadiyyah af; silteh af; hadaareh af; Tigreh af; beeni shangul af; Gambellah afitte; w.w. Hindi fan gacnek, Hindi; benjaabi; Urdu; Gujiraati; w.w. Awusteraaliya, Engilish; deutsch, awusteraaliyah af. W.w. Laakin takkek akah waginennah afti magginta baxaabaxsa yalleenim kee antafiqiyya. Taakewak pooisi gexsol agat maggo afle agat yakkuh poolisil daffeyte madqooqi gexsiisanam faxxisimta. 1.2. Maggo qaadoodi Adda fakoot le katuk, maggo qaadoodi uxuxuuk qaada kee kedo baxaabaxsay Ityoppiyah addal tan weelissa qangara. Qaada elle naqeeshe ikkel qaalam xissa. Is tonnah ninni abina kee gari abina nafhime kee maqnisna gideh ne absissa. Qaada elle naqeeshe aracal numma xisnakkeh abta baxsa luk nanu maqnooni akah nace astootiy afat oobak taturak temeete. Kaadu qaada umman maqna, caalat xisneena, kee angaaraw migditte/gititte keefiyitoonuh aki maralluk nangaarawe/taamitna gideh xiqsissa. Ossotinah, qaadoodi namma inkih tan mabla kee numtin amo mabla innal geytimta. Inkih tan mabla innah nan waqdi uwwutte duyye wagsiisaanamih sabbata (usun sartan/tikya gurra, maaqidda, art, gad innah tan duyye weelissa). Numtin amo mabla kah innem, usun amolludi maqnisiyya wagsiisaanamih sabbatah (usun ne mesenkeca addat yanin tonnah ni tattiibal yan qaalam maqna naaxige gideh nee xiqsissa). Akki maqnal, maggo qaadoodi iyyaanam baxabaxsa le qaadoodi etta assakaxxu maqaanel kee saalamh ittalluk tani kinni, qaada samad, diiniyyo, qaada horta tabbixem waqdi tonnah kaadu Sali caalatat, qaada akkalaylotittet (assumptions) kee nihirittet, kee ascubiyyi gurrittet kee angaaraw/walal gurrittet tammulle. Gabbi awusteraaliyak maggo qaada le kee kedo caagida komishiin abto (1980) baxxaqissol, maggo qaada iyyanam poolisitte kee abnittey gabbi awusteraaliyah gaantak baxaabaxsa le kedoh mamaxxaga tace kee raddi gacissa kee sinni yaakami/naharsi hadafitte allih horta kee gaantah adoytit inkkih caalat giniyyal gubat akak gacoonuwanam: - Ittingeeyil ittalluk yaqesheenim kee tamitaanam - Inki katuuk kee meqennal gabah assagolla yaalleenim kee sinni cirfatitte kee baxsa le xiqto madduur, ayyuntiino kee gaanta qaadah mano nafqih yaceenimi. - Baxsale sinni qaada sugeetitte loowitaanam kee baxxaqisaanam. Awusteraaliya qaadal baxaabaxsa le ayyunta kinnih kee akkuk raakele. Maggo qaadoodi agat kee baaxo poolisittel elle ekraasimtennal awusteraaliyak qaada baxaabaxsih nummah raddi
11. 11. 11 gacsoonuh massoysen acassaale marta/tabixe tonnaah poolisiite kee parnaamajitte masalan gaanat qalla, mantafaqqa saami/gufne, gitaliino, ayyuntiino qadli, massa saami kee keddaaminni sadu innah tan. Maggo qaadoodih poolisik sidiica baar kee xixxaar (dimensions): Qaada kinnaane: inkih tan awusteraalya garwa sinni qaada sugeet baxxaqisaanam kee keefiyanamah, af kee diino edde anuk. Ayyuntiino qadli: inkih tan awusteraaliyah garwa treatment kee saami inki gidek geyaanam kee samad, kediino, qaada, diini, af, nado hinnay ubkah aracak adafalitte kalaanam. Xaloot le baxaabaxsa: loowitiyyi, dadlisiyyi, kee inkih tan awusteraalih baxsale xiqto ke cirfatitte meqennal antafaqiyyi fayxi. Ahak dagal maggo qaadoodi wagsiisak edde yaben baxxaqissoosa kee poolisitte inkih Ityoppiyah acwaalal bahnah nan waqdi madqa kee poolisitte caddol inki masalana. Ityoppiyah baaxol geytimma intah tan baxaabaxsa le agat kee agattiino kee rakaakayak sinam sissin qaadoodi kee afitte tonnaah diini inki gedel konnabna akah abaanam kee le caddo kah yaaxigeenimil daffeysen maggo qaadoodi kee afitteh poolisitte kee madqooqi tan. Ceelalloh edde yabne nee tekkek, Ityoppiyah doolat madqa hinnay poolisi 89 takke agatitteh qaadoodi kee afitte kaadu diinil inki konnabna kee saami geyaanama. Soomaalih labah tikya/sayyo digibih hayta sartan, oromo qaada tikya, camar baxuwwa Amaara (Wallo sqt), qafar qaada tikya (kalo/AR), jabuuti qafarak sayyo tikya, Chayna qaad digir kee sartan
12. 12. 12 Wallo raayya Haraari/hadare agabu/qaada maaqok tiyak teena, xabub lekatih kedo Hinxi qaada sartan kee digir kee maaqo Afrika le katih mara Biraazil sayyoh qaada tikya 5hayto weelo: maggo qaadoodi tikya kee sartan tascasse weel Ahak dagal tablen weeloola baxaabaxsa le agat/rakaakay kee qaran gubak qaadoodi elle taninna taysubbulle. Tikya marak/rakaakay kee agat inkih kinnane taysixxigem ta weeloolal nablu xiqne. Ta weeloola kak tablen marak tikya kee sartan wagga hayteenih kinnaane keenik naaxagu dudnah. Takkel naaxigem faxximtaamah, dubuk sartan hinnay waginnam tikyak edde han tikya (tikyak migda), edde haan bilaali tonnah gexo (numuk gexo tikayya elle aninnan inna kinnimih sabitti, ceelalloh, kalol forrayni masnaf kee qerrootal, gabcaxxa hayya haawak gaba akah haanna kee filla akah haanna le) 1.3. Maggo afitte kee maggo qaadoodih sissinnaane Qaada kee af kaxxam baxsa allewaanay immay dagoom ken baxissam tan. Qaada baarle tummabul le af teetik xagarak teenah yan. Qaada kaadu mesenkecal kaxxa adda le. Is tonnaah kinnaanet axaw le tiyaay manni num/kinnito num sinnik edde taaxige/tascube. Is salitte kee iimaanittey edde teemeete wagsissa tiya. Dikkah af xaynal kinnaaneh exxa kinni. Is ku buxah marih kee ramadih afay maggih/nabam edde soonittam, kallacittam (dooqa edde abtam) kee maggom satta edde geytam. Diggah inki qaynatih af baxaabaxsa le baaxooxal yaabimam xiqtah, laakin tah iyyaanam inki afat yaaba mari inki qaada kinnaane loonu iyyaanam hinna. Qafar kee soomali amharic sinni maloowan (Amharih af yaabaamih taagah), 2hayto rasi (Qafar) Tigrayak sinni maloowan. Fexennal takkay gari yaabat yaabanam gari kinnaanet sinam maxakban.
13. 13. 13 1.4. Maggo afitte kee maggo qaadoodik aydaadi dadal Maggo afittek aydaadi dadal waginnah nan waqdi, maggo afitte fiiruuk inki agatal, rakaakayal takku baxaabaxsa le af kee qaada le mara tankatteh tan uddur inki gaanta tikka iyyeenih ittalluk xiinan waqdi. Asliik af baxaabaxsa lennal yamaggem xiqtah. Ceelalloh, dariifa, caafat, taamah angaaraw, barittol caddol inki takkeh. Inki ayyunti maggo af li yakkemi ta ceelallok innak teenal gari af bartah yaabah yan waqdi. Masalan Qafar ayyuntay beyne ne tekkek, Qafar ayyunti Ityoppiyah agat kee agattiino rakaak kee sinaamak tiyak teenay maggo afat xiqsiisimam xiqa. Ta ayyunti gersi rakaakayittek muxxi baxaabaxsa le afitte yaabam duuda kinni. Qafar ayyunti inki af le maray sinni af dubih biyak suge takkay ikkah ta ayyunti gari /beedi keenit elle yangaleemil beedi afitte baritak yemeete. Qafar ayyunti cududuh edde raqinnan/aninnan rakaakayitteh afitte maggintal yabam xiqha yan mara kinni. Ayyunta tannal waginnek Agat fan gacenno. Agat/baaxo caddol waginna waqdi maggo afak aydaadi dadal baxsalem hinna. Takkay immay cogtal tagoom baxsa le tummabul le. Inki baaxo maggo af le xiqtuh kibsissam faxximta maasayyooyi tan. Ta maasayyooyi baxaabaxsa le agatittel/baaxooxal kee baadal maggo afak aydaadi dadal maca ceelam ceelallo edde hak elle walalenno. Tohuk gamadal addale tummabul kak geetton. Maggo afitteh aydaadi dadal tanna waginnek maggo qaadah aydaadi dadal mannal yanim wagtenno. A tiyak aydaadi dadal afak edde baxsima gersi aydaadi dadalih mali. Rakiibook af kee qaada ittak baxsimtam hinna. Macaay innek? Af qaada edde baxxaqisan silaca, qaada xagarah yani, kinnaanek mascassak teena kinni waqdi qaada tonnah marak beduy ayrook ayroh angagoyya inkih tabbixe tiya.
14. 14. 14 2hayto Mafdaga 2. Qaadoodi kee qaadoodih exxaaxi A mafdaga edde walaltu waytam qaadoodi kee tet exxaaxi baxaabaxsa le agat mannal tanim kee qaad kee kinnaane fantaaxaw tonna ayyuntiino nihiritto kee barittelleela maca celtam kee le ayyunti mannal gexsiinam kee kaadu baaxo caddol inki agatak nihiritte kee barittelleela maca celtam amo biyal qaddoysele. Baarluk Ityoppiyah caalatal baxaabaslxsa le qaadoodi elle taninna kee ta qaadoodi addat tabbixeh tanimit akak walalele. Qaadoodi akah taaxigen innah maggo qaadoodiy tinkette inki baaxol tanih hinnay baadal ayyunti edde yamixxigeh mari marak edde baxsima qaadoodi. Qaadoodih exxaaxi innah nanwaqdi inki ayyntih qaadak exxak teenah tan qaadoodi. Laakin tannah tan qaadoodi umman ikkel matamixxiga. 2.1. Qaada kee Kinnaane Qaada kee kinnaane ittak baxsa leemiy sissin tummabul lim hinna takkay ikkah kinnaane qaadah addat taniimik amakkaquk qaada inki katuuk tan adda der tummabul le qangara kinni. Qaadad yabnah nan waqdi, qaad kak iyyaanam uxuxuuk sehdayti baxi mannoh addal abb haam kee kinnaane edde anuk tascasseh tan imi. Qaada baxxaqisso ahag doma elle excennal anuk, is num kinnane kinnih kaadu elle takkenna le. Fiiruuk kinnaane makina qaynatah tanim kee mannal tanim naaxigem nek faxximta. Kinnaane akah tanigen innah num kinni num sinnik edd yaxigeeh kee sinni edde loowa exxay ka loowitta edde baxsa kinni tonnah Agat rakaakay kee agat hinna qaran goba caddol takku sinni edde ramddisan gurra. Kinnaane: Samad; rakaakay; kido; daala; nado, diini, siyaasa; w.w. innah tan doyyeeya ittat tabixxe tiyya kinni. Asliik kinnaane innah nanwaqdi numuk mamaxxaga hinnammay num kinni num sinnik edde yaaxige tiya. Tah innek is qaadat mannah yan angaarw lem allat siinik marqta. Ayyuntiino kinnaaneh tugactek, is buxa marak enebbiyya ittah hortah adoytit ramaddiinol sinni edde yafhimen kinnaane. Akinnal ayyuntiino kinnaane samad, kedo daala, agattiino, kee diini. Baxaabaxsa le malooli ayyuntiino kinnaane axaw le tan. Naharsi mala, rakiibo/qedmiinoy (Primordialism) kinnaane ubakaak hinnay qunxxa mariinook geytimteemiy manoh addal koram kore wayta ittah tan mabla le mala. Nammayhatto mala xissiimiyya (Constructivism) xiqsitta, is kinnaane maggih koraakurtimtaama sabaay kinnaane ayyuntiinol xissimtam kinnim sabbatah ittah tan mabla le mala. Ceelalloh, samad sugeetil ubka tummabul luksugte laaki taaduurul tutaaxago samad Constructivist mablal tet yublen num dagar arabih bisu sinni kurasam xiqaamih sabbat hinna laakin dagar arabih bisu maqna tacem ayyunta kinnimih sabbatah Qagisak tutaxagu fokkaaqol elle geytinnal kinnaane ahak gubal elle tan innal yescessen/qaddoysen:
15. 15. 15 Dynamic kee ayyuntiinol xissimte innal tan kinnaane Awakkih tutaaxago kinnaane yafhimoonuh baxaabasa le gititte xayyowsen. Masalan, Narton (2000) kinnaane sehdayduk fahmiy kay/tet ramaddiinoy qaalamah leh yanih/tan, ta ramaddiino mannal waktil kee aracal xissimtem kee sehdayti foocaffan xiqtam edde yafhime fahmih innal qaddoyse. Crawshaw, Callen, kee Tusting (2001) Holl kee du Gay katayak (1996) elle baxxaqisen innal kinnaane manoh addal baxsa le caddot/soltimat sinni baxsiyya kee baxsewayyiyyi gexsiti/gexso kee kulli wak ta caddo/soltima kee teetil lon mablooli wagrisaanam kee bedu haanama. Djit (2006) Joseph mablal yescesse (2006) baxaabaxsay sehdayti edde lowtima kinnaane fahmi, num ayyuntak maggo baxaabaxsi rakiibol lowtimam muxxisak. Ceelalloh, nado, kidoh exxa, agattiino, qaadah abuk raqti, karma, taama, kee ayyuntiino raawoowa. Num maggo kinnaane sultimitte leh kee ahi fanat baxaabaxsa le ayyuntiino caalatittel yangayye (Berard, 2005; New London Group, 1996; Pietikinen kee Dufva, 2006; Warschauer, 2000). Tohissabatah, kinnaane iyyaanam asgolla kee sadiyya (marat sinni loowiyya kee loowewayiyyi gexso (Achugar, 2006, p. 100). Kinnaane iyyaanam daynamic kee milaagittey angaaraw madmittel qekita kee amolludditte kee hortitte sinni edde geyan caalatitte. Afti kinnaane elle dadaltam ayyuntiino waaditte, cagal afti dooro, cagal gita fanih walal angaarawa. Bakhtin (1982), Af aydaadi mamaatak fanat radim taqabi aalle wa gexso innal baxxaqise. Abuk raqti, afitte abuk raqti qaadat loowintam kee maggih buxa marra, gaantah adoytit, hinnammay abuk raqti afih baritto buxaaxil tantifiqqime kee loowtimta. Qaada kinnaane maggom ayyuntiino kinnaane inkih tabbixeemit angaaraw allewaytaama, abuk raqti afat kaxxa xiqto yaallenim faxsiise waytah, marakteeni abuk raqti gaantal yamixxigeenim usun inki af le mara yakkeenimih. Ta gurra cubbit haak, abuk raqti afih kinnane abuk raqti afih ixxiga kee xiqto dubuk matabbixxa laakin inki-inki xayna kee angaaraw abuk raqti qaadah loonu edde tabbixe. Abuk raqti af buxa maralluk angaaraw gita kinniimih sabbath tet baati buxa marih adoytih fat angaaraw bayti kee alaaqa dadalal kee caalatal anxaqa/taqabi maqnisimtam xiqta. A dagal edde yabnem abuk raqti afih kinnaane. Kinnaane baxaabaxsa le inna tan. Qagisaak, kinnaane amulludditte kee hortitte mannal sinni yableenim kee baxxaqisaanam, kee gersi amulludditte kee hortitte mannal ken tablem kee baxxaqissam wagsissa tiya. Kinnaane edde xissimtam ayyuntiinisso gexso kee ayyuntiino massoynaanih hirgo masalan buxa mara, baritto gexso/migda, kee ummatta xaagi baxaca. Kinnaane tummabul muxxik tan tiya. Is dubuuk ninni kinnaanette xisaanam kee gersi amolludditte kee hortitteh kinnaane bartaanam wo marak garabat maca nee tasgallem/inkittossam kee aki marak nee sissinissam/baxissam naaxaguh elle naamate kinnim tohissabatah ayyuntiinoh angaarawitte xisna/bicisna.
16. 16. 16 2.2. Ayyuntiino nihiritte kee ayyuntiino barittellette Ayyuntiino nihiritte kee barittellette nammaayak qaadah addat tanimiy ayyunti baxaabaxsa lennal tuh caddo yaceenim kee abaanam tamixxigeemi. Ta nammayal Ityopiyak ugatak rakaakay fan maca celtam kee mannal tanim ahak gubal elle walalenno. Ayyunti nihiritte kee barittellettet yabnak foocat ayyunta iyyaanam maca kinnim dagoom ablenno. Ayyunta iyyaanam akah taaxigen innah, ayyunta kak iyyaanam sinaamay inki ikkel tani. Ah iyyaanma sinaamay baxaabaxsa le qaada le, siyaasa gexso le, diini leh tonnah ta baxaabaxsa allih ittalluk yaqeeshe, xiina, itta qokla, itta tassakaxxe sinam horta ayyunta xiqsittam. 2.2.1. Ayyuntiino nihiritte Ayyuntiino nihiritte ayyunti qaadak muxxo le exxak, nihiritte ayyuntiino yaakamik ciggiil massahaadah loowan. Usun ayyuntiino caalatah amobeyi wiididde yacen. Nihiritte masaln, rakiibisso garwa, baaxo/agat kacanu, Adam baxi kibirih massakaxxa, mabla maqaane, fida, amulluddiino, inkiino, ximokraasi, w.w. ne caalat maggo gital widda/tascasse. Ayyuntiino nihiritte iyyaanam sinam sinni kulli aroh mano gorrisiyyal, yaakamitte massoysiyya kee abni iital katalaylette elleraaqa fanat dooritaanamih xiqsisso. H.M. Johnson mablal, nihiritte amobeyi mexxat caadooda kee tonnaah fayyal barittellette massoynah innal yableenimtakkeh. Nihiritte iyyaanam ayyuntiino caalatih mexxatittey ayyuntiinoh angaarawak beytimtem kee ayyuntiino xisne xissa yanitte.usun ayyuntiino gurritte faxxahtan duyyeeya. Usun qaadal madmitte, kee tuxxiq kee nafsiyya tabbixe. Nihiritte ayyuntiinoh angaaraw, madbitte, gititte, fikratitte, fiilingitte, kee qambaltima caalat caxa koriyyah kee mizaanisiyya katayaanam kak qambaltimta tiya kinni. 2.2.2. Ayyuntiino barittellette Ayyuntiino barittellette, Sali/sugeet madqooqiy hortitte kee ayyuntitteh addih caalat xiinissa. Is ayyuntiino missol kaxxam kosaqsimte tiya. Ayyuntiino barittellette aki maggo ayyuntiino cakkumitte innaah ekraarsime wayte, qammalsime waak suge amolluddi angaarawitte xaloot. Bicchierieri (2006) yescessennal, ayyuntiino barittellette ayyuntiino angaaraw rakiiboh qaynatih innal tantifihhimem faxximta. Afti rakiiboh innaah, barittellette cogda ayyunta kee hort addal maca oggol lem kee oggol alle waytam baxissah tan tiya. Qagisaak, barittellette qaada issi adoytiitih caalat elle wiidinnaan gorrittey etta elle gen cayla le kibaalitte kee madqooqi. Diggah barittellette qaadak qaadah hortittel baxsa le.
17. 17. 17 Ceellalloh, Ameerika sinaamalluk yaaban uddur inti intik makal, laakin Eesiya le katih mari inti addah han masakaxxa kee calti maqaanek loowitaanamih sabbitih. Sociologistitte dagnal affara qaynatih barittellettet yaaben: sugeet salitte, xissiimte salitte, qaybiktanim, kee madqooqi. Sgeet salitte inki-inki waqdi madble iitingey hinnammay salitte, mooraal caddol maqnasinnih laakin ayyuntiinol oggoltimte/faaticimte caalat caddo.
18. 18. 18 3hayto Mafdaga 3. Af, Daala, Kedo hort 3.1.Af kee kinnaane 3.2.Af kee qaada 3.3.Af, daala, kee kedo hort 4hayto Mafdaga 4. Afti baxaabaxsa kee qaada baxaabaxsa