makale_cumhuri̇yet halk parti̇si̇'ni̇n “ege vazi̇fe gezi̇si̇” ve 1959 yili...

Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/10 Fall 2014, p. 1239-1258, ANKARA-TURKEY

CUMHURYET HALK PARTS'NN EGE VAZFE GEZS VE 1959 YILI UAK-ZMR OLAYLARI*

Fevzi AKMAK**

ZET

1950 seimleriyle Demokrat Parti iktidara gelmiti. Uzun bir tek parti iktidarnn ardndan, Demokrat Parti iktidarnn temellerini salamlatrma yoluna giderken; iktidar devreden Cumhuriyet Halk Partisi muhalefet konumuna alma dnemine girmiti. Bu yeni dnemde iktidar ile muhalefet arasnda nasl bir ilikinin kurulaca cevab merakla beklenen sorularn banda geliyordu. Zaman iinde Demokrat Partinin iktidarn salamlatrmas ve muhalefeti snrlamaya ynelik eitli yasal dzenlemelere gitmesi; bunun karsnda muhalefetin her frsatta iktidara ynelik sert sylemlerde bulunmaya devam etmesi, lke iindeki siyasi atmosferin, 1950lili yllarn ortalaryla birlikte bozulmasna, gerginliklerin giderek artmasna neden olmutu.

Trkiyede siyasetin giderek snd bu dnemde, 1959 yl Trk siyasetinde iktidar ile muhalefetin meydanlar zerinden birbirlerine meydan okumaya balad bir yl olarak tarihe gemiti. CHP lideri smet nn, lke iinde gittii her yerde geni halk kitleleri tarafndan karlanrken, iktidar bu halk kitlelerinin karsna kendi taraftarlarn karmakta bir saknca grmyordu. Siyaseten bu gerginlik iinde, 1959 yl Nisan ay sonunda, CHP lideri smet nn, Ege Vazife Gezisi olarak adlandrlan ve Byk Taarruz srasnda Trk ordusunun izledii rotay takip edecei bir geziye kmt. ktidarn, Ege Taarruzu olarak adlandrd ve kar kt bu gezide nn, Uaktan balayarak Manisa ve zmirde bir dizi parti faaliyetlerinde yer alacakt. Fakat gezi srasnda izlenen gzerghta, iktidar ve muhalefet taraftarlar kar karya gelmi, toplumsal olaylar kmt. Uak, Manisa, zmir ve stanbulda kan olaylar, 27 Mays 1960 Askeri mdahalesine gidilen srecin balangcn oluturmutu. Bu alma, dneme ilikin ariv kaynaklar ve basn temel alnarak, Uak ve zmirde yaananlar ortaya koymay amalamaktadr.

Anahtar Kelimeler: Demokrat Parti, Cumhuriyet Halk Partisi, smet nn, Ege Vazife Gezisi, Ege Taarruzu

*Bu makale Crosscheck sistemi tarafndan taranm ve bu sistem sonularna gre orijinal bir makale olduu tespit edilmitir. ** Yrd. Do. Dr. Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, El-mek: [email protected]

1240 Fevzi AKMAK

Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/10 Fall 2014

THE AEGEAN TOUR OF POLITICAL DUTY OF THE REPUBLICAN PEOPLES PARTY AND UAK-ZMR INCIDENTS

IN 1959

ABSTRACT

With the elections of 1950, The Democratic Party came into power in Turkey. Following a long period of single-party rule, The Democratic Party (DP) consolidated its power whereas The Republican Peoples Party (CHP) began to adapt itself to the position of opposition after being overthrown by elections. In the new era, the primary question that arouses notable curiosity in Turkish political circles was what kind of relations will be set between the government and the opposition. In progress of time, the political atmosphere in Turkey deteriorated by mid-1950s and tension gradually incremented as the Democratic Party stabilized its power and opted to take several legal acts in order to restrict the political power of the opposition; in response, the opposition party resumed to address to the government in a fierce discource on every occasion.

During this period of tense political unrest in Turkey, the year 1959 is recalled in Turkish political history as the year when the government and the opposition began to confront each other in their party rallies. smet nn, CHP leader was welcomed by huge crowds in any visits he paid throughout Turkey and in response, the ruling party was dispatching their own supporters to confront the CHP supporters. Within this stressful political atmosphere, CHP leader smet nn initiated their political campaign tour named Aegean Tour of Political Duty by the end of April, 1959 in the same itinerary followed by the Turkish Army in the Great Offensive (Battle of Dumlupnar in the War of Independence of Turkey, the Western Front). On the contrary; the government named this tour after Aegean Offense and were opposed to it. In this political excursion, nn was planning to involve in a series of political activities in Uak (first stop of the campaign), Manisa, and zmir provinces, as part of the party agenda. Yet, within the course of the tour, the supporters of the ruling and opposition party clashed with each other in the tour itinerary and it led to social events. The unrest occurred in Uak, Manisa, zmir, and stanbul served as the first link of the chain of events that composed the process leading to the Military Coup of May 27, 1960. This paper intends to manifest the events that took place in Uak and zmir, based on archival references and press coverage in that period.

Key Words: Demokrat Party, Republican Peoples Party, smet nn, Aegean Tour of Political Duty, Aegean Offense

Giri

Trkiye, 1959 ylna, siyasi gerginlikler iersinde girmiti. Babakan Adnan Menderesin iinde bulunduu uan, 17 ubat 1959 tarihinde Londrada dmesi ve sonrasn lke siyasetinde ortaya kan ksa sreli bir yumuama dneminin ardndan, iktidar ile muhalefet saflar giderek keskinlemeye ve taraflar arasndaki tansiyonda tekrardan ykselmeye balamt. 1957 seimleri

Cumhuriyet Halk Partisi'nin Ege Vazife Gezisi ve 1959 Yl Uak-zmir Olaylar 1241



ncesi muhalefet saflarnda ortaya kan g birlii oluturma teebbsleri hem taraflar hem de iktidar partisinin eitli teebbsleri sonras gereklemedi. Fakat seimler sonras, Demokrat Partiden ayrlan milletvekillerinin kurduu Hrriyet Partisi, 1958 ylnn sonlarna doru CHP ile birleme karar ald. te yandan Cumhuriyeti Millet Partisi ile Trkiye Kyl Partisi de birleerek, bakanln Osman Blkbann stlendii Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi kurulmutu. Muhalefet, kendi iersinde yaad bu birlemeler sonras daha etkin daha canl bir yolda iktidara ynelik basklarn younlatrmt.

CHPye bir can gelmiti ve smet nn gemisini frtnal denizlerde baaryla ynlendiren bir kaptan gibiydi. nn ile uzun yllar geiren Metin Toker o gnleri yle tarif ediyor:

Ben, smet Paayla geirdiim yllar iinde CHPyi bir tek devre son derece azimli ve dinamik ve inanl grdm. O da, 1959 ilkbaharndan 1960 ilkbaharna kadar olan gnlerdi1.

1959 yl CHPnin halka indii yld ve CHPli milletvekillerinden oluan ekipler Bahar Taarruzu adyla drt koldan lke ierisinde bir dizi seyahatlere kmt. CHP Genel Bakan smet nn, Ege Vazife Gezisi adn verdii ve beraberinde krka yakn milletvekilinin de bulunaca gezisine, 30 Nisan 1959 tarihinde Uaktan balamay planlamt. Bu seimde, Uakn Kurtulu Savandaki tarihsel nemi yannda, bir dier nemi 1957 seimleri sonucunda CHPnin Ege Blgesi iinde kazand tek vilayet olmasyd.

Planlanan gezi programnda, Byk Taarruz gnlerinde Trk ordusunun takip ettii rota izlenecekti. Ana muhalefet partisinin geni katlml ve Kurtulu Sava yllarn hatrlatan bir gezi planlamas DP iktidarnn ateini iyice ykseltmiti. ktidar Partisinin ileri Bakan Namk Gedik, nnnn Uaktan balatt ve bakann kendi ifadesiyle Ege Taarruzu olarak nitelendirdii geziye ynelik olarak Meclis krssnden ok ar ithamlarda bulunmu, ana muhalefet partisini ve onun bakan smet nny hedef alarak, zetle u ifadeleri sarf etmiti;

Balarnda liderleri, bir baka ifade ile bakumandanlar, teri masuniyet zrhna brnm 40tan fazla mebusla, Meclisi ve oradaki vazifelerini terk ederek sefere kmaya karar vermitir. Adn bizzat koymu olduklar bu sefer, Ege byk taarruzudur. Taarruz.. Hem de byk. Kime kar, ne maksatla, hangi neticeyi istihsal etmek iin ve neden?..2.

ktidara gre bu gezinin i siyasete ynelik amac, CHPnin kendisine bir canllk getirmek ve partiyi terk etmekte olanlar nlemek isteiydi. Fakat i siyasetten te, muhalefet tarafndan byle bir gezinin tertip edilmesinin asl sebebi d siyasette Kbrs Sorunu nedeniyle gelgitlere tank olan Trkiye-Yunanistan ilikilerine zarar vermekti. ki devlet arasndaki ilikilerin olumlu seyrettii, Yunan Babakan Karamanlisin Trkiyeyi ziyaret etmeyi planlad bir dnemde, ana muhalefet partisinin, Kurtulu Savandaki Yunan bozgununu anmsatan bir gezi tertiplemesi, Trk D Politikasna ve Trkiyenin Kbrs siyasetine ynelik yaplan bir sabotaj ve zarar verme sreciydi3.

smet nn'nn Ege Ziyareti ncesi Yaplan Hazrlklar

ktidar, lke iinde giderek tansiyonun ykseldii bir ortamda, ana muhalefet liderinin Uaktan balataca geziyi hem merkezde hem de yerelde ald bir dizi nlemle etkisizletirmeye alacakt. rnein, CHPnin gezisinde birka gn nce, aralarnda Bakan Muzaffer Kurbanolunun da yer ald, milletvekillerinden oluan bir heyet, incelemelerde bulunmak, yaplan hazrlklar yerinde grmek, organize etmek ve DP tekilatn ortaya kmas muhtemel

1 Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar Demokrasiden Darbeye 1957-1960, 2. b., Bilgi Yaynevi, Ankara,

1992, s. 229. 2 TBMM Zabt Ceridesi, Devre 11, C 11, 37. nikat (15 ubat 1960), s. 806-807. 3 TBMM Zabt Ceridesi, Devre 11, C 11, 37. nikat (15 ubat 1960), s. 811.

1242 Fevzi AKMAK



olaylar hakknda bilgilendirmek amacyla Uaka gnderildi. te yandan asl nlemler, gezinin gnler ncesinde Uakta alnmaya balanmt. Uak Valisi lhan Engin, 20 Nisan 1959 tarihinde gizli ve zata mahsus olarak Emniyet Mdr Vekili Ahmet Altaa gnderdii yazsnda, 30 Nisan ve 1 Mays 1959 tarihlerinde gerekleecek olan gezi srasnda, 6761 sayl kanun hkmlerine aykr her hangi bir harekette bulunulmamasna ynelik gerekli tedbirlerin bizzat alnmasn istemiti4. Valiliin bu talebi sonras Uak Emniyet Mdr Adnan akmak5, l Jandarma Komutan Yarbay Abbas Yavuzdemir, Merkez Jandarma Birlik Komutan Binba Ali Kurma ve Emniyet Mdr Vekili Ahmet Altatan oluan heyet, gezi ncesi olas olaylar nlemek zere gerekli tedbirleri almlard. Bizzat heyet tarafndan tutulan zabt varakasnda, gezi ncesi il iinde alnan tedbirler zetle yleydi:

CHP heyetinin gelii srasnda gerek 6761 sayl kanuna ve gerekse trafik kanununa aykr olarak kmas muhtemel hadiseleri nlemek iin 27 Nisan 1959 gnnden itibaren verilecek ikinci bir emre kadar il merkezinde mevcut emniyet ve mahalle beki tekilatnn haftalk izinleri kaldrlmt. Civar kasaba ve kylerden trafik kanununa aykr olarak ak kamyonlarla ehir merkezine halk nakledilerek ehirde insan kalabalnn arttrlmasn nlemek iin ehre giren yollar zerinde trafik ekipleri bulundurulacak ve sk bir kontrol uygulanmaya balanacakt. Uak Trafik Bro Amirlii, Afyon-Ktahya ve Denizli tekilatlarndan ald takviyeler sonras, Uak-Ktahya, Uak-Denizli, Uak-Ulubey, Uak-Gre ve Uak-Banaz istikametlerinde kontrol noktalar oluturmutu. Alnan nlemlerin salkl ilemesi iin Uak, Denizli ve Ktahya Trafik Amirleri bizzat grevlendirilmilerdi. Belirlenen gn ve saat aralnda kontrollerini sklatran trafik ekipleri, yrrlkte bulunan trafik kanununa istinaden 29 ara hakknda ilem yapmlard6. Haklarnda ilem yaplan aralarn byk ounluu, smet nny karlamak zere Uaka gitmekte olanlar tayan aralard. Aralardan indirilen yolcularn bir ksm Uaka yryerek gitmek zorunda kalmt. Baz yol azlarna karayollar ekipleri tarafndan kapal iaret levhalar aslmt7.

Halk arasnda, eitli yntemler kullanarak heyecan yaratmas muhtemel kiileri belirlemek amacyla, sivil ve resmi memur ve jandarma devriyeleri karlmt. Mevcut polis ve beki tekilat mensuplaryla yaplan toplantlarda, smet nn'nn gelii srasnda 6761 sayl kanuna aykr hareketler ortaya ktnda ve yaplan uyarlara ramen topluluun dalmamas halinde cop, gaz bombas kullanlaca ve emniyet mdr emir verdii takdirde ate edilecei yolunda direktifler verilmiti8. Zabta grevlileri il merkezinde devaml surette silah aramas yapmt9. kmas muhtemel olan olaylara mdahale etmek iin acele uyarsyla valilik tarafndan 25 Nisan gn Dahiliye Vekaletine yazlan yazda, elli adet gz yaartc bomba ve elli adet cop fieinin hususi bir grevliyle iki gn iinde Uaka gnderilmesi talep edilmiti10. Emniyet ile jandarma arasnda yaplan grmeler sonras, il iinde krokiler izilerek gerekli emniyet tedbirleri alnm, grev taksimi yaplmt. Grev taksimi iinde nemli blge zerinde durulmutu. Bunlar, Vali Evi ve CHP kongresinin yaplaca lk Adm Salonu, CHP l Merkezi Binas ve stasyondu. Aralarnda polis, jandarma ve bekilerin bulunduu kolluk kuvvetleri iinde, bazlar sivil olarak vatanda arasnda grev yapacakt. En youn nlemler CHP il binas ve stasyona ynelik alnmt. Emniyet tekilatnn tm iinde grev taksimi yaplrken, alnan nlemlerin salkl

4 BCA (BCA), Fon Kodu: 10.9., Yer No. 298.913.2, s. 58. 5 Uak Emniyet Mdr Adnan akmak, Mareal Fevzi akmakn yeenidir. Fevzi akmak, anakkale Muharebeleri srasnda len kardei Mehmet Nazif Efendinin yetim kalan olu Adnan yanna alm ve onu yetitirip, subay yapmt. Adnan akmak subaylk grevinden salk nedenleriyle emekli olmu ve emniyet tekilatna gemiti. 6 BCA, Fon Kodu: 10.9., Yer No. 298.913.2, s. 47-48. 7 TBMM Zabt Ceridesi, Devre 11, C 11, 37. nikat (15 ubat 1960), s. 823. 8 BCA, Fon Kodu: 10.9., Yer No. 298.913.2, s. 61. 9 Milliyet, 30 Nisan 1959. 10 BCA, Fon Kodu: 10.9., Yer No. 298.913.2, s. 92.




yrtlebilmesi iin yeterli emniyet mensubunun bulunmad dnlerek, Denizli, Ktahya ve Afyon vilayetinden de takviye birlikler gelmiti11.

smet nn, Uak gezisi srasnda CHP il genlik kolu ve Karaaa ocak kongresine katlacakt. Valilik, kongrelerde su unsuru oluturmas muhtemel konumalar nlemek adna Cumhuriyet Savclnn gerekli nlemi almasn istemiti. Ayrca hkmet komiseri olarak CHP kongrelerini takip etmek ve bir rapor hazrlamak zere Shhat ve timai Muavenet Mdr Dr. Nevzat Tokta, Emniyet Birinci ube efi Vekili Ali Glmez ve Tahrirat Katibi Ali Fuat Ayan, valilik tarafndan grevlendirilmiti12.

CHP'nin ziyareti ncesi teyakkuza geen Uak Valilii, ziyaretin iki gn ncesinden balayarak, 28 ve 29 Nisan gnleri boyunca, eitli aralklarla belediye hoparlrlerinden halk uyarc anonslarda bulunacakt. Yaplan anonsta 6761 sayl Toplantlar ve Gsteri Yryleri hakkndaki kanuna vurgu yaplarak, bu kanuna aykr olan toplant, gsteri yry vesair teebbslerin kolluk kuvvetlerince derhal kanuni ekilde iddetle men edilecei ve ilgililer hakknda ayrca soruturmalarn alaca belirtilmiti. Bu nedenle Uakllarn bu gibi teebbslere asla meydan vermemeleri, kanunlara daima uymalar ve her zaman iin asilce yurttalk grevlerini yerine getirmeleri valilik tarafndan rica ediliyordu13.

CHP lideri smet nnnn ziyaretinin bir gn ncesinde Uakta gerginlik kendini gstermeye balamt. 29 Nisan gn bir ksm CHPli milletvekili akam saat 18.10da trenle Uaka gelmiti. Milletvekillerinin gelii ile il iinde siyasi tansiyon artmt. CHP heyetini takip etmekle grevlendirilen polis memuru Sami Dedenin yaananlar bir zabtla kayt altna almt. Tutulan zabtta, CHP milletvekillerinin DP l merkezi nnden geii srasnda, baz Demokrat Partililerin, CHPlilere ynelik olarak eek herifler, mebus oldunuz da adam m oldunuz, bu memlekete ivi sokmaya m geliyorsunuz ifadelerinde bulunduu zabta gemiti. Bu hakaretlere karn CHPlilerin her hangi bir kar mdahalede bulunmad ifade edilmiti14.

Demokratlarn il iindeki faaliyetleri younluk kazanmt. Gece DP il tekilatndan alnan malumatlara gre, parti iinde sk tedbirlerin alnd, sabah altda toplanlmak zere btn partililere emirler verildii ve nbet tutmalar istenildii ve ayrca polise yardmc olmak iin aralarnda adam setikleri konularnn kararlatrld istihbarat alnmt. te yandan parti iinde istasyona gidip gitmemek konusunda tartmalarn devam ettii ifade ediliyordu15. Ziyaretin bir gn ncesinden istasyonu ehre balayan cadde tamirat ad altnda, kazmalarla aralkl olarak kazlm, delik deik hale getirilmiti16. Bundan baka ehirde bulunan ve dolmuuluk yapan aralarn hepsi, CHPlilerin kullanmamas iin, Demokrat Parti tarafndan kiralanmt17. Tm bu yaananlar, smet nnnn Uak ziyaretinin gerginliklerle geeceini ve olaylar kacan ngren gelimelerdi.

smet nn, Ege seyahatine 29 Nisan gn Ankaradan hareket ederek balad. O gn, trenin kalkaca saatinin ok ncesinde istasyon etrafnda gerekli emniyet tedbirleri alnrken, polisler istasyona giden yollar tutmu ve toplu olarak tren garna girie mani olmulard. Alnan nlemlere ramen, nny uurlamaya gelen yzlerce insan tren istasyonunu hnca hn doldurmutu. smet nn ve beraberindeki milletvekilleri gara geldiklerinde kan olaylara polis mdahale ederken, tren saat 14de hareket etmiti18. smet nnnn iinde bulunduu tren gece

11 BCA, Fon Kodu: 10.9., Yer No. 298.913.2, s. 102. 12 BCA, Fon Kodu: 10.9., Yer No. 298.913.2, s. 57. 13 BCA, Fon Kodu: 10.9., Yer No. 298.913.2, s. 42. 14 BCA, Fon Kodu: 10.9., Yer No. 298.913.2, s. 100. 15 BCA, Fon Kodu: 10.9., Yer No. 298.913.2, s. 100. 16 Ali Rza Akbykolu, Demokrasi ve smet Paa, Filiz Matbaaclk, Ankara, 1986, s. 54. 17 Cumhuriyet, 1 Mays 1959. 18 Milliyet, 30 Nisan 1959.

1244 Fevzi AKMAK



saatlerinde Eskiehire uramt. Trenin ehre geliinin ncesinde sk gvenlik nlemleri alnrken, halkn istasyona toplanarak tezahratta bulunmasn nlemek amacyla, istasyon etrafnda polis ve bekilerden bir gvenlik emberi oluturulmutu. Gar kaplar giri ve ka kapatlrken, halkn smet nny grmesini engellemek adna yk vagonlar bir dizi halinde istasyona ekilmi ve duvar grevi grmeleri salanmt. smet nny tayan trenin istasyona girii srasnda halk sevgi gsterilerinde bulunurken, nn, halk neeli bir ekilde pencereden selamlamt. Bu srada istasyonda bulunan baka bir tren, halkn barlarn bastrmak adna devaml surette ddk ttrmt. smet nn trenden inmezken, bir sre istasyonda kalan tren, 21.55te halkn sevgi gsterileri arasnda istasyondan ayrlmt. Ayn ekilde trenin Polatldan geii srasnda, halk tarafndan gece saatlerinde kurbanlar kesilmi, tezahratlarda bulunulmutu. Yksek rtbeli subaylar nnye selam durmulard19. smet nn, 29 Nisan gnn not defterine yle kaydetmiti20:

Ege Seyahatine hareket.

Metini (Toker) grdkten sonra istasyon. Saat 14. stasyondan teyi.

Polatl- yi karlama.

Eskiehir- Byk kalabalk

Ktahya- Uyandrdlar

smet nn Uakta

smet nn ve CHPli milletvekillerinin bulunduu tren 30 Nisan sabah saat 08.55de Uak istasyonuna gelmiti. CHPnin bu seyahatine basn ayr bir nem verirken, bizzat muhabirler Uaka gnderilmiti. nn, Uakta, Ho geldin Garp Cephesi Kumandan yazlm levhalar ve flamalarla karlanmt21. stasyonda karlamaya gelen binlerce kii arasndan smet nn trenden inerek st ak bir otomobile bindirilmiti. Bu srada halk otomobile doru hareket ederken, kan olaylara gvenlik kuvvetleri mdahale etmiti. Yaplan mdahaleye ilikin bizzat Emniyet Mdr ve il jandarma komutan tarafndan o gn tutulan zabtta aynen u ifadelere yer verilmiti:

stasyonda bulunan on ile on be bin kadar tahmin edilen halk nnnn bulunduu jeep otomobiline doru yrm ve tezahrat yapmak istemi ise de bir taraftan zabta kuvvetleri cop ve cebir kullanmak suretiyle halk datmakla megul iken dier taraftan da bir jeep arabasnn zerine kan Emniyet Mdr Adnan akmak, otomobilin etrafnda bulunan kalabala hitaben yksek sesle Daln, daln, daln. Dalmazsanz gaz gerekirse silah istimal edeceiz diye mteaddit defalar ihtaratta bulunmu, istasyondan ehre gelen yol zerinde bulunan seyirci halk da yolda karlayclara katlmasyla halk kalabal artm ise de muhtelif yerlerde on adet gaz bombas, on adette gaz copu mermisi kullanlmak suretiyle halk topluluu paralara ayrlarak datlm22.

Olay yerinde tutulan ve altnda Emniyet mdr Adnan akmak bata olmak zere tm st dzey gvenlik mensuplarnn isminin yer ald baka bir zabtta istasyona gelen halkn ehre kadar kalabalk ekilde gelmek ve zaman zaman nny alklamak ve yaa nidalarnda bulunmak suretiyle anlan kanuna aykr harekette bulunulduu ifadelerine yer verilmiti23.

19 Milliyet, 30 Nisan 1959. 20 smet nn, Defterler (1919-1973), Cilt 2, 3. Bask, Haz: Ahmet Demirel, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2008, s. 755. 21 Tekin Erer, On Yln Mcadelesi, Ticaret Borsas Matbaas, stanbul, s. 362. 22 BCA, Fon Kodu: 10.9., Yer No. 298.913.2, s. 62. 23 BCA, Fon Kodu: 10.9., Yer No. 298.913.2, s. 63.




Bu ifadelerden kan nemli bir sonu, yrrlkte olan 6761 sayl kanunun getirdii sakncalard. Kanun, z itibariyle anti-demokratik bir nitelik arz etmesinin yannda, uygulamada da yoruma ak ynleri bulunuyordu. rnein yukardaki ifadelerde grld zere, alk ya da yaa barlar bile, gvenlik gleri tarafndan kanuna aykr olarak yorumlanabiliyordu. Bir baka nemli saknca, kanunla birlikte gvenlik glerine gerektii takdirde silah kullanm yetkisinin verilmesiydi24. Sonuta, Uakta yaanan olumsuzluklarn en nemli nedenlerinden birini, bu kanunun getirdikleri ve onun yorumlanmasnda doan skntlar oluturmutu.

smet nnnn iinde yer ald CHP heyetinin istasyondan ehre gelii srasnda, Demokrat Parti l binas nnden geerken, taraflar arasnda karlkl sz dellosu gereklemi ve il binasndan le Bakan Eref n smet nnye doru bir ay barda frlatmt. Bardak, nn yerine Akis muhabiri Hamdi Avcolunun alnna arpm ve kann almasna sebep olmutu25. Bu olay sonras baz CHPlilerde DP il binasn talamlard. DP il binasndan atlan bu bardak, Uak Olaylarnn balamasna neden olacakt26.

stasyonda ve ehre geli srasnda kan olaylarn ardndan, smet nn ve onunla birlikte Uakta bulunan, aralarnda Turhan Feyziolu, Turan Gne, Hfz Ouz Bekatannda bulunduu, 41 milletvekilinden oluan heyet CHP il merkezine gitmiti. Gerginlik burada da devam ederken, parti merkezinde bir hareketlilik yaanm, milletvekilleri yanlarnda getirdikleri hoparlr tesisatn balkonlara yerletirmilerdi. Bu durum 6761 sayl kanuna aykr bir hareket olarak nitelendirilmi ve gvenlik gleri tarafndan mdahalede bulunulmutu. Kanunun 12. Maddesinin e frkasnda yer alan kapal yer toplantlarndaki konumalar harice yaymak ve bu suretle toplant mahallinde bulunanlardan gayrisine iittirmek maksadyla her hangi bir alet veya vasta kullanlmas hkmne aykryd. Partililerin hoparlr tesisatn kurduklarn gren Emniyet amiri Ahmet Altan mdahalesi sonras ortalk karrken, smet nn balkondan halka ynelik ksa bir konuma yaparak, u ifadelerde bulunmutu27:

ki gnden beri Uakllar beni beklediiniz iin teekkr ederim. 37 sene evvel burada dman bakumandannn klcn alarak Trk Bakumandanna teslim ettim. Kongremiz lk Adm salonunda yaplacaktr. Davetliler oraya gelsin ve halk toplantsnn da dalmasn rica ederim

smet nn, il binasnda dinlendikten ve sabah kahvaltsn yaptktan sonra, belirlenen program erevesinde, binadan ayrlarak, yannda yer alan milletvekilleriyle birlikte, partisinin il genlik kongresinin yaplaca lk Adm Salonu'na hareket etmiti. smet nn kongrede yaklak yarm saat sren bir konuma yapt ve kongrenin bitmesinin ardndan, CHP Uak Milletvekili Rza Salcnn evine geildi. Planlanan programda, leden sonra saat 5te, Byk Taarruz gnlerinde Gazi Mustafa Kemal Paa ile smet Paann 2 Eyll 1922 tarihinde karlkl olarak kaldklar ve kararghlarn kurduklar evlerin ziyareti planlanmt. Fakat bu ziyaret iktidar tarafndan ho karlanmam ve ziyaretin gereklememesine ynelik abalar ortaya konmutu. Uak Emniyet Mdr Adnan akmak ile Jandarma Alay Komutan Yarbay Abbas Yavuzdemir, iinde bulunduu heyet, nnnn programn iptal etmesini ve bu evleri ziyaret etmekten vazgemesini istemilerdi. Bu talep karsnda CHPliler Vali lhan Engini ziyaret etmi, vali kararlln gstermi ve ald kararn arkasnda durduunu, Paay korumak iin byle bir tedbir aldklarn ifade etmiti. Olaylardan bir ka ay sonra Meclis krssnden o gn yaananlar anlatan Turhan Feyziolu, vali ile aralarnda geen konumasndan bahsederek, Vali bir ara, ok vahim hadiseler olabileceini, yle hadiseler olacak ki, Turhan Bey, siz benim okuduum

24 Toplantlar ve gsteri yryleri hakknda Kanun, Kanun No: 6761, Resmi Gazete, S. 9346 (30 Haziran 1956) 25 Milletin midi: nn, Akis, S: 253 (7 Mays 1959), s. 5. 26 Eroul, age, s. 166. 27 BCA, Fon Kodu: 10.9., Yer No. 298.913.2, s. 65.

1246 Fevzi AKMAK



mektepte profesrlk ve dekanlk ettiniz, inannz yle hadiseler olacak ki ben Uak valisi olarak mrmn sonuna kadar kendimi affetmeyeceim ifadelerinde bulunmutu28.

CHP Milletvekili Turhan Feyziolu ifreli, gizli ve zata mahsus olarak Vali tarafndan ileri Bakan Namk Gedike ynelik yazlan yazlarda, Valinin ileri Bakanndan talimat aldn, bu talimata uygun olarak vurun emrini verdiini fakat Vali'nin verdii bu emre Emniyet Mdr Adnan akmak ile Jandarma Komutanlar Abbas Yavuzdemir ve Binba Ali Kurmann itaat etmemiti29. Turhan Feyziolunun bu iddialarn yantlamak zere krsye kan ileri bakan Namk Gedik, Uak Valisi lhan Engine, hibir surette ve ekilde nny vurun emrini vermediini ifade edecek ve iddialar reddedecekti30.

Ev ziyaretlerini nlemeye ynelik iktidarn ald nlemler smet nnye aktarldnda, Bu ziyaret en tabii hakkmdr. Buna mani olmak, ziyaret hrriyetimi kaldrmak demektir. Memlekette rejim ve hrriyet mcadelesi yapyoruz. Kendi hrriyetini istimal edemeyen bir lider, hrriyet mcadelesi yaptn vatandalara nasl inandrr ifadelerinde bulunmutu31.

smet nn, ev ziyaretlerini gerekletirmek zere Rza Salc'nn evinden karken, Uak Valisinin bu srada Emniyet Mdr Adnan akmaka, nny vurmas yolunda emir verdii, o gnlerde konuulan en nemli iddialarn banda gelmiti. Olaydan yaklak bir yl sonra, stanbul Emniyet Mdr Yardmcl grevine atanan Adnan akmak, o gnlerde yaananlara ilikin olarak ilk kez basna deme vererek, Vali ile arasnda yaanan diyaloglar yle aktarmt:

Ben asabi mizalym Sonra biz CHPnin son yllarnda madur durumlara dmtk (Fevzi akmakn emeklilii sonras) te sabk hkmet ilgilileri bu iki noktay gz nne alarak smet nnnn Uaka gelmesinden on gn nce beni oraya Emniyet Mdr olarak tayin ettiler. Fakat hesaplarnn yanl ktn anladlar Vali lhan Engin bana, nny vuracaksn dedii anda kendisini kollarndan yakalayarak ne doru ittim ve Bak ite kardan geliyor. Kanundan ve tarihten korkmazsan sen vur dedim. Oradan kat32.

smet nn, Paa Caddesi zerinde 80 numarada yer alan ve Kurtulu Sava gnlerinde kendi kararghn kurduu eve saat 18.25de ulamt. smet Paa'y evin bayanlar karlam ve ona portakal suyu ve eitli ikramlarda bulunmulard. smet Paa, ok mutlu olduu bu ziyaret sonras ev sahiplerine, "Bana eski hatralarm yaattnz, sizin evi ziyaret etmeden gidemezdim" ifadelerinde bulunmutu33. Bu ziyaretin hemen ardndan, kar tarafta yer alan ve Mustafa Kemal Paa tarafndan karargh olarak kullanlan 83 numaral eve geildi. Bu evde de nezaketle karlanmt.

30 Nisan gn ve akam birok Uakl, smet nny grmek zere Rza Salcnn evine gelmiti. O gn akam smet nn ve partililerin gelii adna evde bir yemek verildi. Yemek sonras smet Paa istirahata ekilirken, CHPli partililer evin etrafnda kmas muhtemel olaylara kar gvenlik nlemleri almt. Gecenin ilerleyen saatlerinde beklenen olay gereklemi ve Uakta hareketli saatler tekrar balamt. smet nnnn kald evin bodrumunda yangn km ve olaya itfaiye mdahale etmiti. nn, sndrme faaliyetlerini kald odann penceresinden takip etmiti34. Mdahale sonras yaplan keifte, yangnn k nedeni belirlenemezken; Vali lhan Enginin ileri Bakan Namk Gedike Zata Mahsus ibaresiyle yazd bilgilendirme yazsnda, siyasi bir mahiyet verilmek istenen yangnn, evdeki hizmetilerin dikkatsizlii sonras ktn ve

28 TBMM Zabt Ceridesi, Devre 11, C. 11, Birleim 37 (15.02.1960), s. 845. 29 TBMM Zabt Ceridesi, Devre 11, C. 11, Birleim 37 (15.02.1960), s. 846. 30 TBMM Zabt Ceridesi, Devre 11, C. 11, Birleim 37 (15.02.1960), s. 857. 31 Bir Uak ahidi, Akis, S 279 (2 Aralk 1959), s. 10. 32 Cumhuriyet, 22 Haziran 1960; Milliyet, 22 Haziran 1960. 33 "Milletin midi: nn", Akis, S. 253 (7 Mays 1959), s. 6. 34 Milliyet, 1 Mays 1959.




yaplan tahkikat sonras her hangi bir kastn bulunmadn ifade etmiti35. Fakat muhalefette yangnn kasten karld yolunda genel bir kan olumutu. O saatlerde, Uak sokaklarnda yangn dnda farkl bir hareketlilik kendini gsteriyordu. Bir gece ncesinde, sokaklarda kimsenin dolamasna izin verilmezken, btn iyerleri erkenden kapattrlmt. Fakat geziyi takip eden gazeteciler, il iindeki hareketlilii bir gece ncesi ile kyaslayarak, olaand bir durumun olduunu sezinlemilerdi. Emniyet kuvvetlerine gelen istihbarat raporlarnda, kan olaylar karsnda Demokrat Partililerinde kar bir harekette bulunaca duyumu yer alnmt. Uaktaki olaand hareketlilii bizzat fark edenlerin banda l Emniyet Mdr Adnan akmak geliyordu. Adnan akmak, 30 Nisan gecesi il iinde genel kontrol amiri olarak grev yapmakta olan polis memuru Komiser kr Berke telefonla ulaarak, Emniyet Mdrl nnden ehir iine doru bir kamyon dolusu insann ark syleyerek getiklerini ve bu kiilerin kim olduklarn ve yakalanarak karakola getirilmelerini emretmiti. Bunun zerine Komiser kr Berk ve polis memuru Hasan Uluta, Demokrat Parti l binasna hareket etmilerdi. l binas nnde iki hususi kamyonla birde Uak belediyesine ait "65027" plakal kamyon tespit edilmiti. Kamyonlardan birinin ofr olan Mustafa Bahadr, kamyonlarn DP tarafndan kylerden partilileri getirmek iin tutulduklarn ve daha on dakika nce 65027 plakal belediyeye ait kamyonla Ortakyden on iki kiinin getirilerek, kalabalk olan parti binasna girdiini ifade etmiti36.

Bylece 30 Nisan gn yaananlara karlk vermek zere Demokrat Parti tekilat gece boyunca alm ve Uaka adam tamt. Demokratlar, evre ile ve kylerdeki pek ok kiiye, Adnan Menderes gelecek. Hava meydanna karlamaya gideceiz diyerek insan toplamt37. Uakn kahveleri sabaha kadar ak kalrken, bu durumu gren gazeteciler, insanlarn ellerinde bulunan iki ielerine ahitlik etmiti.

30 Nisan gn Uakta kan olaylar sonras, Uak DP l dare Kurulu, acele olarak Babakan Adnan Menderese bir telgraf ekerek, il iindeki mlki amirleri ikayet etmiti38. Olaylarn iddetlenmesi ve yerel tekilatn ikyetleri sonras, Demokrat Parti hkmeti, alnan nlemleri yeterli grmeyerek Ankaradan Emniyet Genel Mdr Cemal Gktan, Jandarma Genel Komutanlndan Kurmay Albay Hayri lkonur, Ankara Emniyet Mdr Muavini smail Gntay ve Ankara Hazr Kuvvet Amiri Eref Yalner'i acil olarak Uaka gndermiti. Heyet, nce uakla Eskiehire, oradan 0006 plakal bir arala 1 Mays sabah saat 6da Uaka gelmi ve il iindeki tm emniyet nlemleri 1 Mays sabah itibariyle, Emniyet Genel Mdr Cemal Gktana devredilmiti39.

Sabaha kar Uak sokaklarnda toplanan kalabaln says be bin kiiyi bulmutu. Ellerinde smet nny ve basn hedef alan eitli dvizler tayan kalabalk gstericiler arasnda DPnin Uak il ve ile bakanlar da yer almt40. Ayn saatlerde bir pastanede kahvalt yapan CHP Milletvekilleri Turhan Feyziolu, Osman Aliirolu, Nzhet ubuku, Necati Diken ve Dani Yurdakulda saldrya urarken; Turhan Feyziolu ve Osman Aliirolu bir hayli hrpalanmt. Bu olay haber yapmak isteyen Demokrat zmir Gazetesi foto muhabiri Hseyin Baradanda saldrya uramt41.

Olaylar byrken, Vali lhan Engin ortalarda grlmyor, emniyet mdr yetkisiz olduunu ifade ediyordu. Bu srada Savc Muzaffer Erdem emir verdii Baavular, savcya emir almadklarn ve mdahale edemeyecekleri cevabn vermilerdi. Ayn ekilde polislerde ayn trde

35 BCA, Fon Kodu: 10.9., Yer No. 298.913.2, s. 49. 36 BCA, Fon Kodu: 10.9., Yer No. 298.913.2, s. 29 37 Bu ifadeler olaylardan ok sonra alan davada tanklar tarafndan verilen ifadelerdir. Cumhuriyet, 26 Nisan 1960. 38 BCA, Fon Kodu: 10.9., Yer No. 298.913.2, s. 10. 39 BCA, Fon Kodu: 10.9., Yer No. 298.913.2, s. 102. 40 Cumhuriyet, 2 Mays 1959. 41 Milliyet, 2 Mays 1959; Kim, S. 50 (8 Mays 1959), 6.;"Milletin midi: nn", Akis, S. 253 (7 Mays 1959), s. 7.

1248 Fevzi AKMAK



cevap vererek, kalabalklara mdahalede bulunmamlard.42 Sonrasnda savcnn gzetiminde jandarma kordonu altnda CHPli milletvekilleri ve gazeteciler istasyona gitmeye balamlard. Bu srada gruba, kalabalklar arasndan sopal mdahaleler devam ederken, Kahpe gazeteciler, Sar papazn uaklar trnde hakaretlerde bulunulmutu43. Gazetecilerin bir ksm istasyonda bulunan karakola, bir ksm da tren vagonlarna snmak zorunda kalmlard.

ehir merkezi ve istasyonda yaanan bu olaylar smet nn ile paylalrken; partililer nnnn Uaktan trene binmesi yerine Emeden binmesinin uygun olaca kararn almlard. smet nn kendisine yaplan bu teklifi reddederek, Evvelce yaplm program neyse, o program takip edilecektir demiti44.

smet nn, beraberinde yer alan partili vekillerle birlikte evden bir arala ayrlm, istasyona yaklatnda DPlilerden oluan bir grup aracn yolunu kesmiti. Aratan inen smet nn, partililerin kendisine yapt uyarlara aldr etmeden, kendi yolunu aarak ilerlemeye balamt. Bu srada kendisine mdahale etmek isteyen milletvekillerine, Siz ekilin, ben yolumu amasn bilirim eklinde tepki koyan nn, kalabala ynelik olarak ta, Ne istiyorsunuz? Ayp deil mi? diye barmt. smet nn, gidecei trenin gelmesini beklemek zere, istasyonda bulunan bfeye gemiti45. Kalabalk bfenin etrafn sarm, ksa bir beklemenin ardndan tren gelmiti. Trenin istasyona gelmesinin ardndan, aralarnda Kemali Beyazt, Faruk Ayanolu, Rza Salc, Nihat Sargnalp ve Ali Rza Akbykolunun yer ald milletvekillerinden oluan bir grup, smet nny kordon iine alarak, seyahat edecei vagona ulatrmaya alyordu. Bu srada gruba sadan soldan mdahaleler devam ederken, zorlukla hareket ediliyordu. Bu bouma annda kalabalk iersinden atlan bir ta smet nnnn bana isabet ederken, nnnn sendelemesine ve yere dmesine neden olmutu46. Fakat nn, hemen olduu yerde dorularak, hibir ey olmam gibi ar ar yoluna devam ederek, vagona ulamt. smet nn, kafasndaki apka sayesinde, atlan tatan ok fazla etkilenmemiti. Bu srada kalabaln gazetecilere olan fkesi devam ediyordu. Akam Gazetesi foto muhabiri Abbas Goral, atlan tekmeler sonras bacandan yaralanmt. Tren saat 08.50de istasyondan hareket ederken, atlan talardan bazlar vagon camlarn krmt. Vagonlarda yer alan "Kim" dergisi alan gazeteci Orhan Birgit ile Milliyet gazetesinden Nedret Seluker balarndan, Vatan Gazetesi foto muhabiri Yaln Klan bileinden yaralanmt47.

Tren Uaktan ayrlrken, CHP Milletvekili Dr. Faruk Ayanolu ve Dr. Kemali Beyazt tarafndan smet nnye gerekli tbbi mdahale yaplmt. smet nnnn kafasna gelen ta, 3,5 milimetre boyunda ve 2,5 milimetre derinliinde bir yarann olumasna neden olmutu48. Uaktan hareket eden tren, Eme, Alaehir, Salihli ve Turgutlu zerinden Manisaya varmt. nn, her gittii yerde geni halk kalabalklar tarafndan karlanyordu. nnnn Uaktan ayrlnn ardndan Emniyet Genel Mdr Cemal Gktan ve beraberindeki heyet karayolu ile Manisaya gitmek zere hareket etmiti.

42 Milliyet, 2 Mays 1959 43 Cumhuriyet, 2 Mays 1959. 44 Akbykolu, age, s. 61-62. 45 Age, s. 63. 46 smet nnnn Uakta talanmas olay ve tanklk eden kiilerin anlar iin bkz: Mehmet Karayaman, smet nnnn Talanmas Olaynn yz, Uak Akademi Kitap Datm Pazarlama Yaynevi, Uak, 2013. 47 Cumhuriyet, 2 Mays 1959; Milliyet, 2 Mays 1959; Kim, S. 50 (8 Mays 1959), s. 8.;"Milletin midi: nn", Akis, S. 253 (7 Mays 1959), s. 8. 48 Akis, S 253 (7 Mays 1959), s. 8.




smet nn, Manisada 1 Mays 1959 tarihinde dzenledii basn toplantsnda, bizzat Cumhurbakan ve Hkmeti hedef alan bir aklama yaparak, u ifadelerde bulunmutu49:

"Resmi vastalarla Uaka getirilen az bir topluluk ehirde tertip edilen suni bir hadiseyle 1 Mays sabah erkenden kaldmz ev ile yoldan geen arkadalarmza, vazife gren gazetecilere tecavz etmilerdir Himaye altnda istasyonda toplanan mtecavizler bilhassa benim hayatma kastetmek iin, muhalefet aleyhine ehlisalib (Hristiyan) isnad[Menderes kastediliyor] ve muhalefeti karnca gibi ezmek tavsiyesi [Bayar kastediliyor] gene sabaha kadar Ankaradan tertiplenerek tatbike konmutur. Aznlkta olan iktidar, nihayet kaba kuvvetle bir dehet idaresi kurarak, vatandalar insan haklarndan mahrum yaatmaya karar vermi grnyor. Kanun yolundan km olanlar, haklarn koruma kararnda olan hr vatandalar karsnda malup olacaklardr. Vatandalarmzn hizmetleri urunda seve seve can vermeyi, hayatmzn yksek erefli ve son mkfat saymaktayz

Fakat basn toplantsnn yaynlanmasna Manisa Cumhuriyet Savcl tarafndan yasak getirilmiti. Ayn gn Uakta yaanan zc olaylara ilikin olarak, CHP tekilat bildiri yaynlam, fakat bildirinin yaynlanmas da ayn ekilde savclk tarafndan yasaklanmt. Yasaklanan bildiride u ifadelere yer verilmiti:

Cumhuriyet Anayasasna edilmi eref yeminine ve insan haklar beyannamesiyle medeni dnyaya kar giriilmi taahhtlere dayanarak ve gvenerek vazifelerini kanun erevesinde yapmaya alan CHP Genel Bakan ve arkadalaryla beraber basn mensuplar en kaba ve adi ekilde tecavze uramlardr. Halkn sevgi dolu ilgisine tahamml edemeyen ve bir gn hesap verme korkusu ile ileden kan baz bedbahtlar, anl bir zafer gzerghnda, bu zaferi kazanan ordunun cephe kumandanna suikast teebbsnde bulunmulardr. daresi bir merkeze bal grnen bu gayrimeru tecavz tertiplemek ve tatbik etmek cretini gsterenlerin Trklk duygusundan mahrum olduklarna phe yoktur. Atatrkn kurduu CHP iktidarda iken tesisine alt siyasi hrriyet nizam ve muhalefete tand eit haklar, tertipli Uak tecavzleriyle tarumar edilmek istenmitir. Haklarn ve vazifelerini bilen ve koruyan byk milletin ocuklar olarak kutsi hak ve hrriyetlerimizi sonuna kadar savunacaz. Hakl davalarmzn ok yakn gnlerde zafere erieceine ve bu memlekette bir hukuk devleti kurulacana kaniyiz. nk Trkiyenin istikbaline inanyoruz50.

Bu olup bitenleri halkla, sansrsz bir ekilde paylamak isteyen gazeteciler, trende aldklar ortak bir kararla, yaanan olumsuzluklar, her trl tekzibin nne gemek adna, birlikte hazrlayacaklar tek bir metinle merkezlerine bildirmeye karar vermilerdi. Bylece ertesi gn kan stanbul gazeteleri iinde Hrriyet hari, tm dierleri Uak hadiselerini ortak bir ekilde okuyucularyla paylamlard. Gazetecilerin sansre kar aldklar bu ortak tavrn hakll bir ka gn sonra ortaya kmt. Uak'tan sonra nn'nn urad Manisa ve zmir'de kan olaylara ynelik geni bir sansr uygulanrken, 3 Mays 1959 gn Trkiye Cumhuriyeti basn tarihinde gazeteler ilk defa beyaz stunlarla kmt51. Gerek basna uygulanan sansr gerekse gazetecilere uygulanan iddeti protesto etmek adna, Gazeteciler Cemiyeti, Trkiye Gazeteciler Sendikas Federasyonu, stanbul, Ankara ve zmir Gazeteciler Sendikas bildiriler yaynlamlard.

Uak olaylar siyasi gndemi giderek sndrrken, nnnn talanmas byk tepkilere neden olacakt. O gnlerde bu tepkiler iinde en dikkat ekeni, air Behet Kemal alarn olayla ilikili olarak kaleme ald Kafana al Tan! iiriydi. alarn iirinden bir ksmn burada verelim:

49 Bursa Nilfer Akkl Ktphanesi, Ylmaz Akkl Kiisel Arivi (Rza lova Arivi Tasnif Edilmemi Evrak); Eroul, age, s. 167. 50 Bursa Nilfer Akkl Ktphanesi, Ylmaz Akkl Kiisel Arivi (Rza lova Arivi Tasnif Edilmemi Evrak) 51 Eroul, age, s. 167.

1250 Fevzi AKMAK



Dnk kararghdr bugn getii Uak,

Btn ehir ayaa kalkp selamlamal;

Ayama dmeli sayglar hal hal,

Bana ta atan kim? Hangi utanmaz uak?52

Bu iirinin yaynlanmasndan ksa bir sre sonra alarn stanbul Radyosundaki iine son verilmiti. Sonrasnda bizzat nn, iine son verilmesinden dolay duyduu rahatszl ifade eden bir mektubu aire gnderecekti. air, mektuba cevaben kaleme ald yazsnda u ifadelere bulunuyordu;

Atatrkle birlikte kurtardnz yurdun vatanda, tek banza kinci Cihan Harbinden burnu kanamadan kardnz neslin mensubu deil miyim; daha bana ne iyilik yapabilirdiniz?... Siz bir davaya banz korken ben maa koymuum ok mu?53.

smet nnnn zmir Ziyareti ve Demokrat zmir Gazetesinin Tahrip Edilmesi

smet nn, Manisada CHP l Binasn ziyaret ettikten sonra konaklayaca Mehmet Adalnn evine gemiti. 2 Mays sabah, Turgutlu zerinden zmire doru seyahatine devam etti. Bu srada CHP zmir l Bakan Dr. Lebit Yurdolunun banda bulunduu heyette kafileye katlmt. nnnn zmire gelii ncesinde Valilik tarafndan il iindeki polislerin izinleri kaldrlrken, yaynlanan bir teblile, il iinde yaplmas planlanan tm siyasi parti kongreleri 2 Mays ile 10 Mays tarihleri arasnda yasaklanmt. Ayrca Vali, CHP zmir l tekilat tarafndan smet nnnn gelii sebebiyle gerekletirmeyi dnd baloyu da, gvenlik gerekesiyle iptal ettirmiti. Valinin kongreleri yasaklayan kararna sert tepki gsteren CHP l dare Kurulu, valiliin kongre yapma hrriyetini engelleme gibi bir yetkisinin olamayaca, bu kararn kanunsuz ve hkmsz olduu, parti olarak anayasa ve kanunlarnn salad haklar gerei, il iinde kongrelerin gerekletirileceini beyan eden bir tebli yaynlamt54. Fakat Demokrat zmir ve Sabah Postas gazetelerinin 2 Mays tarihli nshalar, halk tahrik ve tevik edici grlen ifadelerin yer ald teblii yaynladklar gerekesiyle mahkeme tarafndan toplattrlmt55.

ktidar yanls basnda, nnnn Uaktan balatt gezinin nceden planlanm bir mizansenden ibaret olduu, vatandalar arasnda dmanlk duygularn tahrik edecek olan byle bir mizansenin byk bir gaflet eseri saylmas gerektiini ifade edilmiti56. Bu tr karlkl restlemeler, Uak ve Manisada yaanan olaylar, nnnn talanmas, zmirdeki siyasi tansiyonun giderek ykselmesiyle sonulanmt. nnnn Manisada yapt ve yayna yasak getirilen konuma nedeniyle Demokrat zmir gazetesi toplattrlm; gazete bu konumann yer almad yeni bir nsha karmak isterken, bu seferde CHP il idare kurulunun yaynlad beyanname nedeniyle yaynna engel olunmutu. Ayrca Vali Kemal Hadml, zmir iindeki siyasi toplantlar yasaklanmasnn yannda, zmir ofrler Dernei araclyla, il iinde tamaclkla uraan esnaflara, toplant ve gsteri yryleri kanununa uygun davranmalarn aksi takdirde gerekli yasal cezalara arptrlacaklar konusunda uyarlarda bulunmutu57. Muhalefet bunun bir tehdit olduunu, ulam zgrlnn kstlandn, ofrler dernei bakannn bizzat gezerek, ofrleri gn boyunca Menemen, Manisa ve Kemalpaa ynnde yolcu tamamalarnn istendiini iddia etmi ve Validen cevap beklemiti58. Fakat buna ynelik her hangi bir aklama

52 Akbykolu, age, s. 78. 53 Bengl Polat, smet nnnn Mektubu, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, S. 63 (Kasm 2005). 54 Sabah Postas, 2 Mays 1959. 55 Yeni Asr, Sabah Postas, 3 Mays 1959, 56 nnnn Gezisi in Hazrlanan Mizansen, Yeni Asr, 29 Nisan 1959. 57 Yeni Asr, 1 Mays 1959. 58 Sabah Postas, 1 Mays 1959.




yaplmamt. Ziyaret gnlerinde zmirin ilelerinden zmire giden aralarn engelledii yolunda haberler basnda yer almt59. Ayrca ziyaret ncesi zmir kamuoyunu megul eden konulardan biri de, Belediye Bakan Faruk Tuncann teebbsleriyle, bina sahiplerine bask yapt yada sinemalar kapatt ve CHPnin Karyakada kongre toplayacak ve yemek yiyecek bir yer bulamadyd. Belediye Bakan, bizzat savclk kanalyla bu iddialarn yer ald gazeteye bir tekzip yazs gndererek, ne srlen iddiay yalanlayacakt60. te yandan Karyakada bulunan Atlas Sinemas, mevzuatlara uymad gerekesiyle kapatlrken, CHP Kongresini Ses Sinemasnda gerekletirmeyi planlamt.

nnnn gelecei gn, sabah saatlerinden itibaren zmirde halk ynlar olumaya balamt. CHP il Merkezinin bulunduu Gazi Bulvarnda kalabalklar toplanm, parti merkezi dolmaya balamt. Ayn anda Demokrat Parti tekilat, nnnn ehre girecei Tepecik semtindeki ocak tekilatlarnda partilileri toplamaya balamt. Bu nedenle polis ve askeri kuvvetler Gazi Bulvar ve Tepecikteki Gaziler Caddesinde tedbirler almt. l iinde hazrlklar bizzat Valilik makamndan yrtlmt. Vali, 30 Nisan gn makamnda yapt toplant ile zmire gelen tm yollarda gerekli emniyet tedbirlerini alrken, ayrca birer amiri grevlendirmiti. Bu arada DPnin on kiilik milletvekili grubu 28 Nisanda zmire gelmi ve Smerbankn misafirhanesine yerlemilerdi. Heyet birka gn boyunca il ierisinde eitli temaslarda bulunmutu61. 2 Mays sabah Milli Savunma Bakan Ethem Menderes Denizliden helikopterle zmire gelirken, Devlet Bakan Muzaffer Kurbanolu, Emniyet Genel Mdr Cemal Gktan, Vali Kemal Hadml, Savc Radi kbay ve Belediye Bakan Faruk Tunca, sabahn erken saatlerinde bir toplant yapmlard62.

CHP kafilesi, Turgutluda cokun bir ekilde karlanrken, burada kafile le yemeini yedikten sonra hareketine devam ederek, Kurtulu Savanda Mustafa Kemal Paann dinlendii tarihi yer olan Belkahveye gelinmiti. nn, burada toplanan kalabala Atatrkten hatralar naklederek, onun en nemli eserinin Yeni Trk Devleti olduunu ifade etmiti. Konvoy harekete hazrlanrken, Bornova Kaymakam Ali Uslu tarafndan engellenmek istenmi, araya giren partililer ve jandarmann saduyusu sayesinde her hangi bir olay kmadan, kafile "Da ban duman alm" maryla yola devam etmiti. zmire girite, Tepecik tarafnda ufak bir gerginlik yaanrken, Basmane Gar nnden Gazi Bulvar yoluyla parti il binasna, byk bir kalabaln arasnda akam yediye doru gelinmiti. Burada bir sre dinlendikten sonra, il bakanl Fuardaki Ada Gazinosunda smet nnnn gelii erefine bir yemek vermiti. Tm partili idareciler ve gelen heyet bu yemee katlmt. CHPliler yemekte olduu saatlerde, ehir merkezinde hareketli saatler yaanmaya balamt.

nnnn zmir ziyaretinden birka gn nce Demokrat zmir gazetesinin sahibi Adnan Dvenci, zmir l Emniyet Mdr Nevzat Emrealpe, Demokrat Partililerin gazeteye ynelik bir tertibatndan endie ettiklerini iletmi, her hangi bir saldrya kar 2 polis memuru matbaa nnde grevlendirilmiti. Adnan Dvencinin kayglar arttran olay, DP il Bakan ve ayn zamanda Belediye Bakan olan Faruk Tuncann saldr olayndan iki gn nce otomobille gazete binas nne gelmesi ve binay inceledii srada iki gazete alannn grmesi zerine hzla oray terk etmesiydi. Olay sonrasnda emniyet kuvvetlerine bilgi verilmiti63. Demokrat Parti iktidarna kar sert muhalif sylemlerde bulunan Demokrat zmir gazetesine ynelik bir saldrnn olaca o gnlerde sezinleniyordu. Gazetede alan eref Bakk, DP il merkezinde nemli bir konumda olan bir arkadann kendisini bugn gazeteye gitmemesi gerektii konusunda uyardn, bunun

59 Sabah Postas, 3 Mays 1959 60 Sabah Postas, 2 Mays 1959 61 Yeni Asr, 3 Mays 1959. 62 Yeni Asr, 3 Mays 1959. 63 BCA, Fon Kodu: 10.9., Yer No. 210.650.1.134.

1252 Fevzi AKMAK



gerekesini sorduunda ise arkadann kendisine u cevab verdiini ifade eder: Gazeteniz binasnn bu gece saldrya urayaca bilgisini edindim, rica ediyorum bunun tesinde aklama bekleme benden ve gitme bu gece gazeteye!64. Bakk, o gece her hangi bir saldr olmadn ifade ederken, saldrnn daha elverili bir zaman olan nnnn geliine ertelendiini ifade eder. zmirde muhalefet lehine yayn yapan bir baka gazete Sabah Postasna ynelikte bir saldr yaplaca yolunda sylentiler kamuoyunda dolarken, gazete idarecilerinin emniyete bavurmalar zerine, gazeteyi korumak zere birka kii grevlendirilmiti65.

2 Mays gn, Emniyet Mdr Nevzat Emrealp, leden sonra Vali Kemal Hadmlnn, Demokrat Partililerin Demokrat zmir gazetesi aleyhine bir toplant yapacaklarn kendisine sylediini; bu toplantya izin vermemesi konusunda valiyi uyarmasna karn, Valinin Bu kadar santimantal olmayn Mdr Bey dediini ifade etmektedir66. Bu szler Yassada durumalar srasnda gndeme gelirken, o dnem Vali yardmcs olan Kazm Ser, Emniyet Mdrnn sylemini destekler mahiyette bir ifade vermi, Vali Kemal Hadml ise bu szlerini yalanlamamt67.

2 Mays gn akama kadar il iinde her hangi nemli bir olay gereklemezken, akam saat sekiz buuk sralarnda Ada Gazinosundan CHPli vekillerinden biri telefonla Emniyet Mdrn arayarak, Tepecikte toplanan bir kalabaln Demokrat zmir gazetesine doru hareket ettiklerini haber vermiti. Emniyet Mdr, Jandarma Komutan ile irtibata geerken, il iinde emniyet kuvvetleri devaml dolayordu. Fakat asl hareketlilik Konakta gzleniyordu. Gn boyunca DP il tekilat, Valiliin yasaklamasna karn, DP Konak Ocanda akam yaplacak olan bir toplantnn hazrlklarn yapm ve partilileri toplantya gelmeye armt. Akamla birlikte kalabalk bir DPli kitle Konakta toplanmaya balamt68. Akam saat dokuza doru DP zmir l Merkezi bahesinde bir patlama meydana gelmiti. Binann bahesine bir dinamit atlm, fakat binaya zarar vermemiti. Olayn hemen ardndan basna bilgi veren DP l Bakan Faruk Tunca, olayn maddi tesirinden ziyade manevi ve itimai tesirlerinin mhim olduuna deinerek, bu olaylarn lkeyi gerginlie gtrenlere bir uyar olmas gerektiinin zerinde durmutu69. Patlama sonras olay yerine giden Emniyet Mdr Nevzat Demiralp ile emniyet grup amiri Mustafa Yiit, yaptklar incelemelerin ardndan bu olayn bir tertip olduuna inanmlard70. Fakat bu patlama olay, Konakta biriken kalabaln harekete geirilmesi iin yeterli bir neden olmutu. Patlama ile birlikte gvenlik glerinin ilgisinin DP il binasna ekildii dakikalarda, ellerinde sopalar ve talar olan iki yz akn kiiden oluan bir kalabalk Demokrat zmir Gazetesine doru ynelmiti. Gazete nne gelindiinde ta ve sopalarla bina tahrip edilirken, binann demir olan kaps krlmt. Saat 21:15te balayan tahribat saat 22:03e kadar devam etmiti. Olaylara mdahale eden polis memurlar saldrganlarn, Namussuzlar, komnistler il merkezimizi bombalad. l bakanmz ldrld. Arkadalar durmayalm burasn yakalm, iindekileri ldrelim eklinde bardklarn ifade etmilerdi71. Bu srada matbaa binas iinde bulunan gazetenin sahibi Adnan

64 eref Bakk, CHP le Bir mr, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 2009, s. 30-31. 65 Sabah Postas, 6 Mays 1959. 66 Emniyet Mdr Nevzat Emrealp olay gnne ilikin anlar, 27 Mays Mdahalesi sonras alan soruturma sonras 17 Kasm 1960da hakim nezdinden vermi olduu ifade tutanandan alnmtr. BCA, Fon Kodu: 10.9., Yer No. 208.644.2.2 67 Demokrat zmir Gazetesi Davas, Yassada Zabtlar-VII, Haz: Emine Grsoy Naskali, Kitabevi Yay., stanbul, 2012, s. 327-332. 68 2 Mays gn DP il rgtnn yapt hazrlklara ilikin tanklarn ifadeleri iin bkz: Naskali, age. 69 Milliyet, 3 Mays 1959. 70 Naskali, age, s. 339. 71 Age, s. 175.




Dvenci ve personel binann st katlarna karak hayatlarn kurtarmlard. Emniyet Mdr, Nevzat Emrealp matbaa nnde olanlara yle deiniyordu72:

Olay yerine gittiimizde iki polis ekibi saldrganlar otobs duraklarna itmiler ve itfaiye kan yangn sndrmeye gayret ediyordu. O arada kendisiyle konutuum ekip efi Demokrat Parti ileri gelenlerinden Faruk Tunca (zmir Belediye Bakan), mer Atavardar (DP zmir kinci Bakan), Fazl Arn (Karyaka DP le Bakan), Muzaffer Balaban (eski milletvekili) ve ismini hatrlayamadm baz demokratlarn orada bulunduunu syledi Sonrasnda mdriyette ardlar ve gereken tahkikat savclk tarafndan yaplacan ve polisin mdahale etmemesini bildirdiler73.

Olaylar baladktan on be dakika sonra polis ve itfaiye olay yerine gelmiti. tfaiye kalabal datmak iin su skarken, bu srada kalabalk ierisinde yer alan baz ahslar su hortumlarn kesmeye almlard. Olaylar srasnda polisler mdahale etmekte yava davranrken, sadece bir kii gzaltna alnm, o kiide sonrasnda milletvekillerinin araya girmesi sonras serbest braklmt74. Polisin saldrganlara ynelik tutumu o gnlerde ok tartlan konulardan biriydi. Olaylarda iki gazeteci yaralanrken, savc Radi Okbay, olay soruturma yetkisini polisten devralm, soruturmann seyrine etki edebilir gerekesiyle her trl yayna yasak getirmiti75. Bu nedenle 3 Mays ve sonraki gnlerde kan gazetelerde olaylara ilikin haberler snrl kalmt.

Olaylardan sonra gazetenin sahibi Adnan Dvencinin ikyeti sonras, savclk tarafndan bir tahkikata giriilmiti. 27 Mays askeri mdahalesi sonras hzla yrtlen bu tahkikatta savclk olaylarla ilikisi olan 74 kiiyi dinlemi, aralarnda Eski Babakan Adnan Menderes olmak zere dnemin valisi, belediye bakan, savcs, Emniyet Genel Mdr ve DP zmir l Bakannn aralarnda bulunduu 101 kii hakknda sank sfatyla fezleke dzenlemiti. Tahkikat evraknda olaya ilikin olarak ilgin ayrntlara yer verilmiti. ehrin merkezinde, Valilik, Emniyet gibi pek ok kamu binasnn arasnda yer alan Demokrat zmir gazetesi 48 dakika boyunca saldrya maruz kalmt. Saldr srasnda gazetenin kaplar krlm, makineleri tahrip edilmi, birok alet ve edevat yamalanm, kasten yangn karlarak ierde bulunan 22 gazete personelini ldrmeye kasten teebbs edilmiti76. Demokrat Parti l Bakan ve Belediye Reisi Faruk Tuncann bakanl altnda ileri gelen partililerden mer Atavardar, Fazl Arn, Mustafa Bozoklar, Muzaffer Balanban gibi ahslarn sevk ve idare ettii 200-300 kiilik sarho edilmi Demokrat Partililerden oluan gruba, Cumhuriyet Halk Partisinin Demokrat Parti il binasnn bomba ile havaya uurulduu iddias ileri srlerek bir heyecan yaratlm ve yakn, ykn, buras Komnist yuvasdr ithamlar altnda gazete binas tahrip edilmiti. Savclk, yaananlarla 6-7 Eyll olaylarnn benzerlikler gsterdiini, bu olayla ayn zaman diliminde olan Uak ve Topkap hadiselerinin de siyasi bakmdan birbirleriyle balantl olduklarn ifade etmiti. Bizzat Babakan Adnan Menderesin olaylar telefon konumalaryla yakndan takip ettiini; Devlet Bakan Muzaffer Kurbanolu, milletvekilleri Rauf Onursal, Sezai Akda, Enver Dndar ve eski Vali Kemal Hadmlnn olay bizzat idare ettii belirtilmiti. Emniyet glerinin olaylara mdahalesi Emniyet Genel Mdr Cemal Gktan ile Ankara Emniyet Mdr Yardmcs smail Kntay tarafndan engellenmiti. Savc, yapt soruturmann neticesinde, Demokrat zmir Gazetesinin

72 BCA, Fon Kodu: 10.9., Yer No. 208.644.2.2 73 BCA, Fon Kodu: 10.9., Yer No. 208.644.2.2 74 BCA, Fon Kodu: 10.9., Yer No. 210.650.1.135. Olaylara mdahale eden polisler ve tanklarn ifadeleri iin bkz: Demokrat zmir Gazetesi Davas, Yassada Zabtlar-VII, Haz: Emine Grsoy Naskali, Kitabevi Yay., stanbul, 2012 75 Cumhuriyet, 3 Mays 1959. 76 BCA, Fon Kodu: 10.9., Yer No. 208.644.2.87

1254 Fevzi AKMAK



tahrip edilmesini, Demokrat Parti iktidarnn muhalefeti ve hr basn yok etmeye ynelik bir tertip, tevik ve msemmas olduunun anlaldn beyan etmiti77.

Demokrat zmir Gazetesi urad ar tahribat nedeniyle ancak 19 Mays 1959 gn yayn yapm ve 16 gn kapal kalmt. te yandan zmirde yayn yapan bir dier nemli gazete olan Yeni Asr, 3 Mays tarihli nshasnda, 2 Mays akam yaananlara ynelik tek bir satr habere yer vermeyerek, olaylar grmezden gelmiti78. Demokrat zmir gazetesinin urad zarara ilikin tutulan bilirkii raporunda, ayrntl olarak yaplan zarara yer verilirken, matbaann urad hasarn 128.870 lira olduu tespit edilmiti79. Ayrca raporda, yaplan hasara ilikin ayrntlara yer veriliyordu. Saldr srasnda matbaada hizmette olan bask makinesine byk zarar verilirken; 90 balya yaklak 7 ton gazete kdnn ie yaramayacak hale getirildii; elli er kiloluk be varil siyah mrekkebin kullanlamaz hale getirildii ve ayrca pek ok ara gerecin eilmi ya da krlm olduu; binann tavan, duvar ve ahap malzemelerinde tahribatn byk olduu raporda ifade edilmiti80.

2 Mays akam zmirin merkezinde bu olaylar yaanrken, Ada Gazinosundaki yemekte bulunan smet nn, zmir Palasa geerken; Kazm Glek ve CHP heyeti, Demokrat zmir Gazetesine uram ve olay yerinde incelemilerdi. nn, gece ge saatlere kadar durum hakknda bilgiler alm, ilerleyen saatlerde kendisini bekleyen gazetecilere olaylar hakkndaki dncelerini aktarrken; ileri Bakan Namk Gedikin kan tm olaylar hakknda CHPyi sulayan tavrn eletirmiti81.

Olaylarn ardndan, 3 Mays Pazar gn nnnn CHP Karyaka ile kongresine katlmas planlanmken, valilik tarafndan alnan yasak gerei bu kongre toplanmamt. nn, len saatlerinde zmir Palastan ayrlarak, Akis Dergisinin imtiyaz sahibi ve eski yaz ileri mdr olan ve yapt haberden dolay 16 ay hapis cezasna arptrlan Tark Haluluyu cezaevinde ziyaret etmiti. Bu ziyaretin ardndan dn gece tahrip edilen Demokrat zmir Matbaasna giden nn, matbaay gezdikten sonra Atatrkn annesi Zbeyde Hanmn kabrini ziyaret etmek zere Karyaka ilesine gitmiti. Kalabalk halk kitlesi arasnda Ferik Osman Paa Camine gelen nn, burada bulunan Zbeyde Hanmn kabrini ziyaret etti. Sonrasnda CHP il Bakan Lebit Yurdolunun evine dnd ve ile binasnda bir basn toplants dzenledi. Gazetecilerin sorularn cevaplayan nn, gerekletirdii seyahat srasnda halktan grm olduu ilginin memnunluunu paylat ve halkn dertlerinin aresi olarak muhalefeti grdn ve demokrasimiz adna bunun mutluluk veren bir gelime olduunu ifade etmiti. Ayn saatlerde CHP Genel Sekreteri Cumhuriyet Meydannda Atatrk heykeline partililer eliinde elenk koymu, bu srada Vali Kemal Hadml ile aralarnda bir tartma yaanmt82. smet nn, leden sonra zmir Palasa geerken, akam yemeini otelde Demokrat zmir Gazetesi sahibi Adnan Dvenci ile birlikte yemiti. nn, 4 Mays sabah CHP il idare kurulu yeleri ve partililerle grtkten sonra, stanbula gitmek zere Cumaovasndaki hava alanna gemiti. Havaalannda bulunan askerlerin nnye selamlamas dikkat ekmi, gazeteler bu olaya zenle deinmilerdi. nn'nn ayrlndan sonra CHP l Bakan Lebit Yurtolu, zmir Valisi Kemal Hadml'y yaanan olaylardan dolay sorumlu tutarken, valinin gemiine atf yaparak u ifadelerde bulunmutu: "Diyarbakr eski valisi Kemal Hadml'nn tutumu ve zihniyeti nasl Diyarbakr'da Halk Partisine

77 BCA, Fon Kodu: 10.9., Yer No. 208.644.2.87-88 78 Yeni Asr, 3 Mays 1959. 79 BCA, Fon Kodu: 10.9., Yer No. 210.650.1.132 80 BCA, Fon Kodu: 10.9., Yer No. 210.650.1.130 81 Sabah Postas, 3 Mays 1959; Yurtta Olup Bitenler, Akis, S. 253 (7 Mays 1959), s. 10. 82 Cumhuriyet, 4 Mays 1959.




seimi kaybettirdiyse, zmir'de de DP'ye kaybettirecektir... DP'ye yardm edeceim derken partizan tutumu ile bize hizmet etmi olan Vali Kemal Hadml'ya teekkr ederim"83.

4 Mays gn stanbula havayolu ile giden CHP lideri smet nn ve CHPliler bir baka tertiple kar karya kalmlard. Tarihimize Topkap Olaylar olarak geen bu olaylarda, Demokrat Parti tarafnda organize edildii iddia edilen eli sopal ve pankartl bir grup, Topkapda CHP konvoyunun yolunu keserek, nnnn iinde bulunduu araca hcum ederek, aracn camlarn krmlard. kan olaylara polis kuvvetlerinin mdahale etmemesi, ayrca polislerin yaka numaralarnn bulunmamas, olayn siyasi iktidarn bir tertibi olduunu iddialarn glendiriyordu. kan olaylar askerler tarafndan kapatlrken, stanbul savcl kan olaylara ilikin olarak yayn yasa getirmiti. Uak, Manisa, zmir ve stanbul olaylarnn yaand be gnlk dnemde basna ynelik uygulanan sansr nedeniyle gazeteler, stunlarndan okuyucularna u zr yaynlamak zorunda kalmt: Gazetemiz, st ste konan neir yasaklarndan dolay birka gnden beri okuyucularna normal haber verme vazifesini yerine getirememektedir. Tamamen kendi dmzda gelien bu durumdan dolay okuyucularmzdan zr dileriz84.

Ard ardna gelien olaylarn ardndan smet nn, stanbulda Korunmak Hakk stiyoruz eklinde basna deme veriyordu85. Muhalefet olaylarn peini brakmam, her frsatta lke gndemine tamt. CHP, 124 milletvekilinin altnda imzasyla, Uak ve ardndan yaanan zmir ve Topkap olaylaryla ilikili olarak Babakan Adnan Menderes ve ileri Bakan Namk Gedik hakknda Meclis Tahkikat nergesini Meclis Bakanlna sunmutu86. CHPnin nergesi uzun sre Meclis gndemine alnmazken, olaylardan yaklak dokuz ay sonra, 15 ubat 1960 tarihinde gndeme gelmiti. Grmeler srasnda, Meclise kan tm yollar trafie kapatlm, halkn bu yollardan gemesi yasak edilmiti. Meclis binas da grme boyunca polis kordonu altnda tutulmutu. Babakan Adnan Mendereste grmeleri bizzat hususi odasndan takip etmiti87. Grmeler srasnda ileri Bakan Namk Gedik ile iktidar milletvekillerinin konumalar radyo araclyla halkla paylalrken; muhalefet milletvekillerine ayn ekilde bir uygulama olmamt. Muhalefet, radyonun bu ekilde kullanlmasn, gereklerin halkn gznden uzaklatrmann bir abas olarak yorumlamt.

Grmelerde ileri Bakan Namk Gedik, kan olaylar ana muhalefet partisinin kkrtclna balam ve rzgar ekenin frtna bieceinin nceden dnmesi gerektiini ifade etmiti88. Mecliste yaklak dokuz buuk saat sren grmenin sonunda, CHP milletvekillerinin tm srarlarna karn, Babakan ve ileri Bakan hakknda verilen soruturma nergesi Meclis tarafndan reddedilecekti89.

Ankarada bu gelime yaanrken, Aralk ay ile birlikte Uakta yaanan olaylara karan Demokratlara ilikin bir mahkeme sreci Uakta balamt. Bu dava, basn tarafndan yakndan takip edilirken, kan olaylara ynelik yeni gerekler kamuoyuyla birebir paylalmaya balanmt90. 27 Mays Askeri mdahalesinin ardndan, oluturulan soruturma kurullar, aralarndan Uak, zmir ve Topkapnn da yer ald Demokrat Parti iktidar srasnda ortaya kan toplumsal olaylara ilikin inceleme sreci balatlmt. Yassada yarglamalarnda Uak Olaylarna ilikin olarak bir karar alnmazken, idam gerekletirilen Adnan Menderesin davadaki sank olma

83 Sabah Postas, Cumhuriyet, 5 Mays 1959. 84 Milliyet, Cumhuriyet, 5 Mays 1959. 85 Cumhuriyet, 6 Mays 1959. 86 TBMM Zabt Ceridesi, Devre 11, C. 9, Birleim 66 (11.05.1959), s. 54. 87 Milliyet, 16 ubat 1960. 88 TBMM Zabt Ceridesi, Devre 11, C. 11, Birleim 37 (15.02.1960), s. 812. 89 TBMM Zabt Ceridesi, Devre 11, C. 11, Birleim 37 (15.02.1960), s. 888. 90 Uak Olaylarna ilikin kamuoyunu bilgilendirmeye ynelik en ilgin almalardan biri iin bkz: Alev okun, Neir Yasann Kalkmasndan Sonra Uak Olaylarnn yz, Sralar Matbaas, 1959.

1256 Fevzi AKMAK



durumu drlm ve davann Ankarada grlmesine karar verilmiti. Bu karardan birka ay sonra, Yksek Adalet Divan, Uak Eski Valisi lhan Engin, DP l Bakan smail Saraolu, Belediye Bakan smail Hakk Yac, Eref nn (nnye bardak atan) aralarnda bulunduu 11 sank hakknda tahliye karar verirken91; aralarnda Eski Cumhurbakan Celal Bayarn olduu dier sanklarn yarglanma sreci devam etmiti. Uak Davasnn grld Yksek Adalet Divan, 1962 ylnda Anayasa Mahkemesinin kurulmasyla birlikte kaldrlm92 ve grlen tm davalar Anayasa mahkemesine devredilmiti. Anayasa Mahkemesine devredilen Uak Davas, 1963 ylnda karlan Af Kanunu ile birlikte, sanklarnn tmnn af edilmesiyle sonulanmt93.

Demokrat zmir Gazetesinin tahribine ynelik dava olaylardan yaklak 15 ay sonra, 6 Temmuz 1960 tarihinde zmir kinci Ar Ceza Mahkemesinde balamt. Fakat Yassadada davann grlmesi zerine zmir mahkemesi vazifesizlik karar vermi ve davadaki sanklar Yassadaya gnderilmiti. Yassadada Demokrat zmir Gazetesi davas 12 Ocak 1961 tarihinde grlmeye balanmt. Yarglanmalar srasnda olayn iinde yer alan, olaylar gren ve olaylara mdahale eden pek ok tank dinlenmiti. Tank ve sanklarn ifadelerindeki en ilgi ekici ayrnt, zellikle emniyet mensuplarnn zmirde yaananlarn bir tertip olarak nitelendirmeleriydi. Davann sanklarndan Emniyet Genel Mdr Cemal Gktan ve Ankara Emniyet Mdr Muavini smail Gntayn mahkemede verdikleri ifadelerinde, DP il binasna dinamit atlmas ve ayn anda gazete matbaasnn tahrip edilmesinin, kendi kanaatlerine gre bir tertip olduunu ama bu konuda her hangi bir bilgilerinin olmadn ifade etmilerdi94. Ayn ekilde olaylar srasnda zmirin emniyetinden sorumlu olan l Emniyet Mdr Nevzat Emrealp95, Bakomiser Abdlkadir Ersoysal bata olmak zere o gn grev yapan emniyet grevlilerin tamam mahkemede olaylarn bir tertip olduu ynnde kanaat bildirmilerdi96. Babakan Adnan Menderes olmak zere davann sanklar kendilerine atfedilen sular kabul etmemilerdi. Dava sonunda basavc sanklar hakknda Trk Ceza Kanununun 146/1 inci maddesinde yer alan anayasal dzenin tamamn veya bir ksmn tayir ve tebdil veya ilgaya teebbsten dolay idam karar istemiti. Be ay sren yarglama sonras Adnan Menderes, Rauf Onursal, Enver Dndar Baar, Sezai Akda, Faruk Tunca, Kemal Hadml, Fazl Arn, Muzaffer Balaban, smet Uun yer ald 16 sank bu davadan mahkm edilmi ve dava Anayasay ihlal davas ile birletirilmiti97.

Sonu

CHPnin 1959 yl Ege Vazife Gezisi ve sonrasnda yaanan olaylarn ardnda geen bir yl iinde, Trk siyaseti, iktidar ve muhalefetiyle birlikte dn olmayan atmalara, kargaalklara doru yol alacakt. lke iinde giderek artan siyasi tansiyon bu olaylarla toplum iinde kitlelerin kar karya geldii ve iktidar ile muhalefetin gcn alanlarda denemeye balamasyla sonulanmt. Bir tarafta smet nn'nn banda bulunduu ana muhalefet partisi CHP ve O'nun ekibi, lkeyi adm adm dolaarak, halkn iktidara olan honutsuzluunu lke gndemine getirmi; teki tarafta iktidar, ana muhalefet partisinin bu gezilerini, ald sert nlemlerle engellemeye almt. Fakat sonu olarak halk kar karya getirecek admlar atlmt. te bu denklemde, smet nn'nn taland Uak Olaylar bu srecin fitilini ateleyen olay olarak tarihe gemiti. Ardndan gerekleen zmirde bir gazete binasnn iinde bulunan 22 kiiyle birlikte atee verilmesi, sonrasnda bizzat smet nnnn iinde bulunduu aracn tahrip edilmesiyle artk lke iinde artan siyasi gerginlik insanlarn hayatlarn tehlikeye sokar hale gelmiti. Bu olaylarla

91 Milliyet, 27 Kasm 1961. 92 Anayasa Mahkemesinin Kuruluu ve Yarglama Usulleri Hakknda Kanun, Resmi Gazete, S 11091 (25 Nisan 1962) 93 Baz Su ve Cezalarn Aff Hakknda Kanun, Resmi Gazete, S 11342 (23 ubat 1963) 94 Naskali, age, s.58. 95 Yassadada dava grld srada stanbul Emniyet Mdrl grevini yrtmektedir. 96 Naskali, age, eitli sayfalar. 97 Cumhuriyet, 5 Mays 1961.




balayan sre sonrasnda anakkale, Konya ve Kayseri Olaylaryla devam etmi, 27 Mays Askeri Mdahalesi'nin meruluuna ynelik dayanaklardan birini oluturmutu.

KAYNAKA

I- Ariv Kaynaklar

Babakanlk Cumhuriyet Arivi (BCA)

Bursa Nilfer Akkl Ktphanesi, Ylmaz Akkl Kiisel Arivi (Rza lova Arivi Tasnif Edilmemi Evrak)

II. Resmi Yaynlar

Resmi Gazete

TBMM Zabt Ceridesi

III. Sreli Yaynlar

Akis Dergisi

Cumhuriyet

Kim Dergisi

Milliyet Gazetesi

Sabah Postas Gazetesi

Yeni Asr Gazetesi

IV. Kitap ve Makaleler

AHMAD, Feroz, Trkiyenin Cumhuriyet Dnemi Siyasal Gelimeleri, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C. 7, letiim Yaynlar.

AHMAD, Feroz, Ahmad, Bedia Turgay, Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi 1945-1971, stanbul: Bilgi Yaynevi, 1976.

AKBIYIKOLU, Ali Rza, Demokrasi ve smet Paa, Ankara: Filiz Matbaaclk, 1986.

AKGN, Necati, Son 100 Yln Bursa Olaylar ve Anlarm, Bursa: Print Ofset Matbaaclk, 1993.

BABAN, Cihad, Politika Galerisi, stanbul: Remzi Kitabevi, 1970.

BAKIK, eref, CHP le Bir mr, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 2009.

OKUN, Alev, Neir Yasann Kalkmasndan Sonra Uak Olaylarnn yz, Sralar Matbaas, 1959.

Demokrat zmir Gazetesi Davas, Yassada Zabtlar-VII, Haz: Emine Grsoy Naskali, Kitabevi Yay., stanbul, 2012

ERER, Tekin, On Yln Mcadelesi, stanbul: Ticaret Borsas Matbaas

1258 Fevzi AKMAK



EROUL, Cem, Demokrat Parti (Tarihi ve deolojisi), Ankara: Sevin Matbaas, 1970.

NN, smet, Defterler (1919-1973), Cilt. 2, 3. Bask, Haz: Ahmet Demirel, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2008.

KARAYAMAN, Mehmet, smet nnnn Talanmas Olaynn yz, Uak Akademi Kitap Datm Pazarlama Yaynevi, Uak, 2013

BOLAT, Bengl, smet nnnn Mektubu, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, S 63 (Kasm 2005).

TOKER, Metin, Demokrasimizin smet Paal Yllar-DPnin Altn Yllar 1950-1954, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1990.

TOKER, Metin, Demokrasimizin smet Paal Yllar Demokrasiden Darbeye 1957-1960, 2. b., Ankara: Bilgi Yaynevi 1992.

YALMAN, Ahmet Emin, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, yay. haz. Erol adi Erdin, 2.b., C. 2, stanbul: Pera Yaynlar, 1997.

makale_cumhuri̇yet halk parti̇si̇'ni̇n “ege vazi̇fe gezi̇si̇” ve 1959 yili...

Documents